________________
૩૦૨, હાથીગુફાના લેખના
[ દશમ ખંડ લેખ પડશે. કલિંગજીન એટલે મૂર્તિનું નામ જ ત્યાં એક મંદિર બંધાવી તેની અંદર મૂર્તિ સ્થાપન કલિંગજન કહેવાય છે તેવી વિશિષ્ટ અર્થવાળી મૂર્તિ કરી હતી. આવાં અનેક કારણથી અત્યારે પણ તે અને કલિંગજીન એટલે જેનોના ત્રેવીસમા તીર્થંકર પહાડ, પાર્શ્વનાથ પહાડના નામથી જ ઓળખાય છે. પાર્શ્વનાથ કહેવાય છે એમ આપણે ઉપરમાં જણાવી વળી આ પાર્શ્વનાથને જૈન સાહિત્ય ગ્રંથોમાં ગયા છીએ; કેમકે કલિંગમાં આવેલ રામેતશિખર (પુરૂવાદાનીય' તરીકે લેખાવાય છે. તેને સામાન્ય પહાડ ઉપર, છેલ્લામાં છેલ્લા જે તીર્થકર નિર્વાણપદ અર્થ તે મનુષ્યના રોગનું નિદાન જાણવાવાળા અથવા પામ્યા છે તેમનું નામ પાર્શ્વનાથ છે. તે ઉપરથી તેની તેને મળતા જ ભાવાર્થ થાય છે. અને તેવા સામાન્ય તળેટીમાં, કોઈ રાજનગર ગણાતા શહેરમાં, પાર્થ- અર્થમાં તો દરેક તીર્થકરને તે વિશેષણુ લગાડી શકાય છે. નાથની નિર્વાણભૂમિના સ્મારક તરીકે, રાજ કરકંડુએ પરંતુ ત્રણે કાળમાં –ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યમાં
(૮૫) “બંગાળ, બિહાર અને ઓડિસા કે જૈન સ્મારક” વ્યા પ્રમાણે મતિઓ તોડી નંખાઈ હશે ત્યારે મૂળ પ્રતિમા તેવા નામે એક પુસ્તક છે; તેના પ્ર. ૧૩૮થી હકીક્ત લઇને અને યક્ષ છૂટા પડી ગયા હશે માટે તેને અંશ કહ્યો છે) ભગવાન પાર્શ્વનાથ નામનું એક પુસ્તક સુરત મુકામેથી એટલે ઉપરોક્ત મંદિરને લગતી જ હોવી જોઇએ. વળી પાટણ ૧૯૮૫માં છપાવીને દિગંબર પત્રકારે પોતાના ગ્રાહકોમાં ભેટ અને પાટલિપુત્રનું સ્થાન એક જ છે. આ બધી હકીકતથી અમે તરીકે આપ્યું છે. તેના પૃ. ૧૧ ઉપર જણાવાયું છે કે “રાજા એવું અનુમાન દોર્યું હતું કે તે નેમિનાથ અથવા તે કૃષભનાથખારવેલ કે હાથીગુફાવાળા લેખ એક નંદવંશી રાજદ્વારા આદિનાથની મૂર્તિના અંશે હેય. તેમાં પણ વિશેષ પ્રકારે ત્રષભદેવકી મતિ કે લિંગસે પાટલિપત્રમૈં લે જાનેકા આદિનાથની હોવાનું ધાર્યું હતું; કારણકે જૈનધર્યની આદિ ઉલેખ હૈ.” (તેમણે ગષભદેવનું નામ શા માટે લખ્યું સાથે તેમને સંબંધ વિશેષપણે હાઈને, તેની મહત્તા વિશેષ તેની દલીલો આપી હોત તો તે ઉપર વિચારવાનું સગમ ગણાય. આ અમારા મંતવ્યને ઉપરોક્ત દિગંબર પુસ્તકની થાત–એટલે કે લેખકે તે મૂર્તિ અષભદેવની માની છે. હકીકતે સમર્થન મળતાં તે માન્યતા બળવત્તર થવા પામી જ્યારે વાસ્તવીક રીતે તે પાર્શ્વનાથની હોવાનું સંભવિત છે). હતી. પરંતુ જ્યારથી જનરલ કનિંગહામના પુસ્તકમાં આ
