________________
તૃતીય પરિછેદ ]
ની પ્રાપ્તિ વિશે પિતાની પાસે બેસારીને મૂર્તિ કેતરાવાનું માન મહા- સિક્કા પડાવ્યા છે? તે આ ચઠણ પણ મહાક્ષત્રપ ક્ષત્રપ ચકણને આપ્યું હોય. માટ મૂકામેથી જે મૂર્તિ હેઅને શા માટે તે પ્રમાણે ન કરી શકે ? ઉત્તર એટલે જ રાજા કનિષ્કની સાથે ચક્કણની મળી આવી છે, તે છે કે, નહપાનું મહાક્ષત્રપ પદ, આપોઆપ મળેલ ઉપર પ્રમાણેની કૃપાદૃષ્ટિનું જ પરિણામ સમજવું. આ હતું એટલે કે પિતે ભૂમકને યુવરાજ હતા ત્યારે બનાવનો સમય રાજા કનિષ્કની સગીર અવસ્થા પૂરી ક્ષત્રપ હતું, અને તેના મરણ બાદ સ્વયે પિતાના થવા આવી હતી તેની લગભગને પણ કહી શકાય અધિકારની રૂઇએ મહાક્ષત્રપ બનવા પામ્યા હતા; અથવા પિતે ઈ. સ. ૧૪૩માં રાજ્યારૂઢ બની રવતંત્ર જ્યારે ચષ્ઠણ કઈ રાજાને યુવરાજે નહતિ તેમ સ્વય કારભાર કરવા માંડો તેની શરૂઆતને પણ ગણાય. મહાક્ષત્રના અધિકારપદે પણ પહોંચ્યા નહતા. તેટલા પરંતુ રાજ તરફથી પિતાના કઈ લાયક રાજનેકરની માટે ચઠણના સિક્કા મહાક્ષત્રપ પદ૨૪ યુક્ત દેખાતા કદર કરવાની પ્રથાને વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે નથી. છતાં જ્યારે તેણે “રાજા” પદ ગ્રહણ કર્યું છે એમ કહેવું પડશે કે, રાજાએ પોતાના રાજ્યાભિષેકની અને ત્યાર પછી જે સિક્કા પડાવ્યા છે તેમાં તેણે “રાજા ખુશાલીમાં જ અને પોતાના વાવૃદ્ધ કાકાની ખાસ મહાક્ષત્રપ ચઠણએવા શબ્દો લખાવ્યા છે, નહીં કે ભલામણથી જ તે પગલું ભર્યું હોવું જોઈએ. મતલબ કે એકલા “મહાક્ષત્રપ ચણ્ડણ”. મતલબ કે મહાક્ષત્રપ ઇ. સ. ૧૪૩માં મહાક્ષત્રપ ચકણને વિશેષ અધિકારે શબદ તેણે રાજ્ય તરફથી મળેલ માત્ર એક નવાજેશ ચડાવવામાં આવ્યો છે અને ત્યારથી તેને એક સ્વતંત્ર તરીકે ગણી લીધી છે. જ્યારે તેના વંશજોએ જે રાજપતિ તરીકે પોતાની સર્વ કાબેલિયત અને કૌશલ્ય મહાક્ષત્રપ ૫દ પિતાની સાથે જોડાયું છે કે, રાજય બતાવવા છૂટ મૂકી દેવામાં આવ્યો હતો. હવે સમજાશે કે, તરફથી મળેલ એક નવાજેશ કે ભેટ તરીકે નહી, ચષણ જ્યાં સુધી ક્ષત્રપપદે હતું ત્યાં સુધી તેને પણ તેને પણ જેમ નહપાણે પોતે, યુવરાજ તરીકે પિતાને તે પિતાની પેઠે કઈ શિલાલેખ કે સિક્કા પિતાના નામે હોદ્દો મળ્યો છે એવું સમજીને એક સ્વતંત્ર રાજકુટુંબના કાતરાવવાને અધિકાર નહોતો. એટલું જ નહીં પણ નબીરા તરીકે તે પદ ગ્રહણ કર્યું છે, તેમ ચ%ણુને. મહાક્ષત્રપપદે દશ અગિયાર વર્ષને કાળ વ્યતીત કર્યો વંશજોએ પણ મહાક્ષત્રપ પદનું ગ્રહણ કર્યાનું સમજવું. આ હેવા છતાંયે, તેણે સિક્કા પડાવ્યા નથી જ; કેમકે ભલે પ્રમાણે ચણે મેળવેલ મહાક્ષત્રપ પદને અને તેના તે ૫દ મોટું હતું છતાં આખરીએ તે તાબેદાર તે વંશજોએ પિતા સાથે જોડેલ મહાક્ષત્રપ પદ વચ્ચે ખરાજ ને ૨૩ વળી સિક્કા પડાવવા તે વસ્તુ એવી છે તફાવત સમજી લે; તેમજ કાણુ સિક્કા પડાવી શકે કે માત્ર જે સ્વતંત્ર ગાદીપતિ હોય તે જ તે કાર્ય કરી અને કણ ન પડાવી શકે તે પણ હવે સમજી શકાશે. શકે છે. કેઈ પ્રશ્ન કરશે કે, મહાક્ષત્રપ નહપાણે કેમ જ્યારે શિલાલેખ તે મુખ્ય અંશે દાન કર્યાની જાહેરાત
(૨૨) આ સાલ કનિષ્ક બીનના રાજ્યાભિષેક અંગને ન લે અને સાંખી શકે પણ નહીં. (૨) તેમ ચEણ લગતી ગણત્રીથી લખાઈ છે. પણ પાછળથી સંશોધન કરતાં, મહાક્ષત્રપને પોતાને પણ સિક્કા પડાવવાનું તે વખતે હીણકનિષ્કના રાજ્યાભિષેકને સાલ પણ એકાદ બે વરસ આગળ પત જેવું લાગત; કેમકે જે તેણે સિક્કા પડાવ્યા હતા તે લઈ જવી પડે તેમ છે, એટલે ચણને લગતી સાલ પણ પણ તેના ઉપરનો આંક તે, પિતાના ઉપરીઓનેજ લખો ખસેડીને ઈ. સ. ૧૪૧-૨ માં લઈ જવી પડે તેમ પડત, કારણ કે તેને પોતાને શક તે હજ નહીં, અને લાગ્યું છે.
પોતે મહાક્ષત્રપ હોવા છતાં ઉપરીન શક વાપરે છે, અન્ય (૨૩) છતાં ધારો કે, બીન મહાક્ષત્રપ (નહપાણે જેમ મહાક્ષત્રની દષ્ટિએ પિતે પોતાને જ હલકા દરજે ઉતારી પડાવ્યા છે તેમ)ની પેઠે તેણે સિક્કા પડાવ્યા હોત તો,બે પ્રકારની નાંખ્યાનું ગણાય, એટલે “સબસે બડી ચૂપને ન્યાય માર્ગ મુશ્કેલી પડત (૧) તેના મુકુટમણી જેવા કુશાનપતિઓ તે જ તેણે લીધે ગણાય અને તે જ ઉત્તમ કહેવાય, રીત ચલાવી લેત કે કેમ તે પ્રશ્ન છે. બકે ચલાવી પણ (૨૪) જુઓ ઉપરની ટીમ ૨૩
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
