________________
દ્વિતીય પરિરછેદ ]
સમયને વિચાર પાંચ સાલોને જ હજી લેખી શકાય તેમ છે. જેને સર્વ હકીકત યથાસ્થિત સમયે બન્યાનું ગોઠવી શકાય. આપણે જાડા અક્ષરે ખાસ નોંધ લેવા યોગ્ય તરીકે અથવા તે સર્વ બનાવને અનુક્રમમાં જે ગોઠવીએ તે, બતાવી છે તે ઇ. સ. પૂ. ૧૬૧, ૧૫૭, ૧૮૬, ૧૨૪ પ્રથમ મહારાજા પ્રિયદર્શિન થયા છે અને તેમની પછી અને ૧૨ની છે. આ પાંચમાંથી પણ બે તે,–૧૬૧, ૧૦૩ વર્ષે હાથીગુંફાને લેખ કોતરાવાય છે એમ અને ૧૫૭–વિદ્વાનોએ ઠરાવેલ ૧૮૮ અને ૧૮૩ કરતાં કહેવાય. પરંતુ લિપિ વિશારદનો અભિપ્રાય છે તેથી ૨૫ વર્ષ જેટલી મોડી આવે છે, જ્યારે બીજી બે-૧૨૪ ઉલટો જ થાય છે એમ આપણે ઉપર પૃ. ૨૫૩થી અને ૧૨૦-તે તેથી પણ બીજા ૩૫ વર્ષ વધારે મેડી માંડીને આગળ (જુઓ દલીલો નં. ૧, ૨, ૩, ૪, આવે છે, એટલે કે સાઠ વર્ષ કે તેથી પણ વિશેષ છે. ઈ.) જેઈ ગયા છીએ. તેઓ તો મક્કમપણે એમ જ મોડી જાય છે. પણ વિદ્વાનોએ જે “આશરે” શબ્દ માની રહ્યા છે કે, પ્રથમ હાથીગુંદાના લેખને સમય લખેલ છે તેમાં બહુ બહુ તે પાંચ કે દશ વર્ષના હવે જોઈએ; (પછી તે સમયે તેની પૂર્વે થોડાં વર્ષને ફેરનો જ સંભવ રહી શકે. એટલે ઉપરોક્ત પાંચમાંની છે કે વધારે વર્ષને છે તે જુદે પ્રશ્ન છે) અને તે ચાર સાલોને તે આપણા વિચારક્ષેત્રમાંથી બાકાત પછી જ મહારાજા પ્રિયદર્શિનનો સમય હોવું જોઈએ. કરવી જ રહે છે, જેથી માત્ર હવે ઈ. સ. પૂ.૧૮૬ એટલે વળી અઢાર સાલોમાંની જે એક ઇ. સ. પૂ. વાળી એક જ બાકી રહી; અને તે આંક વિદ્વાનોની ૧૮૬ની કાંઈક અંશે આપણું કસોટીમાંથી ઉત્તીર્ણ થવા માન્યતાની સાથે તદ્દન બંધબેસતે પણ આવી જાય જેવી દેખાઈ હતી તે પણ આ લિપિવિશારદોના મંતવ્ય છે. તેમ જ હાથીગુફાને આંક જે સૌથી છેલ્લામાં પ્રમાણે જમીનદેસ્ત થઈ જાય છે. જેથી આપણે છેલ્લે ઉકેલ એટલે કે ૧૦૩ને ઠરાવવામાં આવ્યો છે અંતિમ એક જ નિર્ણય ઉપર આવવું રહે છે કે, હાથીતેની ગણત્રીમાં તે આવીને ઉભો પણ રહે છે. મતલબ કે ગુફાના લેખમાં ૧૦૩ને આંક જે છે, તે નથી નંદ જે અઢાર બનાવોની સાલના આંકડાને કસોટી ઉપર સંવતન કે નથી મૌર્યસંવતને; અને પરિણામે પુષ્યમિત્ર ચડાવી જેવાને આપણે પસંદ કર્યા હતા, તેમને માત્ર તથા ખારવેલ સમકાલીન પુરવાર થતા જ નથી; તેમ જ એક જ આંકડે, સર્વ રીતે ઉત્તીર્ણ થઈ શકે તે ખારવેલનો સમય ઇ. સ. પૂ. ૧૮૬ કે તેની આસદેખાય છે. અને તે ઈ. સ. પૂ. ૧૮૬ની સાલનો છે પાસને પણ નથી જ. તથા ૧૦૩ના આંક સાથે સુમેળ ખાતો દેખાય છે. આ પ્રમાણે એક પછી એક સ્થિતિ, તથા બનેલ પરંતુ તે સાલ તેમ હોઈ શકે કે નહીં, તે સ્થિતિ જ બનાવોને લઇને, તેમ જ ગણિતશાસ્ત્રના આંકડાઓ આપણે વિચારી રહે કે, જેથી છેવટના નિર્ણય માંડીને ૫ણુ, આપણે હવે પુરવાર કરી શક્યા છીએ ઉપર પણ આવી જવાય. હવે આ ઈ. સ. પૂ. ૧૮૬ની તે વિશેષ આહાદજનક છે જ; નહીંતે, પ્રાથમિક સાલ, જે મૌર્ય સંવત્સરનો પ્રારંભ મહારાજા પ્રિયદર્શિ. દષ્ટિએ વિચારતાં થકાં પણ, આપણે ઉપરના જ નિર્ણય નના રાજ્યાભિષેકથી ગણવામાં આવે તે જ (જુઓ ઉપર આવી શકાય તેમ હતું, છતાં તે મુદ્દો અત્યાર ઉપરમાં પૃ. ૨૬૮) ૧૦૩ના આંક સાથે ઘટાવી શકાય સુધી આપણે આગળ ધર્યો નહોતો; કેમકે તેમ કરવા છે. અન્યથા નહીં જ. એટલે સાર એ છે કે મૌર્ય જતાં, વાચકવર્ગની એકદમ ખાતરી પણ ન થાત. સંવતનો પ્રારંભ મહારાજા પ્રિયદર્શિનના રાજ્યાભિષેકથી એટલું જ નહીં પણ કદાચ આપણે હાંસીને પાત્ર જ ગણુ અને તે હિસાબે તેના ૧૦૩ વ=ઈ. સ. પૂ. પણ બની જાત. હવે કોઈ પણ પ્રકારના ભય વિના ૧૮૬માં અથવા તેની આસપાસમાં (એટલે કે ઈ. સ. સિંહનાદે તે કહી શકાય તેમ છે કે, વિદ્વાનોએ ઈ. સ. પૂ. ૧૮૮ કે ૧૮૩ જેમ વિદ્વાનોએ માની લીધું છે પૂ. ૧૮૬ને જે સમય ખારવેલને ઠરાવેલ છે તે તદ્દન તેમ) રાજા પુષ્યમિત્ર અને રાજા ખારવેલનો સમય નક્કી કલ્પીત જ છે. છતાં ઘડીભર માની લો કે તે સમય થયેલ મનાય; તેમ જ હાથીગુંફામાં લખેલ પ્રમાણેની બરાબર જ હતું. તે તેને અર્થ એ થયો કે, ખારવેલે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
www.umaragyanbhandar.com
