________________
ચષણનો
[ નવમ ખંડ રૂપે જ હોવાથી, તે તો ગમે તે માણસ-પછી અધિકાર પક્ષપાતપણાને લીધે હિલચાલ કરવાથી પિતે અલગ યુક્ત હોય યા ન હોય તોયે–પણ કેવરાવી શકે છે. રહી ગયા હોય. ગમે તેમ, પણ મહાક્ષત્રપ ચષ્મણને પરંતુ તેમાં ફેર એટલે ખરો કે જે દાનપત્ર રાજ્ય અવંતિની જીતથી મોટા પ્રદેશનું સ્વામિત્વ મળી ગયું. તરફથી જ-વ્યકિત તરીકે નહીં અર્પણ કરાયું છે તે એટલે પોતે હવે, ઈ. સ. ૧૪૩ માં પોતાના માલિક એવા તે રાજકર્તાએ પિતાના સત્તાકાળ દરમ્યાન જ કરાયેલું કુશનવંશી સમ્રાટથી પણ, મેટા વિસ્તારને સ્વામિ હતું એમ સમજી લેવું રહે છે. આ સમયે હિંદમાં થઈ પડ્યો. એટલે જેમ નહપાણે અતિની ગાદી માત્ર ચાર સત્તાનું રાજ્ય ચાલી રહ્યું હતું. ઉત્તર મળવાથી “રાજા” પદ ધારણ કરીને પિતાના નામના હિંદમાં (પંજાબ, કાશ્મિર અને યુતપ્રત તથા પૂર્વના સિક્કા પડાવ્યા હતા, તેમ ચષ્ઠણ મહાક્ષત્રપે પણ ભાગ ઉપર) કુશનવંશીનું, પશ્ચિમમાં (સિંધ અને પિતાને “રાજા' તરીકે જાહેર કરી સિક્કા પડાવ્યા, રાજપુતાના ઉપર) મહાક્ષત્રપ ચણ્ડણનું, મધ્યહિંદમાં તથા પોતાના વંશને સ્વતંત્ર શક ચાલતે કરી દીધો. (અવાંત, સૌરાષ્ટ્ર, કચ્છ, ગુજરાત અને વિધ્યાચળની આ પછી પિતે એકાદ વર્ષ સુધી તદન આરામ લીધે ઉત્તરમાં) ગર્દભીલવંશીનું તથા વિધ્યાની દક્ષિણમાં અને ૧૪૫માં આંધ્રપતિ તરફ નજર ફેરવી. ત્યાં તે આંધ્રપતિઓનું; આ પ્રમાણે ચાર સત્તા રાજય કરતી ચડાઈ લઈ ગયો. આંધ્રપતિ હારી જવાથી પૈઠણમાંથી પથરાઈ રહી હતી. તેવામાં ઉપર વર્ણવ્યા પ્રમાણે રાજગાદી ખાલી કરી પાછા હઠીને પિતાના રાજ્યના ચMણ મહાક્ષત્રપને તાબેદારીની પુંસરીમાંથી મુકિત દક્ષિણના ભાગમાં તુંગભદ્રા નદીના કાંઠે વિજયનગરમાં મળી; જેથી તેને પિતાનું શૌર્ય અજમાવવાનું અને ગાદી લઈ ગયો. ત્યાં તેને વંશવાળાએ પણ સદીક ભાગ્યનું માપ કાઢી લેવાનું સૂઝયું. તેમાં સૈથી નજીકના સુધી રાજ ચલાવ્યું છે અને પછી ખતમ થઈ ગયે પાડોશી તરીકે તે અવંતિપતિનું જ રાજ્ય હતું. ત્યાં છે. આ બાજુ રાજા ચઠણે અવંતિમાં પાછા આવી આ સમયે (જુઓ . પુ. ૩માં પૃ. ૪૦૬ની પાછળ નિવૃત્તિ સેવવા માંડી હતી કારણ કે તેને હવે વિશેષ જોડેલ કેઠ) તેજસ્વી રાજાઓ નહેતા; એટલું ચષ્મણે ભૂમિ મેળવવા જેવું રહ્યું જ નહોતું. નિવૃત્તિમાં અને અવંતિ ઉપર હલ્લે લઈ જઈ એક દેઢ કે બે વર્ષની શાંતિપૂર્વક વકીવટ ચલાવી અંતે ઈ. સ. ૧૫રમાં એટલે લડાઈમાં તે મેળવી લીધું. અવંતિપતિની નબળાઈને ચક્કસંવત ૪૯ લગભગમાં તે મરણ પામ્યા હતા. આ લાભ જેમ ચષ્મણે લીધે તેમ કુશનવંશી કનિષ્ક લેવા પ્રમાણે તેણે મેળવેલાં બિરૂદેને ઈતિહાસ જાણવો. ધાર્યો હેત તે તે લઈ શકત; કેમકે, તેને દરેક રીતે ઉપરના પારિગ્રાફમાં જ તેને બધે ચિતાર આપી ફાવતું હતું. વળી ચઠણ કરતાં પોતે વધારે સત્તાશાળી દેવાયો છે એટલે તેનું પુનરાવર્તન કરવાની આવશ્યકતા તથા સાધન સામગ્રીથી પહોંચતો હતો છતાંયે તેણે
રહેતી નથી. પરંતુ ટૂંકમાં તેને જરાએ હિલચાલ આદરી નથી. તેમાં કાં તે વધારે રાજ્ય વિસ્તાર ખ્યાલ આવી શકે માટે જણમુલક જીતી, નાહક ઉપાધી શામાટે વધારવી ? તેવી
વવાનું કે, અત્યારે જેને મદ્રાસ નિરપેક્ષત્તિ કારણરૂપ હોય અથવા તે, પિતાના જ ઈલાકે, તેમજ જેને બંગાળ, બિહાર, ઓરિસ્સા, સાગ્રીત ગણાતા ચઠણુને ત્યાં કામ કરતા જોઇને સંયુક્ત પ્રાંતે, તથા પંજાબ-કાશ્મિર કહે છે તે
(૨૫) અવંતિ ઉપર છત મેળવ્યાની તારીખ અત્ર મેં તેજ પુસ્તકમાં પૃ. ૪૦૫ ઉપર ચડેલ કાઠામાં તે ઈ. સ. ૧૪૩ જણાવી છે. જ્યારે પુ. ૩ પૃ. ૧૪૬ ની સામે સમય સુધારી લીધું છે અને તે જ પ્રમાણે અહીં પાછો ડેલ કાઠામાં ઈ. સ. ૭૮ લખેલ છે. તે વખતે વિશેષ જણાવ્યા છે.
ધ કરવા જે સમય નહિ એટલે તે કોડામાં ... (૨૧) અવંતિની મહત્વતા કેવી ગણતી હતી તે માટે ટીપણ કરે છે, પરંતુ પાછળથી પાક નિર્ણય થઈ જતાં, જીઓ ૫ ૩ ૫, ૧૯૪ અને આગળની હકીકત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
