________________
=
==
ચતુર્થે પરિછેદ ] ગૂંથણી
૭૨૯ પરત્વેને અને વિગત પરત્વેને, એમ બે વિભાગે મૂર્તિઓની વિગતેમાંથી નીકળતા સારને વિચાર કરી આપણે પ્રથમ વહેચી નાંખવો રહે છે. સમય પર લઈએ. મૂર્તિઓ શ્રીકૃષ્ણ, તેમના ભાઈ બળરામજી વિચારતાં સાર એ નીકળે છે કે, જગન્નાથજીનું તથા બહેન સુભદ્રાજીની છે. મૂર્તિનું સ્વરૂપ અને મંદિર જે સ્વરૂપમાં સાંપ્રત કાળે ઊભું છે, તે સ્વરૂપે સ્થાન ઉપરની ગોઠવણ જોતાં, બૌદ્ધધર્મના ત્રિરત્નને પ્રાચીન સમયે નહેતું જ. સંભવ છે કે તેના ઉપર તે મળતાં આવે છે એટલે સંભવ છે કે તે મૂળે બૌદ્ધ અનેક સમયે ધર્મક્રાંતિના એાળા પ્રસરી રહ્યા હશે. ધર્મની પણ હોય. તે અનુમાનને એ વિચારથી તેમાં જયારે જુદા જુદા સમયે તે મંદિરની સ્થિતિ સમર્થન મળે છે કે, મૂર્તિની ભીતરમાં અસ્થિની સ્થાપના દર્શાવાઈ છે, ત્યારે આપણને તે ઉપરથી કાંઈક નિર્ણય થયેલ છે. આ હકીકત જગજાહેર છે. વળી બીજી બાજુ બાંધવાને સકારણ અવકાશ મળી રહે છે. એક મુદ્દો વૈદિક મતાનુયાયીઓ અસ્થિનો સ્પર્શ જ અપવિત્ર ગણાવે એમ જાહેર થયું છે કે તે સ્થળે અનેક મંદિરો હતાં; છે એટલે તેને અડકવાથી સ્નાન કરવાની આવશ્યકતા
1 ઈ. સ. ૮૦૦ની આસપાસ તેઓને નાશ થઈ માને છે. આથી તે પૂજનીક તે ગણેજ શી રીતે ? ગયો હતો. તે બાદ વળી કઈ માલવપતિએ ત્યાં એક માટે તે વૈદિક ધર્મના સિદ્ધાંતનીજ વિરૂદ્ધ છે; જેથી મંદિર બંધાવ્યું હતું, જેનો નાશ કયારે થયે તે કહી મૂર્તિઓને વૈદિક ધર્મ સાથે સંબંધ શંકાસ્પદ છે. શકાતું નથી. તેમ તેને નાશ કરનાર કઈ રાજસત્તા મૂર્તિઓ બેડોળ છે તેમજ અંધકારમય ઓરડામાં હતી કે નૈસર્ગિક બનાવને લીધે તેનો નાશ થઈ ગયો પધરાવેલ છે. તે મૂર્તિઓના ચમત્કાર વિશે અનેક હતું તે પણ અંધકારમાંજ રહ્યું છે. પરંતુ એટલું પ્રકારની આખ્યાયિકાઓ તથા દંતકથા પ્રચલિત છે. ખરું કે, ઇ. સ. ૫૮માં જ્યારે તે પ્રદેશ ઉપર ત્યાં મહાપ્રસાદ ધરાવાય છે જે સર્વ યાત્રિકે સ્થાન, યયાતિ કેશરી નામે રાજાને અમલ ચાલતા હતા, તે જાતિ કે વર્ણના કોઈ પણ પ્રકારના ભેદભાવ સિવાય સમયે તેનાં અવશેષ ઉપર એક મંદિર બહુજ મોટા સહર્ષ આરોગે છે અને તેમ કરી પોતાને પાવન થયેલ પાયે-મોટું ખર્ચ કરીને બંધાવવાનો તેણે ઇરાદે સમજે છે. આટલું ખુદ મૂર્તિઓના સંબંધમાં જણાયું સેવ્યો હતો, અને તે પ્રમાણે કામ આરંભાયું પણ છે. હવે મંદિરની રચના સંબંધીમાં, જે જણાયું છે તે હતું. પરંતુ લગભગ ૭૫ વર્ષે–એટલે તેની પછી ચોથી વિચારીએ. મુખ્ય મંદિર એક વિશાળ ચોકમાં છે, તે પેઢીએ થનાર રાજાએ તે સંપૂર્ણ કરાવ્યું હતું. આ ઈમા- ચોકને ફરતો બીજો કોટ છે. મુખ્ય મંદિરના પ્રવેશરતને તથા તેની સાથે ઉભાં કરેલ અનેક મંદિરના દ્વાર પાસે એકજ પત્થરમાંથી બનાવેલ મેટા સ્તંભ છે. નાશ કરીને પણ કરી નંખાયો હતો. કયારે તે જણાવાયું આ પ્રમાણેની મંદિરની રચના જગન્નાથપૂરીના સ્થળેથી નથી. પરંતુ ઈ. સ. ૧૧૯૮માં કઈ અનંગ ભીમદેવ થોડે દૂર આવેલ ભુવનેશ્વર તીર્થમાં પણ લગભગ એક નામના રાજાએ તે બાબત મન ઉપર લીધી અને સરખી રીતની જોવામાં આવે છે. જે મુખ્ય તફાવત કરીને તેનો પુનરૂદ્ધાર કરાવ્યો. વર્તમાન મંદિર છે ત્યાં નજરે પડે છે તે મૂર્તિના સંબંધમાં દેખાય છે, ત્યાં આપણે નિહાળી રહ્યા છીએ તે મોટા ભાગે તેના પૂરીના જેવી ચમત્કારીક મૂર્તિ નથી. પરંતુ અન્ય સમયને જ નમુન જળવાઈ રહ્યો છે એમ ગણવું શિવલિંગ બીરાજમાન કરાયેલાં છે. પડે છે. જો કે વચ્ચગાળે કેટલીક આફતે તેને શીરે હવે જે સમય અને વિગતેને લગતી આ હકીકતેને આવી પડી છે, છતાં છેલ્લે સંસ્કાર જે રાજા ભીમ- પરસ્પર ગુંથી દઈશું તે તેને સળંગ ઇતિહાસ દેવે તેના ઉપર સીંચો છે, તે જેમને તેમ સચવાઈ આ પ્રમાણે બનશે -મૂળે મૂર્તિઓ બૌદ્ધધર્મને લગતી રોજ છે. આટલી હકીકત તે સાથે જોડાયેલા સમય હતી કેમકે તેનાં લાક્ષણિક ચિન્હ બૌદ્ધના ત્રિરત્નને પરત્વેની છે એમ સમજાય છે.
મળતાં આવે છે. જે મંદિરમાં તે પધરાવવામાં આવી હવે તે મંદિરના દેખાવ તેમજ તેની અંદરની હતી તેને નાશ લગભગ ઇ. સ. ૩૦૦ના અરસામાં
૪૨
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
www.umaragyanbhandar.com
