Book Title: Rajasthan ke Jain Sant Vyaktitva evam Krititva
Author(s): Kasturchand Kasliwal
Publisher: Gendilal Shah Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090391/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna nna saMta: vyaktitva kativa vIrajI.jayapura Home palIyAlorya payA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI mahAbIra graMthamAlA-14 vI puSpa rAjasthAna ke jaina saMta ... vyaktitva evaM kRtila DaoN0 kastUracamba kAsalIvAla ema. e. pI-eca. Do. zAstrI bhUmikA DaoN. satyendra, ema. e. DI. liTa adhyakSa hindI vibhAga rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura prakAzaka - gaivIlAla sAha eDavokeTa maMtrI zrI di jaina ma. kSetra zrImahAvIrajI jayapura Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA muni zrI . kiAna mahAkA pAvanaM sammati-prasAda -:*: jana bAGmaya bhAratIya sAhityavApIkA padamapuSpa hai| mokSadharma kA viziSTa pratinidhitva karane se use 'puSkara pallAmA nirlepa' kahanA vastu-satya hai| bhArata ke hastalikhita grantha bhaNDAroM meM akelA jana sAhitya jitanI pracura mAtrA meM upalabdha hotA hai utano mAtrA meM itara nhiiN| lekhanakalA kI viziSTa vidhAoM kA samAyojana dekhakara una lipikAroM, citrakAroM tathA mUla-praNetA manISiyoM ke prati hRvaya epha akRtaka AhlAdakA anubhava karatA hai| lipirakSita hone se hI Aja hama usakA rasAsvAdana karate haiM, prakAzita kara bahujana hitAya bahujanasukhAya upayogabaddha kara pA rahe haiM, unakI pavitra tapazcaryA svAdhyAya mArga ke lie prazasta evaM svastikAriNI hai| prastuta saMgraha rAjasthAna ke jana santoM ke kRtitva tathA vyaktitva bodhako udghATita karatA hai / jaina bhAratI ke jAne-mAne tathA ajJAta, alpajJAta sudhIjanoM kA paricaya pATha ise kahA jAnA caahie| hindI meM sAhitya dhArA ke itihAsa abhI alpa haiM aura janavAGmayabodhaka lo alpatara hI hai| hindI sAhitya ke itihAsa lekhakoM ne bhI isa AIta-sAhitya ke gaveSaNAtmaka prayAsa meM prAyaH zithilatA atha ca upekSA vikhAyI hai| mere vicAra se yaha anuprekSaNIya kI upekSA aura gaNanIya kI avagaNanA hai| sAhityakAra ko kalama jaba sThatI hai to kRSSamaSo se kacina kamala khila uThate haiN| ve kamala manuSya mAtra ke UparamarusamAna mAnaH pravezoM meM padmareNukiMjalkita kAsAroM ko amada hilota utpa karate haiN| zuddha sAhitya kA yahI lakSaNa hai| vaha pAtroM ke mAlambana meM nibaddha rahakara bhI sarvajanIna hitepsutA kA hI pratipAdana karatA hai| isI hitepsutA kA amRtapAtheya sAhitya ko cirajIvI banAtA hai| Ane vAlo paramparAe dharma, saMskRti, gauravapUrNa aitihA kSe rUpa meM usako sarakSaNa pradAna karatI haiM, use sAya lekara Age bar3hatI haiN| sAhitya kA yaha ApyAyana guNa aura adhika bar3ha jAtA hai yadi usakA nirmAtA samyak manoSI hone ke sAya samyaka bAritraghuroNa bhI ho| isa dRSTi se prastuta samma sAhitya apane kRti aura kRtikAra rUpa ubhaya pakSoM meM samAvarAspada hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke ina kRtikAroM meM geyazchandoM kI anekarUpatA ko prazraya dekara bhAbhivyakti ke mAdhyama ko sphIta-prAJjala kiyA hai| rAsa, gIta, sabaMyA, DhAla, sarahamAsA, rAga-rAginI evaM nAnAviSa bohA, caupAI, chandoM ke bhAvakuzala pramANa saMgraha meM yatra tatra vikIrNa dekhe jA sakate haiM jo na kevala pIthi ke nipuNatA syApaka hai apitu lokajIvana ke sAya maMtrI ke cinhoM ko bhI spaSTa pharate calate haiN| kisI samaya unakI kRtiyo lophamukha-bhAratI ke rUpa meM avazya samAhata rahI hogI kyoMki ina racanAoM ke mUla meM dharma prabhASanA ko padacApa sahabhaNI hai| ArAdhya dharitroM ke varNana tathA kRtitva ke bhUpiNTha mAyatana se paha anumAna lagAnA sahaja hai ki ye kRtikAra batu-mukhI pratibhA ke ghanI hI nahIM, abhIkSNa jJAnopayogI bhI the| DaoN0 kasturacaya kAsalIvAla gata aneka varSoM se etAdRza zodhasAhitya kArya meM saMlagna hai| purAtana meM pracchanna upAdeyatAoM ke jIrNoddhAra kA yaha kArya rocaka, nAnaka ema sAmagmi hai| isameM vyApaka rupa me manISiyoM ke samAhita prayatna apekSaNIya hai| prastuta prakAzana 'atizaya kSetra zrI mahAvIrajI' kI aura se kiyA jA rahA hai| isameM yogadAna karate hue satsAhitya kI ora pravRtti-zola kSetra kA 'sAhitya zodha vibhAga' Azo vAhaM hai| meraTha 2110/67 vidhAnandamuni Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya "rAjasthAna ke jana saMta-vyaktitva evaM kRtitva" pustaka ko gATavoM ke hAtha meM dete hue gRjhe prasannatA ho rahI hai / pustaka meM rAjasthAna meM hone vAle jana santoM kA [ saMvat 1450 se 1750 taka ] vistRta adhyayana prastuta kiyA gayA hai| vaise to rAjasthAna maikar3oM jaina santoM kI pAvana bhUmi rahA hai lekina 15 vIM zatAbdI se 1. yo satAbdI kA yaha maTTArakoM ko pratyadhika jora rahA paura samAja ke pratyeka dhArmika, sAMskRtika evaM sAhityika kAryoM meM unakA nirdezana prApta hotA rahA / ina santoM ne sAhitya nirmANa evaM usakI surakSA meM jo mahatvapUrNa yoga diyA thA usakA abhI taka koI kramabaddha itihAsa nahIM milatA thA isaliye ina santo ke jIvana evaM sAhitya nirmANa para kisI eka pustaka kI AvazyakatA anubhava ko jA rahI thii| DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla ke dvArA likhita isa pustaka se yaha kamI dUra ho sakegI, aisA hamArA vizvAsa hai / prastuta pustaka kSetra ke sAhitya zoSa vibhAga kA 14 vAM prakAzana hai| gata do varSoM meM kSetra kI ora se prastuta pustaka sahita nimna pAMca pustakoM kA prakAzana kiyA gayA hai| (1) hindI pada saMgraha, (2) camyAzatapha, (3) jiraNadasa carita, (4) rAjasthAna ke jaina grantha bhaMDAra (aMgrejI meM) aura (5) rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva / ina pustakoM ke prakAzana kA deza ke pramukha patroM evaM sAhityakAroM ne svAgata kiyA hai / inake prakAzana se jaina sAhitya para risarca karane vAle vidyAthiyoM ko vizeSa lAbha hogA tathA jana sAdhAraNa ko jaina sAhitya kI vizAlatA, prAcInatA evaM payogitA kA patA bhI laga sakegA / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jana zastra bhaNDAroM kI pratha sUSiyoM kA jo kArya kSatra ke sAhitya bodha vibhAga kI bora se prArambha kiyA gayA thA usakA bhI kAphI tejI se kArya cala rahA hai / graMtha sUcI ke cAra bhAga pahile hI prakAzita ho cuke haiM aura pAMcavAM bhAjisameM 20 hajAra hastalikhita graMthoM kA sAmAnya paricaya rahegA zIghra hI presa meM diyA jAne vAlA hai| isake atirikta aura bhI sAhityika kArya cala rahe haiM jo jaina sAhitya ke pracAra evaM prasAra meM vizeSa upayogI siddha ho rahe haiN| isa pustaka para pUjya muni zrI vidyAnandajI mahArAja ne apane pAzIrvAdAtmaka sammati likhane kI jo mahatI kRpA kI hai isake liye kSetra kameTI pasarAja kI paNa AbhArI hai| pustaka ko bhUmikA DaoN. satyendra jI adhyakSa, hindI vibhAga, rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura ne likhane kI kRpA kI hai jisake liye hama unake pUrNa prAbhArI haiM / AzA hai DaoN. sAhaba kA bhaviSya meM isI taraha kA yoga prApta hotA rhegaa| gavIlAla sAha evokeTa maMtrI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA DA0 kAlIdAra ko yaha eka aura nayI dena hamAre samakSa hai / DA0 kAsalIbAla kA prayatna yahI rahA hai ki ajJAta konoM meM se prAcIna se prAcIna sAmagrI evaM paramparAoM kA anveSaNa kara prakAza meM laayeN| yaha grantha bhI inakI isI pravRtti kA suphala hai / saMtoM kI eka dIrgha paramparA hameM milatI hai| isa paramparA kI vikAsa zrRGkhalA ko batAte hue DA0 rAma khelAvana pAMDe ne yaha likhA hai "saMta-sAdhanadhArA siddhoM-nAthoM niraMjana-paMthiyoM se prANa pAtI huI, nAmadeva, trilocana, pIpA aura pannA se preraNA letI huI kabIra, raidAsa, nAnaka, dAdU, sundara, palaTU zrAdi aneka saMtoM meM prakaTa huI / " isa paramparA meM pAribhASika 'saMta' sampradAya kA ullekha hai| isameM hameM kisI jaina saMta kA ullekha nahIM milatA / para DA0 pAMDe ne Age jahAM yaha batAyA hai ki "kabIra maMsUra meM AdyAzakti aura niraMjana para jIta kI kathA vistAra pUrvaka do huI hai, ataH siddha hotA hai ki kucha zAkta aura niraMjana paMthI kabIra paMtha meM dIkSita hue / ..... niraMjana paMtha kA itihAsa yaha saMketa detA hai ki isake vibhinna dala kramazaH gorakha paMtha, kabIra paMtha, dAdUpaMtha meM antarbhUta hote rahe aura sampradAya meM isakI zAkhAe' bhinna banI rhiiN| kabIra maMgUra meM mUla niraMjana paMtha ko kabIra paMtha kI bAraha zAkhAoM meM ginA gayA hai yahI pAda TippaNI sa0 3 meM pAMDe ne eka sAra gamita saMketa kiyA hai :. "niraMjana kA tibbatI rUpa ( 905 Pamed ) nAmaka ninya hai / isake AdhAra para niraMjana paMtha kA sambandha jaina matavAda se jor3A jA sakatA hai, kAla Perver 1. madhyakAlIna saMta sAhitya-pRSTha- 17 2. bahI pR0 57 VPLS Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRta kAraNoM se jisameM kaI parivartana ho gye|"-is saMketa se anusaMdhAna kI eka upekSisa divA kA patA calatA hai| yaha bAta to prAyaH mAja mAnalI gayI hai ki jaina dharma kI paramparA bauddha dharma se prAcIna hai para jahAM bauddha dharma kI pRSTha bhUmi kA bhAratIya sAhitya kI dRSTi se gaMbhIra adhyayana kiyA gayA hai vahAM jaina dharma ko pRSTha bhUmi para utanA gaharA dhyAna nahIM diyA gyaa| yaha saMbhava hai ki 'niraMjana' meM koI jaina prabhAva sannihita ho, aura vaha usake tathA anya mAdhyamoM se 'saMtamata' meM bhI utarA ho / para yathArtha yaha hai ki jaina dharma ke yogadAna ko adhyayana karane ke sAdhana bhI abhI kRSTa mamaya pUrva taka kama hI upalabdha the 1 Aja jo sAhitya prakAza meM A rahA hai. vaha kucha dina pUrva kahAM upalabdha thaa| jaina bhANDAgAroM meM jo amUlma grantha sampatti bharI par3I hai usakA kise jJAna thaa| jaisalamera ke graMthAgAra kA patA to bahuta thA para karnala kemula TADa ko bhI bar3I kaThinAI se vaha dekhane ko milA thA / nAgaura kA dUsarA prasiddha jana prathAgAra to na prayatnoM ke pagAta sAugoga ke lie nahIM kholA jA sakA thaa| para araja kitane hI jaina bhANDAgAroM kI mudrita. sutriyAM upalabdha haiN| kaI saMsthAra jaina sAhitya ke prakApAna meM lagI huI haiN| DAra kAsalIvAla ne bhI aise hI kucha alabhya aura aitihAsika mahasva ke granthoM ko prakAza meM lAne kA zubha prayala kiyA hai 1 jana bhaNDAroM kI sUciyA, 'praya mna parita,' 'jigadatta carita' prAdi ko prakAza meM lAkara unhoMne hindI sAhitya ke itihAga kI prajJAta kar3iyoM ko jor3ane kA prayAsa kiyA hai| jaina saMtoM kA yaha paricayAtmaka graMtha bhI kucha aise hI mahatva kA hai| . - DA. kAsalIvAla ne batAyA hai ki 'saMta' zabda ke kaI artha hote haiN| isameM koI saMdeha nahIM ki 'saMta' zanya eka ora to eka viziSTa saMpradAya ke liyA prAtA hai, jisake pravartaka kabIra mAne jAte haiN| dUsarI ora 'saMta' zabda mAtra guNavAcaka, aura eka aise vyakti ke lie upayoga meM A sakatA hai jo sajjana aura sAdhu ho / tIsare artha meM 'saMta' viziSTa dhArmika artha meM pratyeka sampradAya meM aise vyakti yA vyaktiyoM ke lie prA sakatA hai, jo sAMsArikatA aura iMdriya viSayoM ke rAga se Upara uTha gaye haiN| pratyeka sampradAya evaM dharma meM aise saMta mila sakate haiN| ye saMta sadA janatA ke zraddhA bhAjana rahe haiM ataH ye divya lokavArtAoM ke pAtra mI bana gaye haiN| agrejI zabda Saint-senTa saMta kA paryAyavAcI mAnA jA sakatA hai / ___ DA0 kAsalIvAla ne isa grantha meM saMvat 1450 se 1750 taka ke rAjasthAna ke jaina saMtoM para prakAza DAlA hai| isa abhiprAya se unhoMne yaha nirUpaNa kiyA hai ki-ina 300 varSoM meM mahAraka hI AcArya, upAdhyAya evaM sArvasAdhu ke rUpa meM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 I ! ( ga ) ye bhaTTAraka apanA AcaraNa saMgha ke pramukha hote the ina 300 varSoM meM astitva nahIM rahA zramaNa paramparA ke pUrNataH saMgha meM muni, brahmacArI, ina bhaTTArakoM ke atirikta isalie ve bhaTTAraka evaM janatA dvArA pUjita the anukUla rakhate the| ye apane are bhI rahA karatI thii| anya kisI bhI sAdhu kA svataMtra unake ziSya brahmacArI pakSa vAle sabhI saMta the " ' isI vyAkhyA ko dhyAna meM rakhakara hameM jaina saMtoM kI ina tIna sau varSoM meM jaina saMtoM kI bhI paramparA kA avagAhana karanA apekSita hai / eka dIrgha paramparA ke darzana hameM yahAM hote haiN| jaina dharma meM eka sthira zreNI-vyavasthA meM ina saMtoM kA apanA eka sthAna vizeSa hai aura vahAM inakA zreNI nAma bhI kucha aura hai - isa grantha ke dvArA DA0 kAsalIvAla ne eka bar3A upakAra yaha kiyA hai ki una viziSTa vargoM ko hindI kI dRSTi se eka vizeSa varga meM diyA hai aba saMtoM kA adhyayana karate samaya hameM hogii| lAkara naye rUpa jaina saMtoM para bhI meM khar3A kara dRSTi DAlanI isameM to koI sandeha nahIM ki jainadarzana kI zabdAvalI apanA viziSTa rUpa rakhatI hai, phira bhI sata zabda ke sAmAnya ayaM ke yotaka lakSaNa aura guNa sabhI sampradhArthI aura dezoM meM samAna haiM, jaina saMtoM ke kAvya meM jo abhivyakti huI hai. usase isakI puSTI hI hotI hai / adhyayana aura prabhusaMdhAna kA pakSa yaha hai ki 'saMtatva' ~ kA sAmAnya rUpa jaina saMtoM meM kyA hai ? aura vaha viziSTa pakSa kyA hai jisase abhimaMDita hone se vaha 'saMtatva' jaina ho jAtA hai / spaSTa hai ki jaina saMtoM kA koI vizeSa sampradAya usa rUpa meM eka pRthaka pravartita saMta paMtha yA saMta sampradAya eka saMta sampradAya bar3e hue unhoMne sabhI ne paidA kiyaa| phalata: jaina saMtoM kA kRtitva / paMtha nahIM hai jisa prakAra hindI meM kabIra se prathaka astitva rakhatA hai aura phira jitane 'kabIra' kI paramparA meM hI eka vaiziSTya - eka viziSTa svataMtra tAtvika bhUmi degA yoM jaina dharma meM bhI kucha alaga alaga paMdha haiM, choTe bhI bar3e bho, unake sata bhI haiN| unake dharmAnukUla ina saMtoM kI racanAoM meM bhI AMtarika vaiziSTya milegA / DA0 kAsalIvAla ne isa grantha meM kevala rAjasthAna ke ho jaina saMtoM kA paricaya diyA hai- yaha anya kSetroM ke lie bhI preraNA prada hogaa| phalataH DA0] kAsalIvAla kA yaha grantha hindI meM eka mahattvapUrNa sthAna prApta karegA, aisI merI dhAraNA hai / meM DA0 kAsalIvAla ke isa grantha kA hRdaya se svAgata karatA hU~ | jayapura 28-6-67 DA0 satyendra Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA mAratIya itihAsa meM rAjasthAna kA mahatvapUrNa sthAna hai| eka aura yahAM kI bhUmi kA karaNa kA vIratA evaM zaurya ke liye prasiddha rahA to dUsarI aura bhAratIya sAhitya evaM saMskRti ke gauravasthala bhI yahAM paryApta saMkhyA meM milate haiN| yadi rAjasthAna ke vIra yoddhAoM ne jananI janma-bhUmi kI rakSArtha hasate haMsate prANoM ko nyauchAvara kiNa to yahAM hone vAle prAcAryo, maTTArakoM, muniyoM evaM sAdhuoM tathA vidvAnoM ne sAhitya kI mahatI sevA kI aura apanI kRtiyoM evaM kAvyoM dvArA janatA meM dezabhati, naitikatA evaM sAMskRtika jAgarUkatA kA pracAra kiyaa| yahAM ke raNathambhora, kumbhalagar3ha, nittaur3a, bharatapura, mAMDora jaise durga yadi vIratA dezamakti, evaM tyAga ke pratIka hai to jaiselamera, nAgaura, bIkAnera, ajamera, pAmera, DUgarapura, sAgavAr3A, jayapura Adi kitane hI nagara rAjasthAnI graMthakAroM, santoM evaM sAhityopAsakoM ke pavitra sthala hai jinhoMne aneka saMkaToM evaM jhaMjhAvAtoM ke madhya bhI sAhitya kI amUlya dharohara ko surakSita rasvA / vAstava meM rAjasthAna kI bhUmi pAvana hai tathA usakA pratyeka karaNa vandanIya hai| __rAjasthAna kI isa pAvana bhUmi para anekoM santa hue jinhoMne apanI kRtiyoM ke dvArA bhAratIya sAhitya kI prajana dhArA bahAmI tathA apane prAdhyAtmika pravacanoM, gItikAvyoM evaM muktaka chandoM dvArA deza meM bana jIvana ke naitika gharAtasa ko kabhI girane nahIM diyA / rAjasthAna meM ye santa vividha rUpa meM hamAre sAmane Aye aura vibhinna dharmoM kI mAnyatA ke anusAra unakA svarUpa mI ekasA nahIM raha sakA / ___ 'santa' zabda ke aba taka vibhinna artha liye jAte rahe haiM vaise santa bAbda kA vyavahAra jisanA gata 25, 30 varSoM meM huA hai utanA pahile kabhI nahIM huA / pahile jisa sAhitya ko bhakti sAhitya evaM adhyAtma sAhitya ke nAma se sambodhita kiyA jAtA thA use aba santa sAhitya mAna liyA gayA hai| kabIra, mIrA, sUradAsa tulasIdAsa, dAdUdayAla, sundaradAsa Adi sabhI bhakta kaviyoM kA sAhitya santa ke sAhitya kI paribhASA meM mAnA jAtA hai| svayaM kabIradAsa ne santa zabda kI jo dhyAkhyA kI hai vaha nimna prakAra hai| niravarI nihakAmatA soI setI neha / viSiyAMsyU nyArA rahe, saMtani ko graGga eha / / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt prANi mAtra jisakA mitra hai, so niSkAma hai, viSayoM se dUra rahate haiM be hI santa hai| ___sulasIdAsa jI ne santa zabda kI spaSTa gyAlyA nahIM karate hue nimna sAmdoM meM santa paura prasanta kA bheda spaSTa ki hai ! vandoM santa prasajjana carA, dukha prada ubhaya bIca kachu baraNA / hindI ke eka kavi viTThaladAsa ne santoM ke bAre meM nimna zabda prayukta kiye hai| santani ko mikarI mina kAma / prAvasa jAta paniyAM TUTI visari gayo hari nAma // prAcArya parazurAma caturvedI ne 'uttara bhArata kI santa paramparA" meM santa zabda kI vivecanA karate huye likhA hai...''ima prakAra santa zabda bA maulika artha'' zuddha astitva mAtra kA ho bodhaka hai aura isakA prayoga bhI isI kAraNa usa nitya vastu kA paramatatva ke liye apekSita hogA jisakA nAza kabhI nahIM hotA, jo sadA eka rasa tathA avivRta rUpa meM vidyamAna rahA karatA hai aura jise santa ke nAma se bhI abhihita kiyA jA sakatA hai| isa zada ke "sata" rUpa kA brahma vA paramAtmA ke liye kiyA gayA prayoga bahadhA dika sAhitya meM go pAyA jAtA hai"1 jaina sAhitya meM santa zabda kA bahuta kama ullekha huA hai / sAghu evaM zramagA grAcArya, muni, zahAraka, ati Adi ke prayoga kI hI pradhAnatA rahI hai / svayaM bhagavAna mahAvora ko mahAzcamaNa kahA gayA hai| sAdhuoM kI yahAM pAMca giyAM hai jinheM paMca parameSThi kahA jAtA hai ye parameSTI arhanta, siddha, prAcArya, upAdhyAya evaM savaM. sAdhu haiM inameM ahanta evaM siddha sarvocca parameSTI haiN| bahana saphala paramAtmA ko kahate hai / ahaMtapada prApta karane ke liye tIrthakaratva nAma karma kA udaya honA anivArya hai / ve darzanAvaraNIya, jJAnAvaraNIya, mohanIya evaM antarAva ina cAra kau kA nAyA kara cuke hote haiM tathA zeSa cAra karma vedanIya, AyU, nAma, aura gotra ke nAza hone taka saMsAra meM jIvita rahate haiN| unake samavazaraNa kI racanA hotI hai aura vahIM unakI divya dhvani [ pravacana ] khiratI hai| sima muktAlmA ko kahate haiN| ve pUre Ara kamau kA kSaya kara cuke hote haiM / mokSa meM virAjamAna jIva siddha kahalAte haiN| AcArya kundakunda ne siddha parameSThI kA nimna svarUpa likhA hai| ran -man u man- arun 1. dekhiye 'uttarI bhArata kI samsa paramparA' pRSTha saMkhyA 4 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ } kisma aTTagugaDhDe bharapoSa siddha / aTTamaDhaviNaviTTe giTTiyakajjeya vaMdinI] picca' / / siddha nirAkAra hote haiN| unake bhaudArika, vaikriyika, mAhAraka, taijasa, kArmAraNa, zarIra ke ina pAMca bhedoM meM se unake koI sA bhI zarIra nahIM hotA | yogIndra inheM niSkala kahA hai / arhanta evaM siddha donoM hI sarvocca parameSThI haiM inheM mahA sansa mo kahA jA sakatA hai| zrAcArya upAdhyAya evaM sarvasAdhu zeSa parameSThI hai / sarvasAdhuve haiM jo AcArya samantabhadra kI nimna vyAkhyA ke antargata Ate haiM / viSayAzAvazAtIto nirArambho parigrahaH / jJAnadhyAnataporataH tapasvI se prazasyate 1 jo cirakAla meM jina dokSA meM pravRtta ho cuke haiM tathA 28 mUla gusoM ka pAlana karane vAle hai / ve mAdhu upAdhyAya kahalAte haiM jinake pAsa mokSArthI jAkara zAstrAdhyayana karate hoM tathA jo saMgha meM zikSaka kA kArya karate hoN| lekina vahI sAdhu upAdhyAya bana sakatA hai jisane sAdhu ke caritra ko pUrNa rUpa se pAlana kiyA ho / tilopati meM upAdhyAya kA nimna lakSaNa likhA hai / aNNAraNa coralimire kuraMtatIra hiumAraNAeM | maviyAjjIyarA uvajjhayA baramada detu / AN 1. hiMsA anta taskarI abrahma parigraha pApa / mana ca tana te tyAgavo paMca mahAvrata thApa || IrSyA bhASA evaNA, puni kSepana AdAna | pratiSThApanAta kriyA, pAMcoM samiti vidhAna || saparama rasanA nAsikA, nayana zrota kA rodha / ghaTa Azi maMjana lajana zayana bhUmi ko zodha || vastra tyAga kecaloMca arU, laghu bhojana eka bAra dAMta mukha meM nA kareM, ThAu~ lehi AhAra / / 2. caudaha pUrava ko dhare, gyAraha aGga sujAna | upAdhyAya paccIsa guNa paDhe pahAvaM jJAna || ama Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - isI taraha prAcArya nemicandra ne drazya saMgraha meM upAdhyAya meM pAye jAne vAle nimna guNoM ko ginAyA hai| jo rayaNasayajutto rigacca dhammovaNasaraga girdo| so uvanAo appA jadivaravasaho Namo tassa || AcArya ne sAghu kahalAte haiM jo saMgha ke pramukha haiM / jo strayaM vratoM kA AcaraNa karate hai aura dUsaroM se karavAte hai ve hI AcArya kahalAte hai / ve 36 mUlagoM ke ghArI hote haiM / samantamadra, maTTAkalaka, pAtrakezarI, pramAcandra, vIrasena, jinasena, grue bhadra Adi sabhI prAcArya the| isa prakAra AcArya, upAdhyAya evaM sarvasAdhU ye tInoM hI mAnava ko sumArga para le jAne vAle haiM / apane pravacanoM se usameM ve jAgRti paidA karate hai jisase vaha apane jIvana kA acchI taraha vikAsa kara sake / ve sAhitya nirmANa karate haiM aura janatA se usake anusAra calane kA Agraha karate haiN| sampUrNa jana vAGmaya prAcAryoM dvArA nirmita hai| prastuta pustaka meM saMvat 1450 se 1750 saka hone vAle rAjasthAna ke jaina santoM kA jIvana evaM unake sAhitya para prakAza DAlA gayA hai| ina 300 varSoM meM bhaTTAraka hI prAcArya, upAdhyAya evaM sarvasAdhu ke rUpa meM janatA dvArA pUSita the| ye maTTAraka prArambha meM nagna hote the / bhaTTArapha sakalakosi ko nirgrantharAjA kahA gayA hai| ma0 somakotti apane Apako bhaTTAraka ke sthAna para prAcArya likhanA adhika pasanda karate the| bhaTTAraka zubhacandra ko matiyoM kA rAjA kahA jAtA thA / bha. vIracanda mahAvratiyoM ke nAyaka the| unhoMne 16 varSa taka nIrasa AhAra kA sevana kiyA thaa| AvAM ( rAjasthAna ) meM bha0 zubhacandra, jinacandra evaM prabhA candra kI pro niSedhikAyeM haiM ve tInoM hI nagnAvasthA kI hI haiN| isa prakAra ye bhaTTAraka apanA mAcaraNa zramaNa paramparA ke pUrNata: anukUla rakhate the| ye apane saMgha ke pramukha hote the| tathA usakI dekha restra kA sArA bhAra ina para hI rahatA thaa| isake saMgha meM muni, brahmacArI, AyikA bhI rahA karatI thii| pratiSThA-mahotsavoM ke saMcAlana meM inakA pramukha hAtha hotA thaa| ina 300 varSoM meM ina bhaTTArakoM ke atirikta anya kisI bhI sAdhu kA svataMtra vyaktitva nahIM rahA aura na usane koI samAja ko dizA nirdezana kA hI kAma kiyA / isaliye ve maTTAraka evaM unake ziSNa brahmacAroM pada vAle sabhI santa the| maMDalAcArya gugaNacandra ke saMgha meM | AcArya, 1 muni, 2 brahmacArI evaM 12 prAthikAeM thii| AARAMMAmawwwcommmmmmmmmmmmmmmmmmmHAMARIME-nmanwwwmin 3. dvAdamA tapa daza dharmajuta pAle paJcAcAra / ghaTa Avazyaka gupti bhaya, acAraja pada sAra / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya meM santa zabda kA adhika prayoga nahIM huaA hai| yogondu ne sarva prathama santa zabda kA nimna prakAra prayoga kiyA hai| zigarajaraH jhAraHmaH prt:| hArA jo ehau so santu siu sAsu muriNajahi bhAu // 1167 / yahAM santa zabda sAdhu ke liye hI adhika prayukta huA hai| yadyapi laukika dRSTi se hama eka gRhastha ko jisakI pravRttiyAM jagata se aMlipta rahane kI hotI haiM, tathA jo apane jIvana ko lokahita kI dRSTi se calAtA hai tathA jisakI gatividhiyoM se kisI anya prANI ko bhI kaSTa nahIM hotA, santa kahA jA sakatA hai lekina santa zampa kA zuddha svarUpa hameM sAdhuoM meM hI dekhane ko milatA hai jinakA jIvana hI parahitamaya hai tathA jo jagata ke prANiyoM ko apane pAvana jIvana dvArA sanmArga ko ora lagAte haiN| bhaTTAraka bhI isIliye samta kahe jAte haiM ki unakA jIvana hI rASTra ko prAdhyAtmika khurAka dene ke liye samarpita ho cukA hotA hai tathA ve deza ko sAhityika, sAMskRtika evaM bauddhika dRSTi se sampanna banAte hai / the sthAna sthAna para bihAra karake jana mAnasa ko pAvana banAte hai| ye santa cAhe bhaTTAraka veza meM ho yA phira brahmacArI ke veza meM / brahma jinadAsa kevala brahmacArI the lekina unakA jIvana kA cintana evaM manana atyadhika utkarSamaya thA / bhAratIya saMskRti, sAhitya ke pracAra evaM prasAra meM dhana santoM ne mahatvapUrNa bhUmikA nibhAyI hai| jisa prakAra hama kabIradAsa, sUradAsa, tulasIdAsa, nAnaka Adi ko saMtoM ke nAma se pukArate haiM usI dRSTi se ye bhaTTAraka evaM unake ziSya bhI santa the aura unase bhI adhika unake jIvana kI yaha vizeSatA thI ki ve ghara gRhasthI ko chor3akara yAtma vikAsa ke sAtha sAtha jagate ke prANiyoM ko bhI hita kA dhyAna rakhate the / unheM apane zarIra ko jarA bho cintA nahIM thii| unakA na koI zatru bhA aura na koI mitra | ve prazaMsA-niMdA, lAbha-alAbha, taraNa evaM kaMcana meM samAna the / ve apane jIvana meM sAMsArika padArthoM se na sneha rakhate the aura na lobha tathA bhaasktiH| unake jIvana meM vikrAra, pApa, bhaya evaM AzA, lAlasA bhI nahIM hotI thii| the bhaTTAraka pUrNataH saMyamI hote the| bha. vijayakatti ke saMyama ko DigAne ke liye kAmadeva ne bhI bhArI prayatna kiye lekina anta meM use hI hAra mAnanI pdd'ii| vijayakotti apane saMyama kI parIkSA meM saphala hue / inakA prAhAra evaM vihAra pUrNata: zramaNa paramparA ke antargata hotA thaa| 15, 16 vIM zatAbdI to inake utkarSa kI vAtAbdI thI / mugala bAdazAhoM tapha ne unake caritra evaM vidvattA kI prazaMsA kI thii| unheM deza ke sabhI sthAnoM meM evaM sabhI dharmAvalambiyoM se pratyadhika sammAna milatA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paa| bAda meM to ve jainoM ke bASyAtmika rAjA kahalAne lage kintuM yahI sanake patana kA prArambhika kadama yaaN| jaina santoM ne bhAratIya sAhitya ko amUlya kRtiyAM bheMTa kI hai| unhoMne sadaiva hI loka bhASA meM sAhitya nirmANa kiyaa| prAkRta, apabhraMza evaM hindI mASAoM meM racanAyeM inakA pratyakSa pramANa hai| hindI ko rASTrabhASA banAne kA svapna inhoMne 8 vIM zatAbdI se pUrva hI lenA prArambha kara diyA thaa| muni rAmasiMha kA dohA pAhuDa hindI sAhitya kI eka amUlya kRti hai jisakI tulanA meM bhASA sAhitya kI bahuta kama kRtiyoM A skeNgii| mahAkavi tulasIdAsa jI ko to 17 vIM zatAbdI meM bhI hindI bhASA meM rAmacarita mAnasa likhane meM jhijhaka ho rahI thI kintu ina jaina santoM ne unake .0 varSa pahale hI sAhasa ke sAga prAcIna hindI meM racanAyeM likhanA prArambha kara diyA thA / jaina santoM ne sAhitya ke vibhinna aMgoM ko gallavita kiyA 1 ve kevala carita kAzyoM ke nirmANa meM hI nahIM sulajhai kintu purANa, kAvya, deli, rAsa, paMcAsikA, zataka, patrIsI, bAvanI, vivAhalo, pAkhyAna Adi kAvya ko pacAsoM rUpoM ko inhoMne apanA samarthana diyA aura unameM apanI racanAyeM nirmita karake unheM pallavita hone kA suavasara diyA / yahI kAraNa hai ki kAvya ke vibhinna aMgoM meM ina santoM dvArA nirmita racanAyeM acchI saMkhyA meM milatI haiN| mAdhyAtmika evaM upadezI racanAyeM likhanA ina santoM ko sadA ho priya rahA hai / apane anubhava ke mAdhAra para jagata kI dazA kA jo sundara citraNa inhoMne apanI kRtiyoM meM kiyA hai vaha pratyeka mAnava ko satpatha para le jAne vAlA hai| inhoMne mAnava se jagata se bhAgane ke liye nahIM kahA kintu usa meM rahate hue hI apane jIvana ko sumunnata banAne kA upadeza diyaa| zAnta evaM pAdhyAtmika rasa ke atiritA inhoMne bIra, zRMgAra, evaM anya ramoM meM bhI khUba sAhitya sRjana kiyA / mahAkavi vIra dvArA racita 'jambUsvAmIcarita' (1076) evaM bha0 ratanaphIti dvArA dhIvilAsaphAga isI koTi kI racanAyeM haiM / rasoM ke atirikta chandoM meM jitanI vividhatAeM ina santoM kI racanAoM meM milatI haiM utanI panyatra nhiiN| ina santoM kI hindI, rAjasthAnI, evaM gujarAtI bhASA kI racanAyeM vividha chandoM se AplAzrita haiM / lekhaka kA vizvAsa hai ki bhAratIya sAhitya kI jitanI adhika sevA evaM surakSA ina jana santoM ne kI hai utanI adhika sevA kisI sampradAya athavA * dharma ke sAdhu varga dvArA nahIM ho sakI hai| rAjasthAna ke ina santoM ne svayaM na to vividha Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASAoM meM saikar3oM hajAroM kRtiyoM kA sRjana kiyA hI kintu apane pUrvavartI AcAryoM, sAdhunoM, kaviyoM evaM lekhakoM kI racanAmoM kA bhI bar3e : prema, zraddhA evaM utsAha se sayaha kiyA / eka eka gdha kI tanI hI pratimA likhavA kara grantha bhaNDAroM meM virAjamAna kI aura janatA ko unheM par3hane evaM svAdhyAya ke liye protsAhita kiyA / rAjasthAna ke Aja saikar3oM hastalikhita grantha bhaNDAra unakI mAhityika mevA ke jvalaMta udAharaNa haiM / jaina santa sAhitya saMgraha kI dRSTi se kabhI jAtivAda evaM sampradAya ke cakkara meM nahIM par3he kintu jahAM se unheM acchA evaM kalyANakArI sAhitya upalabdha huA vahIM se usakA saMgraha karake zAstra bhaNDAroM meM saMgrahIta kiyA gayA / sAhitya saMgraha kI dRSTi se inhoMne sthAna sthAna para graMtha bhaNDAra sthApita kiye| inhI santoM kI sAhityika sevA ke pariNAma svarUpa rAjasthAna ke jaina apa bhaNDAroM meM 1 lAkha se adhika hastalikhita pratha' aba bhI upalabdha hote haiN| graMtha saMgraha ke atirikta inhoMne jainetara vidvAnoM dvArA likhita kAvyoM evaM anya naSoM para dIphA likha kara unake paThana pAThana meM sahAyatA phuNcaayii| rAjasthAna ke jaina maya * bhaNDAroM meM akele jaisalamera ke hI aise gaya saMgrahAlaya haiM jinakI tulanA bhArata ke kisI bhI prAcInatama evaM bar3e se bar3e gratha saMgrahAlaya se kI jA sakatI hai| unameM saMgrahIta adhikAMza pratiyAM tADapatra para lijhI huI haiM aura ve sabhI rASTra kI amUlya sampatti haiN| zvetAmbara sAdhu zrI jinacandra sUri ne saMvat 1467 meM vRhad jJAna bhaNDAra kI sthApanA karake sAhitya kI saikar3oM amUlya nidhiyoM ko naSTa hone se bacA liyA / akele jaisalamera ke ina bhaNDAroM ko dekhakara karnala TADa, DA. vUlara, DA. jaikobI jaise pAzcAtya vidvAna evaM mANDArakara, dalAla jaise bhAratIya vidvAna Azcarya cakita raha gaye the unhoMne apanI dAMtoM tale cha gulI davA lI / yadi ye pAzcAtya evaM bhAratIya vidvAn nAgaura, ajamera, prAmera evaM jayapura ke zAstra bhaNDAroM ko dekha lete to saMdamataH ve inakI sAhityika dharohara ko dekhakara nAca uThate aura phira jaina sAhitya evaM jaina saMtoM kI sevAoM para na jAne kitanI zraddhAMjaliyAM apita krte| kitane hI maya saMgrahAlaya to aba to aise ho sakate haiM jinakI kisI bhI vidvAn dvArA chAnabIna nahIM kI gaI ho / lekhaka ko rAjasthAna ke preya maNDAroM para zodha nibandha likhane evaM zrI mahAvIra kSetra dvArA rAjasthAna ke zAstra bhaMDAroM kI saMtha sUcI banAne ke avasara para 100 se bhI adhika bhaNDAroM ko dekhane kA saubhAgya prApta ho cukA hai| yadi munima yuga meM dharmAndha zAsakoM dvArA ina zAstra bhaMDAroM kA vinAza nahIM kiyA jAtA epa hamArI lAparavAhI se saikar3oM hajAroM graMpa cUhoM, dImaka evaM sIlana .. ... . 1. pratha bhaNDAroM kA vistRta paricaya ke liye lekhaka kI "jaina graMtha bhaNDArsa ina rAmasthAna" pustaka dekhiye| .. . Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se naSTa nahIM hote to patA nahIM mAja kitanI adhika saMkhyA meM ina bhaMDAroM meM praya upalabdha hote / phira bhI jo kucha avaziSTa hai ye hI ina santoM kI sAhityika niSThA ko pradarzita karane ke liye paryApta haiM / ___ prastuta pustaka meM rAjasthAna kI bhUmi ko sambat 1450 se 1750 taka pAbana karane vAle santoM kA paricaya diyA gayA hai / lekina isa pradeza meM to prAcInatama kAla se hI santa hote rahe haiM jinhoMne apanI sevAoM dvArA isa pradeza kI janatA ko jAgrata kiyA hai / DA. jyotiprasAda jI' ke anusAra "digambarAmnAya sammata SaT khaMDagamAdi mUla prAgamoM kI sarva prasiddha evaM sarvAdhika mahatvapUrNa dhavala, jayadhavala, mahAghavala nAma kI vizAla TIkAoM ke racayitA prAtaH smaraNIya svAmI vIrasena ko janma dene kA saubhAgya bhI rAjasthAna kI bhUmi ko hI prApta hai| ye prAcArya pravara zrI vIrasena bhaTTAraka kI sammAnita padavI ke dhAraka the| indramandi vRtta va tAvatAra se patA calatA hai ki Agama siddhAnta ke tasvaja zrI elAcArya citrakUTa (cittaur3a ) meM virAjate the aura unhI ke caraNoM ke sAnidhya inhoMne siddhAntAdi kA adhyayana kiyA thaa| jambUdvIpapaNpatti ke racayitA A. padmanandi rAjasthAnI santa the| prajApti meM 2398 prAkRpta mAthAoM meM tIna lokoM kA varNana kiyA gayA hai| prApti kI racanA bAMrA (koTA) nagara meM huI thii| isakA racanAkAla saMvat 805 hai| una dinoM menASTra para rAjA zakti yA satti kA zAsana thA aura dvArA nagara mevAr3a ke adhIna thaa| nayakAra ne apane Apako vIranandi kA praziSya evaM balanandi ke ziSya likhA hai / 10 vIM zatAbdI meM hone vAle haribhadra mUri rAjasthAna ke dUsare sanna the jo prAkRta evaM saMskRta bhASA ke jabaradasta vidvAn the| inakA sambandha cittaur3a se thA / Agama nathoM para inakA pUrNa adhikAra thaa| inhoMne anuyogadvAra mUtra, Avazyaka sUtra, dazavakAlika sUtra, nandIsUtra, prajJApanA sutra Adi Agama grathoM para saMskRta meM vistRta TokAeM lithI aura unake svAdhyAya meM vRddhi kii| nyAya zAstra ke ye prakANDa vidvAn the isIliye unhoMne anekAnta jayapatAkA, anakAntavAdapraveza jaise dArzanika prayoM kI racanA kii| samarAiccakahA prAkRta mApA kI sundara bAthAkRti hai jo inhIM ke dvArA gadha padya donoM meM likhI huI hai| isameM 9 prakaraNa haiM jinameM paraspara virodhI do puruSoM ke sAtha sAtha calane vAle 6 janmAntaroM kA varNana kiyA gayA hai / irAkA prAkRtika yarNana evaM bhASA citraNa donoM ho sundara hai / bhUkhyiAna bhI inaphI acchI racanA hai| hari madra ke 'yoga bindu' evaM 'yogadRSTi' samuckya mI darzana zAstra kI macchI racanAyeM mAnI jAtI hai / 1. dekhiye vIravANI kA rAjasthAna jaina sAhitya sevI vizeSAMka pRS saM06 . Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahezvarasUri bhI rAjasthAnI zve. santa the / inakI prAkRta bhASA ko 'jJAna paMcamI kahA' tathA apabhraza kI 'saMyamamaMjarI kahA' prasiva racanAyeM hai| donoM hI kRtiyoM meM kitanI hI sundara kathAeM haiM jo jaina dRSTikoNa se likhI gaI haiN| saMvat 1710 ke pazcAt ina santoM kA sAhitya nirmANa kI pora dhyAna kama hotA gayA aura ye apanA adhikAMza samaya pratiSThA mahotsavoM ke Ayojana meM, vidhi vidhAna tathA pratodyApana sampanna karAne meM lagAne lge| inake atirikta ye vAhya kriyAmoM ke pAlana karane meM itane adhika jora dene lage ki jana sAdhAraNa kA inake prati makti, zravA evaM prAdara kA bhAva kama hone lgaa| ina santoM kI mAmera, ajamera, nAgaura, jhaMgarapura, RSamadeva mAdi sthAnoM meM gAdiyAM prAvazya thI aura eka ke pazcAt dusare. maTTAraka bhI hote rahe lekina jo prabhAva ma. sakalakIti, jinacandra, zubhanA bhAdi kA kabhI rahA thA use ye santa rakha nahIM sake / 18 vIM evaM 16 vIM zatAbdI meM zrAvaka samAja meM vidvAnoM kI jo mADha sI AyI thI aura jisakA netRtva mahApaMDita Tobaramala jI ne kiyA thA usase bhI ina bhaTArakoM ke prabhAva meM kamI hotI gaI kyoMki ina do zatAbdI meM hone vAle prAyaH sabhI vidvAna una bhaTTArakoM ke viruddha theM / digambara samAja meM "terahapaMdha" ke nAma se jisa nave paMtha ne janma liyA thA vaha bhI ina sannoM dvArA samarthita bAhmAcAra ke virUddha thA lekina ina saba virodhoM ke hone para bhI vicAra samAja meM santa ke rUpa meM mAraka paramparA calatI rhii| yadyapi ina santo ne sAhitya nirmANa kI pora pradhika dhyAna nahIM diyA lekina prAvIna sAhitya kI jo kucha surakSA ho sakI hai usameM inakA pramukha hAtha rahA / nAgaura, ajamera, Amera evaM jayapura ke bhaNDAroM meM jisa vizAla sAhitya kA saMgraha hai vaha saba ina santoM dvArA kI gaI sAhitya surakSA kA hI to suphala hai isaliye kisI bhI dRSTi se inakI sevAoM ko bhulAyA nahIM jA sakatA / mAmera gAdI se sambandhita bha. devendrakIti, mahendrakIti, kSemendrakItti, surendrakItti evaM narendrakIti, nAgaura gAdI para hone vAle bha0 ratnakIti ( saM0 1745) evaM vijayakIti (18.2) prAdi ke nAma ullekhanIya haiN| ma. vijayakatti apane samaya ke acche vidvAna the pora praba sapha unakI kitanI hI kRtiyAM upalabdha ho cukI hai inameM kArNAmRtapurANa, zreriNacarita, jambUsvAmIcarita mAdi ke nAma vizeSata: ullekhanIya hai| sAhitya surakSA ke atirikta ina santoM ne prAcIna mandiroM ke jIrNodvAra evaM navIna mandiroM ke nirmANa meM vizeSa yoga diyaa| 18 vIM enaM 19 vIM zatAbdI meM saMkar3oM vimvapratiSThAyeM sampanna huI aura inhoMne unameM vizeSa rUpa se bhAga lekara unheM saphala sAne kA pUrA prayAsa kiyaa| ye hI una. mAyojanoM ke vizeSa atithi Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the| saMvat 1746 meM cAMdakher3I meM bhArI pratiSThA huI thI usakA varNana eka paTTAvalI meM diyA hugrA hai jisase patA calatA hai ki samAja ke eka varga ke virodha ke uparAMta bhI aise samArohoM meM inheM hI vizeSa atithi banAkara Amantrita kiyA jAtA thaa| jobanera ( saMvat 1551 ) bAMsakho / saMvat 1783) mAroTha (saM0 1764 ) bUndI (saM0 1781 ) samAI mAdhopura ( saM0 1826) ajamera ( saM 1852, jayapura ( saM0 1861 evaM 1.67 ) prAdi sthAnoM meM jo sAMskRtika pratiSThA prAyojana sampanna hue the una sabameM ina santoM kA vizeSa hAtha thaa| prastuta pustaka ke sambandha meM jaina santoM para eka pustaka levAra karane kA paryApta samaya se vicAra cAna rahA thA kyoMki jaba kAbhI ganta sAhitya para prakAzita hone vAlI pustaka dekhane meM Ato aura usa meM jaina santoM ke bAre meM koI bhI ullekha nahIM dena kara hindI vidvAnoM ke inake sAhitya kI upekSA se duHkha bhI hotA kintu sAtha meM yaha bhI movanA ki jaba taka unako koI sAmagrI hI upalabdha nahIM hotI taba taka yaha upekSA isI prakAra calatI rahegI / isalie sarva prathama rAjasthAna ke jaina santoM ke jIvana evaM unakI sAhitya sevA para likhane kA nizcaya kiyA gyaa| kintu prAcInakAla se hI hone vAle ina sannoM kA eka ho pustaka meM paricaya diyA jAnA sambhava nahIM thA isalie saMvat 1450 se 1750 taka kA samaya hI adhika upayukta samajhA gayA kyoMki yahI samaya ina santoM ( bhaTTArakoM ) kA svarNa kAla rahA thA ina 300 varSoM meM jo prabhAvanA, tyAga evaM sAhitya sevA kI dhuna ina santoM kI rahI vaha sabako prApanAnvita karane vAlI hai| pustaka meM 54 jaina santoM ke jIvana, vyaktitva evaM kRtitva para prakAza DAlA hai| inameM kucha santoM kA to pAThakoM ko saMbhavataH prathama bAra paricaya prApta hogaa| ina sansoM ne apane jIvana vikAsa ke sAtha sAtha jana jAgRti ke lie kisa kisa prakAra ke sAhitya kA nirmANa kiyA vaha saba pustaka meM prayukta sAmagrI se bhalI prakAra jAnA jA sakatA hai| vAstava meM ye sacce arthoM meM santa the| apane svayaM ke jIvana ko pavitra karane ke pazcAt unhoMne jagata ko usI mArga para calane kA upadeza diyA thA / ve sacce artha meM sAhitya evaM dharma pracAraka the| unhoMne matiH kAvyoM kI hI racanA nahIM kI kintu bhakti ke atirikta adhyAtma, sadAcararae ena mahApuruSoM ke jIvana ke zrApAra para bhI kRtiyoM likhane aura unake paThana pAThana kA pracAra kiyaa| ve kamI eka sthAna para jama kara nahIM rahe kintu deza ke vibhinna grAma nagaroM meM vihAra karake jana jAti kA zavanAda phUkA / pustaka ke anta meM kucha laghu racanAyeM eva kucha racanAtroM ke pramukha sthaloM ko avikala rUpa se diyA gayA hai| jisase vijJAna evaM pAdaka ina racanAoM kA sahaja nAka se Ananda le ske| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( da ) AmAra sarve prathama meM vartamAna jaina santa pUjya muni zrI vidyAnanda jI mahArAja kA pratyadhika AbhArI hUM jinhoMne pustaka para AzIrvAda ke rUpa meM apanA zrabhimata likhane kI kRpA kI hai / yaha kRti zrI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIra jI ke sAhitya zodha vibhAga kA prakAzana hai isake liye maiM kSetra prabandha kAriNI kameTI ke sabhI mAnanIya sadasyoM tathA vizeSataH sabhApati DA0 rAjamalajI kAsalIvAla evaM maMtrI zrI gaMdIlAlajI sAha eDavokeTa kA AbhArI hUM jinake sad prayatnoM se kSetra kI ora se prAcIna sAhitya ke khoja evaM usake prakAzana jaisA mahatvapUrNa kArya sampAdita ho rahA hai / vAstava meM kSetra kameTI ne samAja ko isa dizA meM apanA netRtva pradAna kiyA hai / pustaka kI bhUmikA zrAvaraNIya DA0 satyendra jo adhyakSa hindI vibhAga rAjasthAna vizvavidyAlaya meM likhane kI mahatI kRpA kI hai| DaoNkTara sAhaba kA mujhe kAphI samaya se paryApta sneha evaM sAhityika kAryoM meM nirdezana milatA rahatA hai isake lie maiM unakA hRdaya se AbhArI hUM meM mere sahayogI zrI mI pUrNa AbhArI hUM jinhoMne pustaka ko taiyAra karane meM hai / maiM zrI premacanda rovakA kA bhI AbhArI hUM jinhoMne isakI anukrama rikArya t anupacanda jI nyAyatIrthaM phA apanA pUrNa sahayoga diyA taiyAra kI haiN| dinAMka 1-6-6:5 DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya sUcI * pRSTha saMkhyA 22-36 36-46 63-66 70-82 13-105 106-112 krama saM0 nAma prakAzakIya bhUmikA prastAvanA zatAbdi kramAnusAra santoM kI sUcI 1. bhaTTAraka sakalakAtti 2. brahma jinadAsa 3. prAcArya somakIti 4. bhaTTAraka jJAnabhUSaNa 5. bha. vijayakIti 6. brahma bUcarAja 7. saMta kavi azodhara 8. bhaTTAraka bhacandra ( prathama ) 6. santa ziromariNa vIracandra 10. saMta sumatikIti 11. brahma rAmamalla 12. maTTAra ka ratnakoti 13. dhAra holI ke santa kumudacandra 14. muni abhaya candra 15. brahma jayasAgara 16. prAcArya candrakoti ma. zubhacandra ( dvitIya ) 18. bhaTTAraka narendrakItti bha0 surendra kAtti 20. bha. jagatkIti 21. muni mahanandi 22. ma. sudana kIti 23. bha. jinacandra 24. maTTAraka prabhAcandra 25. a0 guNakIti 118-126 125-134 135-147 148-152 153-155 156-156 160-164 165-168 169-170 171-172 175-180 180-183 183-186 186 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. AcArya jinasena 27. brahma jIvandhara 28. brahma dharma 29. bha0 zramayanandi 30. na0 jayarAja 31. sumatisAgara 62. brahma gaNeza 33. saMyama sAgara 34. tribhuvanakIti 35. bhaTTAraka ratnacanda (prathama) 36. a0 ajita AcAyaM narendrakItti 38. 39. kalyArAko si 40. bhaTTAraka mahIcandra 41. bra0 kapUracanda 42. harSa kI li 43. ma0 sakalabhUSaNa 44. muni rAjacandra 45. bra0 dharmasAgara 46. vidyAsAgara 47. ma0 ratnacanda (dvitIya ) 48. vidyAbhUSaNa 46. jJAnakIti 50. muni sundarasUri 51. mahopAdhyAya jayasAgara 52. vAcaka matizekhara 53. hIrAnandasUri 54. vAcaka vinayasamudra I saM 1 katipaya laghu kRtiyAM evaM uddharaNa ma0 sakalakotti a0 [jinadAsa AcArya somakIrti 1. sArakhIkhAmapirAsa 2. samyaktva - mithyAtva rAsa 2. gurvAvi 186-187 188 188-189 190 190 - 191 161 - 162 22 191-163 261-224 {" 165 - 166 166 167 198 - 202 202-206 206 206-207 207 207-208 208 - 206 209 206 - 211 211 211-212 212 212 212-213 213 - 214 215-219 220-225 226-228 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- - - - --- 4. prAdIzvaraphAga 5. santoSa jayatilaka 6. balibha caupAI 7. mahAvIra chanda 8. vijamakItti chanda 2. bora biz2ArA phAga 10. pada zAnabhUSaNa bra. vacarAja vayazodhara bha0 zubhacandra - - 226-233 234-253 254-257 258-262 262-266 266-270 270-271 272-274 275 276-277 278-280 - vIracanda ratnakItti kumudacandra 12. candA gIta 13. cunaDI gIta 14. haMsa tilaka rAsa graMthAmukramaNikA prayakArAnumaNikA nagara-nAmAnukramaNikA zuddhAzuddhi patra ma. prabhayacandra 7. jayasAgara a. bhajita - . Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatAbdi kramAnusAra santoM kI nAmAvali -: : 15 vIM zatAbdi nAma saMvat 1443-1464 1445-1515 bhaTTAraka sakasa kotti brahma jinadAsa muni mahanandi mahopAdhyAya jayasAgara hIrAnanda sUri . 1450-1510 1484 16 vIM zatAbdi 1508 1507 1526-40 bhaTTAraka bhuvanakoti bhaTTAraka jinacandra bhAcArya somakotti bhaTTAraka jJAnabhUSaNa brahma bhUdharAja AcArya jinasena bhaTTAraka prabhAcandra brahmA guNakoti bhaTTAraka vijayakotti saMta kavi yazodhara muni sundharasUri brahmA jIpaMdhara brahma dharma gadhi 15 -1600 1558 1571 1552-1570 1520-60 1501 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAbhUSaNa vAcaka matizekhara pAcaka vinayasamupa bhaTTAraka zubhacanna ( prathama ) 1600 1514 1138 1540--1613 17vIM zatAbdi 1580-1655 1620 1615 -1636 1640 1630 1600 - 1665 brahma jayasAgara khIracandra sumatikoti brahma rAyamalla bhaTTAraka ranakotti bhaTTAraka kumuvacandra abhayacandra AcArya candrakItti bhaTTAraka abhayanandhi baha jayarAma sumatisaragara brahma gaNeza saMyamasAgara tribhuvanakotti bhaTTAraka rattacandra (prathama) brAhma ajita AcArya narendra kAtti kalyANakokti bhaTTAraka mahocandra brahma kapUrasanna harSakIti bhaTTAraka saphalabhUSaNa 1606 1676 1646 1646 1667 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni rAjacandra jJAnakoti mahopAdhyAya samaya sunvara ( na ) 18 vIM zatAbdi bhaTTAraka zubha (dvitIya) brahma dharmasAgara vidyAsAgara bhaTTAraka raznacandra (dvitIya) bhaTTAraka narendrakIti bhaTTAraka surendrakotta bhaTTAraka jagatkIti -:: $: $ 1684 1656 1620-1700 1745 - 1757 1691 - 1722 1722 1733 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka sakalakotti bhaTTAraka sa kAla kAti 15 vI zatAbdI ke pramukha jana santa the| rAjasthAna evaM gujarAta meM 'jana sAhitya evaM saMskRti' kA jo jabaradasta pracAra evaM prasAra ho sakA thA- usameM inakA pramukha yogadAna thaa| inhoMne saMskRta evaM prAkRta sAhitya ko naSTa hone se bacAyA aura deza meM usake prati eka adbhuta AkarSaNa paidA kiyaa| unake hudara meM Atma sAdhanA ke sAtha sAdha sAhitya-rovA ko utvATa abhilApA thI isalie yuvAvasthA ke prArambha meM hI jagata ke vaibhava ko TukarA bara sanyAsa dhAraNa kara liyaa| pahile inhoMne apanI jJAna pipApA ko zAnta diyA aura phira bImoM nava nimita racanAtroM ke dvArA samAja evaM deza ko eka nayA jJAna prakAza diyA / ve jaba taka jIvita rahe, taba taka deza meM aura vizeSataH bAgar3a pradeza evaM gujarAta ke kucha bhAgoM meM mAhityika evaM sAMskRtika jAgaraNa kA zaMkhanAda phUkate rahe / 'sakalakotti' anokhe santa the / apane dharma ke prati unameM gaharI AsthA thii| jaba unhoMne logoM meM phaile ajJAnAndhakAra ko dekhA to unameM cupa nahIM rahA gayA aura jIvana paryanta deza meM eka sthAna se dUsare sthAna para bhramaNa karake tatkAlIna mamAja meM eka nava jAgaraNa kA sUtrapAta kiyaa| sthAna sthAna para unhoMne graMtha saMgrahAlaya sthApita kie jinameM unake ziSya evaM prazijya sAhitya lekhana evaM pracAra kA kArya karate rahate the / unhoMne apane ziSyoM ko sAhitya-nirmANa kI ora prerita kiyA / ve mahAn vyaktitva ke dhanI the / jahA~ bhI unakA vihAra hotA vahIM eka anokhA hekSya upasthita ho jAtA thA / sAhitya evaM saMskRti ko rakSA ke lie logoM kI kI ToliyAM bana jAlIM aura una ke sAtha rahakara inakA pracAra kiyA pAratI / jIvana paricaya 'santa sakAla kIti' kA janma saMvat 1443 (mana 1386) meM huA thaa|" 310 premasAgara jI ne "hindI jaina bhakti-kAvya paura kavi' meM sakalakI tti kA saMvat 1444 meM IDara gaddI para baiThane kA jo ullekha kiyA hai vaha sakalakIti rAsa ke anusAra sahI pratIta nahIM hotA / inake pitA kA nAma karamasiMha evaM mAtA kA nAma zomA thaa| 2 araNahilapura paTTaNa ke rahane vAle the| inakI jAti 1. haraSo suNIya sUvANi pAlai anya Uri supara / cauUda tritAla pramANi pUi dina putra janamIu / / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva hU~bar3a thI / honahAra viravAna ke hota cIkane pAna' kahAvata ke anusAra garbhAdhAraNa ke pazcAt inakI mAtA ne eka sundara svapna dekhA aura usakA phala pUchane para karamasiMha ne isa prakAra kahA - "taji vayaNa surigasAra, sAra kumara tumha hoisiie / nirmala gaMgAtIra, caMdana naMdana tumha taNue ||6|| jalanidhi gahira gaMbhIra khIropama sohA mnnue| te jihi taraNa prakAza jaga udyotana jasa kirariMga // 10 // bAlaka kA nAma 'pUnasiMha' athavA 'pUrNasiMha' rakhA gyaa| eka paTTAvali meM inakA nAma 'pada' bhI diyA huaA hai| dvitIyA ke candramA ke samAna vaha bAlaka dina prati dina bar3hane lagA ! usakA varNa rAjahaMsa ke samAna zubhra thA tathA zarIra battIsa lakSaNoM se yukta thaa| pAMca varSa ke hone para pUrNasiMha ko par3hane baiThA diyA gyaa| bAlaka kuzAgra buddhi kA thA isalie zIghra hI usane sabhI granthoM kA adhyayana kara liyaa| vidyArthI avasthA meM bhI inakA prahad bhakti kI ora adhika dhyAna rahatA thA tathA kSamA, satya, zauca evaM brahmacarya Adi varmA ko jIvana meM utArane kA prayAsa karate rahate the| gArhastha jIvana ke prati virakti dekhakara mAtA-pitA ne unakA 14 varSa kI avasthA meM hI vivAha kara diyA lekina vivAha baMdhana meM bAMdhane ke pazcAt bhI unakA mana saMsAra meM nahIM lagA aura ce udAsIna rahane lge| putra kI gati-vidhiyAM dekhakara mAtA-pitA ne unheM bahuta samajhAyA aura kahA ki unake pAsa jo apAra sampatti hai, mahala-makAna hai, naukara-cAkara haiM, usake vairAgya dhAraNa karane ke pazcAt - vaha kisa kAma AvegA ? yauvanAvasthA sAMsarika sukhoM ke bhoga ke lie hotI hai ! saMyama kA to pIche bhI pAlana kiyA jA sakatA hai / putra evaM mAtApitA ke madhya bahuta dinoM taka vAda-vivAda calatA rahA / 2 the unheM sAdhu-jIvana kI 1. tyati mAMhi muhatavaMta hUMvar3a haraSi vkhaarinnie| karamasiMha vittapanna udayavaMta ima jANIie / / 3 / / zobhita tarasa arardhAgi, muli sarIsya sudarIya / sIla syaMgArita aGgi pekhu pratyakSe puraMdarIya / / 4 / / -sakalakotirAsa 2. devi caMcala citta mAta pitA kahi bacha suriNa / brahma maMdira bahu vitta prAvisii kAraNa kAvaNa / / 20 // lahuprA lIlAvaMta sukha bhogavi saMsAra taNAe~ / pachai divasa bahUta achii raoNyama tapa tagAe // 21 !! -sakalakItirAsa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha. sakalakIti kadinAiyoM kI ora saMketa karate tathA kabhI kabhI apanI vRddhAvasthA kA bhI ronArote lekina pUrNasiMha ke kucha samajha meM nahIM AtA aura ke bArabAra sAdhu-jIvana dhAraNa karane kI unase svIkRti mAMgate rahate / ' anta meM putra kI vijaya huI aura pUrNa siMha ne 26 veM varSa meM apAra sampatti ko tilAJjali dekara sAdhu-jIvana apanA liyaa| ve prAtmakalyANa ke sAtha sAtha jagatkalyANa kI ora cala par3e / 'bhaTTAraka sakalakIttinu rAsa' ke anusAra unakI isa samaya kevala 18 varSa kI Ayu thii| usa samaya bha0 pAnandi kA mukhya kendra nAvAM (rAjasthAna) thA aura ve Agama granthoM ke pAragAmI vidvAna mAne jAte the isalie ye bhI naMgAghAM cale gaye aura unake ziSya bana kara adhyayana karane lge| yaha unake sAdhu jIvana kI prathama pada yAtrA thii| vahAM ye prATa varSa rahe aura prAkRta evaM saMskRta ke granthoM kA gambhIra adhyayana kiyA, unake marma ko samajhA aura bhaviSya meM sata-sAhitya kA pracAra-prasAra hI apanA eka uddezya banA liyA / 34 veM varSa meM unhoMne AcArya padavI grahaNa kI aura apanA nAma saphalakotti rakha liyA / nagavAM se punaH vAgar3a pradeza meM Ane ke pazcAta ye sarva prathama jana-sAdhAraNa meM sAhityika cetanA jAgrata karane ke nimitta sthAna sthAna para bihAra karane lage / eka bAra ve khor3aNa nagara Aye aura nagara ke bAhara udyAna meM dhyAna lagAkara baiTha gae / udhara nagara se AI huI eka bAlikA ne jaba nagna mAdhu ko dhyAnastha baiThe dekhA to ghara jA kara usane apanI sAsa se jina zabdoM meM nivedana kiyA--usakA eka paTTAvali meM nimna prakAra varNana milatA hai: "eka zrAvikA pAMgI gayA haptAM to pAMgI marIne te mAraga prAcyA ne thAvikA svAmI samo jo ho rahA lene mana meM vicAra karyo te bhArI sAsujI yAta kahetA itA to vA sAdhu dIro the, te zrAvikA utAveli jAI ne ponI sAsujI ne bAta kahI jii| sAsUjI eka bAta kahU te sacilo jI / te mAsU kahI su kahe cha bahu / sAsUjI eka sAdhu jIno prasAda cha tehA sAghUjI baiThA cha jI te kane eka kATha kA bara. lana cha jii| eka moranA pIchIkA che jI tathA sAdhu baiThA chA jI I tAre sAsu ye mana meM vIcAra karine rayA nI / aho bahu / riSi muni mAyA ho se| 1. vayariNa ji suravi, pUna pitA prati ima kahie / nija mana suvisa karevi, dhIrane tara tapa gahae // 22 / / jyovana gii gamAra, pachai pAlai sIyala gharaNA / te bahu kabaraNa vicAra viNa avasara je varasIyie / 23 / / sakalakotirAsa Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva ___ eco kahine sAsU utthii| se pache sAdhujI ne pAse prAdhyAjI / se trINa pradakSaNA dene beThA muni ulajhyA mana meM harakSyA te pache namostu namostu kArane zrI guruvandanA bhakti kI thii| pache zrI svAmIjI ne manavata lIgho hatote to potAnA punya thakI zrAvIkA pAlo zrI svAmI jI dharmavRdhI diidhii|" vihAra : 'sakalakIti' kA vAstavika sAdhu jIyana savat 1477 se prArambha hokara saMvat 1499 take rahA / mana 22 varSoM meM inhoMne mukhya rUpa se rAjasthAna ke udayapuragarapura, bAMsavAr3A, pratApagar3ha prAdi rAjyoM evaM gujarAta prAnta ke rAjasthAna ke samIpastha pradeza meM khUba bihAra kiyaa| usa samaya jana sAdhAraNa ke jIvana meM dharma ke prati kAphI zithilatA prAgaI thI / sAdhu saMtoM ke vihAra kA prabhAva zrA / jana-sAdhAraNa kI na to svAdhyAya ke prati ruci rahI thI aura na unheM sarala bhASA meM sAhitya hI upalabdha hotA thaa| isalie sarva prathama sakalakrItti ne una pradezoM meM vihAra kiyA aura sArI samAja ko eka sUtra meM bAMdhane kA prayAsa kiyA / hasI uddezya se unhoMne kitanI hI mAtrA-saMghoM kA netRtva kiyA / sarva prathama 'saMgha pati sIMha' ke sAtha girinAra yAtrA Arambha kii| phira ve caMpAnera kI pora yAtrA karane nikale / vahAM se Ane ke pazcAta haMbar3a jAtIya ratanA ke sAtha mAMgItugI kI yAtrA ko prasthAna kiyA / isake pazcAt unhoMne anya tIrthoM kI vandanA kii| jisase rAjasthAna evaM gujarAta meM eka cetanA kI lahara daur3a gayI / pratiSThAoM kA Ayojana tIrthayAtrAoM ke samApta hone ke pazcAta 'sakalakoti' ne nava mandira nirmANa evaM pratiSThA karavAne kA kArya hAtha meM liyaa| unhoMne apane jIvana meM 14 bimba pratiSThAnoM kA saJcAlana kiyA / isa kArya meM yoga dene vAloM meM maMghAti narapAla evaM unakI patnI bahurAnI kA nAma vidoSanaH ullekhanIya hai| galiyAkoTa meM saMvapati gularAja ne inhIM ke upadeza se caturviMzati jina bimba kI sthApanA kI thI / nAgadraha jAti ke zrAvaka saMpatti ThAkurasiMha ne bhI kitanI hI bimbA pratikSAoM meM yoga diyA / bAbU nagara meM unhoMne eka pratiSThA mahotsava kA saJcAlana kiyA thA jisameM tIna cauvIsI kI eka vizAla pratimA parikara sahita sthApita kI gii| santa sakalakIti dvArA saMvata 1490, 1492, 1497 Adi saMvatoM meM pratiSThApita muttiyAM udayapura, DUgarapura evaM sAgavAr3A Adi sthAnoM ke jaina mandira meM milatI hai / pratiSThA mahotsavoM ke ina AyojanoM se tatkAlIna samAja meM janajAgati kI jo bhAvanA utpanna huI thI, usane una pradezoM meM jaina dharma evaM saMskRti ko jIvita rakhane meM apanA pUrA yoga diyA / 1. pavara prAsAda AbbU sahire ta sa parikari jinavara triNI cauvIsa / ta sa kIgho pratiSdhA teha taNoe, guri melavi cauvidha saMdhya sarIsa / / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma0 sakala phIti vyaktitva evaM pANDitya : bhaTTAraka sakalako ti asAdhAraNa vyaktitva vAle santa the| inhoMne jina 2 paramparAoM kI nIMva rakhI, unakA bAda meM khUba vikAsa huaa| pradhyayana gaMbhIra thAisalie koI bhI vidvAna inake sAmane nahIM Tika sakatA thaa| prAkRta evaM saMskRta bhASAnoM para inakA samAna adhikAra thA / brahma jinadAsa evaM ma. bhuvanakIti jaise vidvAnoM kA inakA ziSya honA hI inake prabala pANDitya kA sUcaka hai / inakI vANI meM jAdU thA isalie jahAM bhI inakA vihAra ho jAtA thA-vahIM inake saMkaDoM bhakta bana jAte the / ye svayaM to yogyatama vidvAna the hI, kintu inhoMne apane ziSyoM ko bhI apane hI samAna vidvAn banAyA / brahma jinadAsa ne apane jambU svAmI caritra meM inako mahAkavi, nintha rAjA evaM zuddha caritradhArI' tathA harivaMza purANa meM taponidhi evaM ninya thaSTha Adi upAdhiyoM se sambodhita kiyA hai| bhaTTAraka sakalabhUSaNa ne apane upadeza ratnamAlA kI prazasti meM kahA hai ki sakalakatti jana-jana kA citta svataH hI apanI ora AkRSTa kara lete the| ye puNya mUrtisvarUpa the tathA purANa granthoM ke racayitA the / 3 isI taraha bhaTTAraka gumacandra ne 'sakalakIti' ko purANa evaM kAvyoM kA prasiddha netA kahA hai| inake atirikta inake bAda hone vAle prAyaH sabhI maTTAraka 'santoM ne sAnAlakIti ke vyaktitva evaM vidvatA ko bhArI prazaMsA kI hai / ye bhaTTAraka the kintu muni nAma se bhI apane-aApako sambodhita karate the / 'dhanyakumAra caritra' grantha kI puSpikA meM inhoMne apane-ApakA 'muni sakalakIti' nAma se paricaya diyA hai| ye svayaM rahate bhI nagna avasthA meM hI the aura isIlie ye nigrandhakAra athavA 'nirgantharAja' ke nAma se bhI apane ziSyoM dvArA sambodhita kiye gae haiN| inhoMne bAgar3a pradeza meM jahAM bhaTTArakoM kA koI prabhAva nahIM thA-saMvat 1492 meM galiyAkoTa 1. tato bhavattasya jagatprasiddha : paTTa manojJe sakalAdikottiH / mahAkaviH zuddhacaritradhArI nindharAjA jagati pratApI / / ___ jammUsvAmIcaritra 2. tatpaTapaMphejavikAsabhAsvAna babhava nigranthavaraH pratApo / mahAkavitvAdikalApravINa: taponidhiH zrI sakalAdikIsiH // harivaMza purANa 3. tatpadhArI janacisahArI puraannmukhyottmshaastrkaarii| bhaTTArakIsakalAdikottiH prasiddhanAmA jani puNyamUtiH // 216 // -upadeza ratnamAlA sakalabhUSaNa Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jana saMta : vyaktitva evaM kRtitva meM eka bhaTTAraka gAdI kI sthApanA kI aura apane-prApako sarasvatI gaccha evaM balAtkAragaNa kI paramparA meM bhaTTAraka ghoSita kiyA / ye utkRSTa tapasvI the tathA apane jIvana meM inhoMne kitane hI pratoM kA pAlana kiyA thaa| saphalakotti ne janatA ko jo kucha cAritra sambandhI upadeza diyA, pahile use apane jIvana meM utaaraa| : 2 vAI keka korTa se samaya meM 35 se adhika granthoM kI racanA, vividha grAmoM evaM nagaroM meM bihAra, bhArata ke rAjasthAna, gujarAta, uttara pradeza, madhyapradeza prAdi pradevoM ke tIrthoM kI pada yAtrA evaM vividha vratoM kA pAlana kevala sakalakI tti jaise mahA vidvAn evaM prabhAvazAlI vyaktitva vAle sAva se hI sampanna ho sakate the / isa prakAra ye zraddhA. zAna evaM bAritra se vibhUSita utkRSTa evaM akarSaka vyaktitva vAle sAghu the / ziSya-paramparA bhaTTAraka sakalakotti ke kula kitane ziSya the isakA koI ullekha nahIM milatA lekina eka padAvalI ke anusAra inake svargavAsa ke pazcAta inake ziSya dharmakItti ne notanapura meM bhaTTAraka gaddI sthApita kI / phira vimalendra kAtti bhaTTAraka huye aura 12 varSa taka isa pada para rhe| inake pazcAt ghA~tarI gAMva meM saba zrAvakoM ne milakara saMghavI somarAsa zrAvaka ko bhaTTAraka dIkSA dI tathA unakA nAma bhuvanakItti rakhA gayA / lekina anya paTTAyaliyoM meM evaM isa paramparA hone vAle sannoM ke granthoM ko prazastiyoM meM sudhanakotti ke atirikta aura kisI maTTAraka kA ullekha nahIM miltaa| svayaM bha. bhuvanakIti, brahma jinadAsa, jJAnabhUpaNa, zubhacaMda prAdi sabhI santoM ne bhuvanakItti ko hI inakA pramukha ziSya honA mAnA hai| yaha ho sakatA hai ki bhuvanaphItti ne apane Apako sakalakIti se sIdhA sambandha batalAne ke liye ukta donoM santoM ke nAmoM ke ullekha karane ko paramparA ko nahIM DAlanA cAhA ho| bhuvana kItti ke atirikta sakala krotti ke pramukha ziSyoM meM brahma jinadAsa kA nAma ullekhanIya hai jo saMgha ke sabhI mahAvratI evaM brahmacAriyoM ke pramukha the / ye bhI apane gurU ke samAna hI saMskRta evaM rAjasthAnI ke pracaMDa vidvAna the aura sAhitya meM vizeSa ruci rakhate the| 'sakala kIttinurAsa' meM bhuvanako tti evaM brahma jina dAsa ke atirikta lalitakIti ke nAma kA aura ullekha kiyA hai / isake atirikta unake saMgha meM AryikA evaM kSullikAyeM thI aisA bhI likhA hai 1 1 1. Avi ziSya AcArijahi guri bokhIyA bhUtali bhuvanakItti / jayavanta zrI jagataguru guri dhokhIyA lalitakokti / / mahAvatI brahmacArI ghaNA jiNavAsa golAgAra pramukha apAra / ajikA bhullikA sayalasaMgha guru sobhita sahita saphala parivAra / / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaH sakalakIti mRtyu eka paTTAvali ke anusAra bha, saphalakotti 56 varSa taka jIvita rhe| saMvat 1469 meM mahasAnA nagara meM unakA svargavAsa huaa| paM. paramAnandajI zAstrI ne bhI 'prazasti saMgraha' meM inako mRtyu paMvat 1499 meM mahasAnA (gujarAta) meM honA likhA hai / DA. jyotiprasAda jaina evaM DA. premasAgara bhI isI saMbat ko sahI mAnate haiN| lekina DA. jyotiprasAda inakA pUrA jIvana 81 varSa kA svIkAra karate haiM jo aba lekhaka ko prApta vibhinna paTTAvaliyoM ke anusAra yaha sahI nahIM jAna par3atA / 'sakalakotirAsa' meM unakI vistRta jIvana gAthA hai| usameM spaSTa rUpa se saMvata 1443 ko janma saMvat mAnA gayA hai| ___ saMvat 1471 se prArambha eka paTTAvali meM bha. sakalakIti ko bha, padyanandikA caturtha ziSya mAnA gayA hai aura unake jIvana ke sambandha meM nimna prakAza DAlA gayA hai... 1. 4 cotho celo prAcArya zrI sakalakotti varSa 26 chabIsamI tAhA zrI padartha pATaNanAhatA tINI dIkSA lIdhI gAMva zrI nIrAvA madhye / palke guru phane varSa 34 cotIsa thayA / 2. pache varSa 56 chapanIsANe svageM potAsAho te vAre puThI svAmI sakalakIrti ne pATe dharmakItti svAmI nolanapura saMce thAppA / 3. eDvA dharma pharaNI karAvatA bAgaDarAya ne desa kubhalagaDha nava sahastra madhya saMghalI desI pradesI nyAhAra kama karatA dharmapadesa detA navA grantha sudha karatA varSa 22 vyAhAra karma karine dharma saMghalI pradatyA / ukta tathyoM ke prAdhAra para yaha nirNaya sahI hai ki ma. sakalakItti kA janma saMvata 1443 meM huaA thA 1 thI vidyAdhara joharApurakara ne 'bhaTTAraka sampradAya' meM sakalakItti kA samaya saMvat 1450 se saMvat 1510 taka kA diyA hai| unhoMne yaha samaya kisa prAdhAra para diyA hai isakA koI ullekha nahIM kiyA / isaliye sakalakItti kA samaya saMvat 1443 se 1499 taka kA hI sahI jAna par3atA hai| tatkAlIna sAmAjika avasthA ma. sakalakotti ke samaya deza kI sAmAjika sthiti acchI nahIM thii| samAja meM sAmAjika evaM dhArmika cetanA kA prabhAva thaa| zikSA kI bahuta kamI thii| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMpta : vyaktitva evaM kRtitva sAdhunoM kA abhAva thA / bhaTTArakoM ke nagna rahane kI prathA thii| straya bhaTTAraka sakalakIti bhI nagna rahate the| logoM meM dhArmika zraddhA bahuta thii| tIrthayAtrA bar3e 2 saMghoM meM hotI thI / unakA netRtva karane vAle sAghu hote the / tIrtha yAtrAeM bahuta lambI hotI thI tathA vahIM se sakuzala lauTane para bar3e 2 itsava evaM samAroha kiye jAte the| bhaTTArakoM ne paMcakalyANaka pratiSThAoM evaM anya dhArmika samAroha karane kI acchI pradhA DAla dI thii| inake saMgha meM muni, AyikA, thAvaka prAdi sabhI hote the / sAdhuoM meM jJAna prApti kI kAphI abhilASA hotI thI tathA maMgha ke sabhI sAdhunoM ko par3hAyA jAtA thA / grantha racanA karane kA bhI khUba pracAra ho gayA thA / bhaTTAraka maraNa bhI khUba grantha racanA karate the / ve prAyaH apane grantha zrAvakoM ke Agraha se nibaddha karate rahate the / vrata upavAsa kI samApti para zrAvakoM dvArA una grantroM ko pratiyAM vibhinna grantha bhaNDAroM ko meMTa svarUpa de dI jAtI thii| maTTArakoM ke sAtha hastalikhita granthoM ke aste ke baste hote the / samAja meM striyoM kI sthiti acchI nahIM zrI aura na unake par3hane likhane kA sAdhana thA / vratodyApana para unake prAgraha se granyoM kI svAdhyAyArtha pratilipi karAI jAtI thI aura unheM sAdhu santoM ko par3hane ke lie de diyA AtA thaa| sAhitya sevA sAhitya sevA meM sakalagIti kA jabaradasta yoga rahA / 'kabhI to aisA mAlUma hone lagatA hai jaise unhoMne apane sAdhu jIvana ke pratyeka kSaraNa kA upayoga kiyA ho / saMskRta, prAkRta evaM rAjasthAnI bhASA para inakA pUrNa adhikAra thA / ve sahaja rUpa meM hI kAvya racanA karate the isaliye unake mukha se jo bhI vAkya nikalatA thA yahI kAvya rUpa meM parivartita ho jAtA thA / sAhitya racanA ko paramparA sakalakIti ne aisI DAlI ki rAjasthAna ke bAgA evaM gujarAta pradeza meM hone vAle aneka sAdhu santoM ne sAhitya kI dUva sevA kI tathA svAdhyAya ke prati jana sAdhAraNa ko bhAvanA ko jAgrata kiyA / inhoMne apane antima 22 varSa ke jIvana meM 27 se adhika saMskRta racanAyeM evaM 8 rAjasthAnI racanAyeM nibaddha kI tho| 'sakalakottinu rAsa' meM inakI mukhya 2 racanAoM ke jo nAma ginAye haiM ve nimna prakAra haiM cAri niyoga racanA karIya', guda kavita taNu havi suragahu vicAra / 1. yatI-AcAra 2. thAvakAcAra 3. purAga 4. AgamasAra kathita apAra / / 5. prAdipurANa 6. uttarapurANa 7. zAMti 8. pAsa 9. va mAna 10. mali caritra / prAdi 11, yazodhara 12. dhanyakumAra 13. sukumAla 14. sudarzana caritra pavitra / / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 sakalakoti 15. paMcaparameSThI gaMdha kuTIya 16. bhraSTAnikA 17. gaNadhara bheya / 18. solahakAra pUjA vidhi garie savi pragaTa prakAsiyA seya // 19. suktimuktAvali 20. kramavipAka guri racIya DAImA pari vividha parigraMtha | maraha saMgIta piMgala nipuNa guru gurau zrI sakalakItti niyatha // lekina rAjasthAna meM graMtha bhaMDAroM kI jo prabhI khoja huI hai unameM hameM abhI- taka nimna racanAyeM upalabdha ho sakI haiM / saMskRta kI racanAyeM 1. mulAcArapradIpa 2. praznottaropAsakAcAra 3. zrAdipurANa 4. uttarapurANa 5. zAMtinAtha caritra 6. varddhamAna caritra 6. mallinAtha caritra 8. yazodhara caritra 9. dhanyakumAra caritra 10. sukumAla caritra 11. sudarzana caritra 12. sadbhASitAvali 12. parirvanAtha caritra 14. siddhAntasAra dIpaka 15. vratakathA koza 16. nemijina caritra 17. karmavipAka 15 tatvArthasAra dIpaka 19. AgamalAra 20. paramAtmarAja stotra 21. puraNa saMgraha 2. sAracatuvizatikA 23. zrIpAla caritra 24. jambUsvAmI caritra 25. dvAdazAmukSA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva pUjA graMtha 26. aSTAlikApUjA 27. solahakAragapUjA 28. gaNadhara balamapUjA rAjasthAnI kRtiyA~ 1. ArAdhanaH pratibIyasAra 2. nemIzvara gIta 3. muktAvali gIta 4. rAmokAraphala gIta 5. solaha kAraNa rAsa 6. sArasIkhAmaNirAsa 7. zAntinAya phAgu ukta kRtiyoM ke atirikta amI aura bhI racanAeM ho sakatI haiM jinakA abhI khoja honA bAkI hai / bha0 sAlakItti kI saMskRta bhASA ke samAna rAjasthAnI bhASA meM bhI koI bar3I racanA milanI cAhie, kyoMki inake pramukha ziSya brama jinadAsa ne inhIM kI preraNA evaM upadeza se rAjasthAnI bhASA meM 50 se bhI adhika racanAeM nibaddha kI thii| akele inhIM ke sAhitya para eka zodha prabandha likhA jA sakatA hai / aba yahAM bha0 sakalakati dvArA viracita kula granthoM kA paricaya diyA jA rahA hai| 1. AdipurANa-isa purANa meM bhagavAna AdinAya, bharata, bAhubali, mulocanA, jayavotti Adi mahApuruSoM ke jIvana kA vistRta varNana kiyA gayA hai / purAe sargoM meM vibhakta hai aura isameM 20 saga haiN| purANa kI iloka saM0 4628 zloka pramANa hai | varNana zailI sundara evaM sarasa hai | racanA kA dUsarA nAma 'yuSabha mAya caritra bhI hai| 2. uttarapurANa- isameM 23 lIrthakaroM ke jIvana kA varNana hai evaM sAtha meM cakravartI, balabhadra, nArAyaNa, pratinArAyaNa prAdi vAlAkA-mahApuruSoM ke jIvana kA bhI varNana hai / isameM 15 adhikAra haiN| uttara purANa, mAratIya jJAnapITha vArANasI kI ora se prakAzita ho cukA hai | 3. karmavipAka-yaha kRti saMskRta gadya meM hai| isameM prAu karmoM ke tathA unake 148 bhedoM kA varNana hai| prakRtibaMgha, pradezabaMdha, sthitibaMdha evaM anubhAga baMdha Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaH sakalakIti kI apekSA se karmoM ke baMdhakA varNana hai / varNana sundara evaM bodhagamya hai| yaha grantha 547 daloka saMsthA pramANa hai racanA sImA prkaashin| 4. tatvArthasAra dIpaka-sakAnakotti ne apanI isa kRti ko adhyAtma mahAgrantha kAhA hai / jIva, ajIva, mAnava, bandha saMbara, nirjarA tathA mokSa ina sAta tattroM kA yaNaM na 12 adhyAyoM meM nimna prakAra vibhakta hai| prathama sAta adhyAya taka jIva evaM usakI vibhinna avasthAo kA varNana hai zeSa 8 se 12 veM adhyAya meM ajIva, prAmaka, banca saMvara, nirjarA, mokSa kA kramazaH varNana hai / grantha abhI taka aprakAzita hai| 5. dhanyakumAra caritra- yaha eka choTA sA grantha hai jisameM seTa dhanyakumAra ke pAyana jIvana kA mazogAna kiyA gayA hai / pUrI kathA sAta adhikAroM meM samApta hoto hai| ghanyakumAra kA sampUrNa jIvana aneka kutuhaloM evaM vizeSatAoM se otaprota hai / eka bAra kathA prArambha karane ke pazcAt pUrI paLe binA use chor3ane ko mana nahIM kahaptA / bhASA sarala evaM sundara hai| 6. nemijina paritra-nemijina caritra kA dUsarA nAma harivaMzapurANa bhI hai| neminAtha 22 veM tIrthakara the jinhoMne kRSNa yuga meM avatAra liyA thaa| ve kRSNa ke cacere bhAI the / ahiMsA meM duda vizvAsa hone ke kAraNa toraNa dvAra para pahuMcakara epha sthAna para ekatrita jIvoM ko vadha ke liye lAyA huA jAnakara vivAha ke sthAna para dIkSA grahaNa karalI thI tathA rAjula jaisI anupama sundara rAjakumArI ko tyAgane meM jarA mI vicAra nahIM kiyA / isa prakAra isameM magavAna neminAtha evaM zrI kRSNa ke jIvana evaM unake pUrva bhavoM meM varNana haiM / kRti kI bhASA kAvyamaya evaM pravAhayukta hai / isakI saMvat 1571 meM likhita eka prati prAmera zAstra maNDAra jayapura meM saMgrahIta hai| 7. mallinAtha caritra-20 veM tIrthakara mallinAtha ke jIvana para yaha eka choTA sA prabandha kAvya hai jisameM 7 sarga haiM 8. pAzvamAtha caritra-isameM 23 va tIrthakara bhagavAna pArzvanAtha ke jIvana kA varNana hai / yaha eka 23 sarga vAlA sundara kAvya hai| maMgalAcaraNa, ke pazcAt kundakunda, akalaMka, samaMtabhadra, jinasena Adi prAcAryoM ko smaraNa kiyA gayA hai| vAyubhUti evaM marubhUti ye donoM sage bhAI the lekina zubha evaM azubha karmoM ke cakkara se pratyaika bhava meM eka kA kisa taraha utthAna hotA rahatA hai aura dUsare kA ghora patana-isa kathA ko isa kAvya meM ati sundara rIti se varNana kiyA gayA hai / vAyubhUti anta meM pArzvanAtha banakara nirvANa prApta kara lete haiM tathA jagadapUjya bana jAte haiM / bhASA sIdhI, sarala evaM alaMkAramayI hai / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva 9. sudarzana caritra isa prabandha kAvya meM seTha sudarzana ke jIvana kA varNana kiyA gayA hai jo pATha paricchedoM meM pUrNa hotA hai| kAbya kI bhASA sundara evaM prabhAvayukta hai| 10. sukumAla basi...yaha eka saMdhyA hA bA sA bhUmi sakumAla ke jIvana kA pUrva bhava sahita varNana kiyA gayA hai| pUrva bhava meM huprA aura bhASa . kisa prakAra agale jIvana meM bhI calatA rahatA hai isakA varNana isa kAvya meM sundara rIti se huA hai| isameM sukamAla ke vaibhavapUrNa jIvana evaM muni avasthA kI ghora tapasyA kA prati sundara evaM romAncakArI varNana milatA hai| pUre kAvya meM 9 sarga haiN| 11. malAcAra pravIpa-yaha AcArazAstra kA grantha hai jisameM jaina sAdhu ke jIvana meM kauna 2 sI kriyAoM kI sAdhanA mAvazyaka hai-ina kriyAnoM kA svarUpa evaM unake bheda prabhedoM para acchA prakAza DAlA gayA hai / isameM 12 adhikAra haiM jinameM 28 mUla guNa,' paMcAcAra, dazalakSaNadharma, bAraha anuprekSA evaM bAraha tapa Adi. kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| 12. siddhAntasAra bIpaka--yaha karaNAnuyoga kA grantha hai-isame uddha' loka, madhyaloka evaM pAtAla loka evaM unameM rahane yAle dedoM manuSyoM aura liyayoM aura nArakiyoM kA vistRta varNana hai / isameM jaina siddhAntAnusAra sAre vizva kA bhUgaulika evaM khagaulika varNana pA jAtA hai / isakA racanA kAla saM0 1481 hai racanA sthAna hai-bar3AlI nagara / preraka the isake . jinadAsa / / 28 mUlaguNa--paMca mahAnata, paMcasamiti, tIna gupti, paMcendriya nirodha, SaTAvazyaka, kezaloMca, acelaka, asnAna, baMtapradhovana / paMcAcAra-darzana, jJAna, cAritra, tapa evaM vIrya / dazalakSaNa dharma-kSamA, bhArdava, prArjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya evaM brahmacarya / bAraha anuprekSA-anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anya tva, azuci, Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhadurlabha evaM dharma | bAraha tapa-anazana, avamaudarya, prataparisaMkhyAna, rasaparityAga, vivikta zayyAsana, kAyabaleza prAyazcita, vinaya, vaiyAvRtya , svAdhyAya, vyutsarga, dhyAna / .. .. .. -.. : .. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha* sakalakoti jaina siddhAnta kI jAnakArI ke lie yaha bar3A upayogI hai / grantha 16 sau 13. vamAna caritra-isa kAvya meM antima tIrthakara mahAvIra varddhamAna ke pAyana jIvana kA varNana kiyA gayA hai / prathama 6 sagoM meM mahAvIra ke pUrva bhavoM kA evaM zeSa 13 adhikAroM meM garbha kalyANaka se lekara nirvANa prApti taka vibhinna lokottara ghaTanAmoM kA vistRta varNana milatA hai / bhASA sarasa kintu kAvya maya hai| varNana zailI acchI hai / kavi jisa kisI varNana ko jaba prArambha karatA hai to yaha phira usI meM masta ho jAtA hai / racanA saMbhavataH abhI taka praprakAzita hai| 14. yazoghara caritra-rAjA yazodhara kA jIvana jana samAja meM bahuta priya rahA hai| isaliye isa para vibhinna bhASAmoM meM kitanI hI kRtiyAM milatI haiM / sakala kotti kI yaha kRti saMskRta bhASA kI sundara racanA hai / isameM prATa sarbha haiM / ise hama eka prabandha kAvya kaha sakate haiN| 15. sababhASitAli--yaha eka choTAsA sumASita grantha hai jisameM dharma, gagana, mithyAna, idriya. tI mAnanAsa, nAmasetana, nimrantha sevA, tapa, tyAga, rAga, Sa, lobha, Adi vibhinna viSayoM para acchA.prakAza DAlA gayA hai| bhASA sarala evaM madhura hai / padyoM kI saMkhyA 389 hai| yahAM udAharaNArtha tIna pada diye jA sarveSu jIveSu dayA kurutvaM, satyaM vaco vahi dhanaM parepA / cAyamasevA tyaja sarvakAlaM, parigrahaM muca kuyonibIjaM / / yamadamasamajAtaM sarvakalyANabIja / sugati-gamana-hetu tIrthanArtha praNItaM / mavajalanidhipotaM sArapAyayamucca-- styaja sakalavikAraM dharma ArAdhayatvaM / / (3) mAyAM karoti yo mUr3ha indrayAdikamevanaM / guptapApaM svayaM tasya vyaktaM bhavati kuSThavata !! 