________________
પ્રથમ પરિછેદ ] ક્ષેમરાજનું સ્થાન
૨૪૩ સામે પણ ટક્કર ઝીલી તે ઝીલી પરંતુ અંતે ફાવવા નદી વચ્ચેના સમુદ્રતટવાળો પ્રદેશ જ ગણાતી હતી. વધો પણ નથી; તે સ્થિતિ એવા અનુમાન ઉપર ત્યારે મંદિવર્ધન અને ક્ષેમરાજ વચ્ચે યુદ્ધ-હાથીઆપણને લઈ જાય છે કે તે પણ યુદ્ધકળામાં કુશળતા ગુફાના લેખમાં વર્ણવાયેલી જનપ્રતિમાવાળો બનાવ મેળવીને સારી રીતે રીઢ થઈ ગયો હોવો જોઈએ. તે ઓરિસાના કટક મહાલમાં બનવા પામ્યો છે, આ સંજોગોમાં આપણે તેની ઉમર ગાદીએ બેઠે કેમકે તે જનપ્રતિમા નંદિવર્ધન તે પ્રાંતમાંથી ઉપાડી ત્યારે કમમાં કમ ૩૦ અને વધારેમાં વધારે ૪૦ની ગયાનું લખાણ મળે છે; એટલે સિદ્ધ થાય છે કે તે ટેવીએ તે ખોટું નથી. છતાં સહિસલામતીની હદ જે જગ્યા ઉપર તે સમયે મગધનો અધિકાર નહોતો જ. ૩૫ની લઈએ અને તેમાં ૩૬ વર્ષને તેને રાજ્યકાળ મતલબ કે, યુદ્ધનું મંડાણ થયું તે પૂર્વે તે સઘળો ભાગ ઉમેરીએ તો ૭૦ ઉપરનું આયુષ્ય તેણે ભોગવ્યું હતુંરાજા ક્ષેમરાજે પોતાના અધિકારમાં મેળવી લીધે એમ સિદ્ધ થાય છે.
હતું. આ અનુમાનને જ. એ. બી. રી. સે. પુ. ૩ - રાયવિસ્તારની બાબત વિચારીએ. ઉપર પૃ. ૪૮૨ (જુઓ ઉપરમાં પૃ. ૨૩૬ માં ટાંકેલું) વાળું પૃ. ૨૩૯ માં જણાવ્યું છે કે, તેણે સ્વતંત્રપણે રાજ- વાક્ય સાક્ષીરૂપ થાય છે. સાર એ થયો કે કલિંગ લગામ ગ્રહણ કરી ત્યારે બે સ્થિતિમાં તે હવાનું પ્રાંતની ઈશાન ખૂણનો કેટલોક ભાગ, જેને ઉરીય કલ્પી શકાય છે. કાં તે પોતે તદ્દન નવીન સ્વરૂપમાં જ પ્રાંત૮ કહેવાતા (અથવા જેને હાલ ઓરિસ્સા પ્રગટી નીકળ્યો હોય, કે પોતે મગધસમ્રાટના સૂબા કહેવાય છે) હતા તે પ્રારંભમાં કલિંગની હકુમતમાં તરીકે તે મુલક ઉપર અધિકાર ભોગવી રહ્યો હોય. નહતા તે તેણે ૪૭૫-૪૬૮ના સાત વર્ષના ગાળામાં પ્રથમની સ્થિતિ જે બનવા પામી હોય છે, તેના જીતી લીધા હતા અને કલિંગ સામ્રાજ્યની હદ, હસ્તક બહુ જુજ પ્રદેશ જ હોવો જોઈએ, અને મહાનદીથી આગળ વધારીને તે હવે સુવર્ણરેખા નદી બીજી સ્થિતિ પ્રવર્તી રહી હોય તે વંશ અને કલિંગદેશ સુધી લંબાવી ગયો હતો. કદાચ તેથી પણ આગળ એ બે પ્રાંતે તેની હકુમતમાં હતા જ એમ માનવું વધી ગયો છે. તેમજ રાજકીય પરિસ્થિતિને સર્વ રહે. બેમાંથી ગમે તે સંગ ક તપણું એટલે રીતે પહોંચી વળાય માટે પિતાની રાજગાદી પણ તેણે તો સાર નીકળે જ છે કે, તેણે ગાદી ઈ. સ. પૂ. ફેરવી નાખી હતી. વેશદેશના મુખ્ય નગરનું નામ ૪૭૫માં જમાવવા માંડી ત્યારે થોડી જ ભૂમિ તેના બૌદ્ધ ગ્રંથો ઉપરથી દંતપુર હોવાનું જણાય છે; હાથમાં હતી અને જ્યારે નંદિવર્ધન-નંદ પહેલા સાથે જ્યારે કલિંગનું કંચનપુર હોવાનું મનાય છે. પરંતુ ઇ. સ. પૂ. ૪૬૮ આસપાસ૩૭ યુદ્ધમાં તે ઉતર્યો ત્યારે તેણે મહારાજા ક્ષેમરાજ તે ખસેડીને વર્તમાન કાળે કટક તેમાં ઘણો વધારો કરી દીધું હતું. હવે બીજી બાજુ જીલ્લામાં સમુદ્ર તટ ઉપર આવેલ જગન્નાથપુરીના આપણે “ચેદિદેશની સીમાનું વર્ણન કરતાં કહી ગયા તીર્થધામ પાસેના ચિલ્કા સરોવરના કાંઠે આવેલ છીએ કે, તે સમયે કલિંગદેશમાં, હાલના ઓરિસા સ્થાન ઉપર લઈ ગયો હતો. તે સ્થાન તેણે નવું પ્રાંતવાળા સંબલપુર,પૂરી,અંગૂલ અને કટક જિલ્લાઓનો વસાવ્યું હતું કે અસલ હતું તેને સમૃદ્ધ બનાવ્યું હતું સમાવેશ થતો નહતે; એટલે કે કલિંગદેશની (નહીં તેમજ શું નામ તેણે તેને આપ્યું હતું તે નિશ્ચિતપણે કે કલિંગ સામ્રાજ્યની) હદ મહાનદી અને ગોદાવરી કહી શકાય એવું નથી જ પરંતુ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના
(૩૭) આ સમય માટે જુઓ પુ. ૧ પૂ. ૪૦૦ની વસી રહી હતી તે મનને મુલાક, એમ કહેવાને ભાવાર્થ છે સમયાવળી તથા તેમાં આપેલી સાહેબતે.
એટલું સમજવું. આ પ્રાંતની અગત્યતા તેને અને તેને (૩૮) આને ફરીય પ્રાંતો કે ૭૪ માતા કહે. નામ ગમે તે ધર્મને માટે શા માટે ઘણી દેખાઈ હતી તે માટે આગળ આપે, પણ જે પ્રજા તે સમયે એલિસ પ્રાંતવાળી ભૂમિમાં વર્ણન આપવામાં આવશે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
www.umaragyanbhandar.com