ટિપ્પણ:-આ મૂર્તિ આદિશ્વરની હશે એવી પ્રથમ કલિંગજીનની મૂર્તિનું વર્ણન વાંચ્યું તથા તેને લગતી પ્લેઈટમાં અમારી પણ માન્યતા થઈ હતી; કેમકે, (જી પુ.૧ પૃ. ૩૦૪). તેનું સ્વરૂપ જોયું, ત્યારથી તે વિચાર ડગમગવા માંડે હતે. મગધપતિ રાજ ઉદયાજે પાટલિપુત્ર વસાવી પિતાને સદૈવ તેમાં વળી વિક્રમસંવત સત્તરની મધ્યમાં (ઈ. સ. ૧૬૦૦ની પૂજા કરવાની સગવડતા થાય માટે એક જૈન મંદિર બંધાવીને આસપાસ) થયેલ, જૈન કવિ સમયસુંદરનું તીર્થમાળાનું સ્તવન તેમાં શ્રી નેમિનાથની પ્રતિષ્ઠા કરાવ્યાનું લખ્યું છે. (કેઇ ડેકાણે વાંચ્યું (જુઓ નીચેની ટી. નં. ૮૬માં તેની કડી નં. ૯-૧૦ નેમિનાથ અને આદિનાથ એમ બે મતિ પધરાવ્યાને વાચ્યું નો અર્થ લખ્યો છે તે) તેમાં જગનાથ પાર્શ્વનાથ શબ્દ લખ્યો હોય એમ યાદ આવે છે) આ પાટલિપુત્રનો જ્યારે શ્રેગવંશી છે. જ્યારે આ કલિંગજીનવાળું તીર્થ જગન્નાથપુરીના નામે રાજા અગ્નિમિત્રે નાશ કર્યો ત્યારે આ મંદિર નષ્ટ થવા ઓળખાઈ રહ્યું છે. એટલે બધી વાતને મેળ મળી રહ્યો; સાથે તેમાંની મૂર્તિઓ પણ ભાંગીને તેના અંશો વેરવિખેર અને નક્કી થયું કે તે કલિંગજીનની મતિ પાર્શ્વનાથની જ થઈ ગયા હોવા જોઈએ. એટલે જે બે યક્ષની મતિઓ છે, તેને જૈન સાહિત્યમાં જગન્નાથ પાર્શ્વનાથ કહીને સંબે૧૮૮૨માં પટણા નજીકમાંથી મળી આવી છે અને હાલ ધેલ છે; તેમ ઉદયાળે બંધાવેલ તે મૂર્તિ હોવી ન જ જોઈએ. કલકત્તા યુઝીએમમાં “ભારત ગેરરી ”વાળા વિભાગે ગોઠવ. પાટલિપુત્રના મંદિરની તે મતિ ન હોય તેનું કારણ એ વામાં આવી છે તથા તેના ઉપર `અજ' અને “સમ્રાટ છે કે, ખારવેલના સમયે તેમ જ રાજ નંદિવર્ધનના સમયે વતિનેન્દિ' અક્ષરે છે તેને રાન ઉદયનના મંદિરની પ્રતિમાના પાટલિપુત્ર અખંડ હતું. તેમજ પાટલિપુત્રની સ્થાપના અને અંશ તરીકે લેખવી રહે છે. (અંશ એટલા માટે કે જીન પ્રતિ નંદિવર્ધને પ્રથમવાર તે મૂર્તિ મેળવવા ચડાઈ કરી તે બે માઓની પલાંઠીની નીચે હંમેશા તેની ઓળખ માટે યક્ષ- સમય વચ્ચે ૪૦ વર્ષને તે ફેર હતું. એટલે તે મૂર્તિને પક્ષિણીની મૂર્તિ કોતરવામાં આવે છે, અને ઉપરમાં જણા અને પાટલિપુત્ર વચ્ચે સંબંધ જ નહોતે.]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
www.umaragyanbhandar.com