16. zrIpAla caritra-yaha sakalakatti kA eka kAvya grantha hai jisameM 7 pariccheda haiM / koTobhaTa thopAla kA jIvana aneka vizeSatAoM se bharA par3A hai| rAjA se kuSTI honA, samudra meM giranA, sUlI para car3hanA Adi kitanI hI ghaTanAeM usake jIvana meM eka ke bAda dUsarI prAto haiM jisase unakA sArA jIvana nATakIya Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva bana pAtA hai / sakalakIti ne ise bar3e sundara rIti se pratipAdita kiyA hai| isa caritra kI racanA karmaphala siddhAnta ko puruSArtha se adhika vizvasanIya siddha karane ke liye kI gaI hai| mAnava kA hI kyA vizva ke sabhI jIvadhAriyoM kA sArA vyavahAra usake dvArA upAjipta pApa puNya para prAdhArita hai| usake sAmane puruSArtha kucha bhI nahIM kara sakatA ! kAvya paThanIya hai| 17. zAntinApa caritra-zAntinAtha 16 veM tIrthaMkara the| tIrthakara ke sAtha 2 ve kAmadeva evaM cakravartI bhI the / unake jIvana kI vizeSatAeM batalAne ke liye isa kAvya kI racanA ko gayI hai / kAvya meM 16 adhikAra hai tathA 3475 loka saMkhyA pramANa hai| isa kAdhya ko mahAkAvya kI sajA mila sakatI hai| bhASA alakArika evaM varNana prabhAvamaya hai| prArambha meM kavi ne zRMgAra-rasa se ota prota kAvya kI racanA kyoM nahIM karanI cAhie-isa para acchA prakAza DAlA hai / kAvya sundara evaM paTanIya hai| 18. praznottara zrAvakAcAra--- isa kRti meM zrAvakoM ke prAcAra-dharma kA varNana hai| thAvakA cAra 24 paricchedoM meM vibhata hai, jisameM prAcAra zAstra para vistRta vivecana kiyA gayA hai / maTTAraka sakala kItti svayaM muni mo the-isalie unase zraddhAlu bhakta AcAra-prama ke viSaya meM vibhinna prazna prastuta karate hoMge-isalie uma sabake samAdhAna ke lie kavi ne isa grantha nirmANa hI kiyA gyaa| mASA evaM daulI kI dRSTi se racanA sundara evaM surakSita hai / kRti meM racanAkAla evaM racanAsthAna nahIM diyA gayA hai| 19. purANasAra saMgrahaH-prastuta purANa saMgraha meM 6 tIrthaMkaroM ke caritroM kA saMgraha hai aura ye tIyaMkara haiM-AdinAtha, candraprabha, zAntinAtha, neminAtha, pAsvanAtha evaM mahAyaura-baddha mAna / bhAratIya mAnapITa kI ora se 'purANasAra saMgraha prakAzita ho cukA hai| pratyeka tIrthakara kA carita alaga 2 sargoM meM vibhakta haiM jo nimna prakAra haiM prAdinAtha carita 5 maga candraprama carita zAntinAtha carita neminAtha carita pArzvanAtha carita 5 sarga mahAvIra carita 5 sarga 20, vratakapAkoSa:--'pratakathAkoSa' ko eka hastalikhita prati jayapura ke pATodI ke mandira ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai / isameM vibhinna yatoM para prAdhArita Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 sakalakIti 15 kathAoM kA saMgraha hai / grantha kI pUrI prati upalabdha nahIM hone se abhI taka yaha nizcita nahIM ho sakA ki bhaTTAraka sakalakIti ne kitanI vrata kathAeM likhI thIM / 21. paramAtmarAja stotra: - yaha eka laghu stotra hai, jisameM 16 pa haiM / stotra sundara evaM bhAvapUrNa hai| isakI eka prati jayapura ke di0 jaina mandira pATodI ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai / ukta saMskRta kRtiyoM ke atirikta paJcaparameSThipUjA, aSTAhnikA pUjA, solahakAraraNapUjA, gaNadhara valaya pUjA, dvAdazAnuprakSA evaM sAracatuvizatikA Adi aura kRtiyAM haiM jo rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM meM upalabdha hotI hai| ye sabhI kRtiyAM jaina samAja meM lokapriya rahI hai tathA unakA paThana-pAThana bhI khUba rahA hai / bha0 sakalakIti kI ukta saMskRta racanAoM meM kavi kA pANDitya paSTa rUpa se jhalakatA hai / unake kAvyoM meM usI taraha kI zailI, alaMkAra, rasa evaM chandoM kI pariyojanA upalabdha hotI haiM jo dhanya bhAratIya saMskRta kAvyoM meM milatI hai| unake carita kAvyoM ke par3hane se acchA rasAsvAdana milatA hai| parita kAvyoM ke nAmaka ke lokottara mahApuruSa hai jo atizaya puNyavAn haiM, jinakA sampUrNa jIvana atyadhika pAvana hai| sabhI kAvya zAnta raparyavasAnI haiN| kAvya jJAna ke rAmAna bha0 saMkalakIti jaina siddhAnta ke mahAna banA the / unakA mUlAcAra pradIpa, praznottarazrAvakAcAra, siddhAntasAra dIpaka evaM satvAcaMsAra dIpaka tathA karmavipAka jaisI racanAe~ unake zragAdha jJAna ke paricAyaka haiM / inameM jaina siddhAnta, AcAra zAstra evaM tasvacarcA ke una gUr3ha rahasyoM kA nicor3a hai jo eka mahAn vidvAna apanI racanAoM meM mara sakatA hai / '' isI taraha 'sadbhASitAvali' unake sarvAMga jJAna kA pratIka hai jisameM sakala kIrti ne jagata ke prANiyoM ko sundara zikSAyeM bhI pradAna kI haiM, jisase ve apanA Atma-kalyANa bhI karane kI ora agrasara ho skeN| vAstava meM ve sabhI vipayoM ke pAragAmI vidvAn the- aise santa vidvAna ko pAMkara kauna deza gauravAnvita nahIM hogA / rAjasthAnI racanAeM' sakalaka ne hindI meM bahuta hI kama rakhanA nibaddha kI hai| isakA pramukha kAraNa saMbhavataH inakA saMskRta bhASA kI ora pratyadhika prama thaa| isake atirikta jo bhI inakI hindI racanAeM milI haiM ve sabhI laghu racanAeM haiM jo kevala bhASA adhyayana kI dRSTi se hI ullekhanIya kahI jA sakatI haiN| sakalakIrti kA adhikAMza Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva jIvana rAjasthAna meM dhyatIta huA thA isalie inakI racanAoM meM rAjasthAnI bhASA kI spaSTa chApa dikhalAI detI hai| 1. NamokAra phala gIta--yaha inakI prathama hindI racanA hai| isameM NamokAra maMtra kA mahAtmya evaM usake phala kA varNana hai / racanA koI vizeSa bar3I nahIM hai. kevala 15 padyoM meM hI variNata viSama pUrA ho jAtA hai| kavi ne udAharaNoM dvArA paha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki emokAra maMtra kA smaraNa karane se aneka vighnoM ko TAlA jA sakatA hai / jina puruSoM ke isa maMtra kA smaraNa karane se vighna dUra huye haiM unake nAma bhI ginAye hai| tathA unameM dharaNe dra, padamAnatI, aMjana-cora, seTha sudarzana evaM bArUdatta ullekhanIya haiM / kavi kahatA hai--- sarva jugata pasi ho gAva banin / NamokAra phala lahIhau paMthiyaDAre. padmAvatI paraNeMdra / mora aMjana mUlI paryo, zreNDi diyo NamokAra / devaloka jAi karo, paMthiyaDAre sukha bhogave apAra / cArUdatta zreNThiM diyo ghAlA ne NamokAra / deva bhavani devaja huho, sukhanaH vilAsaI paar|| graha DhAkinI zAkiraNI pharaNI, vyApi vali jalarAzi / sakala baMdhana tUTae paMthiya DAre vighana saMve jAve nAzi / / kavi anta meM isa racanA ko isa prakAra. samApta karatA hai:cavIsI amaMtra huI, mahApaMtha anAdi sakalakIrati gurU ima kahe, paMthiyaDAre koI na jAe prAdi jIva lAre bhava sAgari eha nAva / 2, ArAdhanA pratizeSa sAra yaha inakI dUsarI hindI racanA hai| prAkRta bhASA meM nibaddha ArAdhanA sAra kA kavi ne bhAva mAtra likhane kA prayatna kiyA hai| isameM saba milAkara 55 padya haiN| prArambha meM kavi ne NamokAra maMtra kI prazaMsA kI hai tatpazcAta saMyama ko jIvana meM utArane ke lie Agraha kiyA hai| saMsAra ko kSaNa bhaMgura batAte hue samrATa bharata, bAhubali, pAMDava, rAmacandra, sugrIva, sukumAla, zrIpAla Adi mahApuruSoM ke jIvana se zikSA lene kA upadeza diyA hai / isa prakAra Age tIrgha kSetroM kA ullekha karate hue manuSya ko aNavata prAdi pAlane ke lie kahA gayA hai| ina Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma0 sakalakIta sabakA saMkSipta varNana haiN| racanA sundara evaM supAkhya hai / racanA ke kucha sundara padyoM kA rasAsvAdana karane ke lie yahAM diyA jAtA hai tapa prAyazcita vrata kari zodha, mana vacana kAyA niroSi / tu krodha mAyA mada chAMDi, ApaNa sayalai mAMhi || gayA jirAvara jagi cauvosa, nahi rahi AvAra cakkIsa | gayA balibhadra, na bara kIra, nava nArAyaNa gayA dhIra // gayA bharatesa deha dAna, jina zAsana thApiya mAMna / gayo bAhubali jagamAla, jise hai na rAkhchu sAla || gayA rAmavantra rapi raMgi, jirA sA~cu jasa abhaMga / gayo kubhakaraNa jagisAra, jise liyo tu mahAzrata bhAra // X X X X je jAtrA kari jaga mAMhi saMbhAra te mana mAMhi / giranArI ga tu dhIra, saMmAriha baDAvIra // pAtrA giri punya maMDAra, saMbhAraiyAM sAra / tAraNa toraya hoi, saMbhAraha baDA joi // have pAMcamI vrata pratipAli, tu parigraha dUriya TAli / ho dhanakuMcana mAM molhi, satobIha mAha samelhi havAI gati phero TAli, mana jAti cahuM dizi bAra / ho naragi duHkhana visAra, teha ketA kahU~ avicAra || X X X anta meM kavi ne racanA ko isa prakAra samApta kiyA hai je bhAI sukhai N nara nAri, te jAi' bhane pAri / zrI sakalaMkIti kA vicAra, arAdhanA pratibodhasAra / / - X 17 3. sArasIyAmarirAsa - sArasIkhAmaNirAsa rAjasthAnI bhASA kI laghu kintu sundara kRti hai / isameM prANI mAtra ke liye zikSAprada saMdedA diye gaye haiN| rAsa meM 4 DhAleM tathA tIna vastubaMdha chanda haiN| isakI eka prati raNavAM (rAjasthAna) ke digambara maMdira baceravAloM ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta eka guTake meM lipibaddha hai / guTakA kI pratilipi saMvat 1644 vaizAkha sudI 15 ko samApta huiithii| isI guTake meM somakIti, Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva brahma yazodhara Adi kitane hI prAcIna santoM ke pAThoM kA saMgraha hai| lipi sthAna raNathambhora hai jo usa samaya bhArata ke prasiddha durgoM meM se eka mAnA jAtA thA / rAsa pAMca patroM meM pUrNa hotA hai / sarva prathama kavi ne kahA ki "yaha suMdara deha binA buddhi ke bekAra hai isaliye sadaiva satsAhitya kA adhyayana karanA caahie| jIvana ko saMyamita banAnA cAhie tathA anya vizvAsoM meM kabhI nahIM par3anA cAhie / " jIba dayA kI mahattA ko kavi ne nimna zabdoM meM vana kI hai / jIva dayA dRDha pAlIie, mana komala kIji / Apa saroja jAMva savaM, mana mAhi parIjai // asatya vacana kabhI nahIM bolanA cAhie aura na jinase dUsaroM ke hRdaya meM Thesa phuNce| kisI ko puNya cAhie tathA dUsaroM ke avaguNoM ko Dhaka kara guNoM ko prakaTa karanA cAhie / jhUThA vacana na bolIie, e karakasa parihae / marama ma bolu kihi tathA e cADI mana karU dharma karatA navAie, navi paranaMdIji / paraguraNa DhAMkI Apa rANA, gurA navi bolIjai // sudeva tyAga ko jIvana meM apanAnA caahie| mAhAradAna, zrauSadhadAna, dete rahanA caahie| jIvana bhAvanA utpanna hotI hai / sAhityadAna, evaM abhayadAna Adi ke rUpa meM kucha na kucha isIsa nikharatA hai evaM usameM paropakAra karate rahane kI kakeMza tathA marmabhedI zabda kArya karate hue nahIM rokanA cauthI DhAla meM kavi ne apanI sabhI zikSAoM kA sAra diyA hai jo nimna prakAra hai yovana re kuTuMba trivi, lakSmI caMcala jAlIie / jova hare sara na koi dharma vinA soI AjIie || saMsAra re kAla anAdi, jIva ANi dha philkhue / ekalU re Avi jAi karama zrAge gali tharapue // kAya zrI re ju ju hoi kuTuMba, parivAri vegalu e / khimA re khaDaga varevi, krodha virI saMghAie || mAhava re pAlIi sAra, mAna pApI patra DAlIie / saralU re citta karevi, mAyA savi dUri karUe // saMtoSa re Ayuna ni lobha birI siMghArIie berAga re pAlIi sAra, rAga TAlU sakalakotti khie| je bhae e rAsaja sAra, sIsAmali paDhate lahie |1 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 sakala kIrti racanA kAla-sakalakotti meM isa rAsa kI racanA kaba kI thI isakA koI ullekha nahIM kiyA hai lekina kavi kA sAhityika jIvana mukhyataH jaisA ki Upara likhA gayA hai bIsa varSa taka (saM0 1479 se saM 1499) rahA thA isaliye usI ke madhya isa rasanA kA nirmANa humA hogA / ataH ise 15vIM vAtAbdI ke antima caraNa kI kRti mAnanA cAhie / bhASA-racanA kI bhASA jaisA ki : hise hAsA mukAsatI hai lekina kahIM 2 gujarAtI zabdoM kA prayoga huaA hai| kaSi ne apanI isa racanA meM mUla-kriyA ke anta meM 'ji'eba jai zabdoM ko jor3akara unakA prayoga kiyA hai jaisa pAmaji, prazamIja, tarIji, hArI ji, jhUToji, kIji, dharIjaI, bolIja, varIjada kIjai, lahIjai Adi / cauthI DhAla meM aura isase pahile ke chandoM meM bhI kriyAoM ke pAge 'e' lagAkara unakA prayoga kiyA hai| 4. muktAvali gIta yaha eka laghu gIta hai jisameM muktAli brata kI kathA evaM usake mahAtmya kA varNana hai / racanA ko bhASA rAjasthAnI hai jisameM gujarAtI mApA ke zabdoM kA prayoga bhI huA hai| racanA sAdhAraNa hai tathA vaha kevala 15 padyoM meM pUrNa hotI hai / eka udAharaNa dekhie nAbhiputra jinavara praNamIne, muktAvali gAiye mugati pagani jinavara mAmi, vrata upavAsa karIje sakhI suNa muktAvalo vrata kIje / tapa pariNa ati nirmala jAni karma mala dhoIje sakhI suNa muktAvani ata kIje / nara nArI mugatAvalI karase lehane sumya pAvAra zrI sakarakIrati bhAve mugati lahiye bhAva bhogane suvizAla ! sakhI surA mugatAvalI prata jIja // 12 // 5. solahakAraNa rAsa-yaha kadi kI eka kathAtmaka kRti hai jisameM solahakAraNa vrata ke mahAtmya para prakAza DAlA gayA hai / bhASA kI dRSTi se yaha rAsa acchI racanA hai| kRti ke anta meM sakalakIti ne apane prApako muni vizeSaNa se sambodhita kiyA hai isase jJAta hotA hai ki yaha unakI prArambhika kRti hogI / rAsa kA antima bhAga . nimna prakAra hai| eka citti je prata pharai, nara grahavA naaro| tIrthakara pada so lahai, jo samakti dhaarii| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitya sakalakotti muni rAsu kiyaue solahakAraNa / paDhahi guNa hi jo sAMbhala hi tinha siva suha kAraNa / 6. zAntinAtha phAgu-isa kRti ko khoja nikAlane kA tha ya zrI kundanalAla jaina ko hai / isa phAgu kAvya meM zAntinAtha tIrthaMkara kA saMkSipta jIvana cariNata hai| hindI ke sAtha kahIM 2 prAkRta gAthA evaM saMskRta zloka bhI prayukta hue haiN| phAgu kI bhASA sarasa evaM manohArI hai| eka udAharaNa dekhiye rAma--nRA suta ramariNa gajagati ragagI tarUNI sabha krIDatare / bahu guNa nAgara avaghi divAkara mubhakara nisi dina puNya re| IDiya maya sukha pAliya jina dikha sanamukha pAtama dhyAna re / bhAsavithanA mUkI asunA prAzA jinavara levi re| mUlyAMkana "bhaTTAraka sakalakIti' saMskRta ke AcArya the / unhoMne jo isa bhASA meM vividha viSayaka kRtiyAM likhIM. unase unake agAdha jJAna kA sahaja hI patA calatA hai / yadyapi sakalakatti ne likhane ke lie hI koI kRti likhI ho-aisI bAta nahIM hai, kintu unako apane mAlika vicAroM meM mI ApalApita kiyA hai / yadi unhoMne purANa viSayaka kRtiyoM meM prAcArya paramparA dvArA pravAhita vicAroM ko hI sthAna diyA hai to carita kAyoM meM apane pauSTika jJAna kA bhI paricaya diyA hai| vAstava meM ina kAvyoM meM bhAratIya saMskRti ke vibhinna aMgoM ko acchI taraha darzana kiyA jA sakatA hai / jaina darzana ko dArzanika, sAmAjika evaM dhArmika pravRttiyoM ke atirikta AcAra evaM carita nirmANa, vyApAra, nyAyavyavasthA, audyogika pravRttiyAM, bhojana pAna vyavasthA, vastra-paridhAna prakRtiva, manoraMjana Adi sAmAnya viSayoM kI bhI ahA~ kahIM carcA huI hai aura kavi ne apane vicAroM ke anusAra unake varNana kA bhI dhyAna rakhA hai| bhagavAna ke stavana ke rUpa meM jaba kucha adhika nahIM liyA jA sakA to unhoMne pUjA ke rUpa meM unakA yazogAna gAyA-jo kavi kI, bhagavadbhakti kI yora pravRtta hone kA saMketa karatA hai / yahI nahIM, unhoMne ina pUjAmoM ke mAdhyama se tatkAlIna samAja meM 'prarhata-bhakti ke prati gaharI AsthA banAye rakhI aura prAge dhAne vAlI santati ke lie 'arhata-bhakti kA mArga khola diyA / siddhAnta, tatvacarcA evaM darzana ke potra meM -siddhAnta sAradIpaka, tatvArthasAra, prAgamasAra, karmavipAka jaisI kRtiyoM ke mAdhyama se unhoMne janatA ko prabhUta sAhitya 1. dekhiye anekAnta varSa 16 kiraNa 4 pRSTha saMkhyA 282 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 bha0 sakalakIta diyA / ina kRtiyoM meM jaina dharma ke prasiddha siddhAntoM jaise sAta tatva. nava padArtha, aSTakamaM, paMca jJAna, guNasthAna, mArgaNA Adi kA acchA vivecana huA hai| unhoMne sAbuaoM ke lie 'mUlAcAra - pradIpa' likhA, to gRhasthoM ke lie praznottara ke rUpa meM praznottaropAsakAcAra likhakara jIvana ko maryAdita evaM pranuzAsita karane kA prayAsa kiyA / vAstava meM unhoMne jina 2 maryAdAnoM kA paripAlana jIvana meM Avazyaka batAyA ve unake ziSyoM ke jIvana meM acchI taraha utrii| kyoMki ve svayaM pahile muni avasthA meM rahe the / usI rUpa meM unhoMne adhyayana kiyA aura usI rUpa meM kucha varSo taka jana-jAgaraNa ke lie sthAna-sthAna para bihAra bhI kiyA / 'vrata kathA koSa' ke mAdhyama se inhoMne bhAvakoM ke jIvana ko niyamita evaM saMyamita banAne kA prayAsa kiyA aura unheM vrata pAlana karane ke lie protsAhita kiyA / isI taraha svAdhyAya ke prati jana-jAgRti paidA karane ke lie unhoMne pahile to AdipurANa evaM uttarapurANa likhA aura phira inhIM do kRtiyoM ko saMkSipta kara purANasArasaMgraha nibaddha kiyaa| kisI bhI viSaya ko saMkSipta athavA vistRta vArane kI karanA unako acchI taraha chAtI thii| 'bhaTTAraka sukalakIti' ne yadyapi hindI meM adhika evaM bar3I racanAe~ nahIM likhIM, lekina jo bhI 7 kutiyAM unakI aba taka upalabdha huI haiM, unase unakA sAhityika evaM bhASA zAstrIya jJAna kA sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai| unakA 'sArasIgrAmazirAsa' evaM 'zAntinAtha phAgu' hindI kI acchI kRtiyAM haiN| jinameM viSaya kA acchA pratipAdana huA hai| namIzvara gIta evaM muktAvati gIta unako saMgIta pradhAna racanA hai| jinakA saMgIta ke mAdhyama se jana sAdhAraNa ko jAgrata rakhane kA pramukha uddezya thA / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : brahma jinadAsa : 'brahma jinadAsa' 15 vIM zatAbdI ke samartha vidvAna the| sarasvatI kI ina para vizeSa prA dho 56ri sakaH prAyahI kAra meM nikalatA thA / se 'bhaTTAraka sakalakIti' ke ziSya evaM laghu bhAtA the| ye yogya guru ke yogya ziSya the|' sAhitya-sevA hI inake jIvana kA eka mAtra uddezya thA / yadyapi saMskRta eva rAjasthAnI donoM bhASAnoM para inakA samAna adhikAra thA, lekina rAjasthAnI se inheM vizeSa anurAga thaa| isalie inhoMne 5.0 se bhI adhika racanAeM isI bhASA meM likhiiN| rAjasthAnI ko inhoMne apane sAhityika pracAra kA mAyyama banAyA / janatA ko use par3ane, samajhane evaM usakA pracAra karane ke lie protsAhita kiyaa| apanI racanAmoM kI pratilipiyA~ karavA kara inhoMne rAjasthAna evaM gujarAta ke saMkar3oM granthasaMgrahAlayoM meM virAjamAna kiyaa| yahI kAraNa hai ki prAja bhI inakI racanAoM ko pratilipiyA~ rAjasthAna ke prAyaH sabhI bhaNDAroM meM upalabdha hotI haiN| 'brahma-jinadAsa' sadA apane sAhityika dhuna meM masta rahane tathA adhika se adhika likhakara apane jIvana kA pUrNa sadupayoga karate rahate the| __'brahma jinadAmA' ko nizrita janma-tithi ke sambandha meM inakI racanAgoM ke AdhAra para koI jAnakArI nahIM miltii| ye kaba taka gRhastha rahe aura kaba sAdhUjIvana dhAraNa kiyA--isakI sUcanA bhI aba taka sloja kA viSaya banI huI hai| lekina ye 'bhaTTAraka sakalakotta' ke choTe bhAI the, jisakA ullekha inhoMne jamyUsvAmIcaritra' ko prazasti meM nimna prakAra kiyA hai bhrAtAsti tasya prathitaH pRthivyAM, sad brahmacArI jinadAsa naamaa| tanoti tena caritra pavitraM, jambUdinAmA muni saptamasya / / 28 / / 'harivaMza purANa' ko prazasti meM bhI inhoMne isI taraha kA ullekha kiyA hai, jo nimna prakAra hai: sad brahmacArI gurU pUrva kosya, bhrAtA guraNajosti vizuddhacisaH / jinasabhakto jinadAsanAmA, kAmArijetA vidito dharitryAM / / 29 // 2 -ananmurrano-ownerwarimureenaran1, mahAdatI brahmacArI ghaNA jiNadAsa golAgara pramukha apAra | ajikA kSullikA saghala saMgha guru sobhita sahita sakala parivAra / 2. dekhiye -prazasti saMgraha pRSTha saM0 71 (lekhaka dvArA sampAdita ) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajinadAsa 'paM0 paramAnandajI zAstrI' ne bhI inheM bhaTTAraka rAkalakIrti ko kaniSTha bhrAtA svIkAra kiyA hai| unake anusAra inakA janma saM0 1443 ke bAda honA cAhie: kyoMki isI saMvat meM bha0 sakalakIti kA janma huA thaa| inakI mAtA kA nAma 'zobhA' evaM pitA kA nAma 'kara siMha' thaa| ye pATA ke rahane vAle tathA bar3a jAti ke zrAvaka the / ghara ke kAphI samRddha the| lekina bhoga-vilAsa evaM dhana-sampadA inheM sAdhu-jIvana dhAraNa karane se na roka skii| aura inhoMne bhI apane bhAI ke mArga kA anusaraNa kiyaa| bha0 sakalakotti' ne inhIM ke Agraha se hI saMvat 1481 meM bar3alI nagara meM 'mUlAcAra pradIpa' kI racanA kI thii|' samaya :- 'brahmajinadAsa' ne apanI do racanAoM ko chor3akara zeSa kisI bhI racanA meM samaya nahIM diyA hai| ye do racanAe~ 'rAmarAjya rAma' evaM 'harivaMza purANa' haiN| jinameM saMvat kramazaH 1508 tathA 1520 diyA huA hai| 'bhaTTAraka sakalakIrti' ke kaniSTha bhrAtA hone ke kAraNa inakA janma saMvat 1445 se pUrva to sambhava nahIM hai| isI taraha yadi harivaMza purANa ko inakI antima kRti mAna lI jAne to inakA samaya saMvat 1445 se saMvat 1525 kA mAnA jA sakatA hai | ziSya parivAra:- brahmacArIjI kI amAtra vidvattA se sabhI prabhAvita the / ve svayaM vidyArthiyoM ko par3hAte the aura unheM saMskRta evaM hindI bhASA meM pAraMgata kiyA karate the| harivaMza purANa' kI eka prazasti meM unhoMne manohara, mallidAsa, guNadAma ina tIna ziSyoM ke nAmoM kA ullekha kiyA hai| ye ziSya svayaM ina se par3hate bhI the aura dUsaroM ko bhI par3hAte the| paramahaMsa rAsa meM eka nemidAsa kA aura ullekha kiyA hai| ukta ziSyoM ke atirikta aura bhI anekoM ne inase jJAnandAna lekara apane jIvana ko upakRta kiyA hogA / 1. saMvat cIbaha se ikyAsI bhalA, zrAvaNa mAsa vasanta re / pUrNimA divase puraNa karNe, mUlAcAra mahaMta re || 2. brahma jiNadAsa bhaNe havar3o, par3hatA puNya apAra / sisya manohara rASar3oM mallidAsa guNadAsa 11 3. tiu munivara pAya prAmIneM kIyo do pa rAsa sAra / brahma jiNadAsa bharaNe var3A, par3hatA puNya apAra // ziSya manohara sthar3A brahma mallivAsa par3ho par3hAvo bahu bhAva soM jina hoI sosya 23 guNadAsa | vikAsa || 4. brahma jinavAsa ziSya niramalA nevidAsa suvicAra | par3haI - par3hAvare bistaro paramahaMsa bhavatAra // 8 // P VAN Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva sAhitya-sevA sahma jinadAsa' kA Atma-sAdhanA ke atirikta adhikAMza samaya sAhityasarjana meM vyatIta hotA thA / sarasvatI kA varadahasta ina para thA tathA adhyapana inakA gaharA A / kAvya, carita, purANa, kathA, evaM rAso sAhitya se inheM bahuta ruci thI aura usI ke anusAra ve kAvya racanA kiyA karate the / inake samaya meM 'rAsa-sAhitya' ko sambhavataH acchI pratiSThA thii| isalie jitanI adhika saMkhyA meM inhoMne 'rAsakakAvya' likhe haiM, utanI saMkhyA meM hindI meM zAyada hI kisI ne likhA ho / vAstava meM eka vidvAn dvArA itane adhika kAvya graMtha likhanA sAhityika itihAsa kI anokhI ghaTanA hai / apane 80 varSa ke jIvana kAla meM 60 se adhika kRtiyAM--'mAM bhAratI' ko bheMTa karanA 'cha jinadAsa' ko apanI vizeSatA hai| Atma-sAdhanA ke sAtha hI inheM paThana-pAThana evaM sAhitya-pracAra kA kArya bhI karanA par3atA thaa| yahI nahIM apane guru 'sakAlakItti' evaM bhuvanakIti ke sAtha ye bihAra mI karate the| itane para bhI inhoMne jo sAhitya-sajanA ko-vaha inakI lagana evaM niSThA kA paricAyaka hai| kavi kI aba taka jitanI kRtiyA~ upalabdha ho sakI hai unake nAma isa prakAra haiM: saMskRta racanAeM (i) kAgya, purANa evaM kathA-sAhitya : (ii) pUjA evaM vividha sAhitya : 1. jambUsvAmI caritra, 1. jambUdvIpapUjA, 2. rAma caritra ( paya purANa ), .. 2. sArddhadvayadvIpapUjA, 3. harivaMza purANa, 3. saptaSi pUjA, 4. puSpAMjali prata kathA, 4. jyeSyajinavara pUjA, 5. solahakAraNa pUjA, 6. guru-pUjA, 7, anantantrata pUjA, 8. jalayAtrA vidhi rAjasthAnI racanAeM inakI aba taka 50 se bhI adhika isa bhASA kI racanAeM upalabdha ho cukI haiN| ina racanAoM ko nimna bhAgoM meM bAMTA jA sakatA hai:1. purANa sAhitya, 4. pUjA sAhitya, 2. rAsaka sAhitya, 5. sphuTa sAhitya, Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajinadAsa 3. gIta evaM stavana, 1. purANa sAhitya : 1. zrAdinAtha purANa, 2. rAsaka sAhitya 1. rAma sItA rAsa, 2. yazodhara rAsa 3. hanumata rAma, 4. 5. nAgakumAra rAsa, paramahaMsa rAma, ajitanAtha rAma, 6. 7. holI rAsa, 8. dharmaparIkSA rAsa, 9. jyeSTha jinavara rAsa, 10. zrariMeka rAma, 11. samakita mithyAtva rAsa, 12. sudarzana rAsa, 13. ambikA rAsa, 34. nAgazrI rAsa, 15. zrIpAla rAsa, 16. jambUsvAmI rAsa, 17. bhadrabAhu rAsa, 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 2. harivaMza purANa, karma vipAka rAsa, ' * sukauzalasvAmI rAsa, Da rohiNI rAsa, solArA rAsa i dazalakSaNa rAsa, anantayata rAma, vaMkala rAsa, bo dhanyakumAra rAsa, 6 nArudatta prabandha rAsa, puSpAMjali rAsa, dhanapAla rAma ( dAnakathA rAsa), bhaviSyadatta rAsa, jIvandhara zasa 7 nemIzvara rAsa, 32. karakaNDu rAsa, 33. 34. 25 subhogacakravartI rAsa aAcIna mUlaguNa rAsa, 1. isa kRti kI eka prati udayapura (rAja0) ke agravAla di0 jana mandira ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| 2. isako eka prati DuMgarapura ke di0 jaina mandira meM saMgrahIta hai / 3. isako eka prati DUMgarapura ke vi0 jana mandira ke saMgraha meM hai / 4. agravAla di0 jaina mandira javayapura ke saMgraha meM haiM / 5. isa rAsa ko eka prati saMbhavanAtha di0 jaina mandira udayapura ke saMgraha meM hai| 6. baho / 7. vahIM / 8. dekhiye rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha sUcI bhAga caturthapRSTha saMkhyA 367 / 9. vahI pRSTha saMkhyA 607 / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I 26 3. gIta evaM stavana : 1. mithyAdukkar3a vinatI, 2. bArahavrata gIta, 3. jIvar3A gIta, 4. jinda gIta, 4. pUjA sAhitya : 1. guru jayamAla, 2. zAstra pUjA, 3. sarasvatI pUjA, 5. sphuTa sAhitya : 1. ravivrata kathA, 2. caurAsI jAti jayamAla, 3. bhaTTAraka vidyAdhara kathA, rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtiska 5. 6. 7. AdinAtha stavana, prAlocanA jayamAla, sphuTa - vinatI, gIta, cunarI, dhavala girinAra dhavala, P dhAratI nijAmArga Adi 6 4, guru pUjA, 5. jambUdvIpa pUjA, 6. nirdoSasaptamItrata pUjA, 4. aSTAMga samyaktva kathA, 5. vrata kathA koza, 6. paJcaparameSThi guNa varNana, aba yahAM kavi ko kucha racanAoM kA paricaya diyA jA rahA hai 1. jambUsvAmI caritra yaha eka prabandha kAvya hai jisameM antima kevalI jambUsvAmI kA jIvana caritra nibaddha hai / sampUrNa kAvya gyAraha sagoM meM vibhakta hai / kAvya meM vIra evaM zrRMgAra rasa kA adbhuta sammizraNa hai jisase kAvya bhASA evaM zailI kI dRSTi se eka mohaka kAvya bana gayA hai / bhASA sarala evaM artha maya hai / kAvya meM subhASitoM kA bAhulya hai | kucha udAharaNa yahA~ diye jA rahe haiM yat kiJcit durlabhaM vastu jagat yasmin nirokSate / tatsavaM dharmato nUnaM prApyate kSaNamAtrataH 118 // X .... X X ekAkI jAyate prANI takAkI vilIyate / sukhaduHkhamayaMkAkI, bhuMkta dharmavazAtvaM // 72 // X X X niMdA stuti samo dhImAn jIvite marakhe tathA / zRNoti zabdaM badhira, drava pazyati " X X X mAtarjAta suputro hi sva bhUvayati yat kulaM / zubhAcArAdinA nUnaM varaM manye dhanaM kibhu // 74 // / / 178 / / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma jinadAsa 2. harivaMza purANa maha kavi kI saMskRta bhASA meM nibaddha dUsarI bar3I racanA hai jisameM 40 sarga haiN| zrIkRSNa evaM 22 veM tIrthaMkara neminAtha harivaze meM hI utpanna huye the isaliye unakA evaM pradyumna, pAMDava, kauravoM kA isa purANa meM varNana kiyA gayA hai / ise jaina mahAbhArata kaha sakate haiN| isakI varNana zailI bhI mahAbhArata ke samAna hai kintu sthAnara para mameM kAlAntale go darzA hone ! mahAkA zrI kRSNa evaM bhagavAna neminAtha kA isa meM sampUrNa jIvana bariNata hai aura inhIM ke jIvana prasaMga meM kaurava-pANDavoM kA acchA varNana milatA hai| rAma kathA evaM zrI kRSNa kathA ko jana prAcAryoM ne jisa sundaratA evaM mAnavIya AdhAra para prastuta kiyA hai use jaina purANa evaM kAvyoM meM acchI taraha dekhA jA sakatA hai / brahma jinadAsa ke harivazaM purANa kA sthAna AcArya jinasena dvArA nibaddha harivazaM purANa se bAda kA hai| 3. rAma caritra 83 sargoM meM vibhakta yaha racanA jinadAsa kI sabase bar3I racanA hai / isakI zloka saMkhyA 15000 hai| raviSeraNAcArya ke pumapurANa ke aAdhAra para kI gaI isa racanA kA nAma payapurANa (jaina rAmAyaNa) mI prasiddha hai / isa kAvya meM bhagavAna rAma ke pAvana caritra kA jisa sundara DhaMga se varNana kiyA gayA hai usase kavi kI vidvatA evaM varNana cAturya kA sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai| kAzya kI bhASA sarala hai evaM vaha sundara vAlI meM likhA huA hai| hindI racanAeM 1. AdinAtha purANa yaha phavi kI bar3I racanAoM meM hai / isameM prathama tIrtha kara RSabhadeva evaM bAhubali Adi mahApuruSoM ke jIvana kA varNana hai| sAtha hI AdinAtha ke pUrva bhavoM kA, bhogabhUmiyoM kI sukha samRddhi, kulakaroM ko utpatti evaM unake dvArA vibhinna rAmayoM meM Avazyaka nirdezana, karmabhUmiyoM kA prArambha prAdi kA bhI acchA varNana milatA hai| purANa meM gujarAtI bhASA ke zabdoM kI bahulatA hai| kavi ne graMtha ke prArambha meM racanA saMskRta ke sthAna para deza bhASA meM kyoM kI gaI isakA mundara uttara diyA hai| unhoMne kahA hai ki jisa prakAra nAriyala kaThina hone se bAlaka usakA svAda binA chIle) nahIM jAna sakatA tathA dAkha kelA Adi kA binA chIle hI acchI taraha se svAda liyA jA sakatA hai vahI dazA dezI bhASA meM nibaddha kAvya kI bhI hai bhaviyaNa mAve suNo Aja, rAsa kaho manohAra / AdipurANa joI karI, kavita karU manohAra // 1 // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 rAjasthAna ke jaina saMva-vyaktitva evaM kRtitva bAla gopAla jima paDhe guraNe, jANe bahu bheda / jina sAsaNa guNa nIramalA, mithyAmata cheda // 2 // kaThina nArela dIje bAlaka hAtha, te syAda na jANe / cholyAM kelA dAkha dIje, te guNa bahu mAne // 3 // tima e pAdapurANa sAra, desa bhASA bakhANU / praguNa guNa jima vistare, jina sAsana bArA // 4 // brahma jinadAsa ne racanA meM apane guru sakalakatti evaM muni bhuvana kItti kA sAdara ullekha kiyA hai / jo nimna prakAra hai zrI sakalapI : mAnI, gI banasIsI avatAra / brahma jinadAsa kahe nImalo rAsa kIyo me sAra / / 2. harivaMza purANa isakA dUsarA nAma neminAya rAsa bhI hai / kavi ne pahile jo saMskRta meM harivaMza purANa nibaddha kiyA thA usI purANa ke kathAnaka ko phirase unhoMne rAjasthAnI bhASA meM aura kAvya rUpa meM nibaddha kara diyA / kavi ke samaya meM jana sAdhAraNa kI jo prAntIya bhASAoM meM ruci bar3ha rahI thI usI ke pariNAma svarUpa yaha racanA hamAre mAmane aayii| yaha adhi kI bar3I racanAoM meM se hai| isakI eka prati saMvat 1653 meM likhI huI udayapura ke saNDelavAla mandira ke zAstra maNDAra meM sagrahIta hai / isa prati meM 111" " AkAra vAle 230 patra haiM / harivaMza purANa kI racanA saMvat 1520 meM samApta huI thI aura saMbhavataH yaha unakI antima racanA mAlUma detI hai| saMvata 15 (pandraha) yIsottarA vizAkhA nakSatra vizAla / zukla pakSa caudasi dinA rAsa kiyo guNamAla / / racanA magdara hai aura inakI bhASA ko hama rAjasthAnI bhASA kaha sakate haiM / isameM kavi ne parimArjita bhASA kA prayoga kiyA hai aura isameM nikhare huye kAvya ke darzana hote haiM / yadyapi 'racanA kA nAma purANa diyA huA hai lekina ise mahA kAvya kI saMjJA dI jA sakatI hai| 3. rAma sItA rAsa rAma ke jIvana para rAjasthAnI bhASA ko saMmabataH yaha sabase bar3I racanA hai jise dUsare rUpa meM rAmAyaNa kahA jA sakatA hai / kavi ne jo rAma caritra saMskRta meM likhA thA sabhI kA sthAnaka isa kAma meM hai / lekina yaha kavi kI svataMtra racanA hai saMskRta kRti kA anuvAda mAtra nahIM hai / saMvat 1728 meM dejala grAma meM Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma jinadAsa likhI huI isa kAvya kI eka prati DUMgarapura ke bhaTTArakIya zAstra bhaNDAra meM saMgrahota hai / isa prati meM 12"x6" AkAra vAle 405 patra haiN| isakA racanA kAla saMvat 1508 maMgasira sudI 14 (san 1451) hai| saMvat pannara aThotarA mAMgasira mAsa vizAla / zukla pakSa cadisi dinI rAsa kiyo guNamAla // 6 // 4. yazodhara zasa isameM rAjA yazodhara ke jIvana kA varNana hai / yaha saMbhavataH kavi kI prArambhika racanAyoM meM se hai kyoMki anya racanAnoM kI taraha isameM bhuvanakrAni ke nAma kA koI ullekha nahIM kiyA gayA hai / isakI eka prati prAmera zAstra maNDAra meM saMgrahIta hai / racanA kI bhASA eva zailI donoM hI acchI hai / 5. hanumata rAsa hanumAna kA jIvana jaina samAja meM bahuta hI priya rahA hai / inakI gaNanA 163 puNya puruSoM meM kI jAtI hai| hanumata rAsa eka laghu kAyama hai jisameM usake jovana kI mukhya 2 padanAma kA varNana diyA huA hai| yaha eka prakAra se satasaI hai jisameM 727 dohA bIpaI vastubaMdha Adi haiM / racanA sudara hai / eka udAharaNa dekhiye amitigati munivara taNu nAma, jAge ugya bIju bhAna / tejanaMta kadhivaMta guNamAla, jItA iMdrI mayagaNa moha jAla / / krodha mAna mAyAni lobha, jItA rAgadveSa nahiM kSobha / somamurati svAmI jiNacaMda, dIThiu Upaji paramAnanda / / aMjanA sudarI manu Upanu bhAva, munivara vara tribhuvanarAya / namosta karI muni lAgI pAya, dhana saphana janma havu kAya / / Apako eva. hastalikhita prati udayapura ke khaNDevAla di. jaina mandira ke zAstra bhaNDAra ke eka gRTake meM saMgrahIta hai / 6. nAgakumAra rAsa isa rAsa meM paJcamI kathA kA varNana hai / isa rAsa ko eka prati udayapura ke khaNDelavAla maMdira ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| prati meM 10 // 44 // " AkAra vAle 36 gatra haiN| yaha saMvata 1826 ko pratilipi kI huI hai / rAsa sIdhI sAdI bhASA meM likhA huA hai / eka udAharaNa dekhiye aMbU dvIpa majhAri sAra, bharata kSetra sujANo / magadha deza prati rUbar3o, kanakapura mAvANo // 1 // jayaMdhara tiNe nayara rAu, rAja kare uttaMga / / dharama kare jiNavara taNo, pAla samakita aga // 2 // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva 7 vizAla netrA tasa rAkhI jANi rUpa to nidhAna / maMda kare te ati ghaNo, bAMdha bahumAna // 3 // 7. paramahaMsa rAma yaha eka AdhyAtmika rUpaka rAsa hai jisameM paramahaMsa rAjA nAyaka hai tathA cetanA nAma rAkhI nAyikA hai / mAyA rAnI ke vaza hokara vaha apane zuddha svarUpa ko bhUla jAtA hai aura kAyA nagarI meM rahane lagatA hai / mana usakA maMtrI hai jisake pravRtti evaM nivRtti yaha do striyAM hai| moha pratinAyaka hai| racanA bar3I sundara hai / isakI eka prati udayapura ke khaNDelavAla maMdira ke zAstra bhaMDAra meM saMgrahIta hai / isake bhAva evaM bhASA kA eka udAharaNa dekhiye- pASANa mAMhi mono jima hoI, gorasa mAMhi jimi ghRta hoI / tila sAre tala base jimi bhaMga, tima zarIra bhAtmA abhaMga // kASTha mAMhi Agini jimi hoI, kusuma parimala mAMhi neha / nIra jalada sIta jimi nIra, tema AtmA base jagata sarIra // 8. ajitanAtha rAsa isa rAsa meM dUsare tIrtha kara ajita nAtha kA jIvana vaNita hai| racanA laghu hai kintu sundara evaM madhura hai| isakI kitanI hI pratiyA~ udayapura, RSabhadeva DUMgarapura Adi sthAnoM ke zAstra bhaNDAroM meM saMgrahIta hai| rAsa kI bhASA kA eka udAharaNa dekhiye-- zrI sakalakIti guru pramaraNamone, muni bhuvanakIrati avatAra | rAsa kiyo meM niramalo, ajita jirA~sara sAra / igui je sAMbhale mani ghari avicala mAva 1 te ghara ridhi ghara taNo pAye zivapura grAma / jizA tAsa ati niramalo, mavi bhabi deu mahU sAra // brahma jiraNayAsa ima vInave, zrI jirAbara mugati dAtAra // 6. AratI chaMda kavi ne choTI bar3I racanAoM ke atirikta kucha sundara padya bhI likhe haiM / isa graMtha meM inhoMne bhagavAna ke prAge jaba deva evaM deviyA~ nRtya karatI huI stavana karatI haiM usakA sundara dRSya apane zabdoM meM citrita kiyA hai| eka udAharaNa dekhiye nA saMti kalimala maMtra niramala, iMdra AratI utArae / jirAvaraha svAmI mugatigAmI, dukha samala nivArae ||4|| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahma jinadAsa bAta kola nisAraNa daravaDi, bhallari nAda te raNa jhaNaM / kaMsAla mugala bherI mazAla, tAla tabali se prati gharI / / izI parihi nAda gahira sAdi', iMdrapAratI utArae / / gAvaMta dhavala gIta maMgala, rAga surasa manoharaM / / nAcaMti kAmizigajaha gAmizi, tAva gATha mo? baraM ! sugaMdha parimala bhAva niramala, idra bhAratI utArae / 15. holI rAsa isa rAsa meM jaina mAnyatAnusAra holI ko kathA dI gaI hai kathA rocaka hai / rArA meM 148 padya haiM jo dUhA caupAI evaM vastubaMdha chaMda meM vibhakta haiM / iNi pari tihAM thI kAThIA, nayara mAMhi thA teha jagayAM / pApI jIvani nahIM kihAM sukha, mahilokaH paraloka pAmi duHstra / bana mAhi gayAM te pApa, pAmyAM ati duskha saMtApa / dharma pAkhi rani sahU koi, sIyala saMyama viNa mUlau bhami loDa isa gratha kI eka prati jayapura ke bar3e terahapaMtho mandira ke zAstra bhaNDAra ke eka guTake meM saMgrahIta hai / rAsa kI bhASA kA eka udAharaNa dekhiye prajApati teNI naparIya rAya, prajAvatI