Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે આવશ્યક સૂત્ર-વિભાગ ૧ લો. (હરિભદ્રસૂરિ કૃત ટીકા નિર્યુક્તિ મૂળ સાથે ભાષાંતર)... -- ---
લેખક, મુનિ માણેક.
કા
પ્રસિદ્ધ કરનાર, શ્રીમન મેહનલાલજી જૈન વે જ્ઞાન ભંડાર
સુરત-ગોપીપુરા તરફથી ચુનિલાલભાઈ ગુલાબચંદ દાળીયા,
મેનેજીંગ ટ્રસ્ટી.
પ્રથમવૃત્તિ. ] વીર સં. ૨૪૪૯
[ પ્રત ૧૦૦૦ વિ સં. ૧૯૭૯
સને ૧૯૨૩
મૂલ્ય બે રૂપિયા.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનગર ધી આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં શા. ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈએ .
-
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના.
દશવૈકાલિક તથા આચારાંગ સૂત્રે પુરા થવાથી સૂયગડાંગને પ્રથમ ભાગ જે છપાવા આપેલ છપાતે હતા, તે સમયે શ્રાવને પણ ખાસ ઉપયોગી આવશ્યક સૂત્ર માટે પ્રાર્થના થવાથી તેને પ્રથમ ભાગ તૈયાર કરી આપેલ તે જ્ઞાન ભંડાર તરફથી બહાર પડે છે.
આ ભાગમાં મુખ્યત્વે અડધા વિભાગ સુધી પીઠિકા છે, તેમાં ઘણું પ્રસ્તાવના રૂપે છે, તેથી અહીં વિશેષ લખવાની જરૂર નથી. અને બાકીના અડધા વિભાગમાં પ્રથમ બતાવેલ શાન પછી શ્રુતજ્ઞાનમાં આવશ્યક સુનનું વર્ણન છે, તેમાં પ્રથમ સામાયિક અધ્યયન છે તેનું સમર્થન છે. - હરિભદ્ર સૂરિજી મહારાજની બનાવેલી આ ટીકામાં દતિનું બળ હવાથી વાંચનારને આનંદ આવે છે પણ રહસ્ય ગંભીર હોવાથી કે અશે કઠણ પણ પડે છે તેથી વારંવાર વાંચવું જોઈએ.
નિર્યુંતિકાર ભદ્રબાહુ સ્વામીની આ પ્રથમ કૃતિ હોવાથી તેમાં તેમણે ઘણે ખુલાસો કર્યો છે, તે અનુક્રમણિકામાં જોવાથી માલુમ પડશે.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા.
૧–૩
૪-૮
૯-૧૪
૧૫-૨૦ ૨૧-૨૩
૨૪-૩૧
ભાષાંતરકારનું મંગળાચરણ, તથા ટીકાકારના મંગળાચરણનું વિવેચન. ગ્રંથનું પ્રયોજન, રચનારને લાભ, કહેવાને વિષય સંબંધ તથા શંકા સમાધાન મંગળ તથા તેના ત્રણ સ્થાને તથા આચાર્યનું શંકા સમાધાન. નામ સ્થાપના દ્રવ્ય તથા ભાવમંગળનું વર્ણન ને આગમથી ભાવમંગળમાં શ્રુતજ્ઞાન સિવાયનાં ચાર જ્ઞાનેનું વર્ણન નંદી તે ભાવમંગળ છે, તેમાં પ્રથમ મતિ(અભિનિધિક) જ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અવધિજ્ઞાન મન:પર્યવ જ્ઞાન તથા કેવળજ્ઞાનનું ટુંક વર્ણન શંકા સમાધાન સાથે મતિજ્ઞાનનું વિશેષ વર્ણન, અવગ્રહ એટલે શું ? ભાષા એટલે શું, કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે. તે ક્યાં સુધી કેવી રીતે જાય છે ? ઈહા વિગેરેનું વર્ણન મતિજ્ઞાનનું નવ અનુગદ્વાર સાથે નિરૂપણ નિ. ૧૩ થી ૧૫ સુધી. ગતિ ઈદ્રિય કાયયોગ વેદ કષાય લેસ્યા.
૩૨-૪ર
૪૩–૫૭
૫૮ ૫૯-૬૦
૬૧-૬૨
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
10–8}
૭૨
૭૩૭૭
૭૮-૮૨
૮૩-૮૬
ૐ ૐ
લેફ્સા સમ્યકત્વ, વ્યવહાર નિશ્ર્ચય, જ્ઞાનદાર, દર્શનદાર, ઉપયેાગદ્દાર, આહારક, ભાષક, પરીત્ત પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ સન્ની ભવ, ચરમ સ્પર્શના કાળ અંતર ભાવ અને અલ્પ બહુત્વ ારમાં અવતાર
૧૨૨-૨૩
૧૨૪-૨૫
મતિજ્ઞાનનું ખીજી રીતે વણુન
શ્રુત જ્ઞાનનું વર્ણન, અક્ષરનું સ્વરૂપ તેમજ અનક્ષર વિગેરેનું સ્વરૂપ
સજ્ઞીશ્રુત, સમ્યક શ્રુત સદિ અનાદિ ગમિક તથા બુદ્ધિના આઠ ગુણાનું વણૅન શ્રવણના વિધિ.
અવધિજ્ઞાનનું વર્ણન આનુગામુક અવસ્થિતનું વન. તીવ્રમદ પ્રતિપાદ ઉત્પાદ દ્વાર
વિભગજ્ઞાન દેશ ક્ષેત્ર ગતિ
૮૯-૯૦ નામ સ્થાપના દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ ભવ ભાવ એમ સાત પ્રકારે અવધિજ્ઞાનના નિક્ષેપો છે.
૯૧-૯૫
ક્ષેત્ર અવધિનું વન તેની પાંચ ગાથાનું વિવરણુ ૯૬-૧૦૧ ક્ષેત્ર કાળની અવધિજ્ઞાનમાં સરખામણી ૧૦-૧૧૧ ઔદારિક વિગેરે પુગળાની વણાનું વન દાંત
સાથે.
૧૧૨-૧૯ અવધિ જ્ઞાનનું જધન્ય ઉત્કૃષ્ટ પરમાધિ સુધીનું વન. ૧૨૦ મધ્યમ અવધિનાં સસ્થાનાનું વર્ણન
અવસ્થિત તથા ચલદ્દારનું વર્ણન
તીવ્રમ' દ્વાર તથા ક્રુડુકાના અવધિનું વર્ણન
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭૩૮
૧૨૬ ૨૭ પ્રતિપાત ઉત્પાદદાર બાથ અત્યંતર અવધિનું વર્ણન ૧૨૮-૩૦ દર્શન શાનનું સ્વરૂપ દેશ ( ખંડ) અવધિનું વર્ણન
નિયત અવધિનું વર્ણન ૧૦૧૨૨ તીર્થકરનું અવધિજ્ઞાન ક્ષેત્રકાર સંબદ્ધ અસંબદ્ધ અવધિ ૧૩૩-૩૬ ગતિકાર તથા શેષ હિઓનું વર્ણન
વાસુદેવ ચક્રવર્તી તીર્થંકર બળદેવ વિગેરેના બળનું દષ્ટાંત ૧૩૯-૪૦ મન:પર્યવજ્ઞાનનું વર્ણન ૧૪૧-૪૪ કેવળ જ્ઞાનનું વર્ણન પીઠિકા સમાપ્ત ૧૪૫-૪૬. શ્રુત જ્ઞાનને અનુયાગ શંકા સમાધાન ૧૪–૫૦ આવશ્યક શબ્દાર્થ તે ઉપર કથા, ભાવ આવશ્યકનું
વર્ણન, તેનાં દશનામ
છ આવશ્યકનું વર્ણન ૧૫૩-૫૪ અનુગદ્વારને શબ્દાર્થ, દષ્ટાંત, ઉપક્રમનું વર્ણન ૧૫૫-૬૧ ઉપક્રમમાં શંકા સમાધાન, ભાવ ઉપક્રમ, દૃષ્ટાંત સાથે ૧૬૩-૬૩ શાસ્ત્રીય ઉપક્રમનું વર્ણન, અનુપૂર્વીનું વર્ણન ૧૬૪-૬૬ સૂત્રાર્થનું વર્ણન તથા અવતાર, વક્તવ્યતા નિક્ષેપ ૧૬૭-૬૯ અનુગમનું વર્ણન, ફરી મંગળનું શંકા સમાધાન ૧૭૦-૭૭ ભગવાન શબ્દનું વર્ણન ૧૭૮ બદ્રબાહુ સ્વામીએ કઈ નિર્યુક્તિઓ બનાવી છે ૧૭ નિર્યુક્તિમાં હેતુ કારણ પદના સમૂહનું વર્ણન
નિર્યુક્તિ સંબંધી ૮૭ મી ગાથા, તે આચાર્ય પરંપરાએ આવેલી છે તેનું વર્ણન
૧૫૧ ૫૨
૧૮૦
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧-૬૦ દ્રવ્ય પરંપરામાં ચિતારાની કથા તથા મૃગાવતીનું દષ્ટાંત
શીલરક્ષણ માટે તેનું અપૂર્વ બુદ્ધિબળ ૧૯૧ નિર્યુક્તિ શબ્દનું સ્વરૂપ ૧૯૩-૯૪ તીર્થકર ગણધરોનું ઉત્તમ વૃક્ષ સાથે દષ્ટાંત શંકા સમા
ધાન, વૈદ્ય તથા સૂર્ય સાથે સરખામણી ૧૯૫-૯૬ સત્ર રચનાનું પ્રયોજન તીર્થકર ગણધરની રચનાનો ભેદ ૧૯૭-૨૦૨ સૂત્રને સાર શું છે, મેક્ષનાં અંગ, તે ત્રણે સંપૂર્ણ જોઈએ
જ્ઞાન ક્રિયાનું સમર્થન. ૨૦૧-૧૦ કાચબાનું દૃષ્ટાંત, તથા જ્ઞાન ક્રિયા બંનેની મુખ્યતા ૨૧૧-૧૬ સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થાય છે? કર્મોનું વર્ણન ૨૧–ર૭ બંધકોને કેટલું છે, તેનું શંકા સમાધાન, સમ્યગ્દર્શનની
પ્રાપ્તિ ઉપર દષ્ટાંતે પછી ચારિત્ર કયારે પ્રાપ્ત થાય. ૨૨૮-૩૪ ચારિત્રના ભેદ, સાધુના દશ કલ્પનું વર્ણન ૨૩૫-૩૬ પરિહાર વિશુદ્ધિ ચારિત્રના તપનું વર્ણન ૨૩૭-૪ર ઉપશ્રમ શ્રેણિને ક્રમ તથા તેની સ્થાપના ૨૪૩-૪૪ તીર્થકરના ઉપદેશની બે ગાથા, ૨૪૫-૫ર ક્ષાયિક ચારિત્રનું વર્ણન, કેદરાનું દષ્ટાંત, ક્ષપક શ્રેણિનું
વર્ણન તેની સ્થાપના, પ્રવચનનું વિશેષ વર્ણન ૨૫૩–૫૬ નય અને અનુગ વિષે શંકા સમાધાન. પ્રવચન શબ્દના
પાંચ એકાર્થિક શબ્દોનું વર્ણન, સૂત્ર શબ્દનું વર્ણન ૨૫૭–૩૦૦ અનુગનું સંપૂર્ણ વર્ણન. ૩૦૧-૩૦૪ પરચુરણ
–ન્સલા :--
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
શદ્ધિપત્ર..
અશુદ્ધ
નો
તેમના પયાર્યો
विं
પૃષ્ઠ ૨૪ ૨૯ ૩૩ ૩૯ ૪૮ ૫૭ ૭૯ ૭૯
લીટી ૪ ૧ ૮ ૩ ૨ ૫
૪ ૨૨
>> ન » જ જ ર
વાક સમ ખુલ્લું અશ્રુત
વા સમય ખલુ આ શ્રુત
» જ છે ? જ ર
૮૯
નામ
ભવા
થાન
એવું નામ ભાવા સ્થાન મતિ જ્ઞાન
મત જ્ઞ જ્ઞાન
૧૨૧ ૧૩૫ ૧૪૫ ૧૪૮ ૧૫૦ ૧૬૧ ૧૭૧
૫ ૬. ૧ - ૧૦ ૨ ૧૩ ૨
અધીન સ
આધીન સ ધ
.
.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
60 Truth of५७ पुत।६।२ ५७ ५॥४-3.
नमो वीतरागाय. -- यानयुत सहित सटी આવશ્યક સૂત્રનું ભાષાંતર. -
-- पूज्यः श्रेष्ट गुणै रहो जिनवरः शांतिः सदा शांतिदो, भव्यानां हितकारकः सुनगरे प्राल्हादने संस्थितः सद बुद्धि प्रभवः गुणाढ्य वृषभश्चंद्रश्च सुश्रावकः सौहार्दा मन इंदिरा वरमती श्राद्धी सुपत्नी तयोः ॥१॥ जातश्च पुत्रो मुनिमोहनस्य, शिष्योऽभवद्दहर्षगुरो प्रसादात् माणिक्य नामा स्वपरैकहिंता मावश्यके वैविवृणोतिभाषां ॥२॥
॥ युग्म ॥ ટીકાકારનું મંગળાચરણ, प्रणिपत्य जिनवरेंद्रं वीरं श्रुतदेवतां गुरुन् साधून आवश्यकस्य विवृति, गुरुपदेशादहं वक्ष्ये ॥१॥
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંદ્ર દેવ વિરપ્રભુ હવેની સુગુરૂ અને બધા સાધુએને નમસ્કાર કરીને ગુરૂહારાજના ઉપદેશથી આવશ્યક સૂત્રની ટીકા હું બનાવું છું
ટીપણનું ભાષાંતર. વરપ્રભુનું શાસન ચાલતું હોવાથી અભીષ્ટ દેવતાનું સ્તવન કહ્યું છે. (અભિયુક્ત તે આજ્ઞામાં વર્તનારા છે, અને તેમનાથી પૂજાય તે અભીષ્ટ છે.)
- જિન એટલે અવધિજ્ઞાની તથા મનપર્યવજ્ઞાની તેમાં વર તે શ્રેષ્ઠ કેવળજ્ઞાનીઓ છે, તેમના ઈંદ્ર તે તીર્થકરો છે, તે તીર્થકર વિરપ્રભુને પ્રથમ નમસ્કાર છે. વિપ્ન દૂર કરવાવડે માન્ય થાય તે અભિમત દેવતા છે, તે શાસન દેવદેવી છે, તથા શ્રુતની અધિષ્ઠાયિકા શ્રુતદેવતા છે, કૃતરૂપ દેવતા તે મૃતદેવતા એમ સમાસને વિગ્રહ કરીએ તે અભિમત દેવતાપણું ન થાય, પણ અધિકૃત દેવતાપણું થાય, માટે શ્રુત અને દેવતા બંનેને જુદા પાડયા, આ સરસ્વતીને નમસ્કાર કરે તે જ્ઞાન આવરણીય કર્મક્ષય ઉપશમમાં સાધકપણે હોવાથી અનુચિત નથી. સુવા ની થેય બેલાય છે, એનામાં અવિરતપણું હોવા છતાં સ્તવવાપણું બતાવ્યું છે, મિથ્યાત્વની પ્રાપ્તિ નથી. કારણ કે સિદ્ધાંતનું આચરણ બને પક્ષવાળાને માન્ય છે.
ગુરૂ શબ્દથી અધિકૃત દેવતાનું સ્તવ છે. ( શાસ્ત્રના
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩] પ્રણેતાપણે” અધિકારી છે) સાધુ શબ્દથી ઉપાધ્યાય તથા વાચનાચાર્ય ગણાવચછેદક વિગેરેને નમસ્કાર કર્યો છે. गद्यपि मया तथाऽन्यैः कृताऽस्य विवृति स्तथापि संक्षेपात् तद्रुचि सत्वानुग्रह हेतोः क्रियते प्रयासोऽयम् ॥ २॥
આ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા મેં તથા બીજ મહાન પુરૂષએ કરી છે, તે પણ સંક્ષેપથી તેવી રૂચિવાળા ઉપર અનુગ્રહ કરવા આ પ્રયાસ કરાય છે.
આ હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે આવશ્યકની ટીકા વિસ્તારથી ૪ હજાર ક પ્રમાણુ બનાવી છે, તેમ તેમના પહેલાંના મહાન પુરૂએ પણ ટીકાઓ બનાવેલી સંભવે છે. આ સંક્ષિસ ટકા સંક્ષેપ રૂચિવાળા જીના ઉપકાર માટે અથવા તેમના નિમિત્તે કરી છે.
બીજી ગાથા ઉપર શંકા સમાધાન.
આ આવશ્યકની ટીકાને પ્રયાસ પ્રયજન વિગેરેના અભાવથી કાંટાની શાખા મરડવા માફક નકામે છે. વિગેરે શંકાઓ થાય, તે માટે પ્રયજન વિગેરે પ્રથમ કહે છે. બીજાઓએ પણ કહ્યું છે કે -
प्रेक्षावतां प्रवृत्त्यर्थं फलादि त्रितयं स्फुट मंगलं चैव शास्त्रादौ वाच्यमिष्टार्थ सिद्धये ॥१॥
વિદ્વાનની પ્રવૃત્તિ માટે ખુલ્લી રીતે ફલ વિગેરે ( અભિધેય પ્રજન) તથા મંગળ શાસ્ત્રની શરૂઆતમાં ઈs
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪]. અર્થની સિદ્ધિ માટે બતાવવા જોઈએ, વિગેરે છે (કારણ કે સિદ્ધ અર્થ તથા સિદ્ધ સંબંધને સાંભળવાને વિદ્વાન પ્રવ છે) તેથી પ્રયજન અભિધેય સંબંધ અને મંગળ યથા અવસરે કહીશું.
પ્રયોજન. પર (પ્રકૃષ્ટ) તથા અપર (તેના સાધનભૂત) ફલ મળે, એમ બે પ્રકારે પ્રયોજન છે. વળી તે દરેક ફળ કહેનાર અને સાંભળનારની અપેક્ષાએ બે પ્રકારે છે.
' ગ્રંથ કરનારનું પ્રયોજન.
દ્રવ્યાસ્તિક નયના મતે વિચારતાં આ જૈન સિદ્ધાંતે નિત્ય હોવાથી કર્તાને અભાવજ છે. નંદીસૂત્ર વિગેરેમાં કહ્યું છે કે
આ દ્વાદશાંગી (આચારાંગથી દુષ્ટિવાદ સુધી) પૂર્વે કેઈ વખત પણ નહતી એમ નથી, તેમ કદાચિત્ નહીં હોય તેમ પણ નથી. તેમ વર્તમાનમાં ન હોય તેમ પણ નથી, અર્થાત્ સર્વ કાળમાં છે.)
પર્યાયાસ્તિક નયના મતે વિચારતાં અનિત્ય હોવાથી તેના કર્તાને સદ્ભાવ છે.
( કોઈ પણ મુદ્દાને વિષય કહે તે દ્રવ્યાસ્તિક નય અને સાંભળનાર ની અપેક્ષાએ સમજાવવા થોડામાં કે
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫]
ખુલાસાથી કહેતાં મુદ્દે તેજ રહેવા છતાં અક્ષરે ઓછા વધતા થાય તે પર્યાયાસ્તિક નય છે.
તત્વની અપેક્ષાએ આગમનાં સૂત્રો તથા અર્થો બંનેની આલોચના કરતાં અર્થની અપેક્ષાએ આગમ નિત્ય હેવાથી તેનું કરવાપણું નથી, સૂત્રની રચનાની અપેક્ષાએ ગણધરે રચેલાં હોવાથી કે અંશે કરવાપણું ઘટે છે.
સૂત્ર રચનારને લાભ. મેટો લાભ એ છે કે પર તે મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. અને અપરતે તે સૂત્રને પઠન પાઠન કરનાર જીને સુમાગે ચાલવાનું મળે છે.
પ્ર–અર્થ બતાવનાર જિનેશ્વરને શું લાભ?
ઉ–કંઈ પણ નહિ. કારણ કે તેઓ કૃતકૃત્ય છે અને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ જવાથી મેક્ષ તો મળવાનેજ છે. - પ્રવે-જે તેમને પ્રયોજન નથી તો અર્થ બતાવવાને પ્રયાસ કરવો અયુક્ત થયા !
ઉ–એમ નથી. કારણ કે તેમને તીર્થકર નામ ગોત્ર પૂર્વે બાંધેલું હોવાથી ઉદયમાં આવેલું તે ભેગવ્યા વિના છુટે નહિ. (તેજ નિ. ગા. ૧૮૫ માં) આગળ કહેશે કે
तंच कहं वेइज्जई अगिलाए धम्मदेसणा दीहि. પ્રતીર્થકર નામ નેત્ર કેવી રીતે વેદાય?
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬]
ઉદીનતા બતાવ્યા વિના ધમપદેશ આપવા વિગેરેથી. પ્ર–તેથી સાંભળનારા ભવ્યાત્માઓને શું લાભ?
ઉ–અપર (સામાન્ય) લાભ સૂત્રમાં શું રહસ્ય છે, તે અર્થદ્વારા જણાય, અને તે રહસ્ય સહેલથી ગેખાય, માટે સૂત્ર સાંભળવાને લાભ છે, અને પર વિશેષ મેટ) લાભ એ છે, કે તેથી મુક્તિ જ મળે.
પ્રો-કેવી રીતે?
ઉ–જ્ઞાન અને કિયા એ બે વડે મેક્ષ છે, અને આ આવશ્યક સૂત્ર બેધ આપનાર જ્ઞાન સ્વરૂપ તથા તે પ્રમાણે વર્તવાની ક્રિયાવાળું છે, તેથી મેક્ષ મળે છે. કારણ કે આ વશ્યક સૂત્ર અર્થના સાંભળ્યા વિના પરમપદને અનુકુળ જ્ઞાનકિયાની પ્રાપ્તિ થતી નથી.
પ્ર—શા માટે?
ઉ–તે આવશ્યકજ મેક્ષનું કારણ છે, અને તે આવશ્યક સાંભળ્યા વિના વિશિષ્ટ બાધ તથા કિયા કેવી રીતે થાય? પણ તે આવશ્યક સૂત્ર ભણીને સમજે, અને તે પ્રમાણે વ, તેથી પરંપરાએ મેક્ષ મળે.
માટે સિદ્ધ થયું, કે પ્રયોજનવાળે (લાભદાયી) આવશ્યક સૂત્રાર્થના પ્રારંભને પ્રયાસ છે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭] અભિધેય (કહેવાને વિષય) પ્ર–આવશ્યક સૂત્રમાં શું કહેશે ?
ઉ–સામાયિક વિગેરે છ આવશ્યક તથા તે પ્રમાણે ક્રિયા કરવી.
સંબંધ. ઉપાય અને ઉપેય (ઉપાયથી મેળવવા યોગ્ય) ભાવના લક્ષણવાળો તર્કના અનુસારેજ છે.
પ્રો-કેવી રીતે?
ઉ– ઉપેય તે સામાયિક વિગેરેનું યથાર્થજ્ઞાન, અને છેવટે મેક્ષ છે, અને ઉપાય તે આવશ્યક સૂત્રજ વચનરૂપે રચાયું છે. (કારણ કે ઉત્તરાધ્યયન સુત્ર વિગેરેનું સાંભળવું સારું છે. પણ તેનાથી આ આવશ્યકનું જ મુખ્યપણું ઈષ્ટ અર્થ સાધવા માટે ઉપયોગી છે)
આ આવશ્યક સૂત્ર સાંભળવાથી સામાયિક ચઉવીસë વિગેરેના વિષયને નિશ્ચય થાય છે, અને તે પ્રાપ્ત થવાથી સમ્યગ દર્શન વિગેરેની નિર્મળતા થાય છે, અને ક્રિયા કરવાને પ્રયત્ન થાય છે, અને તેથી મોક્ષપદની પ્રાપ્તિ છે, અથવા નિયુક્તિકાર મહારાજ ભદ્રબાહુસ્વામી ઉપઘાત નિયુક્તિમાં ઉદ્દેશા પ્રમાણે નિદેશો (ઈચ્છા પ્રમાણે અભિપ્રાય પ્રકટ) કહે જોઈએ, વિગેરે અધિકારમાં પિતે કહેશે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૮]
શંકા સમાધાન. કઈ જિજ્ઞાસુ જેન અથવા તર્ક કરનાર બૈદ્ધ વિગેરે અન્યવાદી પૂછે કે-જેમણે શાસ્ત્ર તથા અર્થને ભણ્યાં છે, તેઓ પિતાની મેળે જ તેનું પ્રયજન જાણી લેશે તે આ શાસ્ત્રના પ્રારંભમાં પ્રયોજન વિગેરે બતાવવા પ્રયાસ કરે તે વ્યર્થ છે.
ઉ–તેમ નથી. કારણ કે શાસ્ત્રાર્થ નહિ ભણનારાઓને તે શાસ્ત્રોમાં પ્રવૃત્તિ કરવાને હેતુ તે પ્રયજન વિગેરે છે, માટે પ્રયજન વિગેરેને પ્રયાસ કરવાની જરૂર છે. કારણ કે વિદ્વાનની પ્રવૃત્તિ પ્રથમથી નિશ્ચય કરીને થાય છે.
- પ્રવે-કદાચ પ્રયજન વિગેરે અગાઉથી કહેશે, તેપણું શાસ્ત્ર જાણ્યા વિના તેના નિશ્ચયની ખાત્રી નહિ થાય. કારણકે તેમાં સંશય રહેવાથી પ્રવૃત્તિને અભાવ થવાથી તમારો ઉપન્યાસ કરો અનર્થક થશે.
ઉ–તેમ નથી. જેમાં સંશય પડે ત્યાં પણ સત્ય જાણવા અથવા લાભની ખાતર પ્રવૃત્તિ થતી દેખાય છે. વરસાદની શંકા રહેવા છતાં પણ ખેડુતો જમીન ખેડી તૈયાર રાખે છે. માટે આ પ્રસંગે વધારે કહેતા નથી.
મંગળનું વર્ણન. ઉત્તમ કાર્યમાં વધારે વિને હોય છે તે બતાવે છે. श्रेयांसि बहुविघ्नानि, भवंति महतामपि अश्रेयसि प्रवृत्तानां, कापियान्ति विनायकाः ॥१॥
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯ ]. મેટા પુરૂષને પણ સારાં કાર્યો કરતાં વિદને આવે છે, કારણ કે અકાર્યમાં પ્રવૃત્તેલાને ક્યાંય પણ વિદન કરતાં અટકાવ નથી (અધમોને બીજાનું બગાડતાં પણ આનંદ આવે છે)
આ આવશ્યક સૂત્રને નિયુક્તિરૂપ અનુગ કરતાં તે સૂત્ર મોક્ષની પ્રાપ્તિના બીજરૂપ હોવાથી આ કાર્ય શ્રેયરૂપજ છે, તેથી તેના આરંભમાં વિદન કરનારાઓની શાંતિને માટે મંગળ બતાવે છે. તે મંગળ શાસ્ત્રની આદિમાં, મધ્યમાં અને અંતમાં કરવાની ઈચ્છા રહે છે.
શંકા સમાધાન. પ્રવ–આશાસ્ત્રજ સંપૂર્ણ મંગળરૂપ છે, કારણકે તપની માફક જ્ઞાન રૂપ હોવાથી નિર્ભર કરનાર છે, તેથી તે મંગળ કાયમ રહે, માટે ઉપર કહેલાં ત્રણ મંગળ જેનિર્વિક્ત સમાપ્તિ માટે પ્રથમનું, ભણેલું ધૈર્ય થાય માટે મધ્યમ, અને શિષ્યની વંશ પરંપરામાં કાયમ રહે માટે છેવટનું છે, તેવી નવી ક૫ના કરવી તે અયુક્ત છે. કારણ કે તેવા મંગળની જરૂર નથી.
ઉ–તેમ નથી, કારણ કે તેવા મંગળનું પ્રયોજન નથી, એ કહેવું સિદ્ધ થતું નથી. તે બતાવે છે,
તે મંગળ બતાવ્યા વિના નવા શિષ્ય વિવેચન કરતાં શાસ્ત્રાર્થના અવિન પણે કેવી રીતે પાર પહોંચશે? માટે જ પ્રથમ મંગળને પ્રયાસ જરૂરી છે, તથા ભણેલું તેને કેવી રીતે સ્થિર રહે, માટે મધ્ય મંગળ છે, તથા શિષ્યની પરંપરામાં
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦] પણ જ્ઞાન વિનાશ ન પામતાં ઉપકારક બની રહે માટે છેવટના મંગળની આવશ્યકતા હોવાથી તમારે પ્રશ્ન નકામે છે.
ત્રણ મંગળનાં સ્થાન બતાવે છે.
મિનિવેદિર દાળ તુવળા વિગેરે ૧ લી ગાથામાં જ આદિમંગળ કહ્યું, તથા ઉત્તર ક્રિતિ નંગાથામાં છે, તે મધ્યમ મંગળ છે, અને વંદન તે વિનયરૂપ છે, તે વિનય અત્યંતર તપમાં છે, તપનું મંગળપણું
ધ મંત્ર મુદ્દે ) દશ વૈકાલિકની ૧ લી ગાથામાં 1 ગહિંસાનં તવો ( બતાવ્યું છે. તથા ઘણા વિગેરે ગાથાથી છેવટનું મંગળ છે, કારણ કે બાહ્ય તપમાં છે, એમ ત્રણે મંગળ બતાવ્યાં.
શંકા સમાધાન. પ્ર–ભલે તેમ છે, પણ આ ત્રણ મંગળ આ શાસ્ત્ર થી ભિન્ન (જુદાં) છે, કે એકપણે છે? જો તમે એમ કહે કે ભિન્ન છે, તે શાસ્ત્ર અમંગળ થયું, એમ અમંગળ માન્યા વિના ભેદ ન પડે, અને જે અમંગળ છે, તેને બીજા સે મંગળ લગાડે તોપણ તે મંગળ થાય નહિ, માટે મંગળ બતાવવું વ્યર્થ થયું, અને તે મંગળ લેવાથી પણ ઈચ્છિત સિદ્ધિ નહિ થાય, જેમ પૂર્વે અમંગળ હતું, તેને માટે મંગળ કહ્યું, તેમ મંગળને માટે બીજું મંગળ પણ કહેવું જોઈએ, કારણ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧] કે આદ્ય મંગળ કહેવા છતાં પણ શાસ્ત્ર તે અમંગળજ રહ્યું છે, માટે એક પછી એક એમ અનેક કહેવા છતાં પણ ભિન્ન હોવાથી તે અમંગળ મંગળ થાય નહિ.
કદી અભિન્ન (ભેગું ) માનો, તે શાસ્ત્ર પિતેજ મંગળ થયું, તે અન્ય મંગળ બતાવવું નકામું થયું, કે મંગળભૂત શાસ્ત્ર છતાં પણ અન્ય મંગળ બતાવો છે ! અને તેમ મંગળ બતાવે છે તે મંગળ માટે બીજું મંગળ બતાવ્યા કરે તો તે અનવસ્થા દેષ આવશે, અને જે અનવસ્થા દેષ ન ઈછે, તે મંગળના અભાવને જ પ્રસંગ આવશે,
પ્ર–કેવી રીતે?
ઉ–મંગળભૂત શાસ્ત્રને અન્ય મંગળની અપેક્ષા રાખવી પડતી હોવાથી મંગળના અભાવે અમંગળપણું આવશે, તે પ્રમાણે પહેલા મંગળ માટે બીજું મંગળ જોઈશે, માટે મંગળનો અભાવ (અપ્રજનપણું) સિદ્ધ થયે,
જૈનાચાર્યનું મંગળના પ્રશ્ન ઉપર સમાધાન.
ભિન્ન પક્ષ સ્વીકારવાથી જે દેષ બતાવ્યા, તે ભિન્નપક્ષ અમે માનતા નથી માટે તે દેને અભાવ થયે, કદાચ ભિન્ન પક્ષ માનીએ તેપણુ લવણ (મીઠું) તથા દીવા વિગેરેના દષ્ટાંતથી સ્વપરને અનુગ્રહના કરવાથી તમારા કહેલા દોનો અભાવ થ. (કારણ કે લવણ જુદું છતાં મળી વસ્તુમાં નાંખવાથી ગુણકારી થાય છે, અને દીવે અપ્રકાશિત
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૨ ] વસ્તુને પિતે પ્રકાશક હોવાથી પિતાને તથા અન્યને પ્રકાશમાં લાવી ખાડા વિગેરેથી મનુષ્યને બચાવે છે, તેમ કેટલાક મંગળસૂચક શબ્દો કાનમાં પડતાં ઉત્સાહ વધતાં ધર્મ ક્રિયામાં કે ભણવામાં વધારે પ્રવૃત્તિ થાય છે) અને અભિન્ન પક્ષ લઈએ, તે પણ મંગળનું ઉપાદાન નકામું નથી, કારણકે તેથી શિષ્યની મતિ મંગળને ગ્રહણ કરવા તરફ થશે, શાસ્ત્રનું જ મંગળપણું બતાવ્યાથી તે લાભ છે, આનો ભાવાર્થ આ છે, કે આ શાસ્ત્ર જ મંગળ છે, એવું શિષ્ય કેવી રીતે જાણે? તે બતાવવા માટે ઈષ્ટદેવને નમસ્કાર કરે, વિગેરે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે.
પ્ર–કદાચ મંગળ બતાવ્યા વિના શિષ્ય શાસ્ત્રને મંગળ ન જાણે, તે પણ શાસ્ત્ર સ્વરૂપથી મંગળ હોવાથી પિતાનું કાર્ય સિદ્ધ થઈ જશે, તે મંગળ બતાવવું અનર્થ રૂપે કેમ નહિ?
ઉનહિ, અમારો અભિપ્રાય તમે જાણતા નથી, કારણ કે અમારું કહેવું આ છે, કે મંગળને પણ મંગળ બુદ્ધિએ માનતાં મંગળકારી થાય છે, સાધુને સાધુ બુદ્ધિએ જાણુને નમે, અર્થાત્ સાધુ મંગળરૂપ છે, છતાં તેને મંગળ બુદ્ધિએજ ગ્રહણ કરેલ હોય તેવા પ્રશત ચિત્ત વૃત્તિવાળા ભવ્યાત્માને તે સાધુ ઉપકારક થાય, અને તેવી બુદ્ધિએ ગુહણ ન કરે, તે કાળા હૃદયવાળા કપટીને તે લાભ સાધુ ન
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩]
કરી શકે, એ પ્રમાણે શાસ્ત્રને પણ મંગળ બુદ્ધિએ ગ્રહણ કરી આરાધેલું લાભદાયી થાય.
પ્રવ—જે તેમ હોય તે અમંગળ પણ મંગળ બુદ્ધિએ માનીએ તે લાભદાયી થાય એ તે અનિષ્ટ છે.
ઉ–એમ નથી, અમંગળ સ્વરૂપે જ અમંગળ હેવાથી પોતાની બુદ્ધિની અપેક્ષાએ મંગળ માનવા છતાં લાભ ન કરે, પણ મંગળને મંગળ સમજીને કરે તે લાભ થાય. જેમ કે કઈ માણસ સેનાને સોનાની બુદ્ધિએ ગ્રહણ કરી વહેવારમાં લે તે ઈષ્ટ સિદ્ધિ થાય, પણ પીતળને કાંચન (સેના)ની બુદ્ધિએલે તે કામ ન થાય, તેમ સેનાને એનું ન જાણે તેપણ સિદ્ધિ ન થાય.
પ્ર-મંગળને મંગળ માનવાથી કાર્ય સિદ્ધિ થાય, એમ હોય તે ત્રણ મંગળ સિવાયને વચલો ભાગ અમંગળ થઈ જશે.
ઉ–એમ નથી, કારણ કે તત્ત્વથી તે આખું શાસ્ત્રજ મંગળરૂપ છે, કેમકે આખા શાસ્ત્રને ત્રણ ભાગમાં વહેંચ્યું છે, જેમ લાડુના ત્રણ ભાગ પાડ્યા હેય, તેથી કોઈ પણ ભાગમાં લાડુ ન હોય તેમ નહિ, તે પ્રમાણે ત્રણ વિભાગ પાડવા છતાં આ શાસ્ત્ર અમંગળ નથી, કારણકે આખા શાસ્ત્રનું મંગળપણું કર્મની નિર્ભર કરે છે તેથી સિદ્ધ છે, તેનું અનુમાન નીચે બતાવ્યું છે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૪ ]
પ્રતિજ્ઞા હેતુ દૃષ્ટાંત આ વિવક્ષિત (આવશ્યક) શાસ્ત્ર માંગળ છે, નિજ રા છે, તપનું છે, પ્ર—એની નિર્જરા કેવી રીતે છે ?
ઉજ્ઞાન રૂપે હાવાથી, અને જ્ઞાન છે, તે કર્મની નિજ રાના હેતુ છે, કહ્યુ છે કે
जंनेरइओ कम्मं खवेइ बहुयाहि वासकाडीहिं नाणी तिहिगुत्तो खवेइ उसासमित्तेणं ॥ १ ॥ નારકીના જીવ કરોડો વરસે જે કમ ખપાવે, તે મન વચન કાયાથી ગુપ્ત રહીને જ્ઞાની સાધુ ક્ષણુ ( ઉચ્છવાસ ) માત્રમાં ખપાવે.
પ્ર૦-—એમ હા, તાપણુ મંગળ ત્રણની કલ્પના વ્યર્થ છે? ——એમ નહિ, અમે ત્રણે મંગળનું પ્રયાજન ખતાવી દીધું છે. માટે આ નક્કી થયું કે શાસ્ત્રની આદિ મધ્ય અને અંતમાં મંગળ બતાવવુ જોઇએ, મંગળ એટલે શું ?
પ્ર~મંગળ શબ્દના અર્થ શું છે?
ઉ—અગ, રગ લગ વગ મગ એ ધાતુઓના સમુદાય છે, તેમને વચમાં ‘ ન્ ’ લાગે છે, ( પાણિની વ્યાકરણ ૭–૧૫૮ ) માં અતાવ્યા પ્રમાણે ઐણાદિક પ્રત્યયમાં ‘ લ’ લાગે છે, તેથી પ્રથમાના એકવચનમાં મંગળ શબ્દ થાય છે, અર્થાત્ જેનાવડે હિત મંગાય, સમજાય સધાય તે મગળ છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫]
અથવા મગ એટલે ધર્મ અને લા ધાતુના અર્થ લેવાને છે, એમાં ( પાણિની ૩–૨–૩ ) પ્રમાણે આને અ’ થઅને મંગળરૂપ બને છે, અથવા ( પા. ૬-૪-૬૪ ) પ્રમાણે મગ તે ધર્મના ઉપાદાનના હેતુ તે મંગળ છે,
અથવા માં મને ચાયત્તિ ગાળે છે, ભવથી અર્થાત્ જે સંસારના ભવ ભ્રમણથી બચાવે તે મગળ છે.
( તત્ત્વભેદ પર્યાચાવડે વ્યાખ્યા થાય, એવા નિયમ હાવાથી મંગળથી હિત પ્રાપ્તિ થાય એવું ખતાવીને ) હવે તે મંગળના નિક્ષેપા આશ્રયી ભેદ ખતાવે છે, નામ, સ્થાપના દ્રવ્ય અને ભાવ એમ ચાર ભેદે મંગળ છે.
નામ મંગળ.
यद्वस्तुनाऽभिधानं, स्थित मन्यार्थेतदर्थनिरपेक्षं पर्यायानभिधेयं (च), नाम यादृच्छिकंचतथा
જીવ અજીવાદિ જે વસ્તુનું નામ હાય, જેમ કે ગાવાનીયાના છેકરાનું નામ ઈંદ્ર હોય તે પરમાથી દેવાના સ્વામી ( ખરા ઇંદ્ર ) સાથે મળતુ છે, છતાં ગેાવાળીયાના છેકરા દેવાના સ્વામી ન કહેવાય, પણ દેવાના ઇંદ્ર તેા ગુણુથી નામ છે, ‘ઇંદ્ ધાતુના અથ પરઐશ્વર્ય છે, તે તેમાં ઘટે છે, પણ ગાવાળીયાના પુત્રમાં તે ન ઘટે. માટે દેવાના સ્વામી ઇંદ્રના પર્યાયેા શક્ર પુરકર વિગેરે નામેા સાથે પશુ ‘ઇંદ્ર ” છેકરાનું નામ ન સરખાવાય, અડ્ડી ફક્ત નામ
9
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] અને નામવાળે એ બેમાં અભેદને ઉપચાર કરવાથી ગેવાળીએ વસ્તુ (ક) જ લેવાય, તથા બીજે સ્થળે ન વર્તતું કંઈ પણ ડિથ ” વિગેરે માફક ઈચ્છા પ્રમાણે નામ હોય, જ’ શબ્દથી તે નામ દ્રવ્ય હોય ત્યાં સુધી રહે, (પછી બદલાઈ પણ જાય)
સૂત્રમાં “જે સવા ” કહેલું છે કે નામ છેવટ સુધી રહે તે અમુક દેશમાં જે સંજ્ઞા ચાલતી હોય તે નામ નામ આશ્રયી કહેલું જાણવું. - આ નામ સાથે મંગળ જોડતાં નામ મંગળ શબ્દ થયે, તેમાં કઈ જીવનું કે અજીવનું અથવા બંનેનું નામ મંગળ રાખ્યું હોય તે છે, જેમ જીવને આશ્રયી સિંધુ દેશમાં
અગ્નિને મંગળ કહે છે, અને અજીવ આશ્રયી શ્રીલાટ દેશમાં દવરક વિલનક (દેરીને વાળેલ) હેય તે મંગળ ગણાય છે, અને જીવ અજીવ બંનેને આશ્રયી વંદનમાળા-આંબાનાં કે અશોકનાં પાંદડાંનું તારણ શુભ પ્રસંગે બંધાય તે),
સ્થાપના મંગળ. यत्तुतदर्थवियुक्त तदभिप्रायेणयञ्चतत्करणि । लेप्यादि कर्मतत् स्थापनेति क्रियतेऽल्पकालंच ॥२॥
જે વસ્તુ ભાવ ઈદ્ધિ વિગેરે અર્થ રહિત હોય, છતાં તેમાં તેને અભિપ્રાય (બુદ્ધિ) હોય, તેમાં તેઈ વિગેરેની આકૃતિ લેપ વિગેરેથી કરી હોય, અથવા આકૃતિ વિના પણ જેમ સાધુઓ પાસે અક્ષ વિગેરેની સ્થાપના હોય, તે સ્થા
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૭ ]
પના ઇત્ઝર કે અપ કાળની છે, (પૂર્વે જે આકૃતિ હોય, તેને અદલે ખીજી કરવાથી પૂર્વની આકૃતિ બદલાઇ જાય છે, આના સંબંધે શ્રાવક પ્રતિક્રમણાદિ ક્રિયા કરતાં નવકાર પચે દ્રિયથી સ્થાપનાજી કરે છે, અને ક્રિયા કરી રહ્યા પછી નવકાર ગણી સમાપ્ત કરે છે, તેમ સાધુને પણ સ્થાપના પાસે ન હોય, અને પાણી રસ્તામાં પીવુ` હાય તા દાંડાની સ્થાપના નવકાર ગણીને સ્થાપે છે, તે પણ તેટલીજ વારની હાય છે. )
૬ શબ્દથી જાણવું કે કેટલીક સ્થાપનાએ પ્રતિમાએ વિગેરે તે વસ્તુ રહે ત્યાં સુધીની પણ હાય છે, (જેમકે નદીધરદ્વીપમાં શાસ્વતી પ્રતિમાઓ જેવી ને તેવી હંમેશાં રહે છે) અર્થાત્ સ્થપાય તે સ્થાપના છે.
આ સ્થાપના સાથે મગળ જોડવાથી સ્થાપના મંગળ છે. અહી' વહેવારમાં મષ્ટ મગળ જાણીતાં છે જેમાં સ્વસ્તિક નંદાવત્ત વિગેરે છે.
દ્રવ્ય મગળ.
भूतस्य भाविनेावा भावस्य हि कारणं तु यल्लोके । तद्रव्यं तत्वज्ञैः सचेतना चेतनं कथितम् ॥ ३ ॥
( આગમથી ને આગમથી વિચારતાં ) જે ભૂત ( વીતી ગયું ) હાય, અથવા ભાવી ( થવાનું ) હાય, તેના પર્યાયાનુ જે નિમિત્ત હાય, તેને દ્રવ્ય કર્યુ છે તે અને તે દ્રવ્ય તે સ શ્રીના પાંચાને પામે છે, માટે તે દ્રવ્ય છે, એવું તત્ત્વજ્ઞ ( તીકરા ) કહે છે, તેમાં સચેતન દ્રવ્ય તે જે પુરૂષને તે પટ્ટા
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ] ર્થનું લક્ષ્ય ન હય, મેઢેથી બેલતે હોય, તે તે દ્રવ્યજ છે, (અને તેને આશ્રયી તેનું અનુષ્ઠાન પ્રતિક્રમણ વિગેરે પણ દ્રવ્ય ગણાય છે, ) અને અચેતન દ્રવ્ય તે જ્ઞ શરીર ભવ્ય શરીર અને તેવું બીજું કંઈ દ્રવ્ય હોય તે અચેતન છે, આવું બતાવ્યું છે, તે દ્રવ્ય સાથે મંગળ જોડતાં દ્રવ્ય મંગળ કહેવાય છે.
દ્રવ્ય મંગલના બે ભે. (૧) આગમથી (૨)નો આગમથી એમ બે ભેદ છે, તેમાં આગમની અપેક્ષાએ મંગળ શબ્દને જાણ હોય, પણ તેમાં ઉપગ ન હોય, કારણ કે ઉપગ રહિત તે દ્રવ્ય છે.
આગમથી ૧ જ્ઞ શરીર ૨ ભવ્ય શરીર ૩ તે બંનેથી વ્યતિરિક્ત (જુદું) એમ ત્રણ ભેદે છે.
જ્ઞ શરીર તે જાણનારનું શરીર (સડે તે શરીર)આમાં જીવ ગયા પછી શરીર પડી રહે તે, દ્રવ્ય મંગળ છે, અથવા જ્ઞ શરીર તેજ દ્રવ્ય મંગળ એમ સમાસ થાય (પદ જોડાય) તેને પરમાર્થ આ છે, કે કોઈ મંગળ પદાર્થને જાણનારો અણસણ કરીને મોક્ષમાં ગયેલ હોય, તે ભાવને આશ્રયી તેનું પછવાડે પડી રહેલું શરીર (ઘી ભરીને કાઢી લીધેલું હોય તેપણ તે) ઘડાની માફક આગમથી જ્ઞ શરીર દ્રવ્ય મંગળ છે, (અહીં ને શબ્દ મંગળ જ્ઞાનથી શૂન્ય હોવાથી સર્વથા નિષેધ વાચી સમજ)
તથા ભવ્ય તે ભવિષ્યમાં મંગળ પદાર્થને જાણશે, પણ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ] હાલ નથી જાણતે, તેનું શરીર ભવ્ય શરીરજ દ્રવ્ય મંગળ છે. અથવા ભવ્ય શરીર અને દ્રવ્ય મંગળને સમાસ કરીએ તાપણુ ભવ્ય શરીર દ્રવ્ય મંગળ છે.
અહીં ભવિષ્યની વૃત્તિને અનુસરી મંગળના ઉપયોગના આધારભૂતપણથી ભવિષ્યમાં આ ઘડામાં મધ ભરાશે એમ ખાત્રી થવાથી તે મધને ઘડો કહેવાય; તેમ બાળ, જુવાન વિગેરેનું શરીર ભવ્ય શરીર દ્રવ્ય મંગળ જાણવું. અહીં પણ નો સર્વથા નિષેધ વાચી છે,
જ્ઞ શરીર ભવ્ય શરીર તે બંનેથી જુદું દ્રવ્ય મંગળ સંયમ તપનિયમ કિયા અનુષ્ઠાન કરનારે અનુપયુક્ત હોય તે, જેમ આગમથી ઉપયોગ રહિત હોય તેની માફક જાણુ, અથવા જે શરીર અથવા આત્મ દ્રવ્ય પૂર્વે કરેલા સંયમ તપ નિયમની ક્રિયાના પરિણામવાળો, તે વ્યતિરિત દ્રવ્ય મંગળ જ્ઞ શરીર દ્રવ્ય મંગળની માફક છે, તથા ભાવિ સંયમાદિ ક્રિયા પરિણામ એગ્ય શરીર અથવા આત્મ દ્રવ્ય છે, તે બંનેથી જુદું છે, તે ભવ્ય શરીર દ્રવ્ય મંગળ માફક જાણવું, તથા જે સ્વભાવથી શુભ વર્ણગંધાદિ ગુણવાળું સોનું, કુલની માળા વિગેરે છે, તે પણ ભાવ મંગળના પરિણામનું કારણ હેવાથી દ્રવ્ય મંગળ છે. અહીં પણ ને શબ્દ સર્વ નિષેધ વાચી છે. દ્રવ્ય મંગળ કહ્યું.
ભાવ મંગળ. भावो विवक्षित क्रियानुभूतियुक्तो हि वै समाख्यातः। सर्वज्ञैरिन्द्रादिव दिहेन्दनादि क्रियानुभवात् ॥४॥
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૦ ] * તેને આ અર્થ છે, થવું તે ભાવ છે, તે બેલવા માટે ઈષ્ટ કિયાના અનુભવના લક્ષણવાળા સર્વાએ કહેલ છે, ઈન્દ્રનાદિ કિયાને અનુભવ કરનાર ખરા ઇંદ્ર માફક જાણ. ભાવથી મંગળ તે ભાવમંગળ, અથવા ભાવ તેજ મંગળ તે ભાવ મંગળ એમ સમાસ કરે, તે આગમ અને આગમ એમ બે ભેદે છે, અહીં આગમથી મંગળ જ્ઞાનથી જાણતે. અને ઉપગ રાખનારે ભાવ મંગળ છે.
પ્ર-ભાવ મંગળના ઉપયોગ માત્રથી કેવી રીતે તન્મયપણું ગણાય ? કારણકે અગ્નિનું જેને જ્ઞાન છે, અને તેને ઉપગ છે, તે માણવક માણસ અગ્નિ થઈ જાય અને તેમ માનીએ તેપણ તે અગ્નિ માફક બાળવાનું, રાંધવાનું, પ્રકાશ કરવાનું વિગેરે ક્રિયા કરવાને તેમાં અભાવજ છે !
ઉ–તેમ નથી, અમારો અભિપ્રાય તમે જાણ્યું નથી, કારણકે સંવિત્, જ્ઞાન, અવગમ, ભાવ, આ બધા શબ્દો એક અર્થમાં છે, અને એક અર્થવાળા પ્રત્યે સરખા નામવાળા છે, તે સર્વે વાદીઓને એક સરખું માન્ય છે, અને અગ્નિ એવું જે જ્ઞાન છે, તેનાથી અતિરિક્ત (અભિન્ન) જ્ઞાતા, તેના લક્ષણવાળે ગ્રહણ કરાય છે, જે તે જ્ઞાન અને જ્ઞાતા જુદા માનીએ, તે તે લક્ષ્યના અભાવે (અતન્મય હોવાથી) પદાર્થને ન જાણે, જેમ આંધળાના હાથમાં દી હોય, તે આંધળાને કામ ન લાગે, અથવા એકનું જાણેલું બીજે ન
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૧ ] જાણે, તેમજ જે જ્ઞાન અને પદાર્થ એક રૂપે ન હોય તે પદાર્થ પણ ન સમજાય, અને જ્ઞાન છે તે અનાકાર (વિષયના વિશિષ્ટ ભાવથી શુન્ય) નથી, કારણકે જે તેમ ન માનીએ તે અનુભવેલે પદાર્થ પણ ન અનુભવેલા પદાર્થ માફક ના જણાવાને પ્રસંગ આવશે અને બંધ વિગેરેને અભાવ થશે, તથા જ્ઞાન, અજ્ઞાન, સુખ દુઃખના પરિણામનું અન્યપણું થશે. વળી જેમ આકાશને સુખદુ:ખ આકાશ જુદું હોવાથી લાગતાં નથી, તેમ આત્માને પણ સુખદુ:ખને અનુભવ નહિ થાય.
વળી અગ્નિ હંમેશાં બાળવાની ક્રિયાવાળે છે, તેમ પણ નથી. રાખથી ઢાંકેલે હય, અથવા ચંદ્રકાંત મણ જોડે હોય તે અગ્નિ બાળી શકતું નથી માટે જ્ઞાન રૂપે ઉપયોગ સહિત આગમથી જ્ઞાતા ભાવ મંગળ છે. એટલામાં બસ છે. હવે ચાલુ વિષય કહે છે.
નો આગમથી ભાવ મંગળ ને આગમથી ભાવ મંગળ ગ્રુતજ્ઞાન છેડીને બાકીનાં મતિ, અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળજ્ઞાન ચાર છે. અહીં પણ ને શબ્દ સર્વથા નિષેધવાચી છે, અથવા સમ્યગ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર ઉપયોગને પરિણામ જે છે તે એકલો આગમ નથી, તેમ અનાગમ પણ નથી, માટે મિશ્ર વચનપણાથી ને શબ્દ જોડતાં ને આગમથી જાણવું, અથવા જિનેશ્વરને નમસ્કારરૂપ ઉપગ આગમના એક દેશપણાથી ને આગ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ રર ] મથી ભાવમંગળ છે. (ને શબ્દનો અર્થ અહીં દેશ છેડા નિષેધના અર્થમાં છે.)
પ્ર—નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય એમ ત્રણમંગળમાં ઈચ્છિત ભાવના શુન્યપણાથી દ્રવ્યપણું સમાન વતે છે, તે તેમાં શું વિશેષ છે?
ઉ૦-જેમ સ્થાપના ઇંદ્રમાં ઇદ્રને આકાર દેખાય છે, અને કર્તાના હૃદયમાં સાચા ઇંદ્રને અભિપ્રાય (બુદ્ધિ) થાય છે. તથા તે ઈદ્રને આકાર જોઈ દેખનારને આ ઈદ્ર છે, એવી ખાત્રી થાય છે, તેમજ તેના ભકતે ફળના અથી બનીને નમસ્કાર કરવાની બુદ્ધિવાળા તેને સ્તવે છે, અને કેટલાક સ્તુતિ કરનારાઓ દેવતાના અનુગ્રહથી ધન, પુત્ર વિગેરેને પણ પામે છે. આવી રીતે એકલા નામથી કે દ્રવ્ય ઈદ્રથી તે લાભ થતું નથી. માટે સ્થાપનામાં આ ભેદ વિરોષપણે છે.
વળી દ્રવ્ય ઇંદ્રભાવ ઇંદ્રના કારણપણને જેમ પામે છે, તેમજ ઉપગની અપેક્ષામાં પણ લબ્ધિ અને જ્ઞાનવાળા મનુષ્યને ભવિષ્યમાં ઉપગતા પ્રાપ્ત ભવ્ય શરીરવાળાને થશે, અને “3” શરીરની અપેક્ષાએ પૂર્વે તે જ્ઞાનવાળે હતું, તેમ નામ સ્થાપનામાં નથી. માટે આ વિશેષ છે.
પ્રત્યારે તે ભાવ મંગળ એજ એક યુકત છે, કારણ કે પોતાનું કાર્ય ખરી રીતે સાધી શકે છે. તેમ નામ વિગેરે
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૩ ]
સાધી શકતાં નથી. જેમ પાપ કંઈપણ સારૂં ફળ ન આપે તેમ નામ વિગેરે પણ નકામાં છે.
ઉ૦ –એમ નથી. નામ વિગેરેનું પણ ભાવમાં વિશેષપણું છે, કારણ કે અવિશિષ્ટ ઈદ્ર વિગેરે વસ્તુ ઉચ્ચરવા માત્રથી પણ નામ વિગેરે ચાર ભેદવાળી જણાય છે, અને ભેદે તેજ પર્યાયે છે, અથવા ચાર નિક્ષેપાના ભિન્ન ભિન્ન અધિકરણને આશ્રયી નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય એ ત્રણે ભાવ મંગળનાજ અવયવ છે, કારણ કે તે દરેક ભાવ તરફ પરિણામ લાવે છે, અને મંગળ વિગેરેનું અભિધાન તે સિદ્ધ વિગેરેનું અભિયાન (નામ) સાંભળીને ભવ્યાત્માને હૃદય વિસ્વર થાય છે, અને જિનેશ્વરની પ્રતિમાની સ્થાપના દેખીને શખંભવ સૂરિ વિગેરે માફક સમ્યગ દર્શન વિગેરેની પ્રાપ્તિ પણ થાય છે. તથા સ૬ગતિ પામેલા સાધુનું શરીર (શબ) દેખીને અથવા નવા સાધુ થનારને દેખીને પ્રાયે બીજા ભવ્યાત્માને સમ્યગદર્શન-જ્ઞાનચારિત્રની અનમેદના રૂ૫ ભાવ મંગળને પરિણામ રૂપ થાય છે, (આ બધું અનુભવ સિદ્ધ હોવાથી) આટલેથીજ બસ છે. માટે ચાલુ વાત કહીએ છીએ.
ને આગમથી જિનેશ્વરને નમસ્કાર વિગેરે ભાવ મંગળ मे ( कय पंच नमुकारस्स दिन्ति सामाइयाइयं विहिणा) સૂત્રની અપેક્ષાએ કહ્યું. અથવા ને આગમથી ભાવ મંગળ નંદી છે, એટલે જે આનંદ છે તેજ નંદી, અથવા ભવ્ય જી. વને જેનાવડે આનંદ મળે, તે નંદી છે, આ નંદી પણ મંગળની
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૪ ] માફક નામાદિચાર ભેદે છે, એમ જાણવું, તેમાં નામ સ્થાપના પૂર્વ માફક છે. દ્રવ્યનંદી આગમથી, ને આગમથી, તેમાં આગમથી જ્ઞાતા અને અનુપયુક્ત, ને આગમથી જ્ઞ શરીર ભવ્ય શરીર બંનેથી જુદી દ્રવ્યનંદી તે બાર પ્રકારનું વાજીંત્ર સમુદાય તે આ પ્રમાણે છે. भभा मुकुंद महल कडंब झल्लरि हुडुक कंसाला; काहलि तलिमा वसो, संखो पणवोय बार समो॥१॥
ભંભા મુકુંદ માઈલ કોંબ ઝાલર હડક્ક કાસીઓ કાહલ તલિમા વાંસળી શંખ અને પ્રણવ એમ બાર પ્રકારનાં વાછત્ર છે (હાલમાં નોબત સરણાઈ ઢલક નરઘા ભેર ભુંગળ તંબુરો સતાર મેરલી વિગેરે વાજીંત્રે છે. તે સાંભળવાથી આનંદ થાય છે) ભાવ નંદી પણ બે પ્રકારે, આગમથી અને
આગમથી. આગમથી જ્ઞાતા અને તેમાં ઉપગવાળે, અને ને આગમથી પાંચ પ્રકારનાં જ્ઞાન છે, તે આ પ્રમાણે છે, आभिणि वोहिय नाणं, सुयनाणं चेव ओहि नाणंच, तह मणपज्जव नाणं केवल नाणंच पंचमयं ॥१॥
આભિનિબેધિક જ્ઞાનનું સ્વરૂપ, પદાર્થના સંમુખ નિશ્ચય કરેલ બેધ (સમજ) થાય તે આભિનિબોધિ અથવા અભિનિશ્ચિક (પા-પ-૪૩૪પ્રમાણે) છે, જેમ કે વિનય તેજ વેનયિક છે, તે પ્રમાણે તે થાય, અથવા અભિનિધમાં થાય, અથવા તેના વડે થાય, અથવા તે રૂપે થાય, અથવા તેનું પ્રયોજન હાય, અથવા અભિનિબોધ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૫ ]
થાય (સમજાય)તે સર્વ આભિનિાધિક છે. આ અવગ્રહ વગેરે રૂપવાળું મતિજ્ઞાનજ છે, કારણ કે અવગ્રહ ગૃહા અપાય અને ધારણાથી પ્રથમ પ્રકાશ થાય, અને પછી એધ થાય છે, તેમતિજ્ઞાન પાતે પેાતાને અને પરને જાણે છે. એમાં જોનાર આત્મા અને જોવાના પદાર્થનું જ્ઞાન એ અનેમાં ઉપચારથી ભેદ માન્યા છે ( પણ વાસ્તવિક નથી. કઇક અંશે ભેદ ભલે હાય, ) અથવા જેના વડે અભિનિષેધ થાય તે આલિનિાધિક છે, અર્થાત્ તે કર્મનાં આવરણુ ક્ષય ઉપશમ થવાથી ખાધ થાય તે છે, અથવા જેમાંથી અભિનિષ થાય, તે આભિનિષેાધિક છે, તેમાં તે કર્માંના આવરણના ક્ષય ઉપશમજ છે, અથવા જેમાં અભિનિષેધ થાય એટલે જેમાં મેધ થાય અથવા ક્ષય ઉપશમ હાય તે આભિનિ એધિક છે, અથવા આત્માજ અભિનિષેધના ઉપયાગના પરિણામથી એકમેકપણે હાવાથી આધ થાય, તે માલિનિ આધિક છે, આભિનિાધિક સાથે જ્ઞાનના કર્મધારય સમાસ કરવાથી · આભિનિષેાધિક જ્ઞાન ’રૂપ થાય છે, ( આ બધાના પરમાર્થ એ છે કે જેનુ હૃદય નિર્મળ અને શાંત હાય તેને ઇન્દ્રિઓ અને મનદ્વારા કોઇપણ પદાર્થ ઉપર લક્ષ્ય જાય તે તે પદ્માનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજાય, તે મતિજ્ઞાન અથવા આભિનિએાધિક જ્ઞાન છે. )
શ્રુત જ્ઞાનનું વર્ણન.
જે સ’ભળાય, તે શ્રુત એટલે ‘શબ્દ ’તેજ શ્રુતજ્ઞાન
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૬ ]
.
છે, કારણકે તે શબ્દ ભાવદ્યુતનુ કારણ થાય છે. અથવા જેના વડે સ ંભળાય તે શ્રુત છે, તેના આવરણ રૂપ કર્મોનો ક્ષય ઉપશમ તે શ્રુતજ્ઞાન છે, અથવા જેનાથી સંભળાય, તે પણ આવરણના ક્ષય ઉપશમ છે અથવા જેનામાં સંભળાય તે ક્ષય ઉપશમજ શ્રુતજ્ઞાન છે. અથવા જે સાંભળે છે, તે સાંભળનાર આત્માજ ઉપયાગના એકમેકપણાથી શ્રુતજ્ઞાન છે, અને શ્રુત સાથે જ્ઞાનના કર્મધારય સમાસ કરવાથી શ્રુતજ્ઞાન છે. પાંચ જ્ઞાનની ગાથામાં ૬’ શબ્દ મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનની સમાનતા બતાવનાર છે, કારણ કે તેમાં એકજ સમયે એકજ સ્વામી વિગેરેનુ' મળતા પણ છે. પ્ર॰કેવી રીતે ? —જે મતિજ્ઞાનના સ્વામી તેજ શ્રુતજ્ઞાનના સ્વામી છે, કહ્યુ` છે કે—જ્ઞ” મદ્દાતરથ સુરખળ જ્યાં મતિજ્ઞાન ત્યાં શ્રુતજ્ઞાન અવશ્ય છે, વળી મતિ જ્ઞાન જેટલેા કાળ છે, તેટલેાજ કાળ શ્રુતજ્ઞાન તે જીવને હાય છે, અને પ્રવાહની અપેક્ષાએ પણ અતીત ( ભૂત ) ભવિષ્ય અને વમાન કાળ ત્રણેમાં એ ખને સાથેજ હાય છે, તથા એક જીવ આશ્રયી કાયમ રહે તા વધારેમાં વધારે ૬૬ સાગરોપમથી કાંઉક અધિક કાળ સુધી હાય છે, તેજ શ્રી જિન ભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણે કહ્યુ છે.
दोवारे विजयाइसु गयस्स तिण्णच्चुप अहवताई । અદ્ભુતં નમથિયું, નાળા નીવાળ સભ્યનું ॥ રૂ||
કાઈ ભવ્યાત્માના એકજીવને આશ્રયી સારૂં ચારિત્ર
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૭ ]
પાળી એવાર વિજય વિગેરે અનુત્તર વિમાનમાં જાય, અથવા સાધુ કે શ્રાવક પુણ્યાત્મા અચ્યુત વિમાનમાં મનુષ્ય ભવ વચમાં કરી ત્રણવાર જાય તા ૬૬ સાગરાપમ (૩૩×૨ અથવા ૨૨૪૩ ) ના કાળ હાય તથા વચમાં મનુષ્ય જન્મ પામે તે ગણતાં મતિ શ્રુતજ્ઞાનના ઉત્કૃષ્ટો કાળ થાય. અને જુદા જુદા જીવની અપેક્ષાએ તા મતિશ્રુત અનાદિ અનંત રહે છે, વળી મતિશ્રુતનુ` મળતાપણું આ છે, કે તે અન્ને ક્ષય ઉપશમ રૂપ છે. અથવા મતિજ્ઞાન ( એઘ અથવા સૂત્ર ) આ દેશથી સર્વ દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ ભાવ વિષય સ``ધી છે, તેમ શ્રુતજ્ઞાન પણ છે, મતિજ્ઞાન પરાક્ષ છે, તેમ શ્રુતજ્ઞાન પણ છે, (સૂત્રમાં એવ શબ્દના અર્થ નિશ્ચય બતાવનાર છે ) તેથી જાણવું કે મને પરોક્ષજ જ્ઞાન છે. ( અહિં શ્રુત અને મતિ પરાક્ષ અતાવવાનું કારણ આ છે, કે તેમાં આત્મા ઇંદ્રિયા અથવા મન દ્વારા કાર્ય કરે છે, તેથી વખતે ભૂલ થવાના સંભવ અથવા અપૂર્ણ રહે, ખાકીનાં ત્રણ જ્ઞાનમાં આત્માસ્વયં કાય કરે છે, કેવળજ્ઞાન સંપૂર્ણ પ્રત્યક્ષ છે) અવિધજ્ઞાન.
અવ ( નીચે નીચે ) વધારે વિસ્તારથી જણાય, માટે અવિષે છે, અથવા અવધિ મર્યાદાથી જણાય, આપણુ ક્ષય ઉપશમ રૂપજ છે, અર્થાત્ અવિધ જ્ઞાનના આવરણના ક્ષય ઉપશમના હેતુ છે, અથવા જેનાવડે મર્યાદા બંધાય, તેટલુ જ જાય અથવા અવધાન તે અવધિ એટલે વિષય વિશેષ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ૨૮ ] પરિ છેદ થાય–તે અવધિ અને જ્ઞાનને સમાસ કરતાં અવધિજ્ઞાન છે, તેમાં જે શબ્દ ગાથામાં છે, તેનું કારણ આ છે, કે પૂર્વના બે જ્ઞાન સાથે એને સ્થિતિ (કાળ) વિગેરેથી સરખાપણને સંબંધ છે.
પ્ર–કેવી રીતે?
ઉ–જ્યાં સુધી જીવને મતિકૃત હોય. તે પ્રવાહની અપેક્ષાએ તથા અપ્રતિ પતિતપણું એક જીવન આધારની અપેક્ષાએ ૬૬ સાગરેપમથી કાંઈક અધિક પૂર્વે બતાવ્યા પ્રમાણે છે, માટે સ્થિતિમાં ત્રણેનું સાધમ્ય ( સરખા) પણું છે, વળી જેમ મતિઘુતમાં વિપર્યયપણું છે, તેમ અહિં પણ મિથ્યાષ્ટિનું વિસંગ જ્ઞાન છે, તથા મતિશુતને સ્વામી તેજ અવધિજ્ઞાનને છે, એ સ્વામીનું સામ્યપણું છે, તેમજ વિભંગ જ્ઞાની દેવ વિગેરેને સમ્યગ દર્શન પ્રાપ્તિ થતાંજ મતિ મુતઅને અવધિ એ ત્રણે જ્ઞાનને સાથે લાભ થાય, તે સરખાપણું છે.
મનપર્યવજ્ઞાન અવધિજ્ઞાન પ્રમાણે મન:પર્યવજ્ઞાન છે, તેને ભાવાર્થ આ છે, કે પરિ=સર્વથા ભાવમાં અને અવ=તે ગમન, વેદન વિગેરે પર્યા છે, તે બે મળતાં પર્યવ છે, અથવા પર્યવન તે પણ પર્યવ છે, મનમાં અથવા મનને પર્યવ તે મન:પર્યવા છે, સર્વથી (પદાર્થને દેખ્યા વિના અજ્ઞાનવડે વિશેષ) પરિ. છેદ (બંધ) થાય, તે છે, અને તે જ મનપર્યવ સંબંધી
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૯ ] જ્ઞાનને મન:પર્યવ કહે છે, અથવા મનના પર્યાયે તે મનના પર્યાયે ભેદે, ધર્મે જે બાહા વસ્તુના આલેચનને પ્રકાર છે, (આ બધા એક અર્થમાં છે) તે સંબંધીનું જ્ઞાન તે મનઃપર્યાય જ્ઞાન છે, આ જ્ઞાન રા દ્વોપ અને બે સમુદ્રની અંદર રહેલા સંસીપચેંદ્રી જીના મનમાં રહેલા દ્રવ્યોના આલંબનથી જ આ જ્ઞાન થાય છે. તથા શબ્દ અવધિજ્ઞાનની સાથે આ મન:પર્યવજ્ઞાન સરખાપણું બતાવે છે.
પ્ર–કેવી રીતે?
ઉ–બંનેના સ્વામી છદ્મસ્થ છે, તથા પુદગલ માત્રનું આલંબન બંનેમાં છે, તથા બંને ક્ષાપશમિક ભાવમાં છે. તથા પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનપણે બંનેનું સરખાપણું છે.
- કેવળજ્ઞાન. - મતિજ્ઞાન વિગેરે ચારે જ્ઞાનથી નિરપેક્ષ (સહાય લીધા વિના) આ જ્ઞાન પ્રકાશે છે, તેથી કેવળ નામ છે, અથવા કેવળજ્ઞાન શુદ્ધ છે, અર્થાત્ તેના આવરણરૂપ કર્મમળના કલંકથી રહિત છે, અથવા સકલ (સંપૂર્ણ) તે કેવળ છે, કારણ કે સંપૂર્ણ આવરણના અભાવથી સંપૂર્ણ જ્ઞાન પ્રકટ થાય છે, અથવા અસાધારણ તે કેવળ છે, એટલે એના જેવું બીજું કઈ પણ જ્ઞાન નથી, આ બધાને પરમાર્થ આ છે, કે યથા અવસ્થિત સંપૂર્ણ ભૂત વર્તમાન અને ભવિષ્ય સંબંધી જે ભાવે છે, તેના સ્વભાવનું પ્રકાશક આ કેવળજ્ઞાન છે, કેવળ સાથે જ્ઞાન જેડતાં કેવળજ્ઞાન શબ્દ થાય છે. ગાથામાં ૨
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
| [ ૩૦ ] શબ્દ જોડે છે, તે સૂચવે છે કે આ કેવળજ્ઞાન પાંચમું છે, અથવા અનંતર (આંતરા રહિત) જ્ઞાનનું સરખાપણું બતાવનારજ છે. અને આ અપ્રમત્ત યતિને મન:પર્યવ જ્ઞાન થાય તેમ કેવળજ્ઞાન પણ તેવા અપ્રમત્તને થાય, તથા તેમાં પૂર્વનાં ત્રણ જ્ઞાનમાં વિપર્યયભાવ હતો, પણ આ બે જ્ઞાનમાં નથી.
પ્ર.––મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનમાં શું વિશેષ છે?
ઉ૦–-ઉત્પન્ન થયેલ પણ નાશ ન પામ્યું હોય, તેવા પદાર્થનું ગ્રાહક વર્તમાન કાળ સંબંધી મતિજ્ઞાન છે. અને શ્રુતજ્ઞાન તે ત્રણ કાળ સંબંધી તે ઉત્પન્ન વિનષ્ટ અથવા ન ઉત્પન્ન થયેલ (ભવિષ્યને) એવા પદાર્થનું ગ્રાહક છે, આ બન્નેને જે ભેદ છે, તેજ વિશેષ છે. અને અવગ્રહ વિગેરે મતિજ્ઞાનના અઠ્ઠાવીશ ભેદ છે, અને શ્રુતજ્ઞાનના અંગ અને અંગ સિવાયના વિશ અને ચૌદભેદ છે, (પહેલા કર્મ ગ્રંથમાં તેના ભેદે જુઓ) અથવા મતિજ્ઞાન છે, તે પિતાનું જ પ્રકાશક છે, પણ કુતજ્ઞાન તે પોતાને તથા બીજાં જ્ઞાનને પણ પ્રકાશે છે, એટલું ટુંકામાં સમજવા માટે બતાવ્યું છે.
પ્ર–આ જ્ઞાનેને આવે અનુક્રમ કેમ લીધે છે?
ઉ૦-પરોક્ષપણા વિગેરેના સરખાપણાથી તથા મતિ, શ્રુતજ્ઞાનને સદ્ભાવમાં બીજા જ્ઞાનને સંભવ હોવાથી મતિ અને શ્રુતજ પહેલાં લીધાં છે.
પ્ર–મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાનના પહેલાં કેમ લીધું? ઉ–ભાવશ્રુત અતિપૂર્વક હોય છે. તત્વાર્થ સૂત્રના અ.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૧ ] ૧ સૂ૦ ૨૦ માં લખ્યું છે, કે “કુર્ત અતિપૂર્વકૃત મતિપૂર્વક છે. તેમાં પ્રાયે મતિ શ્રત પૂર્વ હોય છે, અને પ્રત્યક્ષનું સરખાપણું હોવાથી પાછલાં ત્રણ જ્ઞાનનો ઉપન્યાસ છે. તેમાં પણ કાળે વિપર્યય વિગેરે પૂર્વે બતાવેલ સરખાપણુથી મતિકૃતના જોડાજોડ અવધિ લીધું છે, અને છત્વસ્થપણા વિગેરેના સરખાપણાથી મન:પર્યવજ્ઞાન શું લીધું છે. અને ત્યારપછી ભાવમુનિના સ્વામિપણું વિગેરેના સરખાપણાથી કેવળ જ્ઞાન લીધું છે.
- ઉદેશ પ્રમાણે નિર્દેશ એ ન્યાયથી પાંચ જ્ઞાનમાં પ્રથમ આભિનિધિક જ્ઞાનને કહેવાનું હોવાથી તેનું સ્વરૂપ કહે છે. તે મતિજ્ઞાન બે ભેદે છે. (૧) ચુતની નિશ્રામાં રહેલું અને (૨)કૃતની નિશ્રારા હેત છે, ( ઐત્પત્તિકી વિગેરે ચાર બુદ્ધિ કુદરતી જ હોય છે તેમાં શ્રતને સંબંધ નથી) હવે કૃતની નિશ્રામાં રહેલ મતિજ્ઞાનનું વર્ણન કરે છે, તે અવગ્રહાદિ લક્ષણવાળું શ્રુતની અપેક્ષાએ વર્તે છે તે, તથા તેની અપેક્ષા વિના વર્તે છે, તે બતાવે છે.
જે સંસ્કારી મતિ વિના (ભણાવ્યા વિના) જ જે પૂર્વભવને ક્ષપશમ જ કુશળતાવાળે હોય, તે ઉત્પાતિકી વિગેરે બુદ્ધિ કૃતથી અનિશ્ચિત છે.
પ્ર–“તિવાણુથાધિરાજ' આ વચનથી તે બુદ્ધિમાં પણ શ્રુતને ઉપકાર છે, છતાં શા માટે અશ્રુતનિશ્ચિત કહો છો?
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
[કર ]
ઉ-અવગ્રહ વિગેરેમાં શ્રુતનિશ્રિત કહેવાથી અને ઉત્પાતિકી બુદ્ધિમાં અવગ્રહ વિગેરે હાવાથી અશ્રુતનિશ્રિત કોઇ અંશે છે, પણ સર્વથા નથી. તેના ભાવાર્થ છે, કે શ્રુતથી કરેલા ઉપકારથી નિરપેક્ષ જે જ્ઞાન છે, તે આત્પત્તિકી વિગેરે અશ્રુત નિશ્ચિત પ્રતિભા છે. ( પ્રજ્ઞા, નવા નવા ઉલ્લેખથી શાભિત એ બુદ્ધિના વિકાશ છે.)
પણ આમાં અશ્રુતનિશ્રિત વૈનયિકી બુદ્ધિ નથી, છતાં ચારે બુદ્ધિએ સાથે રહેવાથી નિયુક્તિકારે સાથે લીધી છે, માટે વરાધ નથી. હવે શ્રુતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનનું સ્વરૂપ અતાવે છે.
उग्गह ईहाऽवाओ य धारणा एव हुंती चत्तारि । आभिणिबाहिय नाणस्स भेयवत्थू समासेणं ॥ नि० २ ॥ સંપૂર્ણ અથવા વિશેષને છેડીને સામાન્યથી અને એટલે રૂપ વિગેરેને અવગ્રહે (સમજે તે અવગ્રહ' છે, અને તે પદાર્થની વિશેષ લેાચના કરે તે ‘ઇહા’ છે, અને તે પદા
ના વિશેષ નિશ્ચય કરે, તે અવાય’ છે, ગાથામાં ‘ચ’ શબ્દ એ ત્રણે ‘ અવગ્રહ ' વિગેરે સ્વતંત્ર છે, તે સૂચવે છે, અર્થાત અવગ્રહ વિગેરેના પર્યાયા ઇહા વિગેરે નથી એમ જાણવું.
'
સમજેલા અને વિશેષ પ્રકારે હૃદયમાં ધારવું તે
,
ધારણા છે. ગાથામાં એવ’ શબ્દ ક્રમ ખતાવે છે, કે આ પ્રમાણેજ ચાર ભેદો થાય છે, અથવા મતિજ્ઞાનના ક્મા પ્રમાણે ચાર વિકલ્પે અથવા અશા છે, તેજ વસ્તુઓ ભેદ વસ્તુ છે.
"
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૩ ]
પ્ર—શામાટે ભેદ કહા છે ?
-અવગ્રહણ કર્યા વિના ઇહિત ન થાય, અને નિશ્ચ
યથી સમજ્યા વિના ધારણ ન કરાય, અથવા કાકુ ન્યાયથી આ પ્રમાણે જ મતિજ્ઞાનના સંક્ષેપથી અવિશિષ્ટ અવગ્રહ વિગેરે ભાવ સ્વરૂપની અપેક્ષાએ મતાવ્યા, પણ જે વિસ્તારથી અઠ્ઠાવીસ ભેદ થાય છે, તે મતાવે છે.
अत्थाणं ओगहणंमि उग्गहा तह वियारणे इहा । ववसायमि अवाओ धरणंमि य धारणं विंति ॥ नि० ३ ॥ "
જે શેાધાય છે, પમાય છે, સમજાય છે, તે રૂપ વિગેરે અર્થા છે. તે અર્થોનું દર્શન થયા પછી તું ગ્રહણ થાય તે અવગ્રહ કહેવાય છે.
પ્ર૦—વસ્તુના સામાન્ય વિશેષ રૂપે અહીં અવિશેષપણ હાવાથી પ્રથમ દર્શીન છે, પણ જ્ઞાન નથી. એમ તમે ઇન કેમ બતાવ્યું ?
ઉ—તેને ઘણું આવરણ હોવાથી અને દર્શીનને એન્ડ્રુ આવરણ હાવાથી પ્રથમ દર્શન થાય છે, તે અવગ્રહ વ્યંજન અવગ્રહ અને અર્થાવગ્રહ એમ બે ભેદે છે.
પ્ર૦—વ્યંજન અવગ્રહ એટલે શું ?
ઉજેમ દીવાવડે અંધારામાં ઘડા ઢેખીએ, તેમ જેના વડે પદાર્થ જણાય તે વ્યંજન છે, અને તે ઉપકરણ ઈંદ્રિય સંબંધી આધ છે, અથવા શબ્દ વિગેરે પરિણતદ્રવ્ય સંધાત
3
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૪ ]
છે, તેથી ઉપકરણ ઇંદ્રિયવડે જે સમજાય તે શબ્દાદિ પરિણત દ્રવ્ય તે વ્યંજના છે. તેઓના અવગ્રહ તે વ્યંજન અવગ્રહ છે. આ વ્યંજન અવગ્રહ આંખ અને મન સંબંધી નથી, આકીની ચાર ઈંદ્રિયાના છે. કારણ કે આંખ અને મન તે અન્નને પદાર્થ ના દૂરથીજ મેધ થાય છે, તે સંબંધી અપ્રાખકારીપણું પાંચમી ગાથામાં કહેશે કે શબ્દ છે, તે કાનમાં પડેલા સમજાય, પણુ રૂપ તા દૂરથી દેખે છે.
વ્યંજન અવગ્રહના છેલ્લા સમયથી જે શબ્દાદિ અના એપ ગ્રહણ થયા તે અર્થાવગ્રહ છે. તેના ભાવાર્થ આ છે, કે સામાન્ય માત્ર નિર્દેશ વિના ગ્રહણ થાય, તે એક સમય સબંધી ખેાધ છે. તથા તે અર્થાવગ્રહ પછી વિચાર થાય કે
આ શુ છે ? તેને "હા કહે છે. અર્થાત્ અવગ્રહ પછી અને અવાયના પહેલાં ખરા અને વિશેષપણે સમજે અને અસદ્ ભૂત અર્થે વિશેષને છેડે, તે છે. દૃષ્ટાંત તિરકે આ મધુર વિગેરે ગુણાવાળા શબ્દો શ ંખના હાવા ઘટે છે, પણ ખર, કર્ક શ, નિષ્ઠુરતા વિગેરે રણશીંગડાના શબ્દો નથી એવી મતિ થાય તે "હા છે. તેની પછી વિશેષ અવસાય ( નિ ય ) થાય, કે આ શ ંખના કે રણશીંગડાના અવાજ છે, એવુ કઇ પણ નક્કી થાય, તે અવાય છે. ગાથામાં એવ શબ્દ નિશ્ચયના અમાં છે.
ન
પછી તેને ન વિસરી જવાય અને યાદ આવે માટે તેને ધારી રાખવુ તે ધારણા છે. ગાથામાં પુન: શબ્દ એવકારના
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૫] અર્થમાં છે, આ પ્રમાણે તિર્થંકર, ગણધર કહે છે. એથી એમ સૂચવ્યું છે કે કેવળી સિવાયના બધા સાધુઓમાટે શાસ્ત્રનું પરતંત્રપણું છે, જેમ કેવળી કહે, તે પ્રમાણે સમજવું.
આ પ્રમાણે શબ્દને અધિકારે શ્રોત્ર ઇંદ્રિયના નિબંધન રૂપ અવગ્રહવિગેરે બતાવ્યા. શેષ ઇંદ્રિય સંબંધી રૂપ વિગેરેથી જણાતા પદાર્થો ઝાડનું ઠુંઠું, પુરૂષ, કેષ્ટપુટ (સુગંધી વસ્તુ) તથા સંભૂત કરિલ્લ માંસ સાપ કમળની નાલ વિગેરેમાં તે પ્રમાણે જાણવું. (આંખથી દૂર જતાં શંકા થાય, કે શું દેખાય છે, પછી નિશ્ચય થાય. તે પ્રમાણે નાકથી સુગંધી, જીભથી રસ અને શરીરથી સ્પર્શ થાય, તેને બંધ અનુક્રમે થાય આ પ્રમાણે મનના પણ સ્વપ્નમાં શબ્દ વિગેરે સંબંધી વિગેરે જાણવા. બીજી જગ્યાએ સ્વમમાં ઇદ્રિના વ્યાપારના અભાવમાં મને ગમે તેમ દેડે છે, તે જાણવા.
વ્યંજન અવગ્રહ ચાર પ્રકારનું છે. કારણ કે તેમાં આંખ અને મને છોડીને છે, અર્થાવગ્રહ પાંચ ઇંદ્રિ અને મન એમ છ ભેદે છે, તે પ્રમાણે ઈહા અને અપાય ધારણામાં પણ છે છ ભેદ જાણવા. કુલે અઠ્ઠાવીશ ભેદ જાણવા.
