________________
તૃતીય પરિછેદ ]
તથા રાજ્ય વિસ્તાર નામને જે ઐતિહાસિક ગ્રંથ છે તેમાં કાંઈક ઈસારે વચ્ચગાળે અને તે પણ સૌરાષ્ટ્રની ભૂમિ ઉપર જ થયેલ નજરે પડે છે ખરો; (જેને વિચાર આપણે લડાયું દેખાય છે. આ યુદ્ધમાં વિક્રમાદિત્ય અને તેના આ પારિગ્રાફમાં જ આગળ ઉપર કરવાના છીએ). સહાયક અંધપતિએ, શક(હિંદી તેમજ મૂળવતનીઓને)
રાજા નહપાણનું રાજ્ય, ઉત્તરહિંદમાં મથુરાને તથા ક્ષહરાટ પ્રજાને ખોડો કાઢી નાંખ્યો હતો તથા સૂરસેન અને પાંચાળદેશ; તેમજ પંજાબ કાશ્મિર છડી પોતાને મળેલ વિજય માટે કેટલાંક ધર્મકાર્યો પણ દઈને, લગભગ સર્વત્ર ફરી વળ્યું હતું તેમ દક્ષિણ તે બન્નેએ આ પ્રદેશમાં કર્યાં હતાં. આ પ્રમાણે પશ્ચિમ હિંદમાં અંધવંશીઓનું સામ્રાજ્ય જામેલું પડયું હતું. હિંદને અગત્ય ગણાતે ભાગ મુખ્યપણે તેણે મેળવી પરંતુ પૂર્વ હિંદની અગત્યતા, જ્યારથી હિંદીસમ્રાટની લીધા હતા. જ્યારે દક્ષિણ હિંદમાં તે તેને ઉપકારક, ગાદી મગધમાંથી ફેરવાઈને અવંતિમાં લાવવામાં આવી સહાયક અને મિત્ર જે ગણે, તેવા આંધ્રપતિનું રાજ્ય ત્યારથી તે ઘણીજ ઘટી ગઈ હતી. તેમાં હવે તે, હતું એટલે ત્યાં તે તે દિશામાં કાંઈપણ કરવાપણું તેના ઉપર કેની સત્તા હતી કે નહતી તે ઉપર હતું જ નહીં; તેમ પૂર્વ હિંદનો ભાગ વસ્તુતઃ રાજદ્વારી બહુ લક્ષ પણ રખાતું નહોતું. છતાં અવંતિમાં ગાદી કક્ષામાંથી બાકાત થઈ ગયો હતો. એટલે પછી જીતઆવ્યા પછી જે અવારનવાર છૂટક બનાવે ત્યાં વાને કઈ પ્રદેશ બાકી રહ્યો હોય તે તે ઉત્તર બનવા પામ્યા છે તે ઉપરથી માનવાને કારણે મળે હિંદનો જ ભાગ કહેવાય. એટલે તેણે શક પ્રજા સાથે છે, કે તે ભાગ પણ અવંતિના શહેનશાહને તાબેજ બે વખત મહાન યુદ્ધો ખેલ્યાં હતાં. પ્રથમનું ગાદી હે જોઈએ. (કદાચ ખંડિયા તરીકે કે અર્ધખંડિયા મેળવતી વખતે અને બીજું પિતાના ધર્મનું મહાન તરીકેજ હશે, બાકી પશ્ચિમ હિંદન આખો સિંધ, તીર્થ શત્રુજ્ય જે સૌરાષ્ટ્ર પ્રાંતમાં આવી રહ્યું હતું સૌરાષ્ટ્ર અને કેકણની લાંબી પટ્ટાવાળા પ્રદેશનો ઉત્તર તેના ઉપર આધિપત્ય મેળવતી વખતે–અહીં આગળ ભાગ-પુના આગળ જ્યાંથી પશ્ચિમનો ઘાટ શરૂ થાય ઉપર દર્શાવેલ રાજતરંગિણિકાનું વર્ણન વિચારવું પડે છે ત્યાં સુધી સર્વભાગ–અવંતિપતિ રાજા નરવાહન- છે. તે વિશેષ વજનદાર અને વિશ્વસનીય ગણાય તેમ છે. નહપાના રાજ્ય વિસ્તારમાં આવી જતો હતો. આ કેમકે તે ગ્રંથ કેવળ કાશ્મિરની તવારીખને જ છે અને વિસ્તારમાં કેટલેક ભાગ નહપાણના મૃત્યુ પછી તેના લેખકે તે દેશના સઘળાં સાધનો, જેટલાં જેટલાં ગર્દભીલ અને શકરાજાઓના અમલમાં અવંતિની (રાજકીય સુદ્ધાં પણ) તે સમયે પ્રાપ્ત થઈ શકયાં આણમાંથી ખસી ગયો હશે.૪૪ વળી જે ભાગ તેમાંથી હશે તેટલાં મેળવીને તેના દેહન-સારરૂપેજ ગ્રંથનું શક પ્રજાએ બચાવી પાડયો હતો તે તે અવંતિની લખાણ કર્યું હશે. એટલે તેમાં જે એમ લખ્યું છે કે, ગાદી મળતાંજ વિક્રમાદિત્યને આધીન થઈ ગયા હતા, રાજા વિક્રમાદિત્યે કાશ્મિર છતી ત્યાં પોતાના સૂબા પણ સૌરાષ્ટ્રને આખે ભાગ તથા અરવલ્લીની તરીકે મંત્રીગુપ્તને નીમ્યો હતો તે હકીકતને સત્ય પશ્ચિમ ભાગ, જે ઉપર શાહી રાજા-હિંદી શકપતિ તરીકે લેખવી પડશે. આ વિક્રમાદિત્ય કયો હે જોઈએ રૂષભદત્તની સત્તા જામી પડી હતી તે માટે તે મુદ્ધ તેને નિર્દેશ કર્યો નથી. જોકે પ્રથમ દરજે શકારિ લડીને જ જીત મેળવવી રહી હતી. આ યુદ્ધ વિમા- વિક્રમાદિત્ય માની લેવાય તેમ છે. પણ તેમ કરતાં એક દિત્ય ગાદીએ બેઠે (ઈ. સ. પૂ. ૫૭) અને શાંત મુશ્કેલી એ આવે છે, કે જો વિક્રમાદિત્યે કાશ્મિર કબજે અરિષ્ટકર્ણ મરણ પામે (ઇ. સ. પૂ. ૪૭) તે બેના કર્યું હોય તે તેણે પિતાના સમય (ઈ. સ. પૂ. ૫૭
(૪૩) જ, જે. એ. સે. પુ. ૧૨ પૃ. ૧૪નું અવતરણ જે આપણે આગળ ઉપર અષ્ટમ ખંડે સમયગણના વિશેના પરિચ્છેદમાં કર્યું છે તે જુઓ.
(૪૪) જીઓ રૂષભદત્તના વૃત્તાતે. (૪૫) સરખા રાણીશ્રી બળશ્રીને નાસિકનો શિલાલેખ. (૪૬) આગળ ઉપર તેના ધર્મવાળો પાર જુઓ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
www.umaragyanbhandar.com
