________________
[ ૧૮ ] તત્ત્વભેદ પર્યાવડે વ્યાખ્યા થાય છે, એ ન્યાયે તત્વ અને ભેદથી મતિજ્ઞાનનું પૂર્વ ગાથા ૨-૩માં બતાવ્યા પ્ર. માણે સવરૂપ કહીને હવે જુદા જુદા દેશના શિષ્યના સમૂહને સુખથી શીખવવા તેના પર્યાય શબ્દ બતાવે છે. इहा अपोह वीमंसा, मग्गणाय गवेसणा सण्णा सइ मइ पण्णा, सव्वं आभिणि बोहियं ॥ १२ ॥
ઈહવાતુ ચેષ્ટાના અર્થ માં છે, તે પ્રમાણે ઈહન તે ઈહા વિદ્યમાન પદાર્થોના અન્વય તથા વ્યતિરેકની પાચના છે,
આ ઇહાના પર્યાયે કહા, હવે અહન તે અહિ અથવા નિશ્ચય છે. વિમર્શન તે વિમર્શ છે, તે ઈહા પછી થાય છે, પ્રાચે માથું ખણવા વિગેરેના મનુષ્યના ધર્મો (ચેષ્ટાઓ કૃતિ-કરવાનું) છે એમ ઘટે છે, એ સંપ્રત્યય તે વિમર્શ છે, તે પ્રમાણે અન્વયધર્મની અન્વેષણ માર્ગણ છે, વ્યતિરેક ધર્મની આલેચના તે વેષણ છે, તથા સંજ્ઞાન તે સંજ્ઞા. વ્યંજન અવગ્રહથી ઉત્તર કાળ ભાવી મતિ વિશેષ છે, સ્મરણ તે સ્મૃતિ, પૂર્વે અનુભૂત અર્થનું આલંબન પ્રત્યય છે, મનન તે મતિ છે, તથા કોઈ અંશે અર્થની પરિછિત્તિ (બોધ) થવા છતાં પણ પાછળથી સૂક્ષ્મધર્મની આલેચનરૂપ બુદ્ધિ છે, પ્રજ્ઞાન તે પ્રજ્ઞા વિશિષ્ટ ક્ષય ઉપશમથી ઉત્પન્ન થએલ પ્રભૂત વસ્તુગત યથાવસ્થિત ધર્મના આલેચનરૂપે મતિ છે, આ ઉપર કહેલું બધું મતિજ્ઞાન છે, આ પ્રમાણે કિંચિત ભેદથી ભેદ બતાવ્યા તત્વથી તે તે બધાએ મતિના વાચક પયયા (શબ્દ) છે.
ઉપર પ્રમાણે તત્વભેદ પર્યાવડે મતિજ્ઞાનનું સ્વરૂપ