બીજા આચાર્ય એમ કહે છે કે, અર્થોને અવગ્રહણમાં અવગ્રહ થાય છે, તે મતિજ્ઞાનનો જ ભેદ છે. એ પ્રમાણે ઈહામાં પણ જાણવું. ભાવાર્થમાં ભેદ નથી અથવા પ્રાકૃત શૈલીવડે અર્થના વશથી વિભક્તિને પરિણામ થાય છે. જેમ આચારાંગમાં લખ્યું છે, કે “ જ રહુ છુ ને સંવાર માવતિ ,
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૬] અગ્નિવડે સ્પષ્ટ થયેલા સ્પષ્ટ શબ્દનો અર્થ પડેલા લેવા, તેને અર્થ એ છે કે અગ્નિમાં પડેલા શલભ વિગેરે એક બીજા સાથે શરીરથી સંકેચ પામી લોચે વળી જાય છે, માટે અગ્નિ સમારંભ અનેક ને પીડા રૂપ જાણીને કરે નહિ, ઈત્યાદિ વિચારમાં બીજી વિભક્તિ માગધી સૂત્રમાં છતાં અર્થ ત્રીજીને કે સાતમીને લે, એમ અહીં પણ સાતમી વિભક્તિ હોવા છતાં પ્રથમાના અર્થમાં લેવી (ત્રીજી ગાથામાં ઓગહણંમિ સાતમી છે, તેને બદલ આગહણ અવગ્રહણ લેવું)
હવે અવગ્રહ વિગેરેને કાળ કહે છે उग्गह एवं समयं ईहावाया मुहुत्तमद्धं तु कालमसंखं संखं च धारणा होहणायव्वा ॥नि०४॥
પૂર્વે બતાવેલા લક્ષણવાળ અર્થાવગ્રહનિશ્ચયથી એક સમયને છે, આ સમય તે સૌથી સૂક્ષ્મ કાળ છે, અને તે જેના સિદ્ધાંતમાં કમળના કોમળ સેંકડે પાંદડાં કઈ બળવાન માણસ તીક્ષણ અણ કે ધારથી છેદે, અથવા જુનું કપડું ફાડતાં એક પાંદડાં કે દેરાને તેડતાં જેટલી વાર લાગે તેટલામાં અને સંખ્યાત સમય થઈ જાય, તેમને એક સમય લે, આ નિશ્ચયથી કેવળજ્ઞાનીની અપેક્ષાએ છે, આપણા જેવા છદ્મસ્થની અપેક્ષાએ તે વ્યંજન અવગ્રહ તથા અર્થાવગ્રહ બંનેમાં અંતમુહૂર્ત છે. તથા ઈહા અને અપાય અંતમુહૂર્તના છે તથા ગાથામાં પ્રાકૃત શૈલીએ ક્રિયાપદ બહુવચનમાં છે. તેને અર્થ દ્વિવચન લેવા (ગુજરાતી તથા માગધીમાં એકવચન તથા બહુવચન છે, સંસ્કૃતમાં બેને માટે ખાસ દ્વિવચન છે) કહ્યું છે કે
પાંદડે
થઈ
શકે છે અથ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૭] दुव्वयणे बहुवयणं, छट्ठी विहत्ती ए भण्णई चउत्थी जह हत्था तह पाया, णमोऽत्थु देवाहि देवाणं ॥१॥
માગધીમાં દ્વિવચન ન હોવાથી તેને બદલે બહુવચન થપરાય છે, જેમ કે જેવા હાથે છે, તેવા પગે છે, અને ચોથીને બદલે છઠ્ઠી વિભક્તિ વપરાય છે, જેમકે દેવાધિદેવેને નમસ્કાર થાઓ. (આ ભેદ માગધી અને સંસ્કૃત વ્યાકરણ ભણેલાને જાણતા છેતેથી એમ અર્થ લે કે ઈહા અને અપાય અર્ધા મુહૂર્તના પ્રત્યેક છે. મુહર્તા એટલે બે ઘડી ૪૮ મિનીટ તેનું અર્ધ તે એક ઘડી છે, ગાથામાં તુ શબ્દ એ વિશેષ સૂચવે છે, કે આ વ્યવહારની અપેક્ષાએ મુહૂર્વાધ છે. તત્વથી તે અંતર્મુહૂર્ત છે, અન્ય આચાર્યો કહે છે કે મુહૂત્તિધને બદલે મુહૂર્તાન્ત શબ્દ છે, તેને અર્થ આ થાય છે કે અંતર તે મધ્ય છે, એટલે ઈહ અપાય ભિન્ન મુહૂર્તના છે, અને તે અંતર્મુહૂર્તને કાળજ છે.
કલન તે કાળ છે, અને જેની હદ પક્ષ માસ ઋતુ અયન સંવત્સર વિગેરેના આટલા માપવાળી નથી, તે અસંખ્ય કાળ છે, એટલે તે પપમ વિગેરે છે, જે ગણાય તે સંખ્યા અને આટલી સંખ્યા પક્ષ માસ વિગેરે ગણાય, તે સંખ્યા પ્રમાણ છે, તે સંખ્યા સાથે માથાના જ શબ્દથી “સંત ” ની ધારણ થાય છે, એમ જાણવું, તેને ભાવાર્થ આ છે, કે “અવાય ” થયા પછી ઉત્તરકાળ અવિસ્મૃતિરૂપ અંતમુહૂ
છે, એ પ્રમાણે સ્મૃતિને પણ કાળ છે, પણ વાસનારૂપ તે
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૮ ]
તેના આવરણના ક્ષય ઉપશમ નામે સ્મૃતિ ધારણાના ખીજરૂપે સભ્યેય વર્ષ ના આયુવાળા જીવાની અપેક્ષાએ સંખ્યેય કાળ અને અસંખ્યેય વર્ષ તે પડ્યેાપમ વિગેરેના આયુવાળા જીવાની અપેક્ષાએ અસ ધ્યેય કાળ ધારણા વાસના રૂપે છે, જા
આ પ્રમાણે અવગ્રહ વિગેરેનુ ં સ્વરૂપ કહીને હવે શ્રો ઇંદ્રિય વિગેરેના પ્રાપ્ત અને અપ્રાપ્ત વિષય પણાને બતાવે છે. पुढं सुइस, रूवं पुण पासई अपु तु । गंध रसं च फासं च बद्धपुटुं वियागरे ॥ नि ५ ॥ પ્ર-વ્યંજન અવગ્રહ નિરૂપણાના દ્વારમાં શ્રોત્ર ઇંદ્રિય વિગેરેનો પ્રાપ્ત અપ્રાપ્ત વિષયપણું બતાવ્યું જ છે, તે અહીં ફરી શા માટે કહા છે ?
ઉ—ત્યાં તે ગાથાના વ્યાખ્યાન દ્વારવડે કહ્યું, અને અહીં સૂત્ર ગાથાથી કહ્યું, માટે દોષ નથી, સ્પૃષ્ટ એટલે શરીરમાં ધુળ ચાંટે, તેમ સાંભળે, પર્યાયે ગ્રહણ કરે.
પ્ર−શું ?
ઉ—જેનાવડે અવાજ થાય તે શબ્દ છે, તે શબ્દને પ્રાયેાગ્ય દ્રવ્યસમૂહ છે તે, આના ભાવાર્થ આ છે, કે તે કાન ઈન્દ્રિયમાં સૂક્ષ્મપણ હાવાથી તથા ભાવુક હાવાથી અને પ્રચુર દ્રવ્યરૂપપણે હાવાથી શ્રોત્રઈદ્રિયનુ બીજી ઈન્દ્રિયા કરતાં પ્રાયે વધારે પટ્ટુપણું હાવાથી પૃષ્ટ માત્રજ શબ્દ દ્રવ્યના સમૂહને ગ્રહણ કરે છે.
દેખાય તે રૂપ છે, તે રૂપ માંખે પુગળા અડયા વિનાજ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 32 ]
અસ્પૃષ્ટ અનાલિ’ગિતજ દેખાય છે, પણ જેમ ગધના પુગળા નાકમાં જાય અને સ્પર્શ થાય, ત્યારે એના એપ થાય, તેમ આંખમાં નથી, ‘ તુ ’ ના અર્થ નિશ્ચિય છે, તે એમ નિશ્ર્ચયથી કહે છે, કે ચક્ષુ પદાર્થોના સ્પર્શ કર્યા વિનાજ તેના રૂપને દેખે છે, કારણ કે તે અપ્રાપ્યકારી છે, ગાથામાં પુન: શબ્દ મા વિશેષપણું બતાવે છે, કે ચેાગ્ય સ્થાનમાં રહેલુ જ– પણ અતિ દૂર રહેલ' દેવલેાક વિગેરે ન દેખે,
ગય.
સુધાય તે ગ ંધ છે, સ્વાદ લેવાય તે રસ છે, ફસાય તે સ્પર્શે છે, ચ શબ્દ એ વાર છે, તે પૂરણના અર્થમાં છે, તેથી એમ બતાવ્યુ` કે એ ત્રણેમાં અદ્ધસૃષ્ટ તે નવા શરાવલામાં પાણી નાંખતાં તે તેમાં એક રૂપે થઇ જાય છે, તેમ આત્મા સાથે તે પુદ્ગલા એકમેક થતાં ગધ વિગેરેજ જણાય છે, પ્રાકૃત શૈલીથી વસ્તુપુર્દ અનુપૃષ્ટ છે, પણ અર્થ તા આવા લેવા કે પ્રથમ સ્પુષ્ટ થાય અને પછી બંધાય તે પૃષ્ટદ્ધ છે—
પ્ર—જે ગંધ વિગેરે બધાયલા છે તેના સ્પર્શ થાય છેજ, અને અસ્પૃષ્ઠના અધ થવા અયેાગ્ય છે, તેથી સૃષ્ટ શબ્દ ઉચ્ચારવા, તે ગતા ( સમજાઈ જતા ) હાવાથી અન ક ( નકામા ) છે ?
~આ અમારૂ' કહેવું બધા સામાન્ય સાંભળનાર નવા અભ્યાસીને આશ્રયી કહેલુ હાવાથી અદોષ છે. ત્રણ પ્રકારના
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૦ ] સાંભળનારા છે, કેટલાક ઉદઘાટિતજ્ઞા તે તીક્ષણ બુદ્ધિવાળા કેટલાક મધ્યમ બુદ્ધિવાળા અને કેટલાક ખુલાસાથી બતા વેલ સમજનારા છે, તેવા ત્રીજા વર્ગના સાંભળનારાના અનુગ્રહ માટે કહ્યું છે, તેથી દેષ નથી અથવા વિશેષણ સમાસ કરવાથી અદોષ છે. એટલે સ્પષ્ટ અને બદ્ધને કર્મધારયે સમાસ કરતાં સ્પષ્ટબદ્ધ થાય, તેમાં સ્પષ્ટ ગંધ વિગેરે વિશેષ્ય છે, અને બદ્ધ વિશેષણ છે.
પ્ર–એમ વિચારતાં પણ પૃષ્ઠ ગ્રહણ કાંઈક વધારે પડતું છે, કારણકે જે બદ્ધ તે સ્પષ્ટપણાની સાથે વ્યભિચારપણે નથી, અને ઉભયપદના વ્યભિચારમાં જ વિશેષણ અને વિશેષ્યનો ભાવ દેખેલે છે, જેમકે નીલ ઉ૫લ (નીલું કમળ) પણ તે બદ્ધ સ્મૃષ્ટિમાં વ્યભિચાર નથી. ?
ઉ–એ દેષ નથી, કારણકે એક પદના વ્યભિચારમાં પણ વિશેષણ વિશેષ્ય ભાવ દેખેલ છે, જેમકે અ૫ (પાણ) દ્રવ્ય છે, તેમાં અને દ્રવ્ય સાથે વ્યભિચાર નથી, પણ દ્રવ્યને અર્ કે અપૂ નહિ, એ વ્યભિચાર (જુદાપણું) થાય, તેથી વિશેષણ વિશેષ્ય ભાવ થાય, આપણા ચાલુ વિષયમાં આ ભાવાર્થ છે કે, આલિંગિત આંતરાવિના આત્મપ્રદેશોએ ગ્રહણ કરેલ ગંધવિગેરે બાદરપણાથી અભા
_) પણુથી અલ્પ દ્રવ્યરૂપ હોવાથી અને ઘાણ (નાક) વિગેરેના અપપણાથી ગ્રહણ કરે, પછી પ્રાણ ઈદ્રિય નિશ્ચય કરે (પછી વિષયને સમજે) આ પ્રમાણે ગાથાની વ્યાખ્યા કરવી.
વુક (
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૧ ] પ્ર–રૂપના સંબંધમાં આપે કહ્યું હતું કે એગ્ય દેશમાં રહેલું જ રૂપ આંખ જુએ, પણ અગ્ય સ્થાનમાં રહેલું ન જાણે, તેથી કેટલે દૂરથી આંખ જુએ ? અથવા કેટલા દૂરથી આવેલે શબ્દ વિગેરે વિષયને કાન વિગેરે કેટલે દૂરથી ગ્રહણ કરે,?
ઉ૦-કાન જઘન્યથી અંગુલના અસંય ભાગ માત્રથી, અને ઉત્કૃષ્ટથી તે બાર એજનથી–રૂપને જઘન્યથી અંગુલ અસંખ્યય ભાગ અને ઉત્કૃષ્ટથી એક લાખ યેાજન દૂર સુધીનું આંખ જુએ, અને ઘાણ, રસ, સ્પર્શ વિગેરે ઈદ્રિયે જઘન્યથી અંગુલને અસંખ્યય ભાગ અને ઉત્કૃષ્ટથી નવાજનથી આવેલ ગ્રહણ કરે છે, (આયોજનનું માપ આત્મા અંગુલિનિષ્પન્ન લેવું.)
પ્રવ–આથી વધારે દૂર પ્રમાણનું આંખ વિગેરે ઈદ્રિ રૂપ વિગેરેને કેમ ગ્રહણ નથી કરતાં?
ઉ–સામર્થ્યને અભાવ છે, તથા બાજન તથા નવ જનથી વધારે દૂરથી આવેલ શબ્દાદિદ્રવ્યમાં તેવા ગ્ય પરિણામને અભાવ છે, અને મન સંબંધી તો ક્ષેત્ર સંબંધી વિષયનું પરિમાણ જ નથી, કારણકે તેને પુદગલ માત્રના વિષચના નિબંધને અભાવ છે, મનને પુદગલને નિબંધ ન થત નથી ( ગમે તેમાં વિચારવા લાગુ પડે ) તથા તેને વિષયને પરિણામ નથી, જેમ કેવળજ્ઞાનને ગમે ત્યાં પદાર્થ હોય તે તે જાણે છે, તેમ મનને પણ પરિમાણ નથી (કે આટલે દરને જ વિચાર કરે) પણ જેને વિષયનું પરિમાણ છે, તેને
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ કર ] પુદગલનું નિબંધન છે, કે આટલે દૂરનું દેખે જાણે અનુભવે, અવધિજ્ઞાન અથવા મન: પર્યવ જ્ઞાનનું નિયતપણું છે. તેમ અહીં જાણવું
પ્ર–હવે આપે પૂર્વે જે કહ્યું હતું, કે “નાર મનાડ પ્રવિં ” આંખ અને મનનું અપ્રાકારીપણું છે તથા “શુદ્ર સુ પૃષ્ટ થએલ શબ્દ સાંભળે એ આગળ કહીશું. તે કહો.
ઉ–આંખ ગ્યદેશમાં રહેલ અપ્રાપ્ત પદાર્થને મનની પેઠે દૂરથી જાણે તે એવી રીતે કે જે પ્રાપ્ત થતો હોય તે તેને કરેલે અનુગ્રહ ઉપઘાત કરે, તે આંખમાં થતું નથી, માટે આંખ દૂરથી પદાર્થને દેખે છે. સ્પર્શની ઇન્દ્રિયને આ વિપક્ષ છે. - પ્ર–સૂર્ય વિગેરે જોતાં ઉપઘાત (આંખને હરકત) થાય છે, તેથી તમારે હેતુ અસિદ્ધ છે, કારણ કે મનને પણ વિષય જાણવાને હેવાથી તમારો દષ્ટાંત સાધ્વથી વિકલ (નકામો) છે, તેજ લોકમાં કહેવાય છે, કે મારું મન અમુક સ્થાનમાં” ગયું છે. આ ઉ૦–અમારે પ્રાપ્તિ નિબંધન નામને હેતુના વિશેપણ અર્થને નિરાકૃત કરે છે, તેથી તમારે આક્ષેપ અમારા હેતુને દોષવાળા બનાવતે નથી, કારણ કે જે પ્રાપ્તિ નિબં ધન સંબંધી અનુગ્રહ ઉપઘાત થતા હોય તે અગ્નિ શૂલ જલ વિગેરે દેખવાથી બળવું, ભેદાવું, ભીંજાવું થવું જોઈએ, તથા પ્રાપ્ત વિષયનું જાણવું થતું હોય તો આંખમાં આજેલું અંજન, મેલ, શળી વિગેરે પણ દેખાવું જોઈએ.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૩ ] પ્ર–આંખના કારણે આંખથી બહાર નીકળીને તે. પદાર્થને ગ્રહણ કરે છે, તેઓના તેજપણથી તથા સૂક્ષ્મપશાથી અગ્નિ વિગેરેના સંપર્ક (સ્પર્શ) થયે છતે પણ દાહ વિગેરેને અભાવ છે.
ઉ–તમે અમારા હેતુને પૂર્વે અનુગ્રહ ઉપઘાતના અભાવ સંબંધી કહ્યું, તે અયુક્ત છે, તેના અસ્તિત્વને ઉપપરિવડે ગ્રહણ કરવાને અશક્ય છે, (કારણ કે આંખનાં કીરણ પડદાની બહાર જતાં નથી)
પ્ર–પડદામાં રહેલા પદાર્થની ઉપલબ્ધિ ન હોવાથી તેનું અસ્તિત્વ નથી. - ઉ–ત્યાં પડદામાં રહેલી ચીજને જેવાતે ક્ષય ઉપશમ આત્માને નથી, તેથી દેખાતી નથી.
પ્ર–આ તમારું કહેવું તમારા આગમ મત પ્રમાણે છે?
ઉ–એમ નહિ, યુક્તિ પણ છે, કારણ કે આવરણને અભાવ હોય તે પરમાણુ વિગેરે (ક્ષય ઉપશમના અભાવે ) દેખાતાં નથી.
વળી વાદીએ કહ્યું કે “સાધ્ય વિકલ દષ્ટાંત છે,” તે પણ અયુક્ત છે, કારણ કે મન સંબંધી તમે આપેલું દષ્ટાંત નકામું છે, કારણ કે જાણવાને પદાર્થ અને મન એ બંનેનું સંપર્ક થતું નથી, અને જે મનમાં પણ સંપર્ક થતું હોય, તે પાણી કપૂર વિગેરે ચિંતવેવાથી અનુગ્રહ થાય, અને અગ્નિ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૪ ] શસ્ત્ર વિગેરે ચિતવવાથી પીડા થવી જોઈએ, પણ તેમ અનુગ્રહ ( સુખ ) કે ઉપઘાત ( દુ:ખ ) થતા નથી
પ્ર॰મનને પણ અનિષ્ટ વિષય ચિતવવાથી અતિ શાક થતાં દુબ ળપણુ' અને અતિ આ ધ્યાન કરવાથી છાતીમાં ઉપઘાત થતા દેખાય છે, અને ઈષ્ટ વિષય ચિતવતાં પ્રમાદ થાય છે, માટે પ્રાપ્તકારીપણુ સિદ્ધ થયું,
-
જૈનાચાય ...એ તમારૂ' કહેવું અયુક્ત છે, કારણ કે દ્રવ્યમન જે અનિષ્ટ ઈષ્ટ પુદગલના ઉપચય રૂપ છે, તેનાવડે સક ક ( કમ ધારી ) જીવને અનિષ્ટ ઈષ્ટ આહાર માક ઉપઘાત અનુગ્રહ કરવાથી તેનામાં પ્રાપ્ત વિષયપણુ કેવી રીતે ઘટે ? ( નહિ ઘટે ), વળી દ્રવ્યમન જો બહાર નીકળે તેા મનના પરિણામથી પરિણત થએલ જીવ રૂપ કે ભાવમન ! જો એમ માનેા કે ભાવમન, તે તે ભાવમન નથી, કારશુકે તે શરીરના પ્રમાણમાં સર્વત્ર છે, અને મનને સર્વાંગત માનશેા તા નિત્યપણે થતાં મધ મેાક્ષના અભાવ થશે. હવે જો વાદી એમ કહે, કે દ્રવ્યમન જાય છે, તે તે પણ અયુક્ત છે, કારણ કે તે નીકળવા છતાં પણ મજ્ઞપણે હાવાથી કિચિત્ કર ( નકામું ) જય પત્થર માફ્ક છે.
પ્ર૦—દ્રવ્યમન કરણપણે હાવાથી દીવા માર્કે તે મન વડે પ્રકાશિત અને આત્મા ગ્રહણ કરે છે.
જૈનાચાર્ય —તેમ નથી, કારણ કે શરીરમાં રહીને જ મન જાણું છે, પણ બહાર જઈને નહિ, કારણ કે મન તે અંતઃ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૫ ]
કરણ છે, એટલે જે આત્માને અંત:કરણ ( મન ) છે, તે આત્માને પેાતાનું અંત:કરણુ શરીર સાથે રહેલુ તેના વડેજ પદાર્થ ને જાણે છે, જેમ પ શરીર સાથે શરીરવડે આત્મા જાણે, અને દીવા છે, તે આત્માનું અંત:કરણ નથી. માટે દીવાનું દષ્ટાંત મન સાથે મળતુ નથી એટલેથી સમજો. હવે ચાલુ કહીએ છીએ, ॥ ૫ ॥ પ્ર—ચાલુ વિષય શુ છે ? ઉ—શબ્દ સૃષ્ટ થયેલા જાણે છે વિગરે.
પ્ર૦—શબ્દના પ્રયોગથી :ઉત્કૃષ્ટ થએલ જ ફક્ત શબ્દ દ્રબ્યાને ગ્રહણ કરે છે, કે તેનાથી ભાવિત થએલાં બીજાને, કે અને મિશ્ર થએલાં દ્રવ્યાને ગ્રહણ કરે છે ?
ઉ—તે એકલાં ઉત્કૃષ્ટ દ્રબ્યાને નહિ, પણ તેના વાસકપણાથી તથા તેને ચેાગ્ય લેાકના દ્રવ્યેાના આકુળપણાથી મિશ્ર દ્રબ્યા અથવા વાસિતદ્રબ્યાને ગ્રહણ કરે છે, આ અર્થને મતાવે છે.
भासा सम सेढीओ, सद्दं जं सुणइ मीसयं सुणई ॥ वीसेढी पुण सद्द, सुणेइनियमा पराधाए ॥ ६ ॥
મેલાય તે ભાષા, માઢેથી શખ્તપણે છેડેલ દ્રવ્ય પુદગલના સમૂહ, તેની સમશ્રેણિઆ તે ભાષા સમશ્રેણિએ છે, વિશ્રેણિઓ ભેગી ન લેવા માટે સમશ્રેણિએ લીધી છે.
અહિં શ્રેણિ તે ક્ષેત્ર પ્રદેશની પંક્તિએ કહેવાય છે, તે
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૬] ક્ષેત્ર પ્રદેશની પંક્તિઓ બધા બોલનારની છએ દિશામાં હોય છે, જેમાં ઉત્કૃષ્ટ થઈ હોય તે ભાષા પ્રથમ સમયેજ લેકના અંત સુધી દડે છે, તેને બીજો અર્થ આ છે, કે તે શ્રેણિઓ સાથે એકમેકપણે ભાષા સમણિઓ રહેલી છે, તે ભાષાના પુદગળો દેડે છે, હવે જેના વડે અવાજ થાય, તે શબ્દ તે ભાષાના પુગળ સમુહરૂપે પરિણત થાય તે પુરૂષ અશ્વ વિગેરે સંબંધી જે શબ્દ સાંભળે, ગ્રહણ કરે ઉપલબ્ધ કરે એ બધા પર્યાયે છે, (યત્ જે તત્ તેને સર્વદા સંબંધ છે, તેથી ) મિશ્ર શબ્દને સાંભળે, તેને પરમાર્થ આ છે કે જે મોઢામાંથી નીકળ્યા, તે તથા તેનાથી ભાવિત વચમાં રહેલા શબ્દદ્રવ્ય છે, તેનાથી મિશ્ર થએલ હોય તે મિશ્રને સાંભળે. આ સમશ્રેણિ સિવાય વિશ્રેણિમાં છે, તે ઈત” વર્તે છે, તેને આ પરમાર્થ છે, કે વિશ્રેણિમાં રહેલા શ્રોતા તે મોઢામાંથી નીકળેલા શબ્દ સમશ્રેણિએ જતાં જેઓના દ્રવ્યોને તેવા શબ્દ પરિણામ સ્થાપવા માટે નિયમથી પરાઘાત કરે, તેથી સાંભળે અર્થાત્ વાસિત થયેલા શબ્દને જ જાણે. પણ મોઢામાંથી નીકળેલા શબ્દો ન સાંભળે.
પ્ર–તેમ શા માટે થાય છે?
ઉ–મેઢામાંથી નીકળેલ શબ્દ સમશ્રેણિએ જાય, અને કાનમાં પ્રતિઘાત ન કરે, અથવા વિશ્રેણિમાં રહેલો જ વિશ્રેણિ કહેવાય, જેમ ભીમસેન શબ્દને બદલે સેન વપરાય, સત્યભામાને બદલે ભામાં વપરાય છે, અહીં પણ તેમ જાણવું ૬
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૭ ] ' હવે કયા યેગે આ વાદ્ધનું ગ્રહણ તથા મુકવું થાય છે અથવા કેવી રીતે થાય છે, તેની શંકાથી ગુરૂ સમા“ધાન કરે છે.
गिण्हइय काइएणं, निस्सरह तहवाइपण जोएण . एगंतरं च गिण्हइ णिसिरइ एगंतरं चेव ॥७॥
કાયાથી જેને નિર્વાહ થાય તે કાયિક ગ વ્યાપાર છે. તેના વડે ક્રિયા (કર્મ) થાય છે. ભાવાર્થ આ છે, કે વક્તા કાયાવડે શબ્દ દ્રવ્યને ગ્રહણ કરે છે, ચ શબ્દ અવધારણના અર્થમાં છે. તેને વ્યવહિત સંબંધ છે, એટલે કાયવડેજ લે છે. તથા ઉત્પન્ન કરે છે. દેડે છે, મૂકે છે, એ બધા એક અર્થના પર્યાય છે. તે બોલનારે તે પુલેને વચન ગ વડે મૂકે છે.
પ્ર–-કેવી રીતે લે છે, અને મૂકે છે? દરેક સમયે કે આંતરે આંતરે? - આચાર્યને ઉ–એકાંતરેજ લે છે, અને મૂકે છે. તેને ભાવાર્થ આ છે, કે દરેક સમયે લેવાની અને મૂકવાની ક્રિયા સાથે જ થાય છે, જેમ એક ગામથી બીજું ગામ તે ગ્રામાંતરે કહેવાય, પુરૂષથી બીજે પુરૂષ તે પુરૂષાંતર કહેવાય, એમ એકાંતર શબ્દ છતાં એમ ન માનવું, કે એક સમયે લે, અને બીજા સમયે મૂકે, પણ પ્રત્યેક સમયે કાયાથી લે, અને વાચાથી મૂકે.
પ્રવે-કાયાથી જ લે છે, એ કહેવું યુક્ત છે, કારણ કે
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૮] તેમાં આત્માને વ્યાપાર છે, પણ વાચાવડે કેવી રીતે મૂકે છે? અથવા આ વાગ્યોગ કર્યો છે? શું વાકજ વ્યાપારથી ઉત્પન્ન થયેલ છે, કે તેના વિસર્ગને હેતુ કાર્ય સંરંભ છે? જે પહેલાને વિકલ્પ હોય, તે તે અયુક્ત છે, તેનું વેગપણું સ્વીકારતા નથી. અને એકલી વાકુ જીવને વ્યાપાર નથી; કારણ કે તે પુલ માત્રના પરિણામ રૂપે રસ વિગેરે માફક છે, અને રોગ તે શરીરવાળા આત્માને વ્યાપાર છે, અને તે ભાષાવડે શબ્દના દ્રવ્ય સમૂહ રૂપે ભાષા ઉત્પન્ન ન થાય, અને તમે તે પૂર્વે કહ્યું, કે તે ભાષા જ મૂકે છે, વળી જે તમે બીજે પક્ષ લે, તે કાયાને વ્યાપાર છે, તે કાયિકવડેજ મૂકે છે, એમ સિદ્ધ થયું. એતે અનિષ્ટ છે?
જૈનાચાર્યને ઉ–એમ નથી, કારણકે અમારે અભિપ્રાય જાણ નથી. કારણકે જે શરીરને વેગ છે, તેજ વાચા સાથે વાગ્યાગ અને મન સાથે મ ગ થાય છે. જે કાય વ્યાપાર ન હોય, તે સિદ્ધ માફક તેની વાચાને જ અભાવ થઈ જાય, તેથી એમ સમજવું, કે આત્માને શરીર વ્યાપાર થતાં જેનાવડે શબ્દ દ્રવ્યનું ઉપાદાન કર્યું, તે કાયિક વેગ છે, અને જે કાયાના સંરંભ વડે એજ પુદ્ગલને મૂકે, તે વાચિક રોગ છે, તેમજ તે કાયા જે મનના દ્રવ્યને ગ્રહણ કરે (માને) તે માનસ (મન સંબંધી) ચોગ છે, એટલે કાય વ્યાપારજ આ વ્યવહારને માટે ત્રણ ભાગમાં બતાવ્યો છે. માટે અમારૂં આ વચન નિર્દોષ છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૯ ]
એક આંતરે લે, અને મૂકે, તેમાં કેટલાક મચા એવા અ કરે છે, કે આંતરે આંતરે જેમ રત્નાવળીમાં એક મેાતી ખીજું રત્ન વળી મેાતી એમ અહીં પણ માને છે, મા તેમનું માનવું શાસ્ત્રવિરૂદ્ધ છે, કારણ કે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે, કે અનુસમયમવિëિ નિરંતરમ્ નિ '' પ્રત્યેક સમયે આંતરા વિના લે છે, તેમાં વાંધા આવે.
'
પ્ર॰~~આંતરે નીસરે છે પણ નિર ંતર નહિ, એક સમયે ગ્રહણ કરે, એક સમયે નીકળે, તેથી તમારા વચનમાં વિરાધ આવે છે.
ઉ~~અહીંયાં પ્રથમ સમયે લે, અને બીજે સમયે તે મૂકે, એટલે તેના ભાવાર્થ આ છે, કે પ્રથમ સમયથી લઈને દરેક સમયે ગ્રહણ કરે છે, તેમ મૂકવાનું નથી, કારણકે પ્રથમ સમયે લીધા વિના કયાંથી મૂકે ?
પ્ર૦—નિસગની અપેક્ષાએ ગ્રહણ પશુ સાંતર બતાવે છે?
ઉ—તેમ નથી; કારણકે ગ્રહણુ સ્વત ત્રપણે છે, જે વખતે નથી કાઢવુ', તે પહેલાં પણ લેવાય અને મૂકવાનુ તેા લીધા પછી હાવાથી પરતંત્ર છે, કારણકે જે લીધેલું નથી, તે મૂકાતું પણ નથી. એથીજ પૂર્વ પૂર્વ ગ્રહણ સમયની અપેક્ષાએ આંતરાના બ્યપદેશ છે, તેમજ એક સમયે ગ્રહણ કરે, અને એક સમયે મૂકી દે, આના સાર આ છે, કે પહેલા સમયે જે
૪
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ ] દ્રવ્ય ગ્રહણ કર્યા તે બધાંજ બીજા સમયે છોડી દે છે અથવા એક સમયવડેજ ગ્રહણ કરે છે, પણ તે પહેલા સમયે મૂર્તિ નથી. તથા છેલ્લા સમયે છેડે છે, પણ ગ્રહણ કરતું નથી. બાકીના વચલા સમયમાં તે ગ્રહણ અને મૂકવું અર્થ પ્રમાણે છે, બાકી લેવું મૂકવું પ્રત્યેક સમયે સાથે ચાલે છે.
પ્ર–આત્માના ગ્રહણ અને નિસર્ગ એ બે પ્રયતને પરસ્પર વિરોધીઓ એક સમયે કેવી રીતે થાય?
ઉ–આ દોષ નથી, કારણકે એક સમયે કર્મનું આ દાન નિસર્ગ તે ચૌદમા ગુણસ્થાનક સુધી બંધ અને મોક્ષ થોડે થોડે સાથેજ થાય છે, તથા ઉત્પાદ વ્યયની ક્રિયા માફક તથા આંગળીના આકાશના દેશના સંગ વિભાગની ક્રિયા માફક બે ક્રિયાના સ્વભાવની ઉપપત્તિ સાથે થાય છે. છા
કાયાવડે ગ્રહણ કરે છે, તે કાયિક વેગ પાંચ પ્રકારને છે. દારિક, વૈક્રિય, આહારક, તેજસ અને કાર્પણ એ પાંચ ભેદે ભીન્ન છે. તે પાંચ પ્રકારે પણ કાયા ગ્રહણ કરે છે, કે બીજી રીતે છે? તેને ખુલાસે કરે છે. तिविहंमि सरीरंमि, जीवपएसा हवन्ति जीवस्स । जेहि उ गिण्हइ गहणं, तो भासइ भासओ भासं ॥ ८ ॥
જે સડે તે શરીર છે, ઉપર કહેલ પાંચ પ્રકારમાંથી પ્રથમનાં ત્રણ શરીર ભાષા માટે પુલે ગ્રહણ કરે છે, એટલે જીવે છે, તે જીવ તેના પ્રદેશ શરીરવડે ચડણ કરે છે, જીવન પ્રદેશ એમ બોલતાં જેમ ભિક્ષુનું પાતરૂં ભિક્ષુથી જુદું છે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૧] તેમાં એક ચેતન છે, બીજું જડ છે, તેવી જુદાપણાની શંકા ન થાય, માટે તે પ્રદેશ જીવ સાથે એકમેકપણે છે, ( જેમ કાપડના તાંતણું કાપડમાં એકમેકપણે છે, પણ કાપડથી જુદા નથી), તેથી આ વડે જીમાં પ્રદેશપણું નથી તેવા વાદીનું નિરાકરણ કર્યું. જે પ્રદેશપણું ન હોય, તે એકજ જીવના શરીરમાં હાથ, પગ, ઉ, ગર્દન વિગેરે અવયવના સંસર્ગને અભાવ થાય, તેનું એકપણું થઈ જાય. (કારણ કે હાથ પગ જુદા છે, એ દરેકને સંમત છે અને આત્મા દરેકમાં પિતે સંજાય છે, અને સંગ ક્યારે થાય કે આત્મા અવયવવાળ હાય,).
પ્ર–કેવી રીતે?
ઉહાથ વિગેરેથી સંયુક્ત જીવના પ્રદેશને ઉત્તમ અંગ (નાભિ ઉપરનું ) તથા અધમ અંગ(નાભિ નિચેનું) એ ભેદ છે, તે ઉત્પન્ન ન થાય. (ગુરૂને માથું નમાવાય, તો વિનય કહેવાય, અને પગ લગાડીએ તે અવિનય કહેવાય.) માટે જીવ પ્રદેશવાળે છે. નહિં તો ભેદ અભેદના વિકલ્પની ઉપપત્તિ ન થાય, ( આત્મા પ્રદેશથી અભેદપણે છે, અને પ્રદેશે પરસ્પર ભેદપણે સાંકળના અંકોડા માફક જેડાચલા છે.).
પ્રવ-જીવ પ્રદેશવડે શું કરે છે, તે કહે છે, ગ્રહણ કરે છે, તુ શબ્દ એમ વિશેષ સૂચવે છે, કે સર્વદાજ ગ્રહણ કરતો નથી. પણ જ્યારે ભાષા બોલવી હોય, ત્યારે શબ્દ દ્રવ્યના
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પર ] સમુહને ગ્રહણ કરે છે. ( ગ્રહણ શબ્દ પા. ૩-૩-૧૧૩ પ્રમાણે થયા છે, તે કર્મકારક છે,) અને ગ્રહણ કરીને બેલે છે, એટલે આત્માજ સાહક અને ભાષક છે, આ કહેવાથી જે લેકે આત્માને ક્રિયારહિત માને છે, તેનું ખંડન કર્યું, જે તે નિષ્ક્રિય હોય, તે અપ્રસ્કુત, અનુત્પન્ન, સ્થિર એકરૂપપણે રહેવાથી બોલવાના અભાવને પ્રસંગ આવે.
પ્ર-આત્મા શું બેલે છે? ઉ–ભાષા બોલે છે,
પ્ર–ભાષક લે છે, એટલાથીજ સમજાઈ જાય છે, તે ભાષા બોલે છે, એ પદ વધારે થઈ જાય છે, (નકામું છે)
ઉએમ નથી અમારો અભિપ્રાય તમે જાયે નથી. કારણ કે ભાષ્યમાણાજ (બેલાય તે) ભાષા છે, પણ પૂર્વે કે પછવાડે નથી. આ અર્થ બતાવવા ભાષા શબ્દ લીધો છે, માટે અદોષ છે, હવે ત્રણ પ્રકારનાં શરીર તે ક્યાં ક્યાં ત્રણ છે? તે ખુલાસાથી સમજાવે છે.
ओरालिय वेउव्विय आहारो गिण्हई मुयइ भास । सञ्चमोसं सञ्चामोसं च असञ्चमोसं च ॥ ९॥
દારિક શરીરવાળે આત્મા સાથે અભેદપણે લેવાથી અથવા મત પ્રત્યય લેપ થવાથી દારિક શરીરવાળે એમ જાણવું. તે જ પ્રમાણે વૈકિય શરીરવાળે, આહારક શરીરવાળે, ત્રણમાંથી કોઈપણ ગ્રહણ કરે છે, અને મૂકે છે, તે શબ્દના
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૩] પ્રાગ્યપણે તેના ભાવે પરિણત થએલ દ્રવ્ય સમુહરૂપ જે ભાષા છે, તે બોલાતી હોવાથી ભાષા છે.
પ્રવે-તે ભાષા કેટલા પ્રકારની છે?
ઉ–સંત પુરૂષનું હિત કરે, માટે સત્યભાષા છે, અહીં સંત એટલે મુનિ તેને ઉપકાર કરનારી સત્યભાષા છે, અથવા મૂળ અને ઉત્તર ગુણ તે સંત છે, તેને ઉપઘાત ન કરે માટે સત્યા છે. અથવા સંત તે જીવાદિ પદાર્થો છે, તેનું હિત કરનાર અથવા ખાત્રી કરાવનાર લોકમાં જે બેલાતું હોય તે જનપદ સત્ય વિગેરે ભેદેવાળી સત્યા ભાષા છે, અને તેનાથી વિપરીત ક્રોધ વિગેરેથી મિશ્રિત ભેદવાળી મૃષા છે, અને બનેથી મળેલી કંઈ અંશે સાચી, કંઈ અંશે વિપરીત તે ઉત્પન્ન મિશ્ર વિગેરે ભેદેવાળી સત્યામૃષા છે, અને તે ત્રણેથી જુદી શબ્દ માત્ર સ્વભાવવાળી આમંત્રણું વિગેરે ભેદેવાળી અસત્યામૃષા છે. તેમનું વર્ણન સૂત્રથી જુઓ. (સંશોધકે આ સૂત્ર જેવા માટે પન્નવણાને પાઠ ટીપણામાં ભાષા સંબંધી ૧૧ મું પદ છે, ત્યાંથી આપેલ છે. પણ તે મૂળ હોવાથી ખરેખર ન સમજાય, તેથી વાંચકોને ખુલાસાથી સમજવા માટે આજ હરિભદ્ર સૂરિ મહારાજે દ. વિ. સૂત્રની ટીકા કરી છે તેનું ભાષાંતર ભા. ૩ જે આજ જ્ઞાનભંડાર તરફથી બહાર પડેલ છે તેમાંની ગાથાનિ. ર૭૩ થી ર૭૭ સુધી જુઓ.) - પ્ર.–દારિક શરીરવાળે ભાષા ગ્રહણ કરે છે, અને મુકે છે તે મુકેલી ભાષા ઉત્કૃષ્ટથી કેટલે દૂર જાય છે.?
અગ્રણી ને તે
જેવા તેમનું
ભાષા સબ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ ] ઉ–સમસ્ત લેક સુધી.
પ્ર—તમે પાંચમી ગાથાની ટીકા (અર્થ) માં કહ્યું કે બાર એજનથી વધારે દૂરને આવેલો શબ્દ ન સાંભળે. કારણકે દ્રવ્યનું પરિણામ મંદ પડી જાય છે, તેથી શું દ્રવ્ય બાર જેજનથી વધારે દૂરથી પણ આવે છે? અને આ સંબંધે નિરન્તર (આંતરા વિના) તેની વાસનાનું સામર્થ્ય છે, તે તેથી બહાર પણ થાય છે કે ?
ઉ–તે વાત સાચી છે, કે બહાર પણ ભાષા જાય છે, અને કેટલાકને આશ્રયી સમસ્ત લેક તે લોકના છેડા સુધી જાય છે.
પ્રવે-જે એમ છે તો તેને ખુલાસે કરે, काहि समएहि लोगो, भासाइ निरंतरं तुहाइ फुडो लोगस्सय कहभागे, कहभागी होइ भासाए ।। १०॥
કેટલા સમયે ભાષાવડે ૧૪ રજુ પ્રમાણ ક્ષેત્રકમાં વ્યાપ્ત થાય છે, અથવા ભાષા આંતર રહિત સ્પષ્ટ, વ્યાસ, પૂર્ણ, થાય છે, અને લેકના કેટલા ભાગમાં ભાષાને કેટલો ભાગ હોય છે?
ઉ– જૈનાચાર્ય કહે છે કેचउहि समएहि लोगो, भासाइ निरंतरं तुहाइ फुडो लोगस्सय चरमते चरमतो होइ भासाए ॥ ११ ॥
ચાર સમયમાં પૂર્ણ લોકમાં નિરંતર સ્પષ્ટ થાય છે,
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૫ ] પ્ર—સર્વથા ( અધી ) જ ભાષા વડે, કે કેાઇ વિશિષ્ટ ભાષાવડે ?
ઉ—વિશિષ્ટ ભાષાવડે; કારણકે કેાઇ મંદ પ્રયત્નવાળા વક્તાહાય, તે અભિન્નશબ્દ દ્રવ્યાનેજ છેડે છે, તે મુકેલાં ભાષાદ્રબ્યા અસભ્યેય સ્કાના રૂપે હાવાથી અને તીવ્ર પ્રયત્નથી ખેલનાર વકતાના પ્રમાણથી સ્થુલરૂપે હાવાથી તે ભેદાઇ જાય છે, તેથી તે ભેઢાયલાં સ ંખ્યાતા ચૈાજન જઈને શબ્દનુ પરિણામ ત્યાગી દે છે, અને કાઇ મહા પ્રયત્નવાળે આદાન ( લેવું ) નિસર્ગ (મુકવુ ) તે અને પ્રયત્નાવડ ભિન્ન ભિન્ન બેદીને છેડે છે, તે સૂક્ષ્મ અને બહુપણે હાવાથી અનત ગુણવૃદ્ધિએ વધતાં છએ દિશામાં લેાક્રાંત સુધી પહેાંચે છે, અને ખીજા દ્રવ્યા તેના પરાઘાતથી વાસિત થઈને વાસનાના વિશેષથી સમસ્ત લેાકને પૂરે છે
અહીં ચાર સમય કહ્યા તે મધ્યમ પણે કહેવાથી ૩-૫ જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ પણાથી પણ તુલા વિગેરેના મધ્ય ગ્રહણ માફક જાણવા. પ્ર૦~~ત્રણ સમયમાં કેવી રીતે આંતરા રહિત ભાષા વડે લેાક સ્પૃષ્ટ થાય ?
ઉલાકના મધ્ય ભાગમાં રહેલા ખેલનારા પુરૂષ આલે, તેનાં મુકેલાં ભાષાદ્રબ્યા પ્રથમ સમયમાં છએ દિશામાં લેાકાંતે દોડે છે, કારણકે (તત્વા અ. ૨. સૂ. ૨૭) માં કહ્યું છે, કે જીવ, તથા સૂક્ષ્મ પુદ્ગળની અનુ ( સમ ) શ્રેણિમાં ગતિ છે, અને તે બીજા સમયે છએ દડરૂપે ચારે
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ ] દિશામાં વધતાં મંથન મથણ (ર) ના દાંડારૂપે થાય છે, અને ત્રીજે સમયે જુદા જુદા આંતરા પૂરવાથી પૂર્ણ લોકમાં વ્યાપ્ત થાય છે, એ ત્રણ સમય આશ્રયી કહ્યું, પણ જે બેલનારે લેકાંતે રહ્યો હોય, તે ચાર દિશિમાં અથવા કેઈપણ દિશિમાં ત્રસ નાડીની બહાર હોય, તે ચાર સમયે પૂરે તે બતાવે છે. એ સ્વભાવ છે, કે ત્રસનાડી બહાર રહેલે સમણિ ન કરે, તેથી પ્રથમ લેકનાડીમાં આવે, બાકીના ત્રણ સમયે પૂર્વ માફક સમશ્રેણિ દંડ અને આંતરા પૂરવામાં છે, પણ જે વિદિશામાં રહેલ હોય, તે તે બેલે, ત્યારે પુદગલેનું અનુશ્રેણિએ ગમન હોવાથી એ સમયે અંતરનાડીમાં પ્રવેશ કરે છે, બાકીના ત્રણ ઉપર પ્રમાણે થતાં પાંચ સમયે લેકમાં પૃષ્ટ થાય, બીજા આચાર્યો કેવળી સમુઘાતની ગતિએ લક પૂરવાનું ઈચ્છે છે, તેમના મતે પ્રથમ સમયે ભાષાનું ઉદ્ધગમન તથા અધોગમન થવાથી મિશ્ર શબ્દના શ્રવણને સંભવ નથી, અવિશેષથી કહ્યું. ભાષા સમશ્રણિએ શબ્દ જે સાંભળે તે મિશ્ર સાંભળે છે, આવું છઠ્ઠી ગાથામાં કહ્યું છે, જેવું વ્યાખ્યાન તેવી અર્થની પ્રતિપત્તિ હોવાથી દંડમાં જ મિશ્ર શ્રવણ હોય છે, પણ બીજી દિશામાં નહિ, તેથી અદેષ છે (કારણકે ઉદ્ધવ અને અધેદિશામાં દંડના ભાગમાં રહેલ સાંભળનારના સાંભળવામાં મિશ્ર શબ્દને મોઢાના અનુસારે ચાર આંગળના માનવા દંડ થાય છે,) આ મત કહ્યો. તેના ઉપર હરિભદ્રસૂરિ ખુલાસો કરે છે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ ] આ પ્રમાણ માનવાથી ત્રણ સમરો લેકનું પૂરણ (પૃ. થવું ) સંભવે છે, પણ ચાર સમયને સંભવ ન થાય, પ્રથમ સમય પછી તુર્તજ બધી દિશામાં પરાઘાત દ્રવ્યનો સંભવ છે, વીજ સમયમાંજ મંથાન (દંડ) ની સિદ્ધિ થાય છે અને ત્રીજા સમમાં તો આંતરા પૂરી દે.
પ્રવ–કેવળી સમુદ્રઘાત માફક ચાર સમયે જ પરે શું ?
ઉ–એમ નથી, કારણકે તમને સિદ્ધાંતનું જ્ઞાન નથી, અહીં જન (કેવી) સમુદઘાતમાં પરાઘાત થનાર વાસ્ય દ્ર અને સંભવ નથી. પણ તેમાં સકર્મક અને પ્રયાસ છે, તેથી બીજે સમયે દંડ અને બીજે સમયે કપાટ થાય છે, પણ લાખ દ્રવ્યનું અનુણિએ ગમન થવાથી પશઘાત દ્રવ્ય વચમાં વાસકપણ હોવાથી બીજે સમયેજ મથાન થઈ જાય છે, અચિત્ત મહાસ્ક ધ પણ વેશસિક હોવાથી અને પરાધાનના અભાવથી ચાર સમયેજ પૂરે છે, પણ એમ શાખનું નથી, કારણ કે તે સર્વત્ર એટલે ઉર્ધ્વ અધે દંડ બનવાની સાથે જ ચારે દિશામાં અનુશ્રેણિનું ગમન હોવાથી ત્રણ સમચમાં પહોંચે છે. એટલેથી બસ છે, સમજવા માટે થોડું - તાવ્યું છે, હવે ચાલુ વાત કહે છે, તમે પ્રથમ પૂછ્યું કે - લોકના કેટલામા ભાગે ભાષાને કેટલો ભાગ ફર? તે કહે છે. ઇંગણિતની અપેક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતા પ્રદેશના અસંય ભાગે સમગ્ર લોક વ્યાપી ભાષાને અસંખ્ય ભાગ થાય છે. જે ૧૧ માં
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ] તત્ત્વભેદ પર્યાવડે વ્યાખ્યા થાય છે, એ ન્યાયે તત્વ અને ભેદથી મતિજ્ઞાનનું પૂર્વ ગાથા ૨-૩માં બતાવ્યા પ્ર. માણે સવરૂપ કહીને હવે જુદા જુદા દેશના શિષ્યના સમૂહને સુખથી શીખવવા તેના પર્યાય શબ્દ બતાવે છે. इहा अपोह वीमंसा, मग्गणाय गवेसणा सण्णा सइ मइ पण्णा, सव्वं आभिणि बोहियं ॥ १२ ॥
ઈહવાતુ ચેષ્ટાના અર્થ માં છે, તે પ્રમાણે ઈહન તે ઈહા વિદ્યમાન પદાર્થોના અન્વય તથા વ્યતિરેકની પાચના છે,
આ ઇહાના પર્યાયે કહા, હવે અહન તે અહિ અથવા નિશ્ચય છે. વિમર્શન તે વિમર્શ છે, તે ઈહા પછી થાય છે, પ્રાચે માથું ખણવા વિગેરેના મનુષ્યના ધર્મો (ચેષ્ટાઓ કૃતિ-કરવાનું) છે એમ ઘટે છે, એ સંપ્રત્યય તે વિમર્શ છે, તે પ્રમાણે અન્વયધર્મની અન્વેષણ માર્ગણ છે, વ્યતિરેક ધર્મની આલેચના તે વેષણ છે, તથા સંજ્ઞાન તે સંજ્ઞા. વ્યંજન અવગ્રહથી ઉત્તર કાળ ભાવી મતિ વિશેષ છે, સ્મરણ તે સ્મૃતિ, પૂર્વે અનુભૂત અર્થનું આલંબન પ્રત્યય છે, મનન તે મતિ છે, તથા કોઈ અંશે અર્થની પરિછિત્તિ (બોધ) થવા છતાં પણ પાછળથી સૂક્ષ્મધર્મની આલેચનરૂપ બુદ્ધિ છે, પ્રજ્ઞાન તે પ્રજ્ઞા વિશિષ્ટ ક્ષય ઉપશમથી ઉત્પન્ન થએલ પ્રભૂત વસ્તુગત યથાવસ્થિત ધર્મના આલેચનરૂપે મતિ છે, આ ઉપર કહેલું બધું મતિજ્ઞાન છે, આ પ્રમાણે કિંચિત ભેદથી ભેદ બતાવ્યા તત્વથી તે તે બધાએ મતિના વાચક પયયા (શબ્દ) છે.
ઉપર પ્રમાણે તત્વભેદ પર્યાવડે મતિજ્ઞાનનું સ્વરૂપ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ] કહી હવે નવ અનુગદ્વાર વડે ફરીથી તેનું નિરૂપણ કરવા આ કહે છે, संतपय परुषणया, दव्य पमाणं च खित्त फुसणाय कालोअ अंतरं भाग, भावे अप्पा बहुं चेव ॥ १३ ॥ गाईदिए यकाए, जोए वेष कसाय लेसासु सम्मत्त नाण दंसण संजय उवओग आहारे ॥१४॥ भासग परित्त पज्जत्त सुहुमे सण्णी य हेाइ भव चरिमे आभिणि बोहिअ नाणं, मग्गिज्जइ एसुठाणेसु ॥ १५ ॥
સાચું પદ તે સત્ય છે, તેની પ્રરૂપણ તે સત્પદ પ્રરૂપણ છે, તેને ભાવ સાદ પ્રરૂપણતા છે, તે ગતિ વિગેરે દ્વારા વડે આભિનિબાધિકાન સંબંધી કહેવું, અથવા સાચા (સદ) વિષય સંબંધી પદ તે સતપદ છે, બાકી બધું પહેલાં પ્રમાણે છે.
પ્ર–શું સત્ પદની પ્રરૂપણું પણ થાય છે? (શા માટે સત્પદ જુદું પાડે છે?) કે જેથી તમારે એમ કહેવું પડે છે, કે સત્પદની પરૂપણ કરીએ છીએ,
ઉ–ખર વિષાણુ (ગધેડાનું શીંગડું) વિગેરે અસત (અવિમાન) પદ જેવું તે ખોટું ન ગણાય માટે નું ગ્રહણ કર્યું. અથવા (વાચ્યવિચારણાના પ્રકમથી) આવાં પણ પદો છે કે ગતિ વિગેરે સત્પમાં જેઓ વડે મતિજ્ઞાનની પરૂપણ કરાય છે.
દ્રવ્ય પ્રમાણ–તે (મતિજ્ઞાન જેને ગુણ હોવાથી
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૦ ]
જીવ દ્રવ્યનું પ્રમાણ અતાવવું, તેને સાર આ છે, કે એક સમયમાં કેટલા જીવા મતિજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે. અથવા ખધા પ્રાપ્ત કરે છે, ( ‘ચ' સમુચ્ચયના અર્થ માં છે )
ક્ષેત્ર--તે કેટલા ક્ષેત્રમાં મતિજ્ઞાન સંબધે છે, તે ક્ષેત્ર
બતાવવું.
કહેવુ.
સ્પર્શીના~~તે કેટલું ક્ષેત્ર મતિજ્ઞાની સે છે,
તે
પ્ર-ક્ષેત્ર અને ક્રસનામાં શું વિશેષ છે ?
ઉજે અવગાહ છે તે ક્ષેત્ર, મનેક્સના તેા બાહ્યથી પણ હાય છે ( એટલે અંદરનું તથા ખહાર ફરસેલું એ ભેગાં ( લેવાં ) માટલું વિશેષ છે.
કાળ-સ્થિતિ તે કાળ બતાવવા, અંતર પ્રતિપત્તિ ( સ્વીકાર ) વિગેરે આશ્રયી ખતાવવું, ભાગ કહેવા એટલે બીજા જ્ઞાનીઓની અપેક્ષાએ મતિજ્ઞાની કેટલામે ભાગે છે, તે બતાવવું. ભાવ–તે કયા ભાવમાં અલ્પ અહુત્વ કહેવું જોઇએ,
મતિજ્ઞાની
છે, તથા
પ્ર૦~~~ભાગદ્વારથી આ અર્થ આવી જાય છે માટે ફરી અતાવવાની જરૂર નથી.
ઉ-એમ નહિ, અમારા અભિપ્રાય તમે જાણતા નથી. અહિ મતિજ્ઞાનીઓમાંજ પૂર્વ પામેલા અને નવા પામતાની અપેક્ષાએ અલ્પ બહુત્વ કહેવું છે, મા પ્રમાણે સમુદાયે (સક્ષેપથી ) અર્થ કહ્યો, હવે ઉપર બતાવેલ ૧૪-૧૫ ગાથામાં
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 1 ] અભિનિધિક જ્ઞાનની સત્પદ પ્રરૂપણાના દ્વારેનો અવયવનો. (વિસ્તારથી) અર્થ કહે છે.
(૧) ગતિદ્વારનું વર્ણન. પ્ર—શા માટે ?
ઉ–આભિનિધિક જ્ઞાન છે કે નહિ, તેની શંકા દૂર કરવા માટે કે જે તે છે, તે કયાં છે, તે ગતિને આશ્રયી પ્રથમ વિચારીએ છીએ.
ગતિ ચાર પ્રકારની છે. તે નરક, તિર્યચ, મનુષ્ય અને દેવગતિમાં આભિનિબેધિક જ્ઞાનને પૂર્વે પામેલા જીવો નિ. યમથી છે, અને નવા પામતા તે જે કાળે આ વર્ણન છમસ્તથી થાય, તે આશ્રયી ભજના જાણવી એટલે વખતે હેય, અને ન પણ હોય. આ નવા પામતા તે એ છે કે જેઓ પ્રથમજ આભિનિધિક જ્ઞાન પામતા હોય તે સમયજ લે, બાકીના સમયમાં તે તેઓ પૂર્વે પામેલા ગણાય.
(૨) ઇંદ્રિયદ્વાર. ઇંદ્રિને આશ્રયી મતિ (આભિનિધિક) જ્ઞાની જી વિચારાય છે. તેમાં પચેંદ્રિય પૂર્વે પામેલા તે અવશ્ય હોય છે, અને નવા પામતા પૂર્વ દ્વારમાં બતાવ્યા પ્રમાણે વિચારવા, નવા પામે અને વખતે ન પણ પામે. અને બે ઇંદ્રિય, ત્રણ ચાર ઇંદ્રિવાળા પૂર્વ પ્રતિપન્ન લબ્ધિ પર્યાપ્ત અવસ્થાવાળા (પૂર્વે સમ્યકત્વ પામી નમી જતાં સાસ્વાદન સમ્યક
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૨ ]
ત્ત્વની અપેક્ષાએ ) સંભવે છે. પ્રતિ પદ્યમાના એટલે નવા પામતા ન સંભવે અને એકેદ્રિય તા ખનેથી રહિત છે. (૩) કાય.
ત્રસ કાયમાં પૂર્વે પામેલા નિયમથી હાય છે, અને નવા થતા હાય કે ન પણ હાય-અને પૃથ્વી કાયથી વનસ્પતિ કાચ સુધીમાં અને પ્રકારે સંભવ નથી.
(૪) યોગ,
ત્રણે ચા સાથે લેતાં પંચેન્દ્રિય માફક કહેવુ', એટલે સન્નીમાં પૂર્વે મતિજ્ઞાન પામેલા હાય, નવું પામનારા હોય કે ન પણ હાય, તથા અસની વચન કાયા ચેગ સાથે લેતાં વિકલેંદ્રિય (બે ત્રણ ચાર ઇંદ્રિય) માફક જાણવું તથા એકલે કાય ચેાગ લેતાં એકેદ્રિય માફક ખનેના અભાવ જાણવા. (૫) વેદ.
ત્રણે વેદામાં વિક્ષિત કાળમાં પૂર્વ પામેલા અવક્ષે હાય, ખીજામાં હાય કે ન પણ હાય.
(૬) કપાય.
ક્રોધ માન માયા લેાલ છે, તે દરેક શ્મન'તાનુખ ધી અપ્રત્યાખ્યાની પ્રત્યાખ્યાની સજવલ એ ચાર ભેદવાળા છે, તેમાં પ્રથમ તે અનંતાનુબંધીમાં અને પ્રકારે અભાવ છે (અહીં સાસ્વાદનના અલ્પકાળ હાવાથી ગણતરીમાં નથી એમ મલધારી આચાર્ય' કહે છે) બાકીના પંચેન્દ્રિય મા જાણવુ.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩]
(૭) લેશ્યા. આત્માને આઠ પ્રકારના કર્મથી લેપે એક મેક કરે તે લેશ્યા, કાયા વિગેરે કઈ પણ ગવાળા જીવોને કૃષ્ણ વિગેરે દ્રવ્યસંબંધથી આત્માના પરિણામે તે વેશ્યા છે, તેમાં તેજ્યુપદ્મ શુકલ લેફ્સામાં પંચેન્દ્રિય માફક કહેવું, અને કૃષ્ણનીલ કાપત એ ત્રણમાં પૂર્વ પ્રતિપન્ન સંભવે છે, બીજામાં નહિ.
(૮) સમ્યકત્વ દ્વાર. સમ્યક્ દષ્ટિજીવ પૂર્વ પ્રતિપન્ન અથવા પ્રતિપહમાનક છે ? અહીં વ્યવહાર નિશ્ચય એ બે ભાગે વિચાર થાય છે.
પ્રથમ વ્યવહાર નય કહે છે. સભ્ય દ્વષ્ટિ પૂર્વ પ્રતિપન્ન હોય, પણ પ્રતિપદ્યમાનક ન હેમંઆભિનિધિક જ્ઞાનના લાભવાળાને ૧ સમ્યગદર્શન ૨ મતિ ૩ શ્રત એ ત્રણેને સાથે લાભ થાય છે, અને તેમ ન હોય તે આભિનિ બોધિક પ્રતિપત્તિની અનવસ્થાનો પ્રસંગ આવે.
નિશ્ચય નય કહે છે. સમ્યગ દષ્ટિપૂર્વ પ્રતિપન્ન અને પ્રતિપદ્યમાન બને છે. કારણ કે આભિનિધિક જ્ઞાનને લાભવાળાને સમ્યમ્ દર્શનનું સહાયક પણું છે, કારણ કે કિયા કાળ અને નિષ્ઠાકાળ બંનેને અભેદ છે, જે ભેદ માનીએ તે ક્રિયાના અભાવના અવિશેષ પણાથી પહેલાં જેવી હતી તેવી જ વસ્તુ રહેવાથી નવી વસ્તુ ઉત્પન્ન જ ન થાય અને એમ માનતાં પ્રતિપ. ત્તિની અનવસ્થા પણ નથી.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૪ ]
શાનદ્વાર, જ્ઞાન પાંચ પ્રકારનું છે, તે મતિ શ્રત અવધિ મન:પર્યાય કેવળ છે, એમાં પણ વ્યવહાર નિશ્ચય વડે વિચાર છે, પ્રથમ વ્યવહાર નય બતાવે છે, મતિશ્રત અવધિ મન:પર્યાય જ્ઞાનીઓ પૂર્વ પ્રતિપન હેય પણ પ્રતિપદ્યમાનક ન હય, કારણકે મતિ વગેરે જ્ઞાનને લાભ થનારને સમ્યગદર્શન સાથે ચરનારૂં (થનારું ) છે, પણ કેવળીતે પૂર્વ પ્રતિપન હેય નહિ, તેમ પ્રતિપદ્યમાનક પણ ન હોય, કારણકે કેવળજ્ઞાન ક્ષાવશમિક (મતિ વગેરે ચાર ) જ્ઞાનથી અતીત છે, તથા મતિ અજ્ઞાન શ્રત અજ્ઞાન વિભંગજ્ઞાન વાળાને વિવક્ષિત કાળમાં પ્રતિપદ્યમાન હોય છે, પણ પૂર્વ પ્રતિપન્ન નથી.
નિશ્ચય નય, . નિશ્ચયનયના મતે તે મતિધૃત અવધિજ્ઞાનીઓ પૂર્વ પ્રતિપન્ન નિશ્ચયથી હેય વા, પ્રતિપદ્યમાન પણ સમ્યગદર્શન સાથે ચાલનાર હોવાથી મતિ વિગેરેને લાભ સંભવે છે, અહીં પણ ક્રિયાકાળ નિષ્ઠા કાળને અભેદ છે, પણ મન:પર્યાય જ્ઞાની તો પૂર્વ પ્રતિપન્મજ હેય, પણ પ્રતિપદ્યમાનક ન હોય, કારણકે તે ભાવયતિનેજ ઉત્પન્ન થાય છે, કેવળિને તે બંનેને અભાવ છે, મતિ અજ્ઞાની વિગેરે તે પૂર્વ પ્રતિપન્ન હોય, તેમ પ્રતિપદ્યમાનક પણ ન હોય, કારણકે પ્રતિપતિ ક્રિયાકાળમાં અહીં અભેદપણું છે; અજ્ઞાનના ભાવમાં પ્રતિપતિ ક્રિયાને અભાવ છે.
.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬ ]
(૧૦) દર્શનદ્વાર, આ દર્શન ચાર પ્રકારનું છે, તે ચક્ષુ, અચક્ષુ, અવધિ અને કેવળ છે.
પ્ર–તે ચક્ષુ અચક્ષુ દર્શનીથી શું સૂચવે છે?
ઉ–દર્શન લબ્ધિ સંપન્ન પણ દર્શનને ઉપયોગ કરનારા, એમ નહિ-કારણ કે સિદ્ધાંતનું આવું વચન છે, કે – . सव्वाओ लद्धीओ सागारोवओगो व उत्तस्स उपजह॥
બધીલબ્ધિઓ સાકાર ઉપગે ઉપયુક્તને હોય છે, તે પૂર્વ પ્રતિપન્ન નિયમથી હોય છે, પ્રતિપદ્યમાનક તે વિવક્ષિત કાળે હોય અથવા ન પણ હોય, પણ અવધિદર્શનવાળા તે પૂર્વ પ્રતિપન્ન હોય, પણ પ્રતિપદ્યમાન ન હોય, કેવળદર્શનવાળા તે બંનેથી વિકલ છે.
(૧૧) સંતદ્વાર સંયત પૂર્વ પતિપન્ન હોય પણ પ્રતિપદ્યમાન ન હોય.
(૧૨) ઉપયોગદ્વાર. તે બે પ્રકારે ઉપગ છે, સાકાર અનાકાર, તેમાં સાકાર તે પૂર્વ પ્રતિપન્ન નિયમથી હોય છે, અને પ્રતિપલમાન તે વિવક્ષિત કાળમાં હોય કે ન હોય.
અનાકાર ઉપગાર ય, પણ પ્રતિપદ્યમાન ન હોય.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૬ !
(૩) આહારકદ્વારપૂર્વ પ્રતિપન્ન આહારક નિયમથી હોય છે, અને વિવક્ષિત કાળમાં પ્રતિપદ્યમાન હોય કે ન પણ હોય, અનાહારકે તે પૂ ર્વપ્રતિપન્ન વિગ્રહગતિમાં સંભવે છે, પણ પ્રતિપદ્યમાન ન હોય,
(૧૪) ભાષકદ્વાર, ભાષાલબ્ધિથી સંપન્ન તે ભાષકો છે, તે બોલતા હોય અથવા તે સમયે ન બોલતા હોય, તેઓ પૂર્વ પ્રતિપન્નનિયમથી હોય છે, પણ પ્રતિપદ્યમાન તે વિવક્ષિત કાળમાં હોય કે ન પણ હોય, પણ તેવી લબ્ધિથી શૂન્ય હેય તે બંને પ્રકારેન હોય.
(૧૫) પરીd (પ્રત્યેક) દ્વાર. પ્રત્યેક શરીરવાળા પૂર્વ પ્રતિપન્ન નિયમથી હોય છે, અને પ્રતિપવમાન તે વિવક્ષિત કાળમાં હોય કે ન પણ હોય. અને પ્રત્યેક નહિ, એવા સાધારણ (અનંતકાયબંનેથી રહિત છે.
(૧૬) પર્યપ્રકદ્વાર. - આહારાદિ છ એ પર્યામિથી જેઓ પર્યાપ્ત છે તેજ પર્યાપ્તક છે, તે પૂર્વ પ્રતિપન્ન નિયમથી છે, પણ વિવક્ષિત કાળમાં પ્રતિપદ્યમાન હોય, કે ન પણ હોય, અને અપર્યાપ્તક તે છપર્યામિની અપેક્ષાએ પૂર્વ પ્રતિપન્ન સંભવે, પણ બીજા પ્રતિપદ્યમાન સંભવતા નથી.
જ
છે.
*,
*
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
{ ૬૭ ]
(૧૭) સુમહાર.
સૂક્ષ્મ બંને પ્રકારે સંભવતા નથી, પણ ખાદ્ય તે પૂર્વ પ્રતિપન્ન નિયમથી હાય છે, પણ બીજા પ્રતિપદ્યમાન તે વિવક્ષિત કાળમાં ભજના (હાય કે ન હેાય તે) જાણવી. (૧૮) સંજ્ઞીાર.
તેમાં અહીં દ્વીધ કાલિકી ઉપદેશવડે સજ્ઞિ લેવા, તેઓ માદર માફ્ક જાણવા. અસજ્ઞિએ પૂર્વ પ્રતિપન્ન સભવે. પણ ખીજા નહિ.
(૧૯) ભવદ્વાર, ભવ ( ભવ્ય ) આશ્રી સજ્ઞીમા જાણુવા, અભવ્ય તા અને પ્રકારે ન હાય.
(૨૦) ચરમદ્દાર.
જેને છેલ્લા ભવ થશે તે જીવ આશ્રી અભેદ્ય ઉપચારે વિચારતાં તે ચરમ છે, આવા જીવા પૂર્વ પ્રતિપન્ન નિયમથી હાય છે, પણ બીજાની ભજના જાણવી. અચરમ તા ખનેથી વિલ છે ( કારણ કે તે અભવ્ય છે.)
ઉપર ૧૫ મી ગાથામાં કહેલું કે આભિનિષેાધિક જ્ઞાન આ સ્થાન ( દ્વારા ) માં વિચારવુ તે વિચાયુ, તેમ સત્પન્ન રૂપ પ્રરૂપણા પશુ કરી છે, ( કે આ પ્રમાણે આટલા જીવ સંભવે અને અમુક સ્થાનમાં ન સ ંભવે )
હવે આભિનિબાધિક જીવ દ્રવ્યેાનું પ્રમાણ ચિંતવે છે,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
[<]
તેમાં પ્રતિપત્તિ ( સ્વીકાર ) ને આશ્રયી વિક્ષિત કાળમાં કદાચિત હાય અને કોઈ વખત ન પણ હોય, જો હાય તે જઘન્યથી એક બે કે ત્રણ હાય, ઉત્કૃષ્ટથી તેા ક્ષેત્રપલ્યેાપમની જે ગણતરી છે, તેના અસંખ્યેય ભાગના ક્ષેત્ર પ્રદેશની રાશિ સમાન ( તે પણ અસ ંખ્યેય ) જાણવા, પૂર્વ પ્રતિપન્ન તે જઘન્યથી ક્ષેત્ર પડ્યેાપમના અસંખ્યેય ભાગના પ્રદેશની રાશિ પ્રમાણે હોયજ, અને ઉત્કૃષ્ટથી તે પૂર્વ પ્રતિપન્નની સંખ્યાથી કાંઈક વિશેષ અધિક જાણવા.
જીવદ્રવ્યનું પ્રમાણુ કહીને હવે ક્ષેત્ર પ્રમાણ કહે છે. તેમાં જુદા જુદા જીવાને આશ્રયી તથા એક જીવને આશ્રયી ક્ષેત્ર કહે છે, તેમાં બધા મતિજ્ઞાનીએ લેાકના અસ ંખ્યેય ભાગમાં વર્તે છે, અને એક જીવ તા ઇલિકા ગતિ’ એ ઉંચે જતાં અનુત્તર વિમાનમાં દેવ થઈને જતાં તે વિમાન સુધી સાત રજી પ્રમાણુ છે, તે સાતના ૧૪ મે ભાગે(ર) વર્તે છે, અથવા ત્યાંથી કાઈ મનુષ્યપણે આવતાં પણ તેજ પ્રમાણે હાય. (ટીપણુમાં લખ્યું છે કે અનુત્તર વિમાનના છેડાથી ૧૨ જોજન દૂર લેાકાંત છે, તે ગણતરીમાં અલ્પ હાવાથી નથી લીધું એમ જાણવું ) તથા નીચે છઠ્ઠી નારકીમાં જતાં આવતાં ૫ ના સાતમા ભાગ લેવા, ( આ અધેાલેાકના સાત ભાગ આશ્રયી લેવુ, અને પૂર્વ તા લેાકના ૧૪ રત્નું પ્રમાણુના ભાગ લીધા અને આ અધેાલેાકના ભાગ આશ્રયી લીધું) કારણ કે ત્યાંથી નીચે મતિજ્ઞાની આશ્રી અધેાલેાક નથી,
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૯] કારણ કે ત્યાંથી નીચે સમ્યગ્દષ્ટિ સાતમી નારકીમાં જીવ જ નથી,
પ્ર–નીચે સાતમી નારકીમાં પણ સમ્યગદર્શનને લાભ પ્રતિપાદન કર્યો (બતાવ્યો છે, માટે આવતા જીવને આશ્રયી પાંચ સાતીયા ૩ થી અધિક ક્ષેત્રને સંભવ થાય છે. - ઉ–એ તમારું કહેવું અયુક્ત છે, કારણ કે સાતમી નારકીમાંથી સમ્યમ્ દર્શનીના આગમનને અભાવ છે.
પ્ર.–શા માટે?
ઉ–ત્યાંથી નીકળેલા તીયચ ગતિમાં જ આવે છે. એવું બતાવ્યું છે અને દેવ તથા નારકીના સમ્યમ્ દષ્ટિએ મનુષ્યોમાંજ આવે છે, માટે એટલેથી બસ છે. હવે ચાલુ વાત કહીએ છીએ.
સ્પર્શના દ્વાર. પૂર્વે બતાવ્યું છે, કે અવગાહ તે ક્ષેત્ર છે, અને સ્પર્શના તે તેથી અધિક જાણવી, જેમકે એક પરમાણુની, એક ક્ષેત્ર પ્રદેશની અવગાહના છે, અને સ્પર્શના (ચાર દિશા–પૂર્વ પશ્ચિમ ઉત્તર દક્ષિણ તથા ઉર્વ અધે મળી છ તથા જ્યાં રહો તે એક એમ) સાત ૭ પ્રદેશની છે.
કાળદ્વાર, તેમાં ઉપયોગને અંગીકારે એક જીવને તથા અનેક મતિ જ્ઞાની જીના ઉપગને કાળ અંતર્મુહૂર્ત જ છે,
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૦]
તથા તેની લબ્ધિને આશ્રયી જઘન્યથી અંતર્મુહૂત્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૬૬ સાગરાપમથી થાડું વધારે એ વાર વિજયાદિવિમાન અથવા ત્રણવાર અચ્યુતમાં જાય તે આશ્રયી કાળ માન છે, વધારાના કાળ તે નરભવના છે. ત્યારપછી જો આ પ્રમાણે ભવ પ્રાપ્ત કરે અને વચમાં બીજી ગતિમાં ન જાય તે તે જીવને અવશ્ય માક્ષ થાય, પણ જુદા જુદા જીવા આશ્રયી તેા સર્વ કાળ મતિજ્ઞાની જીવા છે, પણ આભિનિત્રાધિક (મતિ ) જ્ઞાનની લબ્ધિવાળા જીવાથી શૂન્ય લેાક કાઇ પણ કાળે નથી.
અંતરદ્વાર.
તેમાં એક જીવને આશ્રયી આભિનિઐધિકના આંતરી જધન્યથી અતર્મુહૂત્ત છે. તે આવી રીતે કે સમ્યક્ત્વ પામે, અને વસી જાય, પાછું જ્ઞાન આવરણ કર્મ અંતર્મુહૂત્ત માં ખસી જતાં પાછું તુ જ મતિજ્ઞાન પામે છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી તા ઘણી આશાતના કરીને અપા પુગળ પરાવર્ત્ત ન કાળ રખડીને પામે છે, કહ્યું છે, કે—
तित्थगर पवयण सुयं आयरिय गणहरं महिढियं आसादितो बहुसा, अनंत संसारिओ होइ ॥ १ ॥
તીર્થંકર પ્રવચન શ્રુત આચાર્ય ગણધર આમશ વિગેરે લબ્ધિવાળા સાધુઓની ઘણી આશાતના કરે તેા જીવ અનંત સંસારી થાય, જુદા જુદા જીવાને આશ્રયી આંતરાના અભા વજ્ર છે. ભાગદ્વાર તે મતિજ્ઞાનીએ બીજા જ્ઞાનીઓના અન તમે ભાગે વર્તે છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૧ ]
ભાવતાર.
મતિજ્ઞાની ક્ષાયેાપમિક ભાવમાં વર્તે છે, કારણ કે મતિ વિગેરે ચાર જ્ઞાન ક્ષાયેાપશમિક ભાવમાં છે.
અěપમહુત્વ.
તેમાં આભિનિબાધિક જ્ઞાનીઓમાં પ્રતિપદ્યમાનક તથા પૂર્વ પ્રતિપન્નની અપેક્ષાએ આ અલ્પ બહુત્વના વિભાગ છે. ( આ ખતાવવાનું કારણુ ભાગદ્વારથી જુદું છે એમ સૂચવ્યું) તેમાં સદ્ભાવ હાય ત્યારે સથી થાડા પ્રતિપદ્યમાનકે છે, પૂર્વ પ્રતિપન્નતા જઘન્યપઢવાળા પણ તેમનાથી અસ ંખ્યાત ગુણા છે, ઉત્કૃષ્ટ પઢવાળા તેા તેમનાથી વિશેષ અધિક છે, ( ગાથાના અવયવેાના વિસ્તારથી અર્થ કહ્યો ) હવે ઉપર બતાવેલ મતિજ્ઞાનના ભેદની સખ્યા બતાવે છે.
आभिणिबाहिय नाणे, अट्ठावीसइ हवंति पयडीओ ॥
આ અડધી ગાથાના ટુંકાણમાં અર્થ કહે છે, મતિજ્ઞાનની ૨૮ પ્રકૃતિ છે, પૂર્વે બતાવ્યા પ્રમાણે મન આંખ સમધી છેોડીને વ્યંજન અવગ્રહ ચાર પ્રકારના છે, અને અર્થાવગ્રહ તા ખત્રી ઇંદ્રિયાનેા તથા મનનેા સંભવ થવાથી છ પ્રકારના છે, એ પ્રમાણે ઈહા અપાય ધારણાના દરેકના છ છ શેઢા જાણવા, એમ કુલ ૨૮ થયા.
પ્ર—આ અવગ્રહાદિનુ ત્રીજી ગાથામાં વિવેચન કર્યું. હતુ, તે અહીં ફ્રી કેમ કહેા છે ?
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ s ]
ઉ—ત્યાં સૂત્રમાં નહેાતી કહી, તે અહીં સંખ્યા અ તાવી, માટે અવિરાધ છે.
મતિજ્ઞાનનું બીજી રીતે વર્ણન.
આ મતિજ્ઞાન ચાર પ્રકારનું છે. દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી અને ભાવથી, તેમાં દ્રવ્યથી સામાન્ય આ દેશથી મતિજ્ઞાની સઃ દ્રવ્યે ધર્માસ્તિકાય વિગેરેને જાણે છે, પણ વિશેષ આદેશથી ન જાણે ( કારણકે કેવળજ્ઞાનીજ સંપૂર્ણ જાણે છે. ) દ્રવ્યથી કહીને ક્ષેત્રથી વર્ણન હવે કહે છે-ક્ષેત્રથી લેાકાલેાકનુ થાડું સ્વરૂપ જાણે છે, ( ધર્માસ્તિકાય વિગેરે દ્રબ્યાના આધાર લેાક છે, અને અલેાક બીજી રીતે છે. )
કાળથી-ત્રણે કાળનું સ્વરૂપ જાણે છે, ભાવથી ઇચિક વિગેરે પાંચે ભાવાને જાણે છે; ( આમાં પશુ સંપૂર્ણ ન જાણે, એમ સમજવુ, ) તે બધા ભાવાના અનતા ભાગ મતિજ્ઞાની જાણે.
મતિજ્ઞાન કહીને અવસરે આવેલું શ્રુતજ્ઞાન કહે છે. શ્રુતજ્ઞાન,
सुयणाणे पयडीओ बित्थर ओ आणि वाच्छामि ॥ १६ ॥
પ્રથમ શ્રુતજ્ઞાનનું થાડું વર્ણન કર્યું, અને હવે તેની પ્રકૃતિએ (ભેદ) ને વિસ્તારથી કહીશું, તથા અધિજ્ઞાનને સક્ષેપથી કહીશું', પ્રથમ તે શ્રુતજ્ઞાનના ભેદો બતાવે છે.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૩]. पत्तेय मक्खराइं अक्खर संयोग जत्तिआ लोप एवइआ पयडीओ सुयनाणे हुंति णायव्वा ॥ १७ ।।
એકેક પ્રતિ તે પ્રત્યેક, અકાર વિગેરે. અક્ષરે છે તે, જેમકે અકાર અનુનાસિકવાળે અને તે સિવાયને નિરનું નાસિક છે, એ સિવાય હસ્વ, દીધ, બુત એવા ભેદે છે, તથા ઉદાત્ત, અનુદાત્ત, સ્વરિત આ પ્રમાણે અકારના ૧૮ભેદ છે, તે પ્રમાણે કાર વિગેરેમાં ભેદે છે તે બતાવવા. (લુને દીર્ઘ નથી, સંધિ અક્ષર એ એ એ એ માં હસ્વ નથી) તે પ્રમાણે અક્ષરેના સંગે તે બે ત્રણ મળીને સંગ થાય તે ઘટ પટ વિગેરે છે, તથા જોડાક્ષરે વ્યાઘ (વાઘ) હસ્તી (હાથી) છે, (આમાં સંગ શબ્દ ઘટ પટમાં વચ્ચે સ્વર છે, અને વ્યાવ્ર હસ્તીમાં વચ્ચે સ્વર ન હોવાથી વ્યંજને જોડાઈ ગયા છે) આ સંગે અનંતા છે, અને તે દરેક સંગ (૪૭૮ મિ. ગાથામાં બતાવ્યા પ્રમાણે કેવળ જ્ઞાનીની અપેક્ષાએ) સ્વપ૨ પર્યાયની અપેક્ષાએ અનંત પર્યાયવાળે છે,
પ્ર–અકારાદિ તથા ક આદિ વ્યંજન મળી સંખ્યાતા અક્ષરોના અનંતા સંગ કેવી રીતે થાય.
ઉ–અભિધેય (કહેવાયેગ્ય) પુદગલાસ્તિકાય વિગેરે પદાર્થો અનંતા છે, તેથી તથા તે દરેક પદાર્થના કાંઈક ભિન્નપણાથી ભેદે છે, અને તે પદાર્થોનાં નામ (અભિધાન) અનંતા હવાનાં સિદ્ધ થવાથી અનંત સંગસિદ્ધિ છે.
હવે અભિધેયનું અનંતપણું બતાવે છે, જેમકે એક
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૪]. પરમાણુ, બે પ્રદેશવાળો, તથા અનંતા પ્રદેશવાળ સ્કંધ વિગેરે ભેદે છે, અથવા એકત્ર પણ અનેક અભિધાનની પ્રવૃત્તિના અભિધેય ધર્મ ભેદે છે, જેમકે પરમાણુ નિરંશ (અંશ ભાગ વિનાને) છે, નિપ્રદેશ (પ્રદેશ વિનાને) છે,. નિભેદ (ભેદ વિનાને) છે, નિરવયવ (અવયવ વિનાને) વિગેરે છે, અને આ બધા સર્વથા એક અભિધેયના વાચક
ધ્વનિઓ નથી, કારણ કે બધા શબ્દની કાંઈ અંશે ભિન્ન પ્રવૃત્તિનું નિમિત્તપણું છે; આ પ્રમાણે બધા દ્રવ્ય પયામાં
જવું, તથા સૂત્રમાં પણ કહ્યું છે, “અનંતા ગમે અનંતાપર્યાયે ” છે, આજ અર્થને એ અક્ષરેમાં આરોપણ કરીને કહે છે, કે આટલા પરિમાણવાળા પ્રવૃત્તિના નિમિત્તપણાથી સર્વે ભેદે શ્રુતજ્ઞાનમાં થાય છે, જે ૧૭ મે હવે સામાન્યથી બતાવેલા અનંત શ્રુતજ્ઞાનની પ્રકૃતિ (ભેદે) ને યથાવત (જેટલા હોય તે બધા) બતાવવાને આત્માનું સામર્થ્ય ન હવાથી થોડામાં બતાવે છે.
कत्तो मे वण्णेउ, सत्ती सुयणाण सव्व पयडीओ। चउदस विह निक्खेव, सुयनाणे आवि वाच्छामि ॥१८॥
શ્રુતજ્ઞાનની બધી પ્રવૃતિઓ (ભેદ) બતાવવાને મારી શક્તિ ક્યાંથી હોય?
પ્ર.–શામ માટે ?
ઉ–અહીં જે શ્રુત ગ્રંથને અનુસારે જે મતિનાવિશેષ ભેદે છે, તે પણ શ્રુતજ્ઞાન તરીકે વર્ણવ્યા છે, કહ્યું છે કે
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 9 ]
(વિશેષ આવશ્યક ૧૪૩ ગાથામાં ) તે પણ મતિના વિશેષ ભેદો શ્રુતજ્ઞાનને અનુસારે છે,તે શ્રુતજ્ઞાનના ભેદોમાં જાણી લે. ( એવુ શુરૂ શિષ્યને કહે છે) તે બધા ભેાને ઉત્કૃષ્ટથી શ્રુતધર ( શ્રુતકેવળી ) પશુ સર્વ અભિલાષ્ય ભેદોને પણ તેઓ અનંત હાવાથી ન કહી શકે, કારણ કે આયુષ્ય પરિમિત પ્રમાણનુ હાય છે, અને ખેલવું ક્રમે કરીને ( એક પછી એક શબ્દ ) ખેલાય છે, માટે નિયુક્તિકાર કહે છે કે મારી બેલવામાં અશક્તિ છે, તેથી તેઓ ૧૪પ્રકારના નિક્ષેપા શ્રુતજ્ઞાન સંબંધી બતાવે છે, અને ચ શબ્દથી શ્રુત અજ્ઞાનના વિષય પણ બતાવશે; તથા અપિ શબ્દથી તે બન્નેના સંબંધી ભેદે પણ ખતાવશે, શ્રુતજ્ઞાન તે સમ્યગ્દન વાળાનું અને શ્રુતઅજ્ઞાન તે અસંજ્ઞિનું તથા મિથ્યાટષ્ટિનું તથા ઉભય ( મિશ્ર ) શ્રુત તે દર્શન ( મતબ્યા ) ના વિશેષ અભિગ્રહથી છે તે, તથા અક્ષર મનક્ષર શ્રુત વિગેરે ભેદ્યોને કહીશ ॥૧૮ા હવે ઉપર કહેલ ૧૪ પ્રકારના શ્રુતજ્ઞાનના નિક્ષેપાનું સ્વરૂપ ( ભેદા ) બતાવે છે.
