________________
ચતુર્થ પરિછેદ ] મહાભ્ય
૩રપ છે. બહુધા એ દ્વાર પાસેના ખૂણું મેદાનમાંજ ઉપરથી સમજાય કે ત્યાં ઈ. સ. ૩૦૦ની આસપાસમાં યાત્રાળુઓ આવીને ભેગા થાય છે. એ સ્થાને માત્ર કાંઈક ક્રાંતિકારક ફેરફાર થયો હશે (૫) જે મૂર્તિઓ એકજ પાષાણમાંથી કેરી કાઢેલો એક ઉચ્ચ હાલ ત્યાં બિરાજમાન છે તે 3. રાજેન્દ્રલાલ અને સુશોભિત સ્તંભ ઉભેલો છે. આ પછી મિત્ર જેવા તટસ્થ અને પુરાતત્વ વિશારદના મત દેવભવનમાં બિરાજમાન કરાયેલી જગન્નાથજીની પ્રમાણે બૈદ્ધધર્મીઓની હવા સંભવ છે. (૬) તેમજ મૂર્તિનું વર્ણન કરેલું છે. તે બાદ મંદિરના અંત આ સ્તૂપ અને મંદિર પણ ઓરિસ્સાના અન્ય ભંગનું વર્ણન કરતાં જણાવે છે કે, દેવભવનમાં ગુફા મંદિરની પેઠે બૈહધર્મનાં (જેન ધર્મનાં ? ) અંધકારની એટલી બધી પ્રબળતા વ્યાપેલી હોય છે હેય એમ કેટલાક ઐતિહાસિક વિદ્વાનોને મત છે. છે. ખરે બપોરે પણ દીપકની સહાયતા વિના અંત- ઉપર પ્રમાણે જગન્નાથજીના મંદિરને લગતી હકીભંગની કોઈ પણ વસ્તુ દષ્ટિગોચર થતી નથી, ૪૯ અને કતની આપણે નોંધ લીધી. હવે ટીક નં. ૩૩ અને ૩૭માં છેવટે ડો. રાજેન્દ્રલાલમિત્રએન્ટીવીટીઝ ઓફ ઓરીસા દર્શાવેલ ભુવનેશ્વરના મંદિરને લગતી હકીક્તનું વર્ણન નામે પિતે રચેલા પુસ્તકમાં આ મૂર્તિઓનું અવેલેકન આપીશું. ઉત્તર હિંદમાંથી પ્રગટ થતા પ્રખ્યાત કલ્યાણ” કરતાં જે જણાવ્યું છે “કેપ૦ તે મંદિર બુદ્ધનું દેવું માસિકને ખાસ અંક સં. ૧૯૯૦ શ્રાવણ; ભાગ ૮. જોઈએ.” તેને ઉલ્લેખ કર્યો છે. આટલું લખીને લેખક અંક ૧ શિવાંક તરીકે જે બહાર પડયો છે તેમાં પૃ. મહાશયે મૂર્તિ વિશેનું વર્ણન ખતમ કરેલ છે. ઉપર ૫૭૦ થી તે વિસ્તૃતાધિકાર આપવામાં આવ્યો છે. ટાંકેલ સર્વ અવતરણ ઉપરથી ફલિતાર્થ એ નીકળે વાંછુક વર્ગે તે જોવા વિનંતી છે. અત્રે તે આપણી વિચાછે કે (૧) રાજધાનીની પશ્ચિમે જે પર્વતો આવેલા રણાને ઉપયોગી થાય તેટલે ભાગ જ ઉતારીશું. છે તે ઉદયગિરિ અને ખેડગિરિના નામે જાણીતા છે “સ્ટેશનથી ભુવનેશ્વરકા સ્થાન કરીબ પાંચ મૈલ હ. (૨) આ પર્વત મગધની પાસે પચપહાડના નામે ભુવનેશ્વરકા પ્રાચીન નામ “ અકામ્રકાનન’ હૈ. ભુવનેઓળખાતી ગિરિશંખલાની લંબાયેલી હારમાળાના ધર ઉડી કે કસરીનામક પ્રસિદ્ધ રાજવંશની રાજઅંગે છે (૩) વિશ્વમંદિરને ચોક, અંદરના ગઢનાં ધાની રહ ચુકા હૈ ...કહા જાતા હૈ, કિસિ સમય...કે વિધવિધ દેવોને અર્પણ કરાયેલાં મંદિરો તથા ચેક- આસપાસ કમસેકમ સાત હજાર મંદિર થે કેશરી માને માનસ્તંભ વિગેરે સર્વ બાંધકામ, વૈદિક મતનાં વંશકે આદિમ રાજા જજાતિ કેસરીને સન ૧૮૦ ગણાય છે; પરંતુ ઐતિહાસિક અવલોકનના અંગે તે ઈ. મેં ઈસે (ભુવનેશ્વરકા મંદિર) બનવાના પ્રારંભ બૌદ્ધ-જૈન મંદિરને મળતા આવતા હેઈને તેમને કિયા થા ! મંદિર કે ચાર ઓર સાત ફૂટ ઉંચી બૌદ્ધ મંદિર તરીકે ગણવે છે. (૪) આખ્યાયિકા એક મોટી પત્થરકી દીવાર હૈ જે ૫૨૦ ફીટ લાંબી
(૪) સમ્રાટ પ્રિયદરિને અનેક સ્તંભ જે ઉભા કરાવ્યા જરૂર રહે છે કે આવી સ્થિતિ નીપજાવવી પડે છે ! ઉલટું છે તે પણ monolithic=બેક પાષાણુમાંથી બનાવાયા અનુભવ છે એમ જણાવે છે કે દરેક ધર્મવાળા ઇષ્ટ હોવાનું ગણાવાય છે. (તે વર્ણન પ્રિયદર્શિનના વૃત્તાતે આપ્યું દેવનું-મુખારવિંદનું દર્શન પેટભરીને કરી શકાય તે માટે છે તે સાથે સરખા) ( શું આ પ્રસ્તુત સ્તંભ પણ તેજ કદરતી પ્રકાશ જેમ બને તેમ વધારે આવવા દે છે એટલું જ સમયની બનાવટને હશે કે ?).
નહિ પરંતુ જરૂર પડતાં કૃત્રિમ પ્રકાશ પણ દેવમુખ પર (૪૮) દક્ષિણ હિંદમાં જૈન બસ્તિઓના પ્રાંગણમાં માન ફેંકવાની ગોઠવણ કરી હોય છે. સ્તંભ ઉભે કરવામાં આવે છે. આ વિશિષ્ટતા કેવળ જૈન (૫૦) જુએ ઉપરની ટી. નં. ૩૯; જગન્નાથની મૂર્તિ મંદિરની જ છે એમ કહેવાયું છે.
અને ભારતનું ભવિષ્ય પુસ્તકમાં પૃ. ૧૭ પંક્તિ ૨. (૪) દેવભવનમાં જયાં મૂર્તિનાં દર્શન કરવાના હોય (૫) એટલે આ સમય પહેલાં તે મંદિરની કાંઈક ત્યાં આટલું બધું અંધકારમય વાતાવરણ શા માટે સરજાવાતું અન્ય પ્રકારે સ્થિતિ હતી એમ આ ઉપરથી સમજી હશે તે સમજી શકાતું નથી. શું કાંઈ ગુપ્ત ભેટ સાચવવાની શકાય છે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
www.umaragyanbhandar.com
