________________
ચતુર્થ પરિવછેદ ]
મહાભ્ય
૩૭
in his derivation of the three fettish- એવું થાય છે કે, આ અસ્થિ તે બુદ્ધનું અવશેષ ૧૦ like figures of Jagannath and his sister હોવું જોઈએ; તેટલા માટે જે જગન્નાથજીની બેડોળ and his brother, from three of the મૂર્તિમાં તેને સાચવી રાખવામાં આવ્યું છે તે પણ combined emblems of the Buddhist બૌદ્ધ ધર્મના સમુહત્રયીમાંનાં ત્રિરત્નમાંનાં પ્રાચીન Trinity, placed side by side as at ત્રણ જવાહીમાંનું એકાદ હોવું જોઈએ. મિ. ફરગ્યુસન Sanchi The resemblance he adds is કૃત “વૃક્ષ અને નાગપુજા” નામના પુસ્તકના સમર્થ rude but unmistakable. ત્રિરત્નના ચિન્હને વિવેચકે–કલકત્તા રીવ્યુ પત્રમાં મિ. હિલીએ–ોંધ કરી અતિ મહત્ત્વ આપવું રહે છે, કેમકે જગન્નાથજી, તેમની છે કે, બાધર્મના સમુહથીનાં એકત્રિત ચિન ને, બહેને અને ભાઈની જે ત્રણ અણઘડ મૂર્તિઓની જેમ સાંચીમાં અકેકની પડખે મૂકયાં છે તેમ જગન્નાથ, પૂજા ઓરિસ્સામાં ઘણી જ આતુરતાથી કરવામાં આવે તેમની બહેને અને ભાઇની ચમત્કારિક જણે આકૃતિછે તેમને ઉદભવ સીધી રીતે આ સકેતિક રિહો. એની ઉત્પત્તિ પણ હોવી જોઈએ એવી જનરલ માંથી થયાનું વાસ્તવિક રીતે સંદેહરહિત છે (નિઃસંદેહ છે). કનિંગહામે કરેલી સૂચના અતિ સુખદાયી-આવકારસાંચી (તૂપ)નાં અનેક દૃશ્યોમાંનાં એકમાં ૫૭ દાયક છે. વળી તે ઉમેરે છે કે, જે સામ્યતા છે આ ત્રણે ચિહ્નો એક સાથે કરેલાં મારી નજરે -બુદ્ધના રત્નત્રયીની અને મૂર્તિની આકૃતિની–તે ભલે ૧૮૫૧માં પ્રથમ પડયા, ત્યારથી મારો મત આ પ્રમાણે બેડોળ–અણુધડ છે પણ અચૂક–ભૂલમાં ન ચાલી બંધાયો છે. વિશેષમાં જણાવવાનું કે.પ૮ સર્વત્ર એવું જાય તેવી છે.” એટલે કે કનિંગહામ જેવા સંશોધક માનવામાં આવે છે કે જગન્નાથજીની મૂર્તિમાં શ્રીકૃષ્ણનું અને પુરાતત્વ વિશારદને મત એમ છે કે (૧) એક અસ્થિ રહેલું છે. પરંતુ બ્રાહ્મણો પિતાના દેવોનાં જગન્નાથપુરીમાં જે ત્રણ મૂર્તિઓ શ્રી કૃષ્ણ, તેમના અવશેષની પૂજા કરતા ન હોવાથી૫૯ મારું મંતવ્ય ભાઈ બળરામ તથા બહેન સુભદ્રાની છે તેની ભીતરમાં
(પ) આ ઉપરથી એમ તો દેખાય છે કે, સાંચી પણ બૌદ્ધોના હેવા સંભવ નથી કારણ માટે જુઓ સ્તુપ અને જગન્નાથપુરીની મૂર્તિઓ વચ્ચે કોઈક “સામાન્ય આગળ ઉપર ટીક નં. ૫૭ અંશ” હવે જોઈએ. (આ હકીક્તને નીચેની ટીકા . પ૮ જે સમયે બ્રાહમણધર્મની એટલે વૈદિક તેમજ શૈવ ધર્મની સાથે સરખાવવાથી માલમ પડશે કે તે વૈદિની નથી તેમ ચડતી કળા હતી તે સમયે તેના અનુયાયીઓએ ધર્મધનં. ૫૯ સાથે સરખાવવાથી માલમ પડશે કે તે બૌદ્ધની નથી: પણાને લઈને આવેશમાં ને આવેશમાં કેટલાંયે જૈન મંદિરને તે પછી બાકી જૈન ધર્મની તે છે એમ સ્વતઃ સિદ્ધ થશે). નાશ કરી નાંખ્યો છે તેમ કેટલાકનું પરિવર્તન પણ કરી (૫૮) જ. બેં. એ. સ. પુ. ૧૮, પૃ. ૯૭.
નાખ્યું છે. મંદિરનું પરિવર્તન કરી, અંદરની મૂર્તિઓનાં (૫૯) ઉલટા તેઓ તે, અસ્થિને અડકવાથી અભડાય સ્વરૂપ ફેરવી નાંખ્યાનું પણું હવે તે અનેક શોધખોળો છે અને શુદ્ધિને માટે જ્ઞાનની આવશ્યક્તા અનિવાર્યપણે ઉપરથી પૂરવાર થયેલું તથા ઐતિહાસિક સત્ય તરીકે સ્વીકારે છે એટલે આ પ્રસ્તુત અવશેષને બ્રાહ્મણ ધર્મ સાથે સમજાયેલું છે (વળી જુઓ નીચેની ટી. ૬૧). સંબંધ ધરાવાતું માની શકાય નહિ; જ્યારે જેનામાં પિતાના (૬) ઉપરની ટીક નં. ૬૦ જુઓ જેમાં મતિઓના તીર્થંકર ગણાતા આત્માઓનાં અસ્થિ, દાઢાઓ ઈ. ને પૂજ્ય પરિવર્તન રાંબંધી ઉલ્લેખ કરેલ છે. માનીને, શકાદિ દેવતાઓ પણ તેમને પોતાની દેવસભામાં મતિને બેડોળ કરી નંખાઈ છે એમ તે આ તટસ્થ પધરાવે છે તથા ભક્તિ માટે હરહંમેશ વંદન અને નમસ્કાર વિદ્રાનનું પણ કથન થાય છેજ કેમકે ત્રિરત્નનો દેખાવ કયાં ? કરે છે (જુઓ ક૫, સૂ. સુ. ટીકા).
અને આ મૂતિનો દેખાવ કયાં? આ મૂર્તિને દેખાવ જ કહી (૧૦) બૌદ્ધ ધર્મમાં પણ અસ્થિ વગેરે અવશેષોને આપે છે કે, તેમાં ઘણું જ કાલ્પનિક ફેરફાર કરાયો છે. પૂજનીક ગણે છે. એટલે કે (જુઓ ઉપરની ટીકા નં. ૫૯) (૬૨) આ બાબતની વિશેષ હકીકત માટે જુએ આ અવશેષો કાં જેનોના હોય ને કાં તો બૌદ્ધોનાં હોય. “ભીલ્લાસ” પુસ્તકે પૃ. ૩૫૮-૯, પારી. ૧૦-૧૧,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
www.umaragyanbhandar.com