अक्खर सण्णी सम्मं, साईय खलु सपज्जवसिअं च;
गमियं अंग पविट्ठ, सत्तवि ए ए सपडिवक्खा ॥ नि १९ ॥
',
આ અક્ષર શ્રુતદ્વાર એવી સૂચના કરેલ હોવાથી સ દ્વારામાં પણ શ્રુત શબ્દ જોડવા, તેમાં પ્રથમ અક્ષર બતાવે છે, ક્ષર તે ખરે, અને ન ખરે તે અક્ષર છે, અને જ્ઞાન એટલે ચેતના છે, તેના પરમા` આ છે, કે જે સમયે ઉપયાગ ન હાય તે
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ e; ]
6
સમયે પણ આ પ્રશ્ર્ચતતા નથી, તેમ આ ભાવ અક્ષરનું કારણ પણ છે, તેથી અકારાદિ પણ અક્ષર કહેવાય છે, અથવા પાતે અને ખેરવે છે, પણ પાતે ક્ષય થતા નથી, માટે અક્ષર છે, તે સમાસ (સ ંક્ષેપ)થી ત્રણ પ્રકારે (૧) સંજ્ઞા અક્ષર, (૨) વ્યંજન અક્ષર લબ્ધિ અક્ષર છે, અક્ષરાના આકાર વિગેરે તે સંજ્ઞા અક્ષર છે, જેમ ઘટિકાના આકારવાળા ચ કાર છે, કુરૂટિકા ’ ના આકાર ૨ કાર છે અને તે બ્રાહ્મી વિગેરે લિપિના વિધાન આશ્રયી અનેક પ્રકારે છે, ( જેનાવડે પેાતાના વિચારા લખાય તે લિપિ અને તે લખવામાં વપરાતા અક્ષરા તે સંજ્ઞા અક્ષર છે ) અને દીવાવડે અ ંધારામાં ઘડા દેખાય તેમ જેનાવડે મનના અભિપ્રાય કે પદાર્થ ખીજાને ખતાવાય તે વ્યંજન અક્ષર છે. તે બધા ખેાલાતા મકારથી હુકાર સુધી છે, કારણ કે તે ખેલાતા શબ્દના અર્થના પ્રકટ કરનારા છે.
તથા જે અક્ષરના ઉપલભ ( એષ ) થાય, તે લબ્ધિ અક્ષર છે, અને તે શ્રુતજ્ઞાન, ઈંદ્રિય અને મન સંબંધી શ્રુત ગ્રંથને અનુસારે થાય તે, અથવા તેનુ ં આવરણુ ક્ષય ઉપશમ થાય તે છે, અહિં સંજ્ઞા અક્ષર, વ્યંજન અક્ષર દ્રવ્ય અક્ષરા છે, તે શ્રુતજ્ઞાન નામના ભાવ અક્ષરનું કારણ હાવાથી મતાવ્યા છે, પણ ભાવ અક્ષર તેા લબ્ધિ અક્ષર છે, કારણ કે તે વિજ્ઞાન સ્વરૂપ છે, અહિં અક્ષર આત્મકથ્રુત તે અક્ષરશ્રુત છે.
તે દ્રવ્ય અક્ષર આશ્રયી છે, અથવા અક્ષર તેજ શ્રુત તે
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૭] અક્ષર શ્રત છે, તે ભાવ અક્ષરને આશ્રયી છે, અક્ષર શ્રુત કહ્યું, હવે અક્ષરગ્રુત કહે છે– ऊससि नीससि, निच्छदं खासि च छीअं च णीसिव्विय मणुसार, अणक्खरं छेलियाईअं॥नि २०॥
ઉંચે શ્વાસ લે, નિચે શ્વાસ લે, થુંકવું, ખાંસી ખાવી, છીંકવું, નાક નસકવું, (ચ શબ્દ બધાને જોડે છે, અને તે એમ સૂચવે છે કે, એ બધાં અક્ષર શ્રત છે, એમ અમે કહીશું, અનુસ્વાર માફક અનુસ્વાર છે, એટલે તે અક્ષર નથી; છતાં તેને ઉચ્ચાર થાય છે. જેમ હુંકાર કરીએ તેમ તે પણ બોલાય છે, તેમ શ્વાસ લેવો તે નાક નકવાસુધી તે અક્ષર શ્રત છે, પણ તે દ્રવ્યદ્ભુત માત્ર છે. ફક્ત તેને અવાજ થાય છે તેથી છે, અથવા કૃતનું જેને વિજ્ઞાન છે, તે કૃતજ્ઞાનવાળો કોઈ પણ જીવને બધાજ વ્યાપાર છે, તે તેના ભાવવડે પરિણત થવાથી શ્રુતજ્ઞાન છે,
પ્ર–જે તેમ છે, તે તેવા ઉપગ રાખનારની ચેષ્ટા પણ શામાટે શ્રત કહેતા નથી, કે શ્વાસ લેવે વિગેરેજ કહે છે?
ઉ૦ શ્રવણની રૂઢીથી, અથવા કાને સાંભળીએ તે શ્રત આવી મળતા અર્થવાળી સંજ્ઞાને આશ્રયી શ્વાસ લેવો વિગેરે. અનક્ષર શ્રત કહ્યું, પણ ચેષ્ટામાં તેમ અવાજ ન સાંભળવાથી અનક્ષર શ્રુતમાં ન લીધી, અનુસ્વાર વિગેરેમાં અર્થ સમજાતે હેવાથીજ તે લીધા છે, (ટીપણુમાં લખ્યું છે કે હાથપગની
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૪ ]
ક્રિયા પણ તેવું સૂચવે છે માટે ક્રિયા આશ્રયી તે પણ શ્રત જ્ઞાનમાં લેવા)
(અહીં સાર એ છે, કે શ્રુતજ્ઞાનવાળે જે ક્રિયા કરે, તેને અવાજ તેને અથવા બીજાને સંભળાય, તે પ્રકટ અક્ષર રૂપ ન હોવાથી પણ બેધનું કારણ હોવાથી તેને અનક્ષર શ્રુત કહ્યું.
હવે સંજ્ઞીશ્રુત કહે છે. સંજ્ઞાન તે સંજ્ઞા છે, તે જેને હોય તે સંજ્ઞી કહે છે, તે ત્રણ પ્રકારની સંજ્ઞાઓ છે, દીર્ઘકાલિક હેતુવાદ દષ્ટિવાદના ઉપદેશથી તે નંદીસૂત્રમાં બતાવી છે, તે પ્રમાણે જાણવી. તે સંજ્ઞાવાળા સંસીજીવનું શ્રુત તે સંજ્ઞીશ્રુત છે, અને તે અસંજ્ઞનું શ્રુત તે અસંજ્ઞીશ્રુત છે.
સમ્યક કૃત, * બારસંગ તથા અંગવિનાનું આચારાંગ તથા આવશ્યક વિગેરે છે અને તે સિવાયનું લૌકિકમાં પુરાણું સમાયણ ભારત વિગેરે મિથ્યા શ્રત છે, અથવા બધું શ્રુતજ્ઞાન સમ્યગ દર્શન વાળાનું સમ્યગ શ્રત છે, અને અસમ્યક્ દર્શનવાળે યથા વસ્થિત ન સમજવાથી મિથ્યાશ્રુત છે.
સાદિ સાંત અને અનાદિ અનંત. તે નયના અનુસારે જાણવું, તેમાં દ્રવ્યાસ્તિક નયને મતે અનાદિ અપર્યવસિત (અનાદિ અનંત) છે, કારણ કે તે અસ્તિ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 2 ]
કાય માફક નિત્ય છે. પર્યાયાસ્તિક નયને આશ્રયી સાદીસાંત છે, કારણ કે તે નારક વિગેરેના પર્યાયા માફક અનિત્ય છે, અથવા દ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયથી સાદિ અનાદિ વિગેરે જેમ નદી સૂત્રમાં ખતાન્યું છે, તેમ જાણવુ ખુલ્લું શબ્દ નિશ્ચય બતાવે છે, કે આ સાતજ પ્રતિપક્ષવાળા છે, પણ પક્ષાંતર નથી; કારણકે તે સાતથી વિરૂદ્ધ સાત મળી કુલ ચૌદ ભેદ થાય છે. ગમિક શ્રુત.
ગમ ( સહેજ ફેરફારથી તેવા પાઠ વારવાર આવે તે) પ્રાચે જેને હાય ને ગમિક શ્રુત છે, તે દૃષ્ટિવાદ (ખારમાંગ) માં છે. અને તેવા ગમ વિનાનું ગાથા વિગેરે અ સમાન ૨ચનાવાળા ગ્રંથ અગમિક શ્રુત છે, અને તે પ્રાયે કાલિક ધ્રુત છે, તથા મગ પ્રવિષ્ટ તેમાં ગણધર કૃત આચારાંગ વિગેરે છે, અને અનંગ પ્રવિષ્ટતા સ્થવિરાએ કરેલ આવશ્યક વિગેરે છે. એમ સાત ભેદ ખતાવ્યા અને સાત તેના પતિપક્ષી સાથે લેતાં કુલ ૧૪ ભેદ થયા.
અને સત્પદ પ્રરૂપણા વિગેરે બાકીનુ અધુ મતિજ્ઞાન માફક ચાજવું, શ્રુતજ્ઞાન અથી ખતાયુ, હવે તે વિષય દ્વાર વડે બતાવે છે. તે દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી, ભાવથી એમ ચાર પ્રકારે છે.
તેમાં શ્રુતજ્ઞાની દ્રવ્યથી બધા દ્રવ્યાને જાણે છે, પણ દેખતા નથી, એ પ્રમાણે ક્ષેત્ર વિગેરેમાં પણ જાણી લેવુ, પણ અશ્રુતજ્ઞાન સર્વ અતિશય રૂપ રત્નાના સમુદ્ર સમાન છે,
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૦ ] તથા તે પ્રાયે ગુરૂ પાસે મળવાનું હોવાથી પરાધીન છે, તેથી તેનાથી વિનેય (શિષ્ય) ને અનુગ્રહ થાય, માટે જેને જે લાભ. છે, તે બતાવે છે,
आगम सत्थ ग्गहणं, जंबुद्धिगुणेहि अट्ठहिं दिटुं । बिति सुयनाणलंभं, तं पुन्य विसारया धीरा ॥२१॥
આ ઉપસર્ગ મર્યાદાના અર્થમાં છે, તેથી જે આગમન, તે આગમ છે, અર્થાત્ અભિવિધિ અથવા મર્યાદાવડે જે ગમ પરિચ્છેદ (બંધ) થાય, તે આગમ છે; અને કેવળ મતિ, અવધિ, મન:પર્યાય લક્ષણ વાળ પણ હોય, તે ખુલ્લું બતાવવા કહે છે, કે જેના વડે શીખ દેવાય તે શાસ્ત્ર છે અને તેજ શ્રત છે, આગમ લેવાનું કારણ એ છે કે ષષ્ટિતંત્ર વિગેરે અન્ય કુટ શાસ્ત્રથી જુદાં પાડવા માટે છે, તેને આગમ કહેતા નથી, કારણકે તે એગ્ય રીતે પરિચ્છેદ કરતાં નથી (જીવાદિ તત્વનું સ્વરૂપ બરાબર સમજાવતાં નથી, પણ તેઓ શાસ્ત્ર તરીકે લોકમાં પ્રસિદ્ધ છે, (માટે આગમ તે જૈન શાસ્ત્રોની સંજ્ઞા છે) અને તે આગમ તેજ શાસ માટે આગમ શાસ્ત્ર છે, તેનું ગ્રહણ (લેવું) છે; તથા બુદ્ધિના હવે પછી બતાવાતા આઠ ગુણે વડે શ્રુતજ્ઞાનને લાભ દેખ્યા છે, તે ગ્રહણ કરવાનું બનાવે છે.
પ્ર. કેણ બતાવે છે?
ઉ. પૂર્વેમાં વિશારદ (પંડિતે) તે પૂર્વ વિશારદ અને વ્રત પાળવામાં સ્થિર એવા ધીર પુરૂષે બતાવે છે,
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૧ ] બુદ્ધિના આઠ ગુણનું વર્ણન. सुस्सूसह पडि पुच्छइ, सुणेह गिण्हइ य ईहए वावि तत्तो अपोहए या, धारेह करेइ वा सम्मं ॥ नि २२॥
શિષ્ય વિનયવાળો થઈને ગુરૂ મુખથી સાંભળવાની ઈચછા કરે, ઉપાસના કરે, તથા શરમ મુકીને જ્યાં ન સમજાય ત્યાં પૂછે, અને શંકા પડે તે ફરી ફરીને પણ પૂછે, અને શંકા રહિત કરે, પાછું બીજું કહેલું સાંભળે, અને તે ગ્રહણ કરે, પછી ઈહિ એટલે પાચન કરે, કે આ એમજ છે કે બીજી રીતે ?
ચ શબ્દ સમુચ્ચય માટે છે. અપિ શબ્દથી એમ જાથવું કે તે વિચારીને પોતાની બુદ્ધિથી પણ કંઈક ઉપ્રેક્ષા કરે, ત્યારપછી અપહન કરે, કે આ પ્રમાણે આચાર્ય મહારાજે કહેલું છે, પછી તે પ્રમાણે અર્થને ધારી રાખે, અને તે પ્રમાણે તેમાં બતાવેલ અનુષ્ઠાન સમ્યક્ રીતે કરે, કારણકે તેમાં બતાવેલ અનુષ્ઠાને પણ શ્રત મળવાને હેતુજ થાય છે, કારણકે તે અનુષ્ઠાને જ્ઞાન આવરણ કર્મનો ક્ષય ઉપશમ કરે છે, અથવા ગુરૂ મહારાજ જે જે આજ્ઞા કરે, તે તે પોતાના ઉપર મહાન અનુગ્રહ કરે છે, એમ માનીને સાંભળવાની ઈચ્છા કરે, પછી ગુરૂએ કરેલ આજ્ઞા પ્રમાણે બધાં કાર્યો કરીને ફરીથી પૂછે કે બીજું કામ બતાવે, ત્યારપછી તે બેતાવે તે પ્રમાણે બરાબર સાંભળે, અને તે પ્રમાણે વર્તે, તે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૨ ]
ઉપર બતાવેલ છે, ( બુદ્ધિના આઠ ગુણુ ટુંકાણમાં આ છે, ૧ ગુરૂના વિનય, ૨ પૂછવું, ૩ સાંભળવું, ૪ ગ્રહણુ કરવુ, પ તર્ક કરવા, ૬ નિશ્ચય કરવા, ૭ ધારણ કરવું, ૮ તે પ્રમાણે વવું)
હવે શ્રવણવિધિ બતાવે છે.
मूअं हुकारंवा, बाढकार पडिपुच्छ वीमंसा । तत्तो पलंग पारायणं च परिणिट्ठ सत्तमप, नि० २३ ॥
૧ સાંભળનારે પ્રથમ મુંગા થઈને સાંભળવું, સાંભળ્યા પછી ૨ હુંકારા દે, ( વંદન કરે ), ૩ ખાઢકાર તે આપે ઠીક કહ્યું પણ તે ખીજી રીતે નથી, એમ કહે, સાંભળીને ગ્રહણ કરી, ૪ પ્રશ્ન કરે કે આ કેવી રીતે છે ? પછી પ મીમાંસા કરે તેના પ્રમાણની જિજ્ઞાસા કરે ૬ સાંભળેલું મનમાં બધી રીતે વિચારી લે, ૭ પછી નક્કી થયેલુ ધારી રાખે, એટલે મુંગાપણાથી તે શ્રવણ પરિણા સુધી ગુરૂ પછવાડે શુદ્ધ ઉચ્ચારણ વિગેરે કરી સાતમે શ્રવણુ સમાપ્તિ થાય, ( કહેનાર ગુરૂતુ વચન નિષ્ફળ ન કરે ) આ સાંભળવાની વિધિ કહીને હવે ગુરૂની વ્યાખ્યાન વિધિ કહે છે.
सुत्तत्थो खलु पढमो, बीओ निज्जुत्ति मीसओ भणिओ; तहओ य निरवसेसो, एस विही भणिअ अणुओगे || नि. २४ ॥
સૂત્રના અર્થ જ ફક્ત જે અનુયાગ ( વ્યાખ્યાન ) માં કહેવાય, તે સૂત્રાર્થ છે, અથવા સૂત્રાર્થ માત્ર બતાવનાર મુખ્ય અનુયોગ હોય તે સૂત્રાર્થ છે, ખલુ શબ્દ ‘જ’ ના અર્થમાં છે,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૩ ] તેને પરમાર્થ આ છે, કે ગુરૂએ પ્રથમ સૂત્રને અર્થ માત્રના નામવાળો અનુગ કહે, કારણકે નવા શીખનારા શિએની મતિ તેમાં મુંઝાઈને કંટાળે ન ખાય, ત્યાર પછી સૂત્ર સ્પેશિક નિર્યુક્તિ સહિત બીજે અનુગ ગુરૂએ કહે, આવું જિનેશ્વર તથા વૈદપૂવીઓ કહે છે, અને ત્રીજી વખતે સંપૂર્ણ એટલે પ્રસક્ત અનુપ્રસક્ત પણ જ્યાં જેવું લાગુ પડે તેવું બધું કહી બતાવે, એવા ત્રણે પ્રકારને અનુગ ગુરૂએ કહે તેવું જિનેશ્વર વિગેરે કહે છે. - પ્રવ-કયાં?
ઉ–સૂત્રના પિતાના અભિધેય (નામ) સાથે અનુકુળ છે. તે અનુગ (સૂત્રનું વ્યાખ્યાન) છે, તે અનુગના વિષયમાં આ ત્રણ પ્રકાર ધ્યાનમાં રાખવાના છે. . | ઉપર પ્રમાણે શ્રુતજ્ઞાનનું સ્વરૂપ કહ્યું, હવે કહેલ પ્રસ્તાવમાંનું અવધિજ્ઞાનનું વર્ણન કરે છે. संखाई आओ खलु, ओहीनाणस्स सव्व पयडीओ काओ भव पञ्चइया, खओव समिआओ काओऽवि ॥नि. २५॥
ગણાય તે સંખ્યા, તે સંખ્યાથી અતીત તે અસંખ્યય છે, તે સંખ્યાતીતમાં અનંત પણ થાય છે, તેથી તે અનંતપણું છે, ખલુ શબ્દ વિશેષણ છે, તે એમ બતાવે છે, કે ક્ષેત્રકાળ નામના પ્રમેયની અપેક્ષાએજ સંખ્યાતીત છે, દ્રવ્યભાવ સેયને આશ્રયી અનંતા પણ છે, તે અસંખ્યય અને અનંત ભેદે પૂર્વે બતાવેલ શબ્દાર્થવાળા અવધિજ્ઞાનના છે, (ભેદ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૪ ] અંશપર્યાય એક અર્થમાં વપરાય છે, અહીં પ્રકૃતિએને પણ તેજ અર્થ છે) તેને પરમાર્થ આ છે, કે–
અવધિજ્ઞાની લેકક્ષેત્રના અસંખ્યય ભાગથી આરંભીને પ્રદેશની વૃદ્ધિએ અસંખ્યય લેક પરિમાણનું ક્ષેત્ર આલંબન પણે ઉત્કૃષ્ટથી દેખે. (આટલું ક્ષેત્ર લેકમાં ન હોવાથી ફક્ત માપ બતાવ્યું છે, તથા ક્ષેત્ર પ્રદેશમાં રહેલ પુદગળના સ્કંધ તથા સચિત્ત પદાર્થો તે જીવોને જાણે દેખે એમ સમજવું) અને કાળથી તે આવલિકાના અસંખ્યય ભાગથી માંડીને સમય વૃદ્ધિએ અસંખ્યય ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી પ્રમાણ કહ્યો છે, રેયભેદથી જ્ઞાનભેદ છે, માટે સંખ્યાતીત અસંખ્યાત પ્રકૃતિએ (ભેદે ) કહી છે, તથા તેજસ વાકૂદ્રવ્યમાં અપાંતરાળ વત્તી વર્ગણ અનંતપ્રદેશવાળા દ્રવ્યથી લઈને વિચિત્રવૃદ્ધિએ સર્વ મૂર્ત દ્રવ્ય ઉત્કૃષ્ટથી જુએ, તે આશ્રયી અનંત ભેદવાળું વિષયનું પરિમાણ કહ્યું, તથા ઉત્કૃષ્ટથી પ્રતિવસ્તુગત અસંખ્યય પર્યાનું વિષયમાન (પરિમાણુ) છે, એથી પગલાસ્તિકાયને તથા તેને પર્યાને અંગીકાર કરવાથી રેયના ભેદવડે જ્ઞાનના ભેદ થવાથી અનંત ભેદે છે; આ પ્રકૃતિઓવાળું અવધિજ્ઞાન છે, તેમાં કેટલીક પ્રવૃતિઓ જે ભવમાં પ્રાણી વર્તે તે ભવ આશ્રયી ભવ પ્રત્યયી હોય છે, તે નારક દેવ વિગેરે લક્ષણવાળો ભવ છે, તે જ કારણ (પ્રત્યય) જેમાં છે, તે જેમ પક્ષીઓ આકાશમાં ઉડે તે તેને ભવ આશ્રયી ઉડવાનું છે, તેમ દેવ નારકીને ભવઆશ્રયી અવધિ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૫ ] જ્ઞાન હોય છે, તથા ગુણ પ્રત્યયી ક્ષપશમથી નિર્વસ્ત થએલ તે લાપશમિક કેટલીક છે, તે તિર્યંચ તથા મનુષ્યને છે.
પ્ર–ક્ષાયો પશમિક ભાવમાં અવધિજ્ઞાન લીધું છે, અને નારકાદિ ભવ તે દયિક છે, તે તે પ્રકૃતિઓમાં તે ભાવ કેવી રીતે ઘટે?
ઉ–તે પણ ક્ષપશમનિબંધનવાળીજ છે, કિંતુ આ તેજ ક્ષપશમ છે, કે તે નારક દેવ ભવેજ ઉદયમાં આવે, માટે તે (કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરીને ) ભવ પ્રત્યય વાળી કહેવાય છે, જે ૨૫ છે - હવે સામાન્ય રૂપે પૂર્વે બતાવેલ અવધિજ્ઞાનની પ્રકતિએ ભાષાકમથી બેલાય, આયુ અ૯૫ છે, માટે બધા ભેદે બતાવતાં પિતાનું સામર્થ્ય નથી તે સૂત્ર (નિયુક્તિ) કાર બતાવે છે. कत्तोमे वण्णेउ, सत्ती ओहिस्स सव्ध पयडीओ કર વિજિજે, ફ્રી જ છrfમા રદ્દો :
અવધિજ્ઞાનના બધા ભેદ બતાવવાની શક્તિ આયુ ટુંકું અને ક્રમે બેસવાનું હોવાથી ક્યાંથી હોય? માટે શિષ્યના અનુગ્રહ માટે અવધિજ્ઞાનને ૧૪ પ્રકારે બતાવીશ, આ અવધિજ્ઞાન આમર્ષ ઔષધિ લક્ષણવાળું એટલે તે ભેદમાં આ ઋદ્ધિઓ સમાયેલી છે, તેને હું કહીશ; (અહીં ગાથા ભંગના ભયથી વ્યત્યય કરે છે, નહીં તે અદ્ધિ પ્રાસને બદલે ગાથામાં પ્રાપ્ત ઋદ્ધિ લખવું જોઈએ, કારણ કે એ નિયમ છે કે ભૂતકૃદંત બહુ ત્રીહિ સમાસમાં પ્રથમ આવે)
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૬ ] હવે ઉપર બતાવેલા ૧૪ ભેદને કહેવા બે ગાથાઓ કહે છે.
ओही खित्त परिमाणे, संठाणे आणुगामिए । अवट्ठिए चले तिव्व,मन्द पडिवा उप्पयाइअ ॥ नि. २७ ॥ माण दंसण विभंगे देसे खित्ते गई इअ । પણ ગોર, મેગા હિરો . નિ. ૨૮ |
અવધિથી લઈને ગતિ પર્યત ૧૪ દ્વારે છે, અને ગાદ્ધિ શબ્દ સાથે લેતાં ૧૫ થાય છે, બીજા આચાર્યો અવધિ એ પદને છેડીને આનુગામુક, ન આનુગામુક સહિત અર્થથી લઈને ૧૪ દ્વારે બતાવે છે, કારણ કે અવધિ પ્રકૃતિ નથી, પણ આ અવધિજ્ઞાનની પ્રકૃતિ (ભેદ) છે, તે બતાવે છે, જેથી પ્રકૃતિએનેજ ૧૪ પ્રકારે નિક્ષેપ કહ્યો છે, આ પ્રમાણે બંને પક્ષમાં અવિરેાધ છે, તેમાં પ્રથમ અવધિદ્વાર વર્ણવતાં અવધિ નામ વિગેરે ભેદથી ભિન્ન છે, તેનું સ્વરૂપ કહેવું. અવધિ શબ્દની બેવાર આવૃત્તિ થશે. એમ કહ્યું, ક્ષેત્ર પરિ. માણમાં ક્ષેત્ર પરિમાણ આશ્રયી અવધિને વિષય બતાવો.
તેજ પ્રમાણે સંસ્થાન વિષય બતાવ, અથવા અર્થમાં વિભક્તિનું પરિમાણ થાય, એ આશ્રયી દ્વિતીયાને અર્થ લેતાં તે અવધિનું જઘન્ય મધ્યમ ઉત્કૃષ્ટ ભેદવાળું ક્ષેત્ર પ્રમાણ કહેવું, તેજ પ્રમાણે અવધિનું સંસ્થાન કહેવું.
આનુગામુકદ્વાર. અનુગમનના સ્વભાવવાળું તે આનુગામુક છે, તથા
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૭ ]
તેને વિપક્ષ તે સહિત એટલે અનાનુગામુક અવધિ પણ કહેવા, ( એકાર શબ્દને અંતે પ્રથમ વિભક્તિ બતાવે છે) જેમકે રે આમજી, ઉત્તરાયન ૪ ૧૨ ન ૬ માં છે. ) અવસ્થિતદ્વાર
અવસ્થિત અવધિ તે દ્રવ્ય વિગેરેમાં કેટલા કાળ પડયા વિના ઉપયાગમાં રહીને તથા લબ્ધિથી અવધિજ્ઞાન રહે છે, તેજ પ્રમાણે ચલ અવધિ તે અવસ્થિત ન રહે તે અવધિજ્ઞાન વધતુ હોય અથવા ઘટતુ પણ હાય. તીવ્ર માર
તીવ્ર, મધ્રુ તથા મધ્યમ અવધિજ્ઞાન બતાવવું, તેમાં તીવ્ર વિશુદ્ધ છે, મદ અવિશુદ્ધ છે, તીવ્રમ દેં ( મધ્યમ ) તે અને શેમાં છે,
પ્રતિપાદ્ઘ ઉત્પાદ દ્વાર
એક કાળે દ્રવ્ય વિગેરેની અપેક્ષાએ અવધિના પ્રતિપાત તથા ઉત્પાદ બતાવવા. ૫ ૨૭ ! વે મીજી ગાથા હે છે,
જ્ઞાન દન તથા વિલંગ મતાવવુ,
શુ’( ૧ ) આ જ્ઞાન છે? (૨) અથવાદન છે; ( ૩ ) અથવા કયા વિભગ છે ? અને આ જ્ઞાન ધરાવનાર જીવાની અપેક્ષાએ અલ્પમર્હુત્વ ચિંતવવુ.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૮ ]
દેશદ્વાર કોઈ પદાર્થના આશ્રયી દેશ અથવા સર્વ સંબંધી અવધિજ્ઞાન થાય છે તે કહેવું,
ક્ષેત્રદ્વાર ક્ષેત્ર સંબંધી અવધિજ્ઞાન કહેવું તે સંબદ્ધ અસંબદ્ધ સંખેય અસંખ્યયના અપાંતરાળ (વચમાં) રહેલ લક્ષણના ક્ષેત્ર અવધિને કહે.
ગતિ અહીં ગાથામાં ઈતિ શબ્દ આદિના અર્થમાં છે, તેથી ગતિ વિગેરેમાં દ્વાર જાળ અવધિજ્ઞાન સંબંધી કહે, ( કારેને સમૂહ કહે.)
તથા પ્રાપ્ત દ્ધિ અને અનુગ કહે (અનુગ તે મળતું વ્યાખ્યાન વિષય કહે) આ રીતે હમણાં બતાવેલ પ્રત્તિપત્તિઓ ( પ્રતિપાદને પરિસ્થિતિઓ ) અવધિના દેજ પ્રતિપત્તિના હેતુ હોવાથી પ્રતિપત્તિએ નામે ઓળખાવ્યા છે.
ઉપર બે માથામાં સમુદાય અર્થ કહીને દરેક દ્વારને જુદું કહે છે, नामठषणा दविए, खिते काले भवेय भाषेय,
सो खलु निक्खेवा, ओहिस्सा होइ सत्तविहो ॥ नि ॥२९॥ - અવધિનામાં પ્રથમ બતાવ્યું, તે અવધિ સાથે નામ જોડતાં નામ નિક્ષેપોમાં–
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૯ ] (૧) નામ અવધિ છે, તે કેઈનું નામ હોય, જેમકે મર્યાદાનું નામ અવધિ છે; તથા અવધિની સ્થાપના અક્ષ વિગેરેમાં સ્થાપીએ તે,
(૨) સ્થાપના અવધિ છે, અથવા અવધિનું જ અવધિ નામ (વચન પર્યાય) પાડીયે તે પણ નામ અવધિ છે, અને સ્થાપનાવધિ તે તે દ્રવ્ય ક્ષેત્રના સ્વામીને આકાર વિશેષ તે છે.
(૩) દ્રવ્ય અવધિ તે દ્રવ્યમાં અવધિ તે દ્રવ્ય અવધિ છે, એટલે દ્રવ્યનું જ આલંબન છે, અથવા પ્રથમ વિભક્તિના અર્થમાં લઈએ, તે દ્રવ્ય તેજ અવધિ એટલે ભાવ અવધિનું કારણ છે એમ ગણતાં તે વ્યાવધિ છે, અથવા જેને ઉત્પન્ન થવાનું હોય તેને ઉપકારક શરીર વિગેરે અવધિનું કારણ હોવાથી તે કારણુ દ્રવ્ય અવધિ છે.
(૪) ક્ષેત્રાવધિ. ક્ષેત્રમાં અવધિ તે ક્ષેત્રાવધિ, અથવા જે ક્ષેત્રમાં અવધિ ઉત્પન્ન થાય છે, તે અવધિનું કારણ હોવાથી ક્ષેત્રાધિ છે, અથવા જે ક્ષેત્રમાં અવધિનું વર્ણન થાય તે ત્રાવધિ છે.
(૫) કાળ અવધિ તે કાળમાં અવધિ તે કાળાવધિ અથવા જે કાળમાં અવધિ ઉત્પન્ન થાય, તે કાળાવધિ, અથવા જે કાળમાં વર્ણન કરીએ તે કાળ અવધિ છે.
(૬) ભવ અવધિ–થવું તે ભવ છે, અને તે નારકવિગેરે લક્ષણવાળો છે, તે ભવ આશ્રયીજ થાય તે ભવ અવધિ છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૦ ] (૭) ભાવ ક્ષાપશમિકાદિ અથવા દ્રવ્ય પર્યાય છે, તેમાં અવધિ ઉત્પન્ન થાય તે ભાવધિ છે, ( ગાથામાં બે ચકાર છે, તે સમુચ્ચયના અર્થ માં છે, આ બતાવેલ જ સાત પ્રકારને અવધિજ્ઞાનને નિક્ષેપ છે, ર૯ છે હવે ક્ષેત્રપરિમાણ નામનું બીજું દ્વાર
ખુલાસાથી કહે છે. जावया ति समयाहारगस्स, सुहुमस्स पणगजीवस्स; ओगाहणा जहण्णा; ओहीखित्तं जहणतु ॥ नि० ३०॥
ક્ષેત્ર પરિમાણ તે જઘન્ય, મધ્યમ, ઉત્કૃષ્ટ ભેદથી ત્રણ પ્રકારનું છે, તે પ્રાયે આદિમાં જઘન્ય થાય છે, માટે તેજ પ્રથમ બતાવે છે, ત્રણ સમયમાં સૂક્ષ્મ નામ કર્મના ઉદયથી સૂક્ષમ પન્નક અનંતકાય વનસ્પતિનો જીવ ત્યાં ઉત્પન્ન થયા પછી આહાર કરીને જેટલી અવગાહનાની કાયા કરે, તેટલી અવગાહનાનું ક્ષેત્ર અવધિ જ્ઞાની જઘન્યથી દેખે, તેને પ્રગ આ છે કે અવધિજ્ઞાની આટલુંજ ક્ષેત્ર જઘન્યથી જાણે. •
આના સંબંધમાં સંપ્રદાયથી આવેલે અર્થ આ પ્રમાણે છે. योनन सहस्रमानो, मत्स्योमृत्वास्वकाय स्वदेशेयः; उत्पद्यते हि सूक्ष्मः, पन्नकत्वेनेह सग्रामः ॥१॥ मंहत्यचाच समये, सह्यायामं करोति च प्रतरं; संख्यातीताख्यागुल, विभाग बाहुल्यमानं तु ॥२॥ स्वकतनु पृथुत्व मात्र, दीर्घत्वेनापि जीव सामर्थ्यात् ; :
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
[et]
तमपि द्वितीय समये, संहृत्य करोत्यसौ सूचिम् ॥ ३ ॥ संख्यातीता ख्यागुल, विभाग विष्कंभमान निर्दिष्टाम् ; निजतनु पृथुत्व देय, तृतीय समये तु संहृत्य ॥ ४ ॥ उत्पद्यतेच पनकः स्वदेहदेशे ससूक्ष्म परिणामः ; समयत्रयेण तस्यावगाहना, यावती भवति ॥ ५ ॥
આ પાંચે ગાથાને સંપૂર્ણ અર્થ ગુરૂગમથી જાણવા, થાડામાં અહીં કહીએ છીએ.
તેવાં કર્મ ના વશે ૧૦૦૦ હજાર ચેાજનના મત્સ્ય મરીને જે પેાતાની કાયાના એક ભાગમાં સૂક્ષ્મ પનક (અનંતકાય વનસ્પતિના સૂક્ષ્મ ) જીવપણે જે ઉત્પન્ન થાય, તે અહી લેવા, તે પ્રથમ સમયમાં પ્રતર ( ખારીક પતરૂ` ) તે અંશુલના અસંખ્યાતમે ભાગે માહુલ્યતામાં હાય; તે ખીજે સમયે સકા ચીને દીઘ પણ હાય તેને તે જીવ પેાતાના સામર્થ્યથી એક સૂઇના આકારે બનાવી દે, તે સૂઈને પણ સંકોચીને અંશુલના અસંખ્યાતમા ભાગે રહે તેવી ( ઝીણા ટપકા જેવી ખારીક) બનાવે, આ પ્રમાણે હજાર જોજનના મત્સ્ય આવા સૂક્ષ્મપનક પણે પોતાની કાયામાં ઉત્પન્ન થાય, અને આ ખતાવેલા ત્રીજા સમયમાં તેની જેટલી અવગાહના હાય તેટલુ ક્ષેત્ર અધિ જ્ઞાની જઘન્યથી જુએ.
પ્ર—આટલા મોટા મત્સ્ય શું કામ લેવા ? અથવા તેના દેહમાં ત્રીજા સમયમાં શા માટે ઉત્પાદ લીધેા ? અથવા શા માટે ત્રણ સમયનું આહારકપણ લે છે ?
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ક ]
ઉ—તેજ મહામત્સ્ય આ છે, કે જે ત્રણ સમયેામાં પેાતાના વિશેષ પ્રયત્નથી આત્માને સ`કાચી સૂક્ષ્મ અવગાહનાવાળા કરે છે, પણ બીજો થતા નથી; અને પહેલા તથા બીજો સમય અતિ સૂક્ષ્મ છે, અને ચાથા પાંચમા વિગેરેમાં ઘણા સ્થુલ થાય, માટે ત્રણ સમયને આહારક જ તેને ચેાગ્ય છે, તેથી તે લીયેા છે.
બીજા આચાય આ પ્રમાણે કહે છે—
આયામ વિષ્ણુભના સહારવાળા એ સમય છે, અને ત્રીજો સૂચી સહરણ કરીને સૂક્ષ્મપણે ઉત્પન્ન થવાના સમય છે, એથી ત્રણ સમય લીધા છે, વિગ્રહના અભાવથી આહા૨ક આ ત્રણે સમયમાં છે, એટલા માટે ઉત્પાદ સમય જ ત્રણ સમયના આહારક સૂક્ષ્મ પનક જીવ અને જઘન્ય અવગાડુના વાળા એમ કહ્યુ` છે, એથી તેટલા પ્રમાણમાં અવિધજ્ઞાનનુ ક્ષેત્રથી જઘન્યપણું છે,
ટીકાકાર કહે છે. તે અયુક્ત છે કે—
ત્રણ સમયનું આહારકપણું તે પનક જીવનું વિશેષણ છે, અને મત્સ્યના આયામ વિખુંભના સહણુના એ સમય મત્સ્યને આશ્રયી હોવાથી પજ્ઞક સમય ન કહેવાય માટે તે ખાટુ છે અને તે છતાં તે અર્થ લઇએ તે ત્રણ સમયનું આ હારકપણું એ નામનું વિશેષણ ઉત્પન્ન ન થાય, તેથી હું કામાં સમજવુ કે પાછલા અર્થ ખરાખર નથી; || ૩૦ || જઘન્યથી અવધિજ્ઞાનનું ક્ષેત્ર કહીને હવે ઉત્કૃષ્ટથી કહે છે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
[
૩]
सव्व बहु अगणि जीवा निरंतरं जत्तियं भरिजासु। खित्तं सव्वदिसागं, परमोही खित्त निविट्ठो॥ नि ३१ ॥
વિવક્ષિત કાળમાં અવસ્થાયિ રહેલ અગ્નિના જીવો સેથી વધારે વિદ્યમાન હોય તે, પણ ભૂત ભવિષ્યના નહિ, તેમ બીજા જીવ પણ નહિ, કારણ કે અસંભવ છે, તેથી પ્રથમ બતાવેલ સૌથી વધારે અગ્નિના છ છે, તે જેટલા પ્રમાણના ક્ષેત્રમાં વ્યાપે, તે આંતરા રહિત વિશિષ્ટ સૂચી ( સુઈ) ની રચનાએ ભરાય, આ ગાથામાં ભૂતકાળ એટલા માટે લીધે છે, કે પ્રાયે અજીતનાથ પ્રભુના વખતમાં આ અવસર્પિણમાં અગ્નિના છ વધારે હતા, આ વિશેષણ વખતે એક દિશાના ક્ષેત્ર આશ્રયી પણ લેવાય, તેથી કહ્યું કે સર્વ દિશામાં આથી સૂઈનું પરિભ્રમણના પ્રતિવાળું છે, તે પરમ અવધિનું ક્ષેત્ર છે, માટે પરમાવધિ ક્ષેત્ર ઉપર બતાવેલ ઘણું અગ્નિના જી આશ્રયી ગણધર વિગેરેએ દેખાડયું છે, તેથી પર્યાયવડે પરમાવધિનું આટલું ક્ષેત્ર છે, એમ કહ્યું, અથવા સર્વ બહુ અગ્નિ જીવે આંતરારહિત જેટલું ક્ષેત્ર રોકે, તે સર્વ દિશાવાળા ક્ષેત્રમાં જેટલાં દ્રવ્ય રહે, તેના પરિચ્છેદના સામર્થ્ય યુક્ત પરમાવધિ ઉત્કૃષ્ટથી બતાવ્યા છે, ભાવાર્થ એકજ છે, પણ અક્ષરાર્થમાં થોડે ભેદ છે; હવે વૃદ્ધવાદ, કહે છે, કે સર્વ બહુ અગ્નિકાયના બાદર છ પ્રાયે અછુતનાથ તીર્થકરના વખતમાં હતા, કારણ કે તે સમયે તેના આરંભક જીવે ઘણુ હતા, અને ઉત્કૃષ્ટ પદવાળા સૂક્ષય . બાદર છવમાં ઉમેરી, તે સર્વે બહુ થાય છે, એટલે
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] અજીતનાથ ભગવાનના વખતમાં બાદર અગ્નિકાય ઘણા હતા, તેમાં સૂક્ષ્મ અગ્નિકાય ઉમેર્યા, તે સર્વ બહુ થાય, તે અગ્નિકાયના છાનું આપણી બુદ્ધિએ છ પ્રકારે સ્થાન કલ્પીએ, એકેક ક્ષેત્ર પ્રદેશમાં એકેક જીવની અવગાહના કરતાં સવ દિશામાં ચોખુણે ઘન પ્રથમ સ્થાન સ્થાપીએ, તેજ જીવ પોતાના શરીરની અવગાહના જેટલા ક્ષેત્ર પ્રદેશ રોકે તે પ્રમાણે ઘનનું બીજું સ્થાન કલ્પીએ, તે પ્રમાણે બે પ્રકારે પ્રતર કપીએ, તથા શ્રેણિ બે ભેદે છે, તેમાંના પાંચ પ્રકારે જે પ્રથમ કહ્યા છે, તેની જરૂર નથી, કારણ કે ક્ષેત્ર અલ્પ છે, અને કાંઈ અંશે તે જેનશાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ પણ થાય છે, તેથી છઠ્ઠો પ્રકાર સૂત્રને આદેશ જરૂરી છે, અવધિજ્ઞાનીને બધી દિશામાં આ શ્રેણી અવધિજ્ઞાનીના શરીર સુધી ભમે છે, અને તે આલોકમાં લોક જેવડા અસંખ્યાત ક્ષેત્ર વિભાગ પ્રમાણુ હોય છે, આ અવધિજ્ઞાનનું ઉત્કૃષ્ટ ક્ષેત્ર કહ્યું, જે આટલે સુધી કંઈ પણ દેખવા ગ્ય વસ્તુ હોય તે અવધિજ્ઞાની દેખી શકે, પણું અલોકમાં તેવી વસ્તુ નથી; ( આ સંબંધમાં વિશેષ આવશ્યક ગાથા ૬૦૬ માં વર્ણન છે) ૩૧ છે
આ પ્રમાણે જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ અધિક્ષેત્ર કહ્યું, હવે વિમયમ જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ માધ્યમની અપેક્ષા બતાવવા કહે છે, એટલે કે અવધિજ્ઞાની આટલું ક્ષેત્ર જુએ, તે તેને આટલે કાળ ઉપલંભ થાય, અથવા આટલા કાળને ઉપલંભ થાય તો આટલા ક્ષેત્રમાં જાણી શકે; એ બતાવવા માટે નિયુક્તિકાર ચાર ગાથાઓ કહે છે,
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૫ ] : अंगुल मावलियाणं, भाग मसंखिज दोसु संखिजा।
માર્મિતો, સાવરિયા ગુઢ જુદુ છે રૂર છે हत्थंमि मुहुत्तन्तो, दिवसंतो गाउयंमि बोधव्वो। जीयण दिवस पुहुत्तं, पक्खन्तो पण्णवीसाओ ॥३३॥ भरहंमि अद्ध मासो, जंबूदीवमि साहिओ मासो। वासंच मणुअलोए वास पुहुत्तं च रुयगंमि ॥ ३४॥ संखिज्जंमि उ काले, दीव समुद्दावि हुंति संखिज्जा ।
ઇમિ અતિ, રીવરપુર મળિયા રૂડા , ક્ષેત્ર અંગુલના અધિકારથી અહીં પ્રમાણ અંગુલ લે, કેટલાક એમ કહે છે, કે અવધિને અધિકાર હેવાથી ઉછૂય અંગુલ લે, આવલિકા તે અસંખ્યય સમયની જાgવી, કહ્યું છે કે અસંખ્યય સમયેને સમૂહ મળીને એક આવલિકા થાય છે, તેને પરમાર્થ આ છે, કે – '
કોઈ અવધિજ્ઞાની ક્ષેત્રથી અંગુલને અસંખ્યાત ભાગ જાણે, તે કાળથી આવલિકાને અસંખ્યાતમે ભાગ જાણે અહીં ક્ષેત્ર કાળ દેખવાનું બતાવ્યું તે ઉપચારથી જાસુવું. કારણ કે ખરી રીતે તે ક્ષેત્રમાં રહેલ પુદગળ દ્રવ્યો જે દેખવા ગ્ય હેય તેને દેખે છે, તથા તેટલા કાળના ભૂત ભવિષ્યના તે દ્રવ્ય સંબંધી પર્યાયે હોય તેને જાણે છે, પણ ક્ષેત્રકાળ અરૂપી હોવાથી અને અવધિજ્ઞાની રૂપી પદાર્થને દેખતે જાણતા હોવાથી ક્ષેત્રકાળને ન જાણે ન દેખે,
આ પ્રમાણે સર્વત્ર જાણવું, એટલે ચારે ગાથામાં સમ જવું તે જ પ્રમાણે જયારે તે અવધિજ્ઞાની અંગુલને અસંખ્યય.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬] ભાગ જુએ, ત્યારે આવલિકાના પણ સંખ્યય ભાગને જુએ, તથા અંગુલક્ષેત્રને જુએ ત્યારે થોડા સમય ઓછી એવી આવલિકાને જુએ, પણ જ્યારે આવલિકાને કાળ પૂરે જુએ, ત્યારે ક્ષેત્રના અંગુળ પ્રથકત્વ ૨ થી નવ સુધી જુએ ૩ર છે - હવે અવધિજ્ઞાની એક હાથે ક્ષેત્ર જુએ, ત્યારે કાળથી અંતર્મુહૂર્ત જુએ.
કાળથી દિવસથી થોડું ઓછું જુએ, અવધિજ્ઞાની ત્યારે ક્ષેત્રથી ગાઉ જુએ, તથા જ્યારે એક જન ક્ષેત્ર જુએ, ત્યારે કાળથી ૨ થી ૯ દિવસ સુધીનું જુએ, તથા પક્ષથી થોડું ઓછું જુએ, ત્યારે ક્ષેત્રથી ૨૫ યોજન જુએ, ૩૩ u
ભરતક્ષેત્ર જુએ ત્યારે કાળથી પંદર દિવસ જુએ. અને જે બુદ્વીપ ક્ષેત્ર જુએ ત્યારે માસથી કંઈક અધિક જાણે, રા દ્વીપ બે સમુદ્રનું મનુષ્ય ક્ષેત્ર જુએ, ત્યારે કાળથી ૧ વર્ષ જુએ, તથા ૨ થી ૯ વર્ષનું જુએ ત્યારે રૂચક નામના બાહ્ય દ્વીપના વિષયને જુએ છે. ૩૪
હવે આ સંબંધની ચાથી ગાથા (૩૫મી) વર્ણવે છે,
સંખ્યા જેની થાય તે સંખ્યય છે, તે સંવત્સર (એકવર્ષ) પ્રમાણને પણ થાય, તુ શબ્દ વિશેષ બતાવે છે કે સં.
પેય હજાર ઉપરને પણ થાય છે, તે સંખ્યાતા કાળમાં એટલે હજારો ઉપરના વર્ષનું જેમાં દેખાય તેવું અવધિ થાય, તેને ક્ષેત્રથી સંખ્યાતા દ્વીપ સમુદ્રો દેખાય છે, અપિ શબ્દથી જાણવું કે મહાન એક સંખ્યાના જનને દ્વીપ સમુદ્ર પણ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૭ ] હાય, અથવા તેને ભાગ પણ હોય. તથા અસંખ્યાત કાળ તે પપમ વિગેરે લક્ષણવાળાનું અવધિજ્ઞાન થાય, તેને ક્ષેત્રથી પણ અસંખ્યાતા દ્વીપ સમુદ્રોના જ્ઞાનની ભજના જાણવી, કેઈ વખત અસંખ્યાતા દ્વીપ સમુદ્રનું અવધિજ્ઞાન કેઈ મનુષ્યને થાય, કેઈને મેટા સંખ્યાતા દ્વીપ સમુદ્રોનું જ્ઞાન થાય, કેઈને એક પણ (અસંખ્યાતા જેજનના) દ્વીપ સમુદ્રનું જ્ઞાન થાય, તથા કેઈને સ્વયંભુ રમણ જેવા મહાન સમુદ્રના એક દેશ (ભાગ) નું પણ અવધિજ્ઞાન થાય, આ અવધિજ્ઞાન તીરછું છે એમ જાણવું, અથવા સ્વયંભુરમણ વિષથનું તે મનુષ્યક્ષેત્રની બહારનું અવધિજ્ઞાન છે, તે આશ્રયી જાણવું, એટલે અહીં અસંખ્યયનું પ્રમાણ લીધું તે પેજનની અપેક્ષાએ સર્વ પક્ષમાં જાણવું, (પણ દ્વીપ સમુદ્રની અપેક્ષા ઉપરજ આધાર ન રાખ) એટલે એમ જાણવું કે જે અસંખ્યાતા કાળનું અવધિજ્ઞાન જાણે, તે પુરૂષ એક દ્વીપ સમુદ્રના એક દેશમાં મોટા સમુદ્રની અપેક્ષાએ અસંમેય જનનું પણ જ્ઞાન ધરાવે ૩૫ .
આ પ્રમાણે સ્થલ ન્યાયને સ્વીકારી ક્ષેત્ર વૃદ્ધિ સાથે કાળ વૃદ્ધિ અનિયત છે એમ બતાવ્યું, અને કાળ વૃદ્ધિએ ક્ષેત્ર વૃદ્ધિ નિશ્ચયથી બતાવી.
હવે દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ ભાવની અપેક્ષાએ જેની વૃદ્ધિમાં બીજાની વૃદ્ધિ થાય, અથવા નથી થતી, તે બતાવે છે.
-
૭
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૮ ]
काले चउण्ड वुड्ढी, कालो भइ यव्वो खित्तवुड्ढीए; वुड्ढीइ दव्व पज्जव, भइयव्वा खित्तकालाउ ॥ नि. ३६ ॥
અવધિજ્ઞાનની કાળમાં વૃદ્ધિ થતાં દ્રવ્ય વિગેરે બધાંની વૃદ્ધિ થાય છે, આ સામાન્ય કહેલ છે તેથી પણ કાલની ભુજના ક્ષેત્રની વૃદ્ધિમાં જાણવી, એટલે ક્ષેત્રની વૃદ્ધિ છતાં પણુ કાળની વૃદ્ધિ થાય પણ ખરી, ન પણુ થાય, શા માટે ? –ક્ષેત્રનું સૂક્ષ્મપણું છે, અને કાળનું સ્થુલપણુ' છે, દ્રવ્ય પર્યાયે તા વધે છે, અહીં સાતમી વિભક્તિ અંતે છે,
66
प होंति अयारंते, पयंमि विइयाए बहुसु पुंलिगे तइयाइसु छट्ठी सतमीण एगंमि महिलत्थे ॥ શ્॥
""
એકાર અકારાંત પદમાં દ્વિતીયા વિભક્તિમાં તથા પુલિંગના અહુવચનમાં આવે છે, તથા મહિલાના અમાં ત્રીજી વિગેરે વિભક્તિમાં તથા ઠ્ઠી સાતમીના એકવચનમાં છે. અર્થાત્ પુલિ’ગમાં દ્વિતીયાના મહુવચનમાં અકારના એકાર થાય છે, તથા સ્ત્રીલિંગમાં અને ત્રીજી વિભક્તિ વગેરેમાં તથા છઠ્ઠી સાતમીના એકવચનમાં એકાર સર્વત્ર થાય છે, આવેા માગ શ્રીના નિયમ છે, માટે આવા લક્ષણથી સિદ્ધ થાય છે, એ પ્રમાણે જ્યાં પ્રાકૃત ગાથા હાય, ત્યાં ઇષ્ટ વિભક્તિ પદ્માના અંતમાં લેવી ( માગધીમાં સંસ્કૃત માફ્ક અમુકજ રૂપ વિભક્તિમાં થાય તેવુ નથી માટે યેાગ્ય અર્થ જે રીતે ઘટે તે પ્રમાણે ફેરફાર કરવા ) તે પ્રમાણે લેતાં ચાલુ વાતમાં દ્રવ્ય અને પર્યાયની વૃદ્ધિ થવા છતાં પણ ક્ષેત્ર કાળની ભજના
!)
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૯ ] જાણવી; કારણ કે દ્રવ્ય પર્યાયે પરિસ્થલ હેવાથી અને ક્ષેત્ર કાળ સૂક્ષમ હોવાથી ક્ષેત્રકાળ વધવાનું નક્કી નથી, પણ દ્રવ્યની વૃદ્ધિ થાય તે પર્યાની વૃદ્ધિ અવશ્ય થાય છે, (ગાથામાં તુ” “જ” ના અર્થમાં છે) પણ પર્યાની વૃદ્ધિમાં દ્રવ્યની વૃદ્ધિમાં ભજના જાણવી; કારણ કે દ્રવ્યથી પર્યાયોનું સૂક્ષમણું વિશેષ છે, અક્રમવત્તિ (સ્પર્શ રસ વિગેરે) એની પણ વૃદ્ધિનો સંભવ છે, એટલે પર્યાયની વૃદ્ધિ થાય, તે પણ કાળવૃદ્ધિને અભાવ છે, જે ૩૬ છે
પ્ર–જઘન્ય મધ્યમ ઉત્કૃષ્ટ ભેદથી ભિન્ન એવા અવધિ જ્ઞાન સંબંધી ક્ષેત્ર કાળના અંગુળ આવલિકાના અસંખ્યય ભાગથી ઉપલક્ષિતમાં પરસ્પર પ્રદેશ અને સમય સંખ્યા પરિસ્થલ અને સૂકમપણું છે ખરું, પણ તે કેટલામા ભાગે રહીન અધિકપણું છે?
ઉ–જેનું વર્ણન કરવું છે, તે આવલિકાના અસંખ્યય ભાગ આદિ કાળથી અસંમેયગણું ક્ષેત્ર છે, કેવી રીતે ? તે કહે છે, सुहुमोय होइ कालो, तत्तो सुहुमयरं हवा खित्तं; अंगुल सेढीमित्ते, ओसप्पिणीओ असंखेजा ॥ नि. ३७ ।।
સૂક્ષમ (ઝીણે) કાળ છે, કારણ કે તે સે કમળ કમળનાં પત્ર સાથે ભેદવા જોરથી પ્રયાસ કરીએ, તે પણ એક પત્ર ભેદાતાં અસંખ્યાતા સમય વીતી જાય, તેથી પણ ક્ષેત્ર - ધારે સૂક્ષ્મ બતાવેલ છે, કારણ કે અંગુલ શ્રેણી માત્ર ક્ષેત્રમાં એક
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦૦] પ્રદેશે એક સમયની ગણતરી કરતાં અસંખ્યાતી અવસર્પિણ ગણાઈ જાય, એમ તીર્થકર કેવળજ્ઞાનીઓ બતાવે છે, તેને ભાવાર્થ આ છે કે અંગુલ શ્રેણિમાત્રમાં પ્રદેશનું સ્થાન વિચારતાં અસંખેય અવસર્પિણીના સમયની રાશિનું પરિમાણ થાય. ૩૭ છે
આ પ્રમાણે જઘન્ય વિગેરે ભેદેવાળું અવધિજ્ઞાનનું ક્ષેત્ર પરિમાણ બતાવ્યું, અહીં પણ પૂર્વે બતાવ્યા પ્રમાણે સમજવું કે ક્ષેત્ર તે ક્ષેત્રમાં રહેલી દ્રવ્ય વસ્તુઓ દેખવાયેગ્ય હોય તેને અવધિજ્ઞાની જુએ જાણે, તેથી ક્ષેત્રમાં દ્રવ્ય અવધિપણું હોવાથી તેની પછી તુર્તજ અવધિજ્ઞાનને જાણવા ગ્ય દ્રવ્યને કહે છે, तेआ भाषा व्वाण, अंतरा इत्थ लहइ पट्ठवओ। गुरु लहुअ अगुरु लहुअं, तंपि अतेणेव निट्ठाइ ।। नि. ३८
અવધિ જઘન્ય મધ્યમ ઉત્કૃષ્ટ એમ ત્રણ ભેદવાળું છે, તેથી પ્રથમ જઘન્ય અવધિને જાણવા યોગ્ય દ્રવ્યને બતાવે છે, તેજસ અને ભાષા તેમનાં દ્રવ્યના વચલા આંતરાને જાણે, (ગાથામાં અંતરાત્ પંચમી છે ત્યાં સાતમી લેવી એટલે અંતરે થાય અથવા પાઠાંતરમાં તે પાઠ છે તે લેતાં સાતમીને અર્થ લે) તેને સાર આ છે, કે તેજસ તથા વા (વચન) દ્રવ્યને અંતરાલે તે બેને અગ્ય અન્ય દ્રવ્ય છે, તે અવધિજ્ઞાની જાણે,
પ્ર–કર્યો?
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦૧] ઉ–અવધિજ્ઞાનને પ્રારંભક (પ્રસ્થાપક) જાણે. પ્ર-કેવું વિશિષ્ટ?
ઉ–ગુરૂ, તથા લધુ, તથા અગુરુલઘુ જાણે છે, તેને સાર આ છે, કે ગુરૂ લઘુના પર્યાયવાળું તથા અગુરૂ લઘુના પયોયવાળું દ્રવ્ય જાણે છે. તેમાં તેજસ દ્રવ્યની સમીપમાં હેય તે ગુરૂલઘુ છે, અને જે ભાષા દ્રવ્યની સમીપમાં હોય તે અગુરૂ લઘુ છે, અને અવધિજ્ઞાની પ્રવતે (પડત) છતે તે ઉપર બતાવેલજ દ્રવ્યના ઉપલબ્ધ (દેખાવા) વડેજ નિકા (સમાપ્તિ) ને પામે છે, (અવધિજ્ઞાન રહિત થાય છે) ગાથામાં અપિ શબ્દ છે, તેથી એમ જાણવું, કે પ્રતિપાતિ ( હીયમાન ઘટનાડું) અવધિજ્ઞાન હોય તેજ તે ઘટે છે, પણ બધું જ અવધિજ્ઞાન પ્રતિપાતિ (ઘટનાડું) છે એમ ન જાણવું, ચકાર “જ” ના અર્થમાં છે, તેથી એમ જાણવું કે અવધિજ્ઞાનજ ઘટે છે, પણ બીજાં બધાં મતિજ્ઞાન વિગેરે તેમ ઘટે છે, એમ ન જાણવું, એ ૩૮
પ્ર—કેટલા પ્રદેશવાળું તે દ્રવ્ય છે, કે જે તૈજસ ભાષા દ્રવ્યના વચમાં રહેલ છે, અને જઘન્ય અવધિજ્ઞાનીને પ્રમેય (જાણવા ગ્ય છે,) માટે, તે પરમાણુને કમથી લઈને તે પરમાણુઓના ઉપચયથી દારિક વિગેરે વર્ગણને અનુક્રમ કહે જોઈએ? તે બતાવવા નિ. બે ગાથાઓ કહે છે, . ओराल विउव्वाहार ते अभाषाण पाण मणकम्मे । હવ વIrru, લાખો વિવઝrafa | જિ. રૂ .
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૨] कम्मोरि धुवेयर सुण्णेयर वग्गणा अणंताओ चट धुव णंतर तणु वग्गणाय मीसो तहाऽचित्तो॥ नि. ४०॥ - પ્ર–ઔદારિક વિગેરે શરીરને દ્રવ્યની વર્ગણા શામાટે કહે છે? વિનેય (શષ્ય) ને મુંઝવણ ન થાય, માટે તે સંબંધી દષ્ટાંત આપે છે,
આ ભરત ક્ષેત્રમાં મગધ દેશમાં કુંચીકર્ણ નામે ધનપતિ શેઠ હતું, તેની પાસે ગાયે હજારોની સંખ્યામાં ઘણી હોવાથી તે બધીને જુદી જુદીપાળવા માટે ઘણું ગોવાળીયા રાખ્યા, તે પણ પરસ્પર ગાયે મળી જવાથી ઓળખવાને અભાવે ગેવાળીયા પરસ્પર કંકાસ કરવા લાગ્યા, તેમને વારંવાર વઢતા જોઈ તે ન લડે માટે તેમની ઓળખાણ માટે રાતી ધોળી કાળી કાબરી વિગેરે રંગવાળી જુદી જુદી પાડીને અમુક અમુક સંખ્યાની વગણ કરી તે ગોવાળીયાઓને સેંપી, આ દષ્ટાંતે હવે બધ આપે છે. કે અહીં ગાયના માલીક જેવા તીર્થકર છે, ગોવાળીયા જેવા શિષ્ય, ગાયે રૂપ પગલાસ્તિ કાય, તેમની પરમાણુ વિગેરેની વર્ગણાના વિભાગવડે તીર્થ કરે શિષ્યને સમજાવ્યા છે, હવે તેનું સ્વરૂપ બતાવે છે.
તેમાં પ્રથમ ઔદારિક ગ્રહણ કરવાથી દારિક શરીરને ગ્રહણ કરવા યોગ્ય વર્ગણાઓ લીધી છે, તેઓ આ પ્રમાણે જાણવી–અહીં વર્ગણાના ચાર ભેદ પડે છે, દ્રવ્યથી ક્ષેત્રથી કાળથી અને ભાવથી, તેમાં દ્રવ્યથી એક પ્રદેશ (પરમાણ) થી અનંત પ્રદેશ પ્રમાણની, ક્ષેત્રથી એક પ્રદેશમાં
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૩ ]
અવગાઢથી અસંખ્યાત પ્રદેશ સુધી અવગાઢેલી, કાળથી એક સમયની સ્થિતિવાળી તે અસભ્યેય સમયની સ્થિતિ સુધીની, ભાવથી પરિસ્થલ ન્યાયને અનુસરીને કાળા રંગથી લઈને શુકલ રંગ સુધીની પ,સુરભિ દુરભિગ ધવાળી એ, તિખા રસથી લઈને મધુર ૨સ સુધી ૫, મૃદુસ્પર્શી થી લુખા સ્પર્શી સુધી અને ગુરૂ લધુ તથા અલધુ ગુરૂ સુધી ૮, આ પ્રમાણે આ વર્ગ ણાએ પ્રથમની ચાર પ્રકારની છે, હવે તે ચાલુવાત કહે છે, તેમાં પ્રથમ પરમાણુઓની એક વણા છે. એ પ્રમાણે એ પરમાણુ ( પ્રદેશ ) ની એક વ ણા છે, એ પ્રમાણે એકેક પરમાણુ વધતાં સંખ્યેય પ્રદેશ (પરમાણુ) ની સભ્યેય વણાએ છે, અને અસભ્યેય પ્રદેશની અસ ંખ્યેય વ ણાઓ છે. પછી અનંત પ્રદેશની અનતી વણાએ છે, પણ તેઓ ઓદારિક શરીરને અયેાગ્ય છે, ત્યારપછી તેને ઉલંઘી વિશિષ્ટ પરિણામ વાળી દારિક શરીર ગ્રહણ કરવા કામ લાગે, તે પણ અન તી વ ણુાઓ છે, તેમને પણ આળંગીને પ્રદેશની વૃદ્ધિએ ઓદારિક શરીરને પણ કામ ન લાગે તેવી અનંતી વણાઓ છે; કારણકે ઘણા દ્રવ્યેથી અને સૂક્ષ્મ પરિણામે પરિણત થવાથી દારિક શરીરને તે નકામી છે, તેમ આ વણાએ અલ્પ પરમાણુઓથી બનેલ અને બાદર પરિણામ વાળી હાવાથી વૈક્રિયશરીરને પણ અચેાગ્ય છે, પાછી પરમાની વૃદ્ધિએ મીજી અનતી વણાએ ઉલંઘવાથી તેવા પરિણામવાળી વૈક્રિય શરીરને યાગ્ય અનતિ વ ણુાઓ છે, પછી તે વ ણુાઓમાં પ્રદેશની વૃદ્ધિથી ઘણા પરમાણુથી
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] નિવૃત્ત અને સૂક્ષ્મ પરિણામપણે હેવાથી વૈક્રિયશરીરને ગ્રહણ કરવા યોગ્ય નથી, એમ પ્રદેશ વૃદ્ધિએ વધતી વર્ગણાઓ પછીના શરીરને પણ ન ગ્રહણ કરવા યોગ્ય અનંતી વણઓ છે, કારણકે તે આહારક શરીરને અ૯૫ પરમાણુઓથી નિવૃત્ત છે, અને બાદર પરિણામ વાળી હોવાથી થતી નથી. એમ આહારક અને તેજસની ભાષાથી આના પાન (શ્વાસેવાસની મન અને કર્મની અયોગ્ય ગ્ય વર્ગણાઓ પ્રદેશ વૃદ્ધિએ અનંતની ત્રણ ત્રણ જવી.
પ્ર–આ દારિક વિગેરેની વર્ગણાઓ ત્રણ ત્રણ કેવી રીતે સમજવી?
ઉ–તૈજસ ભાષા દ્રવ્યાંતરવતી ઉભય અગ્ય દ્રવ્ય અવધિજ્ઞાનવાળો દેખી શકે છે તે માટે,
આ દ્રવ્ય વર્ગણાઓને ક્રમ છે, તેમાં વર્ગણ તે વર્ગ અથવા રાશિ છે, (તે ત્રણે એક અર્થના પર્યાય છે) તથા વિપર્યાસવડે ક્ષેત્ર તે ક્ષેત્ર સંબંધી વર્ગણાને ક્રમ જાણો, તેને ભાવાર્થ આ છે, કે એક પ્રદેશમાં અવગાહિ રહેલ પરમાણુઓના સકંધોની એક વર્ગણ તેજ પ્રમાણે બે પ્રદેશમાં અવગાહી રહેલ કંધોની બીજી વર્ગણ એમ એકેક પ્રદેશની વૃદ્ધિએ સંખેય પ્રદેશમાં અવગાહેલ સંખેય અસંખ્યય પ્રદેશમાં અવગાહેલ અસંખ્યય છે, અને પ્રદેશ પ્રદેશ ઉત્તરા (વધતી) અસંખ્યયને ઉલંઘી કર્મને યેાગ્ય અસંખ્યય વર્ગણ થાય છે, પાછી પ્રદેશ વધતીએ તેને અગ્ય એવી
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૫] અસંખ્યય વર્ગણાઓ થાય છે, અને અગ્યતાનું કારણ અલ્પ પરમાણુ નિવૃત્ત અને ઘણા પ્રદેશમાં અવગાઢ છેવાથી, મન દ્રવ્યને પણ એ પ્રમાણે અયોગ્ય ગ્ય અને અયોગ્ય લક્ષણવાળી ત્રણ ત્રણ વર્ગણાઓ જવી. આ પ્રમાણે સર્વત્ર ભાવના કરવી, પરંપર સૂક્ષ્મ પ્રદેશથી અસંખ્યય ગુણવાળી પૂર્વે તેજસથી (તસ્વાર્થ અ–૨–સૂ–૩૮-૩૯ માં) બતાવેલ છે, આ પ્રમાણે કાળથી અને ભાવથી વર્ગણ ટુંકારણમાં બતાવી છે ૩લા હવે તે સંબંધી બીજી ગાથા કહે છે,
પૂર્વની ગાથામાં કર્મ દ્રવ્યની વર્ગ બતાવી, હવે એકેક પ્રદેશ વધતાં તેને ન ગ્રહણ કરવા ગ્ય બતાવે છે, કરાય તે કર્મ, તે કર્મના ઉપર ધ્રુવ વર્ગણ અનંતી છે, અહીં ધુવ નિત્ય તે કાળ રહેનારી જાણવી, અને તેના ઉપર પ્રદેશ વધતે વધતે અશાશ્વતી કદી ન પણ હોય તેવી અનતી વર્ગણાઓ હોય છે, ત્યાર પછી શૂન્ય વર્ગણા, એટલે શૂન્ય અંતરવાળી વર્ગણું એટલે એકેક ઉત્તર વૃદ્ધિએ વ્યવહિત અંતરવાળી અનંતી વગણુએ છે, તથા તેથી ઉલટી અશૂન્ય અંતરા તે અવ્યવહિત અંતરવાળી પણ એકેક પ્રદેશ વધતી અનંતી વર્ગણુઓ છે, ત્યાર પછી ચાર ધ્રુવનંતરા પ્રદેશ ઉત્તરવાળીજ વગણ થાય છે, ત્યાર પછી તેનું વર્ગશુઓ છે, તેને ભાવાર્થ આ છે, કે ભેદ અભેદના પરિણામે વડે દારિક વિગેરેને યેગ્યતાના અભિમુખ હોય છે, અથવા મિશ્ર અચિત્ત સ્કંધ વયને યોગ્ય તે ચાર જ વર્ગણુઓ જ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] થાય છે, ત્યાર પછી મિશ્રર્કંધ થાય છે, તે સૂક્ષ્મજ થેડા બાદ પરિણામની અભિમુખ હોય તે મિશ્ર છે, ત્યારપછી અચિત્ત મહાત્કંધ છે, તે વિશ્રસા પરિણામના કારણે કેવળિ સમુદ્રઘાતની ગતિએ લકને પૂરત અને પાછા સંકેચાતા હોય છે.
- પ્ર–અચિત્તપણાના અવ્યભિચારથી તેનું અચિત્ત વિશેષણ વ્યર્થ છે?
ઉ–એમ નથી, કેવળી સમુદ્દઘાત સચિત્ત કર્મ પુદ્રગળ લકવ્યાપિ મહાત્કંધ છે, તેનાથી આ અચિત્ત જુદે છે. માટે અચિત્ત શબ્દ જરૂર છે, કેટલાક આચાર્યો કહે છે, કે આ અચિત્ત સ્કંધજ સર્વોત્કૃષ્ટજ પ્રદેશ છે, પણ તે સ્વીકારવા યંગ્ય નથી, કારણ કે અવગાહના અને સ્થિતિવડે ઉત્કૃષ્ટ પ્રદેશ અસંખ્યય ભાગ હીનાદિ ભેદથી ચતુઃસ્થાનમાં પડે છે, એમ કહ્યું તે બતાવે છે,
उक्कोस पएसि आणं भंते केवइआपजवा पण्णत्ता ? गोयमा ! अणन्ता, से केण टेणं भंते एवं वुच्चइ ? गोयमा ! उकोस पएसिए उक्कोस पएसिअस्स दवट्ठाए तुल्ले, पएसठ्ठाएवितुल्ले ओगाहणट्ठयाए चउट्ठाणा वडिए ठितीएवि ४, वण्ण रस गंध अट्ठहि अफासेहि छट्ठाण वडिए"
હે ભગવન! ઉત્કૃષ્ટ પ્રદેશિકાના કેટલા પર્યાયે કહ્યા છે? હે ગતમ! અનંતા, પ્ર.–શા માટે એમ કહે છે? ઉ૦–ઉત્કૃષ્ટ પ્રદેશિક ઉત્કૃષ્ટ પ્રદેશિકના દ્રવ્યપણથી
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૭ ]
તુલ્ય છે, પ્રદેશપણાથી પણ તુલ્ય છે, અને અવગાહનાથી ચાર સ્થાનમાં પડે છે, તેમ સ્થિતિવડે પણ ચાર છે, વણુ ગંધ રસ અને આઠ સ્પર્શાવડે છ સ્થાનમાં પડે છે,
પણ ઉપર બતાવેલ વ ણાવાળા તે તેવા બીજા અચિત્ત મહાકા સાથે અવગાહના સ્થિતિવડે તુલ્ય છે, વળી ઉત્કૃષ્ટ પ્રદેશવાળા તે આઠ ક્સી છે, તથા અચિત્ત મહાસ્ક ધ તા ચાર ફરસવાળા છે, તેથી એમ સમજવું કે અચિત્ત મહાસ્ક ંધથી ખીજા પણ મોટા સ્ક ંધા વિદ્યમાન છે, આટલું હું. કામાં કહ્યુ, ૫ ૪૦ ॥
ઉપર તેજસ ભાષા દ્રબ્યાનુ અંતરાળ તથા ગુરૂ લધુ અને અશુરૂ લધુ દ્રવ્ય જઘન્ય અવધિજ્ઞાની જુએ, જાણે, એવું ખતા, પણ દારિક વિગેરે દ્રબ્યાનું બતાવ્યુ નહતુ, તે દારિક વિગેરે દ્રબ્યાનુ જે શુરૂ લઘુપણું', કે અગુરૂ લધુપણું છે, તે બતાવે છે,
ओरालिअ वेउव्विस आहारग तेअगुरु लहु दुव्वा, कम्म गमण भासाइ, एआइ अगुरु लहु आई ॥ नि-४१ ॥ દારિક વૈક્રિય આહારક તૈજસ દ્રવ્યે ગુરૂ લધુ છે, અને કાણુ મન અને ભાષાદિ બ્યા અગુરૂ લઘુ નિશ્ચય નયની અપેક્ષાએ છે ( નિશ્ચય નયનામતે એકાંત ગુરૂલઘુ દ્રબ્યાને અભાવ છે અને વ્યવહાર નયની અપેક્ષાએ માટીનું ઢેકુ` ભારે, હલકા દીવા, ગુરૂ લઘુ વાયુ અને આકાશ અગુરૂ લધુ, વિગે૨ છે ) ૫ ૪૧ ૫
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮] હવે પછીની બે ગાથાઓ સાથે સંબંધ છે, પ્રથમ ક્ષેત્ર કાળનું અવધિજ્ઞાન સંબંધી ફક્ત અંગુલ આવલિકાના અને સંખ્યય વિગેરે ભાગની કલ્પનાવડે પરસ્પર ઉપલંભની વૃદ્ધિ બતાવવાવડે કહ્યું, હવે તે બેનું ઉક્ત લક્ષણવાળા દ્રવ્ય સાથે પરસ્પર ઉપનિબંધ બતાવે છે. संखिजमणो व्वे, भागो लोग पलियस्स बोद्धव्यो । સંવિઝ જન્મ સુધે, આાપ ચિં છે.નિ-ઇર ! तेया कम्म सरीरे, ते आ दव्वे अ भास दव्वे अ%; बोधव्वम संखिजा, दीव समुद्दा य कालाअ॥ नि-४३ ॥
સંખ્યા ગણાય તે સંખેય છે, મન સંબંધીનું યે દ્રવ્ય તે મને દ્રવ્ય છે, તે મને દ્રવ્યને જાણનારૂં અવધિક્ષેત્રથી સંખેય લેક ભાગ જાણે, અને કાળથી પણ સંખ્યય ભાગ પલ્યોપમને જાણે, તેને સાર આ છે, કે જે અવધિજ્ઞાની મને દ્રવ્યને જાણે તે ક્ષેત્રથી લેકના સંપેય ભાગને અને કાળથી પલ્યોપમના સંખેય ભાગને જાણે. તથા કર્મ દ્રવ્યને જાણનારા અવધિજ્ઞાની હોય, તે લોકના તથા પલ્યોપમના જુદા જુદા સંખ્યય ભાગે જાણે. લોકના તથા સંપૂર્ણ ચોદ રાજ પ્રમાણ લોક ક્ષેત્રને જે અવધિજ્ઞાની જાણે, તે કાળથી થોડું ઉણું પલ્યોપમ જાણે, - પ્રવે--દ્રવ્યના સંબંધી ક્ષેત્ર કાળના અવધિજ્ઞાનના અવધિજ્ઞાનનું વર્ણન કરવાનું છે, તે વખતે ફક્ત એકલા લેક ક્ષેત્રનું અને પપમ કાળનું ગ્રહણ કરવું અયુક્ત છે.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯] ઉ૦–-એમ નથી, અહીં પણ દ્રવ્યના ઉપનિબંધનના સામર્થ્યનું વ્યાસપણું છે, કે ક્ષેત્રકાળની વૃદ્ધિમાં દ્રવ્યોની અ. વચ્ચે વૃદ્ધિ છે, અને તેથી એમ જાણવું, કે મને વર્ગણની ઉપર પણ ધ્રુવ વર્ગણ વિગેરે દ્રવ્યને દેખનારા અવધિજ્ઞાનીને ક્ષેત્ર કાળની પણ વૃદ્ધિ જાણવી છે ૪૨ છે
તેજોમય તે તેજસ, સાથે શરીર શબ્દ બધામાં જેડ, તે તેજસ શરીરને દેખનાર અવધિજ્ઞાનીને ક્ષેત્રથી અસંખ્યય દ્વીપ સમુદ્રો જણાય, કાળપણ અસંખ્યાતે જાણુ, મિથ્યાદર્શન વિગેરેથી જે સંસાર ભ્રમણના બીજરૂપ ક્રિયા કરાય તે જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ પ્રકારનું છે, તેનાથી નિવૃત્ત અને થવા તન્મય છે, તે કામણ શરીર જે, (કામણ સાથે શરીર શબ્દ જેડ) તેજસ શરીર માફક કામણમાં પણ ક્ષેત્રથી અસંખ્યય દ્વીપ સમુદ્રો જાણે, ભાષા વિષયમાં પણ તે પ્રમાણે જાણવું. કાળ પણ અસંખ્યય સંખેય પલ્યોપમ જેટલું જાણે, આ બધામાં અસંખ્યયપણું આવે છે, છતાં પણ યથા ચેગ દ્વીપ સમુદ્રનું અ૫ બહુત્વ સૂફમ તથા બાદર દ્રવ્યના દ્વારવડે જાણવું, (તેજસ દ્રવ્યથી કામણ દ્રવ્ય સૂક્ષમ છે, એટલે જ્યાં સુધી બંધાયાં ન હોય ત્યાં સુધી તેજસ કાર્મણથી બંધાયેલાં તેજસ કાર્મણ સ્થળ છે તેથી પ્રથફ વચન છે.)
પ્ર --આ પ્રમાણે હોય તે ગાથા ૩૮માં બતાવેલું
तेया भासा दव्वाण अंतरा एत्थ लहइ पट्ठवओ, તેની સાથે તેજસ ભાષાનું અંતરાળ દ્રવ્ય બતાવનાર અંગુળ
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧૦ ] આવલિકા અસંખ્યય ભાગ વિગેરે ક્ષેત્ર કાળ પ્રમાણુ બતાવ્યું, તે તૈજસ ભાષાદ્રવ્યનું ક્ષેત્રકાળનું અસંખ્યયપણું કહ્યું છે. તેથી વિરોધ આવશે.
ઉ–-એમ નથી, પ્રારંભક અવધિજ્ઞાનીને બંનેને ગ્રહણ કરવા એગ્ય નહિ, તેજ દેખે છે, એવું કહ્યું છે, અને દ્રવ્યનું વિચિત્ર પરિણામ હોવાથી ઉપર બતાવેલું ક્ષેત્ર કાળનું પ્રમાણ અવિરૂદ્ધજ છે અથવા તે અલ્પ દ્રવ્ય છે, એમ અંગીકાર કરીને કહ્યું, અને આ બીજી વખત કહ્યું, તે ઘણું તૈજસ ભાષા દ્રવ્યો છે, તેને આશ્રયી કહ્યું માટે વધારે કહેતા નથી, છે ૪૩ છે
પ્રવ—જઘન્ય અવધિનું પ્રમેય બતાવતાં કહ્યું, કે ગુરૂ લધુ અથવા અગુરૂ લઘુ દ્રવ્ય દેખે છે, પણ બધું રૂપી દ્રવ્ય દેખે નહિ, તથા વિમધ્યમ અવધિ પણ અંગુલ આવલિકાના અસંખ્યય ભાગથી લઈને ઠેઠ સુધી અમુક દ્રવ્ય જાણે, પણ બધું રૂપી દ્રવ્ય ન જાણે, કારણ કે તે અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રમાં રહેલી વસ્તુઓને જાણે, તેથી અહીં પ્રશ્ન કરે છે, કે ઉત્કૃષ્ટ અવધિ પણ બધાં રૂપી દ્રવ્ય દેખે કે નહિ, અથવા કેવી રીતે છે? તેને ખુલાસો કરે છે, एग पएसो गाढं परमोही लहइ कम्मग शरीरं । लहह य अगुरुय लघुअं तेय शरीरे भवपुहुत्तं ॥ नि ४४ ॥
પ્રકૃણ સૌથી (બારીક) દેશ (ભાગ) તે પ્રદેશ તેવા ક્ષેત્રના એક પ્રદેશમાં અવગાઢ (સંપૂર્ણ વ્યાસ) થયેલ હોય
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧૧ ]
તે પરમાણુ હાય, અથવા એ અણુ ( સ્કંધ ) વિગેરે દ્રવ્ય હાય, તેવા એક પ્રદેશના અવગાઢ રહેલા પરમાણુ કે સ્કંધને પણ પરમ અધિજ્ઞાની દેખે છે ( આકાશ પ્રદેશેામાં એવા સ્વભાવ છે, કે અનંત પરમાણુના એક કે તેવા બીજા કા માઇ શકે છે,) અવધિજ્ઞાની તથા જ્ઞાન અભેદ્યપણે લેવાથી સૂત્રની ગાથામાં એમ કહ્યુ કે અવવિધ દેખે છે. તથા કાણુ શરીરને પણ દેખે છે;
પ્ર—પરમાણુ તથા એ અણુ વિગેરેનુ દ્રવ્ય નથી કહ્યું, તે કયાંથી જાણીએ, કે તેનું આલખન પરમ અવધિજ્ઞાની તે છે, જાણે છે, માટે આ કાણુ શરીર લીધું તેથીજ સિદ્ધ થશે કે આ બે અણુ વિગેરેનુ કાણુ શરીર હશે ?
ઉ—તેમ નથી, કારણ કે કામ ણુ શરીર જીવ સંબંધી હાવાથી અને જીવ અસખ્યાત પ્રદેશની અવગાહના વાળાજ હાવાથી એક પ્રદેશ અવગાઢનુ લાગુ પડે નહિ; માટે જુદું અતાવ્યુ છે, અને અગુરૂ લઘુતુ જ્ઞાન પામે છે, અને ચકાર હાવાથી જણાય છે કે ગુરૂ લધુ પણ જાણે છે, તથા પુગળ લક્ષણ જાતિની અપેક્ષાએ એકવચન છે, ખીજી રીતે એમ લખાય, કે સર્વ પ્રદેશમાં અવગાઢ દ્રબ્યાને જુએ છે, તથા તેજસ શરીર દ્રવ્ય વિષયવાળા અવધિમાં કાળથી ભવ પૃથવ પરિચ્છેદ્ય પણે સમજવું, તેના સાર આ છે, કે જે અવિધ તેજસ શરીરને જુએ છે, તે કાળથી ભવ પૃથક્ક્ષ જુએ છે, તથા પૂર્વે કહેલ કે તેજસ શરીરને જુએ તે કાળથી પક્ષેા
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧૨] અમને અસંમેય ભાગ જુએ તે જ અહીં ભવ પૃથકત્વવડે વિશેષપણે બતાવ્યો, તેને દેખે તે.
