________________
૨૫૬ ખારવેલ અને પુષ્યમિત્ર
[ દશમ ખંડ (૫) હાથીગુફાના લેખનું વર્ણન કરતાં એક લેખક મગધપતિ જેવા મહાન સમ્રાટને નમાવ્યાથી સાર્થક મહાશયે જણાવ્યું છે કે, Kharvela invaded કરી બતાવ્યું જણાય છે. તેમ બીજી બાજુ, મગધ Magadh and laid siege to Rajagriti સમ્રાટના જેવા જ લશ્કરી બળ ધરાવતા અંધ્રપતિ and that four years later, he captured રાજા શ્રીમુખને તેણે કબજે કર્યો છે (જુઓ આગળ the royal palace (at Pataliputra) and ઉપર હાથીગુફા લેખની પંક્તિ ૪નું વર્ણન). આવાં made the Raja of Magadha fall at આવાં મોટાં બે સામ્રાજ્યના સમ્રાટોને જે પુરૂષ હરાવી his feet=ખારવેલે મગધ ઉપર ચડાઈ કરી અને શકે તેને ચક્રવત તે શું પણ મહાન ચક્રવાત કહેવામાં રાજગૃહીને ઘેરે ઘાલ્યો; અને તે બાદ ચાર વર્ષે પણ, લેશમાત્ર સંકેચ ધારી શકાય નહીં. એટલે બીજી (પાટલિપુત્ર નગરે) રાજમહેલની આસપાસ તે ફરી રીતે એમ ફલિતાર્થ થાય છે કે, ઉપરના બે મોટા વળ્યો અને પિતાના પગ પાસે મગધના રાજાને સમ્રાટ જેવા રાજવીઓને ખારવેલને રાજકીય આશ્રય નમાવ્યો.” એટલે કે રાજા ખારવેલે મગધ ઉપર બે આપદકાળે મળી રહે તેવી સ્થિતિ નિપન્ન થઈ ચૂકી વખત ચઢાઈ કરી હતી. પ્રથમ વખતે મગધ ઉપર હતી. આ પ્રમાણે એક સ્થિતિ હતી. જ્યારે બીજી હુમલે લઈ જઈ રાજગૃહીને ઘેરો ઘાલ્યો હતો, જયારે બાજુ ઇતિહાસકારે વળી એમ જણાવે છે કે, રાજા બીજી વખત તેથી પણ આગળ વધીને પાટલિપુત્ર પુષ્યમિત્ર, પાટલિપુત્ર ઉપર ચડાઈ લઈ જઈને, મગધનગરે રાજમહેલ સુધી પહોંચી જઈ, ત્યાંના રાજાને પતિને જીતી લીધો હતો અને આખા પાટલિપુત્ર શહેરને તાબે કરી-પરાજય પમાડી-પોતાના પગેટ નમાવ્યો ખોદી કરીને વેરાન જંગલ જેવું બનાવી દીધું હતું ઃ હતે. મતલબ કે કલિંગપતિ ખારવેલે મગધ પતિ રાજ એટલે તે ઇતિહાસકારોના મતથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે, ઉપર સંપૂર્ણ ઉપરી અધિકાર મેળવવા જેવું, તે પુષ્યમિત્રના સમયને મગધપતિ અતિ નબળો હોવાથી, સમયે પરિબળ પ્રાપ્ત કરી વાળ્યું હતું. એટલે કહેવું તદ્દન પરાજય પામી ગયું હતું; તે એટલે સુધી કે રડે છે કે, તેણે પોતે જે ચક્રવર્તી ખારવેલનું બિરૂદ મગધ સમ્રાટ પિતાની જ આંખ આગળ પિતાના ધારણ કર્યું હોવાનું લેખ ઉપરથી સમજાય છે તે રાજનગરની કરાતી દુર્દશા લાચાર બનીને જોઈ રહ્યો
(૬) જુઓ ઈ. હિ કન્વે. ૫. ૫ સને ૧૯૨૯ તે હકીકત જરા અતિક્તી પડતી લાગે છે, પરંતુ ૫. ૫૮૭
હાથીગુફાના લેખમાં તે પ્રમાણે છે એટલે શંકા કરવાનું (૭) બ્રેકેટમાં રાખે છે તે લેખક મહાશયના જ છે. કારણું રહેતું નથી. એક વખત કહેવું કે રાજગૃહી ને ઘેરો ઘાલ્યો હતો ને બીજી (૯) આ હકીકત કેવી રીતે અસંભવિત છે તે પુ. ૩ વખતે કહેવું કે પાટલિપુત્ર નગરે રાજમહેલની આસપાસ પૃ. ૧૮-૧૯ માં બતાવી આપ્યું છે તે જુએ. કરી વન્યો. આમ કહેવામાં બે કારણો હશે. એકત. પ્રથમ વળી પુષ્યમિત્રને એક વખત મગધપતિ જણાવે છે, વખતની ચડાઈ વેળા રાજગૃહને ઘેરો ઘાલ્યો હતો અને બીજી ત્યારે બીજી બાજુ તેને જ મગધપતિ ઉપર ચડાઈ લાવતે વખત તેથી આગળ વધીને પાટલિપુત્ર ગયો હતો એમ (જુઓ. ૫. ૩ પૃ. ૫૭) જણાવે છે. તે બને વાકયને કહેવાનો ભાવાર્થ પણ હોય; અને બીજું કારણ એમ હોય સુમેળ જામતું નથી. તે હકીકત ૫ણું પુષ્યમિત્રના વૃત્તાંત કે, રાજગૃહમાં તે સમયે મહેલ નહીં હોય એમ તેમનું માં જણાવી છે. કથન પણ થયું હોય.
વળી પુણ્યમિત્ર તે રાજગાદીએ બેસવા પામ્યો નથી. આ બંને કારણે સબળ નથી. તેની ચર્ચા કરી તેનો પુત્ર અગ્નિમિત્ર હજી ગાદીએ આવીને સમ્રાટ જેવી શકત; પરંતુ અક્ષરે બ્રેકેટમાં મૂકયા છે એટલે કહેવાપણું કીર્તિ મેળવી શકાય છે. એટલે જ્યાં પુષ્પમિત્રનું નામ છે, રહેતું નથી.
ત્યાં અગ્નિમિત્રનું નામ લેખાય તે કાંઈક હકીકત પાડી (૮) એક સમ્રાટને બીજે સમ્રાટ પોતાના પગે નમાવે મળતી આવે છે ખરી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
