________________
-------------- ----- -- * * * * પ્રિયદર્શન અને
[ દશમ ખંડ આ પગલું ભરવામાં જો કે બન્ને સરખા દેખાય છે તેના કરતાં કુદરતે પાડેલી ફરજને લીધે ઉપાડયું હોય છતાં એક રીતે પ્રિયદર્શિનને નંબર તેમાં ઉચો મૂકી એમ વિશેષપણે દેખાઈ આવે છે, જ્યારે પ્રિયદર્શિને શકાશે; કેમકે રાજા ખારવેલના સમયે પરાજીતનાં મનુષ્યોનાં કલ્યાણ માટે તે પિતાનો ઉત્સાહ સતત ચાલુ રોજ સામ્રાજ્યમાં ભેળવી લેવાની તૃષ્ણાને જન્મ રાખ્યો હતો એટલું જ નહીં, પરંતુ પશુઓના આરામ થયા નહે, બલકે તે હજુ ઉદ્દભવમાં હતી જ્યારે માટે સારા રસ્તાઓ બંધાવવાનું, રસ્તા ઉપર વૃક્ષો સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સમયે તે તેવી ભાવના ફાલીલીને ઉભાં કરાવવાનું અને તેમને તથા વટેમાર્ગુઓ માટે મેટા વૃક્ષરૂપે પણ થવા પામી હતી; છતાં તેણે આરામગૃહે બંધાવવાનું પણ તે ભૂલ્યો નથી. ઉપરાંત છતાયલાં રાજ્યો જેમનાં હતાં તેમને પાછાં સુપ્રત કરી બિમાર પડતાં મનુષ્યો અને પશુઓ માટે દવાખાનાં અને દીધાં છે તે તેના હૃદયની વિશાળતા હતી એટલે તે રૂગ્ણાલયે પણ નિભાવ્યાં છે. જ્યારે ખારવેલના હિસ્સે કહેવું જ પડશે. બન્ને જણાએ ધર્મપ્રચાર અર્થે પણ પ્રયત્ન તેમાંનું કાંઈ જ નેંધાયું નથી. અલબત્ત ખારવેલના સેવ્યો જ છે છતાં કહેવું પડે છે કે રાજા ખારવેલે પલ્લામાં એટલું જરૂર મૂકી શકાશે કે તેણે કઈ રીતે માત્ર વ્યાપાર નિમિત્તે પર્યટને જતા શાહ સોદાગરના પ્રજાપીડનની વૃત્તિ દાખવી નથી બલકે તદ્દન ઉપેક્ષાકાફલાઓ દ્વારા જ તેવાં પગલાં ભર્યાનું કહી શકાય; વૃત્તિ જ કેળવ્યે ગયો સમજાય છે. અથવા સંક્ષિપ્તમાં ભલે આ પગલાં, પૂર્વમાં પાસિફિક મહાસાગરમાં કહી શકાય કે રાજા ખારવેલને રાજ્ય અમલ પ્રજાકિય આવેલ ઇન્ડેનીશીયા દ્વીપ સુધી અને પશ્ચિમમાં કાર્યો કરવામાં શૂન્યવત હતો જ્યારે સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનો ઈરાની અખાત સુધી લંબાયાં હતાં, પરંતુ તે તેની રાજ્ય અમલ સર્વક્ષેત્રી અને પ્રગતિકારી હત; એટલું જ પિતાની જ ફુરણાથી ઉદ્દભવેલ કરતાં, વિશેષપણે તે નહીં પરંતુ તે, અહર્નિશ પ્રજાકલ્યાણની ભજના અને વ્યાપારીઓએ સત્સાહથી ભર્યા હતાં એમ સમજાય ચિંતવન કરતા જ દેખાય છે. રાજા ખારવેલના આવા છે, જ્યારે સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને તે ધર્મપ્રચારને વેગ વલણ માટે કદાચ કહી શકાશે કે તેના સમયે કાળદેવનીઆપવાને કેમ જાણે એક ખાતું જ રાજ્યખર્ચ ઉપજાવી અવસર્પિણી કાળની-અસર એટલી બધી થવા પામી નકાઢીને નિભાવ્યે રાખ્યું હોય તેમ દેખાય છે. એટલે જ હતી કે જેથી એક રાજાને પ્રજાકલ્યાણ તરફ સતત ધ્યાન નહીં પણ તેની કાર્યવાહીના સર્વોપરી અધિકાર પદે આપવું પડે. રાજ્ય વિસ્તારની બાબતમાં, એક સામાન્ય પણ પિતે જ રહી નિયમિતપણે તેની દેખરેખ અને રાજવી કરતાં રાજા ખારવેલ જે કે અતિ વિસ્તૃત પ્રદેશ દોરવણ કર્યે રાખી છે. તેથી સ્વભાવિક છે કે ઉત્તરમાં ઉપર પિતાની હકુમત સ્થાપવામાં ફતેહમંદ નીવડે મધ્ય એશિઆ સુધી, પશ્ચિમે એશિયાઈ તકના હતા, છતાં મહારાજા પ્રિયદર્શિનની તુલનામાં તે તેને સિરિયા સુધી ધર્મપ્રચાર કરવામાં તેમજ તેનાથી દૂર રાજ્યવિસ્તાર માત્ર ત્રીજા કે ચોથા ભાગને જ કહી પ્રદેશના રાજવીઓ સાથે મિત્રાચારી બાંધવામાં તે શકાશે. એટલે રાજ્યવ્યવસ્થાને અંગે મહારાજા મળીભૂત થયા છે. એટલે એકના રાજ્ય ધર્મવિસ્તારનું પ્રિયદર્શિનના આખાયે જીવનમાં બુદ્ધિચાતુર્યની થયેલી ક્ષેત્ર પૂર્વ તરફ લંબાયું હતું જ્યારે બીજાના સમયે જે અથાગ ખિલવટ સહેજે તરી આવે છે તેમાંથી પશ્ચિમ તરફ લંબાયું હતું. પરંતુ ફળની દીર્ધતા, ચક્કસતા રાજા ખારવેલની પ્રતિભા દર્શાવે તેવીનું તે, ઘણે અંશે અને સંગીનપણાની અપેક્ષાએ તે, પ્રિયદર્શિનને ખાતે ન્યૂન-બકે શૂન્ય કહે તો પણ ચાલી શકે તેટલું જ વિશેષ યશ નેધવો જ રહે છે. કરંજન માટે બન્નેએ પ્રદર્શન થયું છે. સમાજો, ઇત્યાદિ કાર્યો કર્યાં દેખાય છે, છતાં રાજા આ પ્રમાણે કેટલીક બાબતમાં બન્નેને દરજજે ખારવેલે સીધી રીતે પ્રજા–સુખને સ્પર્શે તેવાં કાર્યો સર હોવાનું જેમ નેધી શકાય તેવું છે તેમ હાથ ધર્યાનું દેખાતું નથી. જો કે તેણે નહેર ખોદાવવાનું ઘણુંયે બાબતમાં એકને વધારે અને બીજાને ઓછા ય કર છે પરંતુ તે લાસથી પાર પાડયું હેય, હેવાનું પણ દેખાઈ આવે છે. છતાં બે ત્રણ મુદ્દા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