પ્ર—એક પ્રદેશ અવગાહનું અતિ સૂક્ષ્મપણું હેવા છતાં કામણ શરીર વિગેરેનું તેને દર્શન થાય, ત્યારે તે કામણ શરીર વિગેરે કહેવું વ્યર્થ છે? તથા એક પ્રદેશ અવગાઢ એવું પણ ન કહેવું; કારણ કે--(વાર્થ ૪મા વર્ષ) બધા રૂપી દ્રવ્યને જાણે, આવું કહેલું છે,
ઉ૦––સૂમ દેખે છે, માટે બાદર પણ દેખે, એ નિયમ નથી, તથા બાદર દેખે, માટે સૂક્ષ્મ પણ દેખે તે પણ નિયમ નથી, કારણ કે–
અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતાં અગુરૂ લઘુને આરંભક તેને જેવા છતાં ગુરૂલધુને જેતે નથી, અથવા અતિસ્થલ ઘટ વિગેરે ને મન: પર્યવજ્ઞાની જાણવા છતાં ફકત મને દ્રવ્યમાંજ જાણ વા પણું રહે, પણ અતિસ્થલ એવા બીજા દ્રવ્યમાં નહિ, આ પ્રમાણે વિજ્ઞાન વિષયના વિચિત્ર પણને સંભવ થયે તે સંશય દૂર કરવા માટે એક પ્રદેશમાં અવગાહીનું ગ્રહણ કરવા છતાં શેષ (બાકી, ના) વિષયનું વિશેષ બતાવવું તે અષ (સારું) છે, અથવા એક પ્રદેશ અવગાહી ગ્રહણ કરવાથી પરમાણુ આદિથી કામણ સુધીનું ગ્રહણ છે, અને ત્યાર ૫છીનામાં અગુરૂ લઘુનું ગ્રહણ કર્યું છે, ચ શબ્દથી ગુરૂલઘુ
દારિક વગેરેનું ગ્રહણ છે, આ પ્રમાણે પરમ અવધિ વાળાને સર્વ પુગળનું વિશેષ વિષયપણું બતાવેલું જાણવું.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧૩] તેવાનેજ પછી સિદ્ધ કરીને કહેશે કે બધા રૂપી પદાર્થને તે જાણે છે, માટે તેમાં દેષ નથી આવતું. ઉપર બતાવેલ એક પ્રદેશ અવગાઢ વિગેરે છે, તેજ બધું રૂપી છે, પણ બીજું નથી (આવું સામાન્ય બુદ્ધિવાળાને ખુલ્લું સમજવા કહ્યું છે) છે જ છે
આ પ્રમાણે પરમાવધિને દ્રવ્યને આશ્રયી વિષય કહ્યો, હવે ક્ષેત્ર કાળને આશ્રયી બતાવે છે, परमाही असं खिजा, लोगमित्ता समा असंखिजा। रूषगयं लहइ सव्वं, खित्तोवमिअं अगणिजीवा ॥ नि ४५ ॥
પરમ તેજ આ અવધિ–તે પરમાવધિ જ્ઞાની ક્ષેત્રથી અને સંગેયલોક માત્ર (ખંડેને) જાણે, કાળથી અસંખ્યય ઉત્સપિણું અવસર્પિણુઓને જાણે, તથા દ્રવ્યથી મૂર્ત દ્રવ્ય માગને જાણે, એટલે પરમાણુથી માંડીને બધા ભેદ સહિત પુદગલાસ્તિકાયને જ જાણે, ભાવથી હવે પછી કહેવાતા બધા પર્યાને જાણે, (અસંખ્યય લેક ખંડને અર્થ એ છે કે ક્ષેત્રથી એટલા બધા દૂરના પદાર્થો પણ હોય તે જાણે. આ ઉત્કૃષ્ટ પર માવધિનો વિષય બતાવવા કહ્યું) અગ્નિ જીનું સ્વરૂપ પૂર્વે બતાવ્યું છે, તે પ્રમાણે જાણવું, - પ્રવે--રૂપ ગત સર્વ જાણે, એ અર્થથી ગઈ ગાથામાંજ જણાવ્યું. અહીં ફરી ગાથામાં કેમ કહ્યું ?
આથી બીજું રૂપ ગત દ્રવ્ય નથી તે બતાવવા કહ્યું,
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] અથવા પૂર્વની ગાથામાં એક પ્રદેશ અવગાઢ વિગેરે પરમ અવધિનું દ્રવ્ય પરિમાણુ કહ્યું, અહીં કહ્યું તે “રૂપ ગત બધું જાણે” તે ક્ષેત્ર કાળ બંનેનું વિશેષણ કહ્યું, તેને સાર આ છે કે રૂપિ દ્રવ્યના નિબંધન પણાથી ક્ષેત્ર કાળને ન જાણે, પણ તેમાં રહેલા પુગળ દ્રવ્યને જાણે, કારણ કે ક્ષેત્રે કાળ તે અરૂપી છે, ૪૫ છે આ પ્રમાણે પુરૂષને આશ્રયી ક્ષાપથમિક અવધિ અનેક પ્રકારે કહ્યું. હવે તીર્થંચને આશ્રયી કહે છે; आहार तेय लभी, उक्कोसेण तिरिक्ख जोणीसु; गाउय जहण्ण मोही, नरएसु उ जोयणुक्कोसो॥ नि ४६ ।।
આહાર તેજસ ગ્રહણ કરવાથી દારિક, વૈક્રિય, આહારક, તેજસ દ્રવ્ય લેવાં, એટલે આહારક તેજસના લાભથી ઉત્કૃષ્ટ તીફ નિમાં છે, તેને સાર આ છે, કે તીર્યકોનિમાં જે અવધિજ્ઞાન થાય, તે ઉત્કૃષ્ટથી દ્રવ્યથી આહારક શરીર તથા તૈજસ શરીરના દ્રવ્યેને જાણે. તેજ પ્રમાણે પૂર્વે બતાવ્યા પ્રમાણે દ્રવ્યના અનુસારેજ ક્ષેત્ર કાળ ભાવને પણ જાણવાનું જાણી લેવું. હવે ભવપ્રત્યય અવધિનું સ્વરૂપ કહે છે, તે દેવતા નારકીનેજ હોય છે, તેમાં નારકીને ડું હોય છે, તે આશ્રયી પ્રથમ કહે છે, તે જઘન્યથી ગાઉ જાણે છે, જે નરેને બેલા (કુમાર્ગે ગયેલાને પિતાના તરફ ખેંચે) તે નારક છે, તેમને ઉત્કૃષ્ટથી અવધિજ્ઞાન એકજનનું છે, તેને સાર આ છે કે નારકીમાં જે ઉત્કૃષ્ટ અવધિ થાય તે ક્ષેત્રથી એક જન છે, એમાં પણ ક્ષેત્રમાં રહેલ પુદગલાસ્તિકાય દ્રવ્યને
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫]
જાણે, એમ સમજવુ ; ) અને ક્ષેત્રના આધારે પૂર્વે કહેલ છે, તે પ્રમાણે દ્રવ્ય પર્યાય વિગેરે સધી પણ જાણવું. આ પ્રમાણે નારક જાતિને આશ્રયી જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ ભેદ કહ્યો, હવે રત્નપ્રભાદિ પ્રથિવીની અપેક્ષા એ ઉત્કૃષ્ટ જઘન્ય ભેદ કહે છે. चत्तारि गाउ आई, अध्धुट्ठाई तिगाउया चेव । अढाइजा दुण्णिय, दिवड्ढ मेगं च निरपसु ॥ नि ४७ ॥
અહીં નરક તે નારકીને રહેવાના સ્થાના, તે સાત પૃથ્વીને આધારે રહેલ હાવાથી તેના સાત ભેદ પડે છે, તે રતપ્રભાદિ આધારવાળા નરક સ્થાનામાં આ બતાવેલ અનુક્રમ વડેજ ઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ ભેદવાળું અવિધ ક્ષેત્ર પરિમાણુ છે, નરક કહેવાથી નારકીના જીવ ત્યાં રહ્યા છે, તે લેવા, તેમાં પ્રથમ રનપ્રભામાં ઉત્કૃષ્ટ અવધિજ્ઞાન ક્ષેત્રથી એક ચેાજન છે, અને જઘન્યથી ગા ગાઉ છે, એ પ્રમાણે શર્કરાપ્રભામાં ઉત્કૃષ્ટ કા ગાઉ જઘન્યથી ૩ ગાઉ છે, આ પ્રમાણે સર્વત્ર અવધિજ્ઞાન ઉત્કૃષ્ટ જઘન્યમાં અડધા ઘટાડતાં છેવટે મહાતમ:પ્રભા નારકીમાં ઉત્કૃષ્ટ અવધિ ૧ ગાઉ છે, અને જઘન્યથી અડધા ગાઉ છે, (એક વચનનું કારણ રત્નપ્રભા વિગેરેમાં નારકીની જાતિની અપેક્ષાએ છે) વચમાંની નારકીનુ નથી કહ્યું; પણ ગણતરીથી જાણી લેવું; કારણકે ગાથામાં ટુકામાં બતાવ્યું છે. પ્ર—ઉત્કૃષ્ટથી યાજન જઘન્યથી ગા ગાઉ, એ શાથી કહ્યું ?
ઉ—સૂત્રથી તે પ્રમાણે છે,
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] હે પ્રભે ! રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારકીનું અવધિજ્ઞાન ક્ષેત્રથી કેટલું છે?
ઉ–જઘન્યથી ૩ા ગાઉ, ઉત્કૃષ્ટથી ૪ ગાઉ, એ પ્રમાણે મહાતમ: પૃથ્વીમાં જઘન્યથી અડધે ગાઉ ઉત્કૃષ્ટથી એક ગાઉ છે,
પ્ર–જ્યાં એવું લખ્યું છે કે જઘન્ય અવધિજ્ઞાન નારકીમાં એક ગાઉનું છે, તેને વધે આવશે?
ઉ–ત્યાં ઉત્કૃષ્ટથી કહ્યું, અહીં અડધે ગાઉજઘન્યથી છે, માટે દેષ નથી.
તેને સાર એ છે, કે ઉત્કૃષ્ટથી સાતમી પૃથ્વીમાં છેવટે એક ગાઉ રહે. તે જઘન્યથી પણ સાતમી નારકીનું અડધે ગાઉ રહે તે ઉપરથી સમજી લેવું, ૪૭. નારકી સંબંધી ભવ પ્રત્યય અવધિનું સ્વરૂપ કહીને હવે દેવતાનું ભવપ્રત્યી અવધિ કહે છે.
सक्कीसाणा पढमं, दुञ्चं च सणकुमार माहिंदा। तञ्च च बंभलंतग, सुक्क सहस्सारय चउत्थीं ॥ नि ४८॥
आणय पाणय कप्पे, देवापासंति पंचमि-पुढवीं । तंचेव आरणच्चुय, ओहीनाणेण पासंति ॥ नि-४९॥
छट्टि हिट्टिम मज्झिम गेविजा सत्तमिंच उवरिल्ला, संभिण्ण लोगनालिं, पासंति अणुत्तरा देवा ॥ नि ५०॥
શકઈશાન તે સધર્મ અને ઈશાન દેવ લેકમાં રહેનારા સામાનિક વિગેરે દેવતાઓ પોતાના અવધિજ્ઞાનવડે
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧૭] રત્નપ્રભા પ્રથિવી સુધી દેખે છે, અને સનકુમાર મહેંદ્ર દેવતાઓ બીજી પૃથિવી સુધી તથા બંભ (બ્રહ્મ) લોક અને લાંતક દે ત્રીજી તથા શુક સહસાર દેવલોકવાળા ચોથી પૃથિવી સુધી દેખે છે૪૮ આણત પ્રાણુતવાળા દે પાંચમી તથા આરણ અયુતવાળા પણ તેજ દેખે, પણ તેઓ વિશેષ નિર્મળ પણે અને વધારે દેખે, ૪૯ લેક પુરૂષના ગ્રીવા (ગળા) ના આકારમાં રહેલા નીચલા મધ્યના શૈવેયક છે, તે તમ: નામની છઠ્ઠી નારકી સુધી દેખે છે, અને ઉપરના વેયક નિવાસી સાતમી નારકી સુધી દેખે છે, તથા અનુત્તર વિમાન વાસી દે ૧૪ રાજલક તે કન્યાના લક સંસ્થાન સમાન અવધિજ્ઞાનવડે લોક નાડીને દેખે છે, (દેવ શબ્દ લેવાનું કારણ એ છે કે ત્યાં એકેંદ્રિય વિગેરે અન્ય જ રહે છે, તેને ખુલાસે કરવા માટે છે.) આ પ્રમાણે ક્ષેત્રના અનુમાને દ્રવ્ય પર્યાય વિગેરેમાં પણ પૂર્વે બતાવ્યા પ્રમાણે જાણી લેવું, એ ૫૦ છે આ પ્રમાણે દેવેનું નીચેની બાજુનું અવધિનું ક્ષેત્ર પ્રમાણે બતાવીને હવે તીરછું તથા ઉચેનું બતાવે છે, एए सिमसंखिजा तिरियं दीवाय सागरा चेव । बहुअ अरं उवरिमग्गा उडुं सग कप्पथू भाई ॥ नि ५१ ॥
ઉપર બતાવેલ સિધર્મ વિગેરે દેવનું તીર છું અવધિ જ્ઞાન અસંખ્યય દ્વીપ (જબુદ્વિપ આદિ) સાગર (લવણ વિગેરે) પ્રમાણુક્ષેત્રથી હોય છે. અને ઉપર ઉપરના દેવે વધારે વધારે દ્વિપ સાગરો જુએ છે, પણ તે દરેક કપવાસી દે ઉચે તે
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧૮] પિતાના સ્તૂપ તથા દવા વિગેરે જેટલું જુએ. આ પ્રમાણે વૈમાનિકનું કહીને સામાન્યથી દેવેનું અવધિ જ્ઞાન બતાવે છે. संखेज जायणाखलु, देवाणं अद्धसागरे ऊणे। तेण परम संखेजा, जहण्णयं पंच वीसंतु ॥ नि ५२ ॥
સંયેય સાથે જ જોડવાથી સંખ્યય જન થાય, એવા શબ્દ “જ” ના અર્થમાં છે, તેને બંને સાથે સંબંધ થાય છે, તે બતાવીશું, કે જે દેવને અર્ધ સાગરેપમથી ઓછું આયુષ્ય હોય તેને સંખ્યાતા જોજનનું અવધિજ્ઞાન ક્ષેત્રથી હોય, અને તે ઉપરના આયુષ્યવાળાને અસંખ્યય એજનનું અવધિજ્ઞાન હોય, આ અધિકાર વૈમાનિક દેવનું પૂર્વે વર્ણન કર્યું, તેમાં ન ગણવે, પણ તે સિવાયના બીજા દે આશ્રયી સામાન્યથી જાણવું, અને વિશેષથી તે ઉંચે નીચે અને તીરછું સંસ્થાન વિશેષથી જાણવું, અને જઘન્યથી દેને અવધિજ્ઞાન ૨૫ જનનું હોય છે, એવકારના અર્થમાં “તું” શબ્દ છે, તેથી એમ જાણવું કે દશ હજાર વર્ષના આયુષ્યવાળા ભુવનપતિ વ્યંતર દેવને ૨૫ એજનનું હોય છે, જોતિષી દેવને અસંખ્યય વર્ષનું આયુષ્ય હેવાથી સંખ્યય જનનું અવધિજ્ઞાન જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટથી જાણવું,(કારણ કે તેમનું આયુ અર્ધ સાગરેપમથી ઓછું છે) વૈમાનિક દેવોને જઘન્યથી અવધિજ્ઞાન અંગુલના અસંખ્યય ભાગમા જાણવું, અને તે ઉપપાત કાળે પરભવ સંબંધી હોય છે, તે આશ્રયી જાણવું,
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯] ઉત્કૃષ્ટથી તે ઉપર બતાવેલ સંભિત્રલેક નાડિને અનુત્તર દે જુએ, તે પ૧મી ગાથામાં કહ્યું છે, તેજ બસ છે પરા
હવે આ અવધિ જેઓને વિષે સર્વ ઉત્કૃષ્ટ ભેદથી ભિન્ન છે, તે બતાવે છે;
उक्कासो मणुएसुं, मणुस्स तिरिएसुय जहण्णाय उक्कोस लेोगमित्तो, पडिवाइ परं अपडिवाइ ॥ नि ५३॥
દ્રવ્યથી ક્ષેત્રથી કાળથી અને ભાવથી ઉત્કૃષ્ટ અવધિ મનુષ્યમાંજ છે, પણ અમર વિગેરેમાં નથી, તથા જઘન્ય પણ મનુષ્ય અને તિર્યંચમાંજ છે, પણ નારકી દેવતામાં તેટલું જઘન્ય નથી, તેમાં સૌથી ઉત્કૃષ્ટ લેક માત્ર અવધિ છે, કે જે પાછું પડી પણ જાય, ત્યાર પછી જે અવધિ વધે, તે અપ્રતિપાતિજ છે.
લેક માત્ર આદિ અવધિનું માન બતાવતાં પ્રસંગથી પ્રતિપાતિ અપ્રતિપાતિનું સ્વરૂપ બતાવ્યું તેમાં કંઈ દેષ નથી; ૫૩ .
ક્ષેત્ર પરિમાણદ્વાર કહ્યું, હવે સંસ્થાનદ્વાર કહે છે. शिबुया यार जहन्नो, वट्टो उक्कोस मायओ किंची अजहण्ण मणुक्कोसाय खित्तओणेग संठाण ॥ नि ५४॥
સ્તિબુક તે પાણીનું બિંદુ તેને આકાર તેવું જઘન્ય અવધિ છે, તેને ખુલાસાથી કહે છે, તે બધી બાજુથી વૃત્ત (ગાળ) હોય છે, કારણ કે પનકક્ષેરાનું વર્તુળ પડ્યું છે, ઉ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨૦] ત્કૃષ્ટથી આયત (દીર્ઘ) છે, તથા અગ્નિના જીવની શ્રેણિના જરા પરિક્ષેપની દેહની અનુવૃત્તિપણે છે, તથા મધ્યમ અવધિ ક્ષેત્રથી અનેક સંસ્થાનવાળો છે, ૫૪ છે
હવે જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટનું સંસ્થાન કહીને મધ્યમ અવધિ સંસ્થાનને કહે છે.
तप्पागारे पल्लग पडहग झल्लरि मुइंग पुप्फजवे; तिरियमणुएसुओही; नाणाविह संठिओ भणिओ ॥ नि ५५ ॥
તપ્રતે ઉડુપક (ત્રાપો) તેના આકારનું છે, તથા લાટ દેશમાં ધાન્યનું આલય (કોઠાર) તે પલકના આકારે છે, તથા ૫ટહ તે એક જાતનું વાજું છે, તેના આકારે છે, તથા ચામડાથી મઢેલી વિસ્તીર્ણ વલયાકારે ઝલરી છે તે પણ એક જાતનું વાનું છે, તથા ઉંચે આયત નીચે વિસ્તીર્ણ અને ઉપર પાતળું મૃદંગ છે, તે પણ વાજું છે, તથા પુષ્પની સૂચનાથી પુષ્પ શિખાની આવલિથી રચેલી ચંગેરી તે પુપ ચંગેરી છે, તથા થવ શબ્દથી યવનાલક તે કન્યાને ચોલક છે, આ તપ્રથી લઈને થવનાતક સુધીના આકારે અવધિજ્ઞાન છે, તે અનુક્રમે નારક ભુવનપતિ વ્યંતર તિષી તથા વૈમાનિકના ક૫વાસી દેવ, તથા કપાતીત તે નવગ્રેવેયક અનુત્તર સુરેને અનુક્રમે સર્વ કાલ નિયતથી અવધિ જાણવું, તિર્યંચ અને મનુષ્યમાં જુદા જુદા આકારનાં અનિયત છે, અહીં દષ્ટાંત કહે છે કે જેમ સ્વયં ભૂરમણ સમુદ્રમાં માછલાં અનેક પ્રકારનાં છે, તેમાં વલયના આકારનાં માછલાં નિષેધ્યાં છે, અને અવધિજ્ઞાન તેવા આકા
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧] ૨નું પણ છે, એવું તીર્થકર ગણધરએ કહેલું છે, આ અવવિજ્ઞાન ભવનપતિવ્યંતરે ને ઉચે બહુ હેય છે, વૈમાનિકને નીચે અને જતિષ નારકીને તીરછું છે.
અને વિચિત્ર પ્રકારે માણસ અને તિર્યંચને છે, સં. સ્થાન (આકાર) દ્વારને કહીને હવે આનુગામુકદ્વાર કહે છે. अणुगामिओ उ ओही, नेरइयाणं तहेव देवाणं । अणुगामी अणणुगामी; मीसाय मणुस्स तेरिच्छे ॥नि ५६॥
લેચન (આંખ) માફક જ્યાં જાય ત્યાં સાથે જાય, તે આનુગામુક અવધિ છે, તે નારકી તથા દેને હોય છે, અને જડેલા સ્થંભ ઉપરના દીવા માફક અનનુગામુક છે, તથા કેઈ અંશે સાથે જાય, કે અંશે સાથે ન જાય, જેમ એક લેચન નાશ પામ્યું હોય, તે તેનાથી ન દેખાય, તેમ તે અવધિજ્ઞાનીને બધું સાથે ન જાય, થોડું જાય તે મિશ્ર છે, આવું ત્રણે પ્રકારનું તે આનુગામુક સાથે જનારું, અનનુગામુક તથા મિશ્ર અવધિજ્ઞાન મનુષ્ય તિર્યંચને હોય છે. એ પ૬
આનુગામુકદ્વાર કહીને હવે અવસ્થિતદ્વારના અવયવેને કહે છે.
खित्तस्स अवाणं तित्तीस सागराउ कालेणं । दव्वे भिण्णमुहुत्तो, पन्जवलंभे य सत्त॥ नि ५७ ।।
अद्धाइ अवट्ठाणं, छावट्ठी सागरा उ कालेणं । उक्कोसगं तु एयं, इको समओ जहण्णेणं ॥ नि ५८॥
અવસ્થિત તે અવસ્થાન છે, તે અવધિજ્ઞાનનું આધાર
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨૨ ]
ઉપયોગ તથા લબ્ધિથી ચિંતવે છે, તેમાં પ્રથમ ક્ષેત્ર એને આધાર છે માટે ક્ષેત્ર સંબંધી કહે છે.
તેમાં અવિચલિત હાય તે ૩૩ સાગરોપમ સુધી અનુત્તર વિમાનના દેવાનેજ હાય છે, તે કાળ આશ્રયી પણ બતાવી દીધુ, તથા દ્રવ્ય સંબંધી અવધિનું ઉપયોગ અવસ્થાન ભિન્ન સુહૃત્ત છે, તથા પવા આશ્રયી સાત આઠ સમય છે, અન્ય આચાર્યા કહે છે કે પર્યાયામાં સાત સમયનું અવિધ છે અને ગુણા આશ્રયી આઠ સમયનુ છે, તેમાં સહવી તે શુણ્ણા ધાળુ વિગેરે છે, અને પર્યાયેા નવું જીતુ છે, આ દ્રવ્ય ગુણ અને પર્યાયામાં અનુક્રમે સૂક્ષ્મપણાથી સ્તાક ઉપયાગ પણ છે, ( એટલે અવધિજ્ઞાની દેવ દેવી દ્રવ્યમાં કે ગુણ પર્યાચમાં લક્ષ્ય રાખે તે આટલે સમય રહી શકે ) ૫ ૫૭
અહીં લબ્ધિથી અવસ્થાન કહે છે, અદ્ધા તે કાળ છે, અને તે અવધિ જ્ઞાનની લબ્ધિને આશ્રયી ચિંતવે છે, તેમાં અન્યત્ર ક્ષેત્ર વિગેરેમાં ૬૬ સાગરાપમ છે, ‘તુ ’ વિશેષણના અર્થાંમાં છે, તેથી એમ જાણવું કે ૬૬ સાગરાપમથી થાડું ક અધિક ઉત્કૃષ્ટથી કાળ આશ્રયી જાણવું,
જઘન્યથી દ્રબ્યાદિમાં દ્રવ્ય વિગેરેમાં એક સમયનું અવસ્થાન છે, તે મનુષ્ય તિયંચને માશ્રયી સપ્રતિપાત ઉપચાગને આશ્રયી અવિરૂદ્ધ છે ( અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થવાના બીજા સમયે કાળ ધમ પામે તે આશ્રયી છે, દેવતા નારકીને
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨૩] પણ છેલ્લા સમયે સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થાય અને પછી ચડી જતાં એક સમયનું વિભંગ જ્ઞાનથી અવધિજ્ઞાન થાય, તેમાં પણ કઈ વિરોધ નથી, ૫૮
અવસ્થિત દ્વાર કહીને ચલ દ્વાર કહે છે, __ वुढीवाहाणीवा, चउविहा हाइ खिसकालाणं । दव्वेसुहाइ दुविहा, छव्विह पुण पन्जवे हाइ ॥ नि ५९ ॥
ચલ અવધિ તે વધારે કે ઘટના હોય છે, તે વૃદ્ધિ હાનિ ક્ષેત્ર કાળ આશ્રયી ચાર પ્રકારની જિનેશ્વરે બતાવી છે, તે આ પ્રમાણે અસંખ્યય ભાગ વૃદ્ધિ સંખ્યય ભાગ વૃદ્ધિ તથા સંમેય ગુણ વૃદ્ધિ અસંખ્યય ગુણ વૃદ્ધિ એ પ્રમાણે હાનિમાં પણ જાણવું, પણ અનંત ભાગ વૃદ્ધિ કે અનંત. ગુણ વૃદ્ધિ ન થાય, તેમ હાનિ પણ ન થાય, કારણકે ક્ષેત્ર કાળમાં અનંતે અવધિજ્ઞાનથી દેખાતું નથી, પણ તે ચાર સિવાયની પણ અનંત ભાગ વૃદ્ધિ અનંત ગુણ વૃદ્ધિ દ્રવ્યમાં થાય છે, તેમ હાનિનું પણ અનંત ગુણ અનંત ભાગ થાય છે, કારણકે પુદગળ દ્રવ્ય અનંતા છે, અને તે અવધિજ્ઞાની જુએ છે, તથા પર્યાયમાં પણ છ ભેદ ઉપર બતાવેલા દ્રવ્ય જેવા છે, કારણકે પર્યાયે પણ અનંતા છે, તે છે આ પ્રમાણે.
અનંત ભાગ વૃદ્ધિ, અસંખ્યય ભાગ વૃદ્ધિ, સંખેય ભાગ વૃદ્ધિ, તેમજ સંખેય ગુણ, અસંખેય ગુણ, અનંત ગુણ વૃદ્ધિ થાય છે, તેમ હાનિનું પણ સમજવું.
પ્ર–ક્ષેત્રની અસંખ્યય ભાગાદિની વૃદ્ધિમાં તેના
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] આધેયરૂપ દ્રવ્ય પણ તેના નિબંધન હેવાથી અસંખ્યય ભાગાદિજ વૃદ્ધિ છે, તે પ્રમાણે દ્રવ્યની અનંત ભાગાદિ વૃદ્ધિમાં તેના પર્યાયમાં પણ અનંતભાગાદિ વૃદ્ધિ છે, તેથી છ સ્થાનક થયાં ?
ઉ–સામાન્ય ન્યાયને અનુસરી આ કહ્યું છે, તેથી એમજ છે, પણ જ્યારે ક્ષેત્ર અનુવૃત્તિએ પુગળોને ગણીએ તે તમે કહ્યું તેમજ થાય, અને પુગળની અનુવૃત્તિએ પચાર્યો ગણીએ તે તેમ થાય, પણ અહીં એમ નથી, કારણકે પિતાના ક્ષેત્રથી અનંતગણું પુદ્ગલે છે, અને તેનાથી પણ અનંતગુણું પર્યાય છે, માટે જ્યાં જેમ કહ્યું ત્યાં તે ઠીક છે, કારણ કે દરેક પ્રતિનિયત વિષય છે, (પુગળે ક્ષેત્રમાં જુએ, છતાં ત્યાં પ્રધાનના ક્ષેત્રને આશ્રયી હોવાથી ક્ષેત્ર ન જેવા છતાં જેટલા ક્ષેત્રમાં રહ્યું તે ક્ષેત્ર પ્રદેશમાં અનંતપણે લાગુ ન પડે, તેમ કાળમાં દ્રવ્ય જુએ તે અનંતા પણ હોય, પણ ત્યાં કાળને આશ્રયી પ્રધાનપણું હોવાથી કાળ સાક્ષાત્ ન દેખે, પુદગળ દેખે, છતાં ગણતરી કાળની લેવાથી તે અવધિજ્ઞાનીને અનંતા કાળનું જ્ઞાન ન હાય માટે અત્યંત ગુણ વૃદ્ધિ કે અનંત ભાગ વૃદ્ધિ ન લીધી તેમ હાનિ પણ લીધી નહીં) છે પ૯ છે ચલદ્વાર કહીને હવે તીવ્રમંદદ્વાર કહે છે,
फड्डाय असंखिज्जा, संखेजा यावि एगजीवस्स एक फडवओगे, नियमासव्वत्थ उवउत्तो॥ नि ६०॥
फड्डाय आणुगामी, अणाणुगामीय मीसगा चेव । पडिवाइ अपडिवाई, मीसाय मणुस्स तेरिच्छे ॥ नि ६१ ॥
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨૫] ફડકા તે અવધિજ્ઞાનને નિકળવાના દ્વારે અથવા ગેખ કે જાળી વિગેરેમાંથી દીવાની પ્રજાને જાળીયાના રૂપમાં બહાર આવે છે, તે એક જીવને સંખેય અને અસંખ્યય, હોય છે, તે ફડકા ઉપગમાં હોય ત્યારે સવે ફડુકા સાથે ઉપયોગમાં આવે છે, કારણ કે ફડુકા ઘણા છતાં પણ જીવને ઉપયોગ એકજ હોય છે, જેમાં બે લેકચનને ઉપયોગ એકજ છે, અથવા પ્રકાશમય હોવાથી પ્રદીપના માફક જેમ દીવો બધે પ્રકાશે તેમ તે ફડકો બધું સાથે દેખે છે. - પ્ર–તીવ્રમંદ દ્વારા ચાલતે વિષય છેડીને ફડકાના અવધિનું સ્વરૂપ બતાવતાં વિષયને વિરોધ થાય છે.
ઉ૦-પ્રાયે અનુગામુક, અપ્રતિપાતિ લક્ષણવાળા ફડુકા તીવ્ર છે, તથા તેથી ઉલટા અનનુગામુક તથા પ્રતિપાતિ લક્ષણવાળા મંદ છે, અને બંને સ્વભાવવાળા મિશ્ર ફડુકા, છે. તે ૬૦
ફડુકાનું સ્વરૂપ પહેલાંની ગાથામાં બતાવ્યું, તે અનુગમનના સ્વભાવવાળા આનુગામુક અને તેથી ઉલટા અનનુ ગામુક અને ઉભય વરૂપવાળા મિશ્ર છે, અને તે આનુગામુક વિગેરે પડવાના સ્વભાવવાળો પ્રતિપાતિ છે, એ પ્રમાણે અપ્રતિપાતિ તથા મિશ્ર પણ જાણવા, આ બધા ફડુકા માણસ તિર્યચંમાં જે અવધિજ્ઞાન થાય છે, તેમાં જ હોય છે.
પ્ર–આનુગામુક અને અપ્રતિપાતિમાં શું ફેર છે? તથા અનુગામુક તથા પ્રતિપાતિમાં શું ફેર છે?
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] ઉ૦–અપ્રતિપાતિ આનુગામુકજ હોય, પણ આનુગામુક તે પ્રતિપાતિ કે અપ્રતિપાતિ પણ હોય, તથા જે પડે તે પ્રતિપાતિ છે, અને પડેલ હોય તે દેશાંતરમાં ઉત્પન્ન પણ થાય (માટે તે અનુગામુક કહેવાય) પણ આવી રીતે અનનુગામુક ન હોય, આ પ્રમાણે તીવ્રમંદ દ્વાર કહ્યું. હવે પ્રતિપાત તથા ઉત્પાદ દ્વાર કહે છે.
बाहिर लंभे भजो, दवे खिरोय काल भाषेय । उप्पा पडिवाओऽविय, तं उभयं एग समएणं ॥ नि ६२॥
अभितर लद्धीए, उ तदुभयं नत्थि एग समपणं । उप्पा पडिवाओविय एगयरो एग समपणं ॥ नि ६३॥
દેખનાર બહાર જે અવધિ તે એક દિશામાં અથવા ઘણી દિશામાં વિછિન્ન હોય તે બાહ્યા છે, તેને લાભ તે બાહા લાભ અવધિ કહેવાય, આ બાહ્ય લાભ થયો હોય ત્યારે ભજના જાણવી.
પ્ર–શાની?
ઉ–ઉત્પાદ પ્રતિપાત તે બંનેને ગુણ એક સમચમાં થાય.
પ્ર–શા વિષયમાં?
ઉ૦––દ્રવ્યના વિષયમાં, એ પ્રમાણે ક્ષેત્ર કાળ ભાવના વિષયમાં પણ જાણવું, (ગાથામાં અપિ તથા ચ શબ્દ પૂરણ તથા સમુચ્ચયના અર્થમાં છે,) આ બધાને ભાવાર્થ કહે છે, એક સમયમાં દ્રવ્ય વિગેરેના વિષયમાં બાહા અવધિજ્ઞાનને
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨૭] કદાચ ઉત્પાદ થાય તે કદાચ વ્યય પણ થાય, કેઈ વખતે બંને પણ થાય, તેમાં દાવાનળનું દષ્ટાંત છે, જેમ કેઈ દાવાનળ એક કાળેજ એક બાજુએ દીપે (બળે) અને બીજી બાજુએ બુઝે, તેમ એક ભાગમાં અવધિ થાય અને બીજે ઠેકાણે ચવિજાય (નષ્ટ થાય,) ૬૨ છે
અહીં દેખનારને સર્વ બાજુએ સંબદ્ધ પ્રદી૫ (દીવા) ની પ્રભાના સમૂહ માફક હોય તે અવધિને અત્યંતર અવધિ કહે છે, તેની લબ્ધિ અત્યંતર લબ્ધિ છે. તે હોય ત્યારે તુ શબ્દ વિશેષણ છે, તે એમ સૂચવે છે કે ઉત્પાત અને પ્રતિપાત અને એક સમયમાં ન હોય, દ્રવ્યાદિના વિષયમાં, ત્યારે કેમ છે? ઉત્પાદ હોય અથવા પ્રતિપાત એક સમયમાં હાય,
અપિ શબ્દ એવના અર્થ માં છે, તેને ભાવાર્થ આ છે, કે પ્રદીપને ઉત્પાદ અથવા પ્રતિપાત (બુઝવું) એક સમયમાં એક હાય, પણ અત્યંતર અવધિમાં બે સાથે ન હોય, કારણકે એક દ્રવ્યના ઉત્પાદ વ્યય બંને સાથે એક સમયે ન હોય, જેમ અંગુલીનું આકુંચ (સંકેચ) અને પ્રસારણ (લાંશું કરવું) સાથે ન હોય, ૬૩ છે પ્રતિપાત અને ઉત્પાદ દ્વાર કહ્યા, હવે સંવેક જે મારા પતિ કર ગાથામાં કહ્યું, તેમાં દ્રવ્ય આદિ ત્રણને પરસ્પર ઉપર નિબંધ કો, હવે દ્રવ્ય પર્યાયને પ્રસંગથીજ ઉત્પાદ પ્રતિપાતના અધિકારમાં પરસ્પર ઉપ નિબંધ બતાવે છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧૮] दव्वाओ असंखिज्जे संखेज्जे आविपजवे लहइ । दोपजवे दुगुणिए, लहइय एगाउ दव्वाउ ॥ नि ६४ ॥
પરમાણુ આદિ એક દ્રવ્યને જેતે દ્રવ્યના સંબંધથી ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યય તથા મધ્યમથી સંખ્યય પર્યાને જુએ, તથા જઘન્યથી એક દ્રવ્યમાં બે પર્યાય જુએ, તેને ભાવાર્થ આ છે, કે વર્ણગંધ રસ સ્પર્શીનેજ દરેક દ્રવ્યમાં દેખે, એક દ્રવ્યમાં અનંતા પર્યાયે ન જુએ, પણ સામાન્યથી તે દ્રવ્યો અનંતા હોવાથી અનંતા દ્રવ્યોના અનંતા પર્યાયે ઉત્કૃષ્ટથી જુએ, ૬૪ છે. હવે જ્ઞાન દર્શન વિભગ દ્વારેના અવયને સાથે કહે છે,
सागारमणागारा, ओहिविभंगा जहण्णगातुल्ला । उपरिम गेवेज्जेसु उ, परेण ओही असंखिजो ॥ नि ६५ ॥
તેમાં જે વિશેષ ગ્રહણ કરે તે સાકાર અને તેજ જ્ઞાન કહેવાય છે, અને જે સામાન્ય ગ્રાહક છે, તે અવધિ હોય અથવા વિભંગ હોય તે અનાકાર છે, અને તેને જ દર્શન કહે છે, હવે તે સાકાર અનાકાર અવધિ વિભંગ જઘન્યથી તે બરોબરજ છે, અહીં સમ્યગ્દષ્ટિનું અવધિ અને મિથ્યાદર્શન નીનું વિસંગજ છે, લેકપુરૂષની ગ્રીવા સમાન નવ રૈવેયક વિમાને છે, (તુ) શબ્દ અપિના અર્થમાં છે, તેથી એમ જાણવું કે ભુવનપતિથી લઈને નવ રૈવેયક સુધી આજ ન્યાય છે, કે સાકાર અનાકાર અવધિ વિભાગજ્ઞાન જઘન્યથી લઈને (ક્ષેત્ર કાળ રૂપે) તુલ્ય છે, પણ ઉત્કૃષ્ટથી તુલ્ય નહીં, ત્યાર
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨૯] પછી અનુત્તર વિમાનમાં મિથ્યાષ્ટિ ઉત્પન્ન ન થાય, તેથી અવધિજ્ઞાન દર્શનજ હોય છે, તે અવધિ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અસંખ્યય જન હોય છે, પાપા હવે દેશદ્વાર વર્ણવે છે,
रहय देव तित्थंकराय ओहिस्सऽबाहिराहुंति । पासंतिसव्वओ खलु, सेसादेसेण पासंति ॥ नि ६६ ॥
નારકી દેવ તીર્થકર અવધિજ્ઞાનથી અબાહા હોય છે, તેને સાર આ છે, કે તેઓ અવધિએ દેખે ત્યારે ક્ષેત્રની અં. હર વર્તે છે, કારણ કે જેમ દીવ ચારે બાજુ પ્રકાશે તેમ આ ત્રણેનું અવધિ બધી બાજુએ દેખે છે, તેથી તેઓ પદાર્થમાં અબાટ્ટા અવધિવાળા છે, પણ તેમને બાહ્ય અવધિ નથી (એક આજુ દેખે બીજી બાજુ નહિ એમ નથી) પણ તેઓ તે બ. ધીજ દિશામાં દેખે છે.
પ્ર–અવધિની અબાહા, એથી જ સિદ્ધ થાય છે, કે બધી દિશામાં દેખે છે એ કહેવું વધારે (નકામું) છે.
ઉ–એમ નથી, અવધિનું અબાહ્યત્વ કહેવાથી અને અત્યંતર અવધિપણું છતાં પણ બધા અવધિજ્ઞાની બધી દિશાએ જોઈ શકતા નથી, કારણ કે અવધિના વિચિત્રપણાથી દિગંતરાલ (વચલા ભાગે જાળીયા માફક) દેખાતા નથી, માટે તે લખવું ઉચિત છે, બાકીના મનુષ્ય તિર્યંચો એક દેશથી દેખે છે, અહીં એમ સમજવાનું કે બધાજ અવધિજ્ઞાની નર તીય દેશથી દેખે છે, એમ નહિ, પણ અવ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦] ધિજ્ઞાની નર તિર્યંચમાંના શેષ જીવે દેશથી દેખે છે, અથવા બીજી રીતે વ્યાખ્યા કરીએ, તે, નારકદેવ તીર્થકર અવધિથી અબાહ્ય છે, તેને અર્થ આ છે કે નિયત અવધિવાળાજ ડિય છે, નિયમથી (નક્કી) અવધિ હોય છે, તેથી સંશય થાય છે, કે તેઓ સર્વથી જુએ કે દેશથી જુએ? તેને ખુવલાસ કરે છે, કે સર્વ બાજુથી દેખે છે,
પ્ર.--જે એમ છે, તે સર્વથી જ દેખે, એમ છે, પણ અવધિથી અબાહ્ય એવું નિયત અવધિપણું કહેવું અનર્થક છે?
ઉ––એમ નથી, નિયત અવધિપણાનું જ એ વિશેષણ છે, કે અવધિ તે અબાહ્ય છે, તેથી એમ સમજાય કે સદા અવધિજ્ઞાનીઓ છે, માટે અદુષ્ટ છે.
પ્ર-નારક દેવને ભવ પ્રત્યય અવધિ ગ્રહણ કરવાથી તીર્થકરેને પણ વધારે પ્રસિદ્ધ છે કે પારભવિક (દેવ નારકી સંબંધી) અવધિ આવતું હોવાથી નિયત અવધિપણું હોય છે, તે તીર્થકરનું નામ લેવાની શું જરૂર હતી ?
ઉ––નિયત અવધિપણું સિદ્ધ થયા છતાં સર્વ કાળ અવસ્થાયીપણું સિદ્ધ ન થાય, તેથી બતાવ્યું કે અવધિથી અબાહા છે, કે તે તીર્થકરે હમેશાં અવધિજ્ઞાનવાળા હોય છે, એમ બતાવ્યું તેથી દોષ નથી.
પ્ર---જે એમ છે, તે તીર્થકરોનું સર્વ કાળ અવથાયીપણું છે, તેમાં વિરોધ આવશે.
ઉ––નહીં, કારણ કે તેઓને કેવળજ્ઞાન ઉસન્ન થયા
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩૧] છતાં ખરી રીતે તે તેમને તે વ્યાદિને પરિચછેદ સર્વોત્કૃષ્ટપાણે છે, કેવળજ્ઞાનવડે સંપૂર્ણ અનંત ધર્મવાળી વસ્તુને ૫રિચ્છેદ હોય છે, અથવા છદ્મસ્થ કાળ આશ્રયી આ કહ્યું છે, માટે દોષ નથી, બાકીનું બધું પૂર્વ માફક છે, પણ
દેશદ્વાર કહીને ક્ષેશદ્વાર કહે છે, संखिन्ज म संखिजो, पुरिसम बाहाइ खित्तओ-ओही संबद्ध मसंबहो, लोगमलोगेय संबद्धो॥ नि ६७ ॥
તેમાં સંબદ્ધ અને અસંબદ્ધ અવધિ થાય છે, તેને અર્થ આ છે, કે કોઈ દેખનારને પ્રદીપ સાથે પ્રભાની માફક બંધાયેલ છે, કેઈને અસંબદ્ધ હોય છે, જેમાં અતિશે અંધારું વ્યાખ્યું હોય તેમાં દી દૂરથી દેખાય છે તેમ હોય છે, તેમાં જે અસંબદ્ધ છે, તે સંખેય અથવા અસંખ્યય (જન) હાય, પૂર્ણ સુખથી દુ:ખથી તે પુરૂષ, અથવા પુરિમાં શયન કરવાથી પુરૂષ કહેવાય, તે પુરૂષથી અબાધ હેય તે પુરુષની અબાધાના કારણે અવધિ ક્ષેત્રથી સંખ્યય અથવા અસંખ્ય રોજન હોય છે, તેમ સંબદ્ધ અવધિ પણ જાણવું, આ પ્રમાણે
સ્વતંત્ર અવધિ ચિંતા , હવે અબાધાવડે ચિંતવે છે, તેમાં ચભંગી થાય છે,
(૧) સંયેય અંતર હોય અને સંખેય અવધિ છે, સંખેય આંતર અસંખ્યય જન અવધિ છે, અસંખ્યય આંતરે સંખેય અવધિ, તથા અસંખેય આંતરે અસંખેય અવધિ છે, આચાર વિકપ અસંબદ્ધમાં હોય છે, પણ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૨] સંબદ્ધમાં વિકલ્પને અભાવ છે કારણકે તેમાં પુરૂષને પિતાની આજુ બાજુથી માંડીને અવધિ દેખાય છે, તેમાં આ તો હા તે નથી)
તથા લોક ૧૪ રજુ પ્રમાણે પંચારિત કાયવાળો છે, તથા અલેક, તે કેવળ આકાશસ્તિ કાયવાળે છે, તેમાં લેક કે અલોકમાં સંબદ્ધ હોય છે.
પ્ર–કેવી રીતે ?
ઉ–પુરૂષમાં અને લેકમાં પણ સંબદ્ધ છે, તે લોક પ્રમાણ અવધિ છે, પણ પુરૂષમાં સંબદ્ધ હોય અને લોકમાં સંબદ્ધ ન હોય તે તે દેશથી અભયંકર અવધિ છે, પુરૂષમાં સંબદ્ધ નથી પણ લોકમાં સંબદ્ધ છે, તે ભાંગશૂન્ય છે, અને લોક કે પુરૂષ બનેમાં સંબદ્ધ નથી તે બાહ્યાવધિ છે, તેની ભાવના આ પ્રમાણે છે, લેકમાં અભયંતર તે પુરૂષમાં સંબદ્ધ અથવા અસંબદ્ધ હોય, પણ જે લેકમાં સંબદ્ધ છે, તે નિયમથી પુરૂષમાં સંબદ્ધ છે, આ પ્રમાણે ચાર ભાગમાં ત્રીજો ભાગ શુન્ય છે, કારણ કે અલોક સંબદ્ધ હોય તે આત્મ સં. બદ્ધ જ હવે જોઈએ, કે ૬૭ છે - હવે ગતિદ્વારને અવયવ અર્થ બતાવે છે,
गइ नेरइयाईया, हिट्ठा जहवणिया तहेव इहं इड्ढी एसा वणिजइत्ति तो से सियाओऽवि ॥ नि ६८ ॥
- તેમાં ગતિથી ઓળખાતાં બધાં એકેદ્રિય વિગેરે દ્વાર લેવ, તેથી જે ગતિ વિગેરે સત્પદની પ્રરૂપણાની વિધિઓ તથા
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩૩] દ્રવ્ય પ્રમાણ વિગેરે છે તે બધાં મતિશ્રુતની અંદર વર્ણવ્યાં છે. તે અહીં પણ જાણવાં, પણ અહીં આટલું વિશેષ છે, કે જે જગ્યાએ લખ્યું હોય કે “મતિ પ્રાપ્ત કરે, ત્યાં “અવધિ” પ્રાપ્ત કરે એમ જાણવું, પણ અદક તથા અકષાયિ પણ અવધિના પ્રતિપદ્યમાનક હોય છે, કે જેઓ ક્ષપકશ્રેણિમાં રહેલા હોય છે, તે જાણવા)
તથા મન પર્યવ જ્ઞાનીઓ અનાહારક અપર્યાપ્ત પૂર્વ સમ્યગ દષ્ટિએ સુરનારકીઓ પણ અપાંતરાલ ગતિ વિગેરેમાં હોય છે, અવધિ ઉત્પન્ન થયા પહેલાં મન: પર્યાયજ્ઞાની હોય પછી અવધિ થાય તે તે અવધિને પ્રતિપદ્ય માનક હોય છે, તથા પૂર્વ નર તિર્યંચ હોય તે ભાવના છેલ્લા સમયથી સુર નારકીનું આયુ ઉદયમાં તુર્ત આવે તે આશ્રયી જાણવું) આ બધું શક્તિ (સત્તા) ને આધારે જાણવું,
પણ પૂર્વ પ્રતિપન્ન તે તેનેજ કહેવા કે જેઓ મતિ જ્ઞાન સંબંધીના વિકસેંદ્રિય અસંક્ષિથી શૂન્ય જાણવા કારણ કે વિકલેંદ્રિય તથા અસંગ્નિને સારવાદન સમ્યકત્વ હોવાથી મતિશ્રુત સંબંધી પૂર્વ પ્રતિપન્નતા હોય, પણ તેવું અવધિને ન હોય) અવધિજ્ઞાન કહ્યું, તે અવધિજ્ઞાની ઉત્કૃષ્ટથી દ્રવ્યથી અધાં મૂર્ત દ્રવ્યને જાણે દેખે, ક્ષેત્રથી આદેશ (ઉપચાર)થી અસંખ્યય ક્ષેત્ર (ક્ષેત્રમાંના રૂપી દ્રવ્ય) ને જુએ, કાળથી પણ ઉપચારથી અસંખ્યાતા કાળના રૂપી દ્રવ્યને જુએ. ભાવથી અનંતા ભાવે (પર્યાયે) ને જુએ તથા જાણે
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩૪] તેમાં કહ્યું કે આ અવધિ વ્યક્તિ વિશેષ છે, તે અવધિ સદ્ધિને વર્ણવવાથી હવે સામાન્ય બીજી ઋધિઓ પણ વર્ણવે છે, કે ૬૮
શેષ દ્ધિઓનું સ્વરૂપ બતાવે છે,
आमोसहि विप्पासहि, खेलोसहि जल्लमा सही चेव । संभिन्न सो उज्जुमइ, सव्वोसहि चेव बोधव्वो ॥ नि ६९ ॥
चारण आसीविस के वलिय मणनाणिणाय पुव्वधरा । अरहंत चक्कवट्टी, बलदेवा वासुदेवाय ॥ नि ७० ॥
આમર્શન તે આમર્શ (સંસ્પર્શન) છે, તેજ ઓષધિ જેને છે તે આમ ઓષધિવાળે છે, એટલે કેઈ સાધુ (તપસ્વી) હેય, તે સ્પર્શ માત્રથી જ વ્યાધિ દૂર કરવામાં સમર્થ હોય છે, (એટલે મનમાં ધારે કે આ ભવ્યાત્માને વ્યાધિ દૂર થવાથી ધર્મ સારે કરશે એવું જણાતાં તે સાધુ તે રેગીને તેવી બુધિએ સ્પર્શ કરે તે રોગ દૂર થાય. એવું ટીપણમાં માલધારી હેમચંદ્રાચાર્યનું કહેવું છે તે બતાવ્યું) આ લબ્ધિ લબ્ધિવાળાથી ભિન્ન ન હોવાથી તે ગુણ બતાવે છે, આ પ્રમાણે જે (તપસ્વી) સાધુને પિતાની વિટ્ટી બળખો મેલ વિગેરેમાં પણ રોગ દૂર કરવાની શક્તિ હોય. તે તેવી લબ્ધિવાળા ગણાય છે, અને તે લબ્ધિઓ ગુણ રૂપે છે, અને તે શરીરના મળ રૂપે હોવા છતાં (તપના પ્રભાવથી) સુગંધવાળા હોય છે, તથા જે સાધુને બધાથી સંભળાય, તે સંભિજશ્રોત છે, અથવા શ્રોતે તે ઇન્દ્રિયો છે, તે સંભિન્ન હોય અને
શ કરે એવું જણાતા માને
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૫ ] તે બધા વિષયેને દરેક ઈદ્રિ જાણે, અથવા પરસ્પર લક્ષણથી અથવા નામથી જુદા જુદા શબ્દને સાંભળે તે સંન્નિશ્રોતા જાણ, આવા ગુણ જેને પ્રાપ્ત થયા હોય તે પણ એક લબ્ધિજ છે, (આંખથી સે જુએ છે તેમ આ લબ્ધિવાળે કાનથી કે નાકથી પણ જુએ, આ ગુણ પણ લધિમાં ગયે છે,) તથા બાજુ (સાદી) મતિના સામાન્ય રીતે વિષયને ગ્રહણ કરે, આમન: પર્યાયજ્ઞાનને એક ભાગ છે, આ પણ લબ્ધિમાં ગણેલ છે, અને ગુણગુણના અભેદપણથી તે લબ્ધિ ધારક સાધુ હોય, ! તથા સર્વ વિષ્ટા મૂત્રવાળ નખ વિગેરે જેને ઓષધ રૂપે થયાં હોય, એટલે બીજાના વ્યાધિ મટાડી દે, તે સર્વઓષધિ છે, તે પણ લબ્ધિ જાણવી, ૬૯ છે અતિશય ચાલે તેથી ચારણ છે, તે સાધુઓના બે ભેદે છે, વિદ્યાચારણ અને જઘાચારણે છે, તેમાં જંઘાચારણ શક્તિથી રૂચકવર દ્વીપ સુધી જવાને શક્તિમાન છે, તે ફક્ત એક ઉત્પાત વડેજ રૂચકવર દ્વીપે જાય છે, પણ આવતાં બે ઉત્પાત કરવા પડે છે, એટલે પહેલા ઉત્પાતે નંદીશ્વર દ્વીપે જાય છે, અને બીજા ઉત્પાતે જ્યાંથી નીકળે ત્યાં આવે છે, એમ ઉંચે પણ એકજ ઉત્પાતે મેરૂપર્વતના ઉપર રહેલ પાંડુકવનમાં જાય છે, અને આવતાં બે ઉત્પાત કરવા પડે છે, પ્રથમ નંદનવન અને બીજે ત્યાંથી ગયેલ હોય ત્યાં આવે છે, પણ વિદ્યાચારણ તે નંદીશ્વર દ્વીપ સુધી જવાને શક્તિવાન છે, તે એક ઉત્પાતે માનનર પર્વતે જાય છે, બીજે નંદીશ્વરે જાય છે, પણ ત્રીજા ઉત્પાતે પાછા આવતાં એકજ ઉત્પાત થાય છે, એમ ઉંચે પણ એક
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] ઉત્પાત મેરૂ પર્વત ઉપર જાય, અને પાછે એકજ ઉત્પાતે હતે ત્યાં પાછો આવે છે;
બીજા પણ લબ્ધિવાળાઓ શકિત થીજ રૂચકવરે આદિ હીમાં જાય છે, તે તીરછા તથા ઉચે આ પ્રમાણે વિચારવા તેજ પ્રમાણે આસીઓ (દા) માં જેને વિષ હોય, આસી વિષ કહેવાય છે, તેની બે જાતિઓ છે, એક જાતિથી અને બીજા કૃત્યથી, તેમાં જાતિ વિષ વાળા વછી, દેડકો સાપ અને મનુષ્ય છે, અને કૃત્યથી તિર્યગૂ યોનિ તથા મનુષ્ય અને સહસ્ત્રાદિ દે છે, એટલે આ તપ અને ચારિત્રના પ્રભાવથી અથવા બીજા કેઈ કારણે આસી વિષ જેવા થાય છે, અને દેવે પણ પિતાની શક્તિથી તેવા થાય છે, એટલે દે શ્રાપ આપીને મારી નાંખે છે, ( ટીપણુમાં લખ્યું છે કે, જેઓ લબ્ધિથી આસીવિષ હોય છે તે પંચેંદ્રિય તિર્યંચ વિગેરે છે, અને પર્યાપ્ત અવસ્થામાં દે શ્રાપ વિગેરેથી મારવાને સમર્થ છે, છતાં દેવભવ સાથે સંબંધ રાખવાથી તેની વિવેક્ષા ન કરી, આવ્યપદેશ અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં ઘટે છે.
આસિવાય સૈાથી મટી લબ્ધિકેવળજ્ઞાનની છે, તે તથા મનપર્યવ જ્ઞાનીઓ પૂર્વે કહ્યા તે સિવાય વિપુળમન પર્યવજ્ઞાની લેવા, તથા પૂર્વ ભણેલા તે પૂર્વ ધર સાધુઓ છે, તે ૧૪ પૂર્વ ધારી તથા દશ પૂર્વ ધારી જાણવા, તથા અશોક વૃક્ષ વિગેરે આઠ મહા પ્રતિહારિ વિગેરે મટી પૂજાને ચગ્ય માટે અહં દેવ તે તીર્થકરે છે, સિવાય ચાકવર્તી ૧૪
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૭]
ઉત્તમ રત્નાથી યુક્ત તે છ ખંડ સાધક ભરત વિગેરે છે, ખળ દેવ તે વાસુદેવના મેાટા ભાઇ છે, તથા સાત રત્ન યુક્ત વાસુદેવ છે, તેમને ભરતના ત્રણ ભાગનું સ્વામી પણ છે, ઉપર કહેલ તે સર્વે ચારણ વિગેરે જુદી જુદી લબ્ધિઓ છે,
!! ૭૦ !
અહીં વાસુદેવપણું, ચક્રવત્તી પણુ, તીથંકરપણું, તે ઋદ્ધિ તરીકે વણુ બ્યું, તેમાં તેમના અતિશયા બતાવવા આ પાંચ ગાથાઓને નિયુક્તિકાર કહે છે,
सालस राय सहसा, सव्व बलेणं तु संकलनिबद्धं अंछंति वासुदेवं, अगड तडंमी ठियंसंतं ॥ नि ७१ ॥ घित्तूण संकलं सेा वामगहत्थेण अंछमाणाणं भुंजिज्ज वलिंपिज व महु महणं ते नचायंति ॥ नि ७२ ॥ दोसालाबत्तीसा, सव्व बलेणं तु संकल निबद्धं अंछंतिचक्कवट्टि, अगड तडंमी ठियंसंतं ॥ नि ७३ ॥ धित्तुणसंकलंसा, वामद्दत्थेण अंछमाणाणं મુંબિા થિિા જ, પરંતે ન વયંતિ । નિ ૭૪ जंकेल बस्सउबलं, तंदुगुणं होइ चक्कवट्टिस्स સતા યહા થા, અનિમિચ વત્તા નિયર્તિના નિ | અહી વીર્યા તરાય કર્મોના ક્ષય ઉપશમ વિશેષથી વાસુદેવના બળના અતિશય હાય છે, તે આ પ્રમાણે—
૧૬ હજાર રાજાએ હાથી ઘેાડા રથ પાયદળના સમૂહુથી બધા સાથે મળીને એક સાંકળે કુવાને કાંઠે ઉભેલા વાસુ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩] દેલને ખેચે તે સમયે વાસુદેવ ડાબા હાથે સાંકળને પકડે, તે તે બધા સાથે હોવા છતાં પણ ખેંચી ન શકે, તે સમયે વાસુદેવ ખાતે હોય, વિલેપન કરતે હોય, અથવા અવજ્ઞાથી. હસતે હેય, તે પણ તેના ડાભા હાથે પકડેલી સાંકળને બીજાએ ખેંચી શકે નહિ, (હાલ જેમ બળ તપાસવા બે ટુકડીએ સામસામી ઉભી રહી વરડું ખેંચે છે, તેમ પૂર્વે બધા મળીને વાસુદેવતા બળની તપાસ કરતા, અને તેની આજ્ઞા માનતા, આ પૂર્વે તપ કે ચારિત્ર કે પરોપકાર કર્યો, તેનું આ ભવમાં ફળ મળે છે, એમ જાણવું)
ચકવર્તીનું બળ વાસુદેવથી બમણું છે એટલે ૩૨ હજાર રાજાઓ સૈન્ય સાથે ખેંચે તે પણ ખેંચી ન શકે. બળદેવનું બળ તે બીજા સામાન્ય મનુષ્યથી વધારે હોય છે તથા સંપૂર્ણ વીર્યંતરાય કર્મ ક્ષય થવાથી અપરિમિત બળવાળા તીર્થકરો ચકવત્તથી પણ વધારે બળવાન છે, જેના બળની ગણતરી જ નથી, આ બધી લબ્ધિઓ કર્મઉદયમાં આવે તેને સંપૂર્ણ ક્ષય થાય, અથવા ઘણા ભાગે પશમ થયેલ હોય તે આશ્રયી જીવને આ લબ્ધિઓ હોય છે, | ૭૧ થી ૭૫ છે
–મન પર્યાય જ્ઞાન– હવે મન પર્યાય જ્ઞાનનું વર્ણન કરે છે, જોકે લબ્ધિની પ્રરૂપણમાં સામાન્યથી કહાા છતાં પણ
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩૯] વિષય વિગેરેનો વિશેષ અધિકાર કહેવા જ્ઞાનપંચકમાં આવેલા અનુક્રમે મનપર્યાય જ્ઞાનને કહે છે.
मणपजवनाणं, पुण जण मण परिचिन्तियत्थ पायडणं । माणुस खित्त निबद्धं गुणपच्चइयं चरित्तवओ॥ नि ७६॥
પૂર્વે બતાવેલ અર્થ વાળું મન:પર્યાય જ્ઞાન છે, (પુન:શબ્દ વિશેષણના અર્થમાં છે, કારણકે આ રૂપી દ્રવ્યને જાણ નાર ક્ષાપ શર્મિક ભાવનું તથા પ્રત્યક્ષ વિગેરે અનેક બાબતમાં અવધિજ્ઞાનને મળતું છતાં તેનાથી સ્વામી વિગેરેથી ભેદવાળું છે, તે સ્વરૂપથી બતાવેલ છે, જે જન્મ લે તે જને (લેકમાં રૂઢ શબ્દ જન એટલે નર) છે, તેમનાં મન તે જનમન છે, તેના વડે ચિંતવેલો પદાર્થ હોય તેને આમનઃ પર્યાય જ્ઞાની પ્રકાશે છે (જાણે છે) આ મનુષ્ય ક્ષેત્ર તે રા દ્વીપ અને બે સમુદ્ર પ્રમાણ છે, તેને આશ્રયી આ જ્ઞાન છે, તથા ક્ષાંતિ વિગેરે ગુણે છે, તે મુખ્યત્વે સાધુને વિશેષ હોય છે, તેવા ઉ. ત્તમ ચારિત્ર ધારીને આશ્રયી આ જ્ઞાન છે, તેને ભાવાર્થ આ છે, કે અપ્રમત્ત સાધુ તે આમર્શ ઔષધિ વિગેરે અદ્ધિ જેને પ્રાપ્ત થઈ હોય તેને થાય છે, આ ૭૬
હવે તેને દ્રવ્ય વિગેરેથી ચિંતવે છે,
દ્રવ્યથી મન પર્યાય જ્ઞાની રા દ્વીપ બે સમુદ્ર અંદર રહેલા પ્રાણુઓના મનના ભાવમાં પરિણત થએલ દ્રવ્યને જાણે તથા દેખે છે, આ અવધિજ્ઞાન સહિત મન:પર્યાય જ્ઞાન. હોય તે જુએ અને જાણે, પણ એકલું મન:પર્યાય જ્ઞાન હોય
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૪૦ ]
તા જાણે ખરા, પણ દેખે નહિ, અથવા જેથી જેનાથી સાકાર તે જ્ઞાન અને જેનાથી દેખે તે દર્શન એ પ્રમાણે સૂત્રમાં સભવ થાય તે આશ્રયી દર્શીન પણ લીધું છે, જો તેમ ન માનીએ તા ચક્ષુ અચક્ષુ અધિઅને કેવળ એ ચાર દર્શીન છે, તેમાં વિરાધ આવે ( અર્થાત્ મન: પર્યાયજ્ઞાની જાણે છે, પણ દેખતા નથી ) ક્ષેત્રથી રા દ્વીપ એ સમુદ્ર સુધી, કાળથી પડ્યેાપમના અસ ધ્યેય ભાગનું ભવિષ્ય સખ ધી ઇચ્છેલું અથવા પૂર્વે ભાગવેલુ વિચારે તે જાણે, ભાવથી મન: દ્રવ્યના અનંત પર્યાયાને જાણે, તેમાં મન દ્રવ્ય પર્યાયનેજ સાક્ષાત્ જુએ ( જાણે ) પણ ખાદ્ય એટલે તે વિષય ભાવને પામેલા ભાવેાને તેા અનુમાનથી જાણે,
પ્ર—કેવી રીતે ?
ઉ—મનમાં મૂત્ત અમૂત્ત દ્રવ્યનું આ લખન હાય છે, તેમાં અમૂત્તને છદ્મસ્થ ન દેખે,(મૂત્તે જ દેખી શકે)તથા સત્પદ પ્રરૂપણા વિગેરે અવધિજ્ઞાન માફક જાણવું, અને અનાહારક અપર્યામક હાય ત જીવા પ્રતિ પદ્યમાનક ન હોય, તેમ પ્રતિપન્ન પણ ન હોય એટલું અવધિજ્ઞાનથી જુદા પણ છે, મન: પર્યાય કહીને હવે કેવળ જ્ઞાન કહે છે,
अह सव्व दव्व परिणाम भाव विष्णत्ति कारणमणतं । सासयमप्पडिबाइ एगविहं केवलन्नाणं ॥ नि ७७ ॥
હવે મન:પર્યાયજ્ઞાન પછી સૂત્રમાં બતાવેલા ક્રમના ઉદ્દે શથી શુદ્ધિ તથા લાભથી પૂર્વે કેવળ જ્ઞાન બતાવેલુ, તેના વિષય બતાવવા અથ શબ્દ ગાથામાં કહ્યો છે. કહ્યુ છે, કે “મથ
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧] શબ્દ પ્રક્રિયા પ્રશ્ન અનંતર પણું મંગળને ઉપન્યાસ તથા પ્રતિ વચનના સમુચ્ચયોમાં વપરાય છે,” જીવ વિગેરે લક્ષણવાળાં બધાં દ્રવ્ય, તથા તેમના પરિણામે જે પ્રયોગ તથા વિસસા તથા તે બંનેથી ઉત્પાદ વિગેરે બને છે, તેને ભાવ સત્તા અથવા લક્ષણ છે, તે દરેક ને વિશેષથી જાણે તે વિજ્ઞપ્તિ (વિજ્ઞાન) છે, તે પરિસ્થિતિ તેમાં ભેદ ઉપચારથી છે, તે વિજ્ઞપ્તિનું કારણ કેવળજ્ઞાન છે, તેથી જ આ કેવળજ્ઞાન બધાં દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવ વિષય સંબંધી છે, કારણ કે ક્ષેત્ર વિગેરે પણ દ્રવ્ય પણે છે, અને તે બધાં દ્રવ્ય અનંતાં હોવાથી આ કેવળ જ્ઞાન જાણનાર પણ અનંત છે, શાવત્ ( હમેશાં) હોવાથી શાશ્વત છે, અને તે જ્ઞાન વ્યવહાર નયનાં આ દેશથી ઉપચારથી પ્રતિપાતિ પણ થાય, તેથી કહ્યું કે તે પ્રતિપતનના સ્વભાવ વાળું (પ્રતિ પાતિ) નથી, પણ સદા અવસ્થિત (રહેનારૂ) છે,
પ્ર. અપ્રતિપાતિજ શબ્દ રહેવાદે, શાશ્વત શબ્દ વધારે પડતે છે,
- ઉ–એમ નથી, અવધિજ્ઞાન અપ્રતિપાતિ હોવા છતાં શાશ્વત નથી; માટે બંને શબ્દ ઉપયોગી છે, આવરણ ના અભાવથી આ કેવળ જ્ઞાન એક પ્રકારનું છે, કર્મ ક્ષય થવાથી એકજ રૂપ છે, આમતિ વિગેરેથી નિરપેક્ષ માટે કેવળ નામ છે, જ્ઞાન સંવેદન ( જણાવનાર) હોવાથી કેવળ સાથે જ્ઞાન જેડવાથી ઉપરના ગુણો વાળું કેવળ જ્ઞાન છે. ૭૭
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] અહીં તીર્થકર દેવ કેવળ જ્ઞાન થયા પછી સના અનુગ્રહ માટે તીર્થકર નામ કમ ઉદય થવાથી ઉપદેશ કરે છે, તેથી વનિ થાય, તે ધૃતરૂપ હેવાથી અને તે ભાવકૃતનું પૂર્વ કારણ હોવાથી શ્રુત જ્ઞાનને સંભવ હોવાથી અનિષ્ટ આપત્તિ વાળે મતિને મોહ (મુંઝવણ) મંદ બુધિ વાળા શિષ્યને ન થાઓ, માટે ખુલાસો કરે છે,
केवलणाणेणत्थेणाउं, ने तत्थ पण्णवणजोगे ते भासइ तित्थ यरो, वयजोग सुयं हवइसेसं ॥ नि ७८ ॥
અહીં સમવસરણમાં તીર્થકર કેવળજ્ઞાનવડે ધર્માસ્તિકાય વિગેરે મૂર્ત અમૂર્ત (રૂપી અરૂપી) અભિલાખ અનભિલાષ્ય અને કેવળજ્ઞાનવડેજ સંપૂર્ણ જાણે પણ શ્રુતજ્ઞાનવડે નહિ, કારણ કે તે ક્ષાપશમિક હોવાથી કેવળિને તે ક્ષપશમને અભાવ હોવાથી તે શ્રુતજ્ઞાન ન હોય, કારણ કે સર્વ શુધ્ધ થયા પછી થોડી શુધ્ધિ ન હોય; હવે જાણ્યા પછી તે પદાર્થોમાં જે પ્રજ્ઞાપન એગ્ય હોય તેને જ કહે છે, પણ અપ્રજ્ઞાપન હોય તેને ન કહે, તથા પ્રજ્ઞાપન પણ અનંતા હેવાથી તે પૂરા ન કહી શકે, કારણકે આયુનું પરિમાણપણું છે, અને વાચા અનુક્રમે નીકળે,
પ્ર–ત્યારે કેવી રીતે ?
ઉ–ગ્રહણ કરનાર (સાંભળનાર) ની શક્તિની અપેક્ષાએ જેટલું યોગ્ય હોય તે કહે છે, તેમાં કેવળજ્ઞાનથી ઉપલબ્ધ થએલ અર્થને અભિધાયક શબ્દરાશિ બે વર, તે
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪૩] ભગવાનને વાયેગ્ય થાય છે, પણ શ્રુતજ્ઞાન નથી, કારણ કે નામ કમ ઉદયના નિબંધનથી ભગવાન બોલે છે, અને શ્રુતજ્ઞાન લાપશમિક છે, તેજ શેષ શ્રુત જ્ઞાન છે, શેષ (અપ્રધાન) છે, તેને પરમાર્થ આ છે, કે સાંભળનારાઓને શ્રુતજ્ઞાનને અનુસારે ભાવકૃતજ્ઞાનનું નિબંધનપણથી શેષ અપ્રધાન તે દ્રવ્યશ્રત છે, બીજા આચાર્યો એમ કહે છે, “વચા સુઈ વલ” તે વાયેગથ્થત છે, કારણ કે તે સાંભળનારને ભાવ મૃતનું કારણ હોવાથી તે દ્રવ્યદ્ભુત છે. અથવા વાગશ્રુત તે દ્રવ્યતજ છે. ૭૮ (આને સાર આ છે કે કેવળજ્ઞાને કેવળી જાણે, અને વચનયોગથી નામ કમી ક્ષય કરવા બેલે, એ બેલાયેલું સાંભળનારને ભાવજ્ઞાનનું કારણ થાય માટે તે વચનને દ્રવ્યશ્રુત કહેવાય)
- સત્પદ પ્રરૂપણમાં ગતિને આશ્રયી કેવળજ્ઞાન સિધિ ગતિ તથા મનુષ્યગતિમાં હોય, ઇંદ્રિયોને આશ્રયીને ઇંદ્રિય અતીંદ્રિમાં છે, એ પ્રમાણે ત્રસ કાય તથા અકાય (સિદ્ધ) માં સગી અગીમાં ( ૧૩–૧૪ ગુણ સ્થાન આશ્રયી) છે, અવેદક અકષાયીને છે, શુકલેશ્યા તથા એલેશ્યાવાળાને છે, સમ્યગ દષ્ટિને કેવળજ્ઞાનીને કેવળદશીને સંયત તથા ને સંચત અસંયત (સિધ) ને છે, સાકાર અનાકાર ઉપયોગવાળા આહારક અનાહારક ભાષક અભાષક પ્રત્યેક તથા પ્રત્યેક બાદર નબાદર સંશી સંજ્ઞી ભવ્ય ભવ્ય (ભવસ્થ કેવલીને મોક્ષ પ્રાપ્તિ છે તે આશ્રયી ભવ્યપણું છે) ચરમ નેચ
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] રમ (નચરમતે સિધ્ધ કારણ કે બીજા ભવમાં જવાના નથી) ઉપર કહેલ બધાને કેવળજ્ઞાન છે, અર્થાત્ ૧૩-૧૪ મે ગુણસ્થાને, તથા સિધસ્થાનમાં કેવળજ્ઞાન છે, પૂર્વ પ્રતિપન્ન તથા પ્રતિપદ્યમાનની યેજના સ્વબુધિએ કરવી, દ્રવ્ય પ્રમાણને આશ્રયી વિચારતાં પ્રતિપદ્યમાન ઉત્કૃષ્ટથી ૧૦૮ છે, પૂર્વ પ્રતિપન્ન કેવળિ તે અનંતા જાણવા. ક્ષેત્ર જઘન્યથી લેકને અસંખ્યય ભાગ, ઉત્કૃષ્ટથી લેક પૂરો (કેવળી સમુદ્ ઘાતની અપેક્ષાએ) જાણ, એ પ્રમાણે સ્પર્શના પણ જાણવી, કાળથી સાદિ અનંત છે, પ્રતિપાતના અભાવથી અંતર નથી, ભાગ દ્વારા મતિ જ્ઞાન માફક જાણવું, ભાવમાં ક્ષાયિક જાણો, અ૫બહુત્વ મતિ જ્ઞાન માફક જાણવું, કેવળ જ્ઞાન સમાપ્ત થયું. તે જ્ઞાનના નામથી નંદી, થયું, તે નદી નામ મંગળ છે આ પ્રમાણે મંગળના સ્વરૂપમાં તેના નામ દ્વારે જ્ઞાનપંચક કહ્યું, પણ અહીં ચાલુ અધિકાર શ્રુતજ્ઞાન સંબંધી છે, તેનિ યુક્તિકાર કહે છે.
इत्थंपुण अहिगारो, सुयनाणेणं जओसुएणंतु। सेसाणमप्पणाऽविअ अणुओगु पईवदिठ्ठन्ता ॥ नि ७९ ॥
અહિં અધિકાર શ્રુતજ્ઞાન વડે છે, કારણ કે શ્રુતજ્ઞાન વડેજ બાકીના મતિ વિગેરે જ્ઞાન તથા આત્મા તથા શ્રુત જ્ઞાનને પણ અનુગ (વ્યાખ્યાન કરાય છે, કારણ કે સ્વપર પ્રકાશક પણું દુત જ્ઞાનને છે, જેમ દી પિતાને તથા બીજાને પ્રકાશે છે, એ ૭૯ . આ પ્રમાણે આવશ્યક સૂત્રમાં પીઠિકા વિવરણ સમાપ્ત થયું
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] શ્રુતજ્ઞજ્ઞાનને અનુયોગ. હવે મંગળથી ચાલુ અનુગ સાધ્ય છે, તે બતાવે છે, કારણ કે તે શ્રુતજ્ઞાનને અનુગ સ્વપરનો પ્રકાશક તથા ગુરૂને આધીન છે, તેમજ કહ્યું છે, કે “અહીં શ્રુતજ્ઞાનવડે અધિકાર છે, ” વિગેરે.
પ્ર–અહીં આવશ્યક સૂત્રનો અનુગ ચાલુજ છે, પણ શ્રુતજ્ઞાનને એ અયુક્ત છે, ?
ઉ –આવશ્યકનું શ્રુતની અંદર સમાવાપણું છે, તે બતાવવા માટે કહ્યું, તેથી અદેષ છે,
પ્ર–જે આવશ્યક અનુગ છે, તે તે આવશ્યક અંગ છે કે અંગે છે ? શ્રુત સ્કંધ છે કે સ્કધો છે? અધ્યયન છે કે અધ્યયને છે? ઉદ્દેશક છે કે ઉદ્દેશકે છે?
ઊ–આવશ્યક કૃત સકંધ છે, તથા અધ્યયન છે, બાકીના વિક૯પે થતા નથી.
પ્ર-નંદીના વ્યાખ્યાનમાં અંગ અનંગ પ્રવિણ શ્રત નિરૂપણ કરવા માટે આ આવશ્યક સૂત્રની અનંગતા કહીજ હતી, તો ફરી અંગ અંગે વિગેરેની શંકા કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય ?
ઉ–તેની વ્યાખ્યાનું અનિયમ બતાવવા માટે આ અદેષ છે, દરેક શાસ્ત્રની આદિમાં નદી અધ્યયનનો અર્થ કહે એવો નિયમ નથી અને નંદી અધ્યયન ન કહ્યું હોય તો આ શંકા થવાનો સંભવ છે, ૧૦
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] પ્ર-મંગળને માટે શાસ્ત્રની આદિમાં નંદી અધ્યયનના અર્થને કહેવું અવશ્ય છે, છતાં તમે અનિયમ શા માટે કહે છે?
ઉ–જ્ઞાનના નામ માત્રથી જ મંગળપણું હોવાથી અવયવના પદાર્થોનું અભિયાન (વર્ણન) કરવું અવશ્ય નથી, તે ન કરવાથી આ શંકા થાય છે, વળી આવશ્યકના વ્યાખ્યાનના પ્રારંભમાં જે શાસ્ત્રનું વર્ણન કરવું હોય, તેનાથી બીજા શાસ્ત્રનું વ્યાખ્યાન કરવું તે પણ અયુક્તજ છે આ બીજું શાસ્ત્ર નદી છે, કારણ કે તે જુદે શ્રુતસ્કંધ છે, પ્રહ–જે એમ છે, તે અહીં આવશ્યક શ્રુતસ્કંધના અનુગના આરંભમાં પીઠિકામાં શા માટે જ્ઞાન પંચક અનુગ પ્રથમ કહ્યો ?
ઉ–શિષ્યના અનુગ્રહ માટે, અથવા આ નિયમ નથી, એ અપવાદ બતાવવા માટે, તેનો સાર આ છે કે કઈ પુરૂષ વિગેરેની અપેક્ષાએ ઉ&મવડે તથા અન્યના આરંભમાં જરૂર પડે અન્ય કૃતનું પણ વ્યાખ્યાન થાય છે, એટલું બસ છે.
તેમાં શાસ્ત્રનું અભિધાન આવશ્યક શ્રુતસ્કંધ છે, અને તેના ભેદો અધ્યયને છે, જેથી આવશ્યક અને શ્રુતસ્કંધના નિક્ષેપા કહેવા જોઈએ, વળી આ શાસ્ત્રનું જેવું નામ છે, તેવું દિવા જેવું યથાર્થ (ખરેખરૂં) નામ છે, કે પલાશના નામ માફક અયથાર્થ છે કે ડિલ્થ વિગેરે નામ માફક અનર્થક છે?
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪૭]. તેની પરીક્ષા કરવી, જે તે યથાર્થ હોય તે ગ્રહણ કરવું, તેમાંજ સમુદાય અર્થની પૂરી સમાપ્તિ થાય છે, માટે પ્રથમ શાસ્ત્રનું નામ જ વિચારીએ છીએ.
આવશ્યક પ્ર–આવશ્યક તે શબ્દને શું અર્થ છે?
ઉ–અવશ્ય કરવું તે આવશ્યક છે, અથવા ગુણેનું અવશ્ય આત્મામાં આવવું થાય છે, જેમકે અંત લાવે તે અંતક છે, અથવા વસ નિવાસના અર્થમાં છે, તે જેનો ગુણથી શૂન્ય આત્મા હોય, તેવાને આ આવશ્યક ગુણોમાં આવાસ કરાવે છે, માટે તેનું બીજું નામ “આવાસક” છે, અર્થાત્ આત્મામાં ઉત્તમ ગુણે પ્રાપ્ત થાય છે, આ આવશ્યક મંગળ માફક નામ વિગેરેથી ચાર ભેદ વાળું છે, આ બધું વિસ્તારથી અનુગદ્વાર સૂગથી જાણવું, સંક્ષેપથી તે તેને અનુસારે જ શિષ્યના અનુગ્રહ માટે અહીં કહીએ છીએ, તેમાં નામ સ્થાપના સુગમ છે, દ્રવ્ય આવશ્યક બે ભેદે છે, આગમ, ને આગમથી, તેમાં આગમથી આગમને જ્ઞાતા પણ ઉપયોગ ન હોય, કારણ કે “ઉપગ રહિત દ્રવ્ય છે એવું કહ્યું છે, ને આગમથી દ્રવ્યાવશ્યક ત્રણ પ્રકારનું છે, જ્ઞ શરીર ભવ્ય શરીર અને જ્ઞ શરીર ભવ્ય શરીરથી વ્યતિરિકત છે, આવ્યતિરિક્ત પણ ત્રણ ભેદ વાળું છે, ૧ લૈકિક ૨ લેકેસર ૩ કુ પ્રવચનિ ક ભેદથી ભિન્ન છે, જે અનુગદ્વાર સૂગમાં બતાવેલ છે, અહિં તે લેકેન્સર આવશ્યકથી અધિ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] કાર છે, અને તે આવશ્યક જ્ઞાનાદિ શ્રમણ ગુણમુક્ત વેગનું પ્રતિક્રમણ છે, કારણ કે જે તેને ભાવ તેમાં ન હોય, અને ભાવના અભાવે ઈચ્છિત ફળની પ્રાપ્તિ ન થવાથી તેનું કરેલું પ્રતિક્રમણ પણ દ્રવ્યથી જાણવું, તેની કથા કહે છે,
વસંતપુર નામનું નગર છે, ત્યાં ગીતાર્થ સર્વજ્ઞ નાયક વિનાને ગ૭ (સાધુ સમુદાય) વિચરે છે, તેમાં એક શ્રમણ ગુણથી મુક્ત સંવિજ્ઞ સાધુ છે, તે દિવસે ઉદક (કાચા) પાણી વિગેરેથી દેષિત ગેચરી ગ્રહણ કરીને સાંજના વખતે દેવસી પ્રતિક્રમણમાં મોટા સંવેગથી કહી બતાવે છે. તેવાને વળી આચાર્ય અગીતાથ હોવાથી પ્રાયશ્ચિત આપતાં કહે છે, કે “અહો ! આ ધર્મની શ્રદ્ધા વાળો સાધુ છે” કારણ કે અશુદ્ધ નું સેવન કરવું સહેલું છે. પણ તે ગુરૂ આગળ કહી બતાવવું ઘણું દુષ્કર છે ! કારણ કે આ સાઘુ આલોચના કંઈપણ છપાવ્યા વિના કરે છે! તેથી તેનામાં અશઠપણું. હોવાથી શુદ્ધ છે! આવું દેખીને બીજા અગીતાર્થ સાધુઓ પ્રશંસા કરે છે, અને ચિંતવે છે કે ફકત આલોચના કરવાનુંજ મુખ્ય છે, પણ પાપ સેવવામાં કંઈ પણ દેષ નથી ! એક વખતે ત્યાં ગીતાર્થ સંવિગ્ન સાધુ વિહાર કરતો આવ્યો તે સાધુએ દિવસે પેલા દેષિત આહાર લેનારને જે હતું, તેજ દેવસી પ્રતિક્રમણમાં અવિધિએ આલેચના લેતે જાણીને ઉદાહરણ કહે છે, ગિરિનગરમાં રત્નને વેપારી (ઝવેરી) રત્નથી ઘર ભરીને તેમાં આગ મુકે છે, તેને દેખીને બધા લેકે પ્રશંસા કરે છે, કે અહ! આ શેઠને
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] ધન્ય છે કે આ આવી રીતે રત્નનું ઘર બાળીને અગ્નિ ભગવાનને તૃપ્ત કરે છે ! કઈ વખત બીજીવાર પણ તેણે તે પ્રમાણે ઘર સળગાવ્યું. અને તે સમયે પવન પ્રબળ હોવાથી આખું નગર બળી ગયું, ત્યારે રાજાએ તેને મારીને દેશનિકાલ કર્યો, તથા રાજાએ ઢંઢેરો પીટાવી જાહેર કર્યું કે કઈ બીજે પણ આવું કરવાનું રાજા સાંભળશે તે તેને તે પ્રમાણે મારી ને કાઢી મુકવામાં આવશે ? જે તેવા મૂર્ખને અગ્નિ સુકવી હોય તે જંગલમાં શામાટે આગ મુક્ત નથી? આ. દૃષ્ટાંતથી ગીતાર્થ સાધુએ તે બધાને સમજાવ્યા કે વાણીયાએ પતે પિતાનું ઘર મૂર્ખાઈથી બાળીને બીજાનાં ઘર પણ બાળી મુક્યાં, આ પ્રમાણે હે મુખ્ય સાધુ નાયક ? તું આ દેષિત આહાર સેવનારની પ્રશંસા કરીને બધા સાધુઓને ત્યજીશ? પછી પેલે સાધુ નાયક પિતાની મૂખીઈ છોડત ન હોવાથી આ ગીતાર્થ સાધુએ બીજા સાધુઓને સમજાવ્યું કે આ સાધુ નાયક મહા અધમી અગીતાર્થ હોવાથી તેને સંગ તમારે મુકી દે ? જો તમે તેને નિગ્રહ (ત્યાગ) નહીં કરતા બીજા ભવ્યાત્મા સાધુઓ પણ સાધુતાથી ભ્રષ્ટ થશે? (દ્રવ્ય આવશ્યકનું વર્ણન કરી સૂચવ્યું કે દેશે સેવીને પ્રતિક્રમણ કરવું એ પણ અગ્ય છે, બને ત્યાં સુધી તેવા દેશે ન થાય તેમ વર્તવાથી જ પ્રતિક્રમણ કરવું શ્રેયસ્કર થાય છે.)
