________________ દ્વિતીય પરિછેદ ] સમયનો વિચાર સીધા પુરાવાથી–આંકડાની ગણત્રીએથી-પણું સમર્થન કાં તે નંદસંવત અને કાં તો મૌર્યસંવત ધારી લેવામાં મળી જાય છે. જેની તપાસ આપણે નીચેના પારિ આવ્યો છે. જો કે આવો કોઈ સંવત પ્રાચીન સમયે ચાકે હવે લઈએ. અસ્તિત્વ ધરાવતો હતો કે કેમ, અને ધરાવતો હતો હાથીગુફાના લેખમાં સંવતને એક આંક આવેલો તે કંઈ રાજદ્વારી બનાવ સાથે તે સંવત્સર સંયુક્ત છે. તેને કેટલાક ગ્રંથકારોએ ૧૬૯નો આંક વાંચ્યો છે;૪૨ કરીને વાપરવામાં આવ્યો છે કે કેમ, તે આપણી કેટલાકેએ તેને ૧૬પનો ઠરાવ્યો જાણમાં આવ્યું નથી જ; કેમકે સમય-કાળગણનાના ખાલના સમ- છે;૩ પરંતુ હવે તે સર્વ જે બે પરિચ્છેદ (જુઓ ઉપરમાં પૂ. 60 થી 113) યને વિચાર સન્માનીય થઈ પડયું છે કે તે સ્વતંત્ર રીતે લખી તેની ચર્ચા કાંઇક વિસ્તારથી અને આંક ૧૦૩નો જ છે. એટલું તે છૂટથી કરી ચૂક્યા છીએ, તેમાં આ બે સંવતમાંથી કબૂલ કરવું જ પડશે, કે આ આખા હાથીગુફાના –નંદ કે મૌર્ય–એકનું નામ આવ્યું નથી જ, છતાં કઈ લેખનું મહત્તવ ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ એટલું તે વિશાળ પણ સંભવિત માર્ગ તેની વિચારણામાંથી આપણે અને સર્વવ્યાપક થઈ પડયું છે કે, તેમને એક અક્ષર મુક્ત રાખ નથી; એ પદ્ધતિએ કામ લેવાનું જ્યારે પણ વિચારસૃષ્ટિની મર્યાદામાંથી જે જતા કરાય, તે જાહેર કર્યું છે ત્યારે, સંભવિત કે અસંભવિતપણુનો અતિ ગભીર પરિણામ નીવડવા સંભવ છે. એટલે કે, લેશમાત્ર વિચાર કર્યા વિના જ, આપણે તે કેવળ તે જે એકાદ શબ્દને પણ અન્ય અર્થમાં બેસારી દેવાય આંક ઉપરથી જ, તેના સત્યાસત્યપણુને વિચાર કરી તે, આખા ઇતિહાસનું પરિવર્તન થઈ જાય તેમ છે. તેવો રહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે, તેવી ભીતિના માર્યા પણ, આપણે તે તેટલા માટે, દલીલ ખાતર માની લ્યો કે તે દરેકની માન્યતા ગ્રહણ કરીને જ વિચાર કરવો રહે છે. આંક મૌર્યસંવત અને નંદસંવતનો જ છે. વળી આપણને સાર એ થયો કે, ઉપરના ત્રણે આંકને 169, 165 ખબર છે કે, કેઈ સંવત્સરને આરંભ જે થાય છે અને ૧૦૩-આપણે વિચાર કરે રહે છે. જ્યારે તે કઈક હેતુને અનુલક્ષીને જ કરાય છે; પછી ફાવે ખારવેલે પોતે જ શિલાલેખ કોતરાવ્યો છે અને તે વંશની સ્થાપના નિમિત્તે તેનો આરંભ થયો હોય ઉપરના આંકવાળા વર્ષમાં પિતે વિદ્યમાન હોવાને કે અમુક મહત્વપૂર્ણ બનાવના સ્મરણચિહ્ન માટે થયો પુરાવો આપેલ છે ત્યારે આપણે લેશમાત્ર પણ સંદેહ હેય. પ્રથમ આપણે નંદસંવતને અંગે વિચાર કરી લઈએ. લાવવાનું કારણ નથી. હવે આપણે જે તપાસવું રહે નંદસંવતને પ્રારંભ તેની શરૂઆતની તારીખથી જ છે તે, આંક કયાં સંવત્સર છે એ સિદ્ધ કરવું; જે જે થયે હેય, તો નંદ પહેલાને ઉ નંદિવર્ધનને ઉપરથી ખારવેલના સમયને પણ અચુકપણે નિશ્ચય ઈ. સ. પૂ. ૪૭ર=મ. સં. 55 માં જ્યારે રાજ્યાભિષેક થઈ જાય. થયો હતો ત્યારથી ગણી શકાય. તે બાદ બીજે કઈ ભિન્નભિન્ન ગ્રંથકારાના ધારવા પ્રમાણે આ આંકને, મહત્વને ઐતિહાસિક બનાવ બન્યો નથી, કે તેનો (42) કે. હિ. ઈ. પુ. 1 પૃ. 608-Shatrani of હેવાથી એટલે કે શાલીવાહન શાતકરણ અને ખારવેલ બને the Andhra Dynasty (Shalivahan satkarni) સમકાલીન હોવાથી બન્નેને સમય ઇ. સ. 5. 119 ગણાય. being contemporary with Kharvel (whose (43) જ. બી. એ. વી. સે. પૃ. 3 અને 4 ક. 3 accession c. 169 B. c. if Hathigumfa inscri- મૃ. 11; ઈ. હિ, કવૈ. પુ. 5 સન 1929 પૃ. 587 અને ption is dated in Maurya Era p. 314-15; 534 અને આગળ–હાથીગુંફા લેખની પંક્તિ 11 માં " & 602) = જે ખારવેલન સમય, હાથીગુફાના મૌર્યન the one hundred and sixty fifth year of the સંવત પ્રમાણે આશરે ઈ. સ. પૂ. 169 ગણાય. તેને જ time of the Mauryan kings મૌર્યન જમાના સમકાલીન આંકવરી શાતકરણ (રાલિવાહન સાત કરણ) સમયની ગણત્રીએ 165 માં વર્ષે Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