tasa raaNgii| gaja turaMgama ratha apAra, dIi laSamI bahU mANi // 7 // yati nAma paraghAna jAriNa, vasumato tasa rAMNI / viSNu, bhaTTa parohita jAriNa, somabI tasa naarii||8|| eka bhagata kari rupAe, ajJAta krApTa bakhApatu / ekAdazI upavAsa karie, dItavAra somavAri jAMgoM tu / 88|| dAna dIda' loka aplighaNAMe, go prAdi daza vakhAriMga tu / mUDa mAhi hadujANa tu, mAMna pAmyA prati dharaNugae 1186 / / iNI pari te nayarI rahie, lakhi nahIM lehani koi tu / purAMza zAstra paIi ati ghaNAM e, lokasu bhAkSana joyatu / / 10 / / 11. dharmaparIkSA rAsa-- isa rAsa meM manovega pora pavanavega ke AdhAra se kitanI hI kathAyeM dI huI haiM jinakA mukhya uddezya mAnava ko galata mArga se haTAkara uttama mArga para lAnA hai| manovega zuddhAcaraNa vAlA hai jabaki pavanavega sanmArga se bhUlA huA hai / rAsa sundara hai aura isake par3hane se kitanI hI acchI bAteM upalabdha hoto haiM / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jana saMta-vyaktitva evaM kRtitva rAsa meM dUhA, caupAI, bhAsA tathA bastubandha chaMda kA prayoga huA hai / bhASA evaM zailI donoM hI acchI haiN| eka udAharaNa dekhiye vahA ajJAna mithyAta dura gharo, taplA prAgali vicAra | avara mithyA taNA, paMcama kAla prapAra // 1 // 6ma jAriNa nizto karI, choDu mithyAta apAra / samakila gAlo niramalo, jima pAmo bhava pAra / / 2 / / parIkSA kIji havar3I, deva dharama guru caMga / nidoSa sAsaraNa tapo, tribhuvana mAhi abhaMga ||3 // te ArAghu ni ramalo, pavana nega muNavaMta / timi sukha pAyo ati ghaNoM, mugati taNo jayavaMta // 4 // jIva Agi ghRNaM bhanyo, satya mAraga viNa thoTa / te mAraga tA Aparo, jima dukha jAi ghana pAra ||5|| rAsa kA antima bhAga nimna prakAra hai thI sakalakIrati guru praraNa mIni, muni bhUvana kIrati avatAra | grAhA jinadAsa bhri| baDo, rAsa kiyo savicAra / / dharma parIkSA rArA niramalo, dharmamataNo nidhAna / paDhi muriga je saMmali. teha upaji matijJAna / 2 / / 12. jyeSThajinayara rAsa yaha eka laghu kayA kRti hai jisameM somA' ne pratidina eka ghar3A pAnI jina madira meM jAkaraH rakhane kI apanI pratijJA kina 2 paristhitiyoM meM bhI rAphalatApUrvaka nibhAyo-isakA varNana diyA huA hai / bhASA sarala hai tathA padyoM kI saMkhyA 120 hai| somA mani upanu tava bhAva, eka nIma deu tame karI pasAi / eka kubha jinavara bhavana utaMga, dina prati ki sadamana raMga // ebu nIma lIvumana mAha, ee: kuMbha mehali mana mAha / nirmana nIra bharI karI caMga, dina prati jinavara bhuvana utaMga // 13. zreNika rAsa isameM rAjA zrISika ke jIvana kA varNana kiyA gayA hai rAjA zreNika magadha ke samrATa the tathA bhagavAna mahAvIra ke mukhya upAsaka the| isameM dohA, caupAI chaMda kA adhika prayoga huA hai / bhASA bhI sarala evaM sundara hai / eka udAharaNa dekhiye Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma jinadAsa je je bAta nimittI kahIM, rAjA Agale sAra / te te saba siddha gaI, thogika punya apAra || taba rAjA AmaMtri manahi kari vicAra / mAharo bola virathA hava, dhiga dhiga eha maMjhAra // taba rAsi bolAvIyu, sumatI nAma paradhAna / avara maMtrI bahu prAvI A, rAjA dIghu bahu mAna // isa rAsa kI eka prati grAmera zAstra bhaNDAra jayapura meM saMgrahIta hai / pANDulipi meM 52 patra haiM jo. 93" x 43' AkAra vAle haiN| 14. samakita-miNyAta rAsa ___ yaha eka laghu rAsa hai jisameM zuddhAcarA para adhika bala diyA gayA hai tathA jinhoMne apane jIvana meM samyaka cAritra ko utArA hai unakA nAmollekha kiyA gayA hai / padyoM ko pA 70 hai / , pIpala, ga, na pa hAmI ghor3A, khejar3A Adi ko na pUjane ke liye upadeza diyA gayA hai| rAma ko rAjasthAnI bhASA hai tathA vaha sarala evaM subodha hai / eka udAharaNa dekhiye-- goranA devi putra deha, to ko ighAMDI yo na hocha / putra dharama phala pAmIha', eha vicAra tu joi // 3 // gharamaI putra sohAvaraNAe, dharama lAchi bhaMDAra / / gharamai ghari badhAvaNA, gharamai rupa apAra ||4|| ima jAraNI tahma parama karo, jIva dayA jagi sAra / jIma ehvAM phala pAmII, yati tIe saMsAri / / 5 / / rAsa kA antima pATha nimna prakAra hai thI makala kIrati guru praNamaunA, thI bhuvanakIrati avatArato / nAjizadAsa bhagaNe dhyAie, gAie sarasa apArato // iti samikitarAsa mithyAtamorAsa samApta / 15. sudarzana rAsa isa rAsa meM seTha sudarzana kI kathA dI huI hai jo apane utsama evaM nirmala caritra ke kAraNa prasiddha thaa| rAsa ke chandoM kI saMkhyA 337 hai| antima chada isa prakAra hai sAha sudarzanaH sAha sudarzana sIyala bhanDAra / samakita muNe mAguNa pApa, mithyAla rahita matiyala // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva kroSa mohabi khaMDaNu guNa, taNu 'maMgaI kahIi / te munivara taraNu nimaMmu rAsa ko mi sAra // brahma jiragadAsa eNI paribhaNi, gAi punya apAra // 337 / / 16. avikA rAsa isameM abikA devI kA caritra citrita kiyA gayA hai| chandoM kI saMkhyA 158 hai / kavi ne maMgalAcaraNa meM neminAtha svAmo ko namaskAra kiyA hai / isa rAsa meM kisI guru kA smaraNa nahIM kiyA gayA hai / bImatI chaMdasoraTha desa majhAra jUnAgaDha jogi jaanniihe| girinAri parvata vani siddha kSeSa bakhANiDae // 17, nAgabhI rAsa isa rAsa meM rAtri bhojana ko lekara nAgadhI kI kathA kA varNana kiyA gayA hai| rAsa ko eka prati udayapura ke zAstra bhaNDAra ke bar3e guTake meM saMgrahIta hai| kavi ne apane anya rAsaka kAlyoM ke samAna isakI bhI racanA kI hai| isameM 253 padya haiM / rAsa kA antima bhAga lie--- kAla ghaNu sukha bhogavyA, pachi Upanu vairAgatu / jJAnasAgara guru pAmiyA e, sarga mukti taNA bhAvatu / dohA--teha guru praNamI karI, lIghu saMyama bhAra / rAjA sahita sohAmaNu, paMca mahAbata sAra / / 246 / / nAgatrI zrAyikA kahI, rANI sahita sujANa / ajikara havI ati nirmalI, dhamanI manI svANi / / 25 / / tapa japa saMyama nimaMtu, pAlyu ati guNavaMta / sarga puhatAM ruaDAM, dhyAna vasi jayavaMta / / 251 / / nArI liMga chedo karI, nAgazrI guNamAla / sarga bhuvanadeva hacu, rudhivaMta dhimAla / / 252 / / kIrati guma pAe praNamIni, muni bhuvAkIrati avatAra / brahma jinadAsa isa vInadhi, mana zrota phala pAmi // 253 / / iti nAgazrI rAma / saM. 1616 popa sudi 3 rayo / brahma zrI dhanA kena likhita / / 18. ravivata kathA __ prastuta laghukathA jati meM jinadAsa ne ravivAra vrata ke mahAtmya kA varNana kiyA hai / isakI bhASA anya kRtiyoM kI apekSA sarala evaM subodha hai| isakI eka prati DUMgarapura ke zAstra maMDAra ke eka guTakA meM saMgrahIta hai| isameM.46 padya haiM / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhama jinadAsa kRti kA Adi evaM antima bhAga dekhie - prathama nasu jinavara nA pAya, jehani sukha saMpati bahu thAya | sarasvati devi nA pada namu, pApa tApa sahu dUre gamu // 9 // kathA kAhu raDi ravivAra, jeha thI lahie sukha' maMDAra / / kAlI deza manohara ThAma, nagara base vArAnasI nAma // 2 // rAjA rAja kare mahIpAla, sUravIra gugAbaMta dayAla / nagara seTha dhanavaMtaha vase, pUjA dAna vArI agha nane // 3 // putra sAta teha ne guNavaMta, sajjana rujAna malisaMta / guNadhara lohaDo bAlakumAra, teh bhariNayo savi zAstra vicAra / 4 / / antima mUla saMgha maMDana manohAra, sakanakItti jaga mA vistAra ! gayA dharma no kare udhAra, kali kAle gautama avatAra / / 4 / / tehamo sIspa brahma jinadAsa, ravivAra vrata kIyo prakAza / bhASadharI grata kare se jeha, mana vAMchita sukha pAme teha // 46 // iti ravivrata kathA sampUrNam / 19. zrIpAla rAsa yaha koTibhaTa dhIpAla ke jIvana para AdhArita rAsapha kAzma hai jisameM puruSArtha para bhAgya kI vijaya batalAI gayI hai / rAsa kI eka prati khaNDelavAla di. jaina maMdira udayapura ke graMtha bhaNDAra meM maMgrahIta hai| kavi ne 448, padyoM meM zrIpAla, mainA sundarI, rainamaMjUSA dhavalaseTha Adi pAtroM ke caritra sundara rIti se likhe gaye haiN| rAma kI bhASA bhI bolacAla ko bhASA hai / ranamaMjuSA kA vilApa dekhiye rayagamaMjUSA avalA bAla, kari milApa tihAM guNamAla / hA hA svAgI majha tu kata, samudra mAhi kima paThI maMta // 184 // para bhani jotra hisA mi nArI, satya vacana bala na vidhakarI / nara bhArI nidI ghAapala, si pApi gajha paThIu jAla / / 185 / / ki munivara niMdA karI, jinavara pUjA ki apaharI / ki dharma tadayu kAra. viNAsa, teriza prAyumajha dukha nivAsa / / 185 / / kRti kA antima bhAga nimna prakAra haisiddha pUjA siddha pUjA sAra bhavatAra / tehani roga gayu rAjya pAmya, balosAra manohara / zrIpAla rANu niramalu saMyama, nIdhu sAra mugaliyara / mayaNa strIliMga cheda karI, svarga deva upanu nirabhara / .. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ph rAjasthAna jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva dhyAna balI karma kSaya karI, zrIpAla gae bayatAra / zrI sakalakIrti pAe praNamIni, brahma jirAvAsa bhariNasAra ||448 || iti zrIpAla munisvararAsa saMpUrNaM / 20. jambUsvAmI rAsa isameM 24veM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ke pazcAt hone vAle antima kevalI ke jambUsvAmI ke jIvana kA varNana kiyA gayA hai / yaha rAsa bhI udayapura (rAja) khaNDelavAla di. jaina mandira ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| isameM 1005 padya haiM / jo vibhinna chandoM meM vibhakta haiN| kRti ke do udAharaNa dekhieDhAla rAsano - kanakabatI kahi niramalIe, kaMta na jAriMga bheda tu 1 adhika sukhani kArarie, siddhA ta vayu megha dekhI pharIe, paraloka mukha kAraNa, cokhaTa anarobI karoe, sarasa kamala choTI karIe, antima chanda kari cheda tu // 679 / / phoDi ghaDA gamAra tu / kaMta chor3a saMsAra tu // 68 ghari ghari mAriNa dIna tu / koraDI cAri agalI hona tu // 1681 / / rAsa komi pratihi visAla jaMbukumAra muni nirmala, antima kevalI sAra manohAra | aneka kathAmi vararaNavI, bhavIyA taraNI guNavaMta jinadara / par3hi guNi sAMbhali, tesa ghari ridhi anaMta brahmajinadAsa eNI parabhariMNa, mukati ramaNI hoi ta / / 1005 / / 21. bhadrabAhu rAsa 1 bhagavAna mahAvIra ke pazcAta hone vAle bhadrabAhu svAmI antima zruta kevalI bhadrabAhu kA the samrATa candragupta maurya ( I. pU. 3 rI zatAbdi unake ziSya the prastuta rAsa meM saMkSipta varNana hai| isa rAsa kI prati agravAla di. jaina mandira udayapura ke vastra maMDAra meM saMgrahIta hai| rAsa kA bAdi anta bhAga nimna prakAra hai Adi bhAga candraprabhajinaM candraprabhajinaM na te sAra | tIrthaMkara jo AThamo vAMchIta phala bahu dAna dAtAra / sAra svAminI vali tabu, joma buddhi sAra haja vegi mAMgau | 1 gaNadhara svAmI namasakaru zrI sakala kIrati guNasAra tAsa caraNa praNamIni, rAsa karu savicAra || Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajinadAsa maslima bhAga - bhASA madrabAhu sunI bhadrabAhu munI saMgha ri sAra | paMcama zruta kevalI gurU, gharama nAMva sasAra tArasa / digambara nigrantha suni jina sakala udyota kAraNa / e muni zrAhya vAisyuM, kahIyu niramala rAsa 1 brahma jizAdAsa iNI paribharago, gAI sidhapura vAsa / afa kA mukhya kSetra DUMgarapura, sAgavAr3A, galiyAkoTa, IDara, sUrata vAdi sthAna the / ye sthAna bAgar3a pradeza evaM gujarAta ke antargata the jahAM jana sAdhAraNa ko gujarAtI evaM rAjasthAnI bolI thii| isalie inakI racanAoM para bhI gujarAtI bhASA kA prabhAva spaSTa dikhalAI detA hai / kahIM kahIM to aisA lagatA hai mAnoM koI gujarAto racanA hI ho| inakI bhASA ko rAjasthAnI kI saMjJA dI jA sakatI hai| yaha samaya hindI kA eka parIkSaNa kAla thA aura vaha usameM kharI siddha hokara Age baDha rahI zrI / brahmajinadAsa ke isa kAla ko rAso kAla kI saMjJA dI jA sakatI hai| gujarAtI zabdoM ko hindIvAloM ne apanA liyA thA aura unakA prayoga apanI apanI racanAoM meM karane lage the| jisakA spaSTa udAharaNa brahma jinadAsa evaM bAgaDa pradeza meM hone vAle anya jaina kaviyoM kI racanAoM meM milatA hai / ajitanAtha rAma ke prArambha kA inakA eka maMgalAcaraNa dekhie P zrI sakalakotti gurU praNamIne muni bhuvanako rati avatAra / rArA kiyo meM niramalo. ajita jilara sAra || paDhei soi je sAMbhale, mati ghara nirmala bhAva / teha kari rithi ghara taNo pAye zivapura ThAma // jirA sAsA ati niramalo, bhavi bhavi deu muhasAra / brahma jinadAsa ima yaunave, zrI jiraNavara mugati dAtAra || 37 ukta uddharaNa meM praNamIna meM, taraNoM zabda gujarAtI bhASA ke kahe jA prakate hai / isI taraha jambUsvAmI rAsa kA eka aura uddharaNa dekhie afar bhAva sura prAja kahiya vara bANI / jambU kumAra caritra gAyana madhurIya vANI // 2 // antima kevalI ha baMga jambUsvAmI guNavaMta | rUpa somA apAra sAra sulalita jayavaMta // 3 // jambU dvIpa majhAra sAra bharata kSetra jANa / bharata kSetra mAMhi deva sara magadha bakhA // 4 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtisva ukta pada meM hava N, caMga gujarAtI bhASA ke kahe jA sakate haiN| isa taraha kavi apanI racanAoM meM gujarAtI bhASA ke kahIM kama aura kahIM adhika zabdoM kA prayoga karate haiM lekina isase kavi kI kRtiyoM kI bhASA ko rAjasthAnI mAnane meM koI zrIpatti nahIM ho sakatI / 38 isa prakAra kavi jinadAsa apane yuga kA pratinidhitva karane vAle kavi kahe jA sakate hai | inhoMne apanI racanAoM ke dvArA hindI ke kaviyoM kA vAtAvaraNa tayAra vArane meM pratyadhika sahayoga diyA aura inakA anusaraNa inake bAda hone vAle kaviyoM ne kiyaa| itanA hI nahIM inhoMne jina chandoM evaM dAnI meM kRtiyoM kA sRjana kiyA unhIM chandoM kA inake paravartI kaviyoM ne upayoga kiyaa| vastubaMdha chanda inhIM kA lAulA chanda thA aura ye irA chanda kA upayoga apanI racanAthoM meM mukhyataH karate rahe haiM / dUhA, capaI evaM bhAga jisake kitane hI rUpa haiM, inakI racanAoM meM kAphI upayoga huA hai | vAstava meM inakI kRtiyAM chanda zAstra kA pradhyayana karane ke liye uttama sAdhana hai / mUlyAMkana : 'brahmajinadAsa' ko kRtiyoM kA mUlyAMkana karanA sahaja kArya nahIM hai, kyoMki unakI saMkhyA 60 ne bhI Upara hai| ve mahAkavi the, jinameM vividha viSayaka sAhitya ko nibaddha karane kA adbhuta sAmarthya thA / bha0 sakalakIti evaM bhuvanakIti ke saMgha meM rahanA, donoM ke samaya samaya para diye jAne vAle AdezoM ko bhI mAnanA, samAroha evaM anya AyojanoM meM tathA tIrthayAtrA saMgha meM bhI unake sAtha rahanA aura apane pada ke anusAra zrAtmamAdhanA karanA Adi ke atirikta 60 se adhika kRtiyoM ko nibaddha karanA unakI alokika pratibhA kA sUcaka hai / kavi kI saMskRta bhASA meM nivaddha rAmacarita evaM harivaMza purANa tathA hindI bhASA meM nibaddha rAmasItA rAma, harivaMga purANa, zrAdinAtha purANa Adi kRtiyAM mahAkAvya ke samakakSa ko racanAyeM hai jinake lekhana meM kavi ko kAphI samaya lagA hogA | 'brahma jinadAsa' ne hindI bhASA meM itanI adhika kRtiyoM kI usa samaya racanA kI thI jaba 'hindI' lokapriya bhASA bhI nahIM bana sakI thI aura saMskRta bhASA meM kAvya racanA ko pANDitya kI nizAnI samajhI jAtI thI / kavi ke samaya meM to saMbhavataH 'mahAkavi kabIradAsa' ko bhI vartamAna yAtAdi ke samAna prasiddhi prApta nahIM huI thii| isaliye kavi kA hindI ma sarvathA stutya hai / kavi kI kRtiyoM meM kAvya ke vividha lakSaNoM kA samAveza hai| yadyapi prAyaH sabhI kAvya zAnta rasa paryavasAnI hai, lekina vIra, zRMgAra, hAsya yAdi rasoM kA yatra tatra acchA prayoga huA hai / kavi meM kAvya ke AkarSaka rIti se kahane kI kSamatA hai| usane apane kAvyoM ko na to itanA adhika jaTila hI banAyA ki pAThakoM kA par3hanA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya somakIti hI kaThina ho jAye aura na ve itane sarala haiM ki unameM koI AkarSaNa hI bAkI na bce| unhoMne kAvya racanA meM apanA sarvasva nyochAvara kara diyA---yahI kAraNa hai ki kavi ke kAvya sadaiva lokapriya rahe aura rAjasthAna ke saikar3oM jaina prapa bhaMDAra inaka kAvyoM kI pratilipiyoM se samAlaMkRta hai / prAcArya somakItti prAcArya somakItti 15 vIM zatAbdI ke udbhaTa vidvAna, pramukha sAhitya sevI evaM utkRSTa jaina saMta the / unhoMne apane jIvana ke jo lakSya nirdhArita kiye unameM unheM paryApta saphalatA milii| ve yogI the / prAtma sAdhanA meM tatpara rahate aura apane ziSyoM, sAthiyoM tathA anuyAyiyoM ko usa para calane kA upadeza dete| ve svAdhyAya karane, sAhitya sRjana karate enaM logoM ko usakI mahattA batalAte / yadyapi abhI taka unakA adhika sAhitya nahIM mila sakA hai lekina jitanA bhI upalabdha hubhA hai usa para unakI vidvattA kI gaharI chApa hai| ve saMskRta, prAkRla, hindI, rAjasthAnI evaM gujarAtI prAdi kitanI hI bhASAnoM ke jJAtA the / pahile unhoMne jana sAdhAraNa ke liye hindI rAjasthAnI meM likhA aura phira apanI didvatA batalAne ke liye kucha racanAyeM saMskRti meM bhI nibara kI / unakA pramukha kSetra rAjasthAna evaM gujarAta rahA aura ina pradezoM meM jIvana bhara vihAra karake jana sAdhAraNa ke jIvana ko zAna, evaM Atma sAdhanA kI dRSTi meM cA uThAne kA prayAsa karate rhe| unhAna kitane hI mandiroM kI pramilAyeM karavAyI, sAMskRtika samArohoM kA Ayojana karavAyA aura ina mantraka rA sabhI ko satya mArga kA anusaraNa karane ke lie prerita kiyaa| vAstava meM ve apane samaya ke bhAratIya saMskRti, sAhitya evaM zikSA ke mahAna pracAraka the| AcArya gomakInna kASThA saMgha ke nandItaTa zAkhA ke santa the tayA 10 vIM zatAbdi ne prasiddha bhaTTAramA masena kI paramparA meM hone vAle maTTAraka the| unake dAdA gurU lakSmIsena evaM guru. bhImasena the 1 saMvata 1518 (san 1461) meM racita eka aitihAsika paTTAvalI meM apane Apako kASThAsaMgha kA 57 vA bhaTTAraka likhA hai / inake gRhastha jIvana ke sambandha meM hameM aba taka koI pramANika sAmagrI upalabdha nahIM ho sakI hai / ve kahAM ke the, kauna unake mAtA pitA the, ve kaba taka gRhastha rahe aura kitane samaya pazcAta inhoMne sAdhu jIvana ko apanAyA isakI jAnakArI abhI sloja kA viSaya hai / lekina itanA avazya hai ki ye saMvata 1518 meM bhaTTAraka bana cuke the Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajasthAna saMta-sva evaM kRtitva aura isI varSa inhoMne apane pUrvajoM kA itihAsa lipibaddha kiyA thA ' / zrI vizvAvara joharApurakara ne apane bhaTTAraka sampradAya meM inakA samaya saMvata 1526 se 1540 taka kA bhaTTAraka kAla diyA hai / vaha isa paTTAvalI se mela nahIM khaataa| saMbhavataH unhoMne yaha samaya inakI saMskRta racanA saptamyasanakathA ke AdhAra para de diyA mAlUma detA hai kyoMki kavi ne isa racanA ko saM0 1526 meM samApta kiyA thA / inakI tIna saMskRta racanAoM meM se yaha prathama racanA hai / 40 somakIrti yadyapi maTTAraka the lekina ye apane nAma ke pUrva AcArya likhanA karate the aura unake dvArA adhika pasanda karate the| ye pratiSThAcArya kA kArya bhI sampanna pratiSThAoM kA ullekha nimna prakAra milatA hai Www 1. saMvata 1527 vaizAkha sudi 5 kI inhoMne vIrasena ke sAtha narasiMha evaM usakI mAryA sApaDiyA ke dvArA AdinAtha svAmI kI mUrti kI sthApanA karavAyI thI t 2. saMvat 1532 meM vIrasena sUri ke sAtha zItalanAtha kI mUrti sthApita kI gayI thI 13 WNWwy 1. zrI bhImasena paTTAdharaNa gacha saromaNi kula tilau / jAgati sujANa jAe nara zrI somakIti munivara bhalI // panarahasi prayAra mAsa zrASADhaha jANu / akavAra pacamI bahula parUyaha bakhAra // pubbA bhadda nakSatra zrI sojhotripuravari / sanyAsI vara pATha lagu prabandha jiri pari || jinavara supAsa bhavati kou, zrI somakItti bahu bhAva dhari / jayavaMta ucitali vistarU zrI zAMtinAtha supatAu kari // X X x X 2. saMvata 1527 varSa vaizAkha dudhI 5 gurau zrI kASThAsaM naMdatara gacche vizvAgaNe bhaTTAraka zrI somakIti AcArya zrI vIrasena yugavaM pratiSThitA / narasiMha rAjJA mAryA sAMpaDamA gotra 'lAkhA bhAryA mAMkU delhA bhAryA mAnU putra banA sA. kAnhA delhA phena zrI AdinAtha bimba kAsapitA / siramauriyoM kA mavira jayapura / 3. bhaTTAraka sampradAya pRSTha saMkhyA - 293 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya somakIsiM 3. saMvat 1536 meM apane ziSya vIrasena sUri ke sAtha hU~ beDa jAtIya bhAvaka bhrUpA bhAryA rAja ke anurodha se caubosI kI mUrti kI pratiSThA karavAyI / 1 4. saMvat 1540 meM bhI inhoMne eka mUtti kI pratiSThA karavAyI / 2 meM maMtra zAstra ke bhI jAtA evaM acche sAdhaka the|' kahA jAtA hai ki eka bAra inhoMne sultAna phirojazAha ke rAjyakAla meM pAvAgaDha meM padmAvatI kI kRpA se AkAza gamana kA camatkAra dikhalAyA thaa| apane samaya ke mugala samrATa se bhI inakA acchA saMbaMdha thA / va0 zrI kRSNadAsa ne apane sunisuvrata purANa (ra. kA. saM. 1681) maiM somakItti ke stavana meM inake Age "yavanapatikara maujasaMpUjitahni" vizeSaNa mor3A hai / 1 ziSyagaNa 41 somakIti ke vaise to kitane hI ziSya the jo inake saMgha meM rahakara dharma-sAdhana kiyA karate the| lekina ina ziSyoM meM, yazaH korti, vIrasena, yamadhara Adi kA nAma mukhyataH ginAyA jA sakatA hai| inakI mRtyu ke pazcAt yazaHkIti hI bhaTTAraka bane / ye svayaM bhI vidvAna the| isI taraha AcArya somakoti ke dUsare ziSya vazoSara kI mI hindI kI kitanI hI racanAe~ milatI haiN| inakI vANI meM jAvU thA isaliye me nahAM bhI jAte vahIM prazaMsakoM kI paMkti khar3I ho jAtI thii| saMgha meM muni prAdhikA, brahmacArI evaM paMDitagaNa the jinheM dharma pracAra evaM zrAtma-sAdhanA kI pUrNa svatantratA cI bihAra inhoMne apane bihAra se kina 2 nagaroM, gAMvoM evaM dezoM ko pavitra kiyA isaka kahIM spaSTa ullekha nahIM milatA hai lekina inakI kucha racanAoM meM jo racanA PAAVAAMPP 1. saMvat 1536 varSe vaMzAkha sudI 10 budhe zrI kASTAsaMdhe vAgagacche naMbI taTa gacche vidyAgaNe bha0 zrI bhImasena tat paTTe bhaTTAraka zrI somakIti ziSya AcArya zrIvIrasenayuktaM pratiSThitaM hU~ baja jAtIya baMgha gotre gAMdhI bhUpA bhAryA rAja suta gAMdhI manA bhAryA kAU suta rUr3A bhAryA lADika saMghavI malA kema zrI AdinAtha caturviMzatikA pratiSThApitA / maMdira lUNakaraNajI pAyA jayapura 2. bhaTTAraka sampradAya pRSTha saMkhyA 293 3. 293 " 4. prazasti saMgraha 47 " "" Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva sthAna diyA huA hai usI ke AdhAra para inake bihAra kA kucha anumAna lagAyA jA sakatA hai| saMvat 1518 meM sojata nagara meM the aura vahAM inhoMne saMbhavataH apanI prathama aitihAsika ra manA 'gurvAvali' ko samApta kiyA thaa| saMvat 1536 meM goDillInagara meM virAja rahe the yahIM inhoMne yazodhara caritra (saMskRta) ko samApta kiyA yA tathA phira yazobhara carita (hindI) ko bhI isI nagara meM nibaddha kiyA thaa| sAhitya-sevA somakIti apane samaya ke pramukha sAhitya sevI the| 'saMskRta evaM hindI donoM meM hI inako racanAmeM upalabdha hotI haiN| rAjasthAna ke vibhinna zAstra bhaNDAroM meM inakI aba taka nimna racanA prApta ho cukI haisaMskRta racanAye (1) saptavyasanakathA (2) pradyumnacaritra' / (3) yazodharacaritra . rAjasthAnI racanAyeM . . :: (1) gurvAvali (2) yazodhara rAsa (3) riSabhanAtha kI dhUli (4) malligIna (5) AdinAtha vinato (6) apanakriyA gIta ina racanAoM kA saMkSipta paricaya nimna prakAra hai (1) saptavyasanakathA yaha kathA sAhitya kA acchA bantha hai jisameM sAta vyasanoM ke AdhAra para sAta kathAyeM dI huI haiM / anya ke bhI sAla hI sarga haiN| prAcArya somakoti ne ise saMvat 1526 meM mAgha sudI pratipadA ko samApta kiyA thaa| 1. jainAcAryoM ne--juna khelanA, corI karanA, zikAra khelanA, vezyA sevana, para strI rocana, nathA madya evaM mAsa sevana karane ko sapta vyasanoM meM ginAyA hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya somakoti 43 rasa nayana samete bANa yukta na pandra (1526) gatavati sati nUnaM vikramasyada kAle pratipadi dhavalA yo mAghamAsasya some harimadinamamojhe nirmito grantha eSaH // 71 / / (2) pradyumnacaritra yaha hanakA dUsarA prabandha kAvya hai jisameM zrIkRSNa ke putra pradya mna kA jIvanacarita akti hai / pradha mna kA jIvana jainAcAryoM ko atyadhika prAkarSita karatA rahA hai| aba taka vibhinna bhASAnoM meM likhI huI pradyumna ke jIvana para 25 se bhI adhika racanAyeM milatI haiM / prazumma carita sundara kAvya hai jo 16 sagoM meM vibhakta hai / 'isakA racanA kAla saM. 1531 poSa sudI 13 budhabAra hai| saMvatsare sattithisaMkSake vai varSetra trizaMkayute (1531) pavitre vinimitaM poSasudezca tasyAM trayodazISa budhavArayuktAH // 169 (1) yazodhara caritra kavi 'yazodhara' ke jIvana se saMbhavataH bahuta prabhAvita the isalie inhoMne saMskRta evaM hindI donoM meM ho yazodhara ke jIvana kA ghazogAna gAyA hai| azoSara caritra pATha sargoM kA kAnya hai: kAra meM ise saMvat 1536 meM goLilI (mAravADa) nagara meM nibaddha kiyA thaa| . . ... .. . naMdItaTANyagacche baize zrIrAmasenadevasya jAlo guraNArNakazca zrImAn zrImImaseneti // 6 // nimita' tamya ziSyeNa zrI yazIgharasaMjJakaM / zrIsomItimuninA vizovya'vIyatA budhAH // 6 // yapaM patrizAsasye tithi para gAnA yunaH saMvatsare (1536) vai / paMcamyAM poSakRSgo dinakaradivase cottarAsya hi caMdra / goDhilyA : meMdapATe jinavarabhavane gItalendraramo / somAdikIrtinedaM nRpavaracaritaM nimitaM zuddhabhaktyA // / rAjasthAnI racanAyeM 11) guvili graha eka aitihAsika racanA hai jisameM kavi ne apane saMgha ke pUrvAcAyoM kA saMkSipta ghAma diyA hai / yaha gurvAvali saMskRta evaM hindI donoM bhASAoM meM likhI huI Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva hai / hindI meM gadya padya donoM kA hI upayoga kiyA mayA hai / mASA vaicitrya kI dRSTi se racanA kA atyadhika mahatva hai / somakIti ne ise saMvat 1518 meM samApta kiyA thA isalie usa samaya kI pracalita hindI gadya kI isa racanA se spaSTa jhalaka milatI hai / yaha kRti hindI gadya sAhitya ke itihAsa kI vistupta kar3I ko jor3ane vAlI hai| isa paTTAvanI meM kASTAsaMgha kA acchA itihAsa hai / kRti kA prArambha kASTA saMgha ke 4 gacchoM se hotA hai o nandItaTagaccha, mAdhuragA, bArAgaccha, evaM lADavAgar3a gaccha ke nAma se prasiddha the| paTTAvalI meM AcArya prAdurbhAla ko sapahItaTa gamaka kA prathama AcArya liyA hai / isake pazcAta anya AcAryoM kA saMkSipta itihAsa dete hue 87 AcAryoM kA nAmollekha kiyA hai| 87 , bhaTTAraka AcArya somakoli the| isa gaccha ke AcArya rAmasena ne narasiMhapurA jAti kI tathA nemisena ne maTTapurA jAti kI sthApanA kI thii| nemisana para pathAvatI evaM sarasvatI donoM kI kRpA thI aura unheM AkAzagAminI vidyA siddha thii| racanA kA prathama evaM antima mAga nimna prakAra hai : namaskRtya jinAdhIzAna, surApuranamaskRtAn / vRSabhAvikIrapasAna vakSa zrIgurUpavitaM // 1 // mamAmi zAzvAM devIM vidhAnandAmAyinIm / jinendrabadanAMbhoja, hasanI paramezvarIm / / 2 / / cAritrAvagaMbhIrAna navA zrImunipugavAn / gurunAmAvalI vakSe samAsena svazaktitaH // 3 // dUhA-jirA cudIsaha pAyanamI, samaravi zAradA mAya / kaTTa saMgha guNa vAvu', parAmavi gaNahara pAI / / 4 / / kAma koha mada moha, loha AnaMtuTAli / / kaTTha saMgha munirAu, gacha izI pari ajUyAli / / zrIlakSmasena paTTodharaNa pAyapaka chippi nhiiN| jo naraha naride baMdIi, zrI bhImasena munivarasahI // sura giri siri ko ghara, pAu kari ati balavantau / kavi raNAyara tIra tIra paha tasya srNto| ko AyAsa pamAraNa hattha' kari gahi kamatau / kaTThasaMgha saMgha guNa parilahi viha koi lahaMtI / / zrI bhImasena paTTaha gharaNa gacha saromariNa kultilo| jAgati sujAgaha jAe nara zrI somakIpti munivara bhalau / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya somakIti panarahasi kSaThAra mAsa ASADhaha jAra, akavAra paMkhasI, brahula paramaha bakhA / muslAbha nakSatra zrI sojhotra purakari sattAsI vara-pATa taNu bhavama jirie pari || jinavara supAsa bhavana kIu, zrI somakIrti bahumAvari / jayavaMta ravi tali vistara, zrI zAntinAtha supasAu kari // Rs 2. yazodhara rAsa : yaha kavi kI dUsarI bar3I racanA hai jo eka prakAra se prabandha kAvya hai / isa racanA ke sambandha meM abhI taka kisI vidyAn ne ullekha nahIM kiyA hai| isalie yazodhara rAsa kavi kI alabhya kRtiyoM meM se dUsarI racanA hai| somakIti ne saMskRta meM bhI zovara caritra ko racanA kI thI jise unhoMne saMvat 1536 meM pu kiyA thaa| 'yazodhararAsa' saMbhavataH isake bAda kI racanA hai jo inhone apane hindI, rAjasthAnI gujarAtI bhASA bhASA pAThakoM ke lie miba ko thI / "prAcArya somakIrti" te 'yazodhara rAsa' ko guDalInagara ke zItalanAtha svAmI ke mandira meM kArtika sudI pratipadA ko samApta kiyA thA / sodhIya ehaja rAsa karIya sAvalI ghApie / kAtIe ujali pAkhi paDivA buMdhacAri kIue / sIe nAthi prAsAdikulInayara sohama e fafe fa e zrI pAsA ho jo niti zrIsaMgha bharie / zrI guru caraNa pasAu zrI somakIrati sUri bhae / 'zodhara rAsa' eka prabandha kAvya hai, jisameM rAjA yazodhara ke jIvana kA mukhyataH varNana hai / sArA kAvya daza kAloM meM vibhakta hai| ye r3hAleM eka prakAra se sarge kA kAma detI haiM / kavi ne yazodhara kI jIvana kathA sIdhI prArambha na karake sAdhu yugala se kahalAyI hai, jise sunakara rAjA mAridatta svayaM bhI hiMsaka jIvana ko chor3akara sAdhu kI dIkSA dhAraNa kara letA hai evaM caMDamAra devI kA pramukha upAsaka mI hiMsAvRtti ko chor3akara ahiMsaka jIvana vyatIta karatA hai / 'rAsa' kI samUcI kathA ahiMsA ko pratipAdita karane ke liye kahI gaI hai, kintu isake atirikta rAsa meM anya varNana bhI acche milate haiN| 'rAsa' meM eka varAMta dekhie- jisameM basanta Rtu Ane para vana meM koyala kUMja uThatI hai evaM moroM kI jhaMkAra sunAI detI hai SALBA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva koila karaI TahukaDAe, madhukara jhaMkAra phuulii| . jAtaja vRkSa saraNIye banAha majhAra vanaM dekhI munirAja mnni| iho nahIM mujha kAja brahmacAra prativara rahinu Adi lAja / rAjA yazodhara ne bAlyAvasthA meM kauna-kauna se mayoM kA adhyayana kiya :isakA eka varNana pahiye--- rAprati tava maha kaha , suruja narasara Aja / paMDita jehu bhaNAvIu, kIdho luje mujha kAja // vRttani kAyya alaMkAra, takka siddhAntaM pmaann| bharahanai chadasu piMgala, nATaka graMtha purANa || Agama motiSa vedaka hya nara pasuyanu jeha / caitya catyAlA gehanI gar3ha mar3ha karavAnI tenna / / . mAhI mAhi virodhIi, rUThA manAvI jaima / / kAgala patra samAcarI, rasoyanI pAI. kema ... . .:. :: .. * inbhajala rasa bheda je jUya nai bhUbhanu kama / .................... pApa nivAraNa vAdana nattana nAchi je marma || kayi ke samaya meM eka vidvAna ke lie kina nathoM kA adhyayana prAvazyaka thA, vaha isa varNana ro spaSTa ho.. jAtA hai| " _ 'yazodhara rAsa kI. bhASA rAjasthAnI hai, jisameM kahIM kahIM gururAtI ke zabdoM kA bhI prayoga huA hai / varNana zelI kI dRSTi se racanA madyapi sAdhAraNa hai lekina yaha usa samaya kI racanA hai, jabaki sUradAsa, mIrAM evaM tulasIdAsa jaise kavi sAhityAkAza meM maMDarA bhI nahIM the| aisI avasthA meM hindI bhASA ke adhyayana kI dRSTi se racanA uttama hai ebaM sAhitya ke itihAsa meM ullekhanIya hai / 16 vIM zatAbdi kI itanI prAcIna racanA itane acche DhaMga se likhI huI bahuta kama mileNgii| 3. AdinApa binatI . . yaha eka laghu stavana hai 1 jisameM 'AdinAtha' kA yazomAna gAyA gayA hai| yaha stavana maNavA ke zAstra bhanDAra ke eka guTake meM saMgrahIta hai| 5. pana kriyAgIta . zrAvakoM ke pAlane yogya vepana kriyAnoM ko isa gIta meM vizeSatA vaNita kI gaI hai / antima padya dekhie Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya somakIrti gurU kerA vA vIka ani mani ANI trakriyA je nara gAI, te svagaM sugati paMtha bAi || sahIe tripana kiriyA pAlu, pApa miSyAtaja TAlu || 5. RSamA kI dhUla isameM 4 DhAla haiM, jinameM prathama tIrthaMkara RSabhadeva ke saMkSipta jIvana kathA para prakAza DAlA gayA hai| bhASA pUre rUpa meM jana bhASA hai / prathama DhAla ko paviye.. praNamavi jigara pAu, tu gui trihu bhavana nue / samaravi sarasati deva tu sevA suranara karie || gAinu Adi jiNaMda Arada prati upajie / kauzala deza mazAra tu susAra gugA bAgalu nAbhi narida surida jasu surapura varAe ""murA devI nAma ani suraMga raMgA jisI e rAu rAgI sukha seji sujAi nitu ramie / pradeza suprAsa sura kinykaaeN| kevi sira chatra bharati karati kevi dhUpagAeM / hfa jagaTa ke agi sucaMgi, pUjA ghaNIe kevi amara bahU maMgi zrAbhaMgIya zrAvahie / kevi sayana ani Asana bhojana vidhi karie | phevi khaDaga gharI hAthi sau sAla nitu pharie / murA devi bhagata cikAji sulAja na mani dharie / tU jayA kari savi veSu tu mAmana pariharie / garama sobakari bhASa tu gAi sutra jina tAe / yarasa ahUe koTi kara di so vraNa taraNIe / diva dina nAbhi nivAro eka divasa murAM devI / puDhIya teja samAdhi su vA duHkhIe / jakSaNIe / ko AsA / timi kAraNa tujha para kamalo saraNa pathavau heva, rAkhi kriyA kare maharoya rAja ki keva / sava vidhi jisa parisaMpatie ahanizi japatAM nAma / Adi tIrtha kara Adiguru AdinAtha Adideva / zrI somakItti munivara bhaNit bhavi maMtri tujha pAya se || - AdinAtha bonati Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAmA ke saMpAra karaka evaM kRtitva ukti kRti nagavAM (rAjasthAna) ke zAstra bhaNDAra ke ema. phuTake meM se saMgrahIta hai / guTakA tra. yazoSara dvArA likhita hai| bra. yazodhara bha. somakIti ke pramukha ziSya the| mUlyAMkana saumakIpti' ne saMskRta evaM hindI sAhitya ke mAdhyama se jagat ko ahiMsA kA sandeza diyA / yahI kAraNa hai ki inhoMne saMzodhara ke jIvana ko donoM bhASAoM meM nibaddha kiyA / bhaktikAvya ke lekhana meM inakI vizeSa ruci thii| isIlie inhoMne 'RSamanApa ko dhUla' evaM 'prAdinApa-vinatI' kI racanA kI thii| inake prabhI maura bhI pada milane cAhie / somakIrti kI itihAsa-kRtiyoM meM bhI ruci thii| gurvAvali isakA pratyakSa udAharaNa hai / pIha racanA anAmAryo evaM bhaTTArakoM kI vilupta kar3I ko mor3ane vAlI hai| kadhi ne apanI pUtiyoM meM rAjasthAnI bhASA kA prayoga kiyA hai / brahma jinadAsa ke samAna usakI racanAmI meM gujarAtI bhASI ke pAtroM kA itanA adhika prayoga nahIM ho sakA hai| yahI nahIM inakI bhASA meM saralatA evaM lazkIlApana hai| chandoM ke dRSTi se bhI baha rAjasthAnI ke adhika nikaTa hai| jhavi ko dRSTi se vahI rAjya evaM usake grAma, nagaraM zreSTha mAne jAne cAhie, jinameM jIva baMdha nahIM hotA hai, saMsthAcaraNa kiyA jAtA ho tathA nArI samAja kA jahAM atyadhika sammAna ho / yahI nahIM, jahAM ke loga apane parigraha-saMcaya kI sImA bhI pratidina nirdhArita karate hoM aura jahAM rAtri ko bhojana karanA bhI varjita ho? vAstava meM ina sabhI siddhAntoM ko kavi ne apane jIvana meM utAra kara phira unakA vyavahAra janatA dvArA sampAdita karAyA jAnA cAhA thaa| somakrotti' meM apane donoM kAvyoM meM 'janadarzana' ke pramukha simAnta 'hisA' evaM "anekAntavAda' kA bhI acchA pranipAdana kiyA hai| nArI samAja ke prati kavi ke acche vicAra nahIM the / 'yazoghara rAsa ' meM svayaM mahArAnI ne jisa prakAra kA AcaraNa kiyA aura apane rUpavAna pati ko dhokhA dekara eka kor3I ke pAsa jAnA ucita samajhA to isa ghaTanA se kavi ko nArI-samAja ko kalaMkita karane kA avasara mila gayA aura usane apane rAsa meM nimna zabdoM meM usakI bhatsanA kI 1. dharma ahisA mani gharI e mA, boli maDiya saali| porIya mAta tumo kare se mA, paranAri sahi TAlI / parigaha saMkhyA nitu kare e, guruvANi savApAli / / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka jJAnabhUSaNa nArI bisahara lela. nara vaMcevAe ghaDIe / nArIya nAmaja mohala, nArI naraka mato taDae / kuTila paNAnI khAriNa, nArI nIcaha gAminIe / sonu na boli vAriNa, vAMdhiraNa sApi agani zikhAe / eka sthAna para 'AvArya somakIti' ne AtmahatyA ko bar3A bhArI pApa balAyA aura kahA - "prAtama hityA pApa ziradaMtA lAgasi " isa prakAra 'A somakItti' apane samaya ke hindI evaM saMskRta ke pratinidhi kavi the isalie unakI racanAoM ko hindI sAhitya meM ucita sammAna milanA cAhie / bhaTTAraka jJAnabhUSaraNa aba taka kI khoja ke anusAra jJAnabhUSaNa nAma ke cAra bhaTTAraka hue haiM / isameM sarva prathama bha sakalakIti kI paramparA meM bhaTTAraka bhuvanakIti ke ziSya the jinakA vistRta varNana yahAM diyA jA rahA hai| dUsare jJAnabhUSaNa bha. vIra candra ke ziSya the jinakA sambandha sUrata zAkhA ke bha. devendrakoti kI paramparA meM thA / saMvat 1600 se 1616 taka bhaTTAraka rhe| tIsare jJAnabhUpaNa kA sambandha aTera zAkhA se rahA thA aura inakA samaya 17 vIM zatAbdi kA mAnA jAtA hai| aura cauthe jJAnabhUSaNa nAgaura jAti ke bhaTTArakA ratnakIti ke ziSya the| inakA samaya 18 vIM zatAbdi kA antima caraNa thA / prastuta bha jJAna tummA pahile bha. vimalendra photi ke ziSya the aura bAda meM inhoMne bha. bhuvanakIsi ko bhI apanA gRha svIkAra kara liyA / jJAnabhUSaNa evaM jAna kItti dona hIrA bhAI evaM guru bhAI the aura ve purvI molAlAre jAti ke zrAvaka the| lekina saMvat 1535 meM sAgavAr3A evaM nogrAma meM eka sAtha tathA eka hI dina Ayojita hone ke kAraNa ho bhaTTAraka paramparAeM sthApita ho gyii| sAgavAr3A meM hone vAlI pratiSThA ke sacAlaka the bha. jJAnabhUSaNa aura nogAma kI pratiSThA mahotsava kA sacAlana jJAnakati ne kiyA / yahA~ se ma jJAnabhUSaNa