ભાવ આવશ્યકનું વર્ણનતે પણ બે પ્રકારનું છે, આગમથી, તે આગળથી,
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫૦] આગમથી જ્ઞાતા તથા તેમાં ઉપગ રાખનાર છે, ને આગમથી જ્ઞાન ક્રિયા બંનેના પરિણામવાળે (સમજી તે પ્રતિક્રમણ કરનારે) ભાવ આવશ્યક છે, અહી મિશ્ર વચનમાં ને શબ્દ છે, આપણ લૌકિક વિગેરે ત્રણ પ્રકારનું છે, તે અનુગ દ્વાર સૂત્રથી જાણવું, અહીં લોકોત્તર ભાવ આવશ્યકથી અધિકાર છે, આવશ્યક કહીને હવે શિષ્યને વ્યામોહ ટાળવા તેનાં એકર્થિક ના બતાવે છે, તે આ પ્રમાણે –
आवस्सयं अवस्स करणिन्जं धुवणिग्गही विसोहीय ॥ अज्झयण छक्क वग्गो णाओ आराहणा मग्गा ॥१॥
(૧) આવશ્યક (૨) અવશ્ય કરવા એગ્ય (૩) ધ્રુવ (૪) નિગ્રહ (૫) વિધિ (૬) છ અધ્યયન (૭) વર્ગ (૮) ન્યાય (૯) આરાધના (૧૦) માર્ગ
समणेण सावएणय, अवस्स कायव्वयं हवइजम्हा ।। अहोणिसस्सय तम्हा आवस्सयं नाम ॥ २ ॥
સાધુએ અને શ્રાવકે આ અવશ્ય કરવા એગ્ય દિવસે તથા રાત્રે છે માટે તેનું નામ આવશ્યક છે, આવશ્યક માફક શ્રુત સ્કંધને પણ નિક્ષેપ ચાર પ્રકાર છે, તે અનુયાગદ્વાર સૂત્રથી જાણ, સ્થાન શૂન્ય ન રહે માટે શેડું લખીએ છીએ, અહીં આગમથી જ્ઞ શરીર ભવ્ય શરીરથી વ્યતિરિક્ત દ્રવ્યકૃત તે પુસ્તક પાનામાં લખેલું છાપેલુ સ્થાપેલું જાણવું, અથવા ડાં વિગેથી ઉપ્તન્ન થતું કીડાનું રેશમ કે સૂતર છે, ભાવકૃત આગમથી જ્ઞાતા અને ઉપગ રાખનાર
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧] અને નોઆગમથી તે આ આવશ્યકજ છે, અને જ્ઞાન ક્રિયા સાથે છે, (અને દેશ વચનથી જાણવાપણું દેશ વચને કરવાપણું છે,) આ પ્રમાણે આગમથી જ્ઞ શરીર ભવ્ય શરીર વ્યતિરિક્ત દ્રવ્ય સ્કંધ ચેતનાદિવાળે સ્કંધ છે, તેમાં સચેતન તે દ્વિપદ વિગેરે છે, અચિત્ત તો બે પ્રદેશ આદિ સ્કઘ છે, મિશ્રમાં સેના વિગેરેને દેશવિગેરે છે. અને ભાવ કેંઘ તેઓગમથી તેના અર્થ માં ઉપગને પરિણામ જ છે, ને આગમથી આ આવશ્યક ને શ્રુતસ્કંધ જ છે, કારણ કે તે શબ્દથી દેશ વચનને નિષેધ છે, અથવા જ્ઞાનકિયા ગુણના સમૂહરૂપ સામાયિક વિગેરે અધ્યયનેને સમાવેશ થવાથી જ્ઞાન દર્શન તથા કિયાને ઉપગ છે, તેથી આ શ્રુત સ્કંધ ભાવથી છે, અહીં નો શબ્દ મિશ્ર વચન છે, બધા પદોની એક વાચતા (વાકય સમૂહ) સામાયિક વિગેરે મૃતરૂપ છ અધ્યયનને સ્કંધ તે શ્રત કંધ છે, અને તેની સાથે આવશ્યક સાથે સમાસ કરતાં “આવશ્યક શ્રુત સ્કંધ” શબ્દ થાય છે,
પ્રવ–શા માટે આવશ્યક છ અધ્યયનરૂપ કહે છે?
ઉ–કારણ કે તે છ અર્થના અધિકારવાળું છે, તે આ સામાયિક વિગેરે યથાગ જાણવા.
सावज जोग विरई उकित्तण गुणवओय पडिवत्ती ॥ खलियस्स निंदण वणतिगिच्छ गुण धारणा चेव ॥१॥
અવદ્ય તે પાપ, જાય તે યોગ વ્યાપાર, તે પાપ સાથે વરે માટે સાવલ, તેથી યંગ જોડતાં સાવધ વેગે છે, તે
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫] પાપરૂપ વ્યાપારની વિરતિ તે (૧) સામાયિકને અર્થાધિકાર છે, તથા ઉત્કીર્તન તે ઉત્કીર્તના છે, તેમાં અરિહંતની ગુણાત્કીર્તના એટલે (૨) ચતુર્વિશતિ (૨૪) સ્તવ (ચઉવિસ લેગસ્સ) ને અધિકાર છે, ગુણ એ જ્ઞાન વિગેરે છે, અથવા મૂત્તર નામના (વ્યવહાર ગુરૂની અપેક્ષાએ) છે, તે જેને હોય તેવા ગુણવાનને (૩) વંદન (વાંદણાં) કરવું તેને અધિકાર છે, તથા શ્રત અને શીલમાં ખલિત થયેલ હોય તેવાએ પિતાની નિંદા કરવી તે નિંદના (૪) (પડિકમણ)ને અધિકાર છે. (તે શ્રાવકને વંદીતું અને સાધુને શ્રમણ સૂત્ર છે) તથા ચારિગરૂ૫ આત્માને ત્રણ ચિકિત્સા તે અપરાધરૂપ ઘા ગુમડાં થએલ હોય, તેને રૂઝ લાવવા માટે (૫) કાત્સર્ગ છે, તેને અધિકાર છે, તથા પૂર્વે કરેલ પ્રતિકમણ વિગેરેથી વ્રતના અતિચારો દૂર થવાથી બીજા કોઈપણ અતિચાર રહેલ હોય અને તેનાથી ચીકણું કર્મ ન બંધાય માટે અનશન વિગેરે ગુણોના સંધારણ માટે પચ્ચખાણ કરવું, આ પ્રમાણે છ અર્થના અધિકાર છે, () આ છેએનું દરેક અધ્યયનના અર્થાધિકારના દ્વારમાં અવસરે કહીશું ત્યાંથી જાણવું, પણ અહીં તે ફક્ત ટુંકાણમાં સ્કંધના ઉપદર્શનના દ્વારવડે કહ્યા,
“હવે અધ્યયન ન્યાસને પ્રસ્તાવ છે.”
તે અધ્યયનને અનુગદ્વારમાં ક્રમે આવેલા દરેક અમ્પિયનમાં ઘનિષ્પન્ન નિક્ષેપામાં ટુંકાણમાં બતાવવા કહીશું.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૩] આ આવશ્યક સમુદાય અર્થ તેમાં પ્રથમ કો, હવે આવચવ અર્થને જુદા કહેવા એકેક અધ્યયન કહીશું, તેમાં સામાયિકમાં સમભાવનું લક્ષણપણું હેવાથી તે સામાયિકને પ્રથમ કહે છે, ચતુર્વિશતિ સ્તવ (લેગસ) વિગેરેમાં તેનું ભેદપણું (કેટલેક અંશે અસરખાપણું) હોવાથી સામાયિકને પ્રથમ અધિકાર છે, આ સામાયિકના અધ્યયનના મહાનગરની માફક ચાર અનુગદ્વાર થાય છે.
પ્ર–અનુગદ્વારને શબ્દાર્થ શું છે?
ઉ–અનુગ તે અધ્યયનને અર્થ છે, અને દ્વારે તેના પ્રવેશનાં મુખ છે, કારણ કે દરવાજા વિનાનું નગર તે અ નગરજ થાય છે, અને એક દ્વાર કરેલું પણ હોય તે કાર્ય વશે બહાર જતાં વિલંબ થાય માટે ચાર મૂળ દરવાજા અને બીજી નાની બારી એ દરેક દિશામાં હોય તો સુખેથી કાર્ય પ્રસંગે આવવું જાવું બની શકે, તેજ પ્રમાણે સામાયિક નગરને પણ અર્થાધિગમન ને ઉપાય દ્વાર વિના અશકય થાય છે, તેમ એક દ્વારથી દુ:ખેથી સમજાય છે, માટે અંદરના ભેદે વાળા ચાર દ્વારવાળું બનાવવાથી સુખથી બંધ થાય છે. માટે આ દ્વારનો ઉપન્યાસ બનાવ લાભદાયી છે. તે દ્વારે કહે છે (૧) ઉપક્રમ (૨) નિક્ષેપ (૩) અનુગમ, (૪) નય છે.
શાસ્ત્રનું ઉપક્રમણ જેનાવડે જેનાથી અથવા જેનામાં કરાય
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫૪ ]
તે ઉપક્રમ છે, અર્થાત શાસ્ત્રના ન્યાસના દેશ લાવવા (સાંભળનારનું લક્ષ ખેંચવુ)
તથા નિક્ષેપણ જેનાવડે જેનાથી અથવા જેનામાં નિક્ષે થાય તે નિક્ષેપ છે, અર્થાત્ ન્યાસ કે સ્થાપના કરી બતાવવુ ( કહેવા ધારેલી વસ્તુના આકાર વિગેરેથી સૂચના કરવી ) તે પ્રમાણે અનુગમન તે અનુગમ છે, એટલે એનાવડે એનાથી કે એમાં સૂત્રને ચેાગ્ય ખુલાસાથી મેધ આપવા તે છે, તથા એનાવડે એનાથી કે એમાં શિષ્યની બુદ્ધિ દોરીએ તે નયે છે, વસ્તુના પર્યાયાના જે જે સંભવ થાય તે સમજાવવુ ( કાઇપણ અપેક્ષા રાખીને તે તરફ લક્ષ ખેંચવું અને તેને પ્રધાન મતાવવુ ખીજાને ગાણુ ખતાવવું તે નયેા છે તેના સાદો અર્થ અભિપ્રાય છે)
પ્ર૦-આ ઉપ્રક્રમ આદિ દ્વારાના આવા ક્રમ શા માટે છે? ઉ-પહેલાં લક્ષ ખેંચ્યા વિના શિષ્યને કંઈપણ કહેવુ તે ખરેખર વસ્તુનું સ્વરૂપ સ્થપાય નહિ, અને સ્થાપના કર્યાં વિના નામ વિગેરે ન જાણનારા પદાર્થને સમજી શકે નહિ, તેમ પદાર્થો પુરા બતાવ્યા વિના તેના ઉપર નય ( પેાતાના વિચારે ) જણાવી શકાય નહિ, માટે આ ક્રમ બતાવ્યે છે, ઉપક્રમનું વર્ણન.
ઉપક્રમ શાસ્ત્રીય અને તે સિવાયના એમ બે પ્રકારે છે, તેમાં શાસ્ત્ર સિવાયના છ પ્રકારે છે, તે નામ, સ્થાપના,
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫] દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ છે, નામ સ્થાપના સુગમ છે, અને. દ્રવ્ય ઉપક્રમ આગમ ને આગમ એમ બે ભેદે છે, આગમથી જ્ઞાતા પણ ઉપયોગ રહિત છે, અને નોઆગમથી જ્ઞ શરીર ભવ્ય શરીર તદવ્યતિરિક્ત એમ ત્રણ ભેદે છે. તદ્દવ્ય તિરિક્ત ના ત્રણ ભેદ છે, સચિત્ત અચિત્ત અને મિશ્રદ્રવ્ય ઉપક્રમ છે, સચિત પદ પદ અપદના ઉપાધિ ભેદથી ભિન્ન છે અને તે દરેક પણ પરિકર્મમાં અને વસ્તુ વિનાશમાં એમ બે ભેદે છે. પરિકમે તે દ્રવ્યને ગુણથી વિશેષ પરિણામવાળુ કરવું તેમાં આ ઉપક્રમ કામ લાગે, જેમકે ઘી વિગેરેના ઉપગથી પુરૂષને શરીર ઉપર વર્ણ વિગેરે (તેજ) વધે, અથવા કાન
ધને વારવા વિગેરેની ક્રિયા છે, અન્યાચાર્યો તે કહે છે, કે શાસ્ત્ર ગંધર્વ નૃત્ય વિગેરેની કળા મેળવવી હોય તે પણ દ્રવ્ય ઉપક્રમ છે, પણ તે બરાબર નથી કારણ કે તે શાસ્ત્ર વિગેરેનું જ્ઞાન વિજ્ઞાન રૂપે છે, અને તે ભાવ પણુમાં ગણાય છે, પણ આત્મ દ્રવ્યના સંસ્કારની વિવક્ષાની અપેક્ષાએ શરીર વર્ણ વિગેરે કરવાની માફક કે અંશે દ્રવ્ય ઉપક્રમ. પણ થાય, આ પ્રમાણે પટ મેના વિગેરેને શીખવીને સંસ્કારી બનાવે છે તથા ચોપગાં હાથી વિગેરેને જે શીખવે છે તે તથા ઝાડ વિગેરેને કેઈ ઉપાયદ્વારા તેનું આયુ વધારવું સુતાર વિગેરેને ઉપયેગી બનાવવું તે પણ દ્રવ્ય ઉપક્રમ છે. - પ્રવે-જે પોતાની મેળે ભવિષ્યમાં ઝાડને સુતાર વિગેરેથી સુધારામાટે ઉપાય લેવાય તેમાં દ્રવ્ય ઉપક્રમતા યોગ્ય છે, પણ
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૬]
વણું કરણ તથા કળા વિગેરે સપાદન કરનારને ભવિષ્યમાં પણ વિવક્ષિત હેતુ એ વિના ઉપપત્તિ નથાય, તેથી તેની ૫રિક માં કેવી રીતે દ્રવ્ય ઉપક્રમતા ઘટે ?
—વિક્ષિત હેતુઓ વિના ઉપપત્તિ નથાય એવુ કહેવું અસિદ્ધ છે, કારણ કે વર્ણ નુ નામ ક નુ વિપાકીપણું હાવાથી સ્વયં પણ થશે, અને કળા વિગેરેનું ક્ષાયેાપમિકપણું હાવાથી કાળાંતરમાં પણ સ્વયં થશે, વિભ્રમ વિલાસ વિગેરે યુવાવસ્થામાં સ્વયં દેખાય છે.
અને વસ્તુના વિનાશમાં તેમજ પુરૂષ વિગેરે શસ્ત્રથી મારવાનું પ્રત્યક્ષ દેખાય છે.
પ્ર॰ પરિક અને વસ્તુ વિનાશના ઉપક્રમાના અભેદજ છે,
વિગેરેને તલવાર
કારણકે મન્નેમાં પૂ રૂપના પરિત્યાગ થાથી ઉત્તર અવસ્થાની પ્રાપ્તિ થાય છે,
ઉ॰ પરિક ઉપક્રમથી બનેલ ઉત્તર રૂપન માપત્તિમાં પણ અવિશેષપણે પ્રાણીઓને આળખાણ વિગેરે દેખાય છે, પણ વસ્તુ વિનાશના ઉપક્રમથી સંપાદિત ઉત્તર ધર્મ રૂપમાં તા વસ્તુનું અદન થાય છે, તે વિશેષ સિદ્ધિ છે. અથવા ઉત્પત્તિ અને વિનાશનું સ્વરૂપ જોડાજોડ અતાવવાથી વિનાશનુ જ વિવક્ષા પણ હાવાથી અદોષ છે,
સચિત્તના ઉપક્રમ માફક અચિત્ત દ્રવ્યના ઉપક્રમમાં
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭]
પદ્મરાગમણિ ( માણિકય ? ) ને ખાર માટીનું પડ કરી કાવવા ( તપાવવા ) વિગેરેથી અનુક્રમે નિ ળતા થાય, અથવા ખાખ થાય, ( ખારથી નિર્મળ થાય અને માટી વિગેરે કે વનસ્પતિ વિશેષથી તેની ખાખ કરે છે )
i
મિશ્રદ્રવ્ય ઉપક્રમ કટક ( કડાં ) વિગેરેથી વિભૂષિત પુરૂષ વિગેરે દ્રવ્યને ઉપક્રમ કરવા, અને મહીં વિવક્ષાથી કારકની ચેાજના કરવી, દ્રવ્યના દ્રવ્યવડે દ્રવ્યમાંથી કે દ્રવ્યમાં જે ઉપક્રમ થાય તેને દ્રશ્યેાપક્રમ કહેવા, તથા ક્ષેત્રના ઉપક્રમ તે ક્ષેત્રાપક્રમ છે,
પ્ર—ક્ષેત્ર અમૃત્ત અને નિત્ય છે, ત્યારે તેના સુધારા કે વિનાશ કેવી રીતે થાય ?
ઉ॰ તે ક્ષેત્રમાં રહેલા દ્રવ્યના સુધારા કે નાશ કરવા, તેમાં ઉપચારથી કહેવાથી અદોષ છે, તેવી રીતે તદવસ્થાએ વ્યપદેશ કરાય છે, જેમકે માંચા આકાશ કરે છે,
તે પ્રમાણે કાળનુ વ નાદિ રૂપપણાથી તથા તે દ્રવ્યના પર્યાય પણે હાવાથી કાળને આશ્રયી દ્રવ્યના ઉપક્રમ થવાથી ઉપચારથી કાલ ઉપક્રમ કહેવાય છે, અથવા ચદ્રોપરાગ ( ચંદ્રગ્રહણ ) વિગેરેના પરિજ્ઞાનના લક્ષણ વાળા કાળ ઉપક્રમ છે.
ભાવ ઉપક્રમ.
ભાવ ઉપક્રમ પણ એ પ્રકારના છે, આગમથી, નાઆગ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫] મથી આગમથી જ્ઞાતા ઉપયોગ રાખનારે, આગમથી પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત છે, તેમાં અપ્રશસ્ત ડેન્ડિણિ ગણિકા તથા અમાત્ય વિગેરેનાં દષ્ટાંત કહે છે,
એક નગરમાં એક બ્રાહ્મણ, તે ચિંતવે છે, કે દીકરીઓ કેવી રીતે સુખી થાય? તેથી તેણે મેટી દીકરીને શીખવ્યું, કે જ્યારે વર તારી પાસે આવે, ત્યારે વરના માથામાં પગની એડી મારવી,
તે લાગવાથી વર ખુશ થયે, અને તેના પગને ઈજા થઈ હશે તેમ વિચારી પગ દાબવા બેઠે, પણ તેણે સ્ત્રીને ધમકાવી નહિ, આ વાત માને દીકરીએ કહી, ત્યારે મા બેલી કે હવે તારે ખુશી પડે તેમ કરજે, હવે તને તે કંઈપણ કરી શકવાનો નથી,
બીજી દીકરીને પણ તેમ શીખવ્યું, તે દીકરીએ તેમ કરતાં ઘણું બધ આપીને ચૂપ રહ્યો, તેણે તે વાત માને કરી, માએ કહ્યું કે તારે પણ ડરવાનું નથી, પણ તારે વર તે વખતે બોધ આપશે, તે ભૂલવું નહિ,
ત્રીજીને તે પ્રમાણે શીખવ્યું, તે પ્રમાણે કરતાં ઘણું કોપાયમાન થયે, અને ખુબ મારી અને ધમકાવી, કે તું કઈ ખરાબ કુળમાં ઉત્પન્ન થઈ છે, કે આવું અકાર્ય કરે છે? તેણે માને વાત કરી, માના કહેવા પ્રમાણે તે સ્ત્રીએ એ ધણુને કહ્યું કે અમારી કુળ રીતિ આવી હોવાથી કરવું
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫] પડયું, તમારે બેટું ન લગાડવું, આમ કહી ધણીને મનાવી લીધે, પણ પછી માતાએ દીકરીને કહ્યું, કે જેમ દેવની ઉપાસના કરાય, તેમ તારે એની આજ્ઞા પાળવી, પણ તેથી વિરૂદ્ધ ન ચાલતી,
વેશ્યાની વાર્તા, એક નગરમાં ૬૪ કળામાં કુશળ ગણિકા રહેતી હતી, તેણુએ બીજાના ભાવની પરીક્ષા કરવા માટે ક્રીડા કરવાના ઘરમાં સર્વે પ્રજાના નિજ નિજ વ્યાપાર કરનારા પુરૂષના ચિત્રો બનાવ્યાં, ત્યાં સુતાર વિગેરે જે કઈ આવે, તે પિતાની કળા હુન્નરને પ્રશંસે છે, તેથી તે વેશ્યા તેનું વર્ણન જોઈ તેના ભાવની પરીક્ષા કરીને તેને અનુકુળ વર્તે છે, પિતાને અનુકુળ ચાલવાથી તે ખુશ થઈને વેશ્યાને વારેવારે ઘણું દ્રવ્ય આપે છે, આ ઉપકમ (સંસાર વધારનાર હોવાથી) અપ્રશસ્ત છે,
અમાત્ય અને રાજાનું દૃષ્ટાંત. એક નગરમાં કઈ રાજા અમાત્ય સાથે જોડી દેડાવવા ગયે, ત્યાં રસ્તામાં વિષમ ભૂમિમાં જતા ઘોડાએ પિશાબ કર્યો, ત્યાં તે પેશાબે ખાડે પાડી ખાબોચીઉં બનાવ્યું,
ત્યાં પૃથ્વીના સ્થિરપણથી તેવું જ પિશાબ પડેલું જોઈને રાજાએ પાછા ફરતાં ઘણીવાર ધારીને જોયું, અને તેણે ચિંતવ્યું, કે આ જગ્યાએ તળાવ સારૂં બની શકે, પણ
વર પ્રથમ અને તેને
ચાર વારેવારે થી
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] પ્રકટ ન કહ્યું, સાથે રહેલો અમાત્ય રાજાની ઈંગિત આકાર ચેષ્ટામાં પ્રવીણ હોવાથી રાજાને પૂછયાવિન મેટું સરોવર ત્યાં ખેદાવ્યું, કિનારા ઉપર શ્રેષ્ઠ આરામ (બગીચા) બનાવ્યા, બીજી વખત રાજાએ ઘોડા ખેલાવવા જતાં તે જગ્યાએ તળાવ જોઈને પ્રધાનને પૂછ્યું કે કેણે આ બનાવ્યું છે ?
અમાત્યે કહ્યું, આપે ! રાજાએ કહ્યું કેવી રીતે? ઉ—આપે ઘણી વાર પેશાબ જે તેથી !
રાજાએ પ્રસન્ન થઈને તેને માન મરતબો વધાર્યો, આપણુ અપ્રશસ્ત ભાવ છે,
અપ્રશસ્ત કહીને હવે પ્રશસ્ત કહે છે,
તેમાં પ્રથમ શ્રુત વિગેરે કારણે આચાર્યના ભાવને ઉપક્રમ કરે છે તેમને અનુકુળ વર્તવું ) તે પ્રશસ્ત ભાવ ઉપક્રમ છે,
પ્ર–વ્યાખ્યાનું અંગ બતાવવાના અધિકારમાં ગુરૂના ભાવને ઉપકમ બતાવવો અનર્થક છે,
ઉ–એમ નહિ, કારણકે તે ગુરૂભાવને ઉપક્રમ પણ વ્યાખ્યાના અંગ પણ છે. કહ્યું છે, કે
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬૧]. गुर्वायत्ता यस्मा, च्छास्त्रारंभा भवति सर्वेऽपि । तस्माद्वाराधन परेण हितकांक्षिणा भाव्यम् ॥१॥
શાસ્ત્રના બધા આરંભે ગુરૂને આધીન છે, માટે હિતનાકાંક્ષી સાધુએ હમેશાં ગુરૂના આરાધનમાં તત્પર રહેવું, તેજ પ્રમાણે ભાગ્યકાર મહારાજે કહ્યું છે,
गुरु चित्तायत्ताइं वक्खाणंगाइं जेण सव्वाइं।। जेणपुण सुपसण्णं, होइ तयं तं तहा कज्जं ॥१॥ आगारिंगिय कुसलं जदि सेयं वायसं वए पुज्जा। तहविय सिं नवि कूडे विरहमि अ कारणं पुच्छे ॥२॥ णिवपुच्छिएण भणिओ गुरुणा गंगा कओमुहीवहइ ? संपाइयवं सीसो जहतह सवत्थ कायव्वं ॥३॥
વિગેરે છે કે વ્યાખ્યાનના અંગે સર્વે ગુરૂના ચિત્તને અધીન છે, માટે જેમ તે પ્રસન્ન થાય તેમ કરવું,
આકાર અને ઇંગિતમાં કુશળ ગુરૂ શિષ્યને કાગડો ધોળે કહે, તે પણ તે સમયે ગુરૂના વચનનું ખંડન ન કરવું. પણ ધીરેથી એકાંતમાં પૂછવું કે, આમ કહેવાનું શું કારણ છે?
તથા રાજાએ પૂછયું, કે ગંગા કયા મુખથી વહે છે? ગુરૂએ ઉત્તર આપ્યો કે (આપ જે દિશા દેખો છે તે દિશાએ!) એ પ્રમાણે ઉત્તમ શિષ્ય ગુરૂનું મન પ્રસન્ન થાય, તેમ સર્વ કરવું, - પ્ર. જે એમ છે, તે ગુરૂના ભાવ ઉપક્રમ કહે
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨]
હતા, ખીજા કહેવાની જરૂર નહેાતી, કારણ કે તેનિરૂપ ચેાગી છે,
ઉ॰ એમ નથી, ગુરૂનું ચિત્ત પ્રસન્ન કરવા માટેજ તેઓનુ ઉપયાગીપણું છે, ( પણ ખાકીના નકામા નથી ) તેથી એમ સૂચવ્યું કે દેશકાળની અપેક્ષાએ લાભ હાનિ વિચારીને પાણી આદન વિગેરે દ્રવ્યાને આહારાદ્ઘિક કાર્ય માં ઉપયાગ રાખતા શિષ્ય ગુરૂના ચિત્તને પ્રસન્ન રાખે, ( અને અભ્યાસ કરે ) અથવા ઉપક્રમના સામ્યપણાથી, ચાલતા વિષયમાં કંઇક અંશે ઉપયાગી ન હેાય તેવા પણ અન્યત્ર અતાવે તેથી અદોષ છે,
શાસ્ત્રીય સિવાયના ઉપક્રમ કહ્યો, હવે શાસ્ત્રીય ઉપક્રમ અતાવે છે,
( શાસ્ત્રીય ઉપક્રમ )
આ પણ છ પ્રકારનેા છે, ૧ આનુપૂર્વી ૨ નામ૩પ્રમાણ ૪ વક્તવ્યતા ૫ અર્થાધિકાર ૬ સમવતાર છે,
તેમાં આનુપૂર્વી તે નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ગણના, ઉત્ક્રીન, સંસ્થાન, સામાચારી, ભાવ, એમ દશ ભેદે છે, તેમાં યથાસ’ભવ સમવતારણ કરવું, વિશેષથી તે ઉત્ક્રીન, ગણના એ બેમાં આનુપૂર્વી લેવી, તે ઉત્કીના સંશબ્દના ( ખેલાતું નામ ) છે, જેમ કે સામાયિક ચવીસત્થા વિગેરે છે, તથા ગણુન ( ગણવુ' ) તે પરિ સંખ્યા છે. એક એ ત્રણ ચાર વિગેરે, તે ગણુના અનુપૂર્વી ત્રણ પ્રકારની છે
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] ૧ પૂર્વ, ૨ પશ્ચાત, ૩ અને અનાનુપૂવી છે, તેમાં સામાયિક પૂર્વાનુપૂવીમાં પહેલું, અને છ આવશ્યકની અપેક્ષાએ પશ્ચકખાણથી ગણતાં સામાયિક છઠું આવે, અનાનુપૂવમાં તે ક્યાંક પહેલું ક્યાંક બીજું આવે, તેમાં અનાનુપૂવીના કરવાને આ ઉપાય છે, કે એક બે વિગેરે વિવક્ષિત પદેની સ્થાપના કરવી તેમાં પ્રથમ ત્રણ પદની સ્થાપના સંક્ષેપથી બતાવે છે, તે સામાયિક ચઉવીસન્થ વંદનક અધ્યયન છે,
पुव्वाणु पुष्वि हेठ्ठा, समयाभेएण कुण जहाजेठें। उपरि मतुल्लं पुरओ, नसेज पुव्वक्कमो सेसे ॥१॥ जहि तंमिउ निक्खित्ते, पुरओ सो चेव अंकविण्णासो। सो होइ समयभेदो, पज्जे यव्वो पयत्तेणं ॥२॥
પૂર્વાનું પૂવીમાં આદિમાં નીચે સમય (સંકેત) ભેદવડે જેમ મટે અંક અનુક્રમે આવે, તેમ કર, ઉપર તુલ્ય આગળ પૂર્વાનુ પૂવએ કમેમકે, બાકીનામાં પછવાડે ને આંકડે મુકે, જે પૂર્વે અંક મુ, તેની આગળ તેજ અંક સ્થાપ, તે સમય (સંકેત) ભેદ થાય છે, માટે પ્રયત્નથી વર્જ, (ટીકાનથી ) પણ સામાયિકાદિ ત્રણના છ ભાંગા થાય છે, તે આ પ્રમાણે–– ૧૨૩ ૨૧૨ ગણતાં પૂર્વાનુ પૂવીને
૨૧૩ ર૩૧ પહેલે તથા પશ્ચાનું
૧૩૨ ૩૨૧ પૂવીનો છેલ્લો અંક બાદ કરતાં બાકીના ચાર અનાનુ પૂવી છે, છપદેના ૨૩૪૫૬ ને ગુણાકાર કરતાં ૭૨૦ ભાંગા થાય છે, તેમાં પહેલો છે આદ કરતાં ૭૧૮ થાય છે, તે અનાનુપૂવી જાણવા. હવે
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૪ ]
નામનું વર્ણન કરે છે, પ્રતિ (દરેક) વસ્તુ તરફ નમવાથી • નામ, છે તે એકથી દશ સુધી જેમ અનુયાગદ્વારમાં મતાન્યુ છે, તે પ્રમાણે જાણવું, છ નામમાં તેના અવતાર છે, તેમાં છ ભાવા ઓયિક ક્ષાયિક વિગેરે ખતાવાય છે, તે છતાં સર્વ શ્રુતના અવતાર્ક્ષાયેાપમિકમાંજ છે, કારણ કે શ્રુત તે ક્ષાયેાપશમિક છે, તેમ ‘ પ્રમાણુ ’વિચારતાં જેના વડે દ્રવ્ય વિગેરે મપાય તે પ્રમાણ તે પ્રમેયના ભેદથી ચાર રૂપવાળુ છે, દ્રવ્ય પ્રમાણુ, ક્ષેત્ર પ્રમાણુ, કાળ પ્રમાણ અને ભાવ પ્રમાણ છે, તેમાં સામાયિક ભાવ રૂપ હોવાથી ભાવ પ્રમાણના વિષયમાં સમજવુ, આ ભાવ પ્રમાણ ત્રણ પ્રકારનું છે, ગુણનય સં ખ્યાના ભેદથી ભિન્ન છે, તેમાં ગુણુ પ્રમાણુ પણ એ પ્રકારે છે, જીવ ગુણુ પ્રમાણુ અને અજીવ ગુણુ પ્રમાણ, તેમાં સામાયિક જીવથી અપ્રથક્ રૂપ પણે હાવાથી સામાયિકના ‘ જીવ ગુણ પ્રમાણમાં સમવતાર કરવા, તે જીવ ગુણુ જ્ઞાનદર્શીન ચારિત્ર ભેદથી ભિન્ન છે, તેમાં મેધરૂપ હોવાથી સામાયિકનું જ્ઞાન ગુણુ પ્રમાણમાં ઉતારવુ, તે જ્ઞાન પણ પ્રત્યક્ષ અનુમાન ઉપમાન આગમ ભેદથી ભિન્ન હેાવાથી સામાયિક પ્રાયે પર ને ઉપદેશ દેવારૂપ સભ્યપેક્ષ પણે હોવાથી તેના આગમમાં સમવતાર કરવા, તે માગમ પણ લાકિકલેાકેાત્તર સૂત્ર અર્થ અને અને તથા આત્મ અનંતર પર પર ભેદથી ભિન્ન હાવાથી તેમાં સામાયિક પરમ ઋષિ પ્રણીત ગણિ પિટક (બારમંગ)ની મંદર હાવાથી લાકાત્તરમાં ગણવું, મને તે સૂત્ર અર્થ અને રૂપે હાવાથી ઉભયમાં ઉતારવુ, તથા ગીતમ વિગેરે ગણધર ભગ
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૫ ]
વતા ને સુત્રથી આત્મ આગમ તેમના શિષ્ય જંબુ સ્વામી વિગેરેને અનંતર માગમ-પ્રશિષ્યાતે પ્રભવાસ્વામી વિશેરેને પરંપરાગમ છે, એ પ્રમાણે અર્થ થી જિનેશ્વરને આત્માગમ ગણધરોને મન તર, અને તેમના શિષ્યાને પરપરાગમ છે, નય પ્રમાણમાં વિચારતાં તે મૂઢ નય પણે હેાવાથી હમણાં અવતાર નથી, અને તે આગળ કહેશે કે મૂઢ ળ* સૂર્ય, શાહિયં તુ । વિગેરે ‘સંખ્યા’ તેનામ સ્થાપના દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ ઓપમ્ય પરિમાણુ ભાવના ભેદથી ભિન્ન છે, તે અનુયેાગદ્વાર પ્રમાથે કહેવી, તેમાં સામાયિક તા ઉત્કાલિકાદિ શ્રુત પરિમાણુની સંખ્યામાં સમવતાર કરવા, તેમાં સૂત્રથી સામાયિક પરિમિત પરિમાણવાળું છે, અથ થી અન ંત પર્યાય પણે હાવાથી અપરિમિત પરિમાણ છે,
હવે ‘ વકતવ્યતા કહે છે,
ܐ
તે ત્રણ પ્રકારે છે, ૧ સ્વ સમયની ૨ પર સમયની ૩ તથા તે બંનેના સમય ( સિદ્ધાંત ) ની વકતવ્યતા છે, સ્વ સમય તે જૈન સિદ્ધાંત અને વક્તવ્યતા તે પદાર્થના વિચાર છે, તેમાં સ્વ સમયની વક્તવ્યતામાં આ સામાયિકના સમવતાર છે, એ પ્રમાણે પર તથા તે બ ંનેના સમયનાં પ્રતિપાદક અધ્યયનાના પણ તેમાં સમવતાર છે. કારણ કે બધુજ શ્રુત જૈન અથવા જૈનેતરનું હાય તે સમ્યગ્ ષ્ટિ જીવે ગ્રહણુ કરેલું પર સમય સંબંધીનું પણ સારૢ શ્રુતજ છે, કારણ કે પરસમયથી જૈન સમય સાથેૠામણી કરવાથી ઉપકાર
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૬] થાય છે, હવે અર્થને અધિકાર કહે છે, તે અધ્યયનને સમુદાય અર્થ છે, તે શ્વાસમય વક્તવ્યતાને એક દેશ છે, અને તે સર્વ સાવદ્ય એગ વિરતિરૂપ છે, તેજ સમવતાર છે.
અને તે ટુંકમાં પતાવવા પ્રતિદ્વારમાં સમાવતારણના દ્વારવડે બતાવ્યું છે, આ પ્રમાણે ઉપક્રમ બતાવ્યું,
હવે નિક્ષેપ કહે છે,
નિક્ષેપ. તેઓઘ નિષ્પન્ન, નામ નિષ્પન્ન, સૂવાલાપક નિષ્પન્નએમ ત્રણ ભેદે છે, તેમાં ઓઘનામ તે સામાન્ય રીતે “શાસ્ત્ર” એજ નામ છે, તે અહીં ચાર પ્રકારનું “અધ્યયન” વિગેરે છે, તે પ્રત્યેક નામ વિગેરે ચાર ભેદનું છે, તે અનુગદ્વારમાં બતા
વ્યા પ્રમાણે વિસ્તારથી કહી ભાવ અધ્યયન અક્ષીણ વિગેરેમાં આ સામાયિકને જવું, (આ ટીકાકાર મહારાજે દશ વૈ. ૧ લા. અધ્યયનમાં નિ. ગાથા માં વિસ્તારથી બતાવ્યું છે, તેનું ભાષાંતર પા જુઓ.).
નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપોમાં “સામાયિક” નામ છે, તે નામ વિગેરે ચાર ભેદવાળું છે, અને તે નિરૂક્તિના દ્વારમાં તથા સૂત્રસ્પેશિક નિર્યુક્તિમાં વિસ્તારથી આગળ કહીશું.
પ્રવે-જે તેનું નામ અહીં છે, અને તેને અવસર છે, તે નિરૂક્તિમાં શા માટે તેનું સ્વરૂપ કહેવાનું કહે છે? અને જે ત્યાં સ્વરૂપ કહેવું હતું તે અહીં ઉપન્યાસ શામાટે કર્યો?
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૭ ]
ઉ-અહીં નિક્ષેપદ્વારમાં નિક્ષેપાનાજ અવસર છે, અને નિરૂક્તિમાં તે તેનુ અનુ (ખરાખર) વ્યાખ્યાન છે,
પ્ર૦-આપણુ નિરૂક્તિદ્વાર ( ઉપાદ્ઘાતનિયુક્તિ ) માંજ સામાયિકનું વ્યાખ્યાન કરવું તેા પછી સૂત્રમાં શામાટે કહેશેા,
ઉ-કારણ કે ત્યાં સૂત્ર આલાપકનું વ્યાખ્યાન છે, પણુ નામનું નથી, અને નિરૂકિતમાં તા નિક્ષેપદ્વારમાં સ્થાપેલુ · સામાયિક ’ એવું અધ્યયનનુ નામ છે, તેનુ નિરૂપણ કરે છે, એટલુજ ખસ છે, નામ નિક્ષેપ કહ્યો, હવે ‘સૂત્રાલાપક નિષ્પન્ન ’ નિક્ષેપાને અવસર છે. તેનુ લક્ષણ પ્રાપ્ત છે છતાં મહીં કહેતા નથી, કારણ કે અહીં સૂત્રના અભાવ છે, અને સૂત્ર કહેવા પહેલાંજ કેાના આલાપકના નિક્ષેપ કરવા ? માટે તે ત્રીજા અનુયાગદ્વાર · અનુગમ' નામના છે, તેમાંજ નિક્ષેપ કરશું,
પ્ર૦-જો અવસર પ્રાપ્ત થયા છે, છતાં તેનેા નિક્ષેપેા કરતા નથી, ત્યારે તેના ઉપન્યાસ શા માટે કર્યો ?
ઉ—નિક્ષેપાના સામાન્યપણાથી અહીં ખતાવ્યા, પણ વિસ્તારથી નથી કહેતા.
અનુગમનુ વર્ણન.
તે અનુગમ પણ એ ભેદે છે, નિયુŚકિત અનુગમ તથા સુત્રાનુગમ છે,
નિયું`ક્તિ ‘ અનુગમ ’ પણ ત્રણ પ્રકારના છે, ૧ નિશ્ચે
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧૮] પાની નિક્તિને ૨ ઉપઘાત નિક્તિને અને ૩ સૂત્ર સ્પર્શિક નિર્યુક્તિનો અનુગ છે, તેમાં નિક્ષેપ નિર્યુક્તિ અનુગમ તે હમણાં બતાવ્યાજ છે, જેની પછી નામાદિનું અનુઆખ્યાન (વ્યાખ્યાન) કહ્યું છે, હવે ઉપઘાત નિર્યુંક્તિના અનુગામને પ્રસ્તાવ છે, અને તે ઉદ્દેશા વિગેરેના દ્વારના લક્ષણવાળો છે, તેમાં મહાન વિષય હોવાથી વિશ્વના થાઓ ! માટે આરંભમાં મંગળ કહે છે,
પ્ર. મંગળ તે પૂર્વે કહેલું છે ફરી તેનું શું પ્રજન છે? અને એકવાર મંગળ કહ્યા પછી પણ ફરી કહે છે તે પછી દરેક દ્વારે દરેક અધ્યયને દરેક સૂત્રે પણ મંગળ કહેવું જોઈએ !
ઉપરના પ્રશ્નનને ઉત્તર કેઈ આચાર્ય આ આપે છે, કે મંગળ શાસ્ત્રના પ્રારંભમાં મધ્યમાં અને અંતમાં કહેવું જોઈએ, તેમાંનું પ્રથમનું કહ્યું, અને હવે મધ્ય મંગળ કહે છે, પણ તે ઉત્તર વ્યાજબી નથી, કારણ કે શાસ્ત્રને આરંભ કર્યા પહેલાં મધ્ય મંગળને અવકાશ ક્યાંથી હોય ? ત્યારે તે આ ચાર્ય ફરી ખુલાસે કરે છે કે “ચાર અનુગ દ્વાર રૂપ” શાસ્ત્ર છે, તેમાં બે અનુગ દ્વાર “ઉપકમ નિક્ષેપનું વર્ણન કર્યું, હવે ત્રીજે અનુગ દ્વારા કહેવા પહેલાં મધ્યમંગળને અવસર છે, અને અનુગ દ્વારેની શાસ્ત્ર અંગતા (પ્રસિદ્ધ) છે,
તેને અહીં હરિભદ્રસૂરિજી ખુલાસે કરે છે કે એમ વિચારતાં પણ આ શાસ્ત્રનું મધ્યમંગળ ન થાય, કારણ કે
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] અધ્યયનનું મધ્યપણું તેમાં છે, અને આપણે તે શાસ્ત્રના મધ્યમાં મંગળ જોઈએ છે, માટે ઉપર આપેલે ઉત્તર નકામે છે, તેથી આ પક્ષ સ્થિત થયે કે.
પ્રથમ જે આદિ મંગળ કહ્યું, તે આવશ્યકાદિનું આદિ મંગળ છે, અને હવે મંગળ કહેવાશે, તે આવશ્યક માત્રનું નહિ, પણ સર્વ અનુયોગના ઉપધાતની નિર્યુક્તિપણાનું છે, અને હમણું ઉઘાત નિયુક્તિનું વર્ણન ચાલે છે, અને તેથી કહેશે, કે “આવશ્યક દશવૈશાલિક તથા ઉત્તરાધ્યયન આચારાંગ સૂયગડાંગ તથા દશાશ્રુત સ્કંધની નિયુક્તિને કહીશ” તથા આગળ ચઉવીસસ્થા વિગેરેમાં કહેશે કે બીજા પણ અધ્યયનેમાં આ પ્રમાણે જ નિર્યુક્તિઓ થશે.”
એથી મહા અર્થ પણાથી તથા કેઈ અંશે શાસ્ત્રોની અંદર સમાવેશ હોવાને લીધે આ ઉપઘાતના આરંભમાં મંગળને ઉપન્યાસ યુક્ત જ છે,
પ્ર. સામાયિકને અનુકુળ વ્યાખ્યાનનો અધિકાર છે, તે વખતે દશવૈકાલિક વિગેરેનો પ્રસ્તાવ શામાટે કો?
ઉ–ઉપદ્માતના સામ્યપણાથી, તેથી એમ જાણવું કે તેમાં પણ પ્રાયે આ પ્રમાણે ઉપોદઘાત છે, એટલું બસ છે.
તે મંગળ કહે છે. तित्थयरे भगवंते, अणुत्तर परक्कमे अमियनाणी। तिण्णेसुगइगइ गए, सिद्धि पह पदेसए वंदे ॥नि.८०॥ તીર્થ કરનારા તીર્થકરોને વાંદું છું, (આ તીર્થકર
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭] શબ્દ કેવી રીતે બને તે માટે પાણીનીનાં સૂત્ર૭–૧–૧૦૦ ૩ ૨–૧૬ ૩-૨–૨૦ લાગુ પાડેલ છે) જેના વડે તરાય તે તીર્થ છે, તે તીર્થ નામ આદિ ચાર ભેદે છે, તેમાં આગામથી વ્યતિરિક્તમાં દ્રવ્ય તીર્થ નદી વિગેરેને સમ ભૂભાગ અપાય. રહિત હોય તે છે, અને તેની સિદ્ધિમાં તરિતા, તરણ, તરણેય છે, તેથી સિદ્ધ થયું કે પુરૂષ બાહથી અથવા નાવ વિગેરેથી ત્યાં તરે છે, તે તરિતા છે, એનું દ્રવ્ય પણું એટલા માટે છે, કે તે તર્યા પછી તરવાનું બાકી રહે છે, તેમ તે જગ્યાએ તરતાં વખતે ડુબી પણ જવાય, અને તેવી જગ્યાએ તીર્થમાં સ્નાન કરતાં બાહામેલ દૂર થાય છે, પણ ત્યાં પાણીના જીવને દુ:ખ થવાથી પ્રાણાતિપાત વિગેરે અત્યંતર મેલનું કારણ નવું થાય છે, આ અત્યંતર મેલ સર્વથા દૂર થયા વિના તેવા બાહ્યમેલની ઉત્પત્તિના નિષેધ (અટકાવ)ને અભાવ છે, પણ પૂર્વે સંસારી અથવા મિથ્યાત્વને આશ્રયી ક્રિયાઓ કરી જે કર્મમળ પ્રાપ્ત કર્યો હોય, તો તે અશુભ કૃત્યથી વિરૂદ્ધ સમ્યગ્દર્શન પામી સાથે ક્રિયા કરવાથી અને નિર્મળ ભાવના ભાવવી કે જેથી તે મેલ ક્ષય થાય છે, પણ તે સ્નાન વિગેરેની ક્રિયા કરવાથી તે કર્મમળ ક્ષય ન થાય તે ખરી રીતે વિચારતાં ભવતરણ (મેક્ષ) ની પ્રાપ્તિ ન થાય, માટે ભાવ તીર્થ તે ન આગમથી સંઘ છે, સમ્યગ્દર્શન આદિ પરિણામથી તે એકમેક પણે છે, તેથી કહ્યું છે, કે, રિત મત્તે તિર્લ્સ? તિજે રે તિશે? જમા ! अरिहा ताष नियमा तित्थ यरे, तित्थं पुण चाउवण्णो તમ સાત ગાવા. પ્ર. તીર્થ છે, તે તીર્થ છે કે
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૯૧ ]
તીથ કર તીર્થ છે ? ઉત્તર હૈ ગાતમ! તે તીર્થંકર તા નિયમથી તીર્થંકર કહેવાય, પણ તી તા ચતુર્વિધ શ્રમણ સંઘે ( સાધુ સાધવી શ્રાવક શ્રાવિકા ) અથવા પહેલા ગણધર મહારાજ છે, પણ તરિતાને તરનાર સાધુજ છે, અને સમ્યગ્દર્શન આદિ ત્રણ કરણ ભાવ પામેલાં ( સહાયક ) છે તેતરણ કહેવાય, અને તરવા ચાગ્ય ભાધિ છે; અથવા પકાહ પિપાસાને અપહાર ( નાશ ) કરે, તે ધર્મ સાધન સાચુ તીર્થ છે, એવુ પંડિતા કહે છે; તે ફ્લાક કહે છે.
पंकदाह पिपासाना मपहारं करोतियत् । तध्धर्म साधनं तथ्यं तीर्थ मित्युच्यते बुधैः ॥ १ ॥
આમાં પક તે પાપ છે, દાહ તે કષાયેા ( ક્રોધાદિ ) છે, પિપાસા તે વિષયેની ઇચ્છા છે, એ મધાંને દૂર કરે તે તી છે, અથવા ( ૧ ) સુખથી તેમાં ઉતરાય, અને સુખથી નીકળી જવાય, ( ૨ ) સુખે ઉતરાય પણ દુ:ખે નીકળાય, ( ૩ ) દુ:ખે ઉતરાય સુખેથી નીકળે, ( ૪ ) દુ:ખે ઉતરાય દુ:ખે નીકળાય, આ દ્રવ્ય ભાવતી છે, તેના અનુક્રમે ખુલાસા કરે છે, તેમાં પ્રથમ ભાંગામાં શીથ મત છે. બીજા બદ્ધ છે, ત્રીજામાં દિગખર છે ( ચાથામાં જૈન સાધુએ છે, ) ( મામાં શિવ મતમાં ( જે ખાવા છે તેમને ગૃહસ્થ માફક ન્હાવા ધોવાની છુટ હોવાથી સુખેથી તે ખાવા અને છે, તેમાં નિર્વાહ કરી શકે છે, ખીજામાં સુખથી લેવાય પણ પાળવું ખાવા કરતાં કાઇ સ્મશે કઠણ છે, ત્રીજામાં દુ:ખથી ચારિત્ર લે પણ તેમનામાં તેના નગ્ન સાધુઓ
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૭૨] હેવાના અભાવે તેની બહુ માન્યતા થવાથી સુખથી પાળે છે ચોથામાં વર્તમાન જૈન સાધુઓના ૧૮ હજાર ભાગે શીલવ્રત સાંભળીને ચમકીને ભાગ્યે કે દીક્ષા લે છે, તેમ અંત સુધી તેવી ક્રિયા હેવાથી ખરે વીર પુરૂષજ ટકી શકે છે.)
ભગવાન શબ્દનું વર્ણન “સમજૈશ્ચારિત્રા ” વાળે ભગ શબ્દ છે તેવું ઇંગના નામને કષ છે તેમાં બતાવ્યું છે,
ऐश्वर्यस्य समग्रस्य, रुपस्य यशसः श्रियः धर्मस्या थप्रयत्नस्य, षण्णां भग इतींगना || १॥
સમગ્ર ઐશ્વર્ય રૂપ યશ શ્રી ધર્મ પ્રયત્ન આ છનાઅમાં “ભગ” શબ્દ છે. તે બધા ગુણોથી યુક્ત હોવાથી જિનેશ્વરને ભગવાન્ કહ્યા છે,
પ્ર-તીર્થકરમાં ભગવાનને અર્થ સમાઈ જાય છે, કારણ કે તીર્થકરમાં તેવું લક્ષણ સદાએ વ્યભિચાર (દેષ) વિના રહેલું છે, માટે ભગવાન શબ્દની શી જરૂર છે? (નથી)
ઉ૦-એમ નથી, બીજા મતવાળા અમુક નયને અવલંબીને રહેલા છે, તેમના મતમાં જે તીર્થકર માનેલા છે, તેવા તીર્થકર નહિ પણ ઉપર બતાવેલ ભગવાનના ગુણોવાળા તીર્થકર લેવા એમ સૂચવવા માટે લીધે છે, અર્થાત્ તેવા ઉત્તમ ગુણેથી રહિત તીર્થકરે નહીં, પણ ગુણયુકત તીર્થકર ભગવાનને વાંદું છું,
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૭૩ ]
તે પ્રમાણે પર તે ક્રોધાદિ શત્રુઓ છે, તેમના ઉપર આક્રમણ કરીને તેમના પરાજય કરેલા, તે જેમ તેમ નહિ, પણ સંપૂર્ણ રીતે, માટે અનુત્તર પરાક્રમવાળા તીર્થંકરો છે,
પ્ર૦—જે ઐશ્વર્ય વાળા ભગવા છે, તે અનુત્તર પરાક્રમવાળાજ છે, કારણ કે તેવા ગુણ ( પરાક્રમ ) વિના ભગવાન્ ન કહેવાય, માટે પરાક્રમનું વિશેષણ નકામું છે ?
ઉ-અનાદિ શુદ્ધ, તથા ઐશ્વ વિગેરે યુક્ત પરમ પુરૂષની કલ્પના કરનાર નયવાદીનું નિરાકરણ કરવા, ( તે એવું માને છે, કે ઇશ્વર અનાદિ શુદ્ધ છે, જેના કહે છે કે પ્રથમ શુદ્ધ નહેાતા, પણ પછી શુદ્ધ થયા છે તે બતાવવા) માટે દોષ નથી ( પદ નકામું નથી ) વળી કેટલાક અનુત્તર પરાક્રમ વિના પણ બ્રહ્મા વિગેરેને અનાદિથી ભગવાન માને છે, તેઓ આ પ્રમાણે કહે છે,
ज्ञानम प्रतिद्यं यस्य वैराग्यं च जगत्पतेः अश्वर्यं चैव धर्मश्च सह सिद्धं चतुष्टयं ॥ १ ॥
જેવુ ન હણાય તેવુ નિ ળજ્ઞાન, વૈરાગ્ય ઐશ્વર્ય અને ધર્મ' એ ચાર જગત્પતિને સ્વભાવિક છે, ( તેવું જૈનેા માનતા નથી, જૈના એમ માને છે કે પરાક્રમ કરવાથી નિર્મળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે ) મથવા અન્ય લેાકેા એવું માને છે કે આત્મા અકત્તો છે, તેમનું ખંડન કરવા કે આત્મા પરાક્રમ કરીને શુદ્ધ થાય છે, તે ખતાવવા માટે તે વિશેષણ પણ જરૂરી છે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૭૪ ]
અમિત તે અપરિમિત ( અનંત ) કેવળજ્ઞાન છે, કારણ કે જાણવા ચેાગ્ય પદાર્થો અનંત છે, તે જ્ઞાનવાળા ભગવાન્ છે,
પ્ર—જે મનુત્તર પરાક્રમવાળા હૈાય તે નિયમથી અન તજ્ઞાની છે, તે તે વિશેષણ શા માટે કહ્યું ? કારણ કે ક્રોધાદિ ક્ષય થવાથી તુ જ અન તુ કેવળજ્ઞાન થાય છે.
ઉ-તમારૂં કહેવું સત્ય છે, પણ કલેશના ક્ષય થવા છતાં પણ અમિતજ્ઞાન થતુ નથી એવા મતવાળાનું ખંડન કરવા માટે આ વિશેષણુ છે, તે વાઢીનુ કહેવુ છે કે
सर्व पश्यतु वामावा, इष्टमर्थतु पश्यतु
कीट संख्या परिज्ञानं तस्यन: कोपयुज्यते ॥ १ ॥
તે બધુ દેખે અથવા ન દેખે, પણ ઇષ્ટ પદાર્થ ને તે જરૂર દેખે, કારણ કે કીડાની સંખ્યા ગણવાનુ તેનું ઝીણુ જ્ઞાન આપણને શું ઉપયોગી છે ? અથવા જૈન સિદ્ધાંતમાં પ્રસિદ્ધ છદ્મસ્થ વીતરાગ પ્રભુનું કેવળજ્ઞાન નથી, તેના વ્યવચ્છેદ ( ખુલાસા ) માટે આ કહ્યુ, તથા જેએ ભવસમુદ્રને તર્યા તે તી છે, તથા પાતે ભવ એઘ તરીને સુગતિ નામની ગતિ ( મેક્ષ ) માં ગયેલા તેમાં સર્વજ્ઞપણું તથા સર્વ ક્રશીપણું પ્રાપ્ત થવાથી નિરૂપમ સુખને ભજનારા છે, સુગતિ ગતિ કહેવાથી ભવ ભ્રમણની તિય``ચ નર નારકદેવ ગતિ છેાડીને પાંચમી ગતિએ પહેાંચ્યા છે, તથા સિદ્ધ શબ્દથી જાણવું કે લેાકમાં ગણાતી સિદ્ધિ તે અણિમાદિ આઠ પ્રકારના ઐશ્વર્ય વાળી સ્વેચ્છાથી ચાલવુ વિગેરે હાય તે ન
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫] . લેતાં મોક્ષગતિવાળી સિદ્ધિ લેવી, એટલે પરવાદીમાંના કેટલાક કહે છે કે
अणिमाद्यष्टविधं प्राप्य श्वर्य कृतिनः सदा मोदन्ते सर्व भावज्ञा स्तीणाः परमदु स्तरम् ।।१।।
આઠ પ્રકારની અણિમાદિ એવયવાળી દ્વિને પામીને પુણ્યવાન જી હમેશાં બધા ભાવને જાણનારા સિદ્ધો આનંદ પામે છે, તેઓ દસ્તર ભવસમુદ્રને તરી ગયા છે.
(જેનો આવા સિદ્ધોને માનતા નથી, કારણ કે સિ. ઢોને હવે લબ્ધિ કે એશ્વર્યથી આનંદ પામ બાકી નથી, કારણ કે આત્માના જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રરૂપ નિર્મળ ગુણમાં આનંદ તેમને મળી રહ્યો છે.)
તથા સિદ્ધિ નામની સુગતિને પંથ તેને પ્ર(પ્રધાન) દેશક (ઉપદેશક) તે સિદ્ધિ પંથ પ્રદેશક છે, અર્થાત્ સિદ્ધિ ગતિનું બીજ સામાયિક વિગેરે બતાવનાર તીર્થકર છે, આ વિશેષણવડે નિર્દોષ અનેક જીવોને ઉપકારક તીર્થકર નામ કર્મ ઉદયમાં આવ્યાથી તેઓ ઉપદેશ કરી તીર્થ સ્થાપે છે, તેમના ગુણ હું ગાઉં છું વાંદું છું કે આ પ્રમાણે અષભદેવ વિગેરેને વંદન કરવાનું મંગળ માટે બતાવ્યું, ૮૦ છે
હવે આસન્ન( છેલ્લા નજીકના)ઉપકારીપણાથી વર્ત. માન તીર્થકર જેઓ બધા શ્રુતજ્ઞાનને અર્થ બતાવનાર વર્ધમાનસ્વામી છે, તેમનું વંદન કહે છે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] . वंदामि महाभाग, महामुणि महायसं महावीरं । अमर नरराय महिअं, तित्थयरमि मस्सतित्थस्त ॥
નિ ૮૨ . મહાભાગ તે મહાન અચિંત્ય શક્તિવાળા તથા જગતને ત્રણે કાળમાં કેવળજ્ઞાનથી માને છે, તેથી મુનિ, અને તે પણ મહામુનિ છે, તથા ત્રણે જગમાં વ્યાપેલા યશવાળા હોવાથી મોટા યશવાળા, વીર તે કષાયાદિ શત્રુને જય કરવાથી છે, તે પણ મહાવીર જાણવા, અથવા અત્યંત રાગિણું બનેલી કેવળજ્ઞાન રૂપી લક્ષ્મીથી રાજે (શભે) છે, માટે વીર છે, કહ્યું છે કે,
विदारयति यत्कर्म, तपसाच विराजते । तपोवीर्येणयुक्तश्च, तस्माद्वीर इति स्मृतः ॥ १॥
જે કર્મોને વિદારે (નાશ કરે) છે, ત૫સાથી વિરાજે છે, તપવીયવડે યુક્ત માટે તે વીર તરીકે જાણીતા છે. અમર (દેવ) માણસ તેમના રાજા તે ઈંદ્ર તથા ચકવર્તાિ વિગેરેથી પૂજિત એવા વર્ધમાન સ્વામી છે, જેઓએ હાલ ચાલતા તીર્થને સ્થાપ્યું છે, તેમને નમસ્કાર કરું છું. ૮૧
આ પ્રમાણે અર્થના કહેનારા જિનેશ્વર મહાવીરને મંગળ માટે વંદન કહ્યું, હવે સૂત્ર રચનારા ગણધર વિગેરેમાં પણ પૂજ્યપણું હોવાથી તેમને વંદન કરે છે,
इकारसवि गणहरे, पवायए पवयणस्स वदामि । सचंगणहर वंसं, वायगवंसं पवयणंच ॥ नि० ८२॥
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭૭] અગ્યાર ગણધરે એટલે ૧૧ ની સંખ્યાવાળા અનુત્તર જ્ઞાનદર્શન આદિ ધર્મગણને ધારનારા ગણુધરે છે, તેમને તથા પ્રકર્ષથી પ્રધાન અથવા પ્રથમ વાચક તે પ્રવાચક જેન સિદ્ધાંત (પ્રવચન) ના જેઓ છે, તેમને વાંદું છું, આથી મૂળ ગણધરને વંદન કર્યું, વળી સવે ગણધર (આચાર્ય) ના વંશમાં આવેલા તેમને તથા વાચક ( ઉપાધ્યાય) ના વંશમાં તે શિષ્ય પરંપરાએ આવેલા તેમને તથા આગમને વાંદું છું.
પ્ર–ગણધર તથા વાચકના વંશ તથા આગમને શામાટે વાંદે છે?
ઉ–અર્થ કહેનાર અહંનદેવ વંદ્ય છે, સૂત્રકાર ગણધરે વંદ્ય છે, તે જ પ્રમાણે જેમણે અર્થ સૂત્ર રૂપ પ્રવચન આચાર્ય ઉપાધ્યાયે એ અમારી સંમુખ આપ્યું છે, માટે તેમને વંશ પણ સૂત્રાર્થને ધારી રાખવાથી અમારે ઉપકારક છે માટે વંદ્ય જ છે, અને આગમતે સાક્ષાત્ વૃત્તિ માફક ઉપકારક છે, તેથી વંદ્ય છે, ૮૨ છે
હવે આપણે ચાલુ વિષય કહે છે. ते वंदिउणसिरसा, अत्थपुहुत्तस्स तेहि कहियस्स । सुय नाणस्स भगवओ, निज्जुतिं कित्तइस्सामि ॥
૦િ ૮૩. ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે ઉત્તમઅંગ તે માથા વિગેરેથી
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭૮] નમસ્કાર કરીને શ્રુતમાં કહેવા યોગ્ય અર્થ તેનાથી સૂત્ર જુદું છે, માટે સૂત્ર અર્થ જુદાં છે તેને, અથવા અર્થવડે પૃથ (વિસ્તારવાળાં) એવાં સૂત્રોને તીર્થકર ગણધર વિગેરેએ કહ્યા છે, આવા શ્રુતજ્ઞાન રૂપ ભગવંતના સ્વરૂપને બતાવનાર
એટલે પરસ્પર સૂત્ર તથા અર્થને નિજક (જેડનારી) નિયુક્તિને કહીશે | ૮૩. પ્ર. આ બધા સૂત્રેની નિયું. ક્તિ કે?
ઉ૦-નહિ, આવશ્યક વિગેરે અમુક સૂત્રોની નિયુક્તિ, તે કહે છે,
आवस्सगस्त दस, कालिअस्स तह उत्तर ज्झमायारे। सूयगडे निज्जुर्ति, वुच्चामि तहादसाणं च ॥ ८४ ॥ कप्पस्सय निज्जुत्ति, ववहारस्सेव परमणि उणस्स । सूरिअ पण्णत्तीए, वुच्छं इसिभासिआणंच ॥ ८५ ॥ एतेसिं निज्जुत्ति, वुच्छामि अहं जिणोवएसेणं । आहरणहेउ कारण, पयनिवहमिणं समासेणं ॥ ८६ ॥
આવશ્યક સૂત્ર, દશવૈકાલિક ઉત્તરાધ્યયન આચારાંગ તથા સૂયગડાંગ દશાશ્રુતની નિર્યુક્તિને કહીશ, તથા કલ્પ (બ્રહત) સૂત્ર તથા પરમનિપુણ (પરમ તે મોક્ષગપણું છે, તથા નિપુણ તે અવયંસકપણે છે,) વ્યવહાર સૂત્રની નિર્યુક્તિ કહીશ, આ સાધુ સંબંધી વ્યવહાર મનુ સ્મૃતિ જે સંસાર સંબંધી નથી, પણ (તરવાઇurrઘુ વપરા) સત્ય પ્રતિજ્ઞા તે વહેવાર છે (કે જેના પાળવાથી કઈ પણ જીવને પીડા ન થાય તેવો છે,) તથા સૂર્ય પ્રકૃતિ તથા
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૭૮] ઋષિભાષિત તે દેવેંદ્રસ્તવ વિગેરેની નિર્યુક્તિ કહીશ, (ક્રિયા અભિધાનનું કારણ એ છે કે આમાં અનેક જુદા ગ્રંથને વિજય છે, તથા શાસ્ત્રારંભમાં સમાસ વ્યાસરૂપ પણે હેવાથી અદુષ્ટજ છે) આ નિર્યુક્તિઓ સ્વમતિ કલ્પનાથી નહિ, પણ જિનેશ્વરના ઉપદેશવડે કહીશ, તથા તે નિયુક્તિઓ ઉદાહરણ હેતુ કારણ પદના સમૂહ યુક્ત કહેવાશે.
સાધ્ય સાધન અન્વય વ્યતિરેકનું બતાવનાર દષ્ટાંત છે, સાધ્ય ધર્મના અવય વ્યતિરેકના લક્ષણવાળો હેતુ છે,
ગાથામાં હેતુની પહેલાં દષ્ટાંત લેવાનું કારણ એ છે કે કઈ વખત હેતુને કહ્યા વિના પણ દષ્ટાંત લેવાય છે, તે ન્યાય બતાવવા માટે છે, જેમકે “ગતિના પરિણામે પરિણત જીવ પુદગલને ઉપષ્ટભક ધર્માસ્તિકાય છે, જેમ મત્સ્ય વિગેરેને સલિલ (પાણી) છે, તથા કેઈ વખતે એકલે હેતુજ દષ્ટાંત વિના કહેવાય છે, જેમકે અમારેજ આ ઘોડે છે, કે તે સિવાય આવાં વિશિષ્ટ ચિન્હ બીજામાં ન હોય, તેજ નિયુકિતકારે પણ કહ્યું છે, जिणवयण सिद्ध, चेव भण्णइ कत्थवी उदाहरण । आसज उसो यारं, हे ऊवि कहंचिय भणेजा ॥१॥
જિનેશ્વરનું વચન સિદ્ધ છે, તેથી કઈ વખત ઉદાહરણ કહેશે, અને કોઈ વખત શ્રોતાને આશ્રય હેતુ પણ કહેશે–
કારણ તે ઉપપત્તિ માત્ર છે, જેમકે નિરૂપમ સુખવાળા સિદ્ધ છે, કારણ કે જ્ઞાનમાં કઈ પ્રકારે ખામી નથી, (મતિ
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦] જ્યાં મુંઝાય ત્યાંજ દુઃખ છે, કેવળજ્ઞાન સિદ્ધમાં હોવાથી ત્યાં કશું દુખ નથી) આમાં વિદ્વાન અને સ્ત્રી સમૂહ સુધાં લોકમાં પ્રતીત છે, કે સાધ્ય સાધન ધર્મને અનુગત દષ્ટાંત નથી, તથા ઉદાહરણના અર્થનું અભિધાયક પદ આહરણ પદ છે, આ પ્રમાણે બીજી જગ્યાએ પણ જાણવું, એટલે આ પ્રમાણે આહરણ હેતુ કારણનાં પદોના સમૂહવાળી નિયુક્તિ કહેશે-(ત્રણ ગાથા ૮૪-૮૫-૮૬ ને સમાસથી અર્થ કહ્યો) હવે પ્રથમ જે ઉદ્દેશ હતું તેને અનુસરી પ્રથમ કહેલ આવશ્યકના પહેલા સામાયિક નામના અધ્યયનની ઉપદ્યાત નિયુક્તિ કહે છે,
सामाइय निज्जुर्ति, वुच्छं उवएसियं गुरुजणेणं । आयरिय परंपरपण आगयं आणु पुवीए । नि. ८७ ।।
સામાયિક સૂત્રની નિર્યુક્તિ જે તીર્થકર ગણધર વિગેરેએ શિવે સંમુખ ઉપદેશેલી અને આચાર્યની પરંપરાએ આવેલી છે તેને કહીશ, તે પરંપરા બે પ્રકારે દ્રવ્યથી તથા ભાવથી છે, દ્રવ્ય પરંપરાને જેમ છેટેને એક પછી એક લઈને એક પુરૂષ બીજા પુરૂષને પહોંચાડે છે, આના સંબંધમાં મુંઝવણ મટાડવા એક કથા ગાથાનું વિવરણ સમાપ્ત થતાં કહીશું, અને ભાવ પરંપરા તે આ ઉપઘાત નિયંતિજ આચાર્ય પરંપરાએ આવેલી છે,
પ્ર–કેવી રીતે ? ઉ–આનુપૂર્વીએ એટલે જંબુસ્વામીએ પ્રભવા સ્વા
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮૧]. મીને તથા તેમણે શયંભવને કહી, એમ અનુક્રમે આવી છે, અથવા આચાર્ય પરંપરાએ આવેલી પિતાના ગુરૂએ કહી,
પ્ર-દ્રવ્ય જે ઈટ વિગેરે છે, તેનું પરંપરાએ પહોંચાડવું યેાગ્ય છે, પણ ભાવ તે શ્રુતજ્ઞાનના પર્યાય પણાથી એક વસ્તુથી બીજી વસ્તુમાં જવાને અભાવ છે, તેથી પરંપરાએ આવવાની વાત કેમ બને? કંઈ તેના બીજરૂપ અહંન દેવ તથા ગણધર ભગવંતના શબ્દનું આગમન નથી! કારણ કે તે શબ્દ તે કાનમાં પેસતાંની સાથેજ ઉપરમ (નાશ) થાય છે,
ઉ–આ ઉપચાર હોવાથી અદેષ છે, જેમ રૂપિયાથી થી આવ્યું, અથવા ઘટ વિગેરેથી રૂ૫ વિગેરેનું જ્ઞાન થાય છે, એ પ્રમાણે આ આચાર્યની પરંપરાને હેતુ હેવાથી
આવેલ” છે એમ જાણવું, એટલે બોધવચન આ આગમન શબ્દ છે. પણ ક્રિયારૂપે નહીં, એટલેથી બસ છે.
દ્રવ્ય પરંપરાનું દૃષ્ટાંત. સાકેત (અધ્યા ?) નામનું નગર છે, તેના ઈશાન ખુણામાં સુરપ્રિય નામના જક્ષનું મંદિર છે, તેમાં સુરપ્રિયની મૂર્તિનું ચિત્ર કાઢેલું હતું, તે દર વરસે નવું ચીતરાય છે, તેને પરમ મહત્સવ કરાય છે (લોકોને મેળે એકઠો થાય છે) અને તે ચિત્રલે જક્ષ અદશ્ય રૂપે રહીને તે ચિત્ર કરનાર ચિતારાને મારે છે, તે ડરથી જે ન ચિતરે, તે મરકી (કોગળીયા)ને રેગ જક્ષ ફેલાવે છે, તેથી ચિતારાને બધા
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮૨]
માણસાને બચાવવા માટે પાતામાંથી એકને મરવાની ફરજ પડે છે, તેથી સ` ચિતારાએ જીવ લઇને ભાગવા લાગ્યા, રાજાને ખબર પડી, તેણે વિચાર્યુ કે જો બધા ભાગી જશે, તે તેનું ચિત્ર નહીં થાય તે અમને બધાને આચીંતા જક્ષ મારી નાંખશે, તેથી તેણે ચિતારાઓને બધાને એકઠા કરી ઇનામ આપી સ ંતાપ્યા, અને તેમનાં નામની ચીઠીએ લખી ઘડામાં મુકી, દર વરસે જેનુ નામ આવે તે ચિતરે છે, અને મૃત્યુવશ થાય છે, એકવાર કેાસ બી નગરથી એક ચિતારાને પુત્ર ઘરથી ભાગીને ત્યાં કામ શીખવા આવે, તે ભ્રમતાં ચિતારાના ઘરમાં આવીને ભરાયા, તે ઘરમાં એક ડાસી રહેતી હતી, તેને એક પુત્ર હતા, તેની સાથે આવેલા ચિતારાના પુત્રને મિત્રાચારી થઈ, આ પ્રમાણે ત્યાં રહેતાં અનુક્રમે ચીઠી કાઢતાં તે ડેાશીના છેોકરાના વારા આબ્યા, તેથી ડાસી ઘણું રડવા લાગી, તેને રડતી જોઇ પરદેશી છે.કરાએ પૂછ્યુ કે, મા કેમ રડે છે ? ડોશીએ તે વાત કહી, ત્યારે તે એલ્યેા ન રડ, હું તે ચિત્ર કરી માવીશ, ડાસીએ કહ્યું તું મારા પુત્ર જેવા નથી ? કે તને મરાવું ? તેપણ આગ્રહ કરી કહ્યું કે હું ચીતરીશ, તુ શાક ન કર, પછી તેણે બે ઉપવાસ ( છઠે ) તુ પચ્ચકખાણ કરીને અખંડિત એ વસ્ત્ર પહેરીને આઠ પડના સુખ કાશ માંધીને નિર્માંળ પ્રયત્નવડે નવા કળશેાથી સ્નાન કરાવી ( જગ્યા સ્વચ્છ કરીને ) નવા કુચડા પીછીએ તથા રંગ રાખવાનાં નવાં મલ્લક ( ચપણાં ) એક બીજા રંગમાં
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮૩] ભેળસેળ કર્યા વિના એગ્ય રીતે રંગીને તે ચિત્રના પગમાં પડીને બે , હે જલદેવ! મેં તમારે કંઈપણ અપરાધ કર્યો હોય તે ક્ષમા કરશો, ત્યારે જલ તુષ્ટ થઈને બેલે, વર માગીચિ–મને એ વર આપ,કે આજથી તમારે કોઈને મારે નહિ, જક્ષે કહ્યું, એમજ થશે, જેમ તને માર્યો નહીં, તેમ અન્યને પણ નહીં મારૂં, જક્ષે કહ્યું બીજે વર માગ ! પેલે છે , જેને એક દેશ (ભાગ) હું જોઉં, તે ચાહે બે પગવાળો હાય, ચોપગું હોય, કે અપગ (ઝાડ વિગેરે) હાય, તે દરેકનું બરોબર રૂપ ચીતરી શકું, જક્ષે કહ્યું, તેમ થશે, પછી જક્ષ ગયે, અને તે ચિતારાની વાત રાજાએ સાંભળી બોલાવીને તેને સત્કાર કર્યો, પછી વરદાન લીધેલ યુવક ચિતારે કોસંબી નગરીએ ગયે, ત્યાં શતાનિક નામે રાજા છે, તે કોઈ નખતે સુખાસન ઉપર બેઠેલો છે, ત્યાં પરદેશથી આવેલા દૂતને પૂછયું, કે બીજા રાજાઓને હેય, અને મને નથી, તેવું કંઈ હોય તે કહે, તેણે કહ્યું કે આપને ચિત્રસભા નથી, હવે જેમ દેવોને મનમાં ધાર્યું તૈયાર થાય છે, તેમ વચને (હકમથી) રાજાઓને થાય છે, તે જ વખતે તેણે ચિતારાઓને બોલાવ્યા અને ચિતારાઓને સભાના ભાગ પાડી આપ્યા, તેમાં વરદાનવાળા ચિતારાને અંત:પુરના કીડાપ્રદેશને ભાગ ચીતરવા આપે, તેણે ત્યાં જેવું અંતઃપુર હતું, તેવું ચિત્ર કર્યું, ત્યાં કઈ વખતે આવેલી મૃગાવતી રાણુને જાળીવાળા (ચકના) પડદાને આંતરે પગને અંગુઠે જે, તેણે ઉપમાનથી
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮] અનુમાન કર્યું કે આ મૃગાવતી છે, તેથી પગના અંગુ ઠાના અનુસાર તે દેવી (રાણી)નું રૂપ ચીતર્યું, તેની આંખો મચકાતાં એક મસી (સાદી) નું બીંદુ સાથળે તે ચીતરેલામાં પડયું, તેણે ફેંસી નાંખ્યું, પાછું પડયું, એમ ત્રણવાર કુંસવા છતાં પડવાથી તેણે જાણ્યું, કે આ ટપકું તલ ને માટે જરૂરી છે, પછી ચિત્ર સભા તૈયાર થતાં રાજા જેવા આવ્યું, અને જ્યાં મૃગાવતીનું ચિત્ર છે ત્યાં આવ્યું, ત્યાં ધારીને જોતાં તેણે ગુપ્ત ભાગમાંને તલ દેખે, અને કપાયમાન થયે, કે આ દુષ્ટ કઈ રીતે મારી રાણીને ભોગવી છે, એમ વિચારીને મારવાનો હુકમ કર્યો, તે સમયે બધા ચિતારા ભેગા થઈને કહેવા લાગ્યા, હે રાજન ! આતો દેવતાએ વર આપેલ ચિતારે છે, ત્યારે રાજાએ પરીક્ષા કરવા દાસીનું ફક્ત મોઢું બતાવ્યું, ચિતારે તેનું આખું રૂપ ચીતરી આપ્યું, છતાં પણ તે ચિતારે આવું નિર્લજ કામ ન કરે, માટે અંગુઠે તથા તેની જોડલી આંગળી જેના વડે પીછી પકડાય તે બે કપાવી નાંખ્યા, અને દેશનિકાલ કર્યો, ચિતારે યક્ષવને આરાધના કરવા ઉપવાસ કર્યો, દેવે આવીને કહ્યું, કે તું ડાબા હાથથી ચીતરીશ, તે વરદાન પામ્યા પછી તેણે શતાનીક રાજા ઉપર વૈર લેવા વિચાર કરી પ્રત રાજાને બળવાન જોઈને તેની પાસે જઈને મૃગાવતીનું ચિત્ર પાટીયામાં ચીતમાં ચંડ પ્રદ્યોતને ભેટ કર્યું, રાજાએ ખુશ થઈને પૂછ્યું, કે આ કોણ છે? તેણે ખરૂં ઠેકાણું બતાવ્યું, તેથી ચંડuતે દૂત
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯૫] મોકલી કહેવડાવ્યું, કે જે મૃગાવતીને નહિ મોકલે, તે લડવાને આવું છું, શતાનીક રાજાએ દૂતને ધિક્કારી કાઢ્યો, અને નિર્ધામન ( ઘરનાળા)ના રસ્તે બહાર કાઢ્યો, દૂતની વાત જાણું પ્રદ્યોત કે પાયમાન થયા, અને મેટું લશ્કર લઈ કોસંબી નગરીએ આવે, તેને આવતે સાંભળી અલ્પબળવાળ શતાનીક રાજા અતિસારના રેગે મરણ પામે, તે સમયે મૃગાવતીએ ચિંતવ્યું કે મારે આ નાના બાળક નાશ ન પામે, આ તે રાજાથી લડી નહીં શકે, એમ વિચારી દૂત મોકલી કહેવડાવ્યું કે આ કુમાર બાળ છે, અને હું તેની રક્ષામાંથી નીકળી જાઉં, તો બીજે સામંત રાજા આવીને તેને દુઃખ ન દે, માટે ઉપાય કરી લે, રાજા ચંડuતે કહેવડાવ્યું કે મારા આશ્રય આપેલાને કણ દુઃખ દેનાર છે? મૃગાવતીએ કહેવડાવ્યું કે ઓશીકે આવેલા સપને ૧૦૦ જેજન ઉપર બેઠેલ વૈદ કેવી રીતે બચાવશે? માટે નગરને પ્રથમ મજબુત બનાવે, રાજાએ હા પાડી, મજબુત ઈંટ મગાવીને પક્કો કોટ કરવા, તેના તાબામાં ચૈદ રાજાઓ હતા, તેમના બધા સૈન્યને રેકી પુરૂષને હાથે હાથ છેટે મંગાવી, અને નગરને મજબુત બનાવ્યું, પછી મૃગાવતીએ ધનવડે નગરી -ભરાવી, તે પ્રમાણે દરેક વ્યવસ્થા કરતાં તે નગર શત્રુથી ન
ઘેરાય તેવું બનતાં, તેણે પ્રથમ આપેલા કુત્સિત વચનને ધિક્કારી કાઢયું તથા વિચાર્યું, કે તે ગામ આકર કે સન્નિવે. શોને ધન્ય છે, કે જ્યાં મહાવીર પ્રભુ વિહરે છે. જે તે સ્વામી
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮] અહીં આવે, તે હું દીક્ષા લઉં, પ્રભુ પણ કેવળજ્ઞાને જાણે, તે તરફ વિહાર કરી આવ્યા, સમવસરણ રચાયું, બધાં વેરે શાંત થયાં, મૃગાવતી દરવાજા ખોલાવી ત્યાં આવી, ત્યાં. ધર્મને ઉપદેશ કરતાં આ પ્રભુ સર્વજ્ઞ છે એમ જાણુને કઈ માણસે પ્રચ્છન્ન (ગુપ્ત) મનમાં જ પ્રશ્ન કરવા માંડ્યો. તે સમયે પ્રભુએ પ્રકટ કહ્યું કે હે દેવાનુપ્રિય! મનમાં પૂછવા કરતાં વચનથી જાહેર પૂછ, કે જેથી ઘણું પુરૂષે બોધ પામે, આ પ્રમાણે પ્રભુએ કહેવાથી તેણે કહ્યું, હે ભગવન! જે પૂર્વે હતી તે આ છે કે ? ભગવાને કહ્યું કે હા !
ૌતમ સ્વામીએ ભવ્ય જન પ્રતિબંધ માટે સમય. આવેલ જોઈ પ્રશ્ન કર્યો કે, આ મનુષ્ય પૂછેલ આ તેજ
સ્ત્રી છે કે જે પૂર્વે હતી ” તે નાના ના ના” આપને પણ તેમ કહેવું પડયું, કે હા ! ભગવાને તેનું ચરિત્ર કહ્યું,
તે કાલે તે સમયે ચંપા નામની નગરી છે, ત્યાં એક સોની પિતે સ્ત્રીલંપટ હતું, તેણે ૫૦૦ ૫૦૦ સુવર્ણ મહેર તેના વડીલેને આપીને જે કોઈ સુંદર કન્યા હોય, તેને પોતે પરણે છે, એમ તેણે ૫૦૦ સ્ત્રીઓ એકઠી કરી, અને તે અકેક સ્ત્રીને એગ્ય તિલક ચૌદમું એવા ચૌદ ભેદવાળા દાગીના કરાવીને જેને જે દિવસે વારે હોય, તેને તે દિવસે તે આભૂષણે. આપે છે, પણ બીજા દિવસે માં બીજું ન આપે, વળી તેને વહેમ પડે કે કોઈ બીજે લંપટ મારી સુંદર સ્ત્રીઓથી લલચાઈ અનાચાર ન કરે સાટે પોતે ઘરથી બહાર નીકળતે.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮૭]. નહોતે, તેમ બીજા કેઈને પિસવા પણ દેતે હેતે, એક વખતે તેના મિત્રે તેમના અંતરના સંબંધથી ઘણે આગ્રહ કર્યો, સનીને જવાની ઈચ્છા નહોતી, છતાં પણ જવું પડયુંતે ગયે, એમ સ્ત્રીઓને જણાયાથી તે બધીએ ભેગી થઈને ચિંતવ્યું કે આપણે આવા સુવર્ણના અલંકારથી શું લાભ છે ? માટે આપણે ઈચ્છાનુસાર સ્નાન કરીએ, અને ઈચ્છાનુસાર કપડાં દાગીના ધારણ કરીએ આ પ્રમાણે વિચારીને ખુબ ચોળી મસળીને નહાઈ સુગંધી લેપ કરી સારાં વસ્ત્ર પહેરી તિલક સુધી ૧૪ શણગાર (દાગીના) પહેરી આદર્શ (દર્પણ) હાથમાં લઈને બેઠી, તેવામાં સોની આવ્યું. તેમને આ પ્રમાણે જોઈ કે પાયમાન થયે, અને તેમાં જે મુખ્ય હતી તેને એકને ગ્રહણ કરી મરણ તેલ માર માર્યો, ત્યારે બીજીઓએ વિચાર્યું, કે તેવી રીતે આપણે પણ બુરા હાલે મરવું પડશે, તેમ બધે. વિચારી ઈશારતથી પરસ્પર દર્પણ એકઠાં મારવાનું સમજીને તે સોનીને જીવથી માવા ૪૯ સ્ત્રીઓએ દંપણે એક સાથે, ફેંક્યા, તે બિચારાને એટલા જોરથી લાગ્યું કે દર્પણ ભેગે તેને પણ ઢગલે થયે (મરણ પા ), આ પ્રમાણે પતિને મારવાથી પાછો તે સ્ત્રીઓને પસ્તા થયે, કે પતિને ઘાત કરનારની આપણી શું દશા થશે ? અને લેકમાં તેથી જ નિંદા થશે, તે સહેવી પડશે, એમ વિચારી પિતાના એરડાનાં બારણું બંધ કરી એક સાથે સંકેત કરી અંદર આગ સળગાવી બળી મુઈ, આ પ્રમાણે પશ્ચાત્તાપ કરવાથી કમળ પરિણામે અંતકાળે અગ્નિનું કષ્ટ સહેવાથી અકામ નિર્જરાએ મરીને.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮૮ ]
તે બધી ૪૯ સ્ત્રીએ પણ પુરૂષરૂપે જન્મી અને ચારાની ટાળીમાં દાખલ થયા, એક પતમાં તે રહ્યા, તે સેાની પણ મરીને તિય``ચમાં ઉત્પન્ન થયા, તેમાં જે પ્રથમ સ્ત્રીને સેાનીએ મારેલી તે મરીને તીય``ચમાં ઉત્પન્ન થયેલી, તે ત્યાંથી મરીને એક બ્રહ્મણના ઘરમાં દાસીનેા કરા થયા, તે પાંચ વરસના થયા, તે સેાની પણ તિય "ચમાંથી મરીને તેજ કુળમાં છેકરી થઇ, તેને રમાડનારા આ છોકરા હતા, તે કન્યા નિત્ય રૂવે છે, એક વખતે તે નાના છોકરાએ તે છેકરીને છાની રાખવા પેટ ઉપર ધીરે હાથ ફેરવતાં કાઇ વખતે અજાણુથી પેશાબની જગ્યાએ હાથ પડયા, ત્યારે એકદમ રાતી બંધ થઈ ગઈ, છેકરાએ જાણ્યું કે છાની રાખવાના ઉપાય હાથ બ્યા ! તેથી જ્યારે પણ છેકરી રડે કે તે ઉપાય અજમાવે, એક વખત કન્યાના માબાપે તેનું આ દુષ્ટ મૃત્ય જોઇ લીધું, તેથી મારીને કાઢી મુકયા, કન્યા પણ સમજણી થઇ, અને રાતી બંધ થઇ ગઇ, તે છેકરા આશ્રયના અભાવે નાશીને ઘણા કાળે નગરને નાશ કરનાર દુષ્ટ આચારવાળા ( ચાર ) થયા, અને ચારાની પલ્લીમાં ગયા, ત્યાં વસનારા પેલા ૪૯ ચારા પણ નવાનવા ગામમાં ધાડ પાડવા જાય છે, તેથી બધા મળીને તેજ નગરમાં ગયા અને નગર લૂંટયું, તે બ્રાહ્મણ પુત્રી પણ ચેારાએ સુદર જાણીને લેઇ લીધી, અને ૫૦૦ પુરૂષોએ ભાગવી, એક વખતે ચારાને ચિંતા થઇ કે આ આપડી એકલી માટલુ દુ:ખ સહે છે, માટે જો ખીજી મળે તે તેને વિશ્રાંતિ મળે, તેમ વિચારી કયાંયથી ખીજી સ્ત્રી પણ
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮૯] આણ, પ્રથમની સ્ત્રી તે બીજી સ્ત્રી આવી ત્યારથી જ તેના છિદ્ર શોધવા માંડી કે કેવી રીતે તેને મારી નાંખું? એક વખત તે બીજી સ્ત્રી આમતેમ દેડતી હતી, ત્યારે પહેલી સ્ત્રીએ કહ્યું કે જે આ કુવામાં શું દેખાય છે ? તે ભેળી સ્ત્રી દેખવા ગઈ કે તેને પહેલી સ્ત્રીએ ધક્કો મારી કુવામાં પાડી નાંખી, ચરો બહારથી આવ્યા, અને પહેલી સ્ત્રીને પૂછ્યું કે બીજી સ્ત્રી કયાં ગઈ? ત્યારે પહેલીએ જવાબ આપે, કે પોતાની સ્ત્રીને કેમ સંભાળતા નથી ? ચેરેને માલુમ પડયું, કે આ સ્ત્રીએજ બીજીને મારી નાંખી છે, ત્યારે તે બ્રાહ્મણના ઘરના દાસીપુત્રે જાણ્યું કે આ અમારા શેઠના ઘરની દીકરી જ પૂર્વે રેનારી છે કે ? તે નિશ્ચય કરવા વિચાર્યું કે ભગવાન મહાવીર સર્વજ્ઞ સંભળાય છે, તેમને પૂછીએ, તેથી તે જ્યારે ભગવાન વિચર્યા, ત્યારે સમવસરણમાં લાગ જોઈને પૂછયું, જે ઉપર કહી ગયા છીએ, હવે દાસી પુત્રને આ પ્રત્યક્ષ જોવાયું કે પૂર્વભવના પાપના ઉદયથી તેને કેવી દુષ્ટ બુદ્ધિ, છે કે બાળપણથી જ કામવિકાર હતો, અને ૫૦૦ ચારોનું કષ્ટ હોવા છતાં તેને વિશ્રાંતિ ખાતર બીજી સ્ત્રી આણતાં તેની હત્યા કરી દીધી ! ધિક્કાર હે ! કામવિકારવાળા દુષ્ટ સંસારને ! એમ વૈરાગ્ય પામીને તેણે ત્યાંજ પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી, આ વખતે આખી પર્ષદા વધારે વૈરાગ્યવાળી બની, અહીં મૃગાવતી રાણું પણ ઉભી થઈને ભગવાન મહાવીર પાસે આવીને નમસ્કાર વંદન કરીને બોલી, કે હું પણ ચંડપ્રોત સજાને પૂછું, અને તેની આજ્ઞા લઈને દીજ્ઞા લઉં, ભગવાને
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯] હા પાડી, તેથી ચંડપ્રોતને પૂછયું, ત્યાં વૈમાનિકદેવ મનુબે અને અસુરદેવની પર્ષદામાં લજજા પામીને ચંડપ્રોત વારવાને શક્તિવાન ન થયે, તેથી રજા આપી,તે આજ્ઞા લઈને પોતાના ઉદયન કુમારનું રક્ષણ કરવા માટે પ્રોત રાજાને સ્થાપન કરી દીક્ષા લીધી, ચંડપ્રોતની બીજી પણ અંગારવતી વિગેરે આઠ પટરાણીએ દીક્ષા લીધી, તે દીક્ષા લીધેલા ચારે બાકીના ૪૯ ચોરને ત્યાં જઈ પ્રતિબંધ કર્યો, આ બધું વર્ણન પ્રસંગથી કર્યું, અહીં અધિકાર તે દ્રવ્ય પરંપરામાં છે અણુવી, તેને છે, ૮૭
- હવે નિર્યુક્તિ શબ્દનું સ્વરૂપ બતાવે છે. णिज्जुत्ता ते अत्था, जंबद्धा तेणहोइ णिज्जुती। तहविय इच्छावेइ विभासिउ सुत्तपरि धाडी ॥ ८८ ॥
નિશ્ચયવડે અથવા પ્રથમ સર્વથા અધિકપણે યુક્ત કર્યો તે નિર્યક્ત છે, અને પદાર્થ જીવાદિ છે, તે શ્રતના વિષયમાં છે, તેની સૂત્રમાંજ યેજના થઈ છે, તેનાવડે આ નિર્યુક્તિ છે, અર્થાત નિયુક્ત જે પદાર્થો છે તેની યુક્તિ તે નિર્યુક્તિ છે (આ મધ્યમ પદ લેપી સમાસ છે) એટલે સૂત્રમાં જે અર્થો (વિષયે) આવેલા છે, તેની નિર્યુક્તિ બતાવવી તે નિર્યુક્તિ છે,
પ્ર–સૂત્રમાં સમ્યફ રીતે અર્થો જેલા છે, ત્યારે ફરી પાછી અહીં શાની એજના કરે છે?
ઉ–જો કે સૂત્રમાં અર્થોને જ્યા છે, તે પણ તે બધાને
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૯૧ ]
સમજી શકાતા નથી, તેમને સમજાવવા માટે આ છે, એટલે સાંભળનારને બધું ન સમજાય, તેના અનુગ્રહ માટે ગુરૂ સૂત્રને પરિપાટિએ કહેવાને ઇચ્છે છે, કે, તમે ન સમજો તે ફરી ફરીને મને પૂછે, અથવા પરિપાટી ' પાઠાંતર છે, તેના મર્થ આછે, કે શિષ્યજ ન સમજાતા વિષયને ફરી ફરી પૂછે છે કે હે ગુરૂ ! અમને સૂત્ર પરિપાટી સમજાવે !
અહીં વ્યાખ્યાના અર્થ નિયુક્તિ છે, માટે ફ્રી ચાજના કરવી તે અદ્વેષ છે, ( નિયુક્તિમાં ન સમજાતા સૂત્રના ખુલાસા છે ) એટલેથી ખસ છે, ॥ ૮૮ ૫
હવે પૂર્વે કહેલ છે કે તીથ કર ગણુધરાએઅ પૃથક્ વડે કહેલું છે, તેથી તે મહાન પુરૂષાનુ શીલાદિ સ ંપદાનું ચુક્તપણુ ખતાવે છે,
तव नियम नाणरुक्खं आरूढो केवली अमियनाणी । तोमुयइ नाणवुट्ठि भवियजण विवोहणद्वार ॥ नि० ८९ ॥ तं बुद्धिमपण पडेण गणहरा गिहिउं निरवसेसं । तित्थयर भासियाई गंथंति तओ पवयणट्ठा ॥ ९० ॥
આ એક રૂપક બતાવ્યું છે, એટલે અમિત જ્ઞાની કેવળી પ્રભુ તપ નિયમ જ્ઞાન રૂપ વૃક્ષ ઉપર ચડ્યા છે, તેએ ભવ્યજનને બેધ કરવા માટે જ્ઞાન વૃષ્ટિ કરે છે, આમાં વૃક્ષ-દ્રવ્ય અને ભાવ એમ બે પ્રકારે છે, તેમાં દ્રવ્ય વૃક્ષ કલ્પતરૂ છે, જેમકે તેના ઉપર ચડીને કોઈ પુરૂષ તેનાં સારાં સુગંધીવાળાં ફૂલો ચુટીને જેએ ઉપર ન ચડી શકે તેવા નીચે ઉભેલા પુરૂષોને
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨] અનુકંપાવડે ઉપરથી તેમને આપે છે, તે લેનારા પણ ધળમાં કે કાદવમાં પડવાથી બગડી ન જાય માટે સારા પહોળા નિમળ કપડામાં ઝીલે છે, અને તેને ઈચ્છાનુસાર ઉપભોગમાં લઈ આનંદ પામે છે, તેમ અહીં ભાવ વૃક્ષમાં પણ સમજવું, એટલે ત૫ નિયમ અને જ્ઞાન તેજ વૃક્ષ છે, તે તપ બાહા અનશન વિગેરે અને અત્યંતર પ્રાયશ્ચિત્ત વિગેરેથી યુક્ત છે, અને નિયમ તે ઇન્દ્રિયે તથા મનને કબજામાં રાખવા એમ બે ભેદે છે, એટલે કાનથી ખરાબન સાંભળવું તે ઇન્દ્રિય સંબંધી છે, અને ક્રોધ વિગેરે ન કરવું, તે ઇન્દ્રિય (મન) સંબંધી નિયમ છે, જ્ઞાન તે અહીં કેવળ લેવું છે, આવા વૃક્ષે પ્રભુ ચઢેલા છે, જ્ઞાન સંપૂર્ણ અસંપૂર્ણ એમ બે ભેદવાળું માટે સંપૂર્ણતા બતાવવા સંપૂર્ણ તે કેવળ જેને છે, તે કેવળી છે, આ કેવળી પણ શ્રત સમ્યક્ત્વ ચારિત્ર અને ક્ષાયિક જ્ઞાન એમ ચાર ભેદે છે, અથવા શ્રુત અવધિ મન:પર્યાય અને કેવળજ્ઞાન એમ ચાર ભેદે છે, તે શ્રુતાદિ કેવળને વ્યવછેદ કરવા સર્વ
ને અવરોધ (ખુલાસો) બતાવવા અમિતજ્ઞાની કહ્યું, તેમાંથી જ્ઞાન વૃષ્ટિ એટલે કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરીને કહ્યું પણ સમજવું કે તેઓ શબ્દ વૃષ્ટિ કરે છે,
પ્રવ–શા માટે? ઉ–ભવ્ય પુરૂષને બંધ થવા માટે,
પ્ર–કૃતકૃત્ય થયેલાને તત્ત્વનું કથન કરવું પ્રજનના અભાવે નિરર્થક છે, અને પ્રજન બાકી રહેલું માનીએ તે
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯૩] કૃતકૃત્યત્વપણું ન ઘટે ! તથા તેઓ સર્વજ્ઞ અને વીતરાગ હેવાથી “ભનેજ બેધ કરે એવું સિદ્ધ ન થાય, અભવ્યને બંધ ન કરવાથી અસર્વજ્ઞપણું અને અવીતરાગપણું લાગુ પડશે ?
ઉ–પ્રથમ પક્ષમાં અમે સર્વથા કૃતકૃત્યપણું સ્વીકારતા નથી, કારણ કે સાકારપ્રભુને તીર્થકર નામ કર્મના વિપાકને અનુભવ બાકી છે, અને તે ધર્મ દેશના વિગેરે કરવાના પ્રકારેજ ગવાય છે, તેને ખુલાસે થયે, હવે બીજો પ્રશ્ન સમજાવે છે કે,
ત્રિલોકના સ્વામી ધર્મદેશના પ્રવર્તાવે, તે જુદા જુદા સ્વભાવને પ્રાણુમાં તેમના સ્વભાવથીજ એકને બેધ પમાડે છે, અને બીજાને બોધ નથી પમાડતે, જેમકે પુરૂષ અને ઘુવડ તથા કમળ અને કુમુદમાં સૂર્યને પ્રકાશ છે, એટલે પુરૂષ અને કમળ સૂર્યના પ્રકાશથી ખીલે છે, અને ઘુવડ તથા કુમુદે મીંચાઈ જાય છે, તેમજ સિદ્ધસેન દિવાકર મહારાજ પણ કહે છે, स्वद्वाक्य तोपिकेषांचि, दबोध इतिमेऽद्भुतम् ! મા મોરચાચ, નામ ના દેતવઃ | II नचाद्भुत मुलूकस्य, प्रकृत्या क्लिष्ट चेतसः स्वच्छा अपि तमस्त्वेन, भासन्ते भास्वतःकराः॥२॥
હે પ્રભે ! તમારા નિર્મળ એકાંત હિતકારક વાક્યથી ૧૩
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯૪] પણ કેટલાકને બધ થતું નથી એ મને આશ્ચર્ય લાગે છે ! કારણ કે સૂર્યનાં પ્રભાતનાં કિરણે કેને દેખવા યુગ્ય થતાં નથી ? ૧ છે
પણ જ્યારે હું ઘુવડની સ્થિતિ જોઉં છું, ત્યારે મને આશ્ચર્ય થતું નથી, કારણ કે જે સ્વભાવથી કિલષ્ટ ચિત્તવાળા છે, તેમને સૂર્યનાં નિર્મળ તેજસ્વી કિરણે પણ આંખે મીંચાવે છે !
અથવા સારે વૈધ સાધ્ય અસાધ્ય વ્યાધિની ચિકિત્સા કરીને સાધ્ય વ્યાધિની દવા આપે, તો તેને અસાધ્યનું જ્ઞાન નથી, અથવા તે રાગદ્વેષવાળે છે, એમ ન કહેવાય, એ પ્રમાણે ભવ્ય અભવ્યને કર્મ રેગ દેખીને ભવ્યને કર્મમળ દૂર કરે અને અભવ્યને દૂર ન થાય, તે તેથી ભગવાન અને સર્વજ્ઞ અથવા રાગદ્વેષી ન કહેવાય, એટલું જ બસ છે એટલા
ઉપર કહેલ જ્ઞાન (શબ્દ)ની વૃદ્ધિને બુદ્ધિમય તે બુદ્ધિ આત્માવડે અથવા બુદ્ધિજ જેને આત્મા છે, તે બુદ્ધિ આત્મક (બુદ્ધિરૂપ) પટવડે ગણધર સંપૂર્ણ જ્ઞાન કુસુમ વૃષ્ટિને ગ્રહણ કરે છે, કારણ કે ગણધરને પૂર્વના પુણ્યથી બીજાદિ બુદ્ધિ હોય છે, (ડું સાંભળે, અને ઘણું સમજે) પછી તે તીર્થંકર પાસે સાંભળેલાં વચનરૂપ લેને વિચિત્ર કુસુમમાળા માફક તેમને ગુંથે છે,
પ્ર–શા માટે? ઉ–પ્રગત પ્રશસ્ત અથવા પ્રથમ પ્રધાન એવું વચન
અથવા રાજી રાખીને
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯૫] તે પ્રવચન છે, તેજ દ્વાદશાંગી છે, ગણિપિટક છે, એટલે પ્રભુ પાસે અર્થ સાંભળીને બાર અંગની રચના કરે છે, અથવા પ્રવચન તે સંઘ તેના હિત માટે સૂત્ર રચના કરે છે, અથવા બીજુ પ્રજન બતાવે છે, धित्तुंचसुहं गणणधारणा दाउं पुच्छिउंचेव । ए ए हिं कारणे हिं, जीयंति कयं गणहरेहिं ॥ नि. ९१ ॥
પદ વાક્ય પ્રકરણ અધ્યાય પ્રાભૂત વિગેરે નિયતકમે સ્થાપેલાં જિન વચને અયને (ઘેડી મહેનતે) લેઈ શકાય છે, તથા તેનું ગણવું, ધારણ કરવી, તે પણ રચના કરી હોય તો સુખે થઈ શકે, એટલે આટલું ભણુ ગયા, આટલું બાકી છે, તે ગણના કહેવાય, અને તેને વીસરવું નહિ તે ધારણ છે, તથા શીખવવું, તથા પૂછવું સહેલું પડે છે, (ચ સમુચ્ચય માટે છે, એવ ને અર્થ આ કહેલું ખરું છે એમ સમજવું) તેમાં ગુરૂ શીખવે તે દાન છે, અને સંશય દવા પ્રશ્ન પૂછાય છે, કે આ કહેલું વાક્ય પિતાની વિવક્ષાનું સૂચક છે?
ઉપર બતાવેલા હેતુઓથી હમેશાં કાયમ રહે, તે નયના અભિપ્રાયે જીવિત (જીવતું) કર્યું, અર્થાત્ પ્રાકૃત શૈલીએ અર્થ વિચારતાં ગણધરોએ સૂત્ર રચ્યાં છે, અને તે વિષયને શીખવીને અત્યારસુધી કાયમ રાખ્યાં, અથવા જીવિતને બદલે છત લઈએ, તે આ ગણધરેનું અવશ્ય કર્તવ્ય છે, કે જે તીર્થકરના ગણધરે હોય તેમને આવું નામ કર્મ બાંધેલું
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯૬ ]
તે ઉદય આવે હમણાં લાગવવાનું છે કે સૂત્રાની રચના કરવી, ॥ ૯૧ ॥
પ્ર-તીથ કરે કહેલાં તેજ સૂત્રેા છે, ગણુધરે સૂત્ર કર્યા તેમાં શું વિશેષ છે ?
ઉ—તે ભગવાન્ તીર્થંકર તેા વિશિષ્ટ મતિવાળા ગણુધરાની અપેક્ષાએ ઘણા અર્થ વાળુ ગંભીર થાતું વિષય માત્ર કહે છે, પણ ખીજા બધા સમજે, એટલું બધું વિસ્તારવાળુ કહેતા નથી, તે અતાવે છે,
अत्थ भासइ अरहा, सुत्तं गंथति गणहरा निउणं; सासणस्त हियट्ठाए, तओ सुत्तं पवत्तइ ॥ ९२ ॥
તીર્થંકર અથ કહે છે, તેને સાંભળીને ગણુધરા નિપુણ સૂત્રને શાસનના હિત માટે રચે છે, તેથી શિષ્ય પરંપ રાએ સૂત્ર પ્રવર્તે છે,
હવે ચાલના ( શંકા ) અહીં થાડામાં કહે છે, પ્ર૦-અર્થ કહેવા યોગ્ય નથી, કારણ કે તે અશબ્દ રૂપે છે, તા તેવા શબ્દને કેવી રીતે કહ્યો ?
ઉશબ્દજ અર્થ ( પદાર્થ ) ના પ્રત્યાયન ( એળખાવનાર ) નું કાર્ય હાવાથી ઉપચારથી શબ્દને અર્થ કહ્યો છે, જેમકે આચાર વચન ખેલવાથી આચાર (સન ફરવું ) સમજાય છે,
નિપુણ તે ચેડા શબ્દોમાં ઘણા વિષય સમજાવે છે, અથવા
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯૭] નિયત ગુણવાળું તે નિગુણ છે, કારણકે તેમાં સંપૂર્ણ ગુણે
સ્થાપેલા છે, અથવા પાઠાંતરમાં નિજ ને બદલે નિક પાઠ છે, ત્યાં ગણધરનું વિશેષણ લેવું કે નિપુણ ગણુધરે અથવા નિગુણ ગણુધરે છે, તે રચના કરે છે. ૯૨
પ્ર–અર્થ ઓળખાવનાર શબ્દને જિનેશ્વર બેલે છે, પણ સાક્ષાત્ અર્થને બતાવતા નથી, અને ગણધરે પણ શબ્દરૂપજ શ્રુત ગુંથે છે, ત્યારે તેમાં વિશેષ શું છે?
ઉ–પૂર્વે ગાથામાં બતાવી ગયા છીએ માટે પ્રશ્ન વ્યર્થ છે,
પ્ર-હવે તે સૂત્ર કયાંથી તે ક્યાં સુધી કેટલા પરિમાણનું અથવા સુંસાર છે, તેને ઉત્તર ગાથા વડે કહે છે.
सामाइय माईयं, सुयनाणं जाव बिंदुसाराओ। तस्स वि सारो चरणं, सारो चरणस्स निव्वाणं ॥९३॥
સામાયિક જેમાં પહેલું છે, તે મૃત જ્ઞાન છે, તે બિંદુસાર સુધી છે, જાવ શબ્દથી સૂચવ્યું કે પહેલું બીજું એવાં આર અંગ છે તે દષ્ટિવાદ સુધી છે, તે શ્રુત જ્ઞાનનું પ્રધાન ફળ ચરણ છે.
આ ચરણ શબ્દ વર્તન રૂપે છે, અથવા જેના વડે મોક્ષપદ પ્રાપ્ત થાય તે ચરણ છે, તે ચરણને સાર મેક્ષ (નિર્વાણ) છે.
સુત્ર ગાથામાં અપિ શબ્દને અર્થ એ છે કે સમ્યકત્વને
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯૮] સાર પણ ચરણ છે, અથવા શ્રુત જ્ઞાનને સાર પણ નિર્વાણ છે.
તેમ અર્થ ન લઈએ તે નિર્વાણમાં જ્ઞાનનું હેતુપણું ન થાય, અને તે અનિષ્ટ છે, કારણકે તત્વાર્થમાં અ-૧સૂ-૧ માં કહ્યું છે. કે
સમ્યગ દર્શને જ્ઞાન ચારિત્ર એ ત્રણે મળીને મોક્ષ માર્ગ આપે છે, જે કે મૃતથી નિર્વાણને હેતુ સામાન્ય રીતે છે, છતાં પણ ચરણથી મોક્ષ અને કૃતથી ચરણ એટલે શ્રતથી મેક્ષ પરંપરા એ છતાં પણ જ્ઞાન ચરણ એ બંનેનું મેક્ષમાં પ્રધાનભાવપણું છે, તે બતાવવા આ ઉપન્યાસ (ક્રમ) કર્યો છે, કે મૃતથી ચરણ અને ચરણથી મેક્ષ છે, અહીં ચરણ તે સંયમ અને તપ રૂપે છે, અને નિર્વાણ તે બધાં કર્મ રૂપ રેગને મળ દૂર થવાથી જીવનું પિતાના રૂપમાં નિરંતર મુક્તિ પદમાં રહેવું છે, (જેમ દીવો બુઝાયા પછી તેની બળવાની ક્રિયા થતી નથી તેમ આત્માને કર્મ છુટયા પછી સંસાર ભ્રમણની ક્રિયા થતી નથી,) અહીં પણ નિયમથી
લેશી અવસ્થા (૧૪ મું ગુણ સ્થાન) ફરસીને તુર્ત મોક્ષ પામે, પણ ચાર ઘન ઘાતિ કર્મ ક્ષય થયા પછી કેવળજ્ઞાન વિગેરે ઉત્તમ ગુણો આત્મામાં પ્રકટ થયા છતાં પણ લેશી અવસ્થા વિના મેક્ષ ન મળે, માટે અહીં કહેવું પડયું કે ચરણ (૧૪ મુ ગુણ સ્થાન મળ્યાને સાર નિવણ છે, પણ જે તેમ ન માનીએ શેલેશી અવસ્થામાં ક્ષાયિક જ્ઞાન દર્શન
શૈલેશી અને સારવાર પડયું
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯૯] ન હોય, પણ પ્રથમ જ્ઞાન દર્શન નિર્મળ ગુણે પ્રાપ્ત થાય ત્યારે ૧૪ મા ગુણ સ્થાને ચરણને સંપૂર્ણ ગુણ પામી મેક્ષ મેળવે, માટે સભ્ય દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર ત્રણે મળે તે નિવાર્ણને હેતુ થાય, પણ ત્રણમાંથી એક પણ ઓછું હોય તે મેક્ષ ન મળે, તે નિર્યુકિતકાર કહે છે.) सुअनाणं मि विजीवो वस॒तोसो न पाउणइ मोक्खं । नोतव संजम मइए जोए न चपड वोढुंजे ॥ नि ९४
શ્રુતજ્ઞાનમાં તથા (અપિ શબ્દથી ) મતિજ્ઞાન વિશેરેમાં પણ જીવ રહીને મેક્ષ પામી શકતું નથી, એનાથી પ્રતિજ્ઞાનો અર્થ સૂચવ્યું, કે જે તપ સંયમરૂપ ને સહન કરવાને શક્તિવાન ન થાય, આ હેતુને અર્થ છે, દષ્ટાંત પોતાની મેળે વિચારી લે, અથવા નિર્યુક્તિકાર આગળ કહેશે, તે બધાનું અનુમાન નીચે બતાવ્યું છે.
પ્રતિજ્ઞા-જ્ઞાન એકલું ઈચ્છિત અર્થનું પ્રાપક નથી, સકિયા હેતુ (સંયમ) ના અભાવથી, દષ્ટાંત, જેમકે સ્વદે શામાં જવાની ઈચ્છાવાળે માર્ગને પોતે જાણું છતાં ચાલવાની ક્રિયા ન કરે, અથવા સૂત્ર પિતે દષ્ટાંત છે, જેમકે કે માગને જાણનારે નિર્ધામક (ચલાવનાર) થી યુક્ત વહાણ હોય છતાં ઈચ્છિત દિશામાં પ્રેરક પવનની ક્રિયાના અભાવે તે વહાણ ચાલી ન શકે, (ગાથામાં જે-પાદ પૂરણ માટે છે, વ્યાકરણમાં એ નિયમ છે કે ઈ-કે–જે ને અર્થ પાદ પૂરણ થાય છે, ગુજરાતી કવિતામાં રે કે લેલ વપરાય છે.) | ૯૪ હવે તે દષ્ટાંત બતાવે છે.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરી શકે તે
[૨૦૦]. जह छेय लद्ध निजाम ओवि, वाणियग इच्छियं भूमि । वारण विणा पोओ न चएइ महण्णवं तरि ॥ ९५ तहनाण लद्ध निज्जामओवि सिद्धि वसहिं न पाउणइ निउणोवि जीवपोओ, तवसं जम मारुअ विहुणो ॥ ९६ ॥
જેમ સારે નાવિક વહાણના (અપિ શબ્દથી)સુકર્ણની ધારા (સુકાન) ઉપર બેઠે હોય, તે પણ અંદર બેઠેલા વેપારીની ઈચ્છિત ભૂમિએ જવા તે દિશાના પવન વિના દરીયે તરવા વહાણુ શક્તિમાન થાય નહિ.
ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે છેક (ડા) ખલાસી પવન વિના વહાણને ન ચલાવી શકે તેમ શ્રુતજ્ઞાનવાળો ખલાસી જે સાધુ જીવ પોત (નાવવડે પોતે મતિજ્ઞાન રૂ૫ સુકાન ઉપર બેઠેલો હોય તે પણ તપ સંયમના અનુષ્ઠાન રૂપ પવન વિના સંસાર સમુદ્ર તરવા શકિતમાન ન થાય, ગાથામાં નિપુણ મુકવાનું કારણ એ છે કે તે શ્રુતજ્ઞાન વધારે મેળવેલ છે, આ બધાને પરમાર્થ એ છે કે સાધુએ જ્ઞાન ભણીને પણ તપ સંયમના અનુષ્ઠાનમાં અપ્રમાદપણે વર્તન કરવું (પ્રમાદ ત્યાગ) ૬ો તેજ પ્રમાણે આલોક સંબંધી દષ્ટાંત નિયુંતિકાર કહે છે,
संसार सागराओ उब्बुडा मा पुणो निबुडिजा चरण गुण विप्पहीणो बुडा सुबहु पिजाणतो ॥ ९७ ॥
દષ્ટાંતવડે પદાર્થનું સ્વરૂપ બરાબર સમજાય છે, માટે કહે છે.
અતિજ્ઞાન 3
વન
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૦૧]
કાચબાનું દૃષ્ટાંત કેઈ કાચ ઘણું ઘાસ પાંદડાથી છિદ્ર રહિત પડલથી ઢંકાયેલા પાણુવાળા અંધકારના મોટા કુંડમાં રહેલું છે, ત્યાં બીજા અનેક જલચર જીના ક્ષેભ વિગેરેના દુઃખથી પીડાચલા મનવાળે આમતેમ ભટકતે કઈ વખતે તે પડલમાં છિદ્ર પડેલું તેમાંથી નીકળીને બહાર આવ્યું, તે સમયે શરદ રૂતમાં ચંદ્રમાના કિરણના શીતળ સ્પર્શનું સુખ ભેળવીને વારે વારે પૂર્વના નેહથી ચિત્ત આકર્ષાતાં પોતાના બંધુઓને તેવા દુઃખમાંથી બહાર લાવી આ દેવલોક જેવું કંઈ પણું આશ્ચર્ય બતાવું, એમ ધારીને પાછે પાણીમાં પડે, પછી સ્વ બંધુઓને મળી પેલું છિદ્ર મેળવવા ભટકતાં કયાંય પણ ન જોતાં વધારે દુઃખ પામ્યા, એ ઉપમાએ આપણે જીવ રૂપ કાચબો અનાદિ કર્મ સંતાન (પરંપરા) પડલથી ઢંકાયેલો મિથ્યાદર્શન વિગેરે અંધકારથી વ્યાપેલ સંસાર સાગરમાં વિવિધ શરીર મનની આંખની વેદના તાવ કેઢ ભગંદર ઈષ્ટવિગ અનિષ્ટ સંગ વિગેરે દુ:ખ રૂપ જલચરથી પીડા પામતે ભ્રમણ કરતે કેઈકજ વાર મનુષ્ય ભવ સંબંધી કર્મનું રંધ્ર (છુટવાનું બારું ) મેળવીને એટલે મનુષ્ય જન્મ પામીને જિનચંદ્ર પ્રવચન રૂપ કિરણના પ્રકાશથી સંતોષ પામીને આ દુપ્રાપ્ય મનુષ્ય જન્મ છે, એમ જાણ સગાંના નેહના વિષયમાં આતુર ચિત્તવાળે બનીને સંસારમાં પાછે પડે, તેને ગુરૂ કહે છે, હે ભદ્ર! તું પેલા કાચબા માફક પાછે ડૂબી જતે નહિ !
વિશે
ખનીજ 3.
SELBSTL
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૦૨ ]
પ્ર–કાચ અજ્ઞાની હાવાથી ડુબેજ, પણ સાધુ તે જ્ઞાની હિત અહિત મેળવવા ત્યાગવામાં સમજદાર હાવાથી કેવી રીતે પાછે! સંસારમાં ડૂબે ?
ઉચરણ ગુણાવડે અનેક પ્રકારે હીન ( પ્રમાદી ) હાય તેવા ચરણગુણુ હીણેા ઘણું જાણે, તે પણ ડૂબે, અપિ શબ્દથી ચાડું' ભણેલ હાય તે પણ ડૂબે, અથવા નિશ્ચય નયથી ભણેલા પણ ડૂબતો હોય તે તે અજ્ઞ ( મજ્ઞાની ) જ છે, કારણ કે જ્ઞાનનું ફળ વિરતિ મેળવી શકયા નહિ ! એટલુ ખસ છે.પ્રા હવે ચાલુ વાત કહે છે,
सुबहुपिसुयमहीयं किं काही ? चरण विप्प हीणस्स । अंधस्त जह पलित्ता दीवसय सहस्स काडीवि ॥ ९८ ॥ अप्पंपिसुयमहीयं पयासयंहोइ चरण जुत्तस्स । इक्कोषि जहपईवा सचक्खु अस्सा पयासेइ ॥ ९९ ॥
ઘણું એ શ્રુત ભણ્યા હોય, પણ આંધળાને જેમ લાખા દ્વીવા નકામા છે, તેમ તેને ક્રિયા કર્યા વિના જ્ઞાન નકામું છે!
તથા થાડું ભણ્યા હાય, પણ ચરણુ યુક્તને કામનું છે કારણ કે દેખતાને એક દીવા પણ ઉપયોગી છે!
પ્ર—આ પ્રમાણે હોય તેા ચરણથી હીન પુરૂષને જ્ઞાન સંપદા સુગતિના ફૂલની અપેક્ષાએ નિરક થાય છે ?
ઉ-અમે તેમ ઇચ્છીએ છીએ, તે કહે છે.
नहाखरो चंदण भारवाही ! भारस्त भागी नहु चंदणस्स જંતુનાળી ચળેટીને ૫ નાળલ્સ માની નુ પોપ ફ્૦૦થી.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૩] જેમ ગધેડું ચંદનને ભાર ઉપાડે તે ચંદનની શીતળતા ન પામે તેમ જ્ઞાની ચારિત્ર હીન હોય તે જ્ઞાનને ભાગી થાય, પણ સુગતિ મેક્ષને ભાગી ન થાય, એ ૧૦૦ - હવે શિષ્યને ઉપરનું વચન સાંભળીને એકાંતથીજ જ્ઞાનમાં અનાદર ન થાઓ, અને જ્ઞાન રહિત શૂન્ય ક્રિયામાં પક્ષપાત ન થાઓ, માટે બંનેનું પણ એકલું એકલું હોય તે ઈષ્ટ ફલ સાધક ન થાય, તે બતાવે છે,
हयंनाणं कियाहीणं, हया अन्नाण ओ किया। पासंतो पंगुलो दट्ठो, धावमाणो अ अंधओ॥ १०१॥
ક્રિયાથી હીન જ્ઞાન નાશ પામ્યું, અને અજ્ઞાનથી કિયા વ્યર્થ ગઈ, દેખતે પાંગળ, અને આંધળો દેડતાં, બળીમુઆ, તેનું દષ્ટાંત કહે છે.
એક મહાનગરમાં આગ લાગી, તેમાં બે જણે અનાથ હતા, એક આંધળે, અને બીજે પાંગળો છે, તેમણે નગરના માણસને આગમાં બળી મરવાના ભયના કારણે ચંચળ આંખવાળા નાસતા જોઈને પાંગળે પગ વિના દેડી ન શકવાથી જાણતે દેખતે છતાં પણ દેડવાના માર્ગે અગ્નિ આવતાં બળીમુઓ, અધે દેડવા ગયે, છતાં દેડવાના નિર્ભય માર્ગને ન જાણવાથી શીઘ્ર અગ્નિના માર્ગે જઈને બળતા અંગારાથી ભરેલા ખાડામાં પડી બળીને મરણ પામે, આ દષ્ટાંતે ઉપનય ઘટાવે છે, કે જ્ઞાનિ જ કિયા રહિત હોય તે કર્મ અગ્નિથી બચવા અસમર્થ છે, અને બીજે જ્ઞાન વિના
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦] અસમર્થ છે, અહીં આ પ્રમાણે પ્રયાગ (અનુમાન) થાય છે, સલ્કિયા યેગના શૂન્ય પણુથી નગર દાહમાં પંગુ લેશન રૂપ વિજ્ઞાનવાળો હોય તે પણ વિશિષ્ટ ફળ સાધક ન બને, તેજ પ્રમાણે સંજ્ઞાન સંરંક રહિત પણાથી નગરદાહે આંધળાની દેડવાની ક્રિયા માફક એકલી ક્રિયા વિશિષ્ટ ફળ સાધક ન થાય. ૧૦૧
પ્ર--આ પ્રમાણે બંને જ્ઞાન ક્રિયા પણ સાથે મળીને નિર્વાણ સાધક સામર્થ્યવાળાં નહિ બની શકે ? કારણકે બંનેમાં મોક્ષનો અભાવ છે, જેમ રેતીને પિલવાથી તેલ નીકળી શકે નહિ, અને આ માનવું પણ અનિષ્ટ છે!
ઉ–સમુદાયમાં સામર્થ્ય પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે, કારણકે જ્ઞાન કિયા ભેગી મળવાથી કટ (સાદડી) વિગેરે કાર્ય સિદ્ધિઓ દેખાય છે, પણ તેમ રેતીમાંથી તેલ ન નીકળે, જેમ પ્રક્ષય વાત ઉડાવી શકાય નહિ, તેમ જ્ઞાન ક્રિયા ભેગી મળવાથી દેખાતી સિદ્ધિ દરેકમાં જુદી ન હોય, પણ ભેગાં મળવાથી થાય તેમાં વિરોધ નથી, માટે તમારે પ્રશ્ન નકામ છે, તેજ પ્રમાણે જેને મતવાળા એકાંતથી સર્વથા જ્ઞાન કે ચારિત્રમાં સાધનપણું નથી, એવું ઈચ્છતા નથી, કારણકે તે દરેકમાં કઈ અંશે ઉપકારી પણું છે, તે તે અમે સ્વીકારીએ છીએ તેથી કહે છે. संजोग सिद्धीर फलं वयंति, नहुएगचक्केण रहो पयाइ । अंधोय पंगूय वणे समिश्चा, ते संपउत्ता नगरं पविट्ठा १०२१
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦૫] પણ તે બે ભેગાં મળે તે ઈષ્ટફળ સાધક થાય, પણ ફકત એકલું વિકલ હેવાથી બીજાની અપેક્ષા રાખતું હોવાથી અસાધક છે.
માટેજ બંને એકલાં અસાધક છે, એટલે સંજોગ સિદ્ધિ (બે સાથે મળવા) થી ફળ મેળવે છે, જેમાં એક ચકથી રથ ડે નહિ, (પણ બે મળે તે દેડે ) જેમ એક આંધળે એક પાંગળો વનમાં ભેગા થયા, તે બંને એ સંપ કરવાથી સુખેથી નગરમાં પહોંચ્યા-નગાથામાં સમિચ્છા, સંપ ઉત્તા એક અર્થમાં છતાં બતાવવાનું કારણ એ છે કે તે બંને એક બીજાને પરમ પ્રેમથી સહાયતા કરી તે સૂચવે છે.)
તેનું દષ્ટાંત. એક અરણ્યમાં રાજાના ભયથી નગરથી માણસે આવી. ને રહ્યા. તેવામાં એરેના ધાડાના ભયથી પિતાનાં વાહને રાચ રચીલું છોડી જીવ લઈને ભાગ્યા, ત્યાં બે અનાથ આંધળો પાંગળું રહી ગયા, જ્યારે લોકોને જોયા નહિ, ત્યારે ધાડું પાછું ગયું, તેવામાં દાવા નળથી આગ લાગી, બંને ડર્યા, આંધળે કચ્છે છુટ મુકી દેડવા લાગ્યા, પંગુએ કહ્યું છે અંધ ! તું આ બાજુએ ન જા, ત્યાં તે અગ્નિ છે, ત્યારે તેણે પૂછ્યું કયાં જાઉં? તેણે કહ્યું, હે અંધ! પણ આગળ અતિ દુરને માર્ગ બતાવવા અસમર્થ છું, માટે મને ખાધે બેસાડ, જેથી હું તને સાપ કાંટા અગ્નિ વિગેરે અપાયેથી બચાવી સુખથી નગરે પહોંચાડું, તેણે તે વચન સ્વીકાર્યું,
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૦૬ ]
તેથી ખંને જણા ક્ષેમકુશળે નગરમાં પહેાંચ્યા, આ દૃષ્ટાંતે ઉપનય ઘટાવે છે, જ્ઞાન ક્રિયા અને મળવાથી માક્ષ પહાંચાય છે.
તેના પ્રયાગ આ પ્રમાણે છે,
વિશિષ્ટ કારણના સંચાગ અભિલષિત કાર્ય ના સાધક છે સમ્યક ક્રિયા ઉપલબ્ધિ રૂપે હાય તા, અંધ પશુના મળવાથી જેમ નગર પ્રત્યે પહોંચ્યા પણજે સમ્યક્ ક્રિયા ઉપલબ્ધિ રૂપ ન હોય તે અભિલષિત ફલ સાધક થાય નહિ, જેમ ઇષ્ટ ગમન ક્રિયાથી વિકલ એવા એક ચક્રના રથ ઇચ્છિત સ્થાને ન પહોંચે ! ૧૦૨ ૫ ( બધાના સાર એ છે કે જ્ઞાન ભણીને નિર્મળ ચારિત્ર પાળવાથી મેાક્ષ પ્રાપ્તિ છે. )
પ્ર—જ્ઞાન ક્રિયાના સહકારી પણે કયા પ્રકારે કેવા ઉપકાર થાય ? એટલે શિખિકા ( પાલખી ) ના ઉપાડનારની પેઠે એક સરખા છે કે ભિન્નસ્વભાવપણે ગમન ક્રિયામાં આંખ અને પગના સમુહની માફક છે ?
ભિન્નસ્વભાવપણે છે, તે ખતાવે છે.
जाणं पया सगं सोहओ, तवो संजमोय गुत्ति करो । तिण्sपि समाजगे, मोक्खो जिण सासणे भणिओ ॥ १०३ ॥
તેમાં કચરાથી ભરેલું માટું ઘર સાફ કરવા પ્રદીપ લીધેલા પુરૂષના વ્યાપાર જેવું છે, અહીં જીવ રૂપ ઘરમાં ક રૂપ કચરા ભર્યા છે, તે શેાધવા ( કાઢી નાંખવા ) આલઅન રૂપ જ્ઞાનાદિનું સ્વભાવ ભેદ વડે વ્યાપાર જાણવા !
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૦૭ ] તે ખુલાસાથી સમજાવે છે,
,
તેમાં જણાય તે જ્ઞાન છે, અને તેજ પ્રકાશે, માટે પ્રકાશક છે, એટલે તે જ્ઞાન પ્રકાશ કરવા રૂપે ઉપકારક છે, જેમ ઘરમાં અંધારૂ હોય ત્યાં દીવા પ્રકાશ કરી ઉપકાર કરે, તેમ જ્ઞાનના સ્વભાવ પ્રકાશ કરવાના છે, અને ક્રિયા તા તપ સ ંયમ રૂપે હાવાથી આ પ્રમાણે ઉપકાર કરે છે, જે શેાધે તે શેાધક છે, અને આઠ કને અનેક ભવમાં મેળવ્યાં છે, તેને તપાવે તે તપ છે, તેજ શેાધક હાવાથી ઊપકારક છે, કારણ કે તે તેના સ્વભાવ છે, જેમકે ઘરના કચરા કાઢવા કોઇ મજુર રાખ્યા હાય તે સાફ્ કરે છે, તેમ તપ છે, તથા ‘ સંયમન કરવુ તે સંયમ છે, અને તેજ આશ્રવ દ્વાર ને રોકવા રૂપ છે, ચ શબ્દ જ્ઞાન વિગેરે ચાલુ ( મેક્ષ ) ફળની સિદ્ધિમાં ભિન્ન ઉપકાર કરનારાં છે, તેવુ ખતાવે છે, ગાપવું તે ગુપ્તિ છે, ( પા. ૩–૩–૯૪ પ્રમાણે ગુપ્તિ શબ્દ બને છે, ) તેના અર્થ આવતા કર્મ કચરાના નિરોધ માટે છે, તે ગુપ્તિ કરનાર તે ગુપ્તિકર કરે છે, અને સંયમ પણ અપૂર્વ કર્મ કચરાને આવતા રાકવા ઉપકારી છે, તેના પણ તે સ્વભાવ છે, જેમ ઘરના કચરા વાળતાં પવનથી પ્રેરાઇને કચરા પાછા આવતા હાય તા મારીઆ વિગેરે ઢાંકી દેવાય છે, આ પ્રમાણે તપ સયમ ગુપ્તિકર ત્રણે કચરો કાઢવામાં ઉપકારી છે, પણ તે જ્ઞાન તથા ચરણુ અને ક્ષાયિક હાય તે માક્ષ આપે, પણ ક્ષય ઉપશમથી આઠ કર્મના સંપૂર્ણ મેલ ન કપાય, માટે ક્ષાયિક જ્ઞાન ચારિત્રના સમાયેાગે સંપૂર્ણ મેલ કપાય, તેવુ જિન શાસનમાં કહ્યું છે,
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૦૮ ]
પ્ર૦-સમ્યગ્ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્રથી મેાક્ષ થાય તેવા આગમના વિરાધ થશે ? :કારણ કે સમ્યગ્દર્શન વિના ઉપર બતાવેલ જ્ઞાનાદિ ત્રણથીજ મેાક્ષ થશે એવુ તમે કહ્યું છે !
ઉ-સમ્યગ્ દર્શન તે જ્ઞાનના એક ભાગ હાવાથી રૂચિ રૂપે છે, અને તેથી તે જ્ઞાનમાં સમાઇ જાય છે, માટે વાંધા નહિ આવે ! ॥ ૧૦૩ ॥
નિયુ તિકારે પૂર્વે કહ્યુ` હતુ` કે શ્રુત જ્ઞાનમાં વ જીવ માક્ષમાં ન જાય, તેમાં આ હેતુ છે, કે તે ક્ષાયે પશમિક ભાવમાં છે, જેમ અવધિજ્ઞાન ક્ષાયેાપમિક છે, તેના સાર આ છે કે તે ક્ષાયિક જ્ઞાન ચારિત્ર થાય ત્યારે મેક્ષ મળે,
હવે તે સૂત્રનું ક્ષાયેાપશમિકપણુ ખતાવે છે. भाषे खओष समिए दुबालसंगंपि होइ सुयनाणं केवलियनाण लंभो तन्नत्थ खप कसायाणं ॥ १०४ ॥
થવું તે ભાવ છે, તે આયિક વિગેરે અનેક ભેટ છે, તેથી કહ્યું કે ખાર અંગવાળું શ્રુતજ્ઞાન તથા અપિ શબ્દથી અંગ અહારનું જ્ઞાન તથા મતિ અવધિ મન:પર્યાય એ ત્રણ તેમજ સામાયિક વિગેરે ચાર ચારિત્ર ક્ષાયેાપશમિક ભાવે છે, પણ કેવળના ભાવ તે કૈવલ્ય (નિ ળ) તે ઘાતિ કના વિયેાગથી ઉત્પન્ન થયેલ કેવળજ્ઞાન ક્ષાયિક ભાવે છે, આ ગ્રહણ કરવાથી મજ્ઞાની પ્રકૃતિ મુક્ત પુરૂષ ( વૈશેષિક ગેિરે એવું માને છે, કે જ્ઞાન પણ એક પ્રકૃતિ છે, માંટે આત્માથી મેાક્ષ અવસ્થામાં દૂર થાય છે તેવા ) મતનું ખંડન કરવા કહ્યું છે, તેઓની
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૯] આ માન્યતા છે કે તેઓ માને છે કે “ગુપ્તચર રિત પુષવેતર બુદ્ધિએ વિચારેલા અર્થને પુરૂષ ચેતાવે છે, અને તે પ્રમાણે માનતાં પ્રકૃતિથી મુક્ત થતાં જ્ઞાનને પણ અભાવ થયે, એ તેમનું કહેવું છેટું છે, માટે જૈન ધર્મમાં બતાવ્યું કે ક્રોધાદિ કષાયે ક્ષય થતાં કેવળ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે, પણ કોધાદિ ક્ષય થવા વિના બીજી રીતે કેવળ જ્ઞાન ન થાય.
અહીં જે કે છઠ્ઠમસ્થ વીતરાગ અવસ્થામાં બારમે ગુણ સ્થાનકે ક્ષપક શ્રેણિમાં કષાયે ક્ષય થતાં થોડી વાર સુધી મેહનીય સર્વથા ક્ષય થયા પછી અંતર્મુહુર્તની અંદર કેવળ જ્ઞાન ન હોય, પણ જ્ઞાન આવરણ સંપૂર્ણ ક્ષય થતાં કેવળ થાય છે, છતાં કષાય ક્ષય બતાવવાનું કારણ ખરી રીતે એ છે કે મેહનીયના ભેદમાં કોનું પ્રાધાન્યપણું છે, તે બતા
વ્યું છે, કે કષાયો ક્ષય થાય, ત્યારે નિર્વાણ (કેવળ જ્ઞાન) થાય છે, અને કેવળજ્ઞાન થાય ત્યારે સમ્યગ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર ત્રણે ક્ષાયિકપણામાં હોય છે, તેવું સિદ્ધ થાય છે.
પ્રત્યારે પ્રથમ કહ્યું કે “ શ્રુતજ્ઞાનમાં જીવ વવા છતાં જે તપ સંયમ રૂપ યેગથી શૂન્ય હેય તે મેક્ષ પ્રાપ્ત ન કરે, તે વિશેષણ નકામું થયું? કારણકે કુતજ્ઞાન હોય, તપ સંયમ રૂપ ગ ધારણ કરતે હોય તે પણ કેવળજ્ઞાનના અભાવને લીધે મેક્ષ તે નહિંજ થાય. ૧૪
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦] ઉ–તમારું કહેવું સત્ય છે, પણ શાપથમિક સભ્યકૃત્વ શ્રત ચારિત્ર એ ત્રણે એકઠાં થતાં ક્ષાયિક સમ્યકત્વ વિગેરે પરંપરાઓ પ્રાપ્ત થઈને તે મેક્ષને હેતુ થવાથી અમારું કહેવું અદેષ છે. ૧૦૪
પ્ર-મોક્ષનું કારણ ક્ષાયિક જ્ઞાન વિગેરે છે અને તેનું કારણ શ્રત વિગેરે છે, તે અમને પણ ઈષ્ટ છે, તેને જ અલાલ કે લાભ કેવી રીતે થાય?
ઉ–તે ગાથાઓ દ્વારા કહે છે. अट्ठण्हं पयरीणं उकोस ठिा वट्टमाणोउ जीवो न लहा सामाइयं, चउण्हणं पिएगयरं ।। १०५॥ सत्तण्हं पयडीणं अम्भितरओ उ कोडिकोडीणं कारण सागराणं जइलहइ चउण्हे मण्णयरं ॥ १०६ ॥
જ્ઞાન આવરણીય વિગેરે આઠ કર્મપ્રકૃતિની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાં જીવ વર્તતે હોય, તે જીવ પૂર્વે કહેલા સામાયિક વિગેરે એટલે ૧ સમ્યકત્વ ૨ શ્રુતજ્ઞાન (૩) દેશવિરતિ (૪) સર્વવિરતિ તેમાંનું કેઈપણ એક કે બધાં મળતાં નથી, તેમજ અપિશબ્દથી મતિ અવધિ મન:પર્યવ કેવળજ્ઞાન વિગેરે પણ ન મળે, નવું ન મળે, એટલું જ નહિ પણ પૂર્વ પ્રતિપન્ન પણ ન હોય, કારણકે જે એકવાર સમ્યક્ત્વ પામીને વખ્યું હોય, તે પણ ગ્રંથીને ઉલંધીને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળી કર્મ પ્રકૃતિએ ફરી બાંધતે નથી, એકલા આયુની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાં વર્તમાન પૂર્વ પ્રતિપન્ન હેય તે અનુત્તર વિમાનમાં
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૧] ઉપપાત કાળે દેવ છે, પણ તે ત્યાં ઉન્ન થતી વખતે પૂર્વે સમ્યકત્વાદિ પામેલો ગણાય, પણ નવું સમ્યકત્વ મેળવે (પ્રતિપદ્યમાન) ન હોય, તુ શબ્દથી એમ જાણવું કે જઘન્ય સ્થિતિમાં વર્તનારે જીવ પ્રતિપન્ન પણ ન હોય, અને એકલા આયુ કર્મની જઘન્ય સ્થિતિમાં વર્તમાન જીવ પૂર્વ પ્રતિપન્ન અથવા ન પ્રતિપદ્ય માનક પણ ન હોય, કારણકે ક્ષુલ્લક ભવમાં જઘન્ય આયુ હોય છે, તે અનંત કાય વન
સ્પતિમાં જ હોય છે, અને તેમાં પૂર્વ પ્રતિપન્ન કે પ્રતિપદ્ય માનકને અભાવ છે,
તે પ્રકૃતિની ઉત્કૃષ્ટ જઘન્ય ભેદથી ભિન્ન સ્થિતિ આ પ્રમાણે છે, પ્રથમનાં ત્રણ તે જ્ઞાન આવરણય, દર્શના વરણીય વેદનીય અને અંતરાય કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૦, મેહનીય કર્મની ૭૦ નામ ગોત્રની ૨૦ કડાકોડી સાગરોપમ છે. અને આયુ કર્મની ૩૩ સાગરોપમ છે,
જઘન્ય સ્થિતિ. - વેદનીયની ૧૨ મુહૂર્ત, નામશેત્રની આઠ મુહૂર્ત, અને બાકીના છ કર્મની અંતમુહૂર્ત છે, એવું તત્ત્વાર્થ સૂ-અ–૮ ની ૧૫ થી ૨૧ સૂત્ર સુધી બતાવ્યું છે. ૧૫• - પ્ર–કેમ આ બધી સાથેજ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ મેળવે છે? કે એકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ થતાં બીજી પણ નિયમથી હોય છે, અથવા કેઈ બીજી રીતે વિચિત્ર પણ બંધાય છે?
ઉ–અહીં આ વિધિ છે, મેહનીયની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાં
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. આયુકમે કહે બાકીની
સ્થિતિમ .
[૧૨] બાકીની છ ની પણ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ હોયજ, અને આયુષ્યની તે ઉત્કૃષ્ટ અથવા મધ્યમ સ્થિતિ હય, પણ જઘન્ય ન હોય. મેહનીય રહિત બાકીની પ્રવૃતિઓમાં કોઈની પણ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાં મેહનીયની અને શેષ પ્રકૃતિઓની ઉત્કૃષ્ટ અથવા મધ્યમ સ્થિતિ હોય, પણ જઘન્ય ન હોય, બીજી ગાથા કહે છે, આયુ કર્મ છોડીને સાત કર્મની જે પર્યત વર્તિની સ્થિતિને આશ્રયી (એટલે બાકીની સ્થિતિ ખપાવીને તેટલી રહી હેય તે) એક સાગરેપમ કેડીકેડીની સ્થિતિમાં વર્તન ના થાય ત્યારે તે ઉપર કહેલ ચાર શ્રત સામાયિક વિગેરને મેળવે છે, પણ વધારે સ્થિતિ જોગવવી બાકી હોય તે તે ચારમાંનું એપણ ન મળે, અથવા પાઠાંતર ગાથામાં , લખ્યા પ્રમાણે એ અર્થ થાય છે કે ” સાગરેપમ કેટકેટીની સ્થિતિ કરીને ચારમાંનું કંઈપણ એક મેળવે છે, ટુંકામાં અર્થ કહીને આખી ગાથાના અવયવોને છુટે અર્થ ખુલાસાથી કહે છે.
જ્યારે સાત કમની પર્યત વતિની સાગરોપમ કેડાકેડીની સ્થિતિમાં એક પોપમને અસંખ્યય ભાગ હીના થાય ત્યારે ઘન (ચીકણું) રાગદ્વેષને પરિણામ અત્યંત દિર્ભેદ્ય છે, એટલે દારૂ ગ્રંથિ (લાકડાની ગાંઠ) ચીરવા માફક કર્મ ગ્રંથિ ભેરવી મુશ્કેલ છે, તે ભાષ્યકર કહે છે.
गंट्ठित्ति सुदुग्भेओ, कक्खड घणरूढ गूढगंठिव । नीवस्स कम्म जणिओ, घण रागदोष परिणामा ।१।
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩] આ મિથ્યાત્વની કર્મ ગાંઠ કર્કશઘન રૂઢ ગુઢ ગાંઠ માફક ભેદવી ઘણી મુશ્કેલ છે, કારણ કે જીવને કર્મ જનિત ચીકણું રાગદ્વેષને પરિણામ (સ્વભાવ) છે, (વિ. આવશ્યક ગાથા ૧૧૫ છે) આ કર્મ ગ્રંથિ ભેદાવાથી સમ્યકત્વને લાભ થાય છે, તે સિવાય ન થાય, પણ તે ગ્રંથિ ભેદ મને વિઘાતનો પરિશ્રમ વિગેરેથી દુઃસાધ્ય છે, તે આ પ્રમાણે – તે જીવ કર્મ રિપના મધ્યમાં ગયેલે તે ગ્રંથિને પામીને ઘાણે થાકી જાય છે, કારણ કે ત્યાં ઘણા અંત કરનારા કર્મ રિપુઓ એકઠા થઈને ખેદ આપે છે, જેમ કેઈ એકલે બહાદુર સુભટ હોય પણ તેના સામે શત્રુરાજા તરફથી ઘણું સુભટે આવે તે તે થાકી જાય છે, અહીં બીજે વાદી કહે છે કે તે કર્મ ગ્રંથિ ભેદવાથી શું પ્રજન છે? અથવા સમ્યકત્વાદિના લાભથી શું પ્રયોજન છે? કારણ કે જેમ ઘણું લાંબી કર્મની સ્થિતિ (૭૦ કડાછેડી સાગરોપમ જેવડી) સમ્યકત્વ આદિ ગુણ રહિત હતા, ત્યારે પણ ક્ષય કરી, તેમજ ગુણ રહિત રહીનેજ બાકીની એક કડાછેડી સાગરોપમથી થોડી ઉણ પણ ખપાવીને મેક્ષને ભાગી થાય તે શું હરકત છે? ઉતેવી સ્થિતિવાળી અવસ્થામાં રહેલે જે બીજા ગુણે સંપાદન ન કરે તે બાકી રહેલી સ્થિતિને ક્ષય કરવા તથા મેક્ષમાં જવા માટે સમર્થ થતું નથી, કારણ કે ચિત્તવિઘાત (મન ચલાયમાન) થાય વિગેરે ઘણું વિશ્ન છે, તથા પૂર્વે કદી પ્રાસન થએલ એવું વિશિષ્ટ ફિલ મેળવવા નજીક આવી પહોંચેલ છે, અને પૂર્વે ભેગવેલ વિષય સુખ વિગેરેથી ઈચ્છિત ફળ મેક્ષ
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] મેળવવાને તે અશકય થાય છે, જેમકે અનેક વરસ સુધી ચારિત્ર પાળી આબીલ કરીને ક્રિયા કરીને નવા ગુણે મેળ વ્યા હોય પણ ઉત્તર સાધક વિના વિદ્યાન સધાય, તેમ અહીં પણ ઈષ્ટ ફલ ન મળે. તે કહે છે, વિશેષાવશ્યક ગાથા ૧૧૯ ૧૨૦૦ માં ભાષ્યકાર બતાવે છે. पापण पुव्व सेवा परिमउई साहणंमि गुरुतरिआ। हातिमहा विजाए किरिया पायं सविग्घाय ॥१॥ तह कमठिति खवणे, परिमउई मक्खि साहणे गरुई इह देसणादि किरिया दुलभापाय सविग्घाय ॥२॥
પ્રાયે એ નિયમ છે કે પ્રથમ સેવા કરવી અતિ કમળ (સહેલી) છે પણ ફળ સાધવા વખતે તે કઠણ થાય છે, તથા મહાવિદ્યા સાધવી હોય તેમાં પ્રાયે કિયા કરતાં અનેક વિદને આવે છે,
તેવી રીતે કર્મની સ્થિતિ ખપાવતાં પ્રથમ બહુ સહેલ છે, પણ મેક્ષ સાધવા વખતે ઘણું કઠણ ક્રિયા લાગે છે, એટલે તે વખતે ચારિત્ર પાળવું, સમ્યગદર્શન પાળવું, તે બધું કઠણ અને વિશ્નવાળું થાય છે કારણ કે તેણે કર્મની ઘણી સ્થિતિ ઉભૂલ (ર) કરી છે, તેથી જ તેને ઓછા દોષે રહી જવાથી સમ્યકત્વાદિ ગુણોને લાભ થાય છે, જેમકે બધાં કર્મો સર્વથા ક્ષય થવાથી સિદ્ધપણું પ્રાપ્ત થાય છે, અને તેનાથીજ મેક્ષ થાય છે, તેથી એમ સિદ્ધ થયું કે સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થયા પહેલાં બાકી રહેલું થોડું પણ કર્મ દૂર કર્યા વિના
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫] મોક્ષ ન સાધી શકે. માટે તેણે સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરવા ઉધમ કરે.) હવે “સમ્યકત્વ આદિ પ્રાપ્ત થવાની વિધિ” કહે છે.
જીવે ભવ્ય અને અભિવ્ય એમ બે પ્રકારના છે, તેમાં ભવ્યને ત્રણ કરણ થાય છે, કરણ એટલે એક જાતને વિશેષ પરિણામ છે, તે આ પ્રમાણે છે, ૧ યથા પ્રવૃત્ત કરણ ૨ અપૂર્વ કરણ ૩ અનિવૃત્તિ કરણ, તેમાં યથા પ્રવૃત્ત તે હમેશાં ચાલતું આવેલું કમ ઘટતાં ઘટતાં તેટલે દરજજો આવી પહોંચે તે અનાદિથી થાય છે, (જેને કર્મ ખપાવવાને અધ્યવસાય થાય તેને હમેશાં આકરણ થયાંજ કરે છે એવું વિ. આવશ્યક ૧૨૦૩ ની ગાથા વૃત્તિમાં લખ્યું છે, પણ બીજુ તે પૂર્વે કઈવાર પ્રાપ્ત ન થયું હોય, તેથી તે અપૂર્વ કરણ છે, પણ ત્રીજું તે પાછું ન ફરે માટે અનિવૃત્તિ છે એટલે. સમ્યગ દર્શનને લાલ થાય, તેથી પાછા ન ફરે, આ ત્રણ કરણમાં જે અભવ્ય જીવે છે તેને ફક્ત પહેલું યથાપ્રવૃત્ત કરણજ થાય છે, જ્યાં સુધી ગ્રંથિ છે ત્યાંસુધી પહેલું કારણ છે, તેને ઉલંઘવાથી બીજું થાય છે, અને સમ્યમ્ દર્શનને લાભ જેને થવાનું હોય, તેને તે દિશા તરફ જતાં આ ત્રીજું કરણ થાય છે, ૧૦૬
હવે ત્રણ કરણને આશ્રયી સમ્યકત્વ સામાયિક આદિ લાભના દષ્ટાંતેને કહે છે
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૧] पल्लय गिरि सरिउवला, पिवीलिया पुरिस पहजरग्गहिया कुहव जल वत्थाणिय, सामाइयलाभ दिटुंता ॥ १०७ ॥
પ્રથમ પલકનું દષ્ટાંત કહે છે, લાટ દેશમાં ધાન્યના માપાને પલક કહે છે, તે માપું મેટું હોય તેમાં થોડું થોડું ધાન્ય નાંખે, અને ઘણું ઘણું કાઢે, તે તે કાળાંતરે ખાલી થાય છે, એમ આ કર્મ રૂપ ધાન્યના પાલામાં જીવ અનાગથી યથાપ્રવૃત્ત કરણવડે થોડું થોડું કર્મ બાંધે અને ઘણું ઘણું ખપાવે તે આ ગ્રંથિ આગળ આવે છે, હવે જે તે ભવ્ય હોય તે તેને ઉલંઘી અપૂર્વ કરણવાળે થાય છે, અને સભ્ય દર્શનના સંમુખ જાય તે અનિવત્તિ થાય છે. આ પલકનું દષ્ટાંત છે,
પ્ર–આ દષ્ટાંત કહી શકાયજ નહિ કારણ કે સંસારી વ્યાપારવાળા જીવને દરેક સમયે ચય અને અપચય બતાવ્યા છે, તેમાં અસંયતને ઘણે ઘણે ચય થાય, અને અપચય તો છેડે થોડા થાય છે જુઓ આગમમાં કહ્યું છે કેपल्ले महइमहल्ले कुंभ पक्खिवइ सोहएणालिं असंजए अविरए बहु बंधइ निजरइ थावं ॥१॥
જેમ કેઈમેટા પલ્યમાં ઘડે ભરી ભરીને નાંખે અને નળી ભરી ભરીને કાઢે, તેમ અસંયત અવિરતને ઘણુ કર્મ બંધાય પણ થોડાં ખપે છે. પણ ચારિત્ર લીધેલાને ઘણું ખપે, અને ચેડાં બંધાય તે પણ સાથે કહે છે.
पल्ले महतिमहल्ले, कुंभ सोहेइ पक्खिवे णालिं जे संजए पमत्ते बहुनिजरइ बंधई थोवं ॥२॥
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭] જેમ પલ્ય માટે હોય, તેમાંથી ઘડો ભરી ભરીને કાઢે, અને નળી ભરીને નાખે, તેમ સંયત પ્રમત્ત હોય તેને ઘણું નિર્જરા થાય, થેડે કર્મબંધ થાય.
હવે અપ્રમત્તને બિલકુલ બંધ ન થાય તે પણ કહે છેपल्ले महइ महल्ले, कुंभ सोहेइ पक्खिवे न किंचि जे संजए अपमत्ते बहुनिजरे बंधइ न किंची ॥३॥
જેમ મોટા પલ્યમાંથી ઘડો ભરી ભરીને કાઢે અને જરાએ ન નાંખે, તેમ સંયત અપ્રમત્ત હોય તે ઘણું નિજરે, પણ જરાએ ન બાંધે.
ઉપર પહેલી ગાથામાં બતાવ્યા પ્રમાણે અસંયતમિથ્યા દષ્ટિને ઘણે બંધ થોડું કર્મ છૂટે ત્યારે તેને ગ્રંથિભેદની પ્રાપ્તિ ક્યાંથી થાય ? ( આ વાદીને પ્રશ્ન છે.)
ઉ–ગાથામાં કહેલું તે બાહુલ્યતાને આશ્રયી કહ્યું છે કે મિથ્યાત્વીને બંધ ઘણે છે, અને એાછું ખપે છે, પણ તેમ થતું જે સર્વથા માનીએ, તો ઘણે ચય તેમને થવાથી બધાએ કર્મ પુદગલે તેઓ ગ્રહણ કરી લે (મિથ્યાત્વીને બંધાઈ જાય) પણ તેવું માનવું અનિષ્ટ છે, અને સમ્યગ્દર્શન વિગેરેની પ્રાપ્તિ તે અનુભવસિદ્ધ છે (કે તે ઘણું જ સસ્કત્વ પામે છે) માટે પલ્ય વિગેરેનાં દાંત વૃત્તિ ગોચર (કઈ કઈ જીવ આશ્રયી જાણવા).
હવે અનાગમાં વધારે કર્મને કેવી રીતે ક્ષય થાય,
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮] તે આશ્રયી પર્વતના પત્થરને દષ્ટાંત કહે છે, જેમ પર્વતની નદીના પત્થરે પરસ્પર ઘસાઈને કેઈની મહેનત વિના પણ વિચિત્ર આકૃતિવાળા (ગળુંઆ) થાય છે, તે પ્રમાણે યથા પ્રવૃત્તિકરણે જીવે તેવી કર્મની સ્થિતિવાળા વિચિત્ર રૂપવાળા થાય છે.
કીડીઓનું દૃષ્ટાંત. જેમકે કીડીઓનું પૃથ્વીમાં સ્વભાવથીજ ગમન થાય છે, પછી ઝાડના ઠુંઠા (સ્થાણુ) ઉપર ચડે છે, અને પાંખે આવેથી તેમાંથી પણ ઉડી જાય છે, પછી સ્થાણુના મથાળે ચડે છે, ત્યાંથી કેટલીક ટેચે ચડીને પાછી ઉતરે છે, આ પ્રમાણે છે.
નું પણ કીડીઓના ક્ષિતિમાં ગમનના સ્વભાવની પેઠે યથા પ્રવૃત્ત કરણ થાય, સ્થાણુએ ચડવા માફક અપૂર્વ કરણ છે, ઉડવા માફક અનિવર્તિ કરણ છે, સ્થાણુના મથાળા માફક ગ્રંથિનું અવસ્થાન છે, ટેચથી પાછા ફરવા માફક કર્મની સ્થિતિ ઘટાડેલી, તે વધારવા જેવું છે.
હવે પુરૂષનું દષ્ટાંત કહે છે. કઈ પણ ત્રણ માણસે મેટા નગરે જવાની ઈચ્છાથી પિનાના ગામથી નીકળીને એક અટવીએ આવ્યા, ઘણે લાંબે રસ્તો ઓળંગીને થોડા વખતમાં પહોંચવાની ઇચ્છાએ ભયનું સ્થાન (ગેરેની પલ્લી આગળ) જેઈને ઘણું જોરથી ચાલતાં બંને બાજુએ ઉઘાડી તલવારવાળા બે ચેરેને જોયા, તેમાં એક સામે થયે, બીજે ચેરેએ પકડી લીધે, ત્રીજે મુસાફર
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯] તેમને હરાવી ઈચ્છિત નગરે પહોંચે. આ દષ્ટાંતે એમ સમ. જવું છે કે–સંસાર અટવીમાં ત્રણ સંસારી પુરૂષે છે, પંથ. રૂપ કર્મની દીર્ઘ સ્થિતિ છે, ભયસ્થાન તે ગ્રંથિની જગ્યા છે, તસ્કરરૂપ રાગ દ્વેષ છે, તેમાં પ્રતીપગામી તે શત્રુ સામે થયે તે યથા પ્રવૃત્ત કરણુવડે ગ્રંથિ દેશ પામીને અનિષ્ટ પરિણામવાળે થતાં ફરીથી કર્મની વધારે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બાંધે છે, બે. ચેરીએ રેકેલા સમાન પ્રબળ રાગ દ્વેષ ઉદય થતાં ત્યાં બીજે. પુરૂષ અટકી ગયો, અને ઈચ્છિત નગરે ગયેલા ત્રીજા પુરૂષ જે અપૂર્વ કરણ પામીને રાગદ્વેષ ચોરને હરાવીને અનિવર્સિ કરવડે સમ્યગદર્શન પામ્યું. ૪
પ્ર–આ સમ્યગ્દર્શન ઉપદેશથી મળે કે વિના ઉપદેશથીજ મળે? ઉ૦-બંને પ્રકારે મળે. કેવી રીતે? તે કહે છે.
રસ્તામાં ભૂલા પડેલા ત્રણ મુસાફરી માફક, જેમકે કઈ મુસાફર રસ્તામાં ભૂલે પડતાં પોતાની મેળે જ રસ્તો શોધી કાઢે છે, કોઈ બીજે માણસ તે જાણીતાને પૂછીને સીધે રસ્તે આવે છે, કોઈ તે સીધો રસ્તે મેળવી શકતા નથી, તેમ અહીં પણ સર્વથા “સત્યથ” થી દુર થયેલ છવ યથાપ્રવૃત્ત કરણથી સંસાર અટવીમાં ભમતે ગ્રંથિને મેળવી અપૂર્વ કરણવડે તેને ઉલંધી અનિવર્તિ કારણ મેળવીને પોતાની મેળે સમ્યગદર્શન વિગેરે નિર્વાણને રસ્તે મેળવે છે, બીજે માણસ પરના ઉપદેશથી મેળવે, અને ત્રીજો પ્રતીપગામી અથવા ગ્રંથિક સત્વ જે સાચા રસ્તામાં આવી ન શકે. કે ૫છે
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦]
જ્વર ( તાવ )ના દાંત.
જેમ કેાઈના તાવ પોતાની મેળે ઉતરી જાય, કાઈના દવા લેવાથી જાય, કોઇના તાવ જાયજ નહિ, તેમ અહીં મિ ચ્યા દર્શનરૂપ મહા જવર સ્વયં દૂર થાય, કાઇને જિનના વચનથી દૂર થાય, કાઇને ઓષધ વિગેરેથી પણ ન જાય, ત્રણ કરણની યાજના પૂર્વે બતાવ્યા પ્રમાણે અહીં પેાતાની મેળે વિચારી લેવી. ॥ ૬ ॥
કૈાદરાના દૃષ્ટાંત.
કેટલાક કાદરામાં મેણા ચઢે છે, તે સ્વયં કાલાંતરે દૂર થાય છે, કાઈને છાણ વિગેરેથી સાફ કરવાથી દૂર થાય છે, કેટલાના દૂર થતા નથી. આ પ્રમાણે મિથ્યા દર્શોન આશ્રયી તેનું મિથ્યાત્વ સ્વયં દૂર થાય. કોઇને જિન વચનથી, અને કોઇને કોઇ પણ રીતે દૂર ન થાય, તેના ભાવાર્થ મા છે કે—
તે જીવ અપૂર્વ કરણવડે મેણાથી અડધા શુદ્ધ, પુરા શુદ્ધ એવા કેાદરા સાક તદન અશુદ્ધ તે મિથ્યાદનવાળા, અડવા શુદ્ધ સભ્યમિથ્યા દ ની, પુરા શુદ્ધ તે સમ્યક્ત્વી એમ ત્રણ ભેદે છે, તેમાંથી અતિવત્તિકરણ વિશેષથી સમ્યકત્વ પામે છે, એ પ્રમાણે ત્રણ કણવાળા ભવ્યને સમ્યગ્દશન પ્રાપ્ત થાય છે, અને અભને પણ કોઈ વખત યથાપ્રવૃત કરણથી ગ્રથિ પામીને જિનેશ્વરની વિભૂતિ દેખતાં અથવા ખીજા પ્રત્યેાજનથી તેમાં ઉદ્યમ કરવાથી શ્રુતસામાયિકનેા લાભ થાય છે, પણ બીજો લાભ થતા નથી. ૫ ૦૫ જલતુ ષ્ટાંત કહે છે.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૧] જેમ પાણું ગાશવાળું, અડધું શુદ્ધ, અને તદ્દન નિર્મળ એમ ત્રણ ભેદે છે, તેમ ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે ત્રણ ભેદવાળું મિથ્યાદર્શન વિગેરે છે. તેને અપૂર્વ કરણ વડે ત્રણ ભેદવાળું કરે છે, ભાવાર્થ ઉપર માફક છે. ૮ વસ્ત્ર દષ્ટાંતે પણ ત્રણ પ્રકારે જવું. છે ૧૦૭
હવે પ્રસંગની વાત કહે છે.
આ પ્રમાણે સમ્ય દર્શનને લાભ થયા પછી બાકી રહેલાં કર્મની સ્થિતિ પલયમ પૃથકત્વ ( ૨ થી ૯ પલ્યોપમ) થતાં દેશ વિરતિ પામે છે, (આ સ્થિતિ દેવલેકમાં હેય છતાં ત્યાં દેશ વિરતિનો અભાવ છે એમ પ્રથમ પંચાશક વૃત્તિમાં છે.) બાકી શેષ સ્થિતિના સંખ્યય સાગરોપમે ગયે. થકે સર્વ વિરતિ મેળવે છે, બાકીની સ્થિતિના પણ સંપેજ સાગરેપમે ગયે છતે ઉપશમ શ્રેણી મળે, ત્યાર પછી તેજ ન્યાયે ક્ષપક શ્રેણી છે, આ કહેલ કાળ દેશવિરતિ વિગેરેની પ્રાપ્તિ સંબંધી દેવ મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય, અને સભ્ય. કત્વથી ભ્રષ્ટ ન થાય, તે ઉત્કૃષ્ટ નિયમ જાણો, નહિ તે શ્રેણિ થયા વિના સમ્યકત્વ વિગેરે ગુણેની પ્રાપ્તિ એક ભવ (મનુષ્યના કોડ પૂર્વને અથવા નવ વરસના આયુ) માં પણ મળે, એમાં કઈ દેષ નથી, ભાગ્યકારે આ પ્રમાણે કહ્યું છે. समतंमिहु लखे, पलिय पुहुतेण सावओहोजा, . चरणो वसम खयाणं, सागर संख तराहुंति ॥१॥
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૨] एवं अप्परिवडिए समते देवमणुयजम्मेसु अण्णतर सेढी धज्ज एगभवेण चसव्वाई।। २॥
બંનેને અર્થ ઉપર આવી ગયું છે, (વિ. આવશ્યકની ૧૨૨૨-૨૩) ગાથાઓ છે.
શ્રત સમ્યકત્વ વિગેરેની પ્રાપ્તિને પ્રાસંગિક હેતુ કો, હવે જેના ઉદયથી સમ્યકત્વ સામાયિક આદિ લાભ ન થાય, અથવા મળ્યા પછી જ રહે છે, તે કષાયે કેટલા છે, કેટલા પ્રમાણમાં છે, કયું અથવા તેને સમ્યકતવાદિ સામાયિકનું આવરણ છે? અથવા કેને કયે ઉપશમન વિગેરેને કમ છે, તે કહે છે. पढमि ल्लुयाण उदए नियमासंजोयणा कसायाणं सम्म दंसण लभं भवसिद्धीयावि न लहंति ॥ १०८ ।।
તેમાં પ્રથમના અનંતાનુબંધી ક્રોધાદિના ઉદયથી સમ્યકત્વને ઘાત થાય છે, અનંતાનુબંધીને પ્રથમ લેવાનું કારણ આજ છે, કે સગુણોનું મૂળ સમ્યકત્વ છે, તેને ઘાતક અને તાનું બંધી કષાય છે, અથવા કર્મની ક્ષપણને આ ક્રમ છે, કષાયને ઉદય એટલે તે કમ્ની ઉદીરણાની આવલિકામાં આવેલ તે પુદગલથી ઉત્પન્ન થએલ સામર્થ્ય પણું છે, તેના ઉદયમાં નિયમથી શું થાય છે તે આગળ કહીશું, હમણાં તે પ્રથમના કષાયોનેજ વિશેષ રીતે કહે છે, તે મેહનીય કર્મ વડે અથવા તેના ફળ ભૂત સંસાર વડે સંજે તે સજના છે, સંજના સાથે કષાને સમાસ કરતાં સંજન કષાયે
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૨૩] છે, એટલે આ કષાના ઉદયથી તેને અવિપરીત દર્શન (સચગ દર્શન) ને લાભ ન થાય, એટલે જે કંઈ પણ ભવમાં મોક્ષ જનારે છે, એ ભવસિદ્ધિક છે, પણ તેવા બધાઓની ભવમાં સિદ્ધિ હોવાથી તે ન લેતાં આ પ્રસંગને આશ્રયી તદભવ (તેજભવ) માં મેક્ષ જનાર જીવ લે, તેને પણ અનંતાનુબંધીના કષાયને ઉદય થતાં સમ્યકત્વ ન મેળવે, અપિશબ્દથી સમજવું કે અભવ્ય તે નજ મેળવે, અથવા ૫ રીત સંસારી (ડા ભવમાં મોક્ષ જનારે) પણ સમ્યકત્વ પ્રથમ કષાયાના ઉદયથી ન મેળવે, ૧૦૮ (આ ગાથાને પરમાર્થ એ છે કે કષાયે ઉદય બને ત્યાં સુધી ન થવા દેવ) विश्य कसायाणुदए अपञ्चक्खाण नामधेजाणं। सम्म दंसण लंभ विरयाविरई न उ लहंति ॥ १०९॥
બીજા કષાય એ પ્રત્યાખ્યાન નામના છે, તે દેશવિરતિને ઘાત કરે છે, અથવા ક્ષપણામાં આકમ છે, બીજે નંબરે આક્ષય થાય છે, કષ ધાતુને અર્થ ગતિ છે, અહિં કષ શબ્દ વડે કર્મ લેવું અથવા ભવ લે તે કર્મ અથવા ભવને લાભ થાય તે કષાયે છે તેમના ઉદયથી એટલે એ પ્રત્યાખ્યાન નામના કષાયોના ઉદયથી દેશવિરતિ અથવા સર્વ વિરતિ રૂપ પ્રત્યાખ્યાન જેની પ્રાપ્તિમાં ઉદચન આવે તે અપ્રત્યાખ્યાન છે, અહીં સર્વથા નિષેધ વચન રૂપ “અ છે, તે અપ્રત્યાખ્યાનના ઉદયમાં ભવ્ય છ સભ્યદર્શન મેળવે છે, તે તુ શબ્દથી નકધા છતાં પણ જાણવું
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪] પણ પાપથી પાછા હટવું તે વિરમણ કે વિરતિ છે, અને વિરતિ ન હોય, તે અવિરતિ છે, કે કે અંશે વિરતિ અને કે અંશે અવિરતિ જેની નિવૃતિમાં મળે, તે દેશવિરતિ છે, તે દેશવિરતિ ન મળે, ફક્ત સમ્યકત્વ મળે છે. જે ૧૦૯ છે
(આ ગાથાને પરમાર્થ આ છે કે અનંતાનુ બંધીના કષાયે ત્યાગીને અપ્રત્યાખ્યાનીના કષાયે પણ ત્યાગવા, નહિ તે શ્રાવકનાં વ્રતે જતાં રહે, અથવા ઉદય ન આવે, ફક્ત સમ્યમ્ દર્શન રહે અથવા મેળવે.) तय कसायाणुदये पच्चक्खाणावरण नाम धिजाणं । देसिकदेसविरई चरित्त लंभं नउ लंहति ॥ ११० ॥
સર્વ વિરતી નામનો ત્રીજો ગુણ છે, તેના ઘાતકપણાથી અથવા ક્ષપણામાં આ નિયમ છે તેથી ત્રીજા કષા પ્રત્યાખ્યાની છે, એટલે પ્રત્યાખાન તે સર્વ વિરતિ લક્ષણવાળું છે, તેને આવરણ કરનારા આ ત્રીજા નંબરના કષાય છે, તેનું નામ પણ તે છે, તેના ઉદયથી સર્વવિરતિ ગુણ પ્રાપ્ત થતું નથી,
પ્ર-અપ્રત્યાખ્યાન કષાયેના ઉદયે પ્રત્યાખ્યાન ન આવે, કારણ કે ન શબ્દના અર્થમાં આ વપરાયે છે, તે નિષેધ કરનાર પ્રસિદ્ધ છે, અને અહીં આવરણ શબ્દ પણ પ્રત્યાખ્યાનને પ્રતિષેધ કરે છે, ત્યારે તે બંનેમાં વિશેષ શું છે?
ઉ૦–તેમાં “ના” શબ્દ સર્વનિષેધ વચનવાળે છે, અને અહીં “આ”ઉપસર્ગ ઈષ૬ (ડું) અર્થ બતાવનાર છે, એટલે ડું અથવા મર્યાદાથી આવરે (પડદે કરે) તે
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૨]
આવરણ કરનારા છે. તેથી સર્વ વિરતિના નિષેધ કરનાર છે, પણ દેશ વિરતિના નિષેધમાં આવરણ શબ્દ નથી, તેજ કહે છે દેશ, અને એક દેશ મળી દેશ એક દેશ છે. તેમાં દેશ ( ઘેાડા ભાગ ) સ્થર પ્રાણાતિપાત શ્રાવકનુ પહેલુ વ્રત ભંગ તે જીવહુ સા છે, તેનાજ એક દેશ ( ભાગ ) વનસ્પતિ કાયની હિંસા છે, તે બ ંનેની વિરતિ તે નિવૃત્તિ છે તેને પામે તે દેશ ચારિત્ર છે, ( લભતે એવુ' ક્રિયાપદ નથી તે તુ શબ્દથી લેવુ, ) એટલે અહીં એમ સમજવુ કે પ્રત્યાખ્યાન આવરણ કષાયાના ઉદયથી દેશ તથા એક દેશ ઉપર ખતાવેલ છે, તે શ્રાવકના વ્રતને પામે છે,
· ચારિત્ર ’ શબ્દ ચર ધાતુના પા. ૩–૨–૧૮૪ પ્રમાણે અને છે. તે ક્ષયે પશમ રૂપ છે, જેનાવડે અનિર્દિત ‘ ચરાય તે ચરિત્ર છે, તેના ભાવ તે ચારિત્ર છે, તેના પરમાં આ છે, કે પૂર્વ ભવે ઊપાન કરેલાં આઠ પ્રકારનાં કર્યાં છે, તેને અપચય ( આછાં ) કરવા માટે ચરણુ ચારિત્ર છે, તે સ સાવધ ચેાગ નિવૃત્તિ રૂપ ક્રિયા છે, તેના લાભ ન થાય, પણ શ્રાવક વ્રતના લાભ દેશ વિરતિ થાય તે. ॥ ૧૧૦ ના
( આના સાર આ છે કે પ્રત્યાખ્યાન આવરણુ કષાયે ન કરવા, કારણ કે તેથી સાધુનાં મહાવ્રત ન મળે, ફક્ત શ્રાવકનાં વ્રત મળે )
હવે તેજ અને ટુંકાણમાં બતાવવા કહે છે.
૧૫
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ]
मूलगुणाणं लंभं न लहइ मूलगुणघाइणं उदए उदए संजलणाणं न लहइ चरणं अहक्खायं ॥ १११ ॥
મૂળ ગુણ તે ઉત્તર ગુણના આધાર રૂપે છે, અને તે સમ્યકત્વ મહાવ્રત અણુવ્રત રૂપે છે, તે મૂળ ગુણે!ના લાભ ન મેળવે,
પ્ર॰ ક્યારે ?
ઉ—મૂળ ગુણાને ઘાત કરનારા તે મૂળ ગુણ ઘાતી કષાયા તે અન ંતાનુબંધી અપ્રત્યાખ્યાની પ્રત્યાખ્યાન ણ રૂપે છે, તે દરેકના ચાર ચાર ભેદ ક્રોધ માન માયા લાભ ગણતાં ખાર થયા, તેના ઉદ્દયમાં ન મેળવે,
વર
તેજ પ્રમાણે ઇષત ( થાડુ) મળે તે સ ંજવલન છે, અથવા પરિષહાર્દિને સંઘાત ( સમૂહ ) થી જળે ( મળે ) તે સંજવલન ક્રોધાદિ વિગેરે ચાર કષાય છે, તેઓના ઉદયથી ચારિત્ર ન મળે અથવા મળેલું જતું રહે,
પ્ર—શું બધું ચારિત્ર જતું રહે કે ન મળે ? ઉįકત યથાખ્યાત ચારિત્ર કષાય વિનાનુ છે, તે જાય, પણ કષાયવાળું સર્વ વિરતિ ચારિત્ર મળે ! ૧૧૧ ।।
( આના પરમાર્થ આ છે કે જેને યથાખ્યાત (સંપૂર્ણ શ્રેષ્ઠ ) ચારિત્ર જોઇતું હોય તેણે સંજવલન તે જરા પણ ક્રોધ વિગેરે ન કરવા )
આ સંજવલન કષાયેા યથાખ્યાત ચારિત્ર માત્રના ઘાતિ
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૨૭ ]
છે, એમ નહિ, પણ બીજા ચારિત્રના દેશ ઘાતિ પણ છે, કારણુ કે સંજવલનના ઉદ્દયમાં બીજા ચારિત્રમાં થાડા અતિચાર લાગે છે, તે કહે છે,
सव्वेविअ अइयारा, संजलणाणं तु उदयओहुंति । મૂળચ્છિન્ન પુખàાર, વાસનું સાચાળ ॥ ૨ ॥
આલાચનાદિથી છેઃ પયંત પ્રાયશ્ચિતવડે શેાધવા યાગ્ય (ઢાષા) છે, અપિ શબ્દથી કેટલાક ચારિત્રમાં સ્ખલના થવાથી અતિચારે છે, તે સંજવલન કષાયેાના ઉદ્દયથીજ હાય છે, તુ શબ્દ જેના અર્થમાં છેજ, તેથી જાણવું કે તે સિવાયના ખાર કષાયાના ઉદયથી મૂળ છેદ પણ થાય છે, મૂળ તે મઠમના પ્રાયશ્ચિત્તવડે થએલ દોષ છેદાય, તે મૂળ છેદ છે, તે મશેષ ( સંપૂર્ણ ) ચારિત્રના છેદ કરનાર છે, ગાથામાં પુન: શબ્દ ચાલુ અર્થ ના વિશેષ અર્થ બતાવે છે, આ દ્વેષ અનતાનુબંધી આદિ કષાયાના ઉદયથી છે, એમ જાણવુ', અથવા મૂળ છેદ ચથા સંભવે આ ચાજવું, તે આ પ્રમાણે, પ્રત્યાખ્યાન આવરણ કષાયેાના ઉદયે મૂળચ્છેદ સ ( સાધુના ) ચારિત્રના વિનાશ છે, અપ્રત્યાખ્યાનથી દેશ વિરતી અને અનંતાનુબંધીના ઉદ્ગચથી સમ્યકત્વના નાશ છે, તે યથાયેાગ્ય સમજવુ, । ૧૨ । માટે શું કરવુ.
बारस वि कसा खइए उवसामिए वजेागेहिं । लब्भइ चरित्र लंभा तस्सविसेसा इमेपंच ॥ ११३ ॥
ઉપર ખતાવેલ ખાર પ્રકારના અનંતાનુબંધી આદિ
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
તદન બુઝાય. એ શકે તથા
હાક અંગારવા
[૨૮] ભેટવાળા ક્રોધાદિ કષાયે પ્રશસ્ત ગવડે ક્ષય કરવાથી એટલે અગ્નિ તદન બુઝાયા માફક થાય, અથવા રાખથી ઢાંકેલા અગ્નિ માફક ઉપશમાવે થકે તથા વા શબ્દથી ક્ષયપશમ તે અર્ધા બુઝાવેલ અગ્નિ ઉદ્ઘટ્ટન સમ (કેટલાક અંગારા બુઝાયા કેટલાક રાખથી ઢંકાયા સહેજ ગરમી બહાર જણાય) તેવા તેવા મન વચન કાયાના પ્રશસ્ત હેતુ ભૂત ગવડે કષાયે પાતળા કરવાથી ચારિત્ર લાભ થાય છે, આ સામાન્ય કહીને પણ બારે પ્રકારના કષાયે ક્ષય વિગેરેથી હવે કહેવાતા પાંચ વિશેષ ભેદ છે, ૧૩ છે તે બતાવે છે,
सामाइयं च पढम, छेओवट्ठावणं भवेवीयं । परिहार विसुद्धीयं, सुहुमं तहसंपरायं च ॥१४॥ तत्तोय अहक्खायं, खायं सव्वंमि जीव लोगंमि। जंचरिऊण सुविहिआ, वच्चंतयरामरंठाणं ॥ ११५ ॥
સમ તે જ્ઞાન દન ચારિત્ર છે, તેને આય (લાભ) તે સમાય છે, અને તેજ સામાયિક છે, (વ્યાકરણને નિયમ વિનયાદિ પાઠ પ્રમાણે જાણા)
- પ્રવે-ત્યાંતે સમય શબ્દ કહેવાય છે. ત્યારે સમાય કેવી રીતે છે?
ઉ--એક દેશમાં વિકૃત તે અનન્ય (એક મેક) પણે થાય છે, એ ન્યાય છે, (સમય સમાય એક રૂપમાં છે) અને આ સામાયિક સાવધ ગની વિરતિ રૂપ છે, તેથી આ બધું પણ ચારિત્ર અવિશેષપણે સામાયિક છે, પણ સાથે છેદ વિગેરે
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૯] બીજાં વિશેષણે લગાડવાથી શબ્દ અર્થથી જુદાપણું બતાવે છે, તેમાં પ્રથમનું વિશેષણ વિનાનુંએકલું જ છે, તે સામાયિક છે, તેના બે ભેદ છે, ઇવર, યાવકથિક છે, પહેલું થડા કાળ માટે ઈત્વર છે, અને તે ભરત ઐરવ્રતમાં પહેલા છેલ્લા તીર્થકરના તીર્થમાં વ્રત આપણ ન કર્યા હોય ત્યાં સુધી નવા દીક્ષિત ચેલાને હોય છે, અને બીજું યાવસ્કથિક આત્મા ની કથા હેય અર્થાત આખી જીંદગીનું છે, ( લધુ દીક્ષા તે પહેલું અને વડી દીક્ષા તે બીજું છે.) પણ મધ્યમ વિદેહ તથા અહીં ભરત એરવ્રતમાં વચલા બાવીસ તીર્થકર આશ્રયી યાવત્ કથિક છે, તેમને વડી દીક્ષાનો અભાવ છે, અહીં પ્રસંગથી મધ્યમ વિદેહ પુરિમ પશ્ચિમ તીર્થવત્તિ સાધુઓના સ્થિત અને અસ્થિત ક૯૫ બતાવે છે, (આનું વર્ણન કલ્પસૂત્ર તથા બ્રહ૯૫ સૂત્રમાં વિસ્તારથી છે, તેમાં ગ્રંથાંતરથી વિવક્ષિત અર્થ બતાવનારી ગાથા કહે છે,
आचेलक्कु प्रेसिय सेजायर रायपिंड किइक्कमे । वयजिट्ट पडिक्कमणे, मासं पज्जो सवणकप्पो । १ । આમાંના ચાર કલ્પ સ્થિત છે, ૬ અસ્થિત છે, તે કહે છે,
૧ સજાતર પિંડ ૨ ચાર મહાવ્રત ૩ પુરૂષ પ્રધાન ૪ કૃતિકર્મ એ બધામાં નક્કીપણે છે, તે બધાનું વર્ણન કરે છે, ચેલ (વસ્ત્ર) જેને ન હોય તે અલક તેને ભાવ અલકપાડ્યું છે, તેમાં રહેલા છે, એનો ભાવાર્થ કહે છે, કે મહા વિદેહના તથા વચલા ૨૨ તીર્થકરેના તીર્થમાં રહેલા સાધુઓ પહેલા છેલ્લા તીર્થકરના સાધુ માફક અચેલકપણે રહ્યા નથી,
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૩૦ ]
પ્ર૦——શા માટે ?
--તેમનામાં રૂજી પ્રઽપણું છે, તેથી તેમને મહાધન મૂલ્યવાળાં વિચિત્રાદિ વસ્ત્રો વિગેરેનું પણ લાગવવુ છે, પણ પહેલા છેલ્લા તી કરના સાધુઓને તે રૂજી જડ તથા વર્ક જડ પણાના કારણે મહાધન મૂલ્ય વિગેરેનાં સુંદર વસ્ત્રો ન ભાગવ્યાથી તથા જીર્ણાદિ વસ્રને પરિભેગ કરવાથી અચેલકપણું છે. પ્ર૦~~જીણુ વિગેરે વસ્રોના સદ્ભાવમાં અચેલકપણું કેમ કહેવાય ?
ઉ——તેમાં જીર્ણ પણ છે, અસારપણ છે, તથા અલ્પપણ છે, અને વિશિષ્ટ સ્મર્થક્રિયા ( સ’સારીભાગ ) નું સાધનપણું નથી, તથા અસતપણાનુ અવિશેષ છે, તેમજ આ પ્રમાણે અસાર વજ્રના સદ્ભાવમાં પણ લેાકમાં અચેલકપણાના વ્યવહારની પ્રવૃત્તિ છે તે બતાવે છે,
--
કોઇ સ્ત્રી જીણું વસ્ત્ર પહેરીને ખીજા` વસ્ત્રોના અભાવે જીણું વસ્ત્ર હાય, છતાં જેને સાડી બનાવવા આપી હોય, તેવા શાળવી વણકરને કહે છે” કે હે ભાઇ વણકર ! જો હું નાગી ફરૂ છું ! ( માટે જલદી સાડી બનાવી આપ ! ) તેવી રીતે સાધુ પણ જીર્ણ વસ્ત્રથી અચેલક જાણવા-
બીજો કલ્પ આદ્દેશિક.
આ કલ્પ પણ અનિયત છે, પ્ર૦~~શા માટે ?
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૩૧ ]
ઉ-—પહેલા છેલ્લા તીર્થંકરના સાધુને `શીને કરેલુ અશન વિગેર બધા સાધુઓને અકલ્પનીય છે, ૨૨ના સાધુઆને તા જેને ઉદ્દેશીને બનાવ્યુ` હાય, તેનેજ ન ક૨ે બીજાને અકલ્પનીય નથી,
( ૩-૪ ) શખ્યાતર તથા રાજપિંડ નિયત અનિયત.
તેમાં શય્યાતર પિંડ પહેલા છેલ્લા તી કરના સાધુને ન કલ્પે તેમ ૨૨ તીથંકરના સાધુને પણ ન કહ્યું, માટે નિયત છે, પણ રાજપિંડ તે પહેલા છેલ્લાના સાધુને ન ૩૫, ૨૨ ના સાધુને દાષાના અભાવથી ક૨ે છે,
( ૫ ) કૃતિક તે વંદન છે, તે નિયત છે,
પહેલા છેલ્રાના સાધુ નવા દીક્ષિત હાય, તેને લાંખા વખતની દીક્ષિત સાધ્વીઓ પણુ વાંદે, અથવા નાના ( ચેડા પર્યાયવાળા ) સાધુએ મોટા સાધુઓને વાંદે, તેમ ૨૨ તીર્થં કરના સાધુને પણ ચિરદીક્ષિત સાધ્વીએ વાંદે, તેમ મધ્યમ તીર્થંકરના સાધુઓને આશ્રયી પણ જાણવુ
( ૬ ) મહાનતા નિયતકલ્પ.
પ્રાણાતિપાત વિગેરેથી વિરમણુ રૂપ જેમ પહેલા છેલ્લાના સાધુઓ પાળે છે, તેમ વચલા પણ પાળે છે,
પ્ર૦-~વચલા સાધુઓને મૈથુન વિરતિ છેડીને ચાર મહા વ્રતા છે, અને પહેલા છેલ્લા સાધુને તેા પાંચ મહાવ્રત છે ત્યારે સ્થિત કલ્પ કેવી રીતે ?
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૨] ઉ--તે ચોથું મહા વ્રત પરિગ્રહ વિરમણમાં સમાઈ જાય છે, કારણ કે વચલા સાધુઓ સમજે છે કે પરિગ્રહણ ર્યા વિના સ્ત્રીને સંબંધ થાયજ કયાંથી? અને પરિગ્રહણ ને અભાવ છે, તેવું તેઓ સમજે છે, માટે સ્થિત કલ્પજ છે,
(૭) જયેષ્ટ કલ્પ સ્થિત છે. પણ એટલે ભેદ છે કે પહેલા છેલ્લાના સાધુઓને વડી દીક્ષા થયાથી મટે ગણાય, મધ્યમના સાધુમાં તે સામાયિક ઉચ્ચરે ત્યારથીજ ગણાય છે,
(૮) પ્રતિક્રમણ અસ્થિત કલ્પ. પહેલા છેલ્લાને નિયમથી સવાર સાંજ પ્રતિક્રમણ કરવાનું છે, ૨૨ તી ના સાધુને દોષના અભાવે પ્રતિક્રમણ નથી, જ્યારે દેષ લાગે ત્યારે પ્રતિક્રમણ કરે.
(૯) માસકલ્પ અનિયતકલ્પ. પહેલા છેલ્લાને નિયમથી માસ ક૯૫ને વિહાર છે, રચના સાધુને તે દેશના અભાવે ચક્કસ નથી, દેષ દેખાય તે તુર્ત વિહાર પણ કરી દે,
(૧૦) પર્યુષણા કલ્પ અનિયત કલ્પ.
એટલે ઉપર પ્રમાણે પહેલા છેલ્લાના સાધુને ચોમાસું રહેવું જોઈએ, અને રચના સાધુને નક્કી નહીં, આ પ્રસંગને અનુસરી ટુંકામાં કહ્યો છે, વિશેષથી તે બ્રહકલ્પ સૂત્રથી જાણો.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
| [૨૩૩]
હવે ચાલુ વાત કહે છે, પ્ર--પહેલા છેલ્લાના સાધુને દીક્ષા લેતાં ઈસ્વર સામાયિક છે છતાં પ્રથમ બેલાવે છે કે હે ભગવાન! હું જાવ છવનું સામાયિક કરું છું, ત્યાં આખી જીંદગીનું સામાયિક, લેવા છતાં તેજ પ્રમાણે વડી દીક્ષા ( ઉપસ્થાપના) માં પ્રથમના સામાયિકનો ત્યાગ કરાવવાથી પ્રતિજ્ઞા લેપ કેમ નહિ?
ઉ.--અતિચારના અભાવથી દેષ નથી, અને તેજ સામાયિક પ્રથમ દીક્ષામાં સામાન્યથી સાવધ વેગ વિરમણ રૂપે રહેલ છે તેને વધારે શુદ્ધપણે કરવાથી સંજ્ઞા માત્રજ વિશેષ છે, ચ શબ્દ ગાથામાં વાયાલંકારમાં છે, આ પ્રથમ ચારિત્ર કહ્યું.
- હવે છેદેપસ્થાપન જેમાં થાય છે, તે બીજું ચારિત્ર છે, તેને પરમાર્થ આ છે કે પૂર્વ પયયને છેદ કરી શિષ્યને મહા
તેમાં સ્થાપ, તે બે પ્રકારનું છે અતિચારવાળું અને અતિચારથી રહિત. તેમાં અતિચાર રહિત તે ઇવર સામાયિક (લઘુ દીક્ષા) વાળા શિષ્યને વડી દીક્ષામાં સ્થાપે.
અથવા પાર્શ્વનાથ પ્રભુના સાધુ મહાવીર પ્રભુને ક૯૫સ્વીકારે, ત્યારે પ્રથમ ચાર મહાવ્રતોને બદલે પાછળથી પાંચ મહાવ્રતને પાઠ સ્વીકારે ત્યારે છે, અને અતિચાર પૂર્વક તે મૂળ ગુણેને ઘાતક છે, તેને ફરી વ્રત ઉચ્ચારણ કરાવવું તે છે,
હવે પરિહાર વિશુદ્ધિ કહે છે. તેમાં પરિહરણ, પરિહાર, તે તપવિશેષ છે, તેનાવડે જેમાં વિશુદ્ધિ થાય તે પરિહાર વિશુદ્ધિક છે, તે બે પ્રકારે છે,
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૩૪] નિર્વિશમાનક નિર્વિષ્ટ કાયિક છે, તેમાં નિર્વિશમાનક તે તેને આસેવન કરનારા છે, અને ચારિત્ર તેની સાથે એકમેક પણ હેવાથી નામ પણ નિર્વિશ માનક છે, આસેવિત વિવક્ષિત ચારિત્ર કાયવાળા તે નિર્વિષ્ટ કાયવાળા છે, અને ક પ્રત્યય લાગતાં તે જ નિર્વિષ્ટકાયિક છે, ચારિત્ર પણ નિર્વિષ્ટ કાયિક એકમેકપણે હોવાથી છે, તે નામે છે, આ ચારિત્ર આરાધવા નવ સાધુને સમૂહ હોય છે, તેમાં પ્રથમ ચાર પરિહારિક તપ કરનારા છે, અને બીજા ચાર તેની વૈયાવૃત્ય કરનારા છે, એક કલ્પમાં રહીને વાચનાચાર્ય ગુરૂ તરીકે રહે છે, એમાં નિર્વિશમાનકોને આ પરિહાર છે,
परिहारियाण उ तवा जहण्ण मज्झोतहेव उकासो सीउण्ह वासकाले भणिओ धीरेहिं पत्तेयं ॥१॥
જિનેશ્વર જેવા ધીર પુરૂષએ આ પરિહારિકેને તપ જઘન્ય મધ્યમ ઉત્કૃષથી શીયાળે ઉનાળે અને ચેમાસે આવે બતાવ્યું છે, तत्थ नहण्णो गिम्हे, चउत्थ छठं तुहाइ मज्झिमओ अठ्ठममिह मुक्कोसो, एत्तो सिसिरे पवक्खामि ॥२॥
તેમાં જઘન્યથી ઉનાળામાં એક માધ્યમથી બે ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ ઉપવાસ છે, હવે શીયાળાને કહે છે सिसिरे तुहजण्णादी छट्ठादी दसम चरिमगो होति । वासासु अट्ठमादी बारस पज्जंतगो णेओ ॥३॥
શીયાળામાં ૨ થી ૩-૪ અનુક્રમે ઉત્કૃષ્ટ ઉપવાસ છે, અને ચોમાસામાં ૩ થી ૫ સુધી અનુકમે ઉત્કૃષ્ટ ઉપવાસ છે,
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૫] पारणगे आयामं पंच सुगहो दोसभि ग्गही भिक्खे कप्प ट्ठियादि पइदिण करेति एमेव आयामं ॥ ४ ॥
પારણુમાં આંબલ તપ કરે, પાંચનું ગ્રહણ છે, અને ગોચરીમાં બેને અભિગ્રહ છે, આ પ્રમાણે ક૯૫માં રહીને હમેશાં પારણે આંબીલ કરે છે. एवं छ म्मास तवं चरित्तु परिहारिया अणुचरंति अणुचरगे परिहारिय, पट ट्ठिते जाव छम्मासा ॥५॥
પ્રથમના તપસ્વીઓને તપ છ માસે પૂરે થાય, ત્યારે તેની સેવા કરનારા તપસ્વી બની ઉપર પ્રમાણે છ માસ તપ કરે. कप्पट्टितावि एवं छम्मास तवंकरेंति सेसाउ। अणु परिहारि गभावं वयंति कपट्टिगत्तंच ॥ ६ ॥ • કપમાં રહેલે વાચનાચાર્ય પણ એ પ્રમાણે છ માસ તપ કરે બાકી રહેલા સાત સેવા કરે અને એક વાચનાચાર્ય બને છે.
एवेसो अट्ठारस मास, पमाणो उवणिओ कप्पो। संखेवओविसेसा विसेस सुत्ताओ णायव्वो ॥७॥
આ પ્રમાણે આ ત્રીજા ચારિત્રને તપ ૧૮માસને ક૯૫ વર્ણવે છે, અહીં સંક્ષેપથી છે, વિશેષ જાણવા ઈચછનારે વિશેષ સૂત્રથી જાણ.
कप्प समत्तीए तयं जिणकप्पंवा उवितिगच्छंवा । पडिवजमाणगापुण निणस्स पासे पवजंति ॥ ८॥
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૬] આ ક૫ સમાપ્ત થયા પછી આ નવ સાધુઓ જિનકવ સ્વીકારે અથવા પિતાના ગચ્છમાં જાય છે, પણ આ કલ્પ સ્વીકારનારા પ્રથમ જિનેશ્વર પાસે સ્વીકારે છે (જિનના હાથે તપ શરૂ કરે છે).
तित्थयर समीवासे वगस्स पासे वणोउ अण्णस्स । एतेसिंजं चरणं परिहार विसुद्धिगंतं तु ॥९॥
તીર્થંકર પાસે અથવા તીર્થકર સમીપ રહેનારા ગણધર વિગેરેથી ત: ઉચ્ચરે, પણ આ પરિહાર વિશુદ્ધિક તપ તેવા સિવાયની પાસે ન ઉચરે છે ૯
હવે ચોથા ચારિત્ર સૂક્ષ્મ સંપાયને કહે છે,
મૂળ ગાથાના ભંગના ભયથી વ્યવહિતને ઉપન્યાસ કહે છે. જેના વડે સંસાર વધે, તે સંપરા છે, તેજ કષાય છે કારણ કે આ ચારિત્રમાં સૂક્ષમ લેભના અંશે બાકી રહેલ છે, તેથી એનું નામ સૂક્ષમ સંપરાય છે. તે બે ભેદે છે,
(૧) વિશુધમાનક (૨) સંકિલશ્યમાનક છે. તેમાં વિશુધ્ધમાનક ક્ષેપક ઉપશામક એવી બે શ્રેણી ચઢે છે, અને સંકિલશ્યમાનક તે ઉપશમ શ્રેણિથી પાછો પડતાં હોય છે, ચ સમુચ્ચયના અર્થમાં છે ૧૧૪
સૂક્ષ્મ સંપાય પછી તુર્ત અકષાય ચારિત્ર તે યથાખ્યાત ચારિત્ર છે, આ બધા જીવલેકમાં પ્રસિદ્ધ છે, તે ચારિત્ર છત્મસ્થ વીતરાગ અને કેવળિ પ્રભુને હોય છે, તેમાં છમસ્થ ઉપશામકને (૧૧ માં ગુણસ્થાને) તથા ક્ષપકને (બારમા
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૭] ગુણ સ્થાને) હોય છે, કેવળિને તે સગી (૧૩ મે ગુણ સ્થાને) અગી (૧૪ મે ગુણ સ્થાને) હેાય છે, બાકી બધું જાણીતું છે, કે જેને પામીને જીવે અજર અમર પદ પામે છે (ફરીથી જન્મનાં બૂઢાપાનાં મરણનાં દુ:ખ નથી)
આ બતાવેલાં પાંચ ચારિત્રેમાં પહેલાં ત્રણ ક્ષય ઉપશમ લભ્ય છે, બાકીનાં છેલ્લાં બે ઉપશમ કે ક્ષયમાં લભ્ય છે, તેથી કર્મના ઉપશમ કમને બતાવે છે.
अणदंसनपुंसित्थी धेयछकंच पुरुष वेयच । दोदो एगन्तरिए सरिसे सरिसं उव समेह ॥ ११६ ॥
અથવા છેલ્લાં બે ચારિત્ર શ્રેણિમાં રહેલાને અથવા શ્રેણિમાંથી ઉપર ચડેલાને હોય છે, માટે બે શ્રેણિને અવસર છે, આ બે શ્રેણિમાં પણ પ્રથમ ઉપશમ શ્રેણિ હોય છે, તેથી તેનું સ્વરૂપ કહે છે, ' ઉપશમ શ્રેણિને પ્રારંભક અપ્રમત્ત સાધુ હોય છે, બીજા એમ કહે છે કે અવિરત દેશવિરત પ્રમત્ત અપ્રમત્ત આચારમાંથી કઈ પણ પ્રારંભક હોય છે, શ્રેણિની પરિ સમાપ્તિમાં પ્રમત્ત અપ્રમત્ત સંયતમાં કોઈ પણ હોય છે, તે આ પ્રમાણે આરંભે છે.
અણતિ–અવાજ કરે છે(રડે છે ) જેઓ અવિકલ હેતુ પણે અશાતા વેદનીયવાળું નારકી વિગેરેનું આયુષ્ય ભેગવે છે, તે અણુ અન છે. તેને અર્થ અનંતાનુબંધી ક્રોધ વિગેરે છે, અથવા અનંત અનુબંધવાળા કોધાદિ અન છે. સમુદાય
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૩૮] શબ્દ ટુંકામાં બતાવવા આ રીતિ છે કે ભીમસેનને બદલે સેન વપરાય છે, તેમ ગાથામાં અન શબ્દ વાપર્યો છે. આ અનંતાનુબંધીને પ્રથમ પ્રશસ્ત અધ્યવસાયના સ્થાનમાં રહીને . ચારેને સાથેજ પ્રથમ અંતર્મુહૂર્તન કાળમાં (ક્રોધાદિને) ઉપશમાવે છે, આ પ્રમાણે બધે ઉપશમકને કાળ અંતમુહૂર્ત પ્રમાણ જ જાણો, ત્યાર પછી દર્શન ત્રિક ઉપશમાવે છે, તે દર્શન” કે “દ” છે, તે ત્રણ પ્રકારનું મિથ્યા, સમ્યમિચ્યા, અને સમ્ય દર્શન છે, તે ગણે પ્રકૃતિને સાથે જ શમાવે, ત્યારપછી જે પુરૂષ પ્રારંભિક હોય તે અનુદીર્ણ પણ નપુંસક વેદને શમાવે, પછી સ્ત્રીવેદને શમાવે, ત્યારપછી હાસ્ય ષટું તે હાસ્ય રતિ અરતિ શોક ભય જુગુપ્સાને શમાવે, ત્યારપછી પુરૂષદને ઉપશમાવે, સ્ત્રી પ્રારંભિક હોય તે પ્રથમ નપુંસક વેદને ઉપશમાવે, પછી પુરૂષ વેદને અને છેવટે સ્ત્રીવેદને શમાવે, નપુંસક (કૃત્રિમ) પ્રારંભિક હોય તે અનુદીર્ણ સ્ત્રીદને શમાવે. પછી પુરૂષવેદ તથા હાસ્ય ષટ્રક શમાવીને નપું. સવેદને શમાવે છે,
ત્યારપછી અપ્રત્યાખ્યાની તથા પ્રત્યાખ્યાની બે કે શમાવે છે, ત્યારપછી સંજવલન એકલા કોધને શમાવે છે, તે પ્રમાણે બે માન સાથે તથા સંજવલન માન છેવટે શમાવે, પછી બે માયા એક સાથે અને છેવટે સંજવલનની માયા - માવે, છેવટે બે લેભ શમાવીને એકલો સંજવલનને લેભ છે, તેને ઉપશમાવવા ત્રણ ભાગ કરે છે, બે ભાગ સાથે શમાવે,
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૯] અને ત્રીજા ભાગના સંખેય ખડે કરે છે, તે પણ જુદા જુદા વખતે શમાવે છે, છતાં છેડે ભાગ બાકી રહે, તેના અસંખ્ય
ખેય ખંડે કરે છે, તેને પણ જુદે જુદે એક એક સમયે શ માવે છે, તે સમજાવે છે.
અહીં દર્શન સમકની ૪ ફોધ ને ત્રણ દર્શનની મળી સાત પ્રકૃતિ શમાવવાથી નિવૃત્તિનાદર (આઠમા ગુણ સ્થાન વાળે) કહેવાય છે ત્યારપછી અનિવૃત્તિ બાદર (નવમાં ગુણ સ્થાને) કહેવાય, તે સંખેય ટુકડા કર્યા હોય તેમને એક છેલ્લે ટુકડે બાકી રહ્યો હોય ત્યાં સુધી છે, પછી સૂક્ષમ સંપરાય હોય છે, જે છેવટે રહેલા ટુકડાના અસંખ્યય કરી સમયે સમયે ઉપશમાવે, તે ઉપર કહ્યું છે. - પ્રવ–સંજવલન વિગેરેને આ પ્રમાણે કહેલો ઉપશમ યુક્ત છે, પણ અનંતાનુબંધીને તે દર્શન પ્રતિપત્તિમાં જ ઉપશમ કરેલ હોવાથી તે ઘટતું નથી, - ઉo--દર્શન પ્રતિપત્તિમાં તેઓને ક્ષય ઉપશમ હોય છે, અહીં ઉપશમ છે, માટે વિરોધ નથી, ' પ્ર–ક્ષય ઉપશમ અને ઉપશમમાં શું વિશેષ છે?
ઉ૦–ઉદીર્ણને ક્ષય, અને અનુદીર્ણને વિપાક અનુભવની અપેક્ષાએ ઉપશમ છે, પણ પ્રદેશને અનુભવને ઉદયમાં વિદ્યમાન છે. અને ઉપશમમાં પ્રદેશ અનુભવ પણ ન હોય, તેજ ભાગ્યકારે કહ્યું છે,
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪]
वेदेइसंतकम्मं खओव समिएसु नाणुभावंसो। उपसंत कसाओ उण वे एह न संत कम्मपि ॥१॥ અર્થ ઉપર આવી ગયું છે.
પ્ર–સંયતેને અનંતાનુબંધી કષાયેના ઉદયને નિષેધ કહ્યો છે, તે ઉપશમ કેવી રીતે ઘટે.
ઉ–અહિં પણ વિપાક કર્મને આશ્રયી કહ્યું, પણ પ્રદેશ કર્મને આશ્રયી ઉદયનો નિષેધ નથી, માટે તેને ઉપશમ ઘટે, આ પ્રમાણેજ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે.
जीवेण भन्ते सयंकडंकम्मंवेदेइ ? गोयमा! अत्थेगहअंवेपइ अत्थेगइ नोवेएइ, से केणट्टेणं ? भंते ! पुच्छा, गोयमा! दुविहेकम्मे पण्णते, तंजहा पएसकम्मेअ अणुभावकम्मेअ, तत्थणं जंतं पएसकम्मं तंनियमा वेएइ, तत्थणं जंतं अणुभाषकम्मं तं अत्थेगइअं वेएइ अत्थेगइ णोवेएइ"
પ્રહ–હે ભગવન! જીવ પિતાનાં કરેલાં કર્મો વેદે છે?
ઉ–હે ગતમ! હા, કેટલુંક વેદે છે, કેટલુંક નથી વેદતા,
પ્ર–શામાટે?
ઉ–કમ બે પ્રકારનાં છે, પ્રદેશ કર્મ, અનુભાવકર્મ, તેમાં પ્રદેશકમ તે અવાયેવેદે છે, અને અનુભાવકર્મ તે કેટલુંક વેદાય, કેટલુંક ન વેદાય (નિર્જરા કરવાથી દૂર પણ થાય છે તેથી પ્રદેશ કર્મના અનુભવને ઉદય હોય તેને ઉપશમ કરે, એમ જાણવું,
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૪૧ ]
પ્ર૦—જો સયતને એમ અનંતાનુબંધીના પ્રદેશના ઉદય છે, તેાસમ્યગ્ દર્શનના વિદ્યાત કેમ ન હોય ?
ઉ—પ્રદેશકર્મના અનુભાવ માઁદ હાવાથી ઘાત થતા નથી, તેમજ કાઈને અનુભાવક ના પણ ( ઘેાડા ) અનુભવ હાય તે અત્યંત અપકારને માટે થતા નથી, જેમકે સંપૂર્ણ મત્યાદિ ચાર જ્ઞાનવાળાને તેના આવરણના થાડા ઉય હાય છતાં પણ બધાની મતિ મુંઝાતી નથી, એટલુ જ બસ છે, અહીં ઉપશમ શ્રેણિની સ્થાપના.
માદર ક.૦૦૦ સ. લે.અ. પ્ર. લે.
-હ
સ'. મા.૦
અહીં સખ્યેય લાભ ખડાને ઉપશમાવતા ખાદર સંપસૂક્ષ્મકષાય—૦૦૦૦૦૦૦૦ રાય, છેલ્લા સંખ્યેય ખંડ અસ ચેય ખડાને ઉપશમાવતા સૂક્ષ્મ સંપરાય તેજ નિયુક્તિકાર કહે છે— लाभांवेअंता, जो खलु उवसामओव खवगोवा । सासुहुमसंपराओ अहखाया ऊ નો િરી || {૩૭ ॥ લાભના થાડા ભાગને વેદેતે ઉપશામક કે ક્ષપક હાય, તે સૂક્ષ્મ સપરાય છે, અને તે યથાખ્યાત ચારિત્રથી શુદ્ધિમાં થાડા આ
અ. પ્ર. મા..
સ. મા.
110
-
પ્ર. માયા.-૦૮
સં.
અ. પ્ર. કો.
૨
કો..
-0
100
-O
પુરૂષ.હાસ્યા. ૦૦૦૦૦૦
૧૬
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૪૨]
છે, આ સુક્ષ્મ સંપરાય અવસ્થામાંથી અંત હૃત્ત કાળઅનુભ વીને ઉપશામક નિગ થ યથાખ્યાત ચારિત્ર થાય છે.
->
સ્ત્રી.. નપુ દર્શન—૦૦૦ અને.10000
આ શ્રેણિ માત્તરનારે જો પૂર્વે આયુ માંધ્યુ હાય, તા તે અવસ્થામાંજ મરણ પામે છે, તે નિયમથી અનુત્તર વિમાનમાં દેવ થાય છે, પણ જો શ્રેણિમાંથી પડી જાય તા તેના નિયમ નથી, જો તેણે આયુ ન ખાંધ્યું હોય તે અંતર્મુહૂત્ત માત્ર ઉપશામક નિગ્રંથ બનીને નિયમથી ક્રીને કષાયના ઉદય થતાં સંપૂર્ણ પણે શ્રેણિથી નીચે આવે છે, તેજ નિયુક્તિકાર કહે છે.
उवसामं उवणीआ गुणमहया जिण चरित्त सरिसंपि । पडिवायंति कसायाकिं पुणसेसे सरागत्थे ? ॥ ११८ ॥
શાંત અવસ્થા તે ઉપશમ છે, તેને તથા ક્ષયે પશમને પામેલા અને ગુણેાએ મહાત્ એવા ઉત્તમ ઉપશમકાને કષાયે સંયમથી ભવ ભ્રમણમાં પાડે છે, આ ઉપશમકનું ચારિત્ર જિન ચારિત્ર જેવું છે, છતાં આ દશા થાય છે, તેા જે સરાગ અવસ્થામાં મુનિએ છે, તે કષાયાને વશ થાય, તેા તે કેવી સુરી અવસ્થા બાગવે ?
જેમ અહીં રાખથી ઢાંકેલા અગ્નિ પવન વિગેરેથી તેના ઉપરની ઢાંકેલી રાખ ઉડી જતાં પોતાનું ખરૂ' સ્વરૂપ બતાવે, તેમ આ ઉપશામક સયતને તેવાં કારણ આવતાં પોતે ક્રોધા
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૪૩ ]
દિથી નીચે પડી દુ:ખ ભાગવે છે. વળી આ જઘન્યથી ( પાછા શ્રેણિ ફરીથી કરીને ) તેજ મેક્ષ મેળવે છે, નહિ તા મ પુદ્ગળ ધરાવન ત્યાર પછી અવશ્ય માક્ષ
સારા સંજોગો મળે તેા ક્ષપક ભવમાં ઉપશામકને ક્ષપક બની ઉત્કૃષ્ટથી તા થાડુ એન્ડ્રુ એવા જેટલા કાળના સંસાર વધારે છે, મેળવે ) ॥ ૧૧૮ ।
આ બધું તીર્થ 'કરના ઉપદેશ પ્રમાણે છે, તેથી ઉપદશની બે ગાથાઓ નિયુક્તિકાર કહે છે,
जइ उवसंत कसाओ, लहइ अनंतं पुर्णोऽवि पडिवायं । हु भे वीससियव्वं. थेवेय कलाय से संमि ॥ ११९ ॥ જ્યારે ઉપશાંત કષાયવાળા ( સયત)૧૧ મા ગુણ સ્થાને ચઢીને પાછે અનંત સ ંસાર ભમવા સમાન ત્યાંથી પડવાનુ મેળવે છે, ત્યારે થાડા કષાય મને રહ્યો છે, માટે મને હવે શુ ચિંતા છે ? એવા વિશ્વાસ કરી ન બેસવું, પણ તેને કાઢવા પ્રયત્ન કરવેશ.
अणथोवंवण थोवं, अग्गी थोवं कसाय थोवं च । જાદુ મે થીસ લિચાં, થેયંવિદ્યુત વહું હોર્ ॥ ૨૨૦ ॥ અણુ તે ‘ રૂણ ’ છે, તેના અર્થ દેવું છે, તે મને ઘેટુ છે, એમ માનીને બેસી ન રહેવું, કાંતા દેવુ ન કરવું, ક હાય તા વાળી દેવુ', કારણ કે થાડા દેવાથી પણ વાણીયાની
દીકરી દાસીપણું પામી છે, તે ભાષ્યકાર કહે છે,
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૪૪ ]
दाससंदेश अणं, अचिरा मरणं वणो विसप्तो । सव्वस्स दाह मग्गी देतिकसाया भव मतं ॥ (વિ, આ સૂત્ર ૧૩૧૧ )
નિયુક્તિકાર અને ભાષ્યકારના ભાવાર્થ એકજ છે, તે દેવું થાડું હાય, ત્રણ ( ધા ) થાડા હાય, અગ્નિથેાડા, કે કષાય થાડા છે. એમ માની વિશ્વાસ ન કરવા, કારણ કે થાડાના ઘણા થાય છે, થાડું દેવું દાસપણ આપે, ઘા છે તે થાડા વખતમાં મરણુ પમાડે; અગ્નિ બધુ ખાળી નાંખે, તેમ કષાયેા અનંતા ભવમાં ભ્રમણ કરાવે, અપિ શબ્દથી જાણુવુ કે થાડાનું ઘણુ થતાં વાર નહિ લાગે, મને પાળેલુ ચારિત્ર જે મેાક્ષ આપે, તેને બદલે ક્રોધ આદિ નરક પમાડે ૧૨૦ના
આપશમિક ચારિત્ર કહીને હવે ક્ષાયિક ચારિત્ર કહે છે, અથવા સૂક્ષ્મ સપરાય યથાખ્યાત ચારિત્ર એ અને ઉપશમ શ્રેણિને સ્માશ્રયી કહ્યાં, હવે ક્ષપક શ્રેણીને આશ્રયી કહે છે,
अणमिच्छ मीस सम्मं अठ्ठ नपुंसित्थी वेयछक्कंच । पुंवेयंच खवेइ कोहाइएय संजलणे ॥ १२१ ॥
અહી ક્ષપક શ્રેણી માંડતા અસ યત વિગેરેમાંથી કાઇ પણ જીવ અત્યંત શુદ્ધ પરિણામવાળા હોય છે, તેને ઉત્તમ ( પ્રથમ ) સંહનન હાય, અને તે પૂર્વના જાણનારો અપ્રમત્ત શુકલ ધ્યાન ધ્યાનારા પણ હાય, બાકીના જીવા ધર્મ ધ્યાનવાળા હોય; તેને ક્ષપક શ્રેણી માંડવાના આક્રમ છે,
પ્રથમ મંતર્મુહૂત્તમાં અનંતાનુબ ધી ક્રોધાદિને સાથે ખપાવે છે, તેના અનંત ભાગ બાકી રહે તેને મિથ્યાત્વમાં નાં
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪૫] ખીને મિથ્યાત્વ સાથે જ તેને ભેગો ખપાવી દે, જેમ અતિ સંભૂત (વધારે રને) દાવાનળ અડધા બળેલા લાકડામાં રહીને બીજાં લાકડાંને પણ સાથે લઈ ભેગાં બાળી મુકે છે, તેમ આ ક્ષપક શ્રેણુંવાળે તીવ્ર શુભ પરિણામપણે હેવાથી એકને ખપાવતે તેને શેષ વધે, તેને બીજામાં નાંખીને સાથે ખપાવે છે, એ પ્રમાણે સમ્યમ્ મિથ્યાત્વ(મિશ્ર) ખપાવે, ત્યાર પછી સમ્યકત્વ મેહનીય ખપાવે, આ શ્રેણિને જે આયુષ્ય પૂર્વે બાંધેલ હોય તે માંડે તે અનંતાનુબંધી ચોકડી ખપી જતાં ત્યાં જ અટકે છે, ત્યાંથી કદાચિત્ મિથ્યા દર્શનને ઉદય હોય, તે તેને પાછાં એકઠાં કરે છે, કારણ કે ત્યાં મિથ્યાત્વના બીજને સંભવ છે, પણ જે મિથ્યાત્વ બીજ સર્વથા ક્ષીણ થઈ ગયું હોય, તે મૂળના અભાવથી તે મિથ્યાત્વ ન બાંધે, તે અવસ્થામાં મરેલો અવશ્ય દેવલેકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, અને સાત પ્રકૃતિ ક્ષય થયેલે પણ તેનાથી અપ્રતિ પાતિ પરિણામવાળે રહે છે, પણ જે પડેલા પરિણામવાળે હોય તે જુદી જુદી મતિને કારણે જુદા જુદા છ સર્વ ગતિને ભજનારા હોય છે, તેમ તેને પણ જેવી મતિ તેવી ગતિ થાય છે.
પ્ર–-મિથ્યા દર્શન આદિ ક્ષય થતાં તે જીવ અદર્શન (દર્શન રહિત) થાય છે કે નહિ?
ઉ ––સભ્ય દષ્ટિજ રહે છે,.
પ્ર.--સમ્યમ્ દર્શન સર્વથા ક્ષય થતાં કેવી રીતે સમ્ય દષ્ટિપણું રહે ?
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪૬] ઉ––મેણુરહિત બનાવેલા શુદ્ધ કેદરા જેવું છે, જેમ પ્રથમ મિથ્યાત્વ ભાવવાળા પુદગળનું મિથ્યાપણું દૂર થયું, તેથી તે પુદગળે નિર્મળ થતાંજ સમ્ય દર્શન કહેવાય છે, તે શુદ્ધ પુદગળ પણ સર્વથા ક્ષય થવાથી તત્વની વિશેષશ્રદ્ધાના લક્ષણવાળા પરિણામથી પોતે પડી ન જાય, પણ જેમ આછાં વાદળાં પણ દૂર થતાં સૂર્ય વિગેરે ચક્ષુથી નિર્મળ દેખાય, તેમ આત્માને સમ્યકત્વના શુદ્ધ પુદ્દગળે પણ દૂર થતાં આ ત્માને શુદ્ધતર ભાવ પ્રગટ થાય છે, તે ક્ષાયિક સમ્યગૂ દર્શન છે, એટલું જ બસ છે, આ શ્રેણિજે બદ્ધ આયુવાળો માંડે, તે સાત પ્રકૃતિ ક્ષીણ થયા પછી ત્યાં જ અટકે, અને તે ઉપર બતાવેલ બાકીનું સભ્ય દર્શન જ ખપાવે, પણ જેણે આયું બાંધ્યું નથી તે શ્રેણું માંડે તે અટક્યા વિના જ સંપૂર્ણ શ્રેણિ બારમા ગુણસ્થાન સુધી પહોંચે, અને તે શ્રેણિ માંડનારે જ્યારે સ્વ૫ સભ્ય દર્શનનાં ચેડાં પદ્દગળ રહ્યા હોય, તે વખતે જ અપ્રત્યાખ્યાન પ્રત્યાખ્યાન આવરણનાં કષાય અષ્ટક સાથે ખપાવવા આરંભે છે, ૧૨૧ એમના મધ્ય ભાગને ખપાવતે જે સત્તર પ્રકૃતિને ખપાવે છે, તે બે માથામાં કહે છે. गइ आणु पुग्वी दोदो, जाइ नामं च जाव चउरिंदी સાયા હોયં, શાવના જામર ૨૨૨ साहारण मपजतं, निहानिदं च पयल पयलंच
थोणं खवेइताहे, अवसेसं जंच अट्ठण्हं ।। १२३ ॥ - ૨ નરક ગતિ અને નરક અનુપૂવી ૨, તીર્થંચ ગતિ અને અનુપૂવી ૨, તથા એકેંદ્રિયાદિ ચારેંદ્ધિ સુધી જ, તથા
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૭] આત૫, ઉોત, સ્થાવર, સૂક્ષમ, એ બાર પ્રકૃતિ તથા સાધારણ, અપયત, નિદ્રાનિદ્રા, પ્રચલા પ્રચલા, થીણુદ્ધી મળી આ સત્તર પ્રકૃતિએને વચલા આઠ કષાય અપાવતાં સાથે સાથે ખપાવે છે. - પ્રત્યાખ્યાન અપ્રત્યાખ્યાન એ આઠ કર્મ પ્રકૃતિનું વર્ણન પહેલા કર્મ ગ્રંથમાં છે તથા આ સત્તરમા નામ કમની પ્રકૃતિ ૧૪ છે. તેમાં ગતિ પહોંચ્યા પછી કહેવાય, અને આનુપૂવી તે એક જગ્યાથી જીવ મરીને બીજે ઉત્પન્ન થાય, ત્યાં સુધી જેમ બળદને નાથની દેરી ઘાલી બાંધવાની જગ્યાએ લઈ જાય તેમ છે, અથવા જેનાવડે ઉપરનું તથા નીચેનું અંગ (આખું શરીર) ઉત્પન્ન થાય છે તે છે.
પ્ર–એકેદ્રિયાદિને આનપૂવી નામ શા માટે કહેતા નથી ?
ઉ૦–તેને માટે તીર્થંચ શબ્દ જોડ્યો છે, તેમાં તે સમાય છે.
આપ નામકર્મ ફક્ત સૂર્યને જ છે, જેના વડે પિતે ઠડા છતાં અન્યને તાપ (ગરમ પ્રકાશ) આપે છે.
- તથા જેના ઉદયથી ચંદ્ર જેવા ઠંડા પ્રકાશવાળે પોતે હોય છે, સાધારણ તે અનંત કાય વનસ્પતિ છે, જેમાં એક
દારિક શરીરમાં પણ અનંતા જ હોય છે. હવે દર્શના વરણીય કર્મમાં નિદ્રાનિદ્રા, પ્રચલા પ્રચલા, અને હત્યાનદ્ધિ (થીણુદ્ધી) એ ત્રણ પ્રકૃતિ છે, તે થીણુદ્ધિ નિદ્રા ઉદય આવે
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪૮] તે અર્ધ વાસુદેવ જેટલું બળ હોય છે, તે નરકગામી જીવ હોય છે, ઉપર બતાવેલી સત્તર પ્રકૃતિમાંની થીશુદ્ધિના છેલ્લા વખતમાં આઠ કષાયે પણ સાથે અંતર્મુહૂર્તમાં ખપાવે છે.
ત્યારપછી નપુંસકવેદ, પછી સ્ત્રી વેદ તથા પૂર્વે બતાવેલ હાસ્યષટક ખપાવીને પુરૂષ વેદ ખપાવવા ત્રણ ખંડ કરે છે, તેમાંના બે ખંડ સાથે ખપાવે છે, ત્રીજા ખંડને સંજવલન કધમાં નાખે છે, પુરૂષ વેદમાં રહેલ જે શ્રેણું માંડે તે આ કમ છે, પણ નપુંસક વેદી કે સ્ત્રી વેદી જીવ આ શ્રેણું કરે, તે ઉપશમ શ્રેણી માફક જાણી લેવું, પછી સંજવલન ક્રોધ વિગેરેને અનુક્રમે પ્રત્યેકને અંતર્મુહૂર્તમાં ઉપર પ્રમાણે ખપાવે છે, આ આખી શ્રેણને બધો કાળ પણ અંતર્મુહૂર્તનેજ છે, કારણ કે અંતર્મુહૂર્તના અસંખ્યય ભેદે છે.
લેભને ચરમ (છેલ્લા) ખંડના સંખેય ખંડ કરીને જુદા જુદા વખતે ખપાવે છે, તેના છેલા ખંડને અસંખ્યય ખંડમાં વહેંચી એકેક સમયે ખપાવે છે, અહીં દર્શનસસક ક્ષય થતાં નિવૃત્તિનાદર કહેવાય છે, ત્યારપછી અનિવૃત્તિબાદર છેલે લોભને ખંડ હાય ત્યાંસુધી છે. ત્યારપછી તે છેલ્લા ખંડના અસંખેય ખંડ ખપાવતાં સૂક્ષમ સંપરાય લોભને છેલ્લે અણુ (તદ્દન નાન) ખંડ ક્ષય થતાં સુધી છે, ત્યાર પછી યથાખ્યાત ચારિત્રી છે. ૧૨૩.
તે વખતે મહા સમુદ્રને તરવા માફક પરિશ્રમ પામીને મેહ સાગર તરીને ત્યાં (બારમે ગુણસ્થાને)વિશ્રાંતિ લે છે,
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪] તે સમયે છમસ્થ વીતરાગપણે આ ગુણસ્થાનના છેલા બે સમ ય માંના પ્રથમ સમયમાં નિદ્રાદિ અપાવે છે, તે નિર્યુકિતકાર
विसमिऊण नियंठो, दोहिउ समएहि केवले सेसे vમે નિા પચરું, નામ મા vહીશો ૨૨૪ / देवगइ आणुपुल्वी, विउव्धि संघयण पढमवजाइ अन्नयरं संठाणं, तित्थयराहार नामं च ॥ १२५ ॥
ત્યાં વિશ્રાંતિ લઈને છેવટના એ સમયમાં નિદ્રા અને પ્રચલા ખપાવે છે, ત્યારપછી દેવગતિ, અનુપૂર્વી, વૈકિય શરીર, પાંચ સંઘયણ, વજ રૂષભનારાચ સિવાયનાં તથા પોતાનું વર્તમાન સંસ્થાન છેડીને બાકીનાં પાંચ, તિર્થંકર નામ કર્મ તથા આહારક શરીર ખપાવે છે, એટલે જે આ શ્રેણિ માંડનાર તીર્થકર ન હોય તે બે ખપાવે છે, અને તીર્થકર હોય તે આહારક એકલું ખપાવે છે.
છ સંઘયણની ગાથા. वज रिसह नारायं पढमं बिइयंच रिसहनारायं णाराय मद्धणाराय कीलिया तहय छेवढें ॥१॥
(૧) વા રૂષભનારા, (૨) રૂષભનારાંચ (૩) નારાચ (૪) અર્ધનારાચ, (૫) કીલિકા, (૬) સેવા સંઘયણ છે, વજા તે ખીલી છે, રૂષભ તે પાર્ટી છે, અને નારાચ તે મર્કટબંધ છે,
શરીરનાં હાડકાં એક બીજાથી આ પ્રમાણે જેડાયાં હોય તે મજબુતી છે, સૌથી મજબુત પ્રથમનું છે.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૫૦] સંસ્થાને છે કે તેની ગાથા. चउ रंसेणग्गोहे, मंडले साति वामणे खुजे । हुंडेविअ संठाणे, जीवाणं छ मुणेयव्वा ॥१॥
સમચતુરસ્ત્ર, ન્યધ મંડળ, સાદિ, વામન, કુજ અને હુંડ. આ શરીરના સુંદર કે ખરાબ દેખાવ આશ્રયી છે, આ બે ગાથાનું વર્ણન મેટી સંઘયણીના ભાષાંતરમાં છપાયેલ છે. તથા– तुल्लं वित्थड बहुलं उस्सेह बहुंच मडहकोद्रं च । हेट्ठिल कायमडहं सवत्था संठियं हुंडं ॥२॥
વિસ્તાર અને બાહલ્યમાં તુલ્ય, ઉંચાઈમાં વધારે અને મડભ ( ) ના કોઠાવાળું, નીચલો ભાગ અડભવાછે, અને બધા ભાગમાં અસંસ્થિત હુંડ સંસ્થાન છે.
परमे नाणा वरणं पंचविहं दंसणं चउवियप्पं । पंचविहमंतरायं खवइत्ता केवली होइ ॥ १२६ ॥
છેલા સમયમાં પાંચ જ્ઞાનેનાં આવરણે ચાર પ્રકારના દર્શનના આવરણે દાન લાભ ભેગ ઉપગ વીર્ય એ પાંચના અંતરાયે ખપાવીને કેવળી થાય છે.
- તેની સ્થાપના બતાવે છે. અસં–લોભ– હાસ્યાદિ ષટક–૦૦૦૦૦૦ અસંખ્ય લેભ–૦૦૦
સ્ત્રીલોભ–૦
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૫૧ ] માયા–૦
અપ્ર. પ્રત્યા–૦૦૦૦૦૦૦૦ માન–૦.
દર્શન–૦૦૦' સં–ફોધ-૦ - પુ. વેદ–૦
અનંતા–૦૦૦૦ - संभिण्ण पासतो लोगमलेागं च सव्वओसव्वं જ નાિ માં જરા પૂર્વ મા વિર્ષ થી ૨૨૭ |
સંભિન્ન તે એક ભાવપણે ભિન્ન છે, એટલે જેવું બહાર તેવુંજ અંદર છે, અથવા સંભિન્ન તે દ્રવ્ય છે.
પ્ર–કેવી રીતે?
ઉ-કાળ અને ભાવ તેના પર્યાય છે, તે બંનેના સમસ્ત પણ વડે અથવા બધી બાજુથી ભિન્ન તે સંભિન્ન લેક તથા અલેકને સર્વ દિશામાં સર્વ વસ્તુ માત્રને કેવળી જુએ છે, તેમાં ધર્મ અધર્મ આદિ જેવા ગ્ય છે. તે દેખાય છે માટે લોક, અને એકલું આકાશ છે, તે અલક છે, આ બંને વડે ક્ષેત્ર બતાવ્યું, એમાં બધાં દ્રવ્યે આવી ગયાં. આ લેક અલેકમાં કાંઈ એવું નથી, કે જેને કેવળી ન જુએ, તેમ તે દ્રવ્યના પર્યાય ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય સંબંધી પણ જાણું લે. (ભવ્ય શબ્દ પા. ૩-૪-૬૮ પ્રમાણે બન્યા છે )
પ્રથમ ઉપદ્દઘાત નિર્યુક્તિ વર્ણવતાં પ્રસંગથી કહ્યું હતું કે (તપ નિયમ જ્ઞાન વૃક્ષે ચઢેલા કેવળી પ્રભુ પ્રવચન રૂ૫ ફૂલ ફળે શિષ્યોને આપે છે,) તે કેવળી પ્રભુનું સ્વરૂપ ઉપર બતાવ્યું, તે તીર્થકર કેવળી પાસેથી સામાયિક આદિ
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૫] શ્રત, આચાર્ય પરંપરાએ આવેલું છે, અને આ જિન પ્રવચનની ઉત્પત્તિ થઈ છે, એ બધું ચાલુ નિર્યુક્તિના સમુત્થાન પ્રસંગે કહ્યું, હવે આ જિન પ્રવચનની ઉત્પત્તિ શું છે, અને કેટલું જિન પ્રવચન કહેવાનું છે, અથવા કયા અભિધાનને ભાગ કહેવાનું છે, તે પ્રસંગને અનુસરતું છે, તે અથવા બાકીના દ્વારને સંગ્રહ કહે છે. निण पधयण उप्पत्ती पवयण एगठ्ठिया विभागा य । दारविही य नयवीही वक्खाण विहिय अणुओगो।। १२८॥
જિન પ્રવચનની ઉત્પત્તિ, પ્રવચનના એકાર્થિક, તથા એકાથિકના વિભાગે એ ત્રણ પણ પ્રસંગથી શેષ (બાકી) છે, તથા દ્વારેની વિધિ તથા વિધાન વિધિ છે, તેમાં તે આ ઉપઘાતજ છે, અને નય વિધિ તે ચે અનુગ દ્વાર છે, તથા શિષ્ય ભણનાર, તથા આચાર્ય ભણાવનાર એ બંનેની પરીક્ષાનું વર્ણન તે વ્યાખ્યાન વિધિ છે, અને અનુયોગ તે સૂત્ર સ્પર્શક નિર્યુકિત અને સૂત્રાનુગમ છે.આ સમુચ્ચય (ટુંકામાં) અર્થ છે.
પ્ર–ચે અનુયાગ દ્વારા ન્યવિધિને કહી પછી ત્રીજે. અનુગ દ્વાર રૂ૫ અનુયાગ શા માટે કહ્યું?
ઉ–નય અનુગમ બંને સાથે સહચર ભાવે વર્તે છે, તે બતાવવા માટે છે, જેમકે નય અનુગમ એ બંને દરેક સૂત્રમાં સાથે ચાલે છે, કારણકે નાના મતથી શૂન્ય એવા અનુગમને અભાવ છે અને ચારે અનુગ દ્વારનું વર્ણન
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૫૩ ]
કરતાં નયાને અંતે કહ્યા તે પણ ઠીક છે, કારણકે અનુગમ નય એ બ ંને સાથે ખેલવાનું અશકય છે, દરેક પદ ક્રમે ખેલાય છે.
અતિરિકત વ્યાખ્યાન
પ્ર—ચાર અનુયાગ દ્વારથી વિધિના ઉપન્યાસ બીન જરૂરી છે. ઉ—નહિ, તે અનુગમનું અંગ છે, અને વ્યાખ્યાના અંગપણાથી અનુગમ અગપણું કુદરતી છે. ! ૧૨૮ ।
તેમાં જિન પ્રવચનની ઉત્પત્તિ નિયુક્ત સમુત્થાનના પ્રસંગે કહી, કારણકે પ્રવચન તે જિનેશ્વરનું વચન છે, તેનુ વણું ન તા આગળ થઇ ગયું, હવે પ્રવચનના એક અર્થવાળા શબ્દોને કહે છે, તથા તેના વિભાગા કહે છે.
एगट्टियाणि तिणिउ, पवयण सुत्तं तहेव अत्थाअ इक्किक्कस्य इत्तो, नामा एगट्टिया पंच ।। १२९ ।। सुय धम्मतित्थ मग्गो पावयणं पवयर्णच एगट्ठा सुत्तं तंतं गंथा पाढा सत्थं च एगट्ठा ॥१३०॥ अणुओगो य नियेोगा भास विभासाय वत्तियं येव अणु ओगस्स उ एए नामा एगट्ठिया पंच ॥ १३१ ॥
જેને એક અર્થ હાય તે એકાર્થિક છે, પ્રવચન, સૂત્ર, અર્થ એ ત્રણે એક અર્થ વાળાં છે. તેમાં પ્રવચનનું પૂર્વે વન કર્યું છે, કે તે પ્રધાન જિનેશ્વરનુ વચન મેક્ષ આપનારૂ છે સૂચના કરવાથી સૂત્ર છે, અને જે નાથી વસ્તુ પમાય તે અ
છે, અહીં પ્રવચન તે સામાન્ય શ્રુત છે, અને સૂત્ર અર્થ અને તેનાં વિશેષ છે.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૫૪ ]
પ્ર—સૂત્ર અને અર્થ એ ખનેની પ્રવચન સાથે એકાથતા યુક્ત છે, કારણ કે તે તેના વિશેષપણે છે, પણ સૂત્ર અર્થ અને પરસ્પર ભિન્ન હાવાથી એકાતા ઘટતી નથી ? અને સૂત્ર વ્યાખ્યેય છે, અને અર્થ વ્યાખ્યાન છે, અથવા આ ત્રણેમાં પણ ભિન્ન અ`તાજ ઘટે છે; કારણ કે આ દરેકને વિભાગાના સદ્ભાવ છે, જો ભિન્ન અતા ન માનીએ તે એકાર્થિક થતા ભેદવડે એકાર્થિક ત્રણેના જુદા જુદા શા માટે કહેવા
ઉજેમ એ કમળા છે, એક ખીલ્યુ નથી, ખીજું ખીલ્યુ છે, એ દરેકમાં સકાચ વિકાસના પર્યાયને ભેદ હાવા છતાં પણ કમળના સામાન્યપણાથી અભેદ ઘટે છે, એ પ્રમાણે સૂત્રાર્થનું પણ પ્રવચનની અપેક્ષાએ અને અનેને માંહા માંહે અભેદપણ છે, તે આ પ્રમાણે બીડાયલા કમળ જેવુ સૂત્ર છે, તે ખીલેલુ અર્થ છે, અને પ્રવચન તા ખનેમાં કમળની માફક ઘટે છે, અને આ ત્રણેના એકાર્થિક વિભાગા પણ દેખાય છે, જેમકે કમળ, અરિવંદ, પંકજ એ ત્રણે પદ્મનાં એકાર્થિક છે, તથા કુડમલ, વૃંદ સંકુચિત ન ખીલેલાના એકાર્થિક છે, તથા વિકચ, કુલ, વિષ્ણુદ્ધ એ ખીલેલાના એકાર્થિ ક છે, તેમ પ્રવચન સૂત્ર અના એકાર્થિક વિભાગૈા પણ કમળ બીડાયેલ ખીલેલ માક વિરૂદ્ધ છે.
અથવા ખીજી રીતે કહે છે, એકાર્થિક ત્રણજ છે, તેને આશ્રયી કહેવાં, એટલે પ્રવચનના એકાર્થિક તથા સૂત્ર અના એકાર્થિ ક કહેવાં, બાકી બધું પૂર્વ પેઠે છે, (મામાં પ્રવચન, સૂત્ર, અર્થાં પરસ્પર એકાકિ પણે ન ઘટાળ્યાં )—
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૫] પ્રધાર ગાથામાં કહ્યું કે પ્રવચનના એકાર્થિક કહેવાં, તેમાં હવે ફેર પડી જશે ?
ઉ૦––નહી, ઉપર કહ્યું છે કે સૂત્ર અર્થ એ બંને પ્રવચનનાં વિશેષ છે, કારણ કે સૂત્ર અર્થમાં પણ પ્રવચનનું ઘટવાપણું છે.
- પ્ર–જે એમ છે તે વિભાગ દ્વારા જુદું બતાવવું વ્યર્થ થયું?
ઉ–નહિ. સાંભળે વિભાગને અર્થ શું છે, તે સમજાવીએ છીએ, કે અવિશેષપણ એકાર્થિક કહેવાં, સામાન્ય વિશેષપણે ભેગાં પ્રવચનનાં ૧૫ એકાર્થિક છે.
પ્ર–ત્યારે તેમાં શું કહેવું છે?
ઉ–વિશેષ ગેચર પર્યાનું સામાન્ય ગોચર પર્યાયપણું ન થાય, માટે બંનેને વિભાગ કહે, (કે આ સામાન્ય છે, આ વિશેષ છે) જેમકે આંબા વિગેરે વૃક્ષાદિ શબ્દના પર્યા નથી, કારણ કે લેકમાં પણ તે વહેવાર નથી, ( - બાને પર્યાય સહકાર થાય, પણ ઝાડ ન થાય કારણકે ઝાડમાં તે અનેક નામો. આવે. આંબાએ આવે, અને પીપળાએ
જા. આવે. આ આઠ ન થવા નથી, આ
આવે.)
પ્રવચનના પાંચ એકર્થિક. શુતને ધર્મ-સ્વભાવ તે શ્રતધર્મ છે, કારણકે તે બધના સ્વભાવ પણે છે, એટલે તે શ્રતને બેધ પ્રવચન કરે છે, અથવા શ્રુત તે જીવને પયોય છે, અને શ્રુત સાથે ધર્મને સ
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૬] માસ કરતાં શ્રતધર્મ થયે, અથવા સુગતિને ધારણ કરવાથી શ્રુત તેજ ધર્મ છે, તીર્થને અર્થ પૂર્વે કહી ગયા છીએ, અને તે ચતુર્વિધ સંઘ તરીકે છે, અહીં પ્રવચન સંઘને અનન્યપણે પ્રવચનને ઉપગ હોવાથી પ્રવચન તે તીર્થ છે, તથા જેના વડે આત્મા શોધાય તે માર્ગ છે, અથવા માર્ગણ કરવી તે માર્ગ છે, શિવને શોધવું તથા અભિવિધિએ પ્રગટ થએલું છેવાદિ પદાર્થોમાં વચન માટે વપરાતું પ્રવચન, તથા પ્રવચન પૂર્વે કહેલું છે, એટલે પ્રવચનના પાંચ નામને વિભાગ કહ્યો, શ્રતધર્મ, તીર્થ, માર્ગ, પ્રવચન અને પ્રવચન એમ પાંચ થયાં.
હવે સૂત્ર વિભાગ કહે છે. સૂચના કરવાથી સૂત્ર છે, એનાવડે એનાથી એનામાં અર્થ વિસ્તારાય તે તંત્ર છે, તે પ્રમાણે ગુંથાય તે ગ્રંથ છે, અને પઠન (ભણવું) થાય માટે પાઠ છે, અથવા એનાવડે એનાથી એનામાં પઠન થાય માટે પાઠ છે, તેને અર્થ ખુલ્લું કરવું થાય છે, તથા એનાવડે એનાથી કે એનામાં શાસન થાય, તે શાસ્ત્ર છે, અથવા આત્માવડે જાણવા ગ્ય છે, માટે શાસ્ત્ર છે, એટલે સૂત્ર તંત્ર ગ્રંથ પાઠ અને શાસ્ત્ર એ પાંચ એક અર્થમાં છે, ગાથામાં ફરી એકાર્થિક કહેવાનું કારણ એ છે કે સામાન્ય વિશેષમાં પણ કઈ અંશે ભેદ દેખાય છે તે સૂચવ્યું છે ૧૩૦
સૂત્ર સાથે અર્થ જે તે અનુગ છે, અથવા સૂત્રનું અભિધેય વ્યાપાર તથા અનુકુળયોગ તે અનુગ
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૭] છે, એટલે ઘડા શબ્દથી ઘડે પદાર્થ સમજાય છે. તથા નિયત નિશ્ચયવાળે યોગ તે નિગ છે, એટલે ઘટ શબ્દથી ઘટજ લેવાય, પણ પેટ ન લેવાય, તેમ ભાષણ કરવાથી ભાષા એટલે પ્રકટ કરવું, એટલે ઘટન કરવાથી ઘટ ચેષ્ટાવાળો અર્થ ઘટ છે. (પાણી ભરીને ચાલતાં અંદર અવાજ થાય છે) તથા વિવિધ ભાષા તે વિભાષા છે, એટલે પર્યાય શબ્દોથી તેના સ્વરૂપનું કથન કરવું જેમકે ઘટ કુંભ છે, વાજ્ઞિક તે બધા પર્યાયે કહી બતાવવા. આ પ્રમાણે અનુગ, નિગ, ભાષા, વિભાષા વાર્તિક એ અનુગના પાંચ નામ એક અર્થમાં છે, આ સમુદાયથી ટુંકામાં અર્થ કહ્યો, અને વિશેષથી પ્રત્યેકદ્વારે કહીશું, - પ્રવચન વિગેરેનું અવિશેષપણે એકાર્થિક કહેવાના પ્રક્રમમાં એકાર્થિક અનુગ વિગેરેનું ભેદવડે ઉપન્યાસનું આ ખ્યાન કરવું તે અર્થનું પ્રધાનપણું બતાવે છે. જેમકે “સૂત્રધર, અર્થધર, ”મુનિ વિગેરે છે. હવે તેમાંના અનુગ નામના પ્રથમ દ્વારનું વર્ણન કરે છે. णामं ठवणा दविए खित्ते कालेय वयण भावेय। एसो अणुओगस्स उणिक्खेवो होइ सत्त विहो ॥१३२॥
નામ સ્વરૂપ પ્રથમ બતાવ્યું છે, અને નામને અનુગ તે કોઈ પણ જીવાદિ પદાર્થનું અનુયાગ એવું નામ કરીએ, અથવા નામને અનુયોગ (વ્યાખ્યા) કરીએ તે નામ અનુગ છે, અક્ષ વિગેરેની સ્થાપના છે, તેમાં અનુગ કરતે કેઈ સ્થાપે, સ્થાપનામાં અનુગ તે સ્થાપના અનુગ છે, અથવા કર્મ
૧૭
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૫૮ ]
ધારય સમાસ કરવા, દ્રવ્ય વિષય સબંધી જે અનુયાગ તે • વ્યાનુયાગ છે, તે અનુયાગ આગમ આગમ એમ બે ભેદે છે, ના આગમમાં જ્ઞ શરીર ભવ્ય શરીર તે મનેથી વ્યતિરિકત અનુયાગ તે દ્રવ્યના દ્રવ્યાના દ્રવ્યવડે દ્રવ્યેાવડે દ્રવ્યમાં દ્રવ્યે માં અનુયાગ કરવા તે દ્રવ્યાનુયાગ છે, આ પ્રમાણે ક્ષેત્ર વિગે રેમાં પણ છ ભેદની ચેાજના કરવી. અહીં દ્રવ્ય અનુયાગ એ પ્રકારે થાય છે, જીવ દ્રવ્યના, અજીવ દ્રવ્યના અનુયાગ છે, તે એકેક ચાર પ્રકારે છે, દ્રવ્યથી ક્ષેત્રથી કાળથી અને ભાવથી છે, જેમકે દ્રવ્યથી જીવ એક દ્રવ્ય છે, ક્ષેત્રથી અસંખ્યેય પ્રદેશ અવગાઢ છે, કાળથી જીવવની અપેક્ષાએ અનાદિ અનંત છે, ભાવથી અનંતજ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર અચારિત્ર દેશ ચારિત્ર અગુરૂ લઘુ પર્યાયવાળા છે. તે પ્રમાણે મજીવ દ્રવ્યો પરમાણુ વિગેરે છે, તેમાં પરમાણુ દ્રવ્યથી એક દ્રવ્ય, ક્ષેત્રથી એક પ્રદેશ અવગાઢ છે, કાળથી જઘન્યથી એકસમય બે અથવા ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યેય ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી, ભાવથી એકરસ એક વણુ એ ફરસ એક ગંધવાળા છે, અને આ બધાનાં પેાતાના સ્થાનમાં રસાદિ પાંચા અનંતા એક ગુણ તીખા વિગેરે ભેદોથી જાણવા.
આ પ્રમાણે એ અણુ વિગેરેથી લઈને અન ંત અણુના ધ સુધીનું સ્વરૂપ જાણવું; દ્રવ્યના અનુયાગ કહ્યો, હવે દ્રવ્યાના અનુયાગ કહે છે, તે જીવ અને અજીવ સંબંધી જાણવા, જેમ પન્નવણા સૂત્રમાં જીવ અજીવ બ્યાના વિચાર જણાવ્યે છે, તે બતાવે છે.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૫૯] जीव पज्जवाणं भंते किं संखेज्जा असंखेन्जा अणतो? गोयमा! नो संखेज्जा नो असंखेज्जा अणंता, एवं अमीव જરા પુછાવત્તા જ રદ્દ II
જીવ પર્ય (પર્યાયે) સંખેય અસંખ્યય કે અનંત છે,? પ્રભુએ કહ્યું. હે મૈતમ! સંખેય નહિ, અસંખ્યય નહિ પણ અનંતા છે, આ પ્રમાણે અજીવ પર્યાયેની પૃચ્છા જાણવી, ઉત્તર પણ તેમજ જાણવો.
દ્રવ્ય વડે અનુગ. પ્રલેપ અથવા અક્ષ વિગેરેથી વ્યાખ્યાન કરવું. જેમ ખડીથી પાટી ઉપર, પિનથી સ્લેટ ઉપર લખાય છે, તેમ વ્યાખ્યાન કરવા લખે.
આ દ્રવ્ય વડે અનુગ. અક્ષે વિગેરે ઘણા દ્રવ્યોથી અનુયાગ કરે.
દ્રવ્યમાં અનુયેગ. પાટીયા વિગેરેમાં અનુગ.
દ્રમાં અનુયેગ તે ઘણું મકાન વિગેરેમાં રહી અનુપેગ કરે, એ પ્રમાણે ક્ષેત્ર અનુગમાં પણ જાણવું. ક્ષેત્રને અનુગ તે ભરત ક્ષેત્ર વિગેરેનું, ક્ષેત્રને અનુગ તે જંબુદ્વીપ વિગેરેને, જેમકે દ્વીપ સાગર પ્રજ્ઞપ્તિમાં બતાવેલ છે, ક્ષેત્રવડે, જેમકે પૃથ્વીકાયાદિ સંખ્યાનું વ્યાખ્યાન કરવું કહ્યું છે કે–
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬૦ ]
जंबुद्दीव पमाणं पुढवि जिआणं तु पत्थयं काउं पवमविज्जमाणा हवंति लागा असंखिज्जा ॥ १ ॥
પૃથ્વી કાયના જીવા કેટલા છે, એ જણાવવા માટે કહે છે કે પૃથ્વીના જીવા માટે જંબુદ્વીપ જેવડા પ્રસ્થક ( માપું) બનાવી તેના વડે તે જીવા માપીએ તે અસભ્યેય લાકમાં તે માઈ શકે, (પણ સૂક્ષ્મ પરિણામે રહેલ હાવાથી લાકમાં ઠાંસી ઠાંસીને ભરાયા છે. )
ક્ષેત્રાવર્ડ અનુયાગ.
बहुहिं दीष समुद्देहिं पुढविजिआण मित्यादि જેમકે ઘણા દ્વીપ સમુદ્રો વડે પૃથ્વી કાયના જીવાને માપે. ક્ષેત્રમાં અનુયાગ
તિર્થંક લેાકમાં અનુયાગ અથવા ભરત ક્ષેત્રમાં અનુચાગ કરવા.
ક્ષેત્રામાં અનુયાગ
રચા દ્વીપ તથા એ સમુદ્રમાં કાળના અનુયાગ–
તે સમય વિગેરેની પ્રરૂપણા કરવી.
કાળાના અનુયાગ તે ઘણા સમયેા વિગેરેનું વ્યાખ્યાન કરવુ. કાળવર્ડ અનુયાગ તે જેમ ખાદર વાયુકાયિક જીવાનાં વૈક્રિય શરીરા મહાપડ્યેાપમના અસંખ્ય ભાગ માત્રવડે અપહરણ કરાય ( એક એક સમયે ગણતરી કરવા માનુએ સુકીએ તા તેટલા કાળ લાગે. )
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬૧] કાળવડે અનુગ તે જેમકે નવા ઉતપન્ન થતા ત્રસકા યિક જીવને એકેક સમયવડે દુર કરીએ તે બધાને માપતાં અસંખ્ય ઉત્સર્પિણ અવસર્પિણુઓ વહી જાય. - કાળમાં અનુગ તે જેમ સૂત્રના અર્થની વ્યાખ્યા કરવી હેય તે બીજી પારસી માં થાય છે તે–
કાળમાં અનુગ તે અવસર્પિણમાં ત્રણે કાળમાં એટલે સુખમ દુ:ખમના ચરમ ભાગમાં, દુઃખમ સુખમના પુરામાં તથા દુ:ખમ આરામાં અને ઉત્સપિના બે કાળમાં દુઃખમ સુખમ, સુખમ દુ:ખમમાં (વીતરાગ ભાષિત ધર્મ રહેશે અને તેનું વ્યાખ્યાન થશે. )
વચન અનુગતે જેમ એકવચન, વચનને અનુગ તે દ્વિવચન બહુવચન તથા સેળ પ્રકારનાં વચન છે.
વચનવડે અનુગ તે જેમ કેઈ આચાર્ય સાધુઓ વિગેરેથી પ્રાર્થના કરાતાં તે એકવચનવડે અનુયાગ કરે.
વચનવડે–તેજ આચાર્ય ઘણું વચનવડે અનુયાગ કરે, અથવા વારંવાર પ્રાર્થના કરતાં ઘણું વાકાવડે અનુયાગ કરે, વચનમાં અનુગ તે ક્ષાપશપિકમાં અનુયેગ કરે.
વચનમાં અનુગ તે લાપશમિમાં. બીજા આચામેં કહે છે કે વચનોમાં અનુગ નથી, કારણ કે ક્ષાપશમિક છે, અને તેનું એકપણું હેવાથી બહુવચન ન થાય.
ભાવ અનુયાગભાવ અનુગ બે પ્રકારે છે, આગમથી, ને આગમથી,
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૨]
આગમથી જ્ઞાતા અને ઉપયેગ સહિત હાય, અને ના આગમથી આયિકાદેમાંથી કેાઈના પણ અનુયાગ કરવા. ભાવાના તે આદિયકાદિ ઘણાના અનુયાગ કરવા, ભાવવડે સંગ્રહ વિગેરેથી કહ્યું છે કે
पंचहि ठाणेहिं सुत्तंवाएजा तंजहा - संगहट्टयाए १ उवग्गहट्टयाए २ निजरट्ठाए ३ सुयपज्जवजातेणं ४ अव्वोच्छितीप ५
ઠાણાંગ સૂત્રના ૫ મા ઠાણામાં આ પાઠ છે કે ૫ સ્થાને સૂત્રવાચના કરવી, ૧ સગ્રહ કરવા માટે ૨ ઉપકાર કરવા માટે ૩ નિર્જરા કરવા માટે ૪ શ્રુતના પર્યાય થવા વડે, પ
સદા કાયમ રહેવા માટે.
ભાવાવડે–એજ સમુદ્ઘિત ભાવેાવડે ( અહીં ભાવના અ અભિપ્રાય છે આવા અભિપ્રાયાવડે સૂત્રવાચના આપવી) ભાવમાં ક્ષાયે પમિકમાં અનુયાગ કરવા, ભાવામાં આચારાદિ સૂત્રામાં અથવા પ્રતિક્ષણે ક્ષયાપશમના પિરણામપણાથી ભાવામાં અનુયાગ છે, અથવા ભાવમાં ક્ષાપશમનું એકપણ હાવાથી ઘટતુ નથી.
આ બધા દ્રવ્યાદિ અનુયાગાના પરસ્પર સમાવેશ થાય છે, તે સ્વબુદ્ધિ એ વિચારવુ, ભાષ્યકાર મહારાજે તે કહ્યું છે, दव्वेणियमा भावो णविणा ते याविखित्तकालेहिं । खित्ते तिण्हविभयणा काले भयणापतीसुंपि ॥ १ ॥
દ્રવ્યમાં નિયમથી ભાવા છે, કારણ કે ભાવ વિના દ્રવ્ય
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬] ન હોય, તેમ ભાવ પણ ક્ષેત્ર-કાળ સાથે હોય, પણ ક્ષેત્રમાં ત્રણેની ભજન જાણવી, હાય કે ન પણ હોય. (લોકમાં બીજા દ્રવ્ય કે પર્યાયે નથી) કાલમાં ત્રણેની ભજના જાણવી, હોય કે ન પણ હાય (રા દ્વીપની બહાર સૂર્ય ચંદ્ર ફરતા ન હોવાથી ત્યાં કાળ ન ગણાય)
અનુગ કહ્યો, એથી વિપરીત હોય તે અનનુગ છે ૧૩રા હવે અનુગ તથા અનrગના પ્રતિપાદક દાંતે બતાવે છે. वच्छगगोणी १ खुज्जा सज्झाए ३ चेव बहिर उल्लायो गामिल्लए ५ यवयणे सत्तेवय हुँति भावंमि ॥१३३ ।।
પ્રથમ ઉદાહરણ દ્રવ્યને અનનુગ તથા અનુયેગને વાછરડું અને ગાય સંબંધી છે, તે કહે છે.
જેમ ગાયને દેહનારે પાટલા (ગાયને) વાછરડે . બહુલા ગાયને વળગાડે, અને (બહલાને) પાટલાને વળગાડે. અર્થાત્ જેને જે વાછરડે હોય તેને તે ન મુકતાં બીજાને મુકે, તે અનનુયોગ થાય. ગાયને પ્રેમ ન થવાથી દૂધ ન આપે, પણ જે દેહના જે ગાયને જે વાછરડો હોય તેને તે વળગાડે તે ગાય પ્રેમથી દુધ આપે, તે અનુગ છે, એ પ્રમાણે સૂત્રમાં પણ જીવ લક્ષણ વડે અજીવની પ્રરૂપણ કરે, અથવા અજીવનાં લક્ષણે વડે જીવની પ્રરૂપણું કરે, તે અનyગ થાય, એટલે તે ભણનારે શિષ્ય બીજી રીતે ઉલટું સમજે, તેથી અર્થમાં વિસંવાદ (ભૂલ) થાય, અર્થ જુદે
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬૪] થતાં ચારિત્ર નિર્મળ ન પાળે, અને તેથી મેક્ષ ન મળે, અને મેક્ષ ન મળે તે દીક્ષા નિરર્થક જાણવી, પણ જે જીવનાં લક્ષણે વડે જીવ સ્વરૂપ સમજાવે, અને અજીવનાં લક્ષણ વડે અજીવ સમજાવે, તે અનુયોગ થાય, તેથી કાર્યસિદ્ધિ થાય છે, અને અવિકલ (ખર સંપૂર્ણ) અર્થને બંધ થાય, તેથી ચારિત્રની વૃદ્ધિ અને તેથી મેક્ષ મળે, આ પ્રથમ દૃષ્ટાંત થયું. ક્ષેત્ર અનrગ તથા અનુગા સંબંધી કુજાનું દષ્ટાંત.
પૈઠણ નામનું દક્ષિણ દેશમાં નગર છે, ત્યાં શાલિવાહન નામને રાજા છે, તે રાજા દર વરસે ભરૂચ નગરમાં નરવાહન રાજાને રેકે છે, (ઘેરે ઘાલે છે), જ્યારે વર્ષારૂતુ આવે ત્યારે દેશમાં પાછો જાય છે. આ પ્રમાણે કાળ વીતે છે, એકવાર તે રાજા ઘેરે ઘાલવા જતાં સભાની માંડવીમાં શુકયું, તેને ત્યાં સેવા કરનારી દાસી “કુબજા” હતી, તે દાસીએ વિચાર્યું કે આ ભૂમિમાં થુંકાય નહિ, છતાં થુંકયું માટે આ રાજા જવાની તૈયારીવાળે છે, તે દાસીને રાજકુળમાં રહેનારે યાનશાલિક (વાહન અધિકારી) ઓળખીતે હતું, તેને વાત કરી, તેણે પિતાનાં બધાં વાહને જ કરી રાખ્યાં, તે દેખીને લશ્કરને બીજો ભાગ પણ તૈયાર થયે, રાજા ગુપ્ત રીતે રાતે એકલે વિચારે છે કે ધળ વિગેરેના ભયથી સવારમાં જઈશ અને સવારમાં ચાલે છે, કે તેના જેવામાં આવ્યું કે તેનું બધું લશ્કર ચાલવાની તૈયારીવાળું જોયું. રાજાએ આશ્ચર્ય
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬] પામી વિચાર્યું કે મેં કઈને કહ્યું નથી, ત્યારે કેવી રીતે આ લેકેએ જાણ્ય, ? એક બીજાને પૂછતાં જણાયું કે કુજાએ ખુલ્લું કર્યું છે, પછી કુબજાને પૂછ્યું, તેણે થુંકવા સંબંધી કહ્યું, રાજાને અયોગ્ય જગ્યાએ થુંકવાને અનrગ થયે. પણ જે તે રાજા માંડવીને વિચાર કરત, કે આ થુંકવા રોગ્ય જગ્યા નથી, તે કેઈને તે વાતની ખબર ન પડત. માટે તે અનુગ થાત, એજ પ્રમાણે આચાર્ય એવી પ્રરૂપણું કરે કે પ્રદેશ હિત એકાંત નિત્ય આકાશ છે, આવું માનતાં અનનુગ થાય, પણ સપ્રદેશવાળે અનેકાંત અપેક્ષાએ નિત્યાનિત્ય છે, એમ પ્રરૂપણું કરે તે અનુગ થાય. કાળનાં અનrગ તથા અનુગનાં ભણવા સંબંધી
- ઉદાહરણ એક સાધુને વધારે રાત્રિ ગયા પછી પાછલો પાઠ ગોખી જતાં ઉતાવળમાં કેટલો કાળ ગયે, તેને તેની ખબર નહોતી, તેથી જોરથી ગેખતે હતું, ત્યાં કોઈ સમ્યગ્રષ્ટિ દેવીએ તે શિષ્યના હિત માટે વિચાર્યું કે રખેને કઈ મિસ્યાદ્રષ્ટિ દેવી તેને દુઃખ ન દે, એવા ભયથી તે દેવી છાશની માટલી ભરીને જોરથી પિકારે છે કે “દહિ મળેલું છે લેશે કે આ બુમથી પેલા સાધુને ગેખવામાં અડચણ પડી, ત્યારે કંટાલીને કહેવા લાગ્યું કે આ છાશ વેચવાને વખત છે કે? દેવીએ કહ્યું કે ત્યારે અત્યારે જોરથી ગોખવાને વખત છે કે ? ત્યારે સાધુએ ઉપગ મુકી વિચાર્યું કે ઘણી રાત ગઈ છે
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૬૬] માટે બીજાને નિદ્રામાં ખલેલ પડે માટે મારી ભૂલ થઈ, એથી દેવીના સંમુખ મિચ્યા દુષ્કૃત દીધું, દેવીએ કહ્યું કે હે મુગ્ધ! ફરી આવું ન કરીશ; કારણકે મોડી રાત્રે નીકળેલી કેઈ મિસ્યાદ્રષ્ટિ દેવી તને પીડા કરશે, આ અકાલે જોરથી ગેખવું તે અનનુયોગ છે. (પણ જે નિદ્રા ન આવે અને એકાંતમાં બેસીને ધીરે ગણે તે હરકત નથી, પણ જે યેગ્ય સમયે એકાંતમાં પાઠ જેરથી પણ કરે, તે અનુગ છે. વચન સંબંધી અનrગ અનુગનાં દૃષ્ટાંત તેમાં
પ્રથમ બહેરાના ઉલ્લાપનું દ્રષ્ટાંત.
એક ગામમાં એક બહેરું કુંટુંબ રહે છે, તેમાં ડિસેડોશી તેમને પુત્ર અને તેની વહુ છે, તે પુત્ર ખેતી કરે છે, ત્યાં હળ ચલાવતાં વટેમાર્ગુએ રસ્તે પૂછયે, પેલે બહેરે હેવાથી ન સમજવાથી ઉત્તર આપ્યો કે આ મારા બે બળદીયા તે ઘરે જન્મેલા છે. તેવામાં તેની સ્ત્રી ખાવાનું લાવી, તેને કહે છે, બળદીઆનાં શીંગડાં સમાય? સ્ત્રી બેલી, આ દહીં મેં મચ્યું નથી કે તેમાં લુણ નાંખ્યું છે કે નહિ, તમારી માએ મચ્યું છે. વહુએ ઘેર જઈને પૂછ્યું કે લુણ નાંખ્યું છે કે નહિ ? તે ડેશી બોલી કે આ સ્થલ કે ખરબચડું વસ્ત્ર ગમે તે હે, તે ફેસાની પોતડી હશે, તે ડેસીએ બુઢાને પૂછયું, તે બે કે હું તારા સેગન ખાઈને કહું છું કે મેં એક તલને દાણે પણ ખાધે નથી. આ પ્રમાણે અણસમજે જે બેલાય તે અનનુગ છે, તે પ્રમાણે એકવચનને બદલે દ્વિવચન બેલે,
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૭] દ્વિવચનને બદલે એકવચન બોલે તે અનનુગ છે, પણ પૂછયાને સાંભળીને એગ્ય ઉત્તર આપે તે અનુગ છે, તેમ જ્યાં જેવું વચન ઘટે તેવું બોલવું તે અનુગ છે.
ગ્રામેયકનું ઉદાહરણ. આ દષ્ટાંત વચન ઉપરજ છે, અને આ અનુગ પ્રધાન છે. તે બતાવવા કહ્યું છે.
એક નગરમાં એક સ્ત્રી છે તેનો ધણી મરી જતાં લાકડાં વેચી પેટ ભરવા છતાં પણ દારિદ્રતાથી નિંદાતી મરેલી જેવી બનીને તે નાના પુત્રને લેઈ બીજે ગામ ગઈ, ત્યાં મજુરીથી પેટ ભરતાં બાળક મોટો થતાં માને પૂછવા લાગ્યું કે મારે બાપ ક્યાં છે? તે મરી ગયે, ફરી પૂછ્યું શાથી જીવતું હતું? ખેલ કરીને, હું પણ લટકવાને ખેલ કરૂં? બેટા વિનયથી શીખ્યા વિના ન થાય, વિનય કેવો છે ? જાત્કાર ( શીખવનારને ઉત્સાહથી જયનાદ ) કરે, નીચે નમીને જવું. (માથું નમાવી નમસ્કાર કરે) તથા કહે તેમ કરવું, આ પ્રમાણે માતા પાસેથી સાંભળીને તેની રજા લઈ નીકળે.
રસ્તામાં વ્યાધ (શીકારીઓ) મૃગોને પકડવા સંતાયા હતા, તેને નીચા બેઠેલા જોઈ વિચાર્યું કે તેઓ પણ ભણવા બેઠા હશે, માટે માના કહેવા પ્રમાણે જયનાદ કર્યો કે ગુરૂ પ્રસન્ન થઈને શીખવે, પણ જોરથી બોલતાં મૃગ ભય પામીને ભાગી ગયા, શીકારીઓએ પકડીને મારવા માંડ, છોકરે ખરી વાત કહી, શિકારીઓને દયા આવ્યાથી મુકી
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬૮] દીધે, અને કહ્યું કે આવી રીતે જ્યાં દેખે ત્યાં ધીરે ધીરે જવું, જોરથી બોલવું નહિ, આ પ્રમાણે આગળ જતાં તેણે
બીઓને જોયા, ત્યાં ધીમે ધીમે ચાલવાથી કપડાં ચેરનારને તે ધોબીએ શેાધતા હતા, ત્યાં આ છોકરે ચેર માફક ધીરે ધીરે ચાલતે જોઈ તેને ચાર જાણી પિતાની હદમાં આવેલે જાણું પકડ, મારવા માંડે, તેણે ખરી વાત કહેવાથી મુકી દીધે, અને શીખામણ આપી કે એમ બેલ, કેશુદ્ધ થાઓ! આગળ ચાલતાં ખેડુતે બીજને વાવતા જોયા; ત્યારે તે છોકરે બેલ્યો શુદ્ધ થાઓ! (વાદળાં વિનાનું આકાશ થાઓ) એમ ઉલટું સમજીને ખેડુતેએ ઠે, ખરી વાત કહેવાથી મુકી દિધે અને સમજાવ્યું, કે આવું જુએ, ત્યારે એમ કહેવું, કે ઘણું થાઓ, એનાં વાસણ ભરાઓ, રસ્તામાં મુડદાને લઈ જતા માણસે જેયા, ત્યાં તેવા શબ્દો બોલતાં ઘણાં મરણના ભયથી તેને કૈયે, ખરી વાત જાણી મુકી દીધે, અને સમજાવ્યું કે એને અત્યંત વિયેગ થાઓ, એમ બોલજે, રસ્તામાં કઈ સ્થાને લગ્ન હતું, ત્યાં તે બેલવાથી માર પડે. સત્ય કહેતાં છે, અને શીખવ્યું કે આવું દેખવાને ઘણું લકે મળે, અને સદા કાયમ રહે. રસ્તામાં ગુનેગારને બાંધી લઈ જતા જોઈને તેવું બેલતાં માર પડયે, તેનાં સગાએ શીખવ્યું કે તમારો જલદી મેક્ષ થાઓ, રસ્તામાં મિત્ર પરસ્પર મિત્રતા બાંધતા હતા, ત્યાં તે શબ્દ બોલતાં માર પડયે, ખરી વાત કહેવાથી મુક્યા, ત્યાં એક દંડિક કુલપુત્ર ( સારા અમલદાર) ને ત્યાં નેકર રો, એક વખત દુકા
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬૯] ળમાં ધાન્યના અભાવે ખાટી છાશની ઘેંસ રાંધી અને બાઈએ છોકરાને કહ્યું કે ચોરામાં મહાજન બેઠું છે, ત્યાંથી તારા માલિકને બોલાવ, કે જલદી ચાલે “ઠંડી ખાવી સારી નથી” તેણે જઈને જોરથી બોલાવીને કહ્યું, હે ભાઈજી ! રાબડી (ઘેંસ ) ઠંડી થઈ જાય છે, જલદી ચાલો, પોતાની ઈત જવાથી પેલાએ શરમાઈ ઘેર આવીને ધમકાવ્યું કે આપણુ ઘરની આવી વાત ધીરેથી કહેવી, એક વખત ઘરમાં આગ લાગી, ત્યારે ધીરે જઈને કાનમાં કહ્યું કે ઘરમાં આગ લાગી છે, તેથી ત્યાંથી ઘેર આવતાં મેંડું થવાથી ઘરનું ઘણું બળી ગયું, માલિકે ઠપકો આપતાં શીખવ્યું કે આવી રીતે ધુમાડે નીકળતાં દેખીએ તે કહેવા આવ્યા વિનાજ પાણું છાણ વિગેરેથી પણ બુઝવી નાખવું, એક વખત ઘરમાં ધુપ કરતાં ધુમાડે નીકળતે જોઈ ગેરસ (છાણું) વિગેરે ફેંકવા માંડયું, આવી મૂરખાઈથી ત્યાંથી રસ્તો પકડાવ્યે, આ કથાનો સાર એ છે કે સમજયા વિના કંઇ ને બદલે કંઈ કરાય તે અનrગ થાય. અને સમજીને ઉચિત કહે તે અનુયાગ થાય.
હવે ભાવ વિષયમાં અનrગ અનુગ સંબંધી સાત દષ્ટાંત છે તે કહે છે કે ૧૩૩ છે सावग भज्जा सत्तवइए अ कुंकणगदारए नउले कमलामेला संबस्ससाहस सेणिए कोवो ॥ १३४ ॥
શ્રાવક ભાર્યાનું દષ્ટાંત કહે છે, એક શ્રાવકે પિતાની સ્ત્રીની સખીને સુંદર જોઈ દુષ્ટ બુદ્ધિ કરી, તેથી દુર્બલ
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૭૦] થવાથી સ્ત્રીએ પૂછતાં તે વાણીએ ખરી વાત કહી. સ્ત્રીએ દીલાસે આવે, અને કહેલ વખતે વસ્ત્ર આભરણથી શણગાર સજીને તે સખીનું રૂપ કરીને એકાંતમાં અંધારામાં તેને બોલાવી તેની ઈચ્છા પૂર્ણ કરી, બીજે દીવસે પોતે કુકર્મ કરવાથી વ્રત ભંગ થયું, એમ પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યા, સ્ત્રીએ પુરાવે આપી સમજાવ્યું કે મેંજ આ કર્યું છે, માટે તમારે ગભરાવાનું કારણ નથી, આ દષ્ટાંતથી એ “કહેવાનું કે પોતે પતિને બચાવવા બીજી સ્ત્રીનું રૂપ ધારણ કર્યું તે અનનુગ છે, આ પ્રમાણે કોઈ સાધુ જૈનમતની વાત બીજા સમયને નામે કહે, અથવા ઉદયિક ભાવના લક્ષણ વડે ઉપશમિક લક્ષણ વર્ણવે તે અનનુગ છે, યાચિત વર્ણવે તે અનુગ કહેવાય.
સપદિક ચેરની વાર્તા. એક તદ્દન ખરાબ ગામડામાં એક ચોર રહેતું હતું, તે સાધુ બ્રાહ્મણ વિગેરેને માનતે હેતે, કે પ્રસંગ કરતે ન હેતે, તેમ જગ્યા ઉતરવા ન આપે, કે રખેને કેાઈ મને ધર્મ ન બતાવી દે! કે હું દયાળુ બની જાઉં? એક વખતે તે ગામમાં સાધુઓ આવ્યા, ઉતરવાની જગ્યા માગી, ત્યારે ગોઠીયા (જુવાનીયાની ટોળી) એ જાણવા છતાં પણ કહ્યું કે ત્યાં તમે જાઓ, કારણકે જે તે પણ શ્રાવક છે. સરળ સ્વભાવે સાધુઓ ગયા, પૂછયું, પણ ચાર જવાબ આપતે નહોતા, ત્યારે એક સાધુએ કહ્યું, કે આ શ્રાવક ન હોય, અથવા તેઓએ આપણને ઠગ્યા છે, ત્યારે ચારે પૂછયું, કે તે
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૭] શું વાત છે? તેઓએ ખરી વાત કહી, કે તમે શ્રાવક છે એવું અમને કહ્યું તેથી અહીં આવ્યા છીએ તેથી ચારે કહ્યું, આ અકાર્ય થયું, ભલે મને ઠગે ! પણ આમ સાધુઓને ઠગવા નહીં જોઈએ, તેમને અસારતા (વિક૯૫) ન થાઓ, માટે એક સરતે ઉતરવા જગ્યા આપું કે તેમણે મને ધર્મ ન કહે, સાધુઓએ કહ્યું. તેમ હે, તેથી તેણે સાધુઓને ઘર આપ્યું, કારણ કે ત્યાં પણ ચોમાસું કર્યું, અને ચોમાસું પૂરું થયે વિહાર કરતાં મુકવા જતાં સાધુએ સરત પૂરી થવાથી તેને ધર્મ સંભળાવ્યું, મારાથી કંઈપણ નહીં બને, તેવું ચોરે કહેતાં સાધુઓએ શ્રાવકના મૂળ ઉત્તર ગુણ વર્ણવીને છેવટે દારૂમાંસની પણ બંધી કરવા કહ્યું, પણ તેની ના પાડવાથી સાધુએ કહ્યું કે તમારે કોઈને મારવો હોય તો પણ સાત પગલાં પાછા હઠીને મારવા પહેલાં એટલે કાળ વિલંબ કરે, કે તમને અથવા મરનારને ભાન ઠેકાણે આવે, સાધુના ગયા પછી એક વખત ચોરી કરવા જતાં અપશુકનથી ડરી પાછે રાજ ઘેર આવ્યા, ચેરના ગયા પછી ત્યાં તેની બેન આવી હતી, તેણે પુરૂષને વેષ પહેરી ભાભી સાથે નાચના ખેલમાંથી મેટી રાતે આવ્યાં, અને આંખે ઘેરાતી હોવાથી નણંદ ભેજાઈ એકજ પથારીમાં સુઈ ગયાં, ચેરે ઘેર આવતાં સાક્ષાત્ જેયું, આ પરપુરૂષ છે. એમ ધારી તરવારથી મારવા જતાં ગુરૂ પાસે લીધેલું વ્રત યાદ આવ્યું. સાત ડગલાં પાછો હટ્યો, તેવામાં નણંદની ભુજા ભાભીના માથા નીચે આવી જવાથી ભારથી કંટાળી બેલી
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૨]. ઉઠી કે અલી ! મારા હાથ ઉપરથી માથું દૂર કર, ત્યારે ચારે સાદથી ઓળખી કે આતે મારી બેન છે ! તેણેજ પુરૂષને વેષ પહેર્યો છે, અહો ! જરા વિલંબ કરવાથી હું અકાર્યકરતે બચે છું ! જેમ શ્રાવકની સ્ત્રીએ શ્રાવકને બચા, અહીં સાધુના બધે ચાર બચ્ચે, અને વિચાર કરીને નિરંતર સુખી થવા દીક્ષા લીધી. (તેમ સાધુએ પણ ઉચિત સમયે ઉચિત વ્યાખ્યાન કરવું)
હવે કેકણ દેશના છોકરાનું દષ્ટાંત કહે છે.
કેકણ દેશમાં એક છોકરો હતે. તેની મા મરણ પામી પણ તેને લીધે તેના બાપને બીજી સ્ત્રી મળતી નહતી, કારણકે નવી પરણનારને શોક્યના પુત્રનું શલ્ય રહેતું હતું, એક વખત પુત્ર લાકડાં લેવા ગયે, ત્યારે બાપે વિચાર્યું કે તેને મારી નાખું, પછી બાપે એક તીર ફેંકયું કે લઈ આવ ! તે લેવા ગયે, બાપે બીજું તીર તેને માર્યું. છેક છે, બાપા! કેમ તીર ફેંકે છે, હું વીંધાઈ ગયે. બાપે ત્રીજું તીર મારી મારી નાંખ્યો, પુત્રે જ્યારે પ્રથમ વિચાર્યું કે બાપ અજાણે મારે છે, તે અનનુગ છે, પછી જાણ્યું કે આ મને જાણું જોઈને મારે છે, ત્યારે ખરૂં જાણવાથી તે અનુગ છે, અથવા સંરક્ષણને યોગ્ય તેને મારવાથી અનrગ છે અને સંરક્ષણ કરે તે અનુગ કહેવાય, કારણ કે રક્ષા કરવા - ગ્યને મારે તે વિપરીત કર્યું કહેવાય.
આ પ્રમાણે એક જે કહેવું હોય, તેથી બીજું ઉલટુંકહે,
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૩] તે વિપરીત પણથો અનrગ થાય છે, યથાગ્ય પ્રરૂપવાથી અનુયોગ થાય છે. ૩ છે
નેળીયાનું ઉદાહરણ એક ચારક ભટ્રિની ( બ્રાહ્મણ ) ગણિી હતી, ત્યાં એક નળીયાની માદા પણ ગર્ભવતી હતી. તે બંનેને સાથે બચ્ચાં એક રાતે જમ્યાં. બાઈએ વિચાર્યું કે, આ મારા બાળકને રમવા યોગ્ય થશે, તેથી પ્રથમ તથા દુધ ખાવા આપ્યું, નેળીયાનું બન્યું મોટું થયું. ત્યારે છોકરાની મા ખાંડવામાં રોકાયેલી, ત્યારે બાળકને પારણામાં સુવાડે હતું, ત્યાં સાપે ચડીને તેને ડંખ માર્યો,. તેથી છેક મરી ગયે, નેળીયાએ સાપને પારણાથી ઉતરત દેખીને તેના ટુકડે ટુકડા ક્ય, પછી તે નેળીયે લેહી ખરડાયેલા મેઢે તે ખાંડતી બાઈ પાસે જઈને રમત કરવા માંડ, બાઈએ વિચાર્યું કે આ બાળકને કરડીને આવ્યા છે! તેથી સાંબેલાથી મારી નાંખે, અને પુત્ર પાસે દેખવા આવી, ત્યાં સાપના ટુકડે ટુકડા જોયા. ત્યારે બેવડી અધીરજ થઈ. આ બાઈને પ્રથમ ઉલટું સમજાયું ત્યારે અનનુગ છે, પછી ખરૂં સમજાયું, ત્યારે અનુગ જાણ, એ પ્રમાણે, એકને બદલે બી નું પ્રરૂપે તે અનનુગ, ખરૂં પ્રરૂપે તે અનુગ છે.
કમળમેળાનું ઉદાહરણુ. દ્વારિકામાં બળદેવના પુત્ર નિષધને સાગરચંદ્ર નામને
• ૧૮
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૪] પુત્ર રૂપથી ઉત્કૃષ્ટ હેવાથી શાંબ વિગેરે સર્વેને વહાલું હતું, ત્યાં હારિકામાં રહેતા અન્ય રાજાની પુત્રી કમળામેળા નામની સુંદર રૂપવાળી હતી, તેની સગાઈ ઉગ્રસેનના પુત્ર નભ:સેન સાથે થઈ હતી, હવે એક વખત નારદજી સાગરચંદ્ર કુમાર પાસે આવ્યા, કુમારે સત્કાર કર્યો, અને બેઠા પછી નમ્રતાથી પૂછયું કે હે ભગવાન્ ! કાંઈ પણ આશ્ચર્ય જોયું? હા, કયાં ? તેને કહે, નારદજી બેલ્યા, આજ દ્વારિકામાં કમળમેળા નામની કન્યા છે.
પ્ર–કોઈને આપેલી છે કે? ઉ૦–હા. પ્ર-તે મને કેવી રીતે મળે?
ઉ–તે હું નથી જાણત, એમ કહી નારદજી ગયા, તે સાંભળી સાગરચંદ્રને આસનમાં શય્યામાં ધીરજ રહેતી નથી, તેથી કમળામેળાના નામને પાટીયામાં લખતે મેઢે ગેખતે રહે છે, નારદ પણ ત્યાંથી કમળામેળા પાસે ગયે, ત્યાં કન્યાએ આશ્ચર્ય પૂછતાં બે કહ્યાં, એક તે રૂપમાં સાગરચંદ્ર છે, અને બીજું કુરૂપમાં નભસેન છે, તે સાંભળી કન્યા સાગરચંદ્રમાં રાગિણું બનીને નભસેનથી વિરક્ત થઈ ગઈ, નારદે તેને ધીરજ આપી, નારદે પાછા આવી સાગરચંદ્રને કહ્યું કે તે તને ચાહે છે, પણ તે પહેલાં સાગરચંદ્રની ઉદાસીથી તેની માતા તથા બીજા કુમારે ખેદ પામીને મરવા જેવા થયેલા છે, ત્યાં શાબકુમારે આવી અંજાણેજ તેની પછવાડે ઉભા રહી આખો
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૭૫] દાબી, ત્યારે સાગરચંદ્રે કહ્યું, કે કમળામેળ છે કે? શાબે કહ્યું કે કમળામેળા નહીં પણ કમળાને મેળ કરાવવાવાળે છું, સાગરચંદ્રે કહ્યું, તેમ હો, તમે મને વિમળકમળ દળના ચિન જેવી કમળામેળાને મેળવી આપજે, ત્યાં બધા કુમા
એ ખુશી થઈને સાંબને ન કરાવ્યું, અને તેને મોઢે તે વાત કબુલ કરાવી, જ્યારે નશો ઉતર્યો ત્યારે સાંએ વિચાર્યું કે મેં આ અશક્ય વચન આપ્યું છે, હવે તે અન્યથા (નકામું) પણ કેવી રીતે થાય? તે તે પૂરું પાળવું જોઈએ, એમ વિચારી પ્રદ્યુમ્ન તથા પ્રજ્ઞપ્તિ ( વિદ્યા ) ને સાથે લઈને જે દિવસે નભસેનને લગ્નદિવસ હતે તેજ દિવસે સાગરચંદ્ર શાંબ વિગેરે કુમારે ઉદ્યાનમાં ગયા, અને નારદજી મારફતે સુરંગદ્વારા છાની રીતે કમલામેળાને ત્યાં બેલાવી, અને તેને સાગરચંદ્ર સાથે પરણવી, અને આ ઉદ્યાનમાં બધા આનંદથી કીડા કરે છે, પણ લગ્નમંડપમા ઉગ્રસેન તરફથી તે કન્યાને ખેળતાં ત્યાં જતાં નથી. શોધવા જતાં તેમણે ઉઘાનમાં જોઈ, પ્રદ્યુમ્ન વિદ્યાધરનાં રૂપ વિકુવ્ય. વાસુદેવ પોતે ઉગ્રસેન તરફથી લશ્કર લઈ લડવા આવ્યા, ખરે વખત આવ્યા, ત્યારે શાંબ પગમાં પ, અને બધી ખબર કહી, કે સાગરચંદ્રને તે કન્યા પરણી ગઈ છે, નભસેનના તન (પુત્ર) ખમાવ્યા, આ વાતમાં સાર એ છે કે સાગરચંદ્ર સાંબને કમલામેળ કહી તે અનનુગ છે, અને ખરી વાત જાણી, કે આ સાંબ છે, ત્યારે અનુયાગ કહેવાય, આ પ્રમાણે વિપરીત પ્રરૂપણાથી અનનુયાગ, સત્ય પ્રરૂપણથી અનુગ છે.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬] શાબનાં સાહસનું ઉદાહરણ : જાંબુવતી રાણું વાસુદેવને કહેવા લાગી કે મેં પુત્રની એક પણ ભૂલ નથી જોઈ, વાસુદેવે કહ્યું ઠીક, આજ તને બતાવું, એમ કહી નારાયણ તથા જાંબુવતીએ આભીર આભીરણીનું રૂપ લીધું, બહારગામથી છાશ વેચવા દ્વારકા શહેરમાં આવ્યાં, ગેરસ વેચતાં સાંબકુમારે દેખ્યાં, આભીરણને કહ્યું, આવ, તારૂં દહીં લઉં, તે આવી, આભીર પછવાડે આવ્યા, સાંબ કઈ દેરામાં પેઠે, પણ આભીરએ કહ્યું, કે હું અંદર નહિ આવું, પૈસા અહીં લાવ અને દહી લે, સાંબે કહ્યું, અંદર પેસવું પડશે, આભીરણું અંદર ન આવવાથી સાબે હાથ પકડ, આભીર સામે થયે, અને વાસુદેવ તરીકે પ્રકટ થયે, જાંબવતીને ઓળખીને સાંબ માથું બાંધીને જીવ લઈને ભાગ્યે, બીજે દિવસે બળાત્કારથી ઘેર લાવતાં ખીલે ઘસતાં આવ્યું, વાસુદેવે જયનાદ કરતાં પૂછયું, કે આ શું કરે છે? સાંબે કહ્યું, ગઈ કાલની જુની. વાત જે કહેશે તેના મુખમાં આ ઘાલવામાં આવશે, આ વાતને સાર એ છે કે વાસુદેવને ન ઓળખે, ત્યાં સુધી અનrગ છે અને ખરૂં જાણતાં અનુગ છે.
એ પ્રમાણે વ્યાખ્યાનમાં વીપરીતમાં અનનુગ, બરેબર પ્રરૂપતાં અનુગ છે,
શ્રેણિકના કેપ સંબંધી દષ્ટાંત. રાજગૃહી નગરીમાં શ્રેણિક રાજા છે તેને ચેલણ રાણી
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૭] છે, તે મહા મહિનામાં ચરમ તીર્થકર વદ્ધમાન સ્વામીને વાંદીને સાંજ વખતે મહેલે આવી, રસ્તામાં પ્રતિમાધારી મુનિને કાઉસગમાં જેયા, તે દિવસે ઘણું ઠંડી હતી, તે રાતના રાણનો એક હાથ બહાર ખુલ્લે રહી જતાં કમકમી આવવાથી જાગીને હાથ અંદર લીધો, પણ તે હાથની શીતળતાથી તેના આખા શરીરે શીત ભરાઈ આવ્યું, તેથી તે બોલવા લાગી કે તે તપસ્વી હાલ શું કરતે હશે ! આ સાંભળીને શ્રેણિકે વિચાર્યું કે આ રાણીએ કેઈને સંકેત આપ્યો હશે, એમ દુરાચારની આશંકા લાવી પ્રભાતે તેણે અભયકુમારને કહ્યું, ચેલણાનો મહેલ બાળી મુક, શ્રેણિક રાજા આ પ્રમાણે હુકમ કરી મહાવીર પ્રભુ પાસે ગયા, અભયકુમારે હાથી રાખવાની જગ્યામાં થોડી આગ મુકી, શ્રેણિકે પ્રભુને પૂછ્યું, કે ચેલણા શીલવંતી કે કુલટા ? પ્રભુએ કહ્યું, શીલવંતી, શ્રેણિક તુર્ત પાછા આવ્યું કે બળતામાંથી તેને બચાવી લેવાય, અભયકુમાર સામે નીકળે, કેમ સળગાવ્યું? ઉ૦-હા, તું કેમ આગમાં ન પેઠે ? અભયકુમારે કહ્યું, હું દીક્ષા લઈશ, શા માટે અગ્નિમાં બળું ? અભયકુમારે વિચાર્યું કે ચેલણાનું મૃત્યુ જાણું રાજા પ્રાણ ન ત્યાગે, એથી તુર્ત કહ્યું કે ચલણ બાળી નથી, આ વાતનો સાર એ છે કે ખોટી શંકા શ્રેણિક લાવ્યા, તે અનનુયોગ, ખરી વાત જાણતાં અનુયેગ.
હવે પૂર્વે બતાવેલ ભાષાદિ સ્વરૂપ સમજાવે છે. कट्टे पुढे चित्ते सिरि धरिए पुंडदेसिए चेव भासग विभासप वा, वत्तीकरणेअ आहरणा ॥ १३५॥
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૭૮] કાષ્ટ વિષયને દષ્ટાંત તે કેઈ સુતાર લાકડામાં પુતળાને આકાર માત્ર કરે, કેઈ સ્થલ અવયવ બનાવે, કઈ સંપૂર્ણ અંગે પાંગ વિગેરે અવયવ બનાવે, એ પ્રમાણે કાષ્ઠ સમાન સામાયિક આદિ સૂત્ર છે, તેમાં બેલના પરિસ્થલ (ડામાં) અર્થ માત્ર બતાવે, જેમકે સમભાવ તે સામાયિક છે, પણ વિભાષિક વિદ્વાન તે તેના અનેક પ્રકારે અર્થ બતાવે, જેમકે સમભાવ તે સામાયિક અથવા સમ (મધ્યસ્થતા) ને લાભ (આય) તેમજ સ્વાથીક પ્રત્યય લાગવાથી સામાયિક છે, વિગેરે સમજવું, તથા વ્યક્ત કરવાના સ્વભાવવાળો તે વ્યક્તિકર છે, એટલે જે સંપૂર્ણ વ્યુત્પત્તિ કરે તથા સામાયિકમાં લાગતા અતિચાર, અનાચાર તથા ફલ વિગેરેનું જુદું જુદું સ્વરૂપ બેલે તે છે. તે સંપૂર્ણ રીતે બતાવનાર નિશ્ચયથી ચંદપૂવી હોય તેજ છે, અને અહીં ભાષક વિગેરેનું સ્વરૂપ બતાવવાથી ભાષા વિગેરેજ બતાવેલ જાણવી.
પ્ર–કેવી રીતે ?
ઉ૦–ભાષા વિગેરે તેવા પુરૂષથી પ્રગટ થાય છે; ( ૨ ) હવે પુસ્ત (પુસ્તક) સંબંધી દ્રષ્ટાંત
કેઈ કાગળમાં આકાર માત્ર કરે છે, કેઈ સ્થલ અવયવની આકૃતિ કરે, કઈ સંપૂર્ણ અવયવ બનાવે, તેના ઉપરથી સામાયિક વિગેરેની ઘટના ઉપર માફક જાણવી,
( ૩) ચિત્રનું દૃષ્ટાંત જેમ કોઈ ચીતરે વતેણું કે પછીથી આકાર કરે, કે
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૭] હરિતાલ વિગેરેથી જુદાજુદા રંગ પૂરે, કઈ સંપૂર્ણ અવય તેવા આકારના રંગના બનાવે, સામાયિકાદિની યેજના પણ ઉપર માફક જાણી, - (૪) શ્રી ગૃહિકનું દષ્ટાંત
- શ્રી ગૃહ તે ભંડાર છે, તે જેને હોય તે ( પા. પ-૨ ૧૧૫ પ્રમાણે ) શ્રી ગુહિક શબ્દ બને છે, તે ભંડારી ભરેલા વાસણને જોઈને કહે કે આ રત્નનું ભાજન છે, કોઈ તે રત્નની જાતિ તથા મૂલ્ય વિગેરે પણ જાણે, કેઈ તે તે રત્નના ગુણે પણ જાણે, એ પ્રમાણે ત્રણે દષ્ટાંત જેવા ભાષક વ્યાખ્યાન કરનારા જાણવા વિગેરે.
( ૫ ) પેડ તે પુંડરિકનું દૃષ્ટાંત. તે જરા ખીલેલું અડધું ખીલેલું, સંપૂર્ણ ખીલેલું એમ કમલ ત્રણ ભેદે છે, એ પ્રમાણે ભાષાદિ જાણવું.
(૬) દેશિકનું દષ્ટાંત. દેશન તે દેશ છે, અને તેજ કથન કરવું છે. તે કથન કરનારને દેશિક કહે છે, જેમ કેઈ દેશિકને માર્ગ પૂછતાં દિશા માત્ર બતાવે, એ પ્રમાણે સાધુ વિપરીત પ્રરૂપે તે અનનુગ, ખરૂં પ્રરૂપે તે અનુગ છે, ૧૩૪ છે
આ પ્રમાણે છ દષ્ટાંતવડે અનુગ વિસ્તારથી સમજાવ્યું, નિગ પણ પૂર્વે બતાવેલ સ્વરૂપવાળો. આ બતાવેલાં ઉદાહરણથી અનુગ માફક સમજી લે.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮૦] કઈ રસ્તામાં રહેલાં ગામ નગર વિગેરે સહિત માર્ગ બતાવે, કઈ રસ્તાની વસ્તુઓ નગર વિગેરેના ગુણે સહિત બતાવે તે પ્રમાણે ભાષક વિગેરેનું પણ સમજવું. - આ પ્રમાણે ભાષક વિભાષક વ્યક્તિકર સંબંધી દષ્ટાંત બતાવ્યાં છે ૧૩૫ છે આ પ્રમાણે વિભાગ કહો, હવે દ્વાર વિધિને અવસર છતાં તેને છેડી વ્યાખ્યાન વિધિ કહે છે.
___ गाणी चंदण कंथा, चेडीओ सावए बहिरगाहे । टंकणओ ववहारो, पडिवक्खो आयरिय सीसे ॥ १३६ ।।
પ્ર–ચાર અનુગ દ્વારમાં ન લીધેલ વ્યાખ્યાન વિધિ શા માટે અહિં કહે છે.
ઉ–-શિષ્યને સુખેથી શ્રવણ થાય, ગુરૂથી સુખે વ્યાખ્યાન પ્રવૃત્તિ થતાં શાસ્ત્રને ઉપકાર થાય, અથવા અધિકૃત કર્યો, લીધેલો છે એમજ જાણે.
પ્ર–કેવી રીતે?
ઉ–અનુગામની અંદર તેને સમાવેશ થાય છે, કારણ કે અંતર્ભાવ (અંદરને ભાવ) વ્યાખ્યાના અંગપણે છે,
પ્રજે આ અનુગામનું અંગ છે, તે તેના દ્વાર વિ. ધિના પૂર્વે કેમ કહો છે?
ઉ–દ્વારવિધિનું પણ ઘણું કહેવાનું હોવાથી અહીં વ્યાખ્યાન વિધિને વિપર્યય ન થાઓ, (ગુરૂ શિષ્યને ઉલટી રીતે ન ભણાવે ) એથી અહીં પ્રથમ આચાર્ય તથા શિષ્યના ગુણ દેશે બતાવ્યા છે, કે ગુરૂ કે આચાય ગુણવાન શિષ્યને
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૧] અનુગ કરાવે. અને શિષ્ય પણ ગુણવાન આચાર્યની પાસે જ સ સાંભળે,” - પ્રવજે આ પ્રમાણે વ્યાખ્યાન વિધિ અનુગમ અં. ચને અહીં અવતારી (સમાવેશ કરી ) ને કહે છે, તે દ્વાર ગાથામાં પણ એવી રીતે કેમ પેજના ન કરી. ?
ઉ–સૂત્ર વ્યાખ્યાનનું મહત્વ બતાવવા માટે, કે વિશેષ પ્રકારે સૂત્ર વ્યાખ્યાનમાં આચાર્ય અથવા શિષ્ય ગુણવાન શોધો.
હવે ચાલુ વાતની ગાથાનું વ્યાખ્યાન કરે છે. તેમાં પ્રથમ ગાયનું દષ્ટાંત છે, આ બધા દષ્ટાંતે ગુરૂ શિષ્યનાં ભેગાં જાણું લેવાં, અથવા એક આચાર્યનું, એક શિષ્યનું એમ એ એકમાં જ દષ્ટાંતો ઉતારવાં–
ગાયનું દ્રષ્ટાંત. એક નગરમાં કોઈ માણસે કોઈ ધુતારા પાસેથી રોગી ગાય જે ઉઠવાને પણ અસમર્થ હતી, એવી બેઠેલી ગાય ખરીદ કરી, પછીથી ગાયના દોષે જાણીને તે વેચવા ગયે, લેનારા બેલ્યા, કે તેની ચાલ તપાસીએ, પછી લઈએ, વેચનારે કહે મેં બેઠેલી લીધી છે, જે તમને અનુકુળ આવે તે લે, (પણ કઈ લે નહિ) આ પ્રમાણે કોઈ આચાર્ય પૂરું ભયે ન હોય, જવાબ આપતાં ન આવડે ત્યારે શિષ્યને કહે કે મેં આવું સાંભળ્યું છે, તે તમે પણ તે પ્રમાણે સાંભળી લે, (શંકાનું સમાધાન ન પૂછે) આવા આચાર્ય પાસે ન
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮૨ ] સાંભળવું, કારણ કે શિષ્યને શંકા પડતાં ઉત્તર ન આપે અને શિષ્યનું સમાધાન ન થાય, તે સંશયના પદાર્થમાં બેધના અભાવે મિથ્યાત્વ લાગે, પણ જેમ અવિકલ ગે તે ગાયની ચાલ સારી જાણીને લેવી, તે પ્રમાણે આક્ષેપને નિર્ણય કરવામાં પાર પહોંચેલ જે આચાર્ય હોય, તેની પાસે સાંભળવું. શિષ્ય પણ જે અવિચાર ગ્રાહી પ્રથમની માંદી ગાય ખરીદ કરનારા જે હોય તે અગ્ય છે, પણ વિચારીને ગુરૂ પાસેથી લે, તે એગ્ય શિષ્ય છે.
ચંદન કંથાનું ઉદાહરણ દ્વારકા નગરીમાં ત્રણ ભેરીઓ છે, એક સંગ્રામ સંબંધી, ( રણશીંગડું !) છે, બીજી અસ્પૃદય સંબંધી, ત્રીજી કેમુદી સંબંધી, તે ત્રણે ગશીર્ષ ચંદનની બનાવેલી છે, દેવતા અધિષ્ઠિત છે, અને ચેથી ઉપદ્રવ શાંત કરનારી છે, તેની ઉત્પતિ કહે છે–એક વખતે શકેદ્ર દેવેની સભામાં વાસુદેવની પ્રશંસા કરી કે દેખો ઉત્તમ પુરૂષોના ગુણો કે જેઓ બીજાના દુર્ગણે દેખતા નથી, તથા નીચ સાથે યુદ્ધ કરતા નથી.. તે જગ્યાએ બેઠેલ એક દેવ આ વાત માનતે નહોતે, તેથી પરીક્ષા કરવા આવ્ય, આ વખતે નેમિનાથ પ્રભુને વાંદવા કૃષ્ણ વાસુદેવ નીકળ્યા હતા, તે સમયે આ દેવતાએ વાસુદેવને નીકળવાના રસ્તામાં સડેલા મરેલા ગંધાતા કુતરાનું રૂપ લીધું, જેથી ચોતરફ દુર્ગધ ફેલાઈ, આ ગંધથી કંટાળી બધા માણસો પાછા ભાગ્યા, પણ વાસુદેવ પાછા ન ફરતાં કુતરા
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૮૩ ]
·
એમ
પાસે આવી તેની દુર્ગંધ ન ગણતાં તેના મેઢામાં સુંદર દાંત જોઇ કહ્યુ કે આ કાળા કુતરાની દાઢા ખટ્ટુ સુંદર અને સફેદ છે. દેવે તે જોઇ વિચાયું કે આ ગુણગ્રાહી છે, તે સત્ય છે. પછી ખીજી પરીક્ષા કરવા તે દેવતા ઘેાડશાળમાંથી અશ્વ રત્ન લઈને નાઠા, રક્ષકે જોયુ. અને લૂંટની ખુમ પાડી, તે સાંભળીને રાજકુમારેા તથા ખીજા રાજાએ લડવા આવ્યા, તે મધાને દેવતાએ મારીને કાઢી મુકયા, વાસુદેવ જાતે આવ્યા, અને કહ્યું કે મારૂં અશ્વ રત્ન શા માટે ચારી જાય છે ? દેવે કહ્યું, કે મને યુદ્ધમાં જીતીને લે, વાસુદેવે કહ્યું ઠીક, કેવી રીતે લડીએ ? તુ જમીન ઉપર છે, અને હું રથમાં છું, માટે તુ મારા રથ લઇ લડવા આવ, દેવ—મારે રથની જરૂર નથી, ઘેાડા હાથી પણ બતાવ્યા, પણ તેણે ના પાડી, ખાડું યુદ્ધ (મલકુસ્તી ) પણ ના પાડી, દેવે કહ્યું, એક પણ તેવુ યુદ્ધ નહિ, પણુ અધિષ્ઠાન યુદ્ધ કરવા કહ્યું, આ નીચ રીતિ હોવાથી વાસુદેવે કહ્યુ કે તુ ઘેાડા લઇ જા, હું નીચ યુદ્ધ કરતા નથી, ત્યારે દેવ પ્રસન્ન થયા , અને વર માગવા કહ્યું, કે હું તને શુ આપું ? વાસુદેવે અશિવ હરનારી શેરી માગી, તે તેણે આપી. આ દેવતાઇ ભેરી છ છ માસે વાગે છે, તે સાંભળનારના પૂર્વના વ્યાધિએ શાંત થાય છે, છ માસ સુધી નવા ઉત્પન્ન ન થાય, એક વખત ત્યાં કોઇ દૂરથી વાણીએ આવ્યા, તે ઘણા દાહ જવરથી પીડાયેલા હતા, ભેરી વગાડનારને કહ્યુ, તુ એક લાખ રૂપિયા લે અને મને આ ભેરીમાંથી થોડા કકડા આપ, લાભથી તેણે આપ્યા, અને તે જગ્યાએ તેણે ચ
કે
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮૪] દનને ટુકડે ચડી દીધે, આ પ્રમાણે જેણે જેણે મા તેને તેને આપી દીધે, તેથી આ ભેરી ચંદનના ટુકડાઓની ઝંઝર કંથા (થીગડાંવાળી ગાદડી) જેવી બની, એક વખત એચીતે અશિવ ( રેગ) ને ઉપદ્રવ થયે, ત્યારે ભેરી વગાડવા કહ્યું, પણ તે ભેરી વગાડતાં સભાને પણ અવાજ ન સંભળાયે, તેણે ભેરીની તપાસ કરાવી, તે જણાયું કે ભેરીમાં ટુકડા જેડેલા હતા, ભેરીવાળ જીવથી મરાવ્યું, અને ફરી દેવતાને આરાધી અઠમ તપ કરીને નવી લેરી લીધી, અને બીજે ભેરીવાળો રાખે, તે પોતાના જીવિતથી પણ તેની વધારે રક્ષા કરે છે, જેથી જરૂર પડતાં ભેરી વાગતાં રેગ શાંત થવાથી લોકોએ પૂજ્ય, આ પ્રમાણે જે શિષ્ય પોતાના સૂત્ર અર્થને ચંદન ભેરીની કંથા માફક પરમત સાથે મિશ્ર કરી નાખે, અને થવા યાદ ન રાખે, અથવા અહંકારી બને તે તે અગ્ય છે, અને ભણાવનાર આચાર્ય પણ જે સૂવ અર્થને વિસરી જાય, તે અનુગ કરવાને અગ્ય છે, આ પ્રમાણે શિષ્ય ગુરૂ બને અવિનાશિત સૂત્ર અર્થવાળા બતાવ્યા. તેની બે ગાથા કહે છે. _जो सीसा सुतत्थं, चंदणकंथव्य परमता दीहिं। मीसेति गलितमहवा, सि खित्त माणी णसी जोगो॥ १॥
कंथीकत सुत्तत्था गुरु विजोगो ण भासितव्यस्स। अविणासिय सुतत्था सीसायरिया विणिहिट्ठा ॥२॥ આ બે ગાથાને અર્થ ઉપર આવી ગયું છે.
ચેટીનું ઉદાહરણ વસંતપુર નગરમાં જીર્ણ શેઠની પુત્રી અને નવક શેઠની
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
કરીને દોડી ગઇ
ઘરે આવી ને કામણ આપી
[૨૮] પુત્રીની પરસ્પર પ્રીતિ હતી, તે પણ તે બંનેને વેર થયું તેથી કહ્યું કે, એનાં માતા પિતાએ આપણને હલકી પાયરીમાં મુકાયાં છે, એવું જીર્ણ શેઠ દીકરીને કહેતા, તે કઈ વખતે નહાવા ગયાં, તેમાં નવકની પુત્રી તિલક સહિત ૧૪ શણગાર સજીને આવેલી, તે નદીને કિનારે દાગીના મુકીને નદીમાં નહાવા ગઈ. જીર્ણ શેઠની છોકરીએ દાગીના લઈ દોડવા માંડયું, પિલી રેકવા લાગી પણ બીજી કોધ કરીને દેડી ગઈ, માતા પિતાએ તેને શીખામણ આપી કે ચુપ બેસ! નવકનો પુત્રી ઘેરે આવી ને માબાપને કહ્યું કે આ પ્રમાણે મારી સખી દાગીના મારા લઈને ભાગી આવી છે, અને મને પાછા ન આપતાં લડવા ઉઠી છે, તેનાં માબાપે જીર્ણ શેઠને કહેવડાવી દાગીના પાછા માગ્યા, પણ તે જીર્ણ શેઠે ન આપવાથી રાજ્યમાં ફર્યાદ કરી, પણ સાક્ષી નહોતો કે દાગીના લીધા કે નહિ ? ત્યારે ન્યાય કરનારને બોલાવ્યા, તેઓએ સલાહ આપી કે દાસીઓને મેકલે, તેઓ જઈને કહેવા લાગી કે હે જીર્ણ શેઠની પુત્રી ! જે તમારા દાગીના હોય તો તમે પહેરી બતા, તે દાગીના તેણે કે દિવસ પહેરેલા ન હોવાથી હાથના પગમાં તથા પગના હાથમાં પહેર્યા, તેમ તેના ન હોવાથી બબર ન પહેરાયાથી ખરાબ દેખાવા લાગી, પછી નવક શેઠની પુત્રીને પહેરવા કહ્યું, તેને રોજને મહાવરે હવાથી પહેર્યા, અને પાછા કાઢવાથી તુર્ત કાઢી બતાવ્યા, અને તેના હોવાથી બરબર બેસતાં શોભવા લાગી, તેથી તેના દાગીના તેને સેંપી રાજાએ જૂઠું બોલનાર છણે શેઠને મારી
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮૬ ] નાંખે, આ પ્રમાણે તે શેઠ જુઠું બેલવાથી એકવાર મરણને પ્રાપ્ત થયે, તેમજ આચાર્ય ઉત્સર્ગનું સૂત્ર અપવાદમાં અને અપવાદનું પદ ઉત્સર્ગમાં બોલે, અથવા અન્ય વાતને બીજી વાતમાં જોડી દઈ લેકેને ભ્રમમાં પાડે, તે તે સંસારદંડથી દંડાય છે, તેવા આચાર્ય પાસે ન સાંભળવું, પણ જેમ નવીન શેઠની દીકરીએ પિતાની ચીજો પહેરીને પિતાના દાગીના ખરા કરી જશ લીધે, તેમ આચાર્ય પણ વિસંવાદ ન કરતાં યેગ્ય પ્રરૂપણું કરતાં અહંનદેવની આજ્ઞા પાળનારે થાય છે. તેવા પાસે શાસ્ત્ર સાંભળવું, તેની ગાથા કહે છે – अत्याणथनिउत्ताभरणाणं जुण्ण सेट्टि धूअव्व । णगुरू विधिभणिते वाविवरीय निओअओ सीसा ॥१॥ सत्याणथनिउत्ता ईसर धूआ समूसणाणं व। होइ गुरू सीसोऽविअ विणिओअं तो जहा भणितं ।। २ ॥
શ્રાવકનું ઉદાહરણ તે પૂર્વ માફક છે, કે પિતાની સ્ત્રી ઘણીવાર પરિચયમાં આવેલી છતાં તે ન ઓળખી શકે, તેની માફક શિષ્યને ઘણું ગેખાવ્યા સમજાવ્યા છતાં પણ યાદ ન રાખે તે દૂર કરે, અથવા ગુરૂ ભૂલી જાય તો તેનું ગુરૂપણું દૂર કરવું. (બીજા પાસે ભણવું) ગાથાને અર્થ ઉપર આવી ગયું છે, चिरपरिचितंपिण, सरति सुत्तत्थंसाव गोसभज्जं व जोण साजोग्गो सीसा, गुरुत्तणं तस्स दूरेणं ॥ १ ॥
બહેરાનું દષ્ટાંત પણ પ્રથમ આવી ગયું છે, તેના ઉપ સંહારની ગાથા કહે છે --
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૮૭ ] अण्णं पुट्ठा अण्णं जो साहइ सेा गुरूण बहिरो व्व । णय सीसा जो अण्णं सुणेति अणुभासए अण्णं ।। १ ।।
જેમ બહેરી હાવાથી પૂછનારનુ સાંભળ્યા વિના ગમે તે ઉત્તર આપે તેમ આચાય શિષ્યનું પૂછેલું સમજ્યા વિના ઉત્તર આપે તે તે ગુરૂ નથી, પણ મહેરા છે, તેમ ગુરૂ કહે અન્ય, અને શિષ્ય સમજે અન્ય તે શિષ્ય નથી. તેજ પ્રમાણે ગાધાનું દષ્ટાંત પણ જાણવું આગળ જે ખેડી ગાયનું દ્રષ્ટાંત આવ્યુ, તે વિષય પ્રમાણે ગાયને બદલે ગાધેા ( બળદીયા ) જાણવા, કે ચાલવામાં સારા પરીક્ષા કરીને લીધેા હાય, તે તા લેનારા પસ્તાય નહિ, તે પ્રમાણે શિષ્ય પાઠ લેતાં ત્રિચાર કરે, કે આ સમજાવી શકે તેવા છે કે નહિ તેમ વિચારીને લીધેા હાય તેા તે વેચતાં પણ વિચાર કરીને આપી શકાય, તેમ શિષ્યને પણ યાગ્ય રીતે સમજાવીને ભણાવાય, તે। આચાય ની મહેનત સફળ થાય.
"
(૭) હવે ટંકણુનું દૃષ્ટાંત કહે છે.
ઉત્તર દિશામાં ટંકણુ નામના મલેચ્છ રહે છે, તે સેાનાવડે દક્ષિણ પંથના માણસા પાસેથી વાસણા વિગેરે લે છે, પણ તેઓ પરસ્પર એક બીજાની ભાષા જાણતા નથી, વાસણાના ઢગલા કરે હાથવડે ઢાંકે પણ ઇચ્છા પ્રમાણે ધન ન મળે ત્યાં સુધી હાથ ઢાંકી રાખે, અને જ્યારે ધન પૂરતુ મળે કે હાથ લઇ લે, આ પ્રમાણે અને વિદેશીઓમાં પરસ્પર ઈચ્છિત પ્રતીચ્છિત વ્યવહાર ચાલતા, આ પ્રમાણે આક્ષેપ
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૮૯ ] .
નિર્ણય પ્રસ ંગે દાન ગ્રહણને અનુવર્તનારા ગુરૂ શિષ્ય હાવા જોઇએ, એટલે જેમ મ્લેચ્છો ઇચ્છિત દ્રવ્ય મળે તે આપે, અન્યથા ત્યાં સુધી ના પાડે, તેમ શિષ્યે વિષય ન સમજાય ત્યાં સુધી વારંવાર પૂછી સમાધાન કરવું. ॥
આ પ્રમાણે ગાય વિગેરે દ્વારમાં બતાવેલા સાક્ષાત્ અ વિષય ય. પ્રતિપક્ષ દરેકમાં ઉલટા અને સીધેા આચાય અને શિષ્ય સ ંબંધી ચાજવા, તે બરાબર સમજાવ્યા છે, ॥ ૧૩૬ ! હવે વિશેષથી શિષ્યની ચેાગ્યતા માટે તેના દોષો તથા ગુણેા બતાવે છે,
कस्स न हाही वेसेा, अनब्भुव गओअ निरुवगारीअ । અલ્પજીમો, ટિમો જંતુન્હાઓ અના ૨૩૭ ।।
પ્ર૦-શિષ્યના દ્વેષ ગુણ્ણા વિશેષપણે શા માટે કહેા છે? ઉ-ભવિષ્યમાં તેનેજ ગુરૂપણ' મળવાનુ છે તેથી, કારણ કે અયેાગ્યને ગુરૂપદ આપવાથી તીર્થંકરની આજ્ઞા વિગેરેના લેપ થાય છે.
જે શિષ્ય ઉપર આચાય શ્રમ લઇ શીખવે, પણ તે ધ્યાન ન રાખે, ન ભણે તે તે આચાર્યને અપ્રીતિકર કેમ ન થાય ? અથવા સિદ્ધાંત ભણી સમજીને પણ અદ્વેષી ન થાય, એમ નહિં, જો તે નિરૂપકારી થાય તા, અર્થાત્ ગુરૂના ગુણે! વિસરી તેની સેવા ન કરે, અછતાં કૃષણ શેાધે તો ભણ્યા છતાં પણું અપ્રીતિકર થાય, કદાચ ઉપકારી અને તે પણ અદ્વેષી ન થાય, એમ નહિ, જો તે આત્મસ્જીદ મતિવાળા
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮૯] (સ્વછંદાચારી) થાય, કદાચ અસ્વછંદાચારી હોય, તે પણ અદ્વેષી ન થાય, એમ નહિ. જે તે તૈયાર ભણી ગણીને ગુરૂથી જુદા પડવા માગે, અને બેલે પણ ખરે, કે શ્રુતસ્કંધ વિગેરે તૈયાર થતાં હું અવશ્ય જઈશ, કે પછી વ્યર્થ બેસી રહે? આવું બેલ શિષ્ય પણ અયોગ્ય છે, ૧૩૭ છે ' હવે દેના પરિજ્ઞાનપૂર્વક ગુણે છે, તે બતાવે છેविणओणपहिं कयनलीहिं छंदमणु अत्तमाणेहिं भाराहिआ गुरुजणों सुयं बहुविहं लहुंदेह ॥ १३८॥ .
પ્રથમ ગુરૂને વંદન વિગેરેથી વિનય કરનારે હોય, એટલે વંદન વડે પ્રસન્ન કરેલ હોય, તથા ગુરૂને પૂછતાં બે હાથ જોડી શિષ્ય માથું નમાવેલું હોય, તથા ગુરૂને અભિપ્રાય તે સૂત્રમાં કહેલ શ્રદ્ધાને સમર્થન કરનાર કરાવનાર વિગેરેથી ગુરૂના વચનને આરાધે, તેવા વિનયવાન બુદ્ધિવાન ગુરૂની આજ્ઞા પાળનાર સુશિષ્યને ગુરૂ ગ્ય જાણીને શ્રુત તે સૂત્ર તથા અર્થ છે, તેને અનેક પ્રકારે ખુલાસાથી જલદી શીખવે છે. ૧૩૮ હવે બીજી રીતે શિષ્યની પરીક્ષા બતાવે છે.
तेल घण कुडग चालणि परिपूणग हंस महिस मेसे अ 'मसग जलूग बिराली जाहग गो भेरी आभीरी ॥ १३९ ॥
આ ઉપર બતાવેલાં મગસેલી પત્થર વિગેરેનાં દષ્ટાંતે શિષ્યની ગ્યતા અગ્યતા બતાવનારાં છે, વળી તે દષ્ટાંતે બોધ માટે છે..
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦] चरियं कप्पितं वा, आहरणं दुविहमेव नायव्वं । अत्थस्त साहणट्ठा इंधणमिव ओदणट्ठाए ॥१॥
બનેલું અથવા જેડી કાઢેલું એવાં બે પ્રકારનાં ઉદાહરણે છે, એમ જાણવું, કહેવાના પદાર્થને સાધવા માટે જેમ ભાત રાંધવા લાકડાં જોઈએ તેમ ઉદાહરણ જોઈએ, તેમાં પ્રથમ કલ્પિત કહે છે, મગના દાણા જેવડે એક નાને કઠણ પત્થર છે, તેની સામે પુષ્પરાવર્તને મેઘ જંબુદ્વીપ જેવડે મેટે છે, તેમાં નારદ જે કજીએ કરાવનાર આવે, તે આવીને મગસેલીયા પત્થરને કહે, કે હે મગરોલીયા પત્થર! સાંભળ, પુષ્પરાવર્તના મેઘ આગળ તારી વાત નીકળતાં તે મેઘ બે, કે તેનું નામ મુકી દે, તેને તે એક ધારામાંજ પલાળી ચુર ચુર કરી વહેવડાવી દઉં! ત્યારે પત્થરે અહંકારથી જવાબ દીધો કે જે તે મેઘ મારે તલના ફેતરાને ત્રીજો પણ ભાગ પલાળે તે મારું નામ પણ હું છોડી દઉં! પછી નારદ મેઘ પાસે જઈને તેનાં કહેલાં વચન સંભળાવ્યાં, ત્યારે તે મેળે કોપાયમાન થઈને ખુબ જોરથી મૂસળ ધારાથી સાત રાત્રિ દિવસ વરસ્ય; પછી મેઘે વિચાર્યું કે હવે તે પલળીને તણાઈ ગયે હશે, તેથી બંધ પડ, પાણી ઓછાં થઈ ગયા પછી મગસેલી પત્થર વધારે ચળકાટવાળે થઈ કહેવા લાગ્યા, “સુર” છે, (કેમ ભાઈ જીત્યા કે !) મેઘ લજવાઈને પાછા ગયે, આ દષ્ટાંતે શિષ્યને દુર્ગુણ બતાવે છે, કે કોઈ મગસેલીયા પત્થર જે કુશિષ્ય એક પદ પણ દુષ્ટ બુદ્ધિથી ન
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૦૧] ભણે, બીજા આચાર્ય સરળ હૃદયના હોય, તે વિના વિચારેજ આવા શિષ્યને ભણાવવા આવે, અને પોતે કહે કે –
आचार्यस्यैव तज्जाडयं, यच्छिष्योनावबुध्यते । गावो गोपाल केनेव कुतीथैनावतारिताः॥१॥
તે આચાર્યનીજ ઓછી બુદ્ધિ છે, કે જેથી શિષ્ય ભણત નથી. જેમ ખરાબ આરે ગાયે ઉતારે તે તે ગોવાળીયાનેજ દેષ છે! એમ કહી ભણાવવા લાગે, પણ કુશિષ્ય ન ભર્યો; તેથી આચાર્ય લજવાઈને પાછા ગયે, આવા કુશિષ્યને ભણાવવામાં વખત વ્યર્થ ન ગુમાવ,
પ્રવ–શા માટે?
ઉ–આચાર્ય તથા સૂત્રનું બહુમાન થાય, અને પરસ્પર કડવાં વચન કહેવાથી ગુરૂનું ભણેલું પણું વીસરી જવાય, બીજા ભણનારાને પણ વિન્ન થાયે, વંધ્યા ગાયને દૂધ ન આવે, તેમ કુશિષ્યને ભણાવવા છતાં ન આવડે, તે ઉપર ગાથા કહે છે.
आयरिए सुतं मिअ परिवादा सुत्तअत्थपलिमंथा, अण्णेसिंपिय हाणी पुट्ठाविय ‘ण दुद्धया' वंझा ॥१॥
હવે સુશિષ્ય ઉપર ગાથા કહે છે. पडिवक्खो कण्ह भूमी, बुट्टेविदाणमेहेण कन्ह भोमाओ॥ लोट्टए उदयं; गहणधरणासमत्थे, इअदेयमच्छित्तिकारंमि ॥२॥
કાળીભૂમિનું સુશિષ્ય ઉપર દષ્ટાંત ઘટાવે છે, દ્રોણના
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૯] માપ જેટલે થે વરસાદ પડે તો પણ કૃષ્ણભૂમિથી પાછું પાણી નીકળી જતું નથી, (વાવણીમાં લાભદાયી થાય છે ) તેમ જે સુશિષ્ય સાંભળવામાં અને ધારી રાખવામાં સમર્થ હેય, તેવાને ગુરૂએ શ્રુત જ્ઞાન વૃદ્ધિ કરવા માટે હમેશાં આપવું.
કુટ (ઘડા) નું દષ્ટાંત, - ઘડી બે જાતના છે, નવા અને જૂના, જુના પણ બે જાતના છે, ભરેલા અને ન ભરેલા, ભરેલા પણ બે જાતના, પ્રશસ્ત વસ્તુથી અને અપ્રશસ્ત વસ્તુથી, હવે પ્રશસ્તથી તે અગુરૂ “તુરૂષ્ક વિગેરે ઉત્તમ જાતિની સુગંધીથી, અપ્રશસ્ત તે કાંદા તથા લસણથી, પ્રશસ્ત ભરેલા તે વાસ રહિત થાય તેવા વાસ રહિત ન થાય તેવા. એ પ્રમાણે અપ્રશસ્તના પણ બે ભેદ છે. આ બધા ભેદમાં અપ્રશસ્ત વાસનાવાળા હોય અને તેની વાસના દર ન થાય તે નકામા છે, તેમજ જે પ્રશસ્ત વાસનાવાળા કર્યા હોય અને વાસના ઉડી જાય તે સુંદર ન કહેવાય. બાકીના સુંદર જાણવા, - અભાવિત તે કેઈપણ વસ્તુથી ન ભર્યા, અને નવા એટલે પકવ્યા પછી નીભાડેથી તુર્ત લાવેલા જાણવા, આ પ્રમાણે શિષ્ય નવા હોય, તેમાં જે મિથ્યાષ્ટિ હોય તે પ્રથમ લેવા, અને જુના હય, પણ કુભાવનાથી ભાવિત ન હોય, તે શીખવવામાં સુંદર છે, તેની ગાથા
कुप्पवयण पासत्थेहिं भाविताएमेव भावकुडा संविग्गेहि पसत्था, वम्माऽवम्मा य तहचेव ॥१॥
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૩] અન્ય દર્શની તથા પાર્શ્વસ્થાએ પોતાના પક્ષમાં લીધા હોય, તે ભરેલા ઘડા જેવા જાણવા, અને સંવિજ્ઞ સાધુથી પ્રશસ્ત ભાવનાવાળા જાણવા, તેવા પણ બંધ વમી જાય, તે ઠીક નહિ, અને ન વમે, તે ઠીક છે, પણ જે અપ્રશસ્ત વમે તેવા હોય, અને પ્રશસ્ત ન વમે, તે સુંદર છે, પણ જે કુબેધ (કદાગ્રહ) ન છોડે, તે સારા ન જાણવા.
અથવા ઘડાના ચાર ભેદે. છિદ્રવાળે ઘડે, કાન વિનાને ઘડે, ભાંગેલો ઘડે અને પૂરો ઘડે, હવે જે નીચેથી છિદ્રવાળે હાય, તેમાં નાંખ્યું તે પાણું નીકળી જાય, કાના વિનાના ઘડામાં જેટલું માયે, તેટલું નાંખવાથી પાણું કાયમ રહે, ભાગેલા ઘડામાં જે બાજુએ ભાગ્યે હય, તે તરફથી પાણી નીકળી જાય, હવે નીચેના છિદ્રવાળામાં જરાયે ન રહે, પણ બેડીયા ઘડામાં કે ખંડીયા ઘડામાં થોડું પણ રહે, પણ જે સંપૂર્ણ ઘડે હોય; તેમાં ખરેખર પાણી રહે, આ પ્રમાણે ભણનારા શિષ્યો પણ ચાર પ્રકારના જાણવા, એક તે ભણાવવાની સાથેજ ભૂલતા જાય, બીજા બેડીયા જેવા પ્રથમનું વીસરે જાય પાછળનું નવું યાદ રાખે, ખંડીયા જેવા થોડું ઘણું ભૂલી જાય, તે ત્રણે નકામા છે પણ આગળ પાછળનું સંપૂર્ણ યાદ રાખે તે સંપૂર્ણ હોય તે કામના છે.
ચાલણનું દષ્ટાંત. આ ચાલી લોકમાં પ્રસિદ્ધ છે, કારણ કે તેનાવડે ઘઉંને લેટ થુલાથી જુદે પાડવા આટે ચાળવા માટે વપરાય છે.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૯૪] जहचालणीपउदयं छुब्भंतं तक्खणं अधोणीति तह सुत्तत्थ पयाई जस्स तु सोचालणि समाणो ॥१॥
જેવી રીતે ચાલમાં પાણી નાંખતાં તુર્ત નીચે જાય છે, તે પ્રમાણે બેદરકારી દુષ્ટ શિષ્યને ભણાવવાથી સૂત્ર અર્થને વીસરી જાય, અથવા દુરૂપયેગ કરે, તે ચાળણુ જેવા જાણવા.
તેને માટે ભાષ્યકાર મહારાજ કહે છે. सेलेयच्छिद चालणि, मिहोकहा सोउ उठ्ठियाणंतु । छिद्दाह तत्थ बेट्ठो सुमरिंसु सरामि णेयाणी ॥१॥
શૈલ, છિદ્ર, ચાલણ ત્રણેની ભેગી કથા સાંભળીને ઉઠેલા શિષ્ય છિદ્ર જેવા હોય તે કહે, કે મને આપે શીખવ્યું હતું ખરું, પણ હું હમણુ ગણતું નથી, તેથી યાદ આવતું નથી. एगेण विसति बितिएण नीतिकण्णेण चालणी आह । धणुत्थ आहसेलो, जं पविसइ णीइवा तुब्भं ।। २॥
કેટલાક શિષ્ય એક કાનથી પ્રવેશ કરાવી બીજા કાનથી કાઢી નાંખે, ત્યારે ચાલણી કહે છે, કે તે મારા જેવા ધન્યવાદને
ગ્ય છે! ત્યારે મગસેલીયા જેવા શિષ્યો કહે છે કે ધન્ય છે. અમને છે કે અમે જરા પણ કાનમાં સાંભળતાં જ નથી કે કાઢવાની (વીસરવાની) પણ તકલીફ ન પડે !!! પણ તાપસનું કમંડળ ચાલણીનું પ્રતિપક્ષ છે, તેમાં પ્રવાહી પદાર્થ ગમે તે નાખે તે પણ બિંદુ માત્ર ગળતું નથી, તેમ સુશિષ્ય અપ્રમાદી થઈ ભણેલું સૂત્રાર્થને સંપૂર્ણ યાદ રાખે છે.
--પરિપૂકનું ઉદાહરણ-- ઘી કે દૂધ ગાળવાની ગળણું અથવા સુગ્રહી (સુઘરી)
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨ ] ને માળો કે જેને રબારી કે ઘી ગાળવામાં વાપરે છે, તે ઘી નીચે નાંખે અને ફક્ત ઘીને કચરે વિગેરે સંગ્રહી રાખે તે પ્રમાણે કુશિષ્ય હોય તે વ્યાખ્યાન વિગેરેમાં દોષે શોધીને હૃદયમાં ધારણ કરે અને ગુણેને મુકી દે, તે શિષ્યને ભણાવ અગ્ય છે, કારણ કે તે પરિપૂર્ણ કરે છે. તેની ગાથા કહે છે.
वक्खाणादिसु दोसे हिययंमि ठवेति मुअतिगुणजालं। सीसोसोउ अजोगो, भणिओपरिपूणगलमाणो ॥१॥
પ્ર.–સર્વજ્ઞ મતમાં પણ દેષને સંભવ છે, એ કહેવું અચુકત છે !
ઉ–તમારું કહેવું સત્ય છે, ભાષ્યકાર પણ એમજ કહે છે. सवण्णु पमाणाओ दोसा, णहुसंतिनिणमएकिंचि । जंअणुव उत्तकहणं अपत्तमासजवभवति ॥१॥
સર્વજ્ઞના કહેલાં હોવાથી તેમનાં આગમમાં કે જિન મતમાં કંઈ પણ દોષ નથી, પણ ઉપગ રહિત બેલે, અથવા અપાત્રના હાથમાં આવવાથી દુરૂપયેગ થવાથી ગુણવાળું પણ દેષિત થાય છે, - હવે હંસનું ઉદાહરણ કહે છે. તે
अंबत्तणेणजीहाइ कहआहोइ खीरमुदगंमि । हंसोमोत्तूणजलं आपियइ पयंतहसुसीसो ॥१॥ मोत्तूणदहँदोसे, गुरुणोऽणुवउत्त भासितादीए गिण्हइ गुणेउ जोसो, जोग्गो समयत्थ सारस्स ॥२॥
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬] જીભમાં ખટાશના કારણે હંસ દૂધમાંથી કૂચડી માફક મલાઈ જુદી પાડી પેટે પીએ છે, પાણી રહેવા દે છે, તેમ સુશિષ્ય પણ ગુરૂથી અનુપયોગપણા વિગેરેથી અશુદ્ધ બેલાય તે પણ મોટી ભૂલને પણ ન ગણતાં ગુણની બાબતે શોધી શોધીને ગ્રહણ કરે, તે શિષ્ય સમયમાં રહેલા સારને યોગ્ય છે.
- હવે મહિષ (પાડા) નું દષ્ટાંત કહે છે. सयमविणापयइ, महिसाणायजूहंपियइलोलियंउदयं ॥ विग्गहविगहाहितहा अथकपुच्छाहियकुसीसो ॥१॥
પાડે પિતે પાણી ન પીએ, તેમ ડળી નાંખીને બીજા ઢોરને પણ પાણી ન પીવા દે, તેમ કલેશ કે વિસ્થા કરીને તથા વારંવાર વચમાં નકામા પ્ર*કરી થકવવાથી કુશિષ્ય ન ભણે, બીજાને ન ભણવા દે.
* બકરાનું ઉદાહરણ. अविगोप्पदंमिविपिबे, सुढियोतणुअत्तणेणतुंडस्स ॥ णकरेतिकलुसमुदगं मेसो एवं सुसीसोऽवि ॥१॥ - ગાયના પગલા જેટલું પાણું હેય, તેટલામાં પણ બને કરે નાનું મોટું હોવાથી પીએ છે, પણ તે પાણું ઓળતો નથી, એ પ્રમાણે સુશિષ્ય ભણવે તે પણ શાંતિથી સાંભળે, અને બીજાને પણ કલેશ કરાવ્યા વિના ભણવા દે છે.
મશકનું ઉદાહરણ મશક (મચ્છર) પિતાની ચાંચથી ડંખ મારી પડે
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૭] છે, તેમ કુશિષ્ય પણ ગુરૂને તેની જાત વિગેરે હલકી બતાવી
કન્ડ છે,
જળનું ઉદાહરણ જે જળે છે, તે માણસને દુ:ખ દીધા વિના લોહી પીએ છે. તેમ સુશિષ્ય ગુરૂને પીડા કર્યા વિના શ્રુતજ્ઞાન ભણે છે. -
બિલાડીનું ઉદાહરણ દુષ્ટ બિલાડી હોય તે જમીનમાં છાંડેલું દૂધ હોય તે ચાટે છે, તેમ કુશિષ્ય હોય, ગુરૂ પાસે પર્ષદામાં બેસી વિનયથી પાઠ ન લેતાં બીજા પાસે વિનયને લેપ કરી પછવાડે પૂછી લે છે.
જાહકનું વર્ણન. એક જાતનું જાનવર જાહક છે, તે વાસણની બંને બાજુએથી ધીરે ધીરે દૂધ ચાટે છે, તેમ સુશિષ્ય થોડું થોડું ભણેલું પાકું કરીને બુદ્ધિમાન બની ગુરૂને દુખ દીધા વિના ભણે છે.
-
ગાયન
છાત.
. .
એક ધર્માથી પુરૂષે ચાર વૈદિક બ્રાહ્મણને ગાય આપી, તેમણે વારા બાંધ્યા, પ્રથમ દિવસે વારવાળે વિચાર કરે છે, કે આજે દૂધ મારૂં છે, કાલે બીજાનું છે, ત્યારે મારે ગાયને શા માટે ઘાસ પાણીની તજવીજ કરવી? એમ વિચારી ખબર ન રાખી, એમ બધાંએ કરતાં ગાય બિચારી ભૂખી તરશી મરી ગઈ, અને તે ચારે બ્રાહણેની નિંદા થઈ કે હત્યારા
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ર૯૮] છે. તેમ પિતાને કોઈ દાન ન આપે, તેમજ બીજાને પણ દાન આપતાં ગૃહસ્થ અચકાવા લાગ્યા કે આપણી ગાયને તે મારી નાંખશે ? કહ્યું છે કે, अन्नो दोज्झति कल्लं निरत्थयं सेवहामिकिंचारि चउचरण गधी उमता अवण्ण हाणी उ बडुआणं ॥ २॥
હવે તેથી ઉલટું ગેન્દષ્ટાંત કહે છે. બીજા ચાર ભાઈને ગાય મળતાં તેમણે વારા બાંધી દીધા, પહેલે દિવસે વારાવાળાએ વિચાર્યું કે મારે અવર્ણ વાદ ન થાઓ, કે “ગાયના હણનારા”એ છે, તેમ ફરીથી ગૌદાનને નિષેધ ન થાઓ, વળી જીવતી રહેશે દૂધ હશે, તે ફરી આપણે પણ વારે આવશે, અને આપણે આપેલી ચારથી બીજાને વધારે દૂધ મળશે, તેથી પોપકાર પણ થશે.
તે ઉપર શિષ્યને બેધ. सीसोपडिच्छगाणं भरोत्ति तेविय सीसग भरोत्ति ॥ ण करेंति सुत्तहाणी अण्णत्थवि दुल्लहं तेसि ॥१॥
કેઈનામી આચાર્ય પાસે પોતાના શિષ્ય તથા બીજાના શિખે ભણતા હોય, ત્યારે શિષ્યો વિચારે કે પેલા આવે. લા સાધુ ગોચરી પાણીથી વેયાવચ્ચ ગુરૂની કરશે, પણ જાણે કે તેના શિષ્ય વેયાવચ્ચ કરશે, એ પ્રમાણે આચાર્યની ખબર ન રાખવાથી શરીરની અવ્યવસ્થાથી બધાને ભણવામાં હાનિ થાય, તેમની આવી કુટેવથી બીજે પણ તેમને કેઈ ભણુ. વે નહિ, ભેરીનું ઉદાહરણ કૃષ્ણ વાસુદેવના દષ્ટાંતમાં કહ્યું છે,
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૯] આભીર અને આભીરણીનું દષ્ટાંત. જુદા જુદા રબારીઓ પોતાની ગાડીઓમાં ઘી ભરીને શહેરમાં વેચવા ગયા, એક રબારીએ ઘીને ભાવ ઠરાવી તેલાવવા માંડયું. રબારણ નીચે ઉતરી પતિ પાસેથી ગાડામાંથી લઈ નીચે મુકે છે, તેવામાં બંનેના પ્રમાદથી ઘડા પડયે અને ભાંગ્યું, ત્યારે સ્ત્રી તેને વાંક કાઢીને પતિને કહે છે કે હે ગામડીયા ગમાર ! તેં આ શું કર્યું? રબારીએ કહ્યું, રે અભાગણ! જુવાનીથી મદોન્મત્ત બનીને બીજા પુરૂષને તાકે છે, બીજી નજરથી લે છે, તેથી તારે દેષ છે! એમ બંનેને કલેશ થયે, અને મારામારી પણ કરવા લાગ્યાં, તે ઘડાનું ડું ઘી પણ ઢળી ગયું. મહા મહેનતે બીજાએ સમજાવ્યાં, ત્યારે સાંજના વખતે બાકીના ઘીના રૂપીયા લઈ ગામ તરફ આવતાં ચેર મળ્યા, તેમણે રૂપિયા તથા બળદની જેડી પણ લઈ લીધી, બંને નિગીઓ પશ્ચાત્તાપ કરતાં ઘેર આવ્યાં, આ પ્રમાણે કુશિષ્યને ભણાવતાં બેટે ઉચ્ચાર કરે, અથવા બીજી રીતે પ્રરૂપણ કરે ત્યારે ગુરૂ ઠપકે આપે, ત્યારે તે જવાબ આપે કે તમે જ આવું ખાટું શીખવ્યું છે માટે મારે દેષ ન કાઢશે, ફરીથી ધ્યાન રાખીને પાઠ આપજે, કાંક તે વિચારે ! તમે ઉલટું શીખવીને કલેશ પામે છે અને મને નાહક દુઃખ દે છે ! તેની ગાથા- . तुमे चेव एवंवक्खाणियं कहियं वामा णिण्हवेहि दाउं उव जुंजिय देहिकिंचि चिंतेहि ।। वच्चामेलियदाणे किलिस्स सि तंच अहंचेव ॥ १॥
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૦૦ ] પ્રતિપક્ષનુ દષ્ટાંત.
ઘડા ભાંગતા રબારી નીચે ઉતરીને સ્ત્રીને ઠપકા આખ્યા વના અને જળે ઢળેલુ ઘી ઘડાના ઠીકરાથી ભરી લીધુ, થાડું ઢળ્યું, પછી રખારી કહે છે, મેં ખરાખર ન આવ્યું, સ્ત્રી કહે, ના સ્વામીનાથ ! મે ખરાખર પકડ્યું નહિ ! મા પ્રમાણે સુશિષ્યને ભણાવતાં વખતે શિષ્ય ખાટુ શીખ્યા હાય, અથવા ભૂલી ગયા હાય, ત્યારે ગુરૂ કીથી સમજાવીને કહે કે દેખ ભાઇ ! આ પાઠે આવી રીતે છે, મે વખતે અનુપયેાગે ખરાખર નહિ આપ્યું. હાય, ત્યારે સુશિષ્ય કહે, આપે તે બરાબર આપ્યા હશે, પણ મારીજ ભૂલ થઇ હશે, અથવા જેમ આભીર જાણે કે માવડી ધાર કરૂ કે તે તેમાં માઈ શકે, પણ નીચે ન પડે, એ પ્રમાણે માચા૨ે પણ ધ્યાન રાખવું, કે આ શિષ્ય આટલુંજ ભણી શકશે, તે પ્રમાણે પાઠ આપવા,
૫ ૧૩૯ ।।
આ પ્રમાણે આચાર્ય —શિષ્યના દોષ તથા ગુણ્ણા ખતાવનાર વ્યાખ્યાન વિધિ કહ્યો.
આવશ્યક સુત્રના પ્રથમ ભાગ સમાપ્ત. आवश्यके सुकथितः प्रथमो विभागः प्राह्लादने सुनणरे सुगुरोः प्रसादात् या कार्त्तिकी शमकरा शुभ सप्तमी वः यस्यां समाप्तिरभवत्सुकृतेरियं भोः ॥ १ ॥
~858
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૧] પુસ્તકો મળવાનાં ઠેકાણાં
આચારાંગ પાંચ ભાગમાં સંપૂર્ણ. દરેક ભાગના રૂા. બે દશવૈકાલિક દરેક પુસ્તકને દેઢ રૂપીયે સૂયગડાંગ પ્રથમ ભાગ દેઢ રૂપીયે આવશ્યક પ્રથમ ભાગ બે રૂપીયા
: સૂયગડાંગ-બીજો ભાગ છપાય છે.
સુરત ગોપીપુરા–શ્રીમદ્ મોહનલાલજી જૈન વે. જ્ઞાન ભંડારમાંથી તથા જૈનવિજય પ્રેસ ખપાટીયા ચકલે.
પાલણપુર-ગાંધી કેશવલાલ અમુલખ. | મુંબઈ–જાણુતા બુકસેલરે, ભીમસીંહ માણેક તથા
અમદાવાદ–બાલાભાઈ છગનલાલ.
જેની પાસે એક કરતાં વધારે કેપીઓ હોય તેણે બીજા ભાગે અથવા પુસ્તકે બદલી શકાશે. માટે જ્ઞાન ભંડારમાં પત્રવ્યવહાર કરવી. .
0 અમૂલ્ય પુસ્તક હોવાથી દરેકે સંગ્રહ કરવા એગ્ય છે, અને પુસ્તક બહાર પડતાં તુત મંગાવી લેવાં. . ! - પ્રથમથી બધા પુસ્તકના પૈસા ભરનારને અથવા બુકસેલરને રોકડે પૈસે પિણી કિંમતે મળશે. '
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૦૨] પુસ્તકખાતામાં મદદ આપનારને ધન્યવાદ.
૨૫) હોડાવાળા શેઠ લવજી હીરજી તરફથી તેમના સુપુત્રે
પીતાંબરશાહ તથા ધર્મચંદભાઈ. ૨૫) ખોડલાવાળા શા ભભુતભાઈ જોઈતારામ જેઓએ પોષ
શુદ ૭મે ક્ષણભંગુર દેહને પાલણપુરમાં ત્યાગ કર્યો છે. ૩૮) ચંડીસરના શ્રાવકે તરફથી
માણું હાથીભાઈ મેતીચંદ ૫) ટેકરશી નાથાભાઈ ૫) શા ઉજમ ધનજી ભેમાણી ૫) પરસોતમ દુલભરામ ૩) શા મણિલાલ બાદરભાઈ ૩) વાણ રવચંદ છગન ૨) ઈશ્વર ખુશાલ ૧૦) દુલભરામ જુમખરામ ૧૦) કુંભાસણ
૫) શા કેવળભાઈ કરસન ૫) ચુનીલાલભાઈ કરસન ૫૧) ગઢના શેઠ ત્રીભવનદાસ તથા લખમીચંદ જેઠાભાઈ
૫) ચાંગાના વાણુ ખુશાલચંદ છગનભાઈ , | વિહારમાં પુસ્તક લખવું અથવા ફર્મા શોધવામાં અડચણ પડે છે, તે પણ અનુક્રમે બીજા ભાગે છપાતા રહેશે, માટે દરેક ભવ્યાત્માએ યથાશકિત આ જ્ઞાન ખાતામાં મદદ કરી પુસ્તક ખરીદ કરી ચતુર્વિધ સંઘની જ્ઞાનવૃદ્ધિ માટે ભંડાર કરવા, વાંચવા આપવા, અને પોતાના વડીલના સ્મર @થે પુસ્તકની અડધી અથવા બધી રકમ આપી તેનું નામ અમર કરવું, તેને માટે સુરત જ્ઞાન ભંડારમાં લખી જણાવવું.
-
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પાલણપુર શાંતિનાથજીના દેરાસરમાં પ્રતિષ્ઠિત ૭૦ જીનના શિલાપટક (પુષ્ટ ૩૦૩)
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૦૩ ] ચિત્ર પરિચય.
જે સમયે અહીં ભારતવષ માં મહાવીર પ્રભુ વિચરતા હતા, તેવી રીતે ખીજા ક્ષેત્રામાં પણ તીર્થંકરા વિદ્યમાન હતા, પણ હાલ અત્રે તીર્થંકર વિચરતા નથી; પણ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં તીર્થંકર અત્યારે પણ વિચરે છે. તેમની સંખ્યા ૨૦ની છે. આચારાંગમાં ટીકાકાર મહારાજે જણાવેલ છે, પણ અજિતનાથ ભગવાન ખીજા તીર્થંકર જ્યારે અત્રે વિચરતા હતા તે સમયે બીજા દરેક ક્ષેત્રમાં પણ વિચરતા તેથી કુલે ૧૭૦ તીર્થંકર વિદ્યમાન હતા.
મહાવિદેહમાં ૯૨ વિજયા હાય છે, એટલે આપણા ભરતક્ષેત્ર માફ્ક ત્યાં ૩૨ વિભાગેા છે. તેવી પાંચ વિદેહમાં ૧૬૦ તથા પાંચ ભરત અને પાંચ એરવ્રતમાં મળી કુલ ૧૭૦
હતા.
પ્રભાતના કરતાં આ ગાથા ભણે છે.
પ્રતિક્રમણમાં જગચિંતામણીનું ચૈત્યવંદન
“ ઉક્કોસય સત્તરિસય જિષ્ણુવરાણુ વિહરત લખ્સઈ. ” ઉત્કૃષ્ટથી ૧૭૦ તીર્થંકરા વિચરતા હાઇ શકે.
''
સાંજના પ્રતિક્રમણમાં સ્તવન કહ્યા પછી એક શ્વાક આલે છે કે વરકનક્શ ંખ વિદ્રુમ, મરકત ઘન સન્નિભં વિગતમાહ; સક્ષતિશત જિનાનાં, સર્વામર પૂજિત વદે.
27
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ [304] આ એકસો સીતેર તીર્થકરને આ શિલાપટ્ટક એટલે 170 મૂર્તિઓ સાથે પ્રતિબિંબ કરેલી પાલણપુરમાં ઘણા ભવ્યાત્માએ જોઈ હશે. તે પ્રત્યેક ભવ્યાત્માને આ ઉત્તમ ઉ ઘણું મહેનતે તૈયાર કરાવી સાથે જોડેલ છે. તેનું સઘળું ખર્ચ પાલણપુરના ભણશાળી લલુભાઈ ધણજવાળા તરફથી આપવામાં આવ્યું છે. તેના ઉપર એક લેખ છે, તેને માટે બીજી વખત લખાશે, પરંતુ અત્યાર સુધી જે જુએ છે તે કહે છે કે આ શિલાપકમાં મેટી પ્રતિમા સીમંધરસ્વામીની છે, પરંતુ આજુબાજુને સઘળે વિચાર કરતાં આ ભરતક્ષેત્રમાં શિલાપટ્ટક બનેલ છે, તેથી અજિતનાથ મહારાજની પ્રતિમા સંભવે છે, કારણ કે તે વખતે સીમંધરસ્વામી વિદ્યમાન નહોતા તેમ તેમને આ શિલાપટ્ટક સાથે કાંઈ પણ સંબંધ બંધ બેસતું નથી. આ શિલાપટ્ટકના પાલણપુરમાં શાંતિનાથના મંદિરમાં દાખલ થતાં ડાબી બાજુએ જે ઓરડે છે, તેમાં પેસતાં સંમુખ દર્શન થાય છે. તે દરેકે ખાસ દર્શન કરવા જેવો છે. વિતરાગની શાંત મુંદ્રાએ આંખને સ્થિરતાનું મુખ્ય સાધન છે. સંસારની અસ્થિર વસ્તુની રમણીયતામાં જે અ૯૫ કાળને આનંદ અનુભવાય છે, તે કરતાં આવી શાંત મુદ્રામાં સ્થિરતા. કરવી એજ શ્રેય છે.