________________
૩૪૬
શિવ
ત્રિકલિંગનું
દશમ ખંડ
સચોટપણે ખ્યાલ આવી શકે તેટલા માટે આ વિષય પતિને અને વચ્ચે મગધપતિને મુલક હતા. હવે કરીને અત્ર રજુ કરીશું
વિચારો કે, અંગ અંગ અને કલિંગ એ ત્રણેનું સમુહગત (૧) પ્રથમ તે “ત્રિકલિંગ'ના સમુહમાં જે ત્રણ રાજ્ય કયારે સંભવી શકે છે, જ્યારે તે ત્રણેની હદની દેશને મૂકવામાં આવે છે તે ત્રણેને અરસપરસમાં વચ્ચે કોઈ રાજ્યની ફાચર આવતી ન હોય તે જ. તેમની વચ્ચે કોઈ જાતને સંબંધ-સામ્યતા- જેવી કે એટલે કે તે ત્રણેની સીમા એક બીજાને અડી રહેલી સંસ્કારની, વસ્તીની, ભાષાની ઈ. ઈ કઈ જાતની) હોય તે જ, આવો તે કેાઈ પુરાવો મળતા નથી. હેવાનું બતાવવામાં આવતું નથી, તેમ દેખાતું પણ ઉલટું હાથીગુફાના લેખમાંજ મગધપતિ અને કલિંગપતિ નથી. અત્યારે પણ નથી તેમ તે વખતે હેવાનું, બને ભિન્નપ્રદેશી અને સત્તાધારી સમર્થ સમ્રાટ પણ ઇતિહાસના પાનેથી સિદ્ધ થતું નથી; તે પછી હોવાનું બતાવાયું છે. સાર એ થયો કે, ત્રિકલિંગના તે સંબંધીની એકતારતા શી રીતે મેળવી શકાય ? સમુહમાં હાલની માન્યતા પ્રમાણેના અંગ, બંગ અને
(૨) છતાં કવચિત કવચિત અસંભવિત દેખાતી કલિંગ દેશો કરી શકતા જ નથી. વસ્તુ પણ જેમ સંભવિત બની જાય છે, તેમ નં. ૧ માંની [ટીપ્પણ–એક રાજ્યની હકુમતવાળા સર્વ પ્રદેશો, સ્થિતિ–ત્રણે દેશને એક સમુહ તરીકે માની લેવાની- એક બીજાને અડીને-સ્પર્શને જ રહેવા જોઈએ, એ આપણે માન્ય રાખી લઇએ તે પણ પાછો વિરોધ સિદ્ધાંત ઉપરની દલીલમાં જે આપણે આગળ ધર્યો એ આવીને ઉભો રહે છે કે
છે તેની વિરુદ્ધમાં એવો બચાવ કરવામાં આવે છે, તેમાંના અંગદેશને, હાલના વિદ્વાનો બિહાર પ્રાંતમાંનું તે નિયમ ભલે સામાન્યપણે હશે પરંતુ સર્વથા ભાગલપુર પરગણું ગણે છે અને બંગદેશને, વર્તમાન તેમ હોતું નથી જ, કેમકે વર્તમાનકાળે કાઠિયાવાડ અને બંગાળ પ્રાંતમાંના મુર્શિદાબાદ છલાને અને તેની ગુજરાતમાં પણ શ્રીમંત ગાયકવાડ સરકારના અનેક દક્ષિણે ઠેઠ સમુદ્ર તટ સુધી લંબાતા પ્રદેશને ગણતા મુલકે. વચ્ચે અન્ય રાજવીઓના પ્રદેશ આવી જાય દેખાય છે. જ્યારે કલિંગની હદ ઉત્તરમાં મહા નદી છે. તેના જવાબમાં જણાવવાનું કે તે દલીલ બિન અને ચિલ્કા સરોવરથી શરૂ થતી માને છે. જો કે પાયાદાર છે; કેમકે આપણે વાત કરીએ છીએ સાર્વઆ પ્રમાણે કલિંગ દેશની હદની માન્યતામાં પણ મ સત્તા ધરાવતા સમ્રાટેની; જ્યારે દષ્ટાંત આપીએ તેમની ભલજ થતી દેખાય છે; છતાં તકરારનું છીએ તેવા સમ્રાટની સત્તામાં રહેલા અર્ધ-આશ્રિત સમાધાન થતું હોય તે થવા દેવું, તે સિહાંતે આપણે સત્તા ભોગવત્તા રાજ્યોની. મતલબ કે સાર્વભૌમ સત્તા તેમનું મંતવ્ય કબૂલ રાખી લઈએ છીએ. તે પણ આ જેવા સમ્રાટના હાથ તળેના રાજાઓના મુલાકે, પ્રમાણે માની લેવામાં મુશ્કેલી એ આવે છે કે તેત્રિકમાંના મુખ્યત એકબીજાને અડોઅડ જ આવેલ હોય છે. અંગદેશ અને બંગદેશ, બન્ને પાસે પાસે અને અડાઆ વર્તમાન કાળે યુરોપીય પ્રજામાંના શાસકાના મુલકે જે આવેલા હેવાથી એકજ રાજ્યની હદમાં હજુ તેમને ચારે ખાંડમાં છૂટા છવાયા પથરાયલ નજરે પડે છે સમાવેશ થતો કહી શકાય, પરંતુ બંગદેશ અને કલિંગ- તેનું કારણ એ છે કે, તેઓ વચ્ચેનાં પરસ્પર હિતે દેશની વચ્ચે તે હાલના બર્દવાન મિદનાપુર, બાલા- સાચવવા માટે અમુક અમુક પ્રકારનાં બંધને ઘડાયેલાં સેર, કટક વિગેરે જીલ્લાઓ આવી જાય છે કે જે છે અને તેને આશ્રયીને તે સર્વેને વર્તન રાખવું પડે છે. અન્ય રાજવીની હકુમતવાળા પ્રદેશો ગણાતા હતા. જે સમયનું આપણે વર્ણન કરી રહ્યા છીએ તે સમયે આ પાછલી ભૂમિ તે સમયે મગધપતિને તાબે હતી. તે પ્રકારની રાજનીતિજ નહોતી. તે સમયે તો; જેના એટલે કે અંગ-બંગ હજુ કલિંગપતિના ગણાય; તે પછી હાથમાં તેના મોંમાં-એટલે કે તદ્દન સ્વતંત્રપણાની; મગધપતિને પ્રદેશ આવે અને તે બાદ પાછ કલિંગ- અથવા બહુતે ગણપદ્ધતિની એટલે કે અર્ધસ્વતંત્રપણે પતિને કલિંગ દેશ આવે. મતલબ કે, આસપાસ કલિંગ- રાજ્ય ચલાવવાની રાજનીતિ પ્રચલિત હતી. તે માટે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