baDasAjanoM ke bhaTTAraka mAne jAne lage aura bha jJAnakIti lohar3asAjanoM ke guru kahalAne lage / 1 - dekhie bhaTTAraka paTTAvali - zAstra bhaNDAra bha. yazaH kItti vi jaina sarasvatI bhavana RSabhadeva (rAja) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva eka nandisaMdha kI paTTA balI se jJAta hotA hai ki ye gujarAta ke rahane vAle the / gujarAta meM hI unhoMne sAgAra dharma dhAraNa kiyA, ahIra (AbhIra) deza meM gyAraha pratimAe dhAraNa kI aura vAgbara yA bAgar3a deza meM durdhara mahAvata grahaNa kie| talaba deza ke yattiyoM meM inakI bar3I pratiSThA thii| talaba deza ke uttama puruSoM ne unake paraNoM kI vandanA kI, dravir3a deza ke vidvAnoM meM unakA stavana kiyA, mahArASTra meM unheM bahuta yaza milA, saurASTra ke ghanI dhAvakoM ne unake lie mahAmahotsava kiyA, sayadaza (IDara ke pAsa pAsa kA prAnta) ke nivAsiyoM ne unake vacanoM ko atizaya pramAraga mAnA / marUpATa (mevAta) ke murkha logoM ko unhoMne pratibodhita kiyA, mAlave ke 'manya janoM ke hRdaya-kamala ko vikasita kiyA, mevAta meM unake adhyAtma rahasyapUrNa vyAkhyAna se vividha vidvAn zrAvaka prasanna hue / kumajAgala ke logoM kA prajJAna roga dUra kiyA, pairATha (jayapura ke grAma pAsa ke logoM ko ubhaya mArga (sAgAra anagAra) dikhalAye, namivADa (nImADa) meM jaina dharma ko prabhAvanA kI / bhairava rAjA ne unakI bhakti kI, indrarAja ne caraNa pUje, rAjAdhirAja devarAja na caraNoM kI pArAdhanA kii| jina dharma ke ArAdhaka mudaliyAra, rAmanAyarAya, bommarasarAma, kalaparAya, pAnDurAma Adi rAjAoM ne pUjA kI aura unhoMne aneka tIrthoM kI yAtrA kI / vyAkaraNa-chanda-alaMkArasAhitya-tarka-Agama-adhyAtma Adi zAstra rUpI kamaloM para vihAra karane ke lie ye rAja haMsa the aura zuddha ghyAnAmRta-pAna kI unheM lAlasA thI / ukta vivaraNa kucha atizayokti-pUrNa bhI ho sakatA hai lekina itanA to avazya hai ki zAnabhUSaNa apane samaya ke prasiddha santa the aura unhoMne apane tyAga evaM vidvattA se sabhI ko mugdha kara rakhA thaa| jJAna bhUpaNa mA bhuvanakItti ke pazcAt sAgabArA meM bhaTTAraka gAdI para baiTha / aba taka sabase prAcIna ullekha samvat 1531 vaizAkha budI 2 kA milatA hai jaba ki inhoMne DUgarapura meM Ayojita pratiSThA mahotsava kA saMcAlana kiyA thaa| usa samaya DUMgarapura prA. rAvala somadAsa evaM rAnI gurAI kA zAsana thaa| zrI johArapukAra ne zAnabhUSaNa kA mAraka kAla saMbata 1534 se mAnA hai lekina yaha kAla 1. dekhiye nAthUrAmakI premI kRta jaina sAhitya aura itihAsa pRSTha saMkhyA 381-382 2. saMvat 1531 varSe vaisAkha khubI 5 budhe zrI malasaMghe bha0 zrI sakalakIti statpa? bha. bhuvanakotidevAstatpa? bha. zrI zAnabhUSaNadevastadupadezAt meghA bhAryA TIgU praNamati zrI giripure rAbala zrI somavAsa rAjJo gurAI suraajye| 3. dekhiye-bhaTTAraka sampracAya-pRSTha saMkhyA-158 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madAraka jJAnabhUSaNa kirA AdhAra para nirdhArita kiyA hai isakA koI ullekha nahIM kiyaa| zrI nAthUrAma pramI ne bhI 'jaina sAhitya aura itihAsa meM inake kAla ke saMbandha se koI nizcita mata nahIM likhA / kevala itanA ho likhakara chor3a diyA ki vikrama savata 1534-35 aura 1536 ke tIna pratimA lekha aura bhI haiM jinase mAlUma hotA hai ki ukta saMyatoM meM jJAnabhUSaNa maTTAraka pada para the| DA0 premasAgara ne apanI ''hindI jaina bhakti kAvya bhaura kavi" 5 meM inakA bhaTTArakaH kAla saMvata 1532-57 taka samaya svIkAra kiyA haiM 1 lekina ha~garapura vAle lekha se yaha spaSTa hai ki jJAnabhUSaNa saMvat 1531 athavA isase pahile bhaTTAraka gAdI para baiTha gaye the| isa pada para ve saMvat 1557-58 taka rahe / saMvata 1560 meM unhoMne tatvajJAna taraMgiNI kI racanA samApta kI thI isakI puSpikA meM inhoMne apane nAma ke pUrva 'mumukSa' zabda jor3A hai jo anya racanAmoM meM nahIM milatA / isase jJAta hotA hai ki isI varSa athavA isase pUrva hI inhoMne bhaTTAraka pada choDa diyA thaa| saMvat 1557 taka ye nizcita rUpa se bhaTTAraka rhe| isake pazcAta inhoMne apane ziSya vijayakotti ko bhaTTAraka pada dekara svayaM sAhitya sAdhaka evaM mumukSa bana gaye / vAstava meM yaha bhI unake jIvana meM utkRSTa tyAga thA kyoMki usa yuga meM maTTArakoM kI pratiSThA, mAna sammAna bar3e hI uccastara para thii| maTTArakoM ke kitane hI ziSya evaM ziSyAeM hotI thIM, dhAvaka loga unake vihAra ke samaya palaka pAvar3e bichAye rahate the tathA sarakAra kI ora se bhI unheM ucita sammAna milatA thaa| aise ucca pada ko choDakara phevala prAtma bitana evaM sAhitya sAdhanA meM laga jAnA jJAnabhUSaNa jaise santa se hI ho sakatA thaa| mAnabhUSaNa pratimApUrNa sApaka the / unhoMne Atma sAdhanA ke atirikA jJAnArAdhanA, sAhitya sAdhanA, sAMskRtika utthAna evaM naitika dharma ke pracAra meM apanA saMpUrNa jovana khapA diyA / pahile unhoMne svayaM / adhyayana kiyA aura zAstroM ke gambhIra artha ko smjhaa| tatvajJAna kI gaharAiyoM taka pahu~cane ke lie vyAkaraNa, nyAya siddhAnta ke bar3e 2 maMthoM kA svAdhyAya kiyA aura phira sAhitya-sRjana prArambha kiyA / sarva prathama unhoMne ratavana evaM pUjASTaka likhe phira prAkRta adhoM kI TIkAe 'likhI / rAsa evaM phAgu mAhitya kI racanA kara sAhitya ko navIna mor3a diyA aura anta meM prapane saMpUrNa jJAna kA nicor3a tatvajJAna taraMgiNI meM DAla diyA / sAhitya sRjana ke atirikta maikar3oM grayoM ko pratilipiyAM karavA kara sAhitya ke bhADAroM ko bharA tathA apane ziSya praziSyoM ko unake adhyayana ke lie protsAhita amrawwarananewwwwmarwarermirmiranmanna 1. dekhiye hindI jana bhakti kAdhya aura kavi-7STa saMkhyA 73 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva kiyA sathA samAja ko vijayakI tti evaM zubhacandra jase medhAvI vidvAna die / mauddhika evaM mAnasika utthAna ke atiriktA inhoMne sAMskRtika punarjAgaragA meM bhI pUrNa yoga diyA / prAja mI rAjasthAna evaM gujarAta pradeza ke saikar3oM sthAnoM ke maMdiroM meM unake dvArA pratiSThApita mUrtiyAM virAjamAna haiN| saha astitva kI nIti ko svayaM meM eka jana mAnasa meM utArane meM unhoMne apUrva saphalatA prApta kI thI aura sAre bhArata ko apane vihAra se pavitra kiyaa| dezavAsiyoM ko unhoMne apane upadezAmRta kA pAna karAyA evaM unheM burAiyoM se bacane ke lie preraNA dii| jJAnabhUSaNa jhA vyaktitva bar3A AkarSaka thA / zrAvakoM evaM janatA ko vaza meM kara lenA unake lie atyadhika marana thaa| jaba ve para yAtrA para nikalate to mArga ke donoM ora janatA katAra bApa khar3I rahatI aura unake zrImukha se eka do zabda sunane ko lAlAyita rahatI / jJAnabhUSaNa ne zrAvaka dharma kA naitika dharma ke nAma se upadeza diyaa| ahiMsA sasya, pracaurya, brahmacarya eba aparigraha ke nAma para eka . deza vikA, inheM jIvana sAno lie ve ghara ghara jAkara upadeza dete aura isa prakAra ve logoM kI zRddhA evaM bhakti ke pramukha santa bana gae 1 zrAvaka ke dainika SaT kama ko pAlana karane ke lie ve adhika jora dete| pratiSThAkArya saMcAlana bhAratIya evaM vizeSataH jana saMskRti evaM dharma kI surakSA ke liye unhoMne prAcIna maMdiroM kA jIrNodhAra, navIna-maMdira nirmANa, paJcakalyANaka-pratiSThAyeM, sAMskRtika samAroha, utsava evaM meloM Adi ke prAyojanoM ko protsAhita kiyA / aise AyojanoM meM ve svayaM to bhAga lete hI the apane ziSyoM ko bhI bhejase evaM apane bhaktoM se bhI unameM bhAga lene ke liye upadevA dete / bhaTTAraka banate hI inhoMne sarva prathama saMvat 1531 meM DUgarapura meM 23" x 18 avagAhanA vAle sahastrakUTa caityAlaya kI pratiSThA kA savAlana kiyA, inameM se 6 baityAlaya to DUMgarapura ke UDA mandira meM hI virAjamAna haiM / isa samaya DUMgarapura para rAvala somadAsa kA rAjya thaa| inhIM ke dvArA saMvata 1530 phAlguNa sudI 10 meM Ayojita pratiSThA mahotsava ke samaya ko pratipyApita mUtiyAM jitane hI sthAnoM para milatI haiN| -- -- - - - - - --- - 1. saMvat 1534 varSe phAsguNa sudI 10 gurau yo mUlasaMghe bha. sakalakIti taspa? bha. zrI bhavanakottista0 bha. zAnabhUSaNagurUpadezAt hUMvara zAtIya sAha vAido bhAryA zivAI suta sA. jagA bhaginI bIradAsa bhaganI pranAbI bhAtreya sAntA ete nityaM praNamati / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka jJAnabhUSaNa saMvat 1535 meM inhoMne do pratiSThAoM meM bhAga liyA jisameM eka lekha jayapura ke chAbar3oM ke maMdira meM tathA dUsarA lekha udayapura ke maMdira meM milatA hai / saMvat 1540 meM baDa jAtIya zrAvaka lAyA evaM usake parivAra ne inhIM ke upadeza se prAdinAtha svAmI kI pratimA kI pratiSThA karavAyI thI / isake eka varSa pazcAt hI nAgadA jAti ke zrAvaka zrAvikAoM ne eka navIna pratiSThA kA Ayojana kiyA jila meM bha, jAnabhuSaNa pramukha atithi the / isa samaya kI pratiSThApita candraprabha svAmI kI eka pratimA DUgarapura ke eka prAcIna mandira meM virAjamAna hai| isake pazcAt to pratiSThA mahotsavoM kI ghUma sI maca gaI / saMvata 1543, 44 evaM saMvat 1545 meM vividha pratiSThA samAroha sampanna hue / 1552 meM DUgarapura meM eka vRhad Ayojana huA jisameM vividha sAMskRtika kAryakrama sampanna huye / isI samaya kI pratiSThApita neminAtha *iww.nari.VE. INEstarahamannamruareranam 1. saMvat 1535 varSe mAgha sudI 5 gurau zrI malasaMghe bhaTTAraka zrI bhuvana kosi sa0 bha0 zrI jJAnabhUSaNa gurUpadezAta "gotre sA, mAlA bhA0 prApu putra saMghapati saM0 goinda bhAryA rAjalade bhrAtR saM0 bhojA bhA0 lIlana suta jIvA jogA jivAsa sAMsA suratANa etaH maSTaprAsihAyaM caturvizatikA pragati / : 2. saMvat 1535 zrI mUlasaMghe bha. zrI bhuvanakIti tara bha0 zrI zAnabhUSaNa gurUpadezAt zreSTi hAsA bhAryA hAsale supta samadharA bhAryApAmI suta nAthA bhAryA sArU mAtA goA bhAryA pAMcU prA0 mahirAja bhrA0 jesA rUpA prnnmNti| 3. saMvat 1540 varSe vaizAkha suvI 11 gurau thI mUlasaMghe bha0 bhI sakalakIpti tatpa? bha0 bhuknakotti tatpa? bha0 zAnabhUSaNa gurUpadezAt hU~vara zAtIpa sA0 lAlA bhAryA mAlhaNave muta hIrA bhAI hara bhrA, lAlA rAmati tas putra dvo0 dhannA, anA rAjA viruSA sAhA nesA veNA bhArasava vAchA rAhUyA abhaya kumAra ete zrI AdinAyaM praNamati / 4. saMdhat 1541 va sAkha sudI 3 some zrI mUlasaMghe bha0 jAnabhUSaNa gurUpadezAt nAgadA zAtIya paMthavAla gotre sA. vAchA bhAryA jasabhI suta hepAla bhAryA gurI suta sihisA bhAryA camapha ete candraprabha nispaM prnnmNti| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jasthAna ke jana saMta : vyaktitva evaM kRtitva kI pratimA DUMgarapura ke UDe mandira meM virAjamAna hai / yaha saMbhavataH aApake kara kamaloM se sampAdita hone vAlA antima samAroha thA / isake pazcAt saMvat 1557 taka inhoMne kitane AyojanoM meM bhAga liyA isakA abhI koI ullekha nahIM mila satrA hai| saMvat 15602 va 15613 meM sampanna pratiSThAoM ke pravakSya ullekha mile hai / lekina ve donoM hI inake paTTa ziSya bha0 vijayakIti dvArA sampanna hue the| ukta donoM hI lekha DUMgarapura ke mandira meM upalabdha hote haiN| sAhitya sAdhanA ___jJAnabhUSaNa bhaTTAraka banane se pUrva aura isa pada ko chor3ane ke pazcAt bhI sAhitya-sAdhanA meM lage rhe| ve jabaradasta sahitya-sevI the| prAkRta saMskRta hindI gujarAtI evaM rAjasthAnI bhASA para inakA pUrNa adhikAra thaa| inhoMne saMskRta evaM hindI meM maulika kRtiyAM nibaddha kI aura prAkRta nathoM kI saMskRta TIkAe~ lislii| yadyapi saMkhyA kI dRSTi se inakI kRtiyAM adhika nahIM haiM phira bhI jo kucha haiM ve hI inakI vidvattA evaM pAMDitya ko pradarzita karane ke liye paryApta haiN| zrI nAthUrAma jI premI ne inake "tatvajJAnataraMgiNI, siddhAntasAra bhASya, paramArthopadezA, neminirvANa kI paJjikA TokA, gavAstikAya, dazalakSaNodyApana, prAdIzvara phAga, bhaktAmarodyApana, sarasvatIpUjA'' granthoM kA ullekha kiyA hai / paMDita paramAnanda jI ne ukta wwrerouwwwwwwwmarawwwwwwwwwwneron. 1. saMvat 1552 varSa jaSTha vadI 7 zubha thI malasaMghe sarasvatIgacche balAskAragaNe bha. zrI saphalaphItti tatpa bhaTTAraka zrI bhuvanakoti taspaTTa bha. zrI jJAnabhUSaNa gurupadezAt hUMghaTa gAtIya karaNa bhAryA sANI suta nAnA bhAryA hIra suta sAMgA bhAryA pahato nemimAe etaiH nityaM prnnmNti| 2. saMgt 1560 varSe zrI mUlasaMghe bhaTTAraka zrI jJAnabhUSaNa tatpa? bha. zrI vijayakosigurUpadezAt bAI zrI golu na zrIbAI zrovinaya zrotimAna paMsitata udyApane zrI candraprabha / 3. saMvata 1561 varSe caitra babI 8 zukra zrI mUlasaMdhe sarasvatI gacche bhaTTAraka zrI sakalakotti tatpa bha, zrI bhuvanakoti tarapaTTa bha, zrI zAnabhUSaNa tatpaTTa bha. vijayakotti gurUpadezAt havaDa jAtIya TiTha lakhamaNa bhAryA maragadI suta samavara bhAryA manA suta se gaMgA bhAryA vahila suta harakhA horA saThA nityaM zrI AdIzvara praraNamati bAI macA pitA dosI rAmA bhAryA pUrI putrI raMgI ete praNamati / 4, dekhiye paM. nAthUrAmajo premI kRta jaina sAhitya aura itihAsa-- pRSTha - 382 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka jJAnabhUSaNa racanAoM ke matirikta sarasvatI stavana, Atma saMbodhana Adi kA prora ullekha kiyA hai / idhara rAjasthAna ke jaina grantha bhaMDAroM kI ja se lekhaka ne khoja evaM chAnabIna kI hai taba se ukta racanAoM ke atirikta inake aura bhI granthoM kA patA lagA hai| aba taka inakI jitanI racanAoM kA patA laga pAyA hai unake nAma nimna prakAra haiMsaMskRta graMtha 1, AtmasaMbodhana kAvya 6. bhaktAmara pUjA 2. RSimaMDala pUjA 7. zruta pUjA 3. saravazAna taraMginI 8. sarasvatI pUjA 4. pUjASTaka TIkA 1. sarasvatI stuti 5. panakalyANakonApana pUjA 10. zAstra maMDala pUjA hindI racanAyeM 1. prAdIzvara phAga 4. SaTkarma rAsa 2. jalagAlaga rAsa 5, nAgadrA rAsa 33. posaha rAsa ukta racanAoM ke atirikta abhI inakI aura bhI kRtiyA~ upalabdha hone kI saMbhAvanA hai / aba yahAM AtmasaMbodhana kAvya, tattvajJAnataraMgiNI, pUjASTaka TIkA, prAdIvara phAga, anagAlA rAsa, posaha rAsa evaM SaTkama rAsa kA saMkSipta varNana upasthita kiyA jA rahA hai| AtmasaMbodhana kAya apabhraza bhASA meM isI nAma kI eka kupti upalabdha huI hai jisake karmA 15 vIM zatAbdi kI mahApaMdhita raidhU the / prastuta prAtmasaMbodhana kAma bhI usI kAvya 1. dekhiye paM. paramAnanda jI kA "jana-graMtha prazasti-saMgraha" 2. rAjasthAna ke java zAstra bhaMDAroM ko paMtha sUcI bhAga caturSa pRSTha saMkhyA-463 3. vahI pRSTha saMkhyA 650 4. vahI pRSTha saMkhyA 523 5. vahIM pRSTha saMkhyA 537 6. bahI pRSTha saMkhyA 515 7. yahI pRSTha saMkhyA 657 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRttitva kI rUparekhA para likhA huA jAna par3atA hai| isakI eka prati jayapura ke bAbA dulIcanda ke zAstra bhaMDAra meM saMgrahIta hai lekina prati apUrNa hai aura usameM prArambha kA prathama pRSTha nahIM hai / yaha eka AdhyAtmika graMtha hai aura kavi ko prArambhika racanAoM meM se jAna par3atA hai / 56 2. satyajJAnataraMgiNI ise jJAnabhUSaraNa kI utkRSTa racanA kahI jA sakatI haiN| isameM zuddha zrAtma tatva kI prApti ke upAya batalAye gaye haiM / racanA adhika bar3I nahIM hai kintu kavi ne use 18 adhyAyoM meM vibhAjita kiyA hai| isakI racanA saM0 1560 meM huI thI jaba ve bhaTTAraka pada chor3a cuke the aura Atmatatva kI prApti ke lie mumukSu bana cuke the / racanA kAvyatvapUrNa evaM vidvattA ko lie huye hai / bhedajAnaM binA na zuddhacidraSa dhyAnasaMbhavaH bhavennaiva yathA putra saMbhUti janakaM binA ||10|3|| X X X na dravyeNa na kAlena na kSetreNa prayojanaM / kenacinneva bhAvena na ko zuddhacivAtmake | 17|4| paramAtmA parabrahma cidAtmA sarvadraka zivaH / nAmAnImAnya ho zuddha citra pasyaiva kevalaM ||8| X X X tarA nirahaMkAra vitanvati pratikSaNaM / atazca citrapaM prApnuvanti na saMzayaH // 4 // 10 // 3. pUjASTaka TokA- isakI eka hastalikhita prati saMbhavanAtha di0 jaina maMdira udayapura meM saMgrahIta hai| isameM svayaM jJAnabhUSaNa dvArA viracita ATha pUjAoM kI svopaja TIkA haiM / kRti meM 10 adhikAra hai aura usakI antima puSpikA nimna prakAra hai iti bhaTTAraka zrI bhuvanako ti ziSyamunijJAna bhUSaviracitAyAM svakRtASTakadazakaTIkAyAM vidvajjanavallabhAsaMjJAyAM nandIzvaradvIpajinAla mAnanIya nAmA dazamo'dhikAraH // X ww yaha grantha jJAnabhUSaNa ne jaba muni the taba nivaDa kiyA gayA thaa| isakA racanA kAla saMvat 1528 evaM racanA sthAna DUMgarapura kA grAdinAtha caityAlaya hai / " www ~~~~~~ 1. zrImad vikramabhUpa rAjyasamagrAtIte vasuddhatriyakSoNIsammita hAyake girapure nAmeyasyAlaye / asti zrI bhuvanAditi munayastasyAMsi saMsevinA, svokte jJAna vibhUSaNena muninA TIkA zubheyaM kRtA ||1|| X Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTTAraka jJAnabhUSaNa 4. Abizvara phAga 'prAdIzvara phAga' inakI hindI racanAoM meM prasiddha racanA hai| phAgu saMjJaka kAvyoM meM isa kRti kA viziSTa sthAna hai| jaina kaviyoM ne kAvya ke vibhinna rUpoM meM saMskRta evaM hindI meM sAhitya likhA hai usase unake kAvya rasikatA kI spaSTa jhalaka milatI hai| jaina kavi pakke manovaijJAnika the / pAThakoM ko kiyA pUrA dhyAna rakhate the isaliye kabhI phATa, kabhI rAsa, kabhI veti evaM kabhI carita saMjJaka racanAoM meM pAThakoM ke jJAna kI abhivRddhi karate rahate the / ' AdIzvara phAga' inakI acchI racanA hai, jo do bhASA meM nivaddha hai isameM bhagavAna AdinAtha ke jIvana kA saMkSipta varNana hai jo pahale saMskRta evaM phira hindI meM varita hai| kRti meM donoM bhASAoM ke 501 padma hai jinameM 262 hindI ke tathA zeSa 239 padya saMskRta ke haiN| racanA kI zloka gaM0 591 hai / kavi ne racanA ke prArambha meM viSaya kA varNana nimna chanda meM kiyA hai: Ahe mayi bhagavati rArasati jagati vibodhana mAya / mAsya Adi jiNaMda, suridavi vaMdita pAya // 2 // X X X 1 Ahe tasa dhari marudebo ramaNIya ramaNIya guNa mazAstrANi / rUpara nahIM koi tolAi bolai madhurIya bAri ||10|| Ahe eka kaTI taTa bAMdhar3a haMsatIya rasanA levi / nevara kaoNbIya nAbIya eka pahirAvar3a deni // 17 // X mAtA marudevI ke garbha meM AdinAtha svAmI ke bharate ho deviyoM dvArA mAtA kI sevA kI jAne lgii| nAca-gAna hone lage evaM unheM pratipala prasanna rakhA jAne lagA / Ahe aMgulI paga vIDIyA vIr3Iyanu AkAra / pahirAva guthalA, aMgUThai sagAra // 118 // Ahe kamala taNI jisI pAMkhar3I bAMkhar3I Aja eka / fig ghAlai saii thaMDa deNI eka // 19 // 57 Ahe devIya tevar3a tevar3I kevar3I nA leI phUla / pragaTa mukaTa racanA kara teha taraNa nahIM bhula ||20|| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtadi mAdinAtha kA janma humA / devoM evaM indroM ne milakara khUba utsava mnaaye| pAMDaka zilA para le jAkara abhiSeka kiyA aura bAlaka kA nAma RSabhadeva rakhA gayA Ahe amiSa pUra sIdha madha aMgi vilye| progIya agi kAravAu kIdhau yahU AkSepa // 8411 pAhe ANIya bahuta vibhUSaNa dUSaNa rahita prbhNg| pahirAvyA te mani ralI valI balI jomada aMga / / 85 / / Ahe nAma aSama jina dIghau kI nATaka 'caMga / rUpa nirupama dekhIya haraSii marIyAM aMga / / 86 // 'bAlaka AdinAtha' dina 2 bar3e hone lage / unako khilAne, pilAne, snAna karAne Adi ke liye alaga alaga sevikAe thI / deviyAM alaga thii| isI 'bAlalolA' eka varNana dekhie: Ahe devakumAra ramADai mAtaja mAura kSIra / eka gharai mukha prAgali AgIya niramala nIra // 93|| Ahe eka haMsAbai lyAvaha kaiDi cahAvIya bAla / nIti nahIMya nahIMya salekhana naha mukhi lAla // 64|| Ahe AMgIya nagi anopama upama rahita zarIra / TopIya upIya mastaki bAlaka chaha paraNavIra / / 95 / / Ahe kAnema kUla jhalakaha skhalakaha neura pAi / jima jima nirakhada' harakhai hiyaDai tiya tiya mAi // 16 // AdinAtha ne bar3e ThATa-bATa se rAjya kiyA / unake rAjya meM sArI prajA Ananda se rahatI thii| ve indra / rAmAna rAjya-kArya karate the| mAhe rAbhi naretA sureza, milInai dIdhaja rAja / sarva prajA baja harakhIu, harakhIu deva samAja / / 154 / / eka dina nIlaMjanA nAmakAdeva nartakI unake sAmane nRtya kara rahI thI ki vaha dekhate 2 mara gayI / AdinAtha vo yaha dekha kara jagata se udAsInatA ho gyii| Ahe dhiga 2 iha saMsAra, bekAra apAra asAra / nahIM sama bhAra samAna kumAra ramA parivAra ||164|| Ahe ghara pura nagara nahIM nija raja sama rAja bhakAja | hya gaya payadala cala mala sarikhau nAri samAja ||165 / / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maTTArakA jJAnabhUSaNa Ahe Ayu kamala dala sama caMcala capana shriir| pauvana dhana iva athira pharama jima karatala nIra / / 166 / / Ahe bhoga viyoga samanita roga taragU para aNg| moha mahA muni nidita nidita nArIya saMga / / 1673 mAhe chedana bhedana vedana dIThIya naraga mabhAri / bhAminI moga taNai phali sau kima vAMchana nAri / / isa prakAra 'yAdinAtha phAga' hindI kI eka zreSTha racanA hai| isakI bhASA ko hama 'gujarAtI prabhAvita rAjasthAnI kA nAma de sakate haiM / racanAkAla:- yadyapi 'jJAna bhUpaNa' ne isa racanA kA koI samaya nahIM diyA hai, phira bhI yaha saMvat 1560 pUrva kI racanA hai-isameM koI sandeha nahIM hai| kyoMki tatvajJAnataraMgiNI ( saMvat 1560 ) ma0 jJAnabhUSaNa kI antima racanA ginI jAtI hai / upalabdhi syAma:-'jJAna bhUSaNa' kI yaha racanA lokapriya racanA hai / isalie rAjasthAna ke kitane hI zAstra-bhaNDAroM meM isakI pratiyAM milatI haiN| pAmera. zAstra bhapahAra meM isakI eka prati surakSita hai : 5. posaha rAsa : yaha yadyapi vrata-vidhAna ke mahAtmya para AdhArita rAsa hai, lekina bhASA evaM zailI kI dRSTi se isameM rAsaka kAnya jasI sarasatA evaM madhuratA A gayI hai / 'poSaha rAsa' ke kartA ke sambandha meM vibhinna mata haiM / paM. 'paramAnanda jI evaM DaoN. premasAgara jI ke matAnusAra vaha kRti ma, vIracanda ke ziSya bha. jJAnabhUSazA kI honI cAhie; jaba ki svayaM kRti meM isa sambandha meM koI ullekha nahIM miltaa| kavi ne kRti ke anta meM apane nAma kA nimna prakAra ullekha kiyA hai: vAri ramaNiya mugatija sama anupa sula anubhavaha / bhava ma kAri punarapi na AvaDa iha va phalajasa gamai / te nara posaha kAna bhAvaH ezi pari pomaha dharaja nara nAri sujaNa / jAna bhUSaNa gRha ima bharAi, ne nara karai barabANa // 11 // 1. DaoN premasAgara jI ne isa kRti kA jo saMvat 1551 racanAkAla batalAyA hai vaha saMbhavataH sahI nahIM hai / jisa padya ko unhoMne racanAkAla vAlA padya mAnA hai| yaha to usakI zloka saMsthA vAlA padhe hai hinvI jaina bhaktikAmya aura kavi : pRSTha saM0 75 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva base isa rAsa kI 'bhASA' apabhraMza prabhAvita bhASA hai, kintu usameM lAvaNya kI bhI kamI nahIM hai| 60 saMsAra tAu vinAsu kima dusai rAma tivai / zrosyu mohanupAsa valIyanato neha nita cIi ||18|| isa rAsa ko rAjasthAna ke jaina zAstra bhaDAroM meM kitanI hI pratiyAM milatI haiM / 6. baTukarma rAsa : 2 yaha karma siddhAMta para AdhArita laghu zasaka kAvya hai jisameM isa prAraNI ko pratidina deva pUjA, gurUpAsanA, svAdhyAya, saMyama, tapa evaM dAna- ina paTkarmoM ke pAlana karane kA sundara upadeza diyA gayA hai| isameM 53 chanda hai aura antima chanda meM kavi ne apane nAma kA kisa prakAra pari ullekha kiyA hai, use dekhiye gue unakA upaha ghari rahaitAM je Acarai, te nara para mavi svargaM pAsai / narapati pada pAmI karIya, tara saghalA nai pAi nAma6 / samakita dharatAM ju ghara, zrAvaka e prAcAra | jJAnabhUSaraNa guru ima bharaNAra, te pAmai bhavapAra || 7. jalagAlana rAsa : yaha eka laghu rAsa hai, jisameM jala chAnane kI vidhi kA varNana kiyA gayA hai| isakI zailI bhI SaTkarma rAsa evaM posaha rAsa jaMsI hai| isameM 33 padya hai / kavine apane nAma kA antima padya meM ullekha kiyA hai: -- galau gAzIya gala pAgIya se tana mana raMgi, hRdaya sadaya komala dharu carama ta eha bhUla jAeu | kucha nIlU gaMdha karai te pANI lupti gharima prAu | pApIya prANI vatana karI, je galasii nara-nAri / zrI jJAna bhUSaNa guru ima bharAi, te tara sii saMsAri // 33 // bha0 jJAnabhUSaNa' kI mRtyu saMvat 1560 ke bAda kisI samaya huI hogI / lekina nizcita tithi ko abhI taka khoja nahIM ho sakI hai / graMtha lekhana kArya : ukta racanAoM ke atirikta akSayanidhi pUjA Adi aura bhI kRtiyAM haiM / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka jJAnabhUSaNa racanAyeM nibaddha karane ke atirikta jJAnabhUSaNa ne granthoM kI pratilipiyAM karavA kara zAstra maNDAroM meM saMgrahIta . karAne meM bhI khuba rasa liyA hai| mAja bhI rAjasthAna ke zAtya bhaNDaroM meM inake ziSya praziSyoM dvArA likhita kisanI hI pratiyAM upalabdha hotI haiM / jinakA kucha ullekha nimna prakAra milatA hai| - 1. saMvat 1545 asoja. budI 12 zanivAra ko jJAnabhUSaNa ke upadeza meM dhanapAla kRta maviyyadatta caritra kI pratilipi muni zrI ratnakotti ko paThanArtha bheMTa dI gii| prazAsti saMtraha-pRSTha saM. 149 2. saMvata 1541 mAha budI 3 somabAra garapura meM inakI guru vahina zAMti gautama zrI ke paThanAthaM AzAdhara kRta dharmAmRtapaMjikA kI pratilipi kI gyii| (grantha saMkhyA-290 zAstra bhaMDAra RSamadeva) 3 saMvat 1549 ASADha sudI 2 somavAra ko inake upadeza se vasunaMdi paMcaviMzati kI prati vra. ..mANika ke paThanAtha likhI gii| anya saM. 204 saMbhavanAtha mandira udayapura / 3. saMvat 1553 meM giripura (daMgarapura) ke prAdinAtha caityAlaya meM sakala katti kRta praznottara zrAvakrAcAra kI pratilipi inave. upadeza sevA jJAtoya zreSThi ThAkura me lina vAkara mAghanadi muni ko meTa bI / bhaTTArakIya zAstra bhaDAra ajamera anya saM. 122 4. saMvat 1555 meM apanI guru bahina ke liye brahma jinadAsa kRta harivaMza purANa kI pratilipi karAI gyii| prazAsti maMgraha-pRSTa 73 5. saMvat 1555 ASADha budI 14 koTasyAla ke vandraprabha caityAlaya meM jJAna bhuSA ke ziSya brahma narasiMha ke par3ane ke liye kAtantra rupamAlA vRtti kI pratilipi karavA kAra meMTa kI gii| saMbhavanAtha maMdira zAstra maMDAra udayapura grantha saMkhyA-209 6. saMvat 1557 meM inake upadeza se mahezvara kRta zabdabhedaprakAdA kI pratilipi' kI gii| grantha saMkhyA-112 agravAla maMdira udayapura Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyamitva evaM kuttitva 7. saMvat 1556 meM zAnabhUSaNa ke bhAI A. ratnakosi ke ziSya na. ratnasAgara ne rAMdhAra maMdira ke pAravanAtha caityAlaya meM puSpadaMta kRta yazodharacaritra ko pratilipi karavAyI thii| prazAsti bhayaha pR. 386 8. saMvat 1557 aSADha budI 14 ke dina jJAnabhUSaNa ke upadeza se havaDa jAlIya zrI zreSThI jahatA mAyoM pAMcU ne mahezvara kavi dvArA viracita zabdabhedaprakAza kI pratilipi karavAyI / grantha saMkhyA-28 agravAla maMdira udayapura 9. saMvat 1558 meM kra. jinadAsa dvArA racita harivaMza purANa kI prati inhIM ke pramukha ziSya vijayItti ko meMTa dI gaI devala grAma meM grantha saMkhyA-247 zAstra maMDAra udayapura jJAnabhUSaNa ke pazcAt hone vAle kitane hI vidvAnoM ke inakA Adara pUrvaka smaraNa kiyA hai| bha. zubhacaMda kI dRSTi meM nyAyazAstra ke pAraMgata vidvAna the evaM unhoMne aneka zAstrArthoM meM vijaya prApta kI thI / sakala bhUSaNa ne inheM jJAna se vibhUSita evaM pAMDitya pUrNa balalAyA hai tathA inheM sakaLakItti kI paramparA meM hone vAle bhaTTArakoM meM sUrya ke samAna kahA hai| jJAnabhUSaNa kI mRtyu saMvat 1560 ke bAda kisI samaya huI hogI aisA vidvAnoM kA abhimata hai| mUlyAMkana : bhaTTAraka jJAna bhUSaNa' sAhitya-gagana meM usa sayama avatarita hue jaya hindI bhASA jana-sAdhAraNa ko dAnaH dhAnaH bhASA bana rahI thii| usa samaya gorakhanAtha, vidhApati evaM kabIradAsa jaise jainetara kavi evaM svayambhU, puSpadanta, vIra, nayanandi, rAjasiMha, sadhArU aura bahama-jinadAsa jaise jaina-vidvAn ho cuke the| ina vidvAnoM ne hindIsAhitya' ko apane anupama anya meM kiye the| jAtA jinheM cAva ke sAtha par3A karatI thii| 'ma. zAnabhUSaNa' ne bhI 'AdinAtha phAgu' jaisI carita pradhAna racanA jana-sAdhAraNa kI jJAnAbhivRddhi ke lie likhI tathA jalagAlana rAsa, pAMsaha rAsa, evaM SaTkarmarAsa jaisI racanAeM apane bhakta evaM ziSyoM ke svAdhyAyArtha limlIM / ina racanAtroM kA pramukha uddezya saMbhavataH jana-sAdhAraNa ke naitika evaM vyAvahArika jIvana ko UMcA uThAye rakhanA thaa| yadyapi kAvya kI dRSTi se ye racanAe koI uccastarIya racanAeM nahIM hai, kintu kavi kI abhi-ruci dekhane yogya hai ki Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 vijayakIti usane pAnI chAnakara vidhi batalAne ke lie, va upavAsa ke mahAtmya ko pradarzita karane ke uddezya se hI rAsaka-kAvyoM kI racanA meM saphalatA prApta kI / meM rAsaka-kAvya gIti-pradhAna kAvya haiM, jinheM samArohoM ke avasaroM para janatA ke sAmane pracchI taraha rakhA jA sakatA hai / bha0 vijayakotti 15 vIM vAtAdi meM maTTAraka sakalakIrti ne gujarAta evaM rAjasthAna meM apane syAgamaya evaM vidvatApUrNa jIvana se bhaTTAraka saMsthA ke prati janatA kI gaharI AsthA prApta karane meM mahAna saphalatA prApta kI thii| unake gazcAta inake do suyogya ziSya praziSyoM : bha0 bhuvanakIti evaM ma. jJAnabhUSaNa ne usakI nIMva ko aura bhI na karane meM apanA yoga diyaa| janatA ne ina sAdhuoM kA hArdika svAgata kiyA aura unheM apane mArgadarzaka evaM dharma gurU ke rUpa meM svIkAra kiyaa| samAja meM hone vAle pratyeka dhArmika evaM sAMskRtika tathA sAhityika samArohoM meM inase parAmarza liyA jAne lagA tathA yAtrA saMghoM evaM bimbapratiSThAnoM meM inakA netRtva svataH hI anivArya mAna liyA gayA / ina bhaTTArakoM ke vihAra ke avasara para cAmika janatA dvArA inakA apUrva svAgata kiyA jAtA aura unheM adhika se adhika sahayoga dekara unake mahatva ko janasAdhAraNa ke sAmane rakhA jaataa| ye bhaTTAraka bhI janatA ke adhika se adhika priya banane kA prayAsa karate the / ye apane sampUrNa jIvana ko samAja evaM saMskRti kI sevA meM lagAte aura adhyayana, adhyApana evaM pravacanoM dvArA deza meM eka nayA utsAhaprada vAtAvaraNa paidA karate / vijayakIti aise hI bhaTTAraka the jinake bAre meM abhI bahuta kama likhA gayA hai| ye bhaTThAraka jJAnabhUSaNa ke ziSya the aura unake pazcAta bhaTTAraka sakalakoni dvArA pratiSThApita bhaTTAraka gAdI para baiThe the| inake samakAlIna evaM bAda meM hone vAle kitane hI vidvAnI ne apanI natha prazastiyoM meM inakA grAdara bhAva se smaraNa kiyA hai / inake pramukha zipya maTTAraka zubhacanda ne to inakI atyadhika prazaMsA kI hai aura inake saMbaMdha meM kucha svataMtra gIta bhI likhe haiN| vijayakIti apane samaya ke samartha bhaTTArakA dhe| unakI prasiddhi evaM lokapriyatA kAphI acchI thI yahI bAta hai ki jJAnabhuSamA ne unheM apanA paTTAdhikArI svIkRta kiyA aura apane hI samakSa unheM bhaTTAraka Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva pada dekara svayaM sAhitya sevA meM laga gye| vijayIti ke prArambhika jIvana ke sambandha meM abhI koI nicizta jAnakArI upalabdha nahIM ho sakI hai lekina bha0 zubhacanda ke vibhinna gItoM ke AdhAra para ye zArIra se kAmadeva ke samAna sundara the / inake pitA kA nAma sAha naMgA tathA mAtA kA nAma kuari thaa| sAhA gaMgA tanayaM karau vinayaM zuddha gurU' zubha baMsaha jAtaM kuari mAta paramaparaM sAkSAdi subuddha jI koi zuddha dalita tamaM / sarasevata pAyaM mArIta mAyaM mabhita tamaM / / 10 / / zubhacandra kRta gurUkunda gIta / bAlyakAla meM ye adhika pradhyayana nahIM kara sake the / lekina majJAnabhUSaNa ke saMparka meM prAte hI unhoMne siddhAnta graMthoM kA gaharA adhyayana kiyA / gomaTTasAra labdhisAra trilokasAra prAdi saMddhAntika mathoM ke atirikta nyAya, kAvya, vyAkaraNa mAdi ke graMthoM kA bhI acchA adhyayana kriyA aura samAja meM apanI biddhatA kI adbhuta chApa jamA dI: labdhi su gRmaTTasAra nAra lokya manohara / karkaza tarka vitarka kAvya kamalAkara kSiAkara / zrI mUlamadhi vikhyAta nara vijayIti bohita karaNa / jA cAMdasUra tA lagi tayo jayaha sUri zubhacaMdra saragA / inhoMne jaba sAdhu jIvana meM pravekA kiyA to ye apanI yuvAvasthA ke utkarSa para the / sundara to pahile se hI the kintu yoyana ne unheM aura bhI nikhAra diyA thaa| inhoMne sAghu banate ho apane jIvana ko pUrNata: saMthamita kara liyA aura kAmanAyoM evaM praTarasa vyaMjanoM se dUra haTa kara ye sAdhu jIvana kI kaThora sAdhanA meM laga gye| ye apanI sAdhanA meM itane tallIna ho gaye ki deza bhara meM inake paritra kI prazaMsA hone lgii| bha. zubha vandra ne inakI sundaratA evaM saMyama kA eka rUpaka gIta meM bahuta hI sundara citra prastuta kiyA hai / rUpaka gIta kA saMkSipta nimna prakAra hai| jaba kAmadeva ko bha. bijayakIti kI sundaratA evaM kAmanAoM para vijaya kA patA calA to vaha IrSyA se jala bhuna gayA aura krodhita hokara santa ke saMyama ko DigAne kA nizcaya kiyaa| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaka vijayakotti nAda eha veri variMga raMgi koI nAvImo / mUla saMghi paTa baMdha viviha bhAvi bhAvIyo / tasaha bherI Dhola nAda vAda taha jpnno| bhariNa mAra teha nAri kavaNa Aja nIpanno / kAmadeva ne tatkAla devAMganAoM ko bulAyA aura vijayakIrti ke maMyama ko bhaMga karane kI pAnA dI lekina jaba devAMganAnoM ne vijayakIrti ke bAre meM sunA to unheM atyadhika dukha huA aura sansa' ke pAsa jAne meM kalTa anubhava karane lagI / isa para kAmadeva ne unheM nimna zabdoM se utsAhita kiyaa| vayaNa muni nada kAmiNI dukha dhariha mahaMta / phahI vimAsaNa majhavI navi vAryo rahi kaMta / / 13 / / re kAmaNi ma kari tu dukhaha indra narendra magAcyA mitraha / hari hara vaMbhami kIyA raMkaha / loya samcha mama vasAhuM gisakaha / / 14 / / _ isake pazcAt krotra, mAna, mada eva mithyAtva kI senA khar3I kI gii| cAroM ora vasanta Rtu jaisA suhAvanI Rtu karado gaI jisameM komala kuhu kuhu karane lagI aura bhramara mujarane lage / bherI bajane lagI / ina saba ne santa vijayakIti ke cAroM aura o mAyA jAla bichAyA usakA varNana kavi ke zabdoM meM pdiye| vAllaMta khelaMta cAlata dhAvata dhUraNata dhUjata hAkkana puraMta moData tudaMta mata khaMjata mukkata mArata raMgaNa phAIla jAvaMta ghAlaMta pheData vaggeNa / jANIya mAra gamaNaM ramaNaM tha lIso / volyAvaha nija balaM sakala sudhiiso| rAyaM gaNaMyatA gayo baha yuddha katI / / 18 / / kAmadeva kI senA Apasa meM mila gaI / bAje bajane lage / kitane hI sainika . nAcane lge| dhanuSavANa calane lage aura bhoSaNa nAda hone lagA / mithyAtva to dekhate ho Dara gayA aura kahane lagA ki isa santa ne so mithyAtva rUpI mahAna vikAra ko pahile hI pI DAlA hai| isake pazcAta kumati kI bArI AyI lekina use bhI koI saphalatA nahIM milii| moha ko senA bhI zIghra hI bhAga gaI / anta meM svayaM kAmadeva ne kama rUpI senA ke sAtha usa para mAtrAmA kiyaa| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtisva mahAmayaNa mahImara caDIyo gayabara, kammaha parikara sAthi kiyo machara mada mAyA vyasana vikAyA, pAkhaMDa rAyA sAthi liyo / udhara vijayakIrti dhyAna meM tallIna the| kAmadeva aura usake sAthiyoM kI eka bhI nahIM usI kSaNa vahAM se bhAganA par3A / unhoMne zama, dama evaM yama ke dvArA calane dI jisase madana rAja ko jhUTA jhUTa karIya tihA~ lagA, bhayaNarAya tihAM talakSaNa bhaggA Agati yo mayAdhiya nAsai, jJAna khaDaka muni atihi prakAsai ||27|| isa prakAra isa gIta meM zubhacandra ne vijayakIrti ke caritra kI nirmalatA, dhyAna kI gahanatA evaM jJAna kI mahattA para acchA prakAza DAlA hai / isa gIta meM unake mahAna vyaktitva kI jhalaka milatI hai / vijayakIrti ke mahAna vyaktitva kI sabhI paravartI kaviyoM evaM bhaTTArakoM ne prazaMsA kI hai / ba0 kAmarAja ne unheM supracAraka ke rUpa meM smaraNa kiyA haiM / " bha0 sakala bhUpaNa ne yazastrI, mahAmanA, mokSasukhAbhilASI prAthi vizeSaNoM se unakI kIrti kA bakhAna kiyA hai| zubhacandra to unake pradhAna ziSya the hI, unhoMne apanI prAyaH sabhI kRtiyoM meM unakA ullekha kiyA hai| zroNika caritra meM yatirAja, puNyamUrti zrAdi vizeSaNoM se apanI zraddhAMjali arpita kI hai / jayati vijayakIrtiH punyamUrtiH sukIrtiH jayatu ca yatirAjo bhUmipaH spRSTapAdaH / navanalina himAMzu jJAna bhUSasya paTTe vividha para vivAda samAMre vajrapAtaH // : kicaritra : bha0 devendrakorti evaM lakSmIcanda cAdavAr3a ne bhI apanI kRtiyoM meM vijayakIrti kA nimna dAbdoM meM ullekha kiyA hai / 1. vijayakIrtiyo bhavana bhaTTArakopavezinaH / / 7 / / jayakumAra purANa 2. bhaTTAraka: zrIvijayAvikI tistadIyapaTTe varalabdhatiH / mahAmanA mokSasukha |bhilaassii vabhUva jaMbhAvanI yApAvaH // upadezaratnamAlA PLEN Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA vijayakotti 67 1. vijayakIrti sa paTadhArI, pragaTyA pUraNa sukhakAra re| pradyumna prabandha : 2.tina paTa vijayakIrti jaivata, gurU anyamati paravata samAna :Nika caritra : sAMskRtika sevA vijayakIrti kA samAja para jabaradasta prabhAna hone ke kAraNa samAja kI gatividhiyoM meM unakA pramukha hAtha rahalA thaa| inake bhaTTArapha kAla meM kitanI ho pratiSThAe huI / mandiroM kA nirmANa evaM jIrNoddhAra kiyA gyaa| isake atirikta sAMskRtika kAryakramoM ke sampAdana meM bhI inakA yogadAna ullekhanIya rhaa| sarvaprathama inhoMne saMvata 1557.1560 aura usake pazcAta saMvata 1561, 1564,1568, 1570 prAdi varSoM meM sampanna hone vAlI pratiSThAoM meM bhAga liyA aura janatA ko mArgadarzana diyA / ina saMvatoM meM pratiSTita mUrtiyAM DUgarapura, udayapura Adi nagaroM ke mandiroM meM milatI hai / saMvat 1561 meM inhoMne samyagdarzana, sabhyajJAna evaM samyakacAritra kI mahattA ko pratiSThApita karane ke lie ratnatraya kI mUrti ko pratiSThApita kiyA / 1 svarNakAla-vijayakIti ke jIvana kA svarNakAla saMvat 1552 se 1570 taka kA mAnA jA sakatA hai / ina 18 varSoM meM inhoMne deza ko eka nayI sAMskRtika cetanA dI tathA apane syAga evaM tapasvo jIvana se deza ko Age bar3hApA / saMvat 1557 meM inheM bhaTTAraka paya avadaya mila gayA thaa| usa samaya bhaTTAraka jJAnabhUSaNa jIvita the kyoM ki unhoMne saMvat 1560 meM 'tatvajJAna taraMgigI' kI racanA samApta kI thii| vijayIti ne saMmavataH svayaM ne koI kRti nahIM likhii| ve ne pala apane. vihAra evaM pravacana se hI mArga darzana dete rahe / pratAraka kI dRSTi se unakA kAkI UMcA sthAna bana gayA thA aura ve bahuta se rAjAoM dvArA mI sammAnita the / ke zAstrArtha evaM vAda vivAda bhI karate the aura apane akATya tarkoM se apane virodhiyoM se acchI Takkara lete the| jaba ve bahasa karane to zrotAgaNa maMtramugdha ho jAte aura unako tarko ko sunakara unake jJAna kI prazaMsA kiyA karate / bha. zubhacandra ne apane eka gIta meM inake zAstrArtha kA nimna prakAra varNana kiyA hai 1. bhaTTAraka sampradAya pRSTha 144 2. yaH pUjyo nupama slibhairavamahAdevendra mulyanRpaH / SaTatAMgamazAstrakoviyamatijAmazacaMdramA / / bhavyAMbhovahabhAskara: zubhakaraH saMsAravicchedakaH / so vyAchovijayA dikI timuniyo bhaTTArakAdhIzvaraH / vahI pRSTha 10 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva vAdIya vAda briTaMba vAdi migAla mada gaMjana | vAdoya kuMda kuvAla bAdi zradhyanana rokana | bAdi timira hara bhUri, bAri nIra sah sudhAkara 1 vAdi viTaMbana vIra bAdi nigAraNa guNa sAgara / vAdIna vibudhasarasati gati mUlasaMdhi digaMbara radda | kahi jJAnabhUSaNa to paTTi zrI vijayakoti jAgI yativaraha || inake caritra jJAna evaM saMyama ke sambandha meM inake ziSya zubhacandra ne kitane hI padya likhe haiM unameM se kucha kA rasAsvAdana kIjiye / suratara saga bhara cArucaMdra carcita carAvaya / samayasAra kA sAra haMsa bhara citita cinmaya | dakSa pakSa zubha mukSa lakSya lakSaNa pratinAyaka jJAna dAna jinagAna artha cAtaka jaladAyaka kamanIya mUrti suMdara sukara dhamma dArma kalyAzA kara / jaya vijayakoti surIza kara zrI zrI varddhana sIya vara // 17 // vizada visaMvada vAdi varana kuMDa gaMru bheSaja / durnaya banada samIra vIra vaMdita pada paMkaja / punya godhi sucaMdra caMdra cAmIkara sundara | sphuti koti vAta mUrti sobhita subha saMvara saMsAra saMgha bahu dayI hara nAgaramani cAritra dharA / zrI vijayakIti sUrIsa jayabara zrI varddhana paMkahara ||8| 'ma' vijayakItti' ke samaya meM sAgavAr3A evaM notanapura kI samAja do jAtiyoM meM vibhakta thI / 'vijayakotti' var3asAjanoM ke guru kahalAne lage the| jaba ve notanapura Aye to vidvAna zrAvakoM ne unase zAstrArthaM karanA cAhA lekina unakI vidvatA ke sAmane ve nahIM Thahara sake / 2 ziSya paramparA 'vijayakItti' ke kitane hI ziSya meM / unameM se bha. zubhacandra, nucarAja, bra yazodhara Adi pramukha the / vRcarAja ne eka vijayakItti gIta likhA hai, jisameM vijayakIti ke ujjvala caritra kI atyadhika prazaMsA ko gaI hai / ve siddhAnta ke marmajJa the 1. tiNi diva khisAjani sAgavAr3a sotimAyana pratiSThA zrI vijayakasa konI | 2. yahI "bhaTTAraka paTTAvali, zAstra bhaNDAra DUMgarapura / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 vijayako ti tathA cAritra samrATa the / inake eka anya ziSya zra yazodhara ne apane kucha padoM meM vijayakIrti kA smaraNa kiyA hai tathA eka svataMtra gIta meM unakI tapasyA, vidvattA evaM prasiddhi ke bAre meM acchA paricaya diyA hai| gIta kA antima mArga nimna prakAra hai: aneka rAjA calA sevi mAlavI mevAr3a gujara soraTha siMdhu sahiji aneka bhaDa bhUSAla || dakSaNa maraharu cauraNa kukarA pUravi nAma prasiddha / chatrIsa lakSaNa kalA bahutari aneka vidyAridhi // zrAgama veda siddhAnta vyAkaraNa mAvi bhavIyaraNa sAra | nATaka chanda pramANa sUbhi mita japi navakAra // zrI kASTA saMdhi kula tilure yatI saromaNi sAra / zrI vijayakIrati giru gaNadhara zrI saMghakari jayakAra // 4 6 e 1. pUrA pada dekhiye- lekhaka dvArA sampAdita- rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAro kI grantha-sUcI, caturthabhAga- pR.saM. 666-67 / 2. vijayakota gIta, rajisTara naM. 7, pR. saM. 60 | mahAvIra bhavana, jayapura / 2 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma bRcarAja HEATRE nirmAtA bahma cAra hindI sAhitya ke pratiSThita kavi haiM / inakI eka racanA 'mayaNa jujjha' itanI adhika lokapriya rahI ki rAjasthAna ke kitane hI bhaNDAroM meM usakI pratilipiyAM upalabdha hotI haiN| inakI sabhI kRtiyA~ uccastara kI haiN| 'bUcarAja' bhaTTAraka vijayakIti ke ziSya the / isalie unako prazamA meM unhoMne eka 'vinayakoti gIta' likhA, jisakA ullekha hama bha, vijayakIti ke paricaya meM pahile hI kara cuke haiN| vijayakIti ke atirikta ye 'bhA ratnakoti' ke bhI samparka meM rahe the / isalie unake nAma kA ullekha bhI "bhuvanakoti gota' meM kiyA gayA hai| 'bUcarAja' rAjasthAnI vidvAna the / yadyapi abhI taka kisI bhI kuti meM unhoMne apane janma sthAna evaM mAtA-pitA Adi kA paricaya nahIM diyA hai, lekina ina racanAtroM ko bhASA ke prAvAra para evaM bha0 vijayakIti ke ziSya hone ke kAraNa inheM rAjasthAnI vidvAn hI mAnanA adhika tarka saMgata hogA / vaise ye santa the / 'brahmacArI' pada inhoMne dhAraNa kara liyA thaa| isaliye dharma pracAra evaM sAhitya-pracAra kI dRSTi se ye uttarI bhArata meM bihAra kiyA karate the / rAjasthAna, paMjAba, dehalI evaM gujarAta inake mukhya pradeza the| saMvat 1591 meM ye hisAra meM the aura usa varSa vahIM cAturmAsa kiyA thaa| isalie 156 kI bhAdazA zuklA paMcamI ke dina inhoMne "saMtoSa jaya tilaka" ko samApta kiyA thaa| saMvat 1582 meM 2 campAvatI (cATasU) meM aura isa varSa phAlguna sudI 14 ke dina inheM 'samyakastra kaumudI' kI pratilipi bheMTa svarUpa pradAna kI gayI thii| 2 1. sura taru saMgha bAlija citAmaNi buhie duhi / maho dhari dhari e paMca sabada vAjahi ucharaMgihie / gAvahi e phAmaNi madhura sare ati madhura sari gAvati kAmaNi / jiNahaM mandira avahI aSTa prakAra hi karahi pUjA kusama mAsa dAbaha / / bUcarAja bhaNi zrI rasnakoti pATi udayosaha guro / zrI bhuvanakItti mAsIravAdahi saMgha kaliyo surtrii|| -lekhaka dvArA sampAdita rAjasthAna ke jana zAstra bhaNDAroM kI prAya sUcI catuthaM bhAga 2. "saMvat 1582 phAlguna muSi 14 zubha dine"..........'caMpAvatI nagare........ etAna ida zAstra kaumuvIM likhApya karmakSaya timirA brahma cAya datta / / -lekhaka dvArA saMpAdita prazAsti saMgraha-5 63. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graha vRcarAja P . inhoMne apanI kRtiyoM meM bucarAja ke atirikta bUcA, valha, bIlha athavA balba nAmoM kA upayoga kiyA hai| eka hI kRti meM donoM prakAra ke nAma prayoga meM prAye haiM | inako racanAoM ke AdhAra se yaha kahA jA sakatA hai ki vRcarAja kA vyaktitva evaM manobala bahuta hI UMcA thA / unhoMne apanI racanAe~ yA to bhakti evaM stavana para zrAdhArita kI hai athavA upadeza paraka hai jisameM mAnava mAtra ko kAmavAsanA para vijaya prApta karane tathA santoSa pUrvaka jIvana yApana karane kA upadeza diyA gayA hai| samaya 71 kavivara ke samaya ke bAre meM nizcita to kucha bhI nahIM kahA jA sakatA lekina inakI racanAoM ke AdhAra para inakA samaya saMvat 1530 se 1600 taka kA mAnA jA sakatA hai / isa taraha unhoMne apane jIvana kAla meM bhaTTAraka bhuvana kIrti, jJAnabhUSaNa evaM vijayakosi kA samaya dekhA hogA tathA inake sAnidhya meM rahakara bahuta kucha sIkhane kA avasara bhI prApta kiyA hogaa| aisA lagatA hai ki ye grahasthAvasthA ke pazcAt saMvat 1505 ke Asa pAsa brahmacArI bane hoMge tathA usI ke pazcAt inakA dhyAna sAhitya racanA kI ora gayA hogA / 'bhayA jujbh' inakI prathama racanA hai jisameM inhoMne bhagavAna AdinAtha dvArA kAmadeva para vijaya prApta karane ke rUpa meM saMbhavata: svayaM ke jIvana kA bhI udAharaNa prastuta kiyA hai| kavi kI abhI taka jina racanAoM ko khoja kI jA sakI hai ve nim prakAra haiM / 1. mamaraNajujjha ( madanayuddha ) 2. saMtoSa jayatilaka 3. cetana pudgala dhamAla 4. TaMDAraNA gIta 5. neminAtha vasaMtu 6. nemIzvara kA bArahamAsA 7. 8. vibhinna rAgoM meM likhe hue 8 pada vijayakItti gIta 1. maghaNaDujjha yaha eka rUpaka kAvya' hai jisameM bhagavAn RSabhadeva dvArA kAmadeva parAjaya kA varNana hai / yaha eka AdhyAtmika rUpaka kAvya hai, jisakA pramukha uddezya "mano W 1. sAhitya zodha vibhAga, mahAvIra bhavana jayapura ke eka guTake meM isako eka prati saMgrahIta hai| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva vikAroM ke adhIna rahane para mAnava ko mokSa kI upalabdhi nahIM ho sktii|" isako pAThakoM ke samakSa prastuta karanA hai| kAma mokSa rUpI lakSmI prApta karane meM bahuta bar3I bAdhA hai, moha, mAyA, rAga evaM RsSa kAma ke prabala sahAyaka haiN| varAnta kAma kA dusa hai, jo kAma kI vijaya ke lie pRSTha bhUmi banAtA hai lekina mAnava ananta zakti evaM jJAna vAra hai yadi vara nAle ta sajimA 5. dizA mapta kara sakatA hai| aura isI taraha bhagavAna RSabhadeva bhI apane prAtmika guNoM ke dvArA kAma para vijaya prApta karate haiN| kavi ne isa rUpaka ko bahuta hI sundara rIti se prastuta kiyA hai| vasanta kAmadeva kA dUta hone ke kAraNa usakI vijaya ke liye pahile jAkara apane anurUpa vAtAvaraNa banAtA hai| basanta ke Agamana kA bukSa evaM lalAyeM taka nava puSpoM se usakA svAgata karatI haiN| koyala kuhU kuhU kI raTa lagA kara, evaM bhramara paMkti gunjAra karatI huI usake Agamana kI sUcanA detI hai| yuvatiyAM apane zrApako sajjita karake bhramaNa karatI hai / isI varNana ko kadhi ke zabdoM meM par3hie.... bajyau nIsANa pasaMta Apau, challakuda sikhilliMyaM / sugaMdha malayA pavaNa bhulliya, anaM koilla kulliy|| haraNa jhuriNaya kevai kaliya mahuvara, suptara pattiha chAiyaM / gAvati gIya vani vINA, takariMga pAika prAiyaM / / / jinha kaMDila kesa kalAva, kutila maga musiya dhAriya / jinha vINa bhavayaMga lagati caMdana guthi kumumaNA vAriyaM / jinha bhavaha dhuNahara baniya samuhara navaraNa bANa caDAiyaM / gAyata gIya vajaMti bImA, taruNi pAika zrAdhyaM // 38 // madana (kAmadeva) bhI aisA vaisA yoddhA nahIM jo zIghra hI apanI parAjaya svIkAra karale, pahile vaha apane pratipakSiyoM kI zakti parIkSA karatA hai aura isake lie apane pradhAna sahAyaka moha ko bhejatA hai| vaha apane virodhiyoM ke mana meM vikAra utpanna karatA hai| moha casliu sAthi klikaalu| jaha hutau madana maTu, tamu jAd kumanu kIyau / gar3ha viSamau dhammu purU, tahasu sadhanu saMbUhi liMghau / donau calle paMja kari, gamya barayau mana maMgahi / pavana sabala jaba uchalAhiM, gharA kara keva rahAhi / / 87 // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma vacasAja 73 gAthA rahahi sukiba gharAghaTa, juDiyA jaha sabala gaji gajaghaTa / samiviDi cale subhadaM, padhAraNau kIyau maDi mohaM / / 881 anta meM bhAvAtmaka yuddha hotA hai aura sabase pahile bhagavAn prAdinAtha rAga ko vairAgya meM jIta lete haiM pariyau timaru jiu dekhi bhAraNa, yAgira choDi so pamma TANu / uti rAgu calyau garajata mahIru, vairAgu havyau tani tasu tIsa / / 109 // phira kyA thA, magavAn prAdinAtha eka epha yonA ko jItate gae / krodha ko kSamA se, mada ko mAdava se, mAyA ko prArjava se, loma ko santoSa se jIta liyA / anta meM pahile moha, tathA bAda meM kAma se yuddha huaa| lekina ve bhI dhyAna evaM viveka ke sAmane na Tika sake aura prAta meM unhe bhI hAra mAnanI pdd'ii| _ 'mayaNa jujjha' ko kavi ne saMvat 1586 meM samApta kiyA thA, jisakA ullekhna kavi ne racanA ke antima chanda meM kiyA hai| yaha rUpaka kAvya abhI taka aprakAzita hai| isakI pratilipi rAjasthAna ke kitane hI bhaNDAroM meM milatI hai|| 2. saMtoya jaya tilaka yaha phAvi kA dUsarA rUpaka kAnya hai| isameM santoSa kI loma para vijaya kA varNana kiyA gayA hai| kAvya meM santoSa ke pramukha aMga haiM--zIla, sadAcAra, samyakajJAna, samyakcAritra, vairAna, tapa, karaNA, kSamA evaM saMyama / loma ke pramustra agoM meM asatya, mAna, krodha, moha, mAyA, kalaha, kuvyasana, evaM anAcAra Adi haiM / vAstava meM kavi ne ina pAtroM kI saMyojanA kara jIvana ke prakAza aura andhakAra pakSa kI udabhAvanA maulika rUpa meM kI hai / kavi ne mAtma tatva kI upalabdhi ke lie nivRtti mArga ko vizeSa mahatva diyA hai| kAvya kA santoSa nAyapha hai evaM loma pratinAyaka / 1. rAi vizkama saNa saMvatu navAsiyana pnrse| sababarUti Asu bakhANa, tithi paDiyA sukala pakha / / susanizcavAra yarU Nikhitta jaNaMu, tiNi dili balha susa pabiu / mayaNaM jujA suvisesu karata par3hata nisuNaMta nara, jayaja svAmi risahesa / / 156 // 2. "jima mandira nAgavA' nadI (rAjasthAna) ke guTakA naM0 174 meM isakI prati saMgrahIta hai| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtavi jaba ve donoM yuddha meM avatarita hote haiM to unako zakti kA kavi ne nimna prakAra se varNana kiyA hai SaT paya chanda Amata bhUThu paradhAnu, maMtu tatta khiriNa kIyau / mA nu kohu arU dohu moha, ikU yuddhau thIyau / mAyA kalahi kalesu thApu, saMtApu chadama dugchu / kamma mithyA vAsarau, prAi addhammi kiMgau pAlnu / kuvisanu kusIlu kumatu juDiu rAgi doSi prAi lahiu / apparAu sapanu valaM dekhi kari loha rA u taba gagahiu // 72 // gItikA chanda AIyo sIlu suddhammu samakatu, nyAnu carita sNvroN| vairAgu, tapu, karUNA, mahAyata khimA citti saMjamu thiru| . ajjau mumaddau mutti uparAmu, ddhammu so aakiNtrnnoN| ina meli danu maMtopa rAjA, loma siu maMDai rnno||76|| racanA meM loma ke avaguNoM kA vistRta varNana kiyA gayA hai, kyoMki anAdi kAla ne cAroM gatiyoM meM ghUmane para bhI yaha lobha kisI kA pIchA nahIM chor3atA / gAthA bhamiyau anAdikAle cahuMgati, mammi jIu bahu jonii| basi kari na teni sakkiyau, yaha dAraNu. loma pracaMDa / / 14 / / dohA dAraNu lIma pracaM? yahUM, phiri phiri bahu duHkha doya / dhyApi rayA bali prapada, lakha caurAsI jIya / / 15 / / lobha tela ke samAna hai, jaise jala meM tela kI bUnda par3ate hI vaha cAroM ora phaila jAtI hai, usI prakAra lobha ko phicita mAtrA bhI isa jIva ko caturgati meM bhramaNa karAne meM samartha hai / bhagavAn mahAvIra ne saMsAra meM lobha ko sabase burA pApa kahA hai / lobha ne sAdhubhoM taka ko nahIM chor3A / ve bhI mana ke madhya mokSa rUpI lakSmI ko pAne kI icchA se phirate haiM / inhIM bhAvoM ko kavi ke zabdoM meM pahie Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma bhUdharAja jiva tela bUnda jala mAhi paDai, sA pasari rahe mAjanai chAi / tila lobhu karai rAIsa cAru, pragaTAve jagi meM raha vidhArU / / 22 / / vaNa majhi munIsara je vasahi, siva ramariga lobhu tina himai mAhi / iki lobhi lagi para bhUmi Ahi, para karahi seva jIu jIu maNahi // 24 // maNavu tijaMcahe nara muraha, hoDAye gati cAri / vIra bharapara goima nisuNi, lobha burA saMsAri. / / 4 / / 'saMtoSa jaya tilaka' ko kavi ne hisAra nagara meM saMvat 1591 meM samApta kiyA thA / isakA svayaM kavi ne apanI racanA ke anta meM ullekha kiyA hai / saMtopaha jayanila japiu, hisAra nayara majha meM 1 je sugahi bhaviya ikkamani, te pAyahi vaMchiya sukna // 11 / / saMtrati panaraha ikyANa maddavi, sima parikha paMcamI divase / subakavAri svAti varSa jeu, tahi jAriNa bhanAmeNa // 130 / / 'saMtoSa jaya tilaka' kRti prAcIna rAjasthAnI kI eka sundara racanA hai, jisakI bhASA para apanA kA adhika prabhAva hai| akArAnta zabdoM ko ukArAta banAkara prayoga karanA kavi ko adhika prabhoSTa thA / isameM 131 padya haiN| jo sATika, raDa, raMgikkA, gAthA, SaTapada, dohA, paddhaDI, aDilla, rAsA, caMdAi, gItikA, toTaka, prAdi chandoM meM vibhakta haiN| racanA bhASA vijJAna adhyayana kI dRSTi meM uttama hai| yaha abhI taka aprakAzita hai| isakI eka hastalikhita prati die jaina mandira neminAtha bUndI (ra)jasthAna) ke guTakA makhyA 174 meM saMgrahIta hai / 3. netana puAla dhamAla' yaha kavi ke rUpaka kAvyoM meM rAvase uttama racanA hai| kavi ne isameM jIva evaM pudgala ke pArasparika sambandhoM kA tulanAtmaka adhyayana kiyA hai|"cetn mugu ! nira gussa jar3a siu saMgati kIjai" ko yaha bAra bAra doharAtA hai| vAstava meM yaha eka samvAdAtmaka kAvya hai jisake nIya evaM jar3a : 'ajIva' donoM mAyaka haiN| svayaM anuman-rai- manaru waon1. zAstra bhaNDAra vi. jaina manvira nAgadA dUndI ke puTakA saMkhyA 174 meM isako prati saMgrahIta hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva kavi ne prArambhika maMgalAcaraNa ke pazcAta kAvya ke mukhya viSaya ko pAThakoM ke samakSa nimna zabdoM meM upasthita kiyA hai paMca pramiATo valha kavi, e paramo dharibhAu / vetana pudgala dahUka, sAdu vivAdu suNAvI // 32 // prArambha meM netaH dAda ji ko kAra sAre hATa kahanA hai ki jar3a padArtha se kisI ko prIti nahIM karanI cAhie kyoMki vaha svayaM vidhvaMsanazIla hai / jar3a ke sAtha prama bar3hAkara apane apakA upakAra socanA sarpa ko dUdha pilAkAra usase anche svabhAva kI prAzA karane ke samAna hai| jini kAri jANI ApaNI, nizce vUlA hoi| khIra payA visahari mule, tAte kyA phala hoI // 37|| cetana ke prazna kA jar3a ne jo sundara uttara diyA use kavi ke zabdoM meM paliecetana ceti na cAlaI, kahanata mAne rosu / Aye bolata so phire, jar3ahi lagAbai ghosu / / 38] chaha rasa bhIyaNa vidhiha pari, jo jaha nita socei / indo hovahi par3abar3I, tava para ghambhu cale / / 4 / / isa prakAra pUrA rUpaka saMvAda pUrNa hai, cetana aura pudgala ke sundara vivAda hotA hai| kyoMki jar3a aura cetana kA sambandha anAdikAla se calA pA rahA hai vaha usI prakAra hai, jisa prakAra kASTha meM agni evaM siloM meM sela rahatA hai / jiu vasandaru kaTTha mahi, tila mahi telu bhijeu / Adi anAdihi jArigaye, cetana pudgala eSa // 54 // eka prasaMga para cetana padArtha jar3a se kahatA hai ki use saIva dUsaroM kA bhalA karanA cAhie / yadi apanA burA hotA ho to bhI use dUsaroM kA bhalA karanA caahie| bhalA karantihi mIta suNi, je hui burahA jANi / to bhI bhalA na chor3iye, uttama yaha paravANu / / 70 // lekina isakA pudgala ke dvArA diyA huA uttara bhI pddhie| . bhalA bhalA sahu ko kahe, maramu na jANe koi / kAyA soI mIta re, bhalA na kisa hI hoha // 71 / / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma bUca rAja kintu isase bhI adhika vyaMga nimna patha meM dekhie jima tara ApaNa khUpa sahi, avaraha chAMha karAI lija isu kAyA saMga te mokhahI jIvahA jAe 173 // racanA ke kucha sundara padya pAThakoM ke avalokanArtha die jA rahe haiM jiu samimaMDa ramaNikA dina kA maNDaNu bhAra / tima cetana kA maNDarA, yaha mudgala tU jANa // 78 // X X kAya kalevaru basi suhu, jatatu karantihi jA / jina jiva pAce tUbar3I, tiva titha ati karavAI // 81 // X X phUlu maraha paramalu jIvadda, tisu jANe saha koI / haMsu cala kAyA rahai, kivasa barAbara hoi ||83 || X X X X X kAyA kI niMdA karai, Apu na dekhai joi / jiu jiu bhIja kAMvalI, tija tija bhArI hoi X X jiya vigu pudgala nA rahe kahiyA Adi anAdi / chaha khaMDa bhoge cakkarSa, kAyA ke parasAdi // 66 // X X X x X X X kAsu pukAra kisu kahau, hIyaDe mItari bAhu / je guNa hovahi gauraDo, taba bana choDe tAhu X T X X X motI upamA sIpa mahi, viddhi mAthAve loi / tiu jI kAyA saMgate, sijapuri bAsA hoi // 104 // X X kAlu paMca mArudda yahu, cittu sukhuna mokhu huI, dona X X X 4 X na kisahI ThAMi / khobahi kAe / 114 / / X X X X 77 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva yaha saMjama asivara azI, sisu Upari pagu dehi / re jIya mUDha na jAehI, iva katru kina sIhahyehi // 124 // X X uddimu sAsu vIru valu, buddhi parAkamu jANi 1 e chaha jini mani dinu kiyA, te pahu~cA niravANi / / 131 / / x X dIpaka rAga ke tathA 'cetana pudagala dhamAla' meM hai, jinameM 139 pa zeSa 5 padya maSTa para chappaya chanda ke haiM / kavi ne isa racanA meM apane donoM hI nAmoM kA ullekha kiyA hai| racanA kAla kA isameM kahIM ullekha nahIM huA hai kintu saMbhavataH yaha kRti racanAeM saMvat 1591 ke bAda kI likhI huI haiM kyoMki bhASA evaM zailI kI dRSTi meM isakA rUpa atyadhika nikharA huA hai| dhamAla kA antima padma nimna prakAra hai..... jiya mukati sarUpI, tu nikala malu rAyA / isu jaDa ke saMga te bhamiyA karami mamAyA " Tikavala jivA guriNa, taji kama saMsAro / majijirA guraNa hIyaDe, terA yAhU bivahA / vivahAsa yaha tujha jAriNa jIyaDe karahu iMdiya savaro / nirajara baMdhaNa kammaM kere, jAna tani dukAjaro / / je vacana zrI jie vIri bhAse, tAha nita dhAraha hIyA / va bhaga vRcA sadA nimmala, mukati rAkhmI jIyA // 136 // 4. TaMDANA gIta yaha eka upadezAtmaka gIta hai| jisakA pradhAna viSaya " isi saMsAre duHkha bhaMDAre kyA guNa dekhi lubhAraNAve" hai / kavi ne prANI mAtra ko saMsAra se sajaga rahate hue zuddha jIvana yApana karane kA upadeza diyA hai kyoMki jisa saMsAra ne ume anAdi kAla se ThagA hai, phira bhI yaha prANI usI para vizvAsa karatA rahatA hai | gIta kI mApA zuddha hindI hai, jo prapabhraMza ke prabhAva se rahita hai / kavi ne racanA meM apane nAmollekha ke atirikta aura koI paricaya nahIM diyA hai| sighi sarUpa sahaja le khAve, ghyAve aMtara jhANAve / jaMpati bUcA jiya tuma pAva, caMchita sukha niravAraNAve // 15 // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma parAja racanA kA nAma 'TaMDAraNA gIta' prArambhika padya ke kAraNa diyA gayA hai / paise TaMDAraNA zabda yahA~ saMsAra ke liye prayukta humA hai| TaMDANA, TAMDA zabda se banA hai, jisakA artha vyApAriyoM kA calatA samUha hotA hai| saMsAra bhI prANiyoM ke samUha kA hI nAma hai, jahAM sabhI vastueM asthira haiN| gIta ke chanda pAThakoM ke avalokanAthaM diye jA rahe haiM.... mAta pitA suta sajana marIrA, duhu saba logi virANAve / iyaNa paMkha jimi taraSara vAsa, dasahu~ dizA uDANAye / / viSaya svAratha saba jaga bache, kari kari budhi vinAraNAve / choSTi samAdhi mahArasa nUpama, madhura vidu lapaTAragAve // isakI eka prati jayapura ke zAstra bhaNDAra di. jaina mandira godhA ke eka guTake ke saMgraha meM hai| 5. neminAtha vaMsatu yaha vasata Agamana kA gIta hai / neminAtha vivAha hone se pUrva hI toraNa dvAra se sIdhe giranAra para jAkara tapa dhAraNa kara lete haiN| rAjula ko lAkha samajhAne para bhI vaha dUsarA vivAha karane ko taiyAra nahIM hotI aura vaha bhI tapasvinI kA jIvana yApana kA nizcaya kara letI hai| isake bAda vasanta Rtu prAtI hai 1 rAjula tapasvinI hote hue bhI navayauvanA thii| usakA prathama anubhava kaisA hogA, ise kavi ke zabdoM meM par3hie.... amRta aMbu lau mora ke, nemi jiNu gar3ha girnaare| mhAre mani madhukara niha vasai, saMjamu kusamu mahAro // 2 // sakhiya vasaMta suhAla re, dIsai soraTha deso| / koila kuhakaha, madhukara sAri saba vaha paiso 132 // vibalasirI maha mahakaidare, bhaMvarA ruNajhuNu kaaro| gAvahi gati svarAsvari, gaMdhava gaDha giranAre // 4 // lekina neminAtha ne to sAdhu jIvana aMgIkAra kara liyA thA aura ve mokSa lakSmI kA varaNa karane ke lie taiyArI kara rahe the, isaliye ve apane saMyama ke sAtha phAga khela rahe the| kSamA kA ve pAna cabAte aura usase rAga kA ugAla nikAlate 1 mukti ramariNa raMgi rAteu, nemi jiNu celai phaago| sarasa taMbola samA re, rAse rAga ugAlo / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva rAjula samudra vijaya kI lADalI kumArI thI, lekina aba to usane bhI prApta pragIkAra kara lie the / jaba neminAtha tapasvI jIvana bitAne lage to vaha kyoM pIche rahatI, usane bhI saMyama dhAraNa kara liyA.... samudravijayarAi lA Dilara, apUrava desa visaalo| naba rasa rasiyau naimi jiragu, nava rasa rahita rasAlo / / 7 / / tira gilAsa riNa bho namo. samuna niymaavaas| nemi chali tihuyariMga chaliyaja, mANiNi maliyau mArU / / 8 / / rAjula dvena deitrata dinu ramaha, saMjama sirikha sujaanno| jagu jAgai tava sovai, jAgaha sUtaha logo| racanA meM 23 padya haiM, ' antima padya nimna prakAra hai......., balhiM vipakkhaNu, sakhIya vaMghaNa jAi / mUla saMgha mukha maMDayA, padmamandi supasAi / vahi vasaMtu ju gAvahi, so sakhi raliya kraaii| 6. nemizvara kA bArahamAsAne yaha eka choTI sI racanA hai, jisameM neminAtha evaM rAjula ke prathama 12 mahinoM kA saMkSipta varNana diyA huA hai / varNana sundara evaM sarasa hai, racanA meM 12 padya haiN| 7. vibhinna rAgoM meM likhe hue ATha para kavi ke upalabdha ATha pada AdhyAtmika bhAvoM se pUrA botaprota haiM / pada lambe haiM, tathA rAga ghanAsarI, rAga gauDI, rAga vaDasa, rAga dIpakA, rAga mahaDa, rAga vihAgaDa, tathA rAma prAsAvarI meM likhe hue haiN| rAga goDI vAle pada ke atirikta sabhI padoM meM kavi ne apanA pUcarAja nAma likhA hai| kevala lasI pada meM vaha nAma diyA hai / eka pada meM bhagavAna ko phUlamAlA caDhAne kA ullekha mAyA hai| usa samaya kiye gaye phUloM kA nAma dekhie / rAi caMpA, arU kebaDA, lAlo, mAlavI marUvA jAive kuda maya kaMda arU kevar3A lAlo revatI bahu musakAya / gauDo rAga kAlA pada atyAdhika sundara hai,use bhI pAThakoM ke eThanAdhU avikasa rUpa meM diyA jA rahA hai| WILAWAAAAAAAAAAAAmwamRNAKARMANAMAMMeammmmmmmmmmmmmmar 1. isako eka prati mahAvIra bhavana jayapura ke saMgraha meM hai| vahI Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raMga ho raMga ho raMga kari jigavA dhmaaiye| raMga ho raMga hoi suraga siu manu lAiye / / sAiye yAtu manuraMga isa sija pravara raMgu pataMgiyA / ghukti rahai jiu maMjITha kapar3e leba jiNa caturaMgiyA / jiva laganu vastara raMgu tivalA. isahi kAma ramApa ho| kavi balha lAlacu loDa bhUThA raMgi jirAvaru dhyAna ho // 1 // raMga ho raMga ho paMca mahArata paaliye| raMga ho yA ho sRSTa gihAlI he 18 nihAli yahi sukha anaMta jIyaDe AThamada jini biu kre| paMcidiyA dilu liyA samakatu karama vaMdhaNa nirajare // isa viSaya viSayara nAri paradhanu dekhi citta na TAla ho / kavi balha lAlaca choDi bhUThA raMgi paMca vrata pAsa ho // 2 // raMga ho raMga ho dinu kari sIyalu rAkhIye / raMga ho raMga ho zAna vacana mani mAlIye / mASiye nija gura jJAnavANI rAgu rosu nivaarho| paraharahu miSyA karahu saMvarU hIyada samakatu dhAra ho| vAIsa zIsaha sahahu amudhinu deha siu maMDaha blo| kavi valha lAlatu choSTi jhUTA raMgu dida kari sIyalo // 3 // raMga ho raMga ho mukati varaNI manu laaiye| raMga ho raMga ho ma saMsAri na pAiye / / prAiye nahu saMsAri sAgara jIya bahu dukhu paaiye| jisu vA cahuM gati phiryA loDe soI mAragu dhyAiye / tribhuSaNaha tAragu deu arahaMtu suguraNa niju maaiye| kavi balha lAlaca choDi jhUThA mukati siu ramu lAiye / / 4 / / 8. vijayakoti gIta yaha kavi kA eka aitihAsika gIta hai jisameM bha. vijayakIti kA tapasvI jIvana kI prazaMsA kI gayI hai evaM deza ke aneka zAsakoM ke nAma bhI ginAye haiM jo unheM atyadhika sammAnita karate the| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82. mUlyAMkana rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva kAvyatva, 'vRcarAja' kI kRtiyoM ke adhyayana ke pazcAt yaha nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki unhoMne hindI - sAhitya ko apUrva sevA kI thii| unakI sabhI kRtiyAM bhASA evaM zailI kI dRSTi se uccastarIya kRtiyAM hai, jinako hindIsAhitya ke itihAsa meM ucita sthAna milanA hI caahie| kavi ne apane tInoM hI rUpaka kAvyoM meM kAvya kI vaha vArA bahAyI hai jisameM pAThakagaNa snAna karake apane jIvana ko zAnta, sarpamita, zuddha evaM saMtoSaparaka banA sakate haiM / kavi ne vibhinna chandoM evaM rAga-rAganiyoM meM apanI kRtiyoM ko nibaddha karake apane chanda-zAstra kA hI paricaya nahIM diyA, kintu loka dhunoM kI bhI loka priyatA kA paricaya upasthita kiyA hai / ina kRtiyoM ke mAdhyama se kavi ne samAja ko sarala evaM sarasa bhASA meM adhyAtmika khurAka dene kA prayAsa kiyA thA aura lekhaka kI dRSTi meM vaha apane mizana meM pratyadhika safala huA hai / kavi jaina darzana ke mudgala evaM cetana ke sambandha se atyadhika paricita thA / anAdikAla se yaha jIva jar3a ko apanA hitaiSI samajhatA ArahA hai aura isI kAraNa jagata ke cakkara meM phaMsanA par3atA hai| jIva aura jar3a ke isa sambandha kI pola 'cetana pudgala dhamAla' meM kavi ne khola kara rakhadI hai / isI taraha santoSa evaM kAma vAsanA para vijaya prApta karane kA jo sundara upadeza diyA hai - vaha bhI apane DhaMga kA anokhA hai / pAtroM ke rUpa meM prastuta viSaya ko upasthita karake kavi ne usameM sarasatA evaM pAThakoM kI utsukatA ko jAgrata kiyA hai / kavi ke aba taka jo vibhinna rAgoM meM likhe hue ATha pada mile haiM, unameM unhIM viSayoM ko doharAyA gayA hai / kavi kA eka hI lakSya thA aura vaha thA : jagata ke prANiyoM ko sumArga para lagAne kA 1. 1 2.1. r Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 saMta kavi yazodhara hindI evaM rAjasthAnI bhASA ke aise kaDA sAhitya sI haiM jinakI sevAoM kA ullekha na to bhASA sAhitya ke itihAsa meM hI ho pAyA hai aura na anya kisI rUpa meM unake jIvana evaM kRtiyoM para prakAza DAlA jA sakA hai| rAjasthAna, uttarapradeza, madhyapradeza, gujarAta evaM dehalI ke samIpavartI paMjAbI pradeza meM yadi fretRta sAhityika sarvekSaNa kiyA jAve to Aja bhI hameM saiMkar3oM hI nahIM kintu hajAroM kaviyoM ke bAre meM jAnakArI upalabdha ho sakegI jinhoMne jIvana paryaMta sAhitya sevAko yI kintu kAlAntara meM unako evaM unakI kRtiyoM ko sadA ke liye bhulA diyA gayA 1 inameM se kucha kavi to aise mileMge jinheM na to apane jIvana kAla meM hI prazaMsA ke do zabda mila sake aura na mRtyu ke pazcAt hI unakI sAhityika sevA ke prati do bahAye gaye / santa yazodhara bhI aise hI kavi haiM jo mRtyu ke bAda bhI janasAdhAraNa eva vidvAnoM kI dRSTi se sadA zrImala rhe| ke haniSTha sAhitya sevI the / vikramIya 16 vIM zatAbdI meM hindI kI lokapriyatA meM vRddhi to rahI thI lekina usake pracAra meM zAsana kA kiJcita bhI sahayoga nahIM thA / usa samaya mugala sAmrAjya apane vaibhava para thaa| sarvatra arabI evaM phArasI kA daura daurA thA | mahAkavi - tulasIdAsa kA usa samaya janma bhI nahIM huA thA aura sUradAsa ko bhI sAhitya gagana meM itanI adhika prasiddhi prApta nahIM ho sakI thii| aise samaya meM santa yazodhara ne hindI bhASA kI ullekhanIya sevA kI / yazodhara kASThA saMgha meM hone vAle jaina santa somaphIti ke prazidhya evaM vijayasena ke ziSya the / bAlyakAla meM hI ye apane guru kI vANI para mugdha ho gaye aura saMsAra ko asAra jAnakara usase udAsIna rahane lage / yuvA hote 2 inhoMne ghara bAra chor3a diyA aura santoM kI sevA meM lIna rahane lage / ye zrAjanma brahmacArI rahe / santa sakalakIti kI paramparA meM hone vAle bhaTTAraka vijayakotti kI sevA meM rahane kA bhI inheM saubhAgya milA aura isIliye unakI prazaMsA meM bhI inakA likhA huA eka pada milatA hai| ye mahAvratI the tathA zrahiMsA, satya, zracIrya brahmacayaM evaM aparigraha ina pA~ca vratoM ko pUrNa rUpa se apane jIvana meM utAra liyA thaa| sAdhu avasthA meM inhone gujarAta, rAjasthAna, mahArASTra evaM utara pradeza Adi prAntoM meM vihAra karake janatA ko burAiyoM se bacane kA upadeza diyA / ye saMbhavataH svayaM gAyaka bhI the aura apane partho ko gAkara sunAyA karate the / sAhitya ke paThana-pAThana meM inheM prArambha se hI ruci thii| inake dAdA guru Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva somakIti saMskRta evaM hindI ke acche vidvAna the jinakA hama pahile paricaya de cuke haiN| isaliye unase bhI inheM kAvya-racanA meM preraNA milI hogI / isake atirikta ma. vinaya evaM pazanamA 2: i ppara potsAhana milA thaa| inhoMne svayaM balibhadra caupaI (san 1528) meM mA vijayasena kA tathA neminAtha gIta evaM anya gItoM meM bha. yazakotti kA ullekha kiyA hai| isI taraha bha0 zAmabhUSaNa ke ziSya bha. vijayakIti kA bhI ina para barada hasta ghA / ye neminAtha ke jIvana se saMbhavataH adhika prabhAvita the / ataH inhaM ne nemirAjula para adhika sAhitya likhA hai| isake atirikta ye sAdhu hone para bhI rasika zre aura viraha zRMgAra Adi kI racanAoM meM ruci rakhate the / brahma yazodhara kA janma kaba aura kahAM huA tathA kitanI Ayu ke pazcAta unakA svargavAsa huA hameM isa sambandha meM abhI taka koI pramANika jAnakArI upalabdha nahIM ho sakI / somavotti kA bhaTTAraka kAla saM0 1526 se 1540 taka kA mAnA jAtA hai| yadi yaha sahI hai ki inheM somakotti kecaraNoM meM rahane kA avasara milA thA to phira inakA janma saMvat 1520 ke Asa pAsa honA cAhiye / abhI taka inakI jitanI racanAyeM milI hai unameM se kevala do racanAmoM meM inakA racanA kAla diyA huA hai / jo saMvat 1581 (sana 1524) tathA saMvat 1585 ( san 1528 ) hai / anya racanAtroM meM kevala inake nAmollekha ke atirikta anya vivaraNa nahIM milatA / jisa guTake meM inakI racanAoM kA saMgraha hai vaha svayaM inhIM ke dvArA likhA gayA hai tathA usakA lekhanakAla saMvat 1585 jeSTha sudI 12 ravivAra kA hai| isake zrI rAmasena anukami huA, yasaphorati guru jANi / zrI vijayasena paThi yApIyA, mahimA mera samANa // 186 // sAsa siSya ima urcAra, brahma yazodhara neha / bhUmaMDali vaNI para tapi, tAraha rAsa cira eha // 187 // zrI yasakIrati supasAli, brahma yazodhara bhaNisAra / calaNa na choDa svAmI, sahma taNAM munna bhavacarcA duHkha nivAra // 68 // ka bAga vANI vara mAMgu mAta di, mupta avirala vANI re / yasakorati guru gAMu giriyA, mahimA mera samANI re // Adhu Ayu re bhavIyaNa mani rali re // dekhiye bhaTTAraka sampradAya-pRSTha saMkhyA-298 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMta kavi yazodhara 85 atirikta inhoMne somakIti ke praziSya bha0 yadAHkorti ko bhI guru ke rUpa meM smarasa kiyA hai / jo saMvat 1575 ke Asa pAsa bhaTTAraka bane hoMge / isaliye inakA samaya saMvat 1520 se 1590 taka kA mAna lenA yukti yukta pratIta hotA hai / yazodhara kI na taka nimna racanAyeM upalabdha ho cukI hai kintu AzA hai ki sAgavAr3A, Ivara Adi sthAnoM ke jaina granthAlayoM meM inakA aura bhI sAhitya upalabdha ho sakatA hai / yazodhara pratilipi karane kA bhI kArya karate the| abhI inake dvArA lipibana naino (rAjasthAna) ke zAstra bhaNDAra meM eka guTakA upalabdha huA hai jisameM kitane hI mahatvapUrNa pAThoM kA saMkalana diyA huA hai / kavi ke dvArA nibaddha sabhI sabhI racanAyeM isa guTake meM sagrahIta haiN| isakI lipi sundara evaM supAya hai / 1, neminAtha gIta isameM 22 veM tIrthaMkara neminAtha ke jIvana kI eka jhalaka mAtra hai| pUrI kathA 28 padya meM samApta hotI hai| gIta ko racanA saMvat 1589 meM sapAlapura (bAMsavAr3A ) meM samApta kI gaI thii| saMta panara ekAsahajI sapAlapura sAra | guNa gAyA zrI neminAtha jI, navanidhi zrI saMghavAra ho svAmI / gIta meM rAjula kI sundaratA kA varNana karate hue use mRganayanI, haMsagAnI batalAyA hai| isake kAnoM meM jhUmake lalATa para tilaka evaM nAga ke samAna laTakatI huI usakI vezI sundaratA meM cAra cAMda lagA rahI thiiN| isI varNana ko kavi ke zabdoM meM par3hiye- re haMsa gamaraNIya bhRganamaraNIya slavaNa kAla zatrUkatI / tapa tapiya tilaka lalATa, sundara veNIya vAsuDA laTakatI / svanikaMta cUr3Iya mukhi vArIya nayana kajjala sAratI 1 matIya megala mAsa Aso hama bolI rAjamato // 3 // gIta kI bhASA para rAjasthAnI kA atyadhika prabhAva hai / 2. neminAtha gIta rAjula nabhi ke jIvana para yaha kavi kA dUsarA gIta hai / isa gIta meM rAhula 'neminAtha ko apane ghara bulAtI huI unakI ghAMTa joha rahI hai| gIta choTA sA hai jisameM kevala 5 padma haiN| gIta kI prathama paMkti nimna prakAra hai-- nema jo Avuna ghare ghare vATaDIyo jo siyAmA (lA) ilI re || Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 rAjasthAna ke jana saMta-vyaktitva evaM kRtiraSa 3. mallinAtha gIta isa gIta meM 9 chanda haiM jisameM tIrthakara mallinAtha ke garma, janma, vairAgya, jJAna evaM nirvANa mahotsava kA varNana kiyA gayA hai / racanA kA antima pATha nimna prakAra hai brahma azoghara bInavI hU~, havi taha taNu dAsa re / giripuraya svAmIya maMDaNu, zrI saMgha pUravi pAsa re||9|| 4. neminAya gIta yaha kavi kA meminAtha ke jIvana para tIsarA gIta hai| pahile gItoM se yaha gIta bar3A hai aura vaha 69 padmoM meM pUrNa hotA hai| isameM neminAtha ke vivAha kI ghaTanA kA pramusva varNana hai| varNana sundara, sarasa evaM pravAha mukta hai| rAjuli-nami ke vivAha kI tamyAriyAM jora zora se hone lgii| sabhI rAjA mahArAjAoM ko vivAha meM sammilita hone ke liye nimantraNa patra bheje gaye / uttara, dakSiNa, pUrva pazcima prAdi sabhI dizAtroM ke rAjAgaraNa usa barAta meM sammilita huye / ise varNana ko kavi ke zabdoM meM pahiye: ku kama patrI pAThavI re, zubha prAvi atisAra / dakSiNa marahaTA mAlavI re, kukaraNa kannaDa rAu / gUjara maMDasa soraThIyAre, sindhu sabAla desh| gopAcala nu rAjAure, DhIlI mAdi naresa // 23 // malavArI prAsu pAr3anera, svarasANI savi Isa / vAgaDI udaka majakarI re, lAr3a gauDanA vAma / / 24 / / kavi ne ukta padyoM meM dillI ko DIlI' likhA hai 1 12vIM zatAbdI ke apabhraza ke mahAkavi zrIdhara ne bhI apane pAsa cariu meM dillI ko "dillI' zabda se sambodhita kriyA thaa|' barAtiyoM ke liye vividha phalna maMgAye gaye tathA aneka pakavAna evaM miThAiyAM manavAyI gaI / kavi ne jina vyajanoM ke nAma ginAye haiM unameM adhikAMza rAjasthAnI miSThAgna haiN| kavi ke zabdoM meM isakA AsvAdana kIjiye 1. viSakaparida supasiddha kAli, dillI pani SaNa kama.bisAli / sabavAyI payAya paragiha, parivArie parivaha pariepahiM / / . Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMta kavi yazovara ....... ... pakavAna nIji nita nabore, mAMDI murakI sev| .... / khAjA khAjar3alI dahI tharAre, rephe ghevara heva // 25 // motIyA lAlU mUga taNA re, sevaiyA atisAra / kAkarIya paDa sUcIyAre, mAkiri mizrita sAra // 26 // sAlIyA taMdula sapaDAre, ujjala prakhaMDa apAra / mUga maMDorA prati bhalA re, ghRta prasaMDI dhAra // 27 // rAjula kA saundarya praghaNanIya thaa| pAMcoM ke nUpura madhura zabda kara rahe the ve aise lagate the mAnoM neminAtha ko hI bulArahe hoM / kari para muzobhita 'kranakatI' camaka rahI thii| guliyoM meM ralajaTita aMgUTho, hAthoM meM rahanoM kI hI cUr3iyAM tathA gale meM navalakha hAra suzobhita thA / kAnoM meM jhUmake laTaka rahe the / nayana kajasare the / hIroM se jar3I huI lalATa para rAkhar3I (noralA) camaka rahI thii| isakI veNI daNDa utAra (Upara se moTI tathA nIce se patalI) thI ina saba AbhUSaNoM se yaha aisI lagatI thI ki mAnoM kahIM kAmadeva ke dhanuSa ko tor3ane jA rahI ho . pAyeya neura raNacAriNare, ghUgharI nu dhamakAra / kaTiryatra sohi ruDI mekhalA re bhUmaNu jhalaka saar| ratnajar3ita rUr3I mudrakAre, kariyasa cahItAra / vAhi biThA rUr3A bahirasA re, hapiDoli navalakhahAra / / koTiya' ToDara syaDDa re, zraghaNe jhavaki mAla / nAmaviTa TIlu tapa tapi re, khoTali khaTaki cAli / / bAMkIya bhamari sohAmaNI re, namale kAjala reha / kAmidhanu jANe soDIure, nara maga pADavA eha / / 46 // hIre jar3I rUhI rAkhar3I, gheNI daMDa utaar| . mayariNa pannaga jANa pAsIure, gophaNu lahi kisAra / / - neIkumAra 9 khaNa ke ratha meM virAjamAna pe jo ratna jar3ita thA tathA jisameM hA~sanA; jAti ke ghor3e jute huye the / nemikumAra ke kAnoM meM kumhana evaM mastaka para chatra suzobhita the / ve zyAma varNa ke the tathA rAjula kI saheliyAM unakI ora saMketa karake kaha rahI thI yAhI usake pati haiM ? nabakharaNu ratha sovaraNami re, rayaNa maMDita suvisAla / hAMsanA prazva jirie jotasyAM re, laha lahaghi jApa apAra // 51 / / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva kAneya kuDala tapi napi re, mammaki phmoti| sAmalA praNa sohAmaNure, soi sAjarA hota // 52 // isa prakAra racanA meM ghaTanAmoM kA acchA varNana kiyA gayA hai / anta meM kavi ne apane guru ko smaraNa karate hue racanA kI samApti kI hai| bhI pasakIrati supasAcali. brahma yazodhara maNisAra / casaraNa na choDa svAmI taNA, mujha mavA du:kha nivAra / / 68 // bharaNasi jinesara sAMbhali. re, dhana dhana te pavatAra / nava nidhi sasa ghari upaji re, te tarasi re saMsAra / / 69 / / bhASA-gIta kI mASA rAjasthAnI hai / kucha zabdoM kA prayoga dekhiye gAsu-gAgA (1) kAMi karU-kyA karU (1) nIkalyA re-nikalA (6) tAma ahma (8) tihA~ (21) neura (43). ApaNA (53) torU (tumhArA) morU (merA) (50) utAvalu (13) pAThavI (22) chanda- sampUrNa gIta guDI (gauDI) rAga meM nibaddha hai| .. 5. libhA propaI-yaha kavi kI aba taka upalabdha racanAmoM meM sabase bar3I racanA hai| isameM 186 padya haiM jo vibhinna bAla, hA evaM caupaI mAdi chandoM meM vibhakta hai| kavi ne ise sambat 1585 meM skandha nagara ke ajimanAtha ke mandira meM sampUrNa' kiyA thaa| racanA meM zrIkRSNa jI ke bhAI balima ke parisa kA varNana hai / kathA kA saMkSipta sAra nimna prakAra hai dvArikA para zrI kRSNa jI kA rAjya thaa| balabhadra unake bar3e bhAI the| eka bAra 22 veM tIrthaMkara neminAtha kA udhara bihAra huaa| nagarI ke naranAriyoM ke sAtha ke donoM bhI darzanArtha padhAre / balabhadra ne neminAtha se jaba dvArikA ke bhaviSya ke bAre meM pUchA to unhoMne 12 varSa bAda dIpAyana RSi dvArA dvArikA dahana kI bhaviSyavANI kI 1 12 varSa bAda aisA hI huaa| zrIkRSNa evaM balarAma donoM jaMgala meM cale gaye aura jaba zrIkRSNa jI so rahe the to jaradakumAra ne hariNa ke ghose meM ina para bANa calA diyA jisase vahIM unako mRtyu ho gaI / jaradakumAra ko jaba vastusthiti kA patA lagA to vaha bahuta pachatAye lekina phira kyA honA thA / balabhadra jI areneumonimarawarananamane 1. saMvat panara padhmAsora, skASa nagara majhAri / bhavaNi aNita jinavara taNI, e guNa gAyA sAri // 188 / / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 saMta kavi yazodhara zrIkRSNa jI ko akelA chor3akara pAnI lene gaye the, vApisa thAne para jaba unheM mAlUma huA to ve bar3e zokAkula hue evaM rone lage aura apane bhAI ke moha se chaha mAsa taka unake mRta zarIra ko lie ghUmate rhe| anta meM eka muni ne jaba unheM saMsAra kI asAratA batalAI to unheM bhI vairAgya ho gayA aura anta meM tapasyA karate hue nirvANa prApta kiyA / chopaI kI sampurNa kathA jaina purANoM ke AdhAra para nibaddha hai | caupaI prArambha karane ke pUrva sarva prathama kavi ne apanI laghutA pragaTa karate hue likhA hai ki na to use vyAkaraNa evaM chaMda kA bodha hai aura na ucita rUpa se akSara jJAna hI hai / gIta evaM kavitta kucha Ate nahIM haiM lekina vaha jo kucha likha rahA hai vaha saba guru ke prAzIrvAda kA phala hai na laDDu vyAkaraNa nahun sa akSara nahu hU mUrakha mAnava matihIna, gIta kavitta navi jA sUraja Um tama hari, jiya jalahara buDhi tApa / zuru vaya puNya pAmIra, jhaDi bhavaMtara pApa // 5 // nUrakha pariNa je mati lahi, kari kavita atisAra / brahma yazodhara ima kahi te sahi guru upagAra // 6 // 89 bhinda kahI ||2|| usa samaya dvArikA baMbhava pUrNa nagarI thii| isakA vistAra 12 yojana pramANa thA / vahAM sAta se teraha maMjila ke mahala the| bar3e bar3e karor3apati seTha vahAM nivAsa karate the| zrI jI mAnakoM ko dAna dene meM harSita hote the, abhimAna nahIM karate the| vahAM cAroM ora bora evaM yoddhA dikhalAI dete the| sajjanoM ke atirikta durjanoM kA to vahAM nAma bhI nahIM thA / kavi ne dvArikA kA varNana nimna prakAra kiyA hai nagara dvArikA deza majhAra, jANe indrapurI avatAra / bAra joyaraNa te phira tuvasi te dekhI jana mana ulasi || 11 || nava kharA tera khaNA prAsAda hah zrariMga sama lAgu vAda / acter tihAM rahI dharaNA, ratna lema hIre nahIM mA ||12|| yAcaka janani dei dAna, na hIyaDi hraSa nahIM abhimAna / sUra subhaTa eka dosi gharA, sajjana loka nahIM dujaMgA ||13|| ji bhavane ghaja baDa pharahari, zikhara svargaM suvAtaja kari / hema mUrati poDhI parimANa, eke ratna amUlika jANa || 14 || Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva dvArikA nagarI ke rAjA the zrIkRSNa jI jo pUrNimA ke candramA ke samAna sundara the / ve chappana karor3a yAdavoM ke adhipati the / inhIM ke bar3e bhAI the valabhadra / svarNa ke samAna jinakA zarIra thA / jo hAthI rUpI pAtroM ke lie siMha the tathA hala jinakA Ayuba thaa| revatI unakI paTarAnI thii| bar3e 2 vIra evaM yoddhA unake sevaka the| ve guNoM ke maNDAra tathA satyavatI evaM nirmala-dharitra ke dhAraNa karane vAle the tasa baMdhava ati jyA rohie jehanI mAta / balibhadra nAmi jAgayo, vasudeva tehanu tAta / / 28 / / kanaka varNa sohi jisu, satya zIla tanuvAsa / hemaghAra varasi sadA, IsA pUri Asa / / 29 / / arIyaNa mada gaja kedArI, hala Ayudha karisAra / suhAi subhaTa sevi sadA, giruu guNa maMDAra ||30|| paTa rANI tasa revatI, zIla siromagi deha ! dharma dhurA jhAli sadA, patisuprabihau neh // 31|| una dinoM neminAthakA vihAra bhI udhara hI huaa| dvArikA kI prajA ne neminAtha kA khUba svAgata kiyaa| bhagavAna zrIkRSNa, balabhadra Adi rAbho unakI vaMdanA ke lie unakI samAgRha meM pahu~ce / balabhadra ne jaba dvArikA nagarI ke bAre meM prazna pUchA to neminAtha ne usakA nimna zabdoM meM uttara diyA dahA-sArI vANI saMbhalI, boli nemi rasAla / pUrava mavi akSara lakhA, te kima thAi pAla ||71 / / cupaI-dIpAyana munivara je sAra, te karasi nagarI saMdhAra / madya bhAMDa je nAmi vahI, teha thako valI jalami sahI / pauraloka sabi jalasi jisi, ce baMdhana nIkamasu tisi / tA sahodara jarA kumAra, te ni hAthi mAri morAra || bAra barasa pUri je tali, e kAraNa hosi le tali / jiNyara vANI pramIya samAna, suraNIya kumara tava cAlyu rAni / / 8 / / bAraha varSa pazcAt vahI samaya pAyA | kucha yAdavakumAra apeya padArtha pIne se unmatta ho gae / nne nAnA prakAra kI kriyAyeM karane lage / dvIpAyana muni ko jo bana meM tapasyA kara rahe the ve dekhakara cihAne lge| tiriNa avasari te pIchU naura, vikala rUpa te thayA zarIra / te paravata thA pIchAvali, eki visi eka gharaNI Tali // 82 / / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMta kavi yazodhara eka nAci eka gAi gIta, eka roi eka haradhi pitta / eka nAsi eka uDali ghari eka sui eka krIDA kari // 83 // pari nagarI avi jisi, dvipAyana muni dIkSu tisi / kopa karoni tADi tAma, dera gAlavalI leI nAma // 84 // dvIpAcana RSi ke zApa se dvArikA jalane lagI aura zrIkRSNa jI evaM balarAma apanI rakSA kA koI anya upAya na dekhakara vana kI zora bale gye| vana meM zrI kRSNa ko pyAsa bujhAne ke lie balabhadra jala lene cale gaye pIche se jaradakumAra ne mote huye zrIkRSNa ko hariNa samajha kara vANa mAra diyaa| lekina jaba jaradakumAra ko mAlUma huA to ve pazcAtApa kI agni meM jalane lge| bhagavAna kRSNa ne unheM kucha nahIM kahA aura karmoM kI viDambanA se kauna baca sakatA hai yahI kahakara dhairya vAraNa karane ko kahA kahi kRSNa suhi jarAkumAra, mUDha pariNa mama boli gamAra saMsAra tarI gativiSamI hoya hoyaDA mAhi vicArI joDa / / 112 // karami rAmacanda va naMgala, kama sotA harAja bhau / karami rAvagA rAja ja TalI, karabhi laka vibhISaNa phalI // 113 // haracanda rAjA sAhasa dhIra, karami graSami ghari prAdhu vIra karaminala nara cuku rAja, damayanto vani kI bhI tyAja // 114 // 1 itane meM bahIM para balabhadra A gaye aura zrI kRSNa jI ko sotA huA jAnakara jAne lage / lekina ve taba taka prANahIna ho cuke the / yaha jAnakara balabhadra rone lage tathA aneka sambodanoM se apanA duHkha prakaTa karane lage / kavi ne isakA bahuta hI mArmika zabdoM meM varana kiyA hai / jala viA kima rahi mAchalu, tibha tuhA viratu baMdha | viror3a vanau sAsIda, asalA re saMgha // 130 // ukta racanAoM ke pratirikta varAbhya gIta vijaya kIrti gIta evaM 25 se bhI adhika pada upalabdha ho cuke haiN| adhikAMza padoM meM mirAja ke viyoga kA kathAnaka haiM jinameM prema, viraha evaM zRMgAra kI hiloreM uThatI haiN| kucha pada vairAgya evaM jagat kI vastu sthiti para prakAza DAlane vAle hai / mUlyAMkana 'brahma yazodhara' kI aba taka jitanI kRtiyAM upalabdha huI haiM, unase vaha spaSTa hai ki ve hindI ke acche vidvAna the| unakI kAvya zailI parimArjita thii| ve kisI Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta vyaktitva evaM kRtitva bhI viSaya ko sarasa chanvoM meM prastuta karate the| unhoMne neminAtha ke jIvana para kitane hI gIta likhe, lekina sabhI gItoM meM apanI 2 vizeSatAeM haiN| unhoMne rAjula evaM neminAtha ko lekara kucha zRgAra rasa pradhAna pada evaM gIta bhI lise haiM aura unameM isa rasa kA acchA pratipAdana kiyA hai| rAjulake saundarya varNanameM ve apane pUrva kaviyoM se kabhI pIche nahIM rahe / unhoMne rAjulake AbhUSaNoM kA evaM bArAta ke lie banane vAle vyanjanoM kA atyadhika sundara varNana meM bhI ve pAThakoM ke hRdaya ko sahaja hI dravita kara dete haiM / jaba kavi rAjula ke zabdoM ko dohasatA hai, 'nemajI Avuna dhare ghare' to pAThakoM ko neminAtha ke viraha se rAjula kI kyA manodazA ho rahI hogI- isakA sahaja hI patA cala jAtA hai| balibhadra rAsa'-jo unakI sabase acchI kAvya kRti hai-zrI kRSNa evaM balarAma ke sahodara prema kI eka uttama kRti hai| yaha bhI eka laghukAvya hai, jo bhASA evaM zailI kI dRSTi se bhI ullekhanIya hai| yazodhara kadi ke kAmyoM kI eka aura vizeSatA yaha hai ki ina kRtiyoM kI bhASA bhI adhika nikharI huI hai| una para gujarAtI bhASA kA prabhAva kama evaM rAjasthAnI kA prabhAva adhika hai / isa taraha yazoghara apane samama ke hindI ke pracche kavi the / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka zubhacandra zubhacandra bhadvAraka vijayakIti ke ziSya the / ve apane samaya ke prasiddha bhaTTAraka, sAhitya-premI, dharma-pracAraka evaM zAstroM ke prabala vidvAna the / aba ve bhaTTAraka bane usa samaya bhaTTAraka saphalakoti, evaM unake paTTa ziSya, praziSya bhuvanakIti, jJAnabhUpaNa evaM vijayakIrti ne apanI sevA, vidvattA evaM sAMskRtika jAgarUkatA se itanA acchA vAtAvaraNa banA liyA thA ki ina sastoM ke prati jaina samAja meM hI nahIM kintu janetara samAja meM bhI agAdha zraddhA utpanna ho cukI thii| zumacandra ne bhaTTAraka jJAnabhUpaNa evaM bhaTTAraka vijayakIti kA zAsanakAla dekhA thaa| bijayakIti ke to lAile ziSya hI nahIM the kintu unake ziSyoM meM sabase adhika pratibhAvAn santa the| isalie vijayakIti kI mRtyu ke pazcAt inheM hI usa samaya ke sabase pratiSThita, sammAnita evaM AkarSaka pada para pratiSThApita kiyA gyaa| inakA janma saMvat 1530-40 ke madhya kabhI hunA hogaa| ye jaba bAlaka the tabhI se inakA ina maTTArakoM se samparka sthApita ho gyaa| prArambha meM inhoMne apanA samaya saMskRta evaM prAkRta bhASA ke granthoM ke par3hane meM lagAyA / vyAkaraNa evaM chanda zAstra meM nipuNatA prApta kI aura phira ma. zAnabhUSaraNa evaM bha. vijayakIti ke sAnidhya meM rahane lage / zrI vI. pI. johAkarapura ke matAnusAra ye saMvat 1573 meM bhaTTAraka bane / ' aura ve isI pada para saMvat 1613 taka rahe / isa taraha zubhacandra ne apane jIvana kA adhika bhAga bhaTTAraka pada para rahate huye ho vyatIta kiyA / balAtkAragaraNa kI IDara zAkhA kI gaddI para itane samaya taka saMbhavataH ye hI bhaTTAraka rhe| inhoMne apanI pratiSThA evaM pada kA khUba acchI taraha sadupayoga kiyA aura ina 4) varSoM meM rAjasthAna, paMjAba, gujarAta evaM uttara pradeza meM sAhitya evaM saMskRti kA utsAhaprada vAtAvaraNa utpanna kara diyaa| zubhacandra ne prArambha meM khUba adhyayana kiyaa| bhASaNa dene evaM zAstrArya karane kI kalA bhI sIkhI / bha. banane ke pazcAt inakI kIrti cAroM ora vyApta ho gayI rAjasthAna ke atirikta inheM gujarAta, mahArASTra, paMjAba evaM uttara pradeza ke aneka gA~dha evaM nagaroM se nimantraNa milane lage / janatA inake zrImukha se dharmopadeza sunane ko adhIra ho uThatI isaliye ye jahA~ bhI jAte bhakta janoM ke palaka pAbar3e bicha jAte / 1. dekhiye bhaTTAraka sampravAma pRSTha saMkhyA 158 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta vyaktitva evaM kRtitva inakI vANI meM akarSaNa yA isaliye eka hI bAra ke samparka meM ve kisI bhI acche vyakti ko apanA bhakta banAne meM samartha ho jAte samaya kA pUrI taraha sadupayoga karate / jIvana kA eka bhI kSaNa vyartha khonA inheM acchA nahIM lagatA thA / ye apanI sAtha graMthoM ke Dhera ke Dhera evaM lekhana sAmagrI rkhte| navIna sAhitya ke nirmAraNa meM inakI adhika ruci thii| inakI vittA se mugdha hokara bhakta jana inase nirmANa ke liye prArthanA karate aura ye unake Agraha se use pUrA karane kA prayatna karate 1 apane ziSyoM dvArA ye graMthoM kI pratilipiyAM karavAte aura phira unheM zAstra bhaNDAroM meM virAjamAna karane ke liye apane bhaktoM se Agraha karate / saMvata 1590 meM ITara nagara ke jAtIya zrAvakoM ne vra0 tejapAla ke dvArA puNyAzrava kathA koza kI prati liyA kara inheM bheMTa kI thii| saMvat 1566 meM DUMgarapura ke AdinAtha caityAlaya meM inhIM ke upadeza se aMgaprajJapti kI pratilipi karavA kara virAjamAna kI gayI thI 1 candanA carita ko inhoMne vAgvara (bAgaDa ) meM nibaddha kiyA aura kAtikeyAnuprakSA TIkA ko saMvat 1613 meM sAgavADA meM samApta kI / isI taraha saMvat 1617 meM pANDava-purANako hisAra (paMjAba) meM kiyA gayA / 64 vitratA 1 zubhacandra zAstroM ke pUrNa marmajJa the| ye SaT bhASA katri- cakravata kahalAte the / chaha bhASAoM meM saMbhavataH saMskRta, prAkRta, apabhraMza, hindI, gujarAtI evaM rAjasthAnI bhASAyeM thii| ye vividha vidyAdhara (zabdAgaga yuktyAgama evaM paramAgama) ke atA the| paTTAvala ke anusAra ye pramANa-parIkSA patra parIkSA, puSpa parIkSA (?) parIkSAsukha, pramANa - nirNaya, nyAyamakaranda, nyAyakumudacaMdra nyAya vinizcaya kArtika, rAjavAsika, prameyakamala mArttaNDa, AptamImAMsA, aSTasahasro citAmaNimImAMsA vivaraNa vAcaspati, tattva kaumudI Adi nyAya granthoM ke, jainendra zAkaTAyana aindra, pANinI, kalApa Adi vyAkaraNa granthoM ke, trailokyasAra gommasAra, lakSvisAra, apagAtAra trilokaprajJapti, suvijJapti adhyAtmASTasahastrI (?) aura chandoMkAra Adi mahAgranthoM ke pAragAmI vidvAn the / ' ziSya paramparA vaise to bhaTTArakoM ke saMgha meM kitane hI muni, brahmacArI, sAdhviyAM tathA vidvAn-garaNa rahate the / isalie inake saMgha meM bhI kitane hI sAdhu the lekina kucha pramukha ziSya the jinameM sakalabhUSaraNa, a. tejapAla, varNI kSemacaMdra, sumatikItti, zrIbhUSaNa Adi ke nAma ullekhanIya hai| ASArya sakalabhUSaNa ne apane upadeza ratnamAlA meM 1. dekhiye nAthUrAmajI premI kRta--jaina sAhitya aura itihAsa pRSTha saMsthA 383 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka bhaTTAraka zubhacandra kA nAma bar3e hI Adara ke sAtha liyA hai aura apane Apako unakA ziSya likhane meM gaurava kA prabhubhava kiyA hai| yahI nahIM karakuNDa caritra ko to zubhacandra ne sakala bhUSaNa kI sahAyatA se hI samApta kiyA thaa| varNI zrIpAla ne inheM pANDavapurANa kI racanA meM sahAyatA dI thii| jisakA ullekha zubhacandra ne ius kI prazasti meM sundara DhaMga se kiyA hai: 65 sumatikoli inakI mRtyu ke pazcAt inake paTTa ziSya bane the / ye bhI prakAMDa vidvAna the aura inhoMne kitane hI granthoM kI racanA kI thii| isa taraha inhoMne apane sabhI ziSyoM ko yogya banAyA aura unheM deza evaM samAja sevA karane ko protsAhita kiyA / pratiSThA samArohoM kA saMcAlana anya bhaTTArakoM ke samAna inhone bhI kitanI hI pratiSThA samArohoM meM bhAga liyA aura vahAM hone vAle pratiSThA vidhAnoM ko sampanna karAne meM apanA pUrNa yoga diyA / bhaTTAraka zubhacandra dvArA pratiSThita dhAja bhI kitanI hI mUttiyA~ udayapura, sAgavADA, DUMgarapura, jayapura Adi mandiroM meM virAjamAna haiN| paMcAyatoM kI ora se aise pratiSThA samArohoM meM sammilita hone ke lie inheM vivita nimantraNa-patra milate the / zrIra meM saMgha sahita pratiSThAoM meM jAte tathA upasthita jana samudAya ko dharmopadeza kA pAna k| aise hI avasaroM para ve apane ziSyoM kA kabhI 2 dIkSA samAroha bhI manAte jisase sAdhAraNa janatA mI sAdhu jIvana kI ora zarita hogI / saMvat 1607 meM inhIM ke upadeza se pazca parameSTi kI mUrti kI sthApanA kI gaI thii| ' isI samaya kI pratiSThApita eka 125 x 30 zravagAhanA vAlI naMdIzvara dvIpa ke tyoM kI dhAtu ko pratimA jayapura ke lazkara ke mandira meM virAjamAna hai / yaha pratiSThA sAgavADA meM sthita zrAdinAtha ke mandira meM mahArAjAdhirAja zrI grAsakaraNa ke zAsana kAla meM huI thii| isI taraha saMvat 1581 meM inhIM ke upadeza se baDa PHIM A 221100150922222VZ\\\WW MITA 1. zidhvastasya samRddhibuddhiSiyo yastarkavezIvaro, vairAgyAdivizuddhi janakaH zrIpAlavarNImahAna / saMdhyAlipustakaM baraguNaM satpaSThavAnAmidaM / tenAkhi purANamarthanika pUrva vare pustakeM || 1. saMvat 1607 varSe vaizAkha vado 2 guru bhI mUlasaM bha0 zrI zubhacandra gurupadezAt hUDa saMvezvarA gotre sA0 jinA bhaTTAraka sampradAya - pRSTha saMkhyA 145 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva jAtIya zrAvaka sAha hIrA rAjU Adi ne pratiSThA mahotsava sampanna karavAyA thA / 9 sAhityika sevA zubhacandra jJAna ke sAgara evaM aneka vidyAoM meM pAraMgata the / ve vaktRtva kalA meM paTu tathA AkarSaka vyaktitva vAle santa the / inhoMne jo sAhitya sevA apane jIvana meM kI thI vaha itihAsa meM svarNAkSaroM meM likhane yogya hai| apane saMgha kI vyavasthA tathA dharmopadeza evaM grAtma sAdhanA ke atirikta jo bhI samaya inheM milA usakA sAhitya nirmANa meM hI sadupayoga kiyA gyaa| ve svayaM granthoM kA nirmANa karate, zAstra bhaNDAroM kI samhAla karate, apane ziSyoM se pratilipiyAM karavAte, tathA jagaha 2 zAstrAgAra kholane kI vyavasthA karAte the / vAstava meM aise hI santoM ke saduprayAsa se bhAratIya sAhitya surakSita raha sakA hai| pANDavapurANa inakI saMvat 1608 kI kRti hai / usa samaya sAhityika jagata meM inakI khyAti caramotkarSa para yo samAja meM inakI kRtiyAM priya bana cukI thI aura unakA atyadhika pracAra ho cukA thA / saMvat 1608 taka jina kRtiyoM ko inhoMne samApta kara liyA thA unameM (1) candraprabha varitra (2) zreNika caritra (3) jIvaMdhara caritra (4) candanA kathA ( 5 ) zraSTAhnikA kathA ( 6 ) sadvRttizAlinI (7) tIna caubIsI pUjA (8) siddhacakra pUjA (1) sarasvatI pUjA (10) ciMtAmaNipUjA (11) karmadahana pUjA (12) pArzvanAtha kAvya paMjikA (13) para lodyApana (14) cAri zuddhividhAna (15) saMdAyavadana vidAraNa (16) apazabda khaNDa ( 17 ) tatva nirNaya (18) svarupa saMbodhana vRtti (19) adhyAtma taraMgiraNI (20) ciMtAmaNi prAkRta vyAkaraNa (21) aMgaprajapti Adi ke nAma ullekhanIya haiN| ukta sAhitya bha0 zubhacandra ke kaThora parizrama evaM tyAga kA phala hai| isake pazcAta inhoMne aura bhI kRtiyAM likhI / " saMskRta racanAoM ke atirikta inakI kucha racanAyeM hindI meM bhI upalabdha hotI haiM / lekina kavi ne pANDava purANa meM unakA koI ullekha nahIM kiyA www 1. saMvat 1581 varSa poSa vadI 13 zukra zrI mUlasaMghe sarasvatIgacche balAtkAragaNe zrI kundakundAcAryAnvaye bha0 zrI jJAnabhUSaNa sarapaTTe zrI bha0 vijayakIti tatpaTTe bha0 zrI zubhacandra gurUpadezAt baDa jAti sAha hIrA bhA0 rAjU suta saM0 tArA dvi0 bhAryA poI suta saM0 mAtA bhAryA horA ve........... bhA0 nAraMga ke bhra0 enapAla bhA0 rakhabhAvAsa nityaM praNamati / virAlA de suta 2. vistRta prazAsti ke lie dekhiye lekhaka dvArA sampAdita prazAsti saMgraha pRSTha saMkhyA 7 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka zubhacandra hai| rAjasthAna ke prAyaH sabhI pra bhaNDAroM meM inakI aba taka jo kRtiyAM upalabSa huI hai ve nimna prakAra haiM saMskRta racanAe 1. candraprabha caritra 2. karakaNDu caritra 3 kAttikeyAnuprakSA TIkA 4. candanA carizra 5, jovandhara caritra 6. pANDavapurANa 7. zraMzika caritra 8. jya 6. pArzvanAtha kAvya paMjikA 10. prAkRta lakSaraNa TIkA 11. adhyAtmataraMgiNI 12. ambikA kalpa hindI racanAyeM 1. mahAvIra chatra 2. vijayakIti chaMda 3. guru iMda neminAtha chaMda 13. aSTAGkSikA kathA 14. karmadahana pUjA 15. candanaSaSTivrata pUjA 16. garagabaravalaya pUjA 17. cAritrazuddhividhAna 18. tIsa caubIsI pUjA 16. paJcakalyANaka pUjA jc. palyavratodyApana 21. terahadvIpa pUjA 22. puSpAMjalivrata pUjA 23. sArddhaM dvayadvIpa pUjA 24. siddhacaka pUjA 6 5. satyasAra hA 6. dAna evaM 7. aSTAGgikAgota kSetrapAlagIta evaM pada Adi / 7 ukta sUcI ke bhAdhAra para nimna sabhya nikAle jA sakate haiM 1. kArtikeyAnuprakSA TokA, sajjana cita vallabha, ambikAkalpa, gaNadhara valaya pUjA, candanaSaSTisapUjA, terahadvIpapUjA, paJca karumANaka pUjA, puSpAMjali vrata pUjA, sAyadvIpa pUjA evaM siddhacakrapUjA Adi saMvat 1608 ke pazcAt arthAt pANDavapurANa ke bAda ko kRtiyAM hai / 2. sadavRttizAlinI, sarasvatIpUjA, ciMtAmaNipUjA, saMzaya vadana- vidAraNa, apazabdasvanDana, tatvanirNaya svarUpa saMbodhanavRtti, evaM maMgalajJapti Adi grantha abhI taka rAjasthAna ke kisI bhaNDAra meM prati upalabdha nahIM ho sake hai / 1 3. hindI racanAoM kA kavi dvArA ullekha nahIM kiyA jAnA ina racanAoM kA vizeSa mahatva kI kRtiyAM nahIM honA batalAyA jAtA hai kyoMki guru chanda evaM Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98: rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtiravaH vijayakIti chanda to kavi kI usa samaya kI racanAyeM mAlUma par3atI haiM jaba vijaya kIrti kA yaza utkarSa para thA / .5 isa prakAra bhaTTAraka zubhacandra 16-17 vIM zatAbdI ke mahAna sAhitya sevI. the jinakI kIti evaM prazaMsA meM jitanA bhI kahA jAye vahI alpa hogaa| ve sAhitya ke kalpavRkSara the jisase jisane jisa prakAra kA sAhitya mAMgA vahI use mila gayA ve sarala svabhAvI evaM vyutpannamati santa the / bhakta janoM ke sira unake pAsa jAte hI svataH hI zraddhA ne jhuka jAte the| sakalakotti ke sampradAya ke bhaTTArakoM meM itanA adhika sAhityakaTTA bhI nahIM hue| kAneka vihAra karate to sarasvatI svayaM una para puSpa baratI thI / bhASaNa karate samaya aisA pratIta hotA. thA mAnoM dUsare garaNudhara hI bola rahe hoN| saba yahAM unakI kucha prasiddha kRtiyoM kA sAmAnya paricaya diyA jA rahA hai | I 1.y " 1. karakaNDu caritra karakaNDu rAjA kA jIvana isa kAvya kI mukhya kathA vastu hai yaha eka prabandha kAvya hai jisameM 15 sagaM / isakI racanA saMvat 196115 meM javApura meM samApta huI thii| usa nagara ke AdinAtha caityAlaya meM kavi ne isako racanA ko / sakalabhUSaNa jo isa racanA meM sahAyaka ke zubhadra ke pramukha ziSya the. aura unako mRtyu ke pazcAt sakalabhUSaNa ko ho bhaTTAraka pada para suzobhita kiyaha gayA thA / racanA paThanIya evaM sundara hai / 'caritra' kI antima prazasti nimna prakAra hai-: " 14 / zrI mUlace kRti naMdisaM gacche balAtkAra idaM caritraM / pUjAphaleddha' karakuNDarAjJo maTTAraka zrIzubhacandrasUriH // 54 // 3 blASTe vikamataH zate samahate dazAdAdhike bhAdra mAsi samujvale yugatithI khaGga jAbApure / zrImacchIvRSabheSvarasya sine kari vida 1 SPA 15 rAja : zrIzubhacandrasUrI yattipazcAdhipasyAdava // 95 // zrImatsakalabhUryeNa purANe pANDave kRtaM / sAhrAyaM yena tenA'zru tadAkArisvasiddhaye // 56 // 1 P 75 2. adhyAtmataraMgAre As utkRSTa grantha AcArya kundakunda kA samayasAra adhyAtma viSaya kA mAnA jAtA hai / jisa para saMskRta evaM hindI meM kitanI hI TIkAeM upalabdha hotI | adhyAtmataraMgiNI saMvat 1573 kI racanA hai jo mAcArya amRtacaMdra ke samayasAra ke kalazoM para AdhArita hai / yaha racanA kavi kI prArambhika racanAo 12 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka zubhacandra' . . : .. . * meM se hai / grantha kI bhASA vinaSTa evaM samAsa bahula hai| lekina viSaya kA acchA pratipAdana kiyA gayA hai / grantha kA ekA padya dekhiye:-:'. %36 jayatu jitavipakSaH pAlitAzeSaziSyo viditaniz2asvatattvazvoditAnekasatvaH / amRtavidhuyatIzaH kundakundogaNezaH zratamujinAbabAda yAdvivAdAghikAvaH / / isakI eka prati kAmAM ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| prati 10443" AkAra kI hai tathA jisameM 130 patra hai| yaha prati saMvat 1795 pauSa vudI 1 zanivAra kI likhI huI hai| samayasAra para AdhArita yaha TIkA abhI taka aprakAzita hai| 3. kAttikeyAmaprakSA TIkA prAkRtabhASA meM nibaddha svAmI kAttikeya kI 'bArasa anupehA' eka prasiddha kRti hai / isameM Adhyatmika rasa phUTa 2 kara bharA huA hai / tathA saMsAra kI vAstavikatA kA acchA citraNa milatA hai / isI kRti kI saMskRta TIkA man zubhacandra ne likhI jisase isake adhyayana, manana evaM cintana kA samAja meM aura bhI adhika pracAra huA aura isa grantha ko lokapriya banAne meM isa TokA ko bhI kApho zreya rahA / TIkA karane meM inheM apane ziSya sumatikIti se sahAyatA milI jisakA inhoMne anya prazasti meM sAbhAra ullekha kiyA hai| grantha racanA ke samaya kavi hisAra (hariyANA) nagara meM the aura ise inhoMne maMdat 1600 mAgha sudI 11 ke dina samApta kI thI2 apanI ziSya paramparA meM sabase adhika vyutpannamati evaM ziSya varNI kSImacaMdra ke Agraha se isakI TIkA likhI gaI thii| TIkA sarala evaM sundara hai tathA mAthAoM -na-nuare 1. tadanvaye zrovijayAdikottiH taspaTTadhArI zubhacandradevaH / teneyamAkAri vizuddhaTIkA zrImarasumatyAdisukIttikota: / / 4 / / 2. zrImat vikrama bhUpateH paramite varSe zate thoDako, mAghe mAsivazAbahnimAhite khyAte vazamyA tithii| zrImajhImahosAra-sAra-nagare tyAlaye zrIparoH / zrImachI zubhacannadevavihitA TIkA sadA nandatu // 5 // 3. vI zrI kSImacandraNa vinayena kuta prArthanA / zubhacanna-guro svAmina, phuru TokI manoharoM / / 6 / / ---- - Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva ke bhAvoM kI aisI vyAkhyA anyatra mizanA kaThina hai / grantha meM 12 adhikAra haiM / pratyeka adhikAra meM eka 2 bhAvanA kA varNana hai / 4. jobampara dharitra yaha inakA prabandha kAvya hai jisameM jIvandhara ke jIvana para vistRta prakAza DAlA gayA hai / kAvya meM 13 sarga haiM / kavi ne jIvazyara ke jIvana ko dhamakathA ke nAma se sambodhita kiyA hai / isa kI racanA saMvat 1603 meM samApta huI thii| isa samaya zubhacanddha kisI navIna nagara meM bihAra kara rahe the / nagara meM candraprama jinAlaya thA aura usI meM eka samAroha ke sAtha isa kAvya kI samApti kI thii| 5. candraprabha caritra candraprabha pAThaveM tIrthakara the / inhIM ke pAvana caritra kA kavi ne isa kAvya ke 12 sagoM meM varNana kiyA hai / kAvya ke anta meM krAMva ne apanI ladhutA pradAyAMta karate hue likhA hai ki na to vaha chanda alaMkAroM se paricita hai aura na kAvya-zAstra ke niyamoM meM pAraMgata hai / usane na jainendra vyAkaraNa par3hI hai, na kalApa evaM zAkaTAyana vyAkaraNa dekhI hai / usane trilokasAra evaM gommaTasAra jaise mahAna graMthoM kA adhyayana bhI nahIM kiyA hai / kintu rakhanA bhaktivaza kI gaI hai| 6. candanA-caritra yaha eka kathA kAdhya hai jisameM satI candanA ke pAvana evaM ujjvala jIvana kA varNana kiyA gayA hai / isake nimariNa ke lie kitane hI zAstroM evaM purANoM kA adhyana yana karanA par3A thaa| eka mahilA ke jIvana ko prakAza meM lAne vAlA yaha saMbhavataH prathama kAzya hai / kAvya meM pAMca sau haiN| racanA sAdhAraNataH acchI hai tathA patana yogya hai / isakI racanA bAgara pradeza ke DUMgarapura nagara meM huI thI - zAstraNyanekAnyavamAhya kRtvA purANasallakSaNakAni bhUyaH / saccaMdanA cArU caritrametat 'cakAra ca zrI zubhacandradevaH / / 95 / / vAgvare vAgbare deze, vAmbara vidita kssitii| caMdanAcaritaM cakra, zumacandro girIpure // 2065 4. zrIman vikrama bhUpatevaMsuhata hU~tezate saptaha, bebanyUnatare same zubhatarepi mAse pare ca zucau / vAre gISyatike trayodaza tithau sannutane pattane / zrI candraprabhadhAmni va viracita cevamayA toSayataH // 7 // Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka zubhacandra hindI kRtiyAM saMskRta ke samAna hindI meM bhI 'zubhacandra' kI acchI gati thI / bhamra taka kavi kI 7 se bhI adhika laghu racanAeM upalabdha ho cukI haiM aura rAjasthAna evaM gujarAta ke zAstra bhaNDAroM meM saMbhavataH aura bhI racanAeM upalabdha ho jAyeM / 1 mahAvIra chanda- yaha mahAvIra svAmI ke stavana ke rUpa meM hai| pUre stavana meM 27 padya haiN| stavana kI bhASA saMskRta - prabhAvita hai tathA kAvyatva pUrNa hai| Adi aura antima bhAga dekhiye :--- Adi bhAga "I praNamIya vIra biSTa jarA re jA, madamai mAna mahAbhaya bhaMjaraNa | guNa gaNa varNana karIya bakhAra, yato jaNa yogIya jobana jAe / meha geha guha deza videhaha, kuMDalapura vara puhavi sudehaha / siddhi vRddhi varddha ke siddhAratha, naravara pUjita narapati sAratha // antima bhAga: 101 siddhAratha suta siddhi vRddhi vAMchita vara dAyaka, priyakAriNI vara putra saptahastonnata kAyaka / dvAsaptati para varSa Ayu sihAM maMDita, cAmIkara vara vaNaM zaraNa gotama yatI maMDita / garbha doSa dUSaNa rahita zuddha garbha kalyANa karaNa, 'zubhacandra' sUri sevita sadA puhavi pApa paMha haraNa || 2. vijayakoti chan yaha kavi kI aitihAsika kRti hai / kavi dvArA jisameM apane gurU 'ma0 vijayakAMti' kI prazaMsA meM ukta chanda likhA gayA hai| isameM 26 padma haiM- jisameM aTTAraka vijayakIti ko kAmadeva ne kisa prakAra parAjita karanA cAhA aura usameM use svayaM ko kisa prakAra muMha kI khAnI par3I isakA acchA varNana de rakhA hai| janasAhitya meM aisI bahuta kama kRtiyAM haiM jinameM kisI eka santa ke jIvana para koI rUpaka kAvya likhA gayA ho / rUpaka kAvya kI bhASA evaM varNana zailI donoM hI pracchI haiN| isake nAyaka hai 'bha0 vijayakItti' aura pratinAyaka kAmadeva haiN| matsara, mada, mAyA, sapta vyasana bAdi kAmadeva kI senA ke sainika the tathA krodha mAna, mAyA aura lobha usakI senA Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna kA saMta : e kRtiya ke nAyaka the / 'bha0 vijayakIti' kaba ghabarAne vAle the, unhoMne zama, dama evaM yama kI senA ko unase bhir3A diyA / jIyana meM pAlita mahAvata unake graMga rakSaka the taba phira kisakA sAhasa thA, jo unhe parAjita kara sakatA thA / anta meM isa lar3AI meM kAmadeva burI taraha parAjita huprA. aura use vahAM se bhAganA par3A bhAgo re mayaNa bAI anaMga vegi re.thaaii| pisira manara mAMhi mukare ThAma / rIti ra pAri lAgI muni kAne vara mAgI, dukhi ra kATi ra jogI japaI nAma / / / mayaNa nAma ra pheDI mApaNI senA re ter3I, prApai dhyAnatI reDI yatIya vro| zrI vijayakIti yati abhinayo, gachapati pUraba prakaTa kIni mukanikaro // 28 // .. 3. gurU chanda : yaha bho aitihAsika chanda hai jisameM "ma0 vijamakIpti kA' guraNAnuvAda kiyA gayA hai / isa chanda se vijayakItti ke mAtA-pitA kA nAma kuari evaM gaMgAsahAya ke nAmoM kA prathama bAra paricaya milatA hai / chanda meM 11 paca hai| 4. neminApa chanda : 25 padyoM meM nibaddha isa chanda meM bhagavAn neminAtha ke pAvana jIvana kA varNana kiyA gayA hai / isakI bhASA bhI saMskRta niSTha hai| bivAha meM kisa prakAra prAbhUSaNoM evaM vAdya mantroM ke jhabda ho rahe the-isaphA eka varNana dekhiye tihAM tar3a tar3aI tava lIya nA dina balIya bheda bhaMbhAbajAi, bhaMphAri rUDi sahita cUDI bhera nAdaha gajjada / maNa bharagaNa karatI TagaNa dharatI saddha bollai jhallarI / ghuma ghumaka karatI karaNa haratI ehajji sundarI / / 18 // taraNa taNaNa TaMkA nAda sundara tAMti manvara vaNiyA / dhama dhamahaM nAdi ghaNaNa karatI ghuggharI suhakArIyA / mumuka bolA sadi sohA eha bhugala sArayaM / karaNa karaNaNa kroM ko nAdi vAdi suddha sAdi rammaraNaM // 19 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * l brahma bUnrarAja 5. dAna chan : yaha eka laghu pada hai, jisameM kRpaNatA kI nindA evaM dAna kI prA kI gaI hai| isameM kevala 2 padya hai / ukta sabhI pAMcoM kRtiyA~ di0 jaina mandira, pATodI, jayapura ke zAstra bhaNDAra ke eka guTake meM saMgrahIta haiM...: ! .: 6. tatvasAra hA : : - 'tatvasAra huhA' kI eka prati kucha samaya pUrva jayapura ke ToliyoM ke mandira ke zAstra bhaMDAra meM upalabdha huI thI / racanA meM jaina siddhAnta ke anusAra sAta tatvoM kA varNana kiyA gayA hai| isalie yaha eka saiddhAntika racanA hai / tatvoM ke atirikta sAdhAraNa janatA kI kasama dilAne se biloM kavi ne apanI isa racanA meM liyA hai / 16 sAbdI meM aisI racanAoM ke astitva se prakaTa hotA hai ki usa samaya hindI bhASA kA acchA pracalana thA / tathA kAvya, kathA carita, phAgu, beli Adi kAvyAtmaka viSayoM ke atirikta saiddhAntika viSayoM para bhI racanAe~ prArambha ho gaI thii| :: i.. 'tavasora dUhAM' meM 91 dohe evaM zrIpaI haiN| bhASA para gujarAtI kA prabhAva spaSTa dRSTigocara hotA hai, kyoMki maTTAraka zubhacandra kA gujarAta se paryApta samparka thA / yat racanA 'dulahA' nAmaka zrAvaka ke anurodha se likhI gayI zrI ne usake nAma kA kitane hI padyoM meM ullekha kiyA hai 1 103: rogarahita saMgati sukhI re, saMpadA pUrA ThANaH / dharmaM buddhi mana zuddhar3I dulhA' anukamijANa / / 6 / / tatvoM kA na karatA kavi kahatA hai ki jinendra ho evaM paramAtmA hai aura unakI vANI hI siddhArtha hai / jIvAdi sAta tatvoM para zraddhAna karanA hI saccA samyagdarzana hai | wi 7. deva eka jina devare, prAgama jina siddhAnta / 12 taratra jItAdika subahaNa, hoi sammata prabhrAMta / / 17 / / i mokSa tatva kA varNana karate hue kavi ne kahA hai ..:: " karma kalaMka vikarano re, niHzeSa hothi nAza / mokSa tatva zrI jinakI, jAvA bhAnu dhanyAsa | 26 / / 1 dAla ii 1. mAmA kA varNana karate hue kavi ne kahA hai ki kisI kI bAramA unna aur nIma nahIM haiM, karmoM ke kAraNa ho use ucca evaM nIca kI saMjJA dI jAtI hai / : Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva aura brAhmaNa, kSatriya, vaizya evaM zUdra ke nAma se sambodhita kiyA jAtA hai| bAsmA to rANA hai-vaha zUddha kaise ho sakatI hai| ucca nIca navi appA hupi, karma kalaMka taraNo kI tu soii| vaMbharA kSatriya vaizya na zudra, bappA sajA navi hoya zudra / / 7 / / bAmA praza meM karane kA bhI likhA hai :--- appA dhanI navi navi nirSamna, navi purbala navi appA dhanna / mUrkha harSa dveSa navine jIva, navi sukhI navi dukhI pratIva / / 71 // sukkha amaMta bala valI, re bamansa patuSTaya ThAma | indriya rahita mano rahita, zubha cidAnanda nAma / / 77 / / rapanA kAla : kavi ne apanI yaha racanA kara samApta kI pI-isakA usane koI ullekha nahIM kiyA hai, lekina saMbhavataH ye racanAeM unake prArammika jIvana kI racanAeM rahI hoN| isalie inheM solahavIM zatAbdI ke antima caraNa kI racanA mAmanA hI ucita hogA / racanA samApta karate hue kavi ne apanA paricaya nimna prakAra diyA hai| zAna nija bhAva zuddha cidAnanda cItato, mUko mAyA meha geha behae / siddha taNAM sukhaNi malaharahi, AsmA mAvi zubha ehae / zrI vijaya kIrti guru manI barI, ghyAu zuddha cidrUpa / / bhaTTAraka zrI zubhacandra bhaNi thA tu zuddha saspa // 11 // kRti kA prathama paca nimna prakAra hai - samayasAra rasa sAMbhako, resama ravi zrI samisAra / samayasAra suna siddhamA sImi suksa vicAra // 1 // . mUlyAMkana bha. zubhacandra kI saMskRta evaM hindI racanAyeM evaM bhASA, phApyatatva evaM varNana zaMkhI sabhI dRSTiyoM se mahatvapUrNa hai| saMskRta bhASA ke ho ye adhikArI AcArya the hI hindI kAvya kSetra meM bhI ve pratibhAvAna kavi the| yadyapi hindI bhASA meM unhoMne koI Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma bucarAja mar3A kAvya nahIM likhA kintu apanI laghu racanAmoM meM bhI unhoMne apanI kAvya nirmANa pratibhA kI spaSTa chApa chor3a dI hai| unakA kArya kSetra vAgar3a pradeza evaM gumarAta pradeza kA kuzna mAga thA lekina inako racanAoM meM gujarAtI bhASA kA prabhAva nahIM ke barAbara rahA hai| kavi ke hindI kAvyoM kI bhASA saMskRta niSTha hai / kitane hI muskRta ke zabdoM kA anusvAra sahita jyoM kA tyoM hI prayoga kara diyA gayA hai / ve kisI bhI kathA evaM jIvana carita ko saMkSipta rUpa se prastuta karane meM dakSa the| mahAvora chanda, neminAtha chanda isI zreNI kI racanA haiN| - - saMskRta kAvyoM ko dRSTi se to zumacandra ko kimI bhI dRSTi meM mahAkavi se kama nahIM kahA jA sktaa| unake jo vividha carita kAmya haiM unameM kAvyagata sabhI guNa pAye jAte haiN| unake sabhI kAdhya sargoM meM vibhakta haiM evaM carita kAmyoM meM apekSita sabhI guNa ina kAvyoM meM dekhane ko milate haiN| kAvya racanA ke sAtha sAya hI unhoMne kAttikeyAnuprekSA kI saMskRta bhASA meM TIkA likhakara apane prAkRta bhASA ke jJAna kA bhI acchA paricaya diyA hai| adhyAtmataraMgiNI kI racanA karake unhoMne adhyAtmavAda kA mabAra kiyaa| vAstava meM jaina santoM kI 17-18 vIM zatAmdi taka yaha eka vizeSatA rahI ki ve saMskRta eva hindI meM samAna gati se kAvya racanA karate rahe / unhoMne kisI eka bhASA kA hI pallA nahIM pakar3A kintu apane samaya kI pramukha bhASAoM meM hI kAvya racanA karake unake pracAra evaM prasAra meM sahayogI bane / ma zubhacandra pratyadhika udAra manovRtti ke sAdhu the| unhoMne apane gurU vijayakItti ke prati vibhinna ladhu racanAoM meM bhASabharI zraddhAMjalI arpita kI hai vaha unakI mahAnatA kA sUcaka hai| praba samama AgayA hai jaba kavi ke kAmyoM kI vizeSatAoM kA vyApaka adhyayana kiyA jaave| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santa ziromaNi vIracandra bhaTTArakIya balAtkAragaNa zAkhA ke saMsthApaka bhaTTAraka devendrakIti the, jo saMta ziromaNi bhaTTAraka padmanandi ke ziSyoM meM se the| jaba devendrakoti ne sUrata meM bhaTTAraka gAdI kI sthApanA kI thI, usa samaya bhaTTAraka sakalakIti kA rAjasthAna evaM gujarAta meM jabaradasta prabhAva thA aura saMbhavataH isI prabhAva ko kama karane ke uddezya se devendrakoti ne eka aura nayI maTTAraka saMsthA ko janma diyA / bhaTTAraka devendraphosi ke pIle evaM vIracandra ke pahile sIna zrIra bhaTTAraka hue jinake nAma haiM vidyAnanda ( 0 1466 - 1537 ), mallibhUSaNa (1544-55 ) aura lakSmIcandra ( 1556 - 82 ) | 'vIracandra' maTTAraka lakSmIcanda ke ziSya the pazcAt ye bhaTTAraka bane the / yadyapi isakA sUratagAdI se sambandha thA, lekina ye rAjasthAna ke adhika samIpa the aura isa pradeza meM saba bihAra kiyA karate the / aura inhIM kI mRtyu ke 1 'santa vIracandra' pratibhA sampanna vidvAn the / vyAkaraNa evaM nyAya zAstra ke prakANDa vesA the / chanda, alaMkAra, evaM saMgIta zAstra ke marmajJa the| ve jahAM jAte apane bhaktoM kI saMkhyA bar3hA lete evaM virodhiyoM kA saphAyA kara dete | bAda-vivAda meM unase jItanA bar3e 2 mahArathiyoM ke lie bhI sahaja nahIM thaa| ve apane sAdhu jIvana ko pUrI taraha nibhAte aura gRhasthoM ko saMyamita jIvana rakhane kA upadeza dete| eka bhaTTAraka paTTAvalI meM unakA nimna prakAra paricaya diyA gayA hai. "tadavaMzamaMDana- kaMdarpa darpadalana- vizvalokahRdaya raMjana mahAvratIpuraMdarANAM, navasahpramukhadezAdhipa rAjAdhirAjazrImarjunajIya rAjasabhAmadhyApta sanmAnAnAM SoDazavarSa -. paryantazAkapAkapakvAnnazAtyodanA disa piprabhRtisarasa hAraparivajitAnAM, durvAravAdisaMgaparvatIcUrNIkaraNavajjAyamAnaprathamava ca nakhaMDa napaMDitAnoM, vyAkaraNaprameyaka malamAttaNDachaMdolaMkRtisArasAhitya saMgItasakalatarkasiddhAntAgamazAstrasamudrapAraMgatAnAM mUlottaraguraNagaNa mariMga maMDita vibudha vara zrIvIra candramadvArakANAM " sakala 13 navasArI ke ukta prazasti se jJAta hotA hai ki vIracandra ne jIvarAja se khUba sammAna pAyA tathA 16 varSa taka nIrasa vIracandra kI vidvattA kA inake bAda hone vAle kitane hI ahAra kA vidvAnoM ne hai / bhaTTAraka zubhacandra ne apanI kAttikeyAnuprakSA kI saMskRta TIkA meM meM nimna padya likhA hai : - zAsaka arjuna sevana kiyA / ullekha kiyA inakI prazaMsA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santa ziromaNi vIracandra bhaTTArakapadAdhIzaH mUlasaMbe vidAMvarAH / ramAvIrendra- cidrapaH guravo hi nasozinaH // 10 // bha0 sumatikIrti ne inheM vAdiyoM ke lie ajeya svIkAra kiyA hai aura unake lie vajra ke samAna mAnA hai| apanI prAkRta paMcasaMgraha kI TIkA meM inake yaza ko jIvita rakhane ke lie nimna padya likhA hai: -- duradurgAdikapatAnAM vajrAyamAno varavIracandraH / tadanvaye sUrivarapradhAna jAnAdibhUSo gaNigaccharAjaH || isI taraha 'ma0 vAdicanda' ne apanI subhagasulocanA carita meM vIracandra kI vidvattA kI prazaMsA kI hai aura kahA hai ki kaunasA murkha unake ziSyatva ko svIkAra kara vidvAn nahIM bana sakatA / * vIracandraM samAzritya ke mUrkhA na vido madhan / taM ( zrame ) tyakta sArvanna dIptyA nirjitakAvanam // 107 'voracandra' jabaradasta sAhitya sevI the / gujarAtI ke pAraMgata vidvAna the / yadyapi aba taka upalabdha ho sakI haiM, lekina hI unakI vidvattA kA haiN| inakI racanAoM ke nAma nimna prakAra haiM 1. vIra vilAsa phAga 2. jambUsvAmI afte 3. jina otarA 4. sImaMdharasvAmI gota ve saMskRta, prAkRta, hindI evaM unakI kevala 8 racanAeM ho paricaya dene ke lie paryApta 5. saMbodha sattAra 6. neminAtha rAsa 7. cittanirodha kathA 8. bAhubali veli 1. vIra vilAsa phAga 'bIra vilAsa phAga' eka khaNDa kAvya hai, jisameM 22veM tIrthakara neminAtha ko jIvana ko eka ghaTanA kA varNana kiyA gayA hai| phAga meM 137 padya haiN| isakI eka hastalikhita prati udayapura ke khaNDelavAla di0 jaina mandira ke zAstra bhara meM saMgrahIta hai / yaha prati saMvat 1686 meM ma0 vIracandra ke ziSya bha0 mahIM canda ke upadeza se likhI gayI thii| bra0 jJAnasAgara isake pratilipikAra the / racanA ke prArambha meM neminAtha ke saundarya evaM zakti kA varNana kiyA gayA hai, isake pazcAt unakI hone vAlI parina rAjula kI sundaratA kA varNana milatA hai| vivAha ke avasara para nagara kI zobhA darzanIya ho jAtI hai tathA vahAM vibhinna utsava Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva manAye jAte haiN| neminAtha kI bArAta bar3I sajadhaja ke sAtha bhAtI hai lekina toraNa dvAra ke nikaTa pahu~cane ke pUrva hI neminAtha eka cauka meM bahuta se pazuoM ko dekhate haiM aura jaba unheM sArathI dvArA yaha hama hotA hai patiyoM ke lie ekatrita kiye gae haiM to unheM tatkAla vairAgya ho jAtA hai aura ye baMdhana tor3a kara giranAra cale jAte haiN| rAjula ko jaba unakI vairAgya lene kI ghaTanA kA mAlUma hotA hai, to vaha ghora vilApa karatI hai, behoza hokara gira par3atI hai / vaha svayaM bhI apane saba AbhUSaNoM ko utAra kara tapasvI jIvana dhAraNa kara letI hai | racanA ke prAnta meM neminAtha ke tapasvI jIvana kA bhI acchA varNana milatA hai / 108 phAga sarasa evaM sundara hai| kavi ke sabhI vana zranu hai aura unameM jIvana hai tathA kAvyatva ke darzana hote haiN| neminAtha kI sundaratA kA eka varzana dekhiye veli kamala dala komala, sAmala varaNa zarIra / tribhuvanapati tribhuvana nilo, nIlo guNa gaMbhIra ||7|| mAnanI mohana jinavara, dina dina deha dipaMta | pralaMba pratApa prabhAkara, mabahara zrI bhagavaMta // 8 // lIlA lalita nemIzvara, bhalavezvara udAra / prahasita paMkaja paMkhaDI, akhaMDI rUpi apAra ||9|| prati komala gala gaMdala, pravimala vANI vizAla / agaM anopama nirupama, madana nivAsa // 10 // isI taraha rAjula ke saundayaM varNana ko bhI kavi ke zabdoM meM par3hiye- kaTina supIna payodhara, manohara ati utaM / caMpaka varNI caMdrAnanI, mAnanI sohi suraMga 2 / 17, / haraNI harastrI nija nayaNIu vayaraNIya sAha suraMga / daMta sumaMtI dIpatI, sohaMtI siraveNI baMgha // 18 // kanaka pherI jasI gutalI, pAtalI padamanI nAri / satIya ziromaNi sundarI, manatarI avani mAri // 16 // jJAna-vijJAna vicakSaraNI, sulakSaNI komala kAya | dAna supAtra dekhatI, pUjatI zrI jinavara pAya ||20|| rAjamatI ralIyAmaNI, sohrAmaNi sumadhurIya vArie / maMbhara myolI bhAminI svAminI sohi surANI / / 21 / / } ---- Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santa ziromaNi boracandra 106 rUpi rabhA sutilottamA, uttama pragi AcAra / paraNitu puNyavaMtI tehani, neha karI nemikumAra // 22 // 'phAga' ke anya sundaratama varNanoM meM rAjula-vilApa bhI eka ullekhanIya sthala hai / vanoM ke par3hane ke pazcAt pAThakoM ke svayameva AMsU baha nikalate haiM / isa varNana kA eka sthala dekhiye: kara kAma kakaraNa mor3atI, tor3atI miriNamihAra / lUcatI keza-kalApa, vilApa kari anivAra / / 7 / / nayariNa nIra kAjali gali, Talabali bhAminI bhUra / kima karU kahi re sAhelar3I, vihi naDi gayo majhanAha // 71 / / kAvya ke anta meM kavi ne jo apanA paricaya diyA hai, yaha nimna prakAra hai:zrI mUla saMdhi mahmiA nilo, jatI tilo zrI vidyAnanda / sUrI zrI mallibhUSaNa jayo, jayo sUrI lakSmIcanda / / 135 / / jayo sUrI zrI vIracanda gRriMgada, racyo jiNi phAga / gAMtA sAbhalatA e manohara, sukhakara zrI vItarAga / / 136 / / jIhAM medinI meru mahIdhara, dvIpa sAyara jagi jAma / tihA lagi e 'pado, na do sadA phAga e tAma / / 13 // racanAkAla kaSi ne phAga ke racanAkAla kA kahIM bhI ullekha nahIM kiyA hai| lekina yaha racanA saM0 1600 ke pahile kI mAlUma hotI hai| 2. jambUsvAmI veli yaha kavi kI dUsarI racanA hai / isakI eka apUrNa prati lekhaka ko udayapura (rAjasthAna) ke khaNDelavAla jina-mandira ke zAstra bhaMDAra meM upalabdha huI thii| vaha eka guTake meM saMgrahIta hai / prati jIrNa avasthA meM hai aura usake kitane hI sthaloM se akSara miTa gae haiN| isameM antima kevalI jambUsvAmI kA jIvana parita pariNata hai| jambUsvAmI kA jIvana jaina RSiyoM ke lie prAkarSaka rahA hai| isalie saMskRta, apabhraza, hindI, rAjasthAnI evaM anya bhASAghoM meM unake jIvana para vividha kRtiyAM upalabdha hotI haiM / 'veli' kI mAza gujarAtI mizrita rAjasthAnI hai, jisa para Digala kA prabhAva Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva hai / yadyapi veli kAvyatva kI dRSTi se utanI uccastara kI racanA nahIM hai, kintu mASA ke adhyayana kI dRSTi se yaha eka acchI kRti hai| isameM dUhA,troTaka evaM cAla chaMdoM kA prayoga hupA hai / racanA kA antima bhAga jisameM kavi ne apanA paricaya diyA hai, nimna prakAra hai : zrI mUlasaMghe mahimA nilo, ane devendra kIrati sUri rAya / zrI vidyAnaMdi vasudhAM nilo, narapati seve pAya // 1 // teha vAre upayo gati, lakSmIcandra jeNa ANa / zrI mahilabhUSaNa mahimA ghaNo, name gyAsudIna sulatAna // 2 // teha gurucaraNakamalanamI, ane velli racI hai rsaal| zrI vIracandra sUrIvara kaheM, gAMtA puNya apAra // 3 // jambUkumAra phevalI havA, ameM svarga-mukti dAtAra / je maviyaNa bhAveM bhASase, te tarase saMsAra // 4 // kavi ne isameM bhI racanAkAla kA koI ullekha nahIM kiyA hai| 3. jina AMsarA yaha kavi kI laghu racanA hai, jo udayapura ke usI guTake meM saMgrahIta hai| isameM 24 tIrthaMkaroM ke eka ke bAda dUsare tIrthakara hone meM jo samaya lagatA hai--usakA varNana kiyA gayA hai / kAthya-sauSThava kI dRSTi se racanA sAmAnya hai| bhASA bhI vahI hai, jo kavi kI anya racanAoM kI hai| racanA kA antima bhAga nimna prakAra hai: satya zAsana jina sthAmInU, jehane tehane rNg| ho jAte vaMyo malA, te nara catura sucaMga // 6 // jarge janamyUzaya rehana, tehana jIvyU sAra / raMga lAge bAne ma, jina zAsanaha majhAra 7|| zrI lakSmIcandra guru macchapatI, tisa pArTa sAra zRgAra / zrI vIracandra more kathA, jina prAMtarA udAra // 4. saMboSa sattANu bhAvanA yaha eka upavevAmaka kRti hai, jisameM 57 padya haiM tathA sabhI dohoM ke rUpa meM haiN| isakI prati mI usapura ke ulI guTake meM saMgrahIta hai jisameM kavi kI anya Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! santa ziromaNi vIracandra ikr racanAeM haiN| bhAvanA ke anta meM kavi ne apanA paricaya bhI diyA hai, jo nimna prakAra hai: sUri zrI vidyAnandajayo, zrI mahilabhUSaNa municandra / tasa pArTI mahimA nilo, guru zrI lakSmIcandra // 96 // teha kulakamala divasapati, japatI yati vIracanda | suragatAM mAta e bhAvanA, pAmIra paramAnanda ||7|| bhAvanA meM sabhI dohe zikSAprada hai tathA sundara bhAvoM se paripUrNa hai / kavi kI kahane kI zailI sarala evaM arthagamya hai| kucha dohoM kA bhAsvAdana kIjie: dharma dharma nara uccare, na ghare dharmano mamaM / dharma kArana prANi ho, na gaNaM niSThura karma // 3 // X X X dharma dharma saha ko kaho, na gahe dhamaM tu nAma / rAma rAma popaTa paDhe, bUjhe na te nija rAma ||6|| X .X X dhanapAle dhanapAla te, dhanapAla nAmeM bhikhAro | lAchi nAma lakSmI taNU, lAchi lAkar3oM vahe nArI // 7 // X X X dayA bIja virAje kriyA, te sapalI zrapramANa / zItala saMjala jala bharmA, jema caNDAla na bArA // 19 // X X dharma mUla prANI dayA, dayA te jIvanI mAya / bhATa bhrAMti na ANie, bhrAMte dharmano pAya // 21 // J 1 X 'x prANi dayA virA prANI ne eka na hRdaya hoya / tela na belU palitAM, sUpa na toya viloya // 22 // X X j X *pha viNU gAna jima, jina viNa dhyAkaraNe. vAriNa / na. sohe dharma dabA binA, jima bhoyA viraNa pAri // 32 // X X J X X X X X Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva tocI saMgati para bhArI uttama zrAcAra durlabha bhava mAnava taNo, jIva tUM Alima hAra // 40 // 5. sImandhara svAmI gIta yaha eka laghu gIta hai - jisameM sImandhara svAmI kA stavana kiyA gayA hai / 6. cittanirodhaka kathA yaha 15 chandoM kI eka laghu kRti hai, jisameM citta ko vaza meM rakhane kA upadeza diyA gayA hai / yaha bhI udayapura vAle guTake meM hI saMgrahIta hai / antima padya nimna prakAra hai- sUri zrI mallibhUSaNa jayo jayo zrI lakSmIcandra / tAsa vaMza vidyAni lAr3a nIti zrRMgAra / zrI vIracandra sUrI bharaNI, citta nirodha vicAra ||15|| 7. bAhubali veli isakI eka prati udayapura ke khaNDelavAla di0 jaina mandira ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| yaha eka laghu racanA hai lekina isameM vibhinna chandoM kA prayoga kiyA gayA hai / troTaka evaM rAga siMdhu mukhya chanda haiM / 8. nemakumAra rAsa yaha neminAtha kI vaivAhika ghaTanA para eka laghu kRti hai| isakI prati udayapura ke agravAla di0 jaina mandira ke zAstra bhaNDAra meM surakSita hai| rAsa kI racanA saMvat 1673 meM samApta huI thI jaisA ki nimna chandoM se jJAta hotA hai tehanI bhakti karI dharaNI, muni vIracanda dIghI yudhi / zrI namitA guravavyA, pAmavA sadhalI ridhi // 16 // saMvata solatAhottari, zravaNa sudi guruvAra / dazamIko dina par3o, rAsa ravo manohAra // 17 // isa prakAra 'bha0 vIracandra' kI aba taka jo kRtiyAM upalabdha huI hai - ve inake sAhitya- pra ma kA paricaya prApta karane ke lie paryApta haiN| rAjasthAna evaM gujarAta ke zAstra - bhaNDAroM kI pUrNa khoja hone para inakI abhI aura kI racanAeM prakAza meM zrAne kI AzA hai| " Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMta samatikotti 'sumatikItti' nAma vAle aba taka vibhinna santoM kA nAmolle na huA hai, lekina inameM do 'samaNinIti' eka hI samaya meM hae aura donoM hI apane samaya ke ancha vidvAn mAne jAte rahe / ina donoM meM eka kA 'bhaTTAraka jJAna bhUSaNa ke ziSya rUpa meM aura dUsare kA "maTTAraka zubhacandra' ke ziSya rUpa meM ullekha milatA hai| AcArya sakala mUSaNa' le 'samatikotti' kA bhadrAraka zubhacandra ke ziSya rUpa meM prapanI upadezaratnamAlA meM nimna prakAra ullekha kiyA hai : maTTAraka-zrIzubhacandramuristatpaTTapakenahatizmarazmiH / / vidyAvaMdyaH saphalaprasiddhI vAdI bhasiMho jayatAtvariThyA / / 9 / / paTTa tasya prINita prANivarga zAMtodAMtaH zIlazAlI sudhImAn / jIyAtsUriH zrIsumatyAdiGgItiH gacchAdhIzaH kamukAntikalAvAn // 10 // "sakala bhUSaNa' ne 'upadezaratnamAlA' saMvat 1627 meM samApta kara dI thI aura inhoMne apane-aApako 'sumatikIti' kA 'guru bhAI' honA svIkAra kiyA hai... tasyAbhUca gurunAtA nAmnA sakalabhUSaNaH / sUrijinamate lonamanAH saMtoSapoSakaH // 8 // 'brahma kAmarAja' ne apane 'jayakumAra purANa' meM bhI 'sumatikotti' ko bha0 zubhacandra kA ziSya likhA hai : tebhyaH zrIzubhacandraH zrIsumatikIti saMyamI / guNakI-hvayA Asan balAtvAragaNezvara: 1811 isake pazcAt saM0 1722 meM racita 'prA mna-prabandha meM ma0 devendra kIti ne 'mI sumatikItti ko zubhacandra kA ziSya likhA hai-- teha paTTa kumuda pUrA samI, zumacanTra bhavatAra re / nyAya pramANa pracaMDa thI, guruyAdI jala dazamI re / / tasa paTToghara pragaTIyA zrI samatikItti jayakAra re / tasa paTTa dhAraka maTTAraka guragakIti gagA gaNa dhAra re / / 4 / / eka dUsare 'sumati kIti' kA ullekha bhaTTAraka nAma bhUpaNa ke ziSya ke rUpa Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva meM milatA hai / sarva prathama bhaTTAraka jJAnabhUSaNa ne karmakANDa TIkA meM sumatikItti kI sahAyatA se TokA likhamA likhA hai: tadanvaye dayAMbhodhi jJAnabhUSo guNAkaraH / TIko hI karmakAMDasya cakra mumatiko ttiyuk / / 2 / / ve 'sumatinIti' mula saMgha meM sthita mandisaMgha balAtkAragaNa evaM sarasvatI gamana ke bhaTTAraka vIracandra ke ziSya the, jinake pUrva bhaTTAraka lakSmIbhUSaNa, mallibhUSaNa evaM vimAnandi ho cuke the / sumatikIti ne prAkRta paMcasaMgraha'-TIvara ko saMvat 1620 mAdrapada zuklA dazamI vo dina IDara ke Sabhadeva ke mandira meM samApta kI thI / isa TokA kA sagodhana bhI jJAnabhUpaNa ne hI kiyA thaa| isa prakAra donoM 'sumatikoti' kA samaya yadyapi eka gA hai, kintu inameM eka maTTAraka saphala kokti kI paramparA meM hone vAle bha0 zumacandra ke ziSya the aura dusare bhaTTAraba, devendrakItti kI garamparA meM hone vAle bhaTTAraka jJAnabhUSaNa ke ziSya the| 'prathama sumatikotti' bhaTTAraka zubhacandra ke pazvAn bhaTTAraka gAdI para baiThe the, lekina dUsare sumatikotti saMbhavataH bhaTTAraka nahIM the, kintu ahmacArI athavA anya patra dhArI vratI hoNge| yadi aisA na hotA to ve 'prAkRta paMcasaMgraha TokA' meM bhaTTAraka jJAnabhUparapa ke pazcAt prabhAcanda kA nAma nahIM ginAte bhaTTArako bhuvi khyAto jIyAchIjAnabhUSaNaH / tasma mahodaye bhAnuH prabhAcandro vaconidhiH / / 7 / / aba hama yahAM 'bha0 jJAnabhUSaNa' ke ziSya 'santa sumatikItti' kI 'sAhityasAdhanA' kA paricaya de rahe hai / 'sumatikIti' santa the, aura maTTAraka pada kI upekSA karake 'sAhityasAdhanA' meM apanI vizeSa ruci rakhate the| eka 'bhaTTAraka -viradAyalI' meM 'zAnabhUSaNa' kI prazaMsA karate samaya jaba unake ziSyoM ke nAma ginAye to sumatikAtti ko siddhAMtavedi evaM nigrandhAcArya ina do vizeSaNoM se nirdiSTa kiyA hai / ye saMskRta,prAkRta, hindI evaM rAjasthAnI ke acche vidvAn the| sAdhu banane ke pazcAt inhoMne apanA adhikAMza jIvana 'sAhitya-sAdhanA' meM lagAyA aura sAhitya-jagata ko kitanI hI racanAe bheMTa kara gaye / inako aba taka nimna racanAe upalabdha ho cukI haiM:hIkA graMtha1. karmakANDa TIkA 2. paMcasaMgraha TIkA 1. dekhiye-50 paramAnanvanI dvArA sampAvita 'pravAsti saMgraha'-pR0 saM075 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santa sumatikotti hindI racanAyeM 1. dharma parIkSA rAsa 2. jinavara svAmI vInatI 3. jihvA daMta vivAda 4. basaMta vidyA-vilAsa 5. pada-(kAla ane to jIva baDhe pribhrmtaaN| 6. zItalanAtha gauta ukta raghanAoM kA saMkSipta paricaya nimna hai:1. karmakANDa TIkA prAcArya nemicandra pRna karmakANDa (prAkRta) kI yaha saMskRta TIkA hai / jisako likhane meM inhoMne apane guma bhaTTAnaka jJAnabhUpaga ko gurI sahAyatA dI thii| yaha bhI adhika saMbhava hai ki inhoMne hI isakI dIkA likhI ho aura bha0 jJAnabhuSamA ne usakA saMzodhana karake guru hone ke kAraNa apane nAma kA prathama ullekha kara diyA ho / dIkA sundara hai| isase sumatikItti kI vidvattA kA patA lagatA hai|' 2. prAkRta paMcasaMgraha TIkA 'paMcasaMgraha' nAma kA eka prAcIna bhAvRtta pranya hai, jo mUlataH pAMca prakaraNoM ko lie hae hai, aura jisa para mUla ke sAtha bhApya cUriya tathA saMskRta TIkA upalabdha hai / AcArya amitigati' ne saM. 1073 meM prAkRta paMca saMgraha kA maMzodhana pariva nAdi ke sAtha paMca saMgraha nAmaka anya banAyA thaa| isa dIkA kA patA lagAne kA mukhya zreya paM0 paramAnandajI zAstrI, dehalI, vo hai| 3. dharmaparIkSA rAsa yaha kavi ko hindI banA hai, jisakA ullekha paM0 paramAnandajI ne bhI apane prazasti saMgraha kI bhUmikA meM kiyA hai| isa grantha kI racanA homoTa nagara (gujarAta) meM huI thii| rAma kI bhApA gujarAtI mizrita hindI hai, jaisA ki kani kI anya racanAoM kI bhASA hai / sasa' kA racanA kAla saMvat 1925 hai| rAsa kA antima chanda nimna prakAra hai:mmwwwmummmsammmmmmmmwwwxamwamanwwAANAIIm 1. prazasti saMgrahaH pR07 ke pUre do padya 2. dekhiye-50 paramAnandajI dvArA sampAdita-prazasti saMgraha-pR0 saM074 1. isakI eka prati agravAla di0 aMna mandira uvayapara (rAjasthAna) meM saMgrahIta hai| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 paMDita heme pracA vastu raNAya garne vIradAsa | hAsoTa nagara pUrI hubo, dharma parIkSA rAsa // saMvat sola paMcavIsame mArgasira sudi bIja bAra | yahI ratiyA se sAra || 4. jimabara svAmI vonatI rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva yaha eka stavana hai, jisameM 23 chanda hai / racanA sAdhAraNa hai / eka padma dekhiye dhanya hAtha te nara taraNA, je jina pujansa / netra saphala svAmI havAM, je tuma nirakhata // zravaNa sAravalI te kahyA, jinavANI surAMta | mana huM munivara tara je tumha dhyAyaMta // thAru rasanA te kahIe je lIje jina nAma / jina caraNa kamala je nami te jANo abhirAma // 4 // 2 5. jilhnAbanta vivAha: -- yaha eka laghu racanA hai - jisameM kevala 11 chanda haiN| isameM jIbha aura dAMta eka dUsare meM hone vAle vivAda kA varNana hai / bhASA sarala hai| eka udAharaNa dekhie - kaThina ka bacana na bolImi, rahyAM ekaThA boyare / paMcalokA mAMhi ima mazo, jihvA kare bane hoyare // 42 // prahmI cArcA cUrI rasakaMsU, pro karu aparamAdare / haNa vidhArI bApar3I, viThI kareya savAda re // 3 // basanta vilAsa gotaH isameM 22 chanda haiM - jinameM neminAtha ke vivAha prasaMga ko lekara racanA kI gaI hai| racanA sAdhAraNataH macchI hai| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santa sumati kItti 117 'sumatikIti' 16-17 vIM zatAbdi ke vidvAna the / gujarAta evaM rAjasthAna donoM hI pradeza inake pada cihnoM se pAvana bane the / sAhitya-sarjana evaM Atma-sAdhanA hI inayoM kA pramuta kAmAleki hinA inakA gAMva gAMva meM jana-jAgrati paidA karanA / loga anapaDha the / muinAoM ke cakkara meM phaMme hue the| vAstavika dharma kI ora se inakA dhyAna kama ho gayA thA aura mithyADambaroM kI ora pravRtti hone lagI thii| yahI kAraNa hai ki 'dharma parIkSA rAsa' kI sarva prathama inhoMne racanA kI / yaha inakI sabase bar3I kRti hai| jimase 'amitigati prAcArya' dvArA nibaddha 'dharma parIkSA' kA sAra rUpa meM varNana hai / kavi kI anya racanAeM laghu hote hue bhI kAvyatva zakti se paripUrNa hai / gota, pada evaM saMvAda ke rUpa meM inhoMne jo racanAeM prastuta kI haiM, ve pAThaka kI ruci ko jAgrata karane vAlI haiN| 'sumati kIti' kA abhI aura bhI sAhitya milanA cAhie aura vaha hamArI khoja para mAghArita hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'brahma rAyamalla 17vIM zatAbdI ke rAjasthAnI vidvAnoM meM 'brahma rAyamalla' kA nAma vizeSataH ullekhanIya hai| ye 'muni anantakI ni' ke ziSya the / 'anantakIrti' ke sambandha meM abhI hameM do laghu racanAeM milI haiM, jisase jJAta hotA hai ki ye usa samaya ke prasiddha santa the tathA sthAna-sthAna para vihAra karake janatA ko upadeza diyA karate the / 'brahma rAyamalla' ne inase kaba dIkSA lI, isake vipaya meM koI uslekha nahIM milatA / lekina ye brahmacArI the aura apane guru ke saMgha meM na rahakara svatantra rUpa se paribhramaNa kiyA karate the| 'bahma rAyamalla' hindI ke acche vidvAn the / aba taka inakI 13 racanAe prApta ho cukI haiM / ye sabhI racanAeM hindI meM haiM / apanI adhikAMza racanAoM ke nAma inhone 'rAsa' nAma se sambodhita kiyA hai / sabhI kRtiyAM kathA-kAvya haiM aura unameM sarala bhASA meM viSaya kA varAMna kiyA humA hai / inakA sAhityakAla saMvat 1615 se Arambha hotA hai aura vaha saMvat 1636 taka calatA hai / apane inakIsa varSa ke sAhityakAla meM 13 racanAe nibaddha kara sAhityika jagata kI jo apUrva sevAe kI haiM ve cirasmaraNIya rheNgii| 'brahma rAyamalla' ke nAma se ho eka aura vidvAn milate haiM, jinhoMne saMvat 1667 meM bhatAmara slona' ko saMskRna TI samApta kI thii| ye rAyamalla hUMbar3a jAti ke zrAvaka the tathA mAtA-pitA kA nAma campA aura mahalA thaa| grIvApura ke candraprama tyAlaya meM inhoMne ukta racanA samApta kI thii| prazna yaha hai ki donoM rAyamalla eka hI vidhAna hai athavA donoM bhinna 2 vidvAn haiM / --m o re- - - --- -- 1. zrImabahU ghaDvaMzamaMDanamaNi mho ti nAmA aNika / tad bhAryA guNamaMDitA pratayutA campeti nAmAbhidhA // 6 // tatputro jinapAvakaMjamaghupo, sayAvimarulo pratI / caka vittimimAM stavaspa nitarAM, natvA zrI (sa) bAbIdukaM // 7 // saptaSaSThyakise varSe pozAkye hi sevale / (1667) / ASAr3ha zvetapakSasya paJcamyA budhavArake ||8|| grIvApure mahAsisnostarabhAga samAdhite / protta ga-durga saMyukta zrI candraprabha-sapani // 9 // vaNinaH karmasI mAmnaH vacanAt mayakAraci / bhaktAmarasya sasiH rAyanaslena vaNinA / / 1 / / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma rAyamalla 116. hamAre vicAra se donoM bhinna 2 vidvAna haiM, kyoMki 'mattAmara strotra vRtti' meM unhoMne jo paricaya diyA hai, vaisA paricaya anya kisI racanA meM nahIM milatA / hUMbaddha jAtIya 'bajhA rAyamalla' ne apane ko anantakIti kA ziSya nahIM mAnA hai zrIra apane mAtA-pitA evaM jAti kA ullekha kiyA hai / isa prakAra donoM hI rAyamalla bhinna 2 vidvAna haiM / inameM bhinnatA kA ||k aura tathya yaha hai ki mattAmara stotra kI TIkA saMcana 1667 meM samApta huI thI jabaki rAjasthAnI kavi rAyamalla ne apanI sabhI rakhanAnoM ko saMvat 1636 taka hI samApta kara diyA thaa| ina 31 varSoM meM kavi dvArA eka bhI grantha nahIM ratrA jAnA bhI nyAya saMgata mAlUma nahIM hotA / isa lie 17vIM zatAbdI meM rAyamalla nAma ke do vidvAn hae / prathama rAjasthAnI vidvAn dhe jisakA samaya 17vIM zatAbdI kA dvitIya caraNa taka sImita thA / dUsare rAyamalla' gujarAto vimAna the aura unakA samaya 17vIM zatAbdI ke dUsare caraNa se prArambha hotA hai| yahAM hama rAjasthAnI santa 'brahma rAyamalla' kI racanAoM kA paricaya de rahe haiM / Alocca rAyamalla ne jina hindI racanAmoM ko nibaddha kiyA thA, unake nAma nimna prakAra haiM : 1. nemIdavara rAsa 2. hanamanta tathA rAsa 3. pradyumna rAsa 4. sudarzana rAsa 5. zrIpAla rAsa 6. maviSyadatta rAsa 7. paramahaMsa caupaI 8. jambU svAmI caupaI / 2. nirdoSa saptamI kathA 10. prAdityavAra kathA 2 11. cintAmagi jayamAla' 12. chiyAlIsa lAgA 13. candragupta svapna caupaI ina racanAoM kA saMkSipta paricaya nimna prakAra hai :1. nemozvara rAsa yaha eka laghu kathA kAma hai, jo 139 chandoM meM samApta hotA hai| isa meM 'neminAtha svAmo' ke jIvana para saMkSipta prakAza DAlA gayA hai / bhASA rAjasthAnI novunarnrunnrunnnnnnmanneranmneun nun 1. isakI eka prati mandira, saMghIjI, jayapura ke zAstra bhaNDAra meM surakSita hai| 2, isakI bhI eka prati zAstra bhaNDAra mandira saMghIjI meM surakSita hai| isakI eka prati di jaina mandira pATodI, jayapura ke zAstra bhaNDAra meM surakSita hai| 4. isakI eka prati jayapura ke pArzvanAtha mandira ke zAstra bhaNDara meM sura kSita hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *20 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva hai / kavi ko varNana zailI sAdhAraNa hai / 'rAsa' kAvyakRti na hokara kathAkRti hai, jisake dvArA janasAdhAraNa taka 'bhagavAn neminAtha' ke jIvana ke sambandha meM jAnakArI pahuMcAnA hai / kavi kI yaha saMbhavataH prathama kRti hai, isalie isakI bhASA meM zrotA nahIM A sakI hai| ise saMvat 1615 kI zrAvaNa sudI 13 ke dina samApta kI thI / racanA sthala pArzvanAtha kA mandira thaa| kavi ne apanA paricaya nimna zabdoM meM diyA hai :-- aho zrI mUla saMga muni sarasvatI gachi chor3i ho cAri kamAini bhachi / anantakIti guru vaMditI, aho tAsa tarI sastI kIyo bANa | rAimala brahma so jANijya, svAmi ho pArasa nAtha ko thAna // zrI nemi jinezvara pAya namo // 137|| zraho solaha pandrahe racyo rAsa, sAMvala terasi sAvaNa mAsa / bAra te jo budhavAsara bhalaM, jaisI jI budhi dinho avakAsa / paMDita koI jI mati haMsI, graho taisi ji budhi kiyo paragAsa || 138 / / rAma kI kAvya zailI kA eka udAharaNa dekhiye maho rAjamati RSi kiyA ho upAu kAmiNI carita te giNyA ho na jAi / bAta bicAri vine dhara sudha, cipasyo dona ho dhyAna | jaise hoviSu ratnA jaDiu rAgA bacana sunavi kAni / zrI nemi jinezvara pAya nanu // 67 // ta - racanA abhI taka prakAzita hai| isakI pratiyAM rAjasthAna ke kitane hI bhaNDAroM meM milatI haiN| rArA kA dUsarA nAma 'naimizvara phAga' bhI hai / 2. hanumata kathA rAsa yaha kavi kI dUsarI racanA, jo saMvat 1616 vaizAkha budI 9 zanivAra ko samApta huI thI arthAt prathama racanA ke pazcAt 9 mahIne se bhI kama samaya meM kaSi ne janatA ko dUsarI racanA bheMTa kI / yaha usakI sAhityika niSThA kA dyotaka hai / racanA eka prabandha kAvya hai, jisameM jaina purANoM ke anusAra hanumAna kA varNana kiyA gayA hai / yaha eka sundara kAvya hai, jisameM kavi ne kahIM 2 apanI vidvattA kA bhI Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma rAyamalla paricaya diyA hai / isameM 865 pacha haiM, jo vastubaMdha, vohA aura caupaI chandoM meM vibhakta haiM / bhASA rAjasthAnI hai| kavi ne racanA ke anta meM apanA vahI paricaya diyA hai, jo usane prathama racanA meM diyA thA / kevala nemizvara rAsa candraprabha caityAlaya meM samApta hanA thA aura yaha hanumanta rAma, munisuvratanAtha ke caityAlaya meM / kavi ne racanA ke prArambha meM bhI munisuthatanAtha ko hI namaskAra kiyA hai / kAvya zailI prayAhamaya hai aura vaha dhArA pravAha calatI hai / kAvya ke bIca bIca meM mUktiyA~ bhI variNata haiN| do udAharaNa dekhie puriSa binA jo kAminI hoI, tAko prAdara kara na koI / cakravatI kI putrI hoI, puriSa binA duHkha pAvai soI / / 7 / / nAnA vidhi bhujaM ika karma, soga kalesa Adi baha mamaM / eka janma eka mara, eka jAi sidhi sabaraM // 47 // 'rAsa' kI bhASA kA eka udAharaNa dekhie - - dekho sItA tarunI chAha, rAli muMdar3I cholI mAha / par3I mubar3I dekhI sIyA, aciraja bhayo janaka kI ghiiyaa||602|| laI mudar3I kaTa lagAI, jaise mila chanau gAI / candra badana sIya bhayo mAnanda, jAniki milIyA dazarathananda // 603 / / - 3. pradhAna rAsa kavi ko yaha tIsarI racanA hai, jisameM kRSA ke putra pradyumna kA jIvana caritra varNita hai / pradyumna 166 puNya puruSoM meM se hai / janma se hI usake jIvana meM vicitra ghaTanAeM ghaTatI haiM / paneka yidyAnoM kA vaha svAmI banatA hai| varSoM taka mukha bhogane ke pazcAt vaha vairAya dhAraNa kara lenA hai aura anta meM AThoM bamoM kA kSaya karake nirvANa prApta karatA hai / kavi ne prastuta kathA ko 165 kaSTA-bandha chandoM meM purNa kiyA hai 1 rAsa kI racanA saMvat 1628 bhAdavA sudI 2 ko samApta huI thii| racanA sthAna thA gar3ha harasora- jise brahma rAyamalla ne apane dhUli karaNoM se pavitra kiyA thA / kavi ke zabdoM meM isa varNana ko par3iye - ho solAsa aThabIsa vicAro, bhAdava sudi dRtiyA budhvaaro| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva: gar3ha harasaura mahA bhalojI, tiha meM bhalA jinasura thAna | zrAvaka loga basa bhalAjI, deva zAstra guru rAsai mAna // 16 // yaha laghu kRti hai jisameM mukhyataH kAvyatva kI ora dhyAna na dekara kathA bhAga ko aura vizeSa dhyAna diyA gayA hai| pratyeka padya 'ho' zabda se prArambha hotA hai : eka udAharaNa dekhie ho kaMcana mAlA boho dukha pAyo, vidyA donhI kAma na sarIyo / ' bAta dou kari bIgar3I jI, pahalI citti na bAta bicArI / / harata parata donyU gayAjI, kUkara sAdhI TAkara mArI // 198 / / ho putra pAMcasa lIyA bulAya, mAro begi kAma ne jAya / ho mana meM haravyA bhayAjI, maga leya bana krIr3A calyA / / mAMbhi. bAvar3I caMpiyo jI, Upari moTo pAthara rAlyo to / / 186 / / 4. sudarzana rAsa cAritra ke viSaya meM 'seTha sudarzana' kI kathA atyadhika prasiddha hai / seTha sudarzana" parama zAMta evaM dRr3ha saMyamI thAvaka gre / saMyama se vyuta nahIM hone ke kAraNa unheM zulo kA prAdeza milA, jise unhoMne saharSa svIkAra kiyaa| lekina apane caritra ke prabhAva se zUlI bhI siMhAsana bana gaI / kavi ne isa rAsa ko saMvat 1629 meM samApta kiyA thA / isameM 200 se adhika chanda haiN| kAjya sAdhAraNataH acchA hai| 5. zrIpAla rAsa racanAkAla ke anusAra yaha kavi kI pAMcavIM racanA hai / isameM 'zrIpAla rAjA' ke jIvana kA varNana hai| se yaha kathA 'siddha cakra pUjA' ke mahAtmya ko prakaTa karane ke lie bhI kahI jAtI hai / 'zrIpAla' ko sarya prathama kuSTa roga se pIr3ita hone ke kAraNa rAjya-zAsana chor3akara jaMgama kI zaraNa lenI par3atI hai / daivayoga se usakA vivAha mainA sundarI se hotA hai, jise bhAgya para vizvAsa rakhane ke kAraNa apane hI pitA kA kopa- bhAjana bananA par3atA hai / mainAsundarI dvArA usakA kuSTa roga dUra hone para vaha videza jAtA hai aura aneka rAjakumAriyoM se vivAha karake tathA apAra sampatti kA svAmI banakara vApisa svadeza lauTatA usake jIvana meM kitanI hI bAdhAe mAtI haiM, lekina ve saba usake adamya u evaM sUjha-bUjha ke kAraNa svataH hI dUra ho jAtI haiM / kavi ne isI kathA ko apane kAvya ke 267 padyoM meM canmobaddha kiyA hai| racanA sthAna rAjasthAna ke siddha gadarapathambhora hai tathA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bama rAyamahala racanA kAla hai saMvat 1620 ko apAU sudI 13 zanivAra / gar3ha para uga samaya akabara bAdazAha kA zAsana thA tathA cAroM ora sugbamampadA vyApta shrii| isI ko kavi ke zabdoM meM par3hie ho solAma sIsau zuma varSa, mAsa asAda bharaNe subha hrss| tithi terasi sita sobhinI ho, anurAdhA naSitra stubha sara IT : caraNa josa dIsa malA ho, bhana bAra 'lanIsarabAra // 264 // ho raNathaMbhramara sobhoka vilAsa bhariyA nIra tAla cahu pAsa / bAga vihara bAvar3I ghaNI, ho dhana kana sampatti taraNI nighAna / sAhi akabara rAjaI, ho sobhA praNI jisau sura thAna / / 295 / / 6. bhaviSyavatta rAsa yaha kayi kA sabase bar3A rAsaka kAmya hai, jisameM bhaviSyadatta ke jIvana kA vistRta varNana hai| 'bhaviSyadatta' eka zrISTi-puSa thaa| yaha apane sautele mAI bandhudatta ke sAtha vyApAra ke lie videza gyaa| bhaviSyadatta ne vahAM khUba dhana kmaayaa| kitane hI dezoM meM ye donoM bhramaNa karate rhe| kintu bandhudatta aura usameM kamI nahIM bnii| usane bhaviSyadatta ko kitanI hI bAra dhokhA diyA aura anta meM usako mana meM akelA chor3a kara svadeza lauTa prAyA / vahA~ jAkara vaha bhaviSyadatta kI strI se hI vivAha karanA cAhA, lekina bhaviSyadatta ke vahAM samaya para pahu~ca jAne para usakA kAma nahIM bana makA / isa prakAra bhaviSyadatta kA pUrA jIvana romAJcaka kathAnoM se paripUrNa hai / ve eka ke bAda eka isa rUpa meM AtI hai ki pAThakoM kI utsukatA kabhI samApta nahIM hotI hai| 1. " .- ... 'