________________
૧૦૮
ત્રણ સંવત્સરોની
[ અષ્ટમ ખંડ
કામ તે રાજવીના હાથે બનવા પામ્યું હોય. તેથી ગઈ જ હતી, તે પછી ઉપરના આઠની સંખ્યા સાથે કરીને દરેક સંવતની ઉત્પત્તિમાં આવી છે જે તેની ગણત્રી કેમ કરવામાં આવી નથી. ઉત્તર એટલે નૈમિત્તિક કારણોએ ભાગ ભજવ્યો હોય તે તે કારણોની જ છે કે, ઉત્પત્તિ થઈ ગઈ હતી તે ખરું, પણ તેને જેટલા જેટલા અંશે ઉત્તમતા, તેટલા તેટલા અંશે તે વપરાશ ભારત દેશના કેઈ પણ પ્રદેશમાં આપણું શકની ઉત્તમતા પણ સિદ્ધ થઈ સમજવી. વળી વર્ણનના સમયે થયે જણાયો નથી. તેથી આપણે પણ ખુશાલીને પ્રસંગ ઉજવવાને તે દરેકને સરખેજ તેની ગણના કરી નથી. પરંતુ વર્તમાનકાળે ઇતિહાસ હક્ક છે એમ માનવાનું છે. પરંતુ રાજા પોતે ઉજવે આલેખનમાં એની ગણના લેવી જ પડે છે. તેથી તે તે જાદી વાત કહેવાય અને તેમના પ્રજાજનની સ્વયં. સંબંધમાં જરૂરી થઈ પડે તેવા પ્રકારના ઝરણાથી તે ઉજવાવાય તે જાદી વાત કહેવાય. પ્રજા નીચેના પારામાં દર્શાવવામાં આવ્યા છે. જે આપ મેળે ઉજવે તે તેની મહત્ત્વતા કાંઈક એરજ વર્તમાનકાળે ઇતિહાસના અભ્યાસીઓ કયા શક લેખાય. આ પ્રકારનાં કાટલેથીજ જે ઉત્તમતાનું સંવતને મુખ્યતઃ વપરાશ કરે છે, તે બાબત જ આ પ્રમાણ પત્ર અર્પવાનું ઠરાવાય તે કહેવું પડશે કે તે
પારિગ્રાફમાં ચર્ચવાની છે, જેથી ચારેમાં પ્રથમ નંબર શકારિ વિક્રમાદિત્યનો જ આવી નોંધ રખાતા ત્રણ ઉપરના પારિગ્રાફમાં જણાવેલ રહેશે. કારણ કે તેના સંવતનું ચલન પ્રજાએ જ આદર્યું સંવની તારી. આ ઉપરાંત એક વધારાને છે. જ્યારે બાકીના ત્રણે સંવત, રાજાથી કે રાજદફતર ખેની ચોક્કસ ઈસાઈ મળીને કુલ નવ શકને ખાતાના ફરમાનથી, શરૂ થયા હોવાનું અનુમાન તારવી કાણના વિચાર કર રહે છે. નવમાંથી શકાય છે. તેટલા માટે જે તે ફરમાન કરનાર
ક્ષહરાટ, માલવ, ચષ્ઠણ અને શાસન બંધ થયું તે જ તે શકનો પણ અંત જ આવી કુશાન તે તદ્દન લુપ્ત જ થઈ ગયા છે. બાકીના ગયે આપણે નિહાળીએ છીએ. આ કારણને લીધે પાંચમાને બદ્ધ છે તે પણ બહુ વપરાશમાં સામાન્ય ચાર સંવત્સરમાંથી ક્ષહરાટ, ચક્કણું અને કનિષ્કના રીતે નથી જ; વળી દક્ષિણને શક સંવત છે તે પણ જે ત્રણ બાકી રહે છે, તેને વપરાશ, તે તે વંશોની લગભગ તેજ કટિમાં મૂકાય તેવો છે. એટલે તે બેને સમાપ્તિ સાથે જ અદશ્ય થઈ ગયો છે. તેજ સિદ્ધાંત પણ ચર્ચાનો વિષય તરીકે લઈશું નહિ. છતાં ઉપરના પ્રમાણે દક્ષિણ હિંદના શકનો પણ તેવો જ ફેજ થવાને પરિછેદમાં તેની ખૂબ વિસ્તારપૂર્વક જે આપણે નેધ સરજાયેલો હતો. છતાં વિક્રમ સંવત્સરની પેઠે લીધી છે તે એટલાજ માટે કે વિદ્વાનો વચ્ચે તે વિષેની લાંબુ આયુષ્ય ભોગવતે તે અદ્યાપિપર્યત ટકી રહ્યા છે. કેટલીક સમજફેર પ્રવર્તે છે તેનું નિરાકરણ મેળવી શકાય. તેથી તેમાં કાંઈક અન્ય અંશ ભળેલ હોવું જોઈએ એમ એટલે બાકી રહેલા કેવળ ત્રણ સંવત્સરે વિશે જ આપણે સ્વભાવિક કલ્પના થઈ જાય છે. અને તે અંશ તે જ બલવું રહે છે. તેમાંના બે, પ્રાચીન ઈતિહાસની વ૫કહી શકાશે કે તેમાં અર્ધધાર્મિક હેતુ જોડાયલ છે૧૨ રાશમાં આવેલા છે અને ત્રીજે અર્વાચીન યુગને અંગે
આ પ્રમાણે ધાર્મિક પ્રવર્તકેના બે સંવત્સરોને જેડ પડયો છે. બાદ કરતાં બાકી રહેતા છમાંથી ઉત્તમતાની કોટિએ આ ત્રણમાં પણ સૈથી પ્રાચીન, મહાવીરસવત પ્રથમ દરજજે વિક્રમ સંવત અને દ્વિતીય દરજે છે. પછી વિક્રમસંવત છે અને સૌથી છેલ્લે ઈસ્વી દક્ષિણ દિને શક આવવાને લાયક ઠર છે. સંવત છે; તે ત્રણેનું પારસપારિક અંતર એમ ઠરાવાયું
એક પ્રશ્ન એ કરાશે કે, આપણું સમયવર્ણનના છે કે મહાવીર સંવત અને વિક્રમ સંવત વચ્ચે ૪૭૦ કાળ દરમ્યાન ઈસાઈ સંવતની ઉત્પત્તિ તે થઈ વર્ષનું અને વિક્રમ તથા ઈસવીના સંવત વચ્ચે ૫૬
(૬૨) ઉપરની ટીકા નં. ૧૦ જુઓ,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
