________________
ચકણુ અને કુશાન
[ નવમ ખંડ
નીકળી આવી છે તેમાં કનિષ્ક સાથે ક્ષત્રપ ચ9ણને આપણે આગળના પાનામાં પુરવાર કરી ગયા
ઉભો રાખેલ છે. એટલે અનુમાન છીએ કે, કુશનવંશનો આદિ પુરુષ ભલે કઈ ધર્મને ચ9ણુ અને કશાન થાય છે કે, તે બેને કાંઈક સંબંધ ચુસ્તપણે ભક્ત થયો નથી દેખાતે, છતાંયે એટલું પ્રજા એક કે હેવો જોઈએ. તેમાં વળી ચ9ણની તે નક્કી જ છે કે તેના વંશજોએ હિંદમાં વસવાટ ભિન્ની સાથે ક્ષત્રપ શબ્દ (પછી ભલે કરી લીધા બાદ અમુક દરજજે જૈનધર્મને સ્વીકાર
મહાક્ષત્રપ શબ્દ હોય) જોડાયલ કરી લીધો હતો. એટલું જ નહીં પણ મથુરા શહેરની હેવાથી તે તેને તાબેદાર કે સૂબો હોય એવો પણ કંકલીતિલા નામે ટેકરી પાસેથી જે સઘળી વસ્તુઓ ફલિતાર્થ ઉપજાવી શકાય છે. મતલબ કે તે બેની નીકળી આવી છે તેનાં શિલ્પકામ, શિલાલેખે કે તેવી વચ્ચે શેઠ અને નોકર જેવા સબંધની કલ્પના વિદ્વાનોએ અનેક વસ્તુ ઉપરથી સિદ્ધ થઈ શકે છે કે, તેઓ બેસારી છે. અને તે માટે કુશનવંશી તેમ જ ચકણવંશી પિતાના ધર્મ પ્રત્યે ઘણો જ પ્રેમ ધરાવતા હતા.૩૮ રાજાઓનાં નામ સાથે જ્યારે જ્યારે કોઈ સંવતને તેવી જ રીતે ચષ્ઠવંશી રાજાઓ વિશે પણ બતાવી આંક લગાડેલ નજરે દેખાય છે ત્યારે ત્યારે તે શકાય તેમ છે કે તેઓ પણ જેનધમાં જ પ્રજા હતી. આંકને કુશાન શક તરીકે લેખી કાઢવામાં આવ્યો છે. કેમ કે તેમના દરેકના સિક્કાઓ તપાસીશું તે તુરત વળી કુશાન શકની આદિ ઇ. સ. ૭૮માં થયાનું જણાઈ આવે છે કે તેમની અવળી બાજુએ જે સઘળા વિદ્વાને માન્ય રાખેલ હોવાથી તે હિસાબે જ ચિહ્નો છેતરાયેલાં છે તેમને આપણે જૈન ધર્મનાં ચિહ્નો સઘળી ગણત્રીઓ કરાવ્યે રાખી છે. આ પ્રમાણે સર્વ ગણાવ્યાં છે (જુઓ પુ. ૨માં દ્વિતીય પરિચ્છેદમાંનું હકીકત ઠરાવાઈ ગયેલી હોવા છતાં, તેમાં એવું તે સિક્કાચિહ વર્ણન) વળી તેમના જે શિલાલેખ કયાંય સિદ્ધ કરેલું નજરે પડતું નથી કે તે બન્ને સૈારાષ્ટ્રના જુનાગઢ પાસેથી-રૈવતગિરિ નામના જૈન એક જ પ્રજા હતી. શેઠ નેકરને સંબંધ તે ભિન્ન તીર્થ પાસેથી–મળી આવ્યા છે તેનો ઉકેલ જો કે પ્રજાના હોવા છતાંએ બંધાઈ શકે છે. આ માટેની સ્પષ્ટપણે હજુ કરાયો નથી છતાં મિ. રેસન જેવા નિર્ણય કરવા માટે બીજી કોઈ વસ્તુ ઇતિહાસમાંથી વિદ્વાને પણ એમ તે કબૂલ કર્યું જ છે કે, તેમાં મળી આવતી હોય તે તપાસીએ.
જેનોને લગતી હકીકતને સમાવેશ થયેલ દેખાય છે.
(૩૫) આ બધાનું વર્ણન આગળના તૃતીય પરિચ્છેદમાં ઈટસ એન્ટીવીઝનું પુસ્તક વાંચી જેવું. અપાયું છે તે જુઓ.
વળી નવમખંડે, પ્રથમ પરિચોદે વર્ણવેલ સાંચીનો (૩૧) ક્ષત્રપ ભમક ક્ષહરાટ જાતિને હવા છતા, ન– શિલાલેખ પણ સાબિતી આપે છે કે, તે પ્રદેશ સાથે કુશાનેને બેકટ્રીઅન સરદાર ડિમેટીઅસ અને મિનેન્ડરના ક્ષેત્ર તરીકે સંબંધ હતો. અને સાંચી તથા અવંતિનો સંબંધ જૈન કામ કરેલ સિદ્ધ થયું છે (જુઓ. પુ. ૩માં તેમનું વૃત્તાંત) ધર્મ સાથે અતિ ગાઢ હોવાનું સાબિત થઈ ગયું છે. એટલે
(૩૭) કહેવત છે કે પશીના સમાગમની અસર માનવું રહે છે કે, કશાનપ્રન જૈન ધર્મ જ હોવી જોઈએ અને અરસપરસ થાય છે જ, આ વંશને આદિપક હિંદની તેમ ન હોય તો છેવટ તે પમ તરફ વિશેષ પક્ષપાતી તે બહાર કે જ્યાં ખરી રીતે કઈ ધાર્મિક સંસ્કૃતિનું દઢ સ્વરૂપ હોવી જોઈએ જ. સર્જાયું નહોતું, ત્યાં જ હમેશાં રહેલ હોવાથી તેના જીવનમાં વળી સરખા નીચેની ટીકા ૩૯ પણ કઈ ધાર્મિક સંસ્કૃતિ મજબૂતપણે સ્થપાઈ નહતી. (૩૯) આ સધળી બીનાને સમાવેશ જે ઠેકાણે ચર્ષણ
ત્યારે તેના વંશજોને વસવાટ હમેશાં સંસ્કૃતિ ચુસ્તપ્રજમાં વંશી રાજાઓનું વૃત્તાંત ખાસ લખવાનું થાય ત્યાં જ કરવાનું જ થયું હોવાથી તેમનું ઘડતર તે પ્રમાણે બનતું આગળ વ્યાજબી કરી શકે. છતાં પુ. ૩ પૃ. ૩૯૫માં તેમજ ત્યાંના વધ્યું હતું.
આખા પરિચ્છેદમાં આ બાબતે પ્રસંગને લઈને ટીછવાઈ (૩૮) આ સઘળી વાતની સાબિતી માટે મારા એન્ડ. ચર્ચા છે તે વાંચી જેવાથી ખાત્રી કરી શકશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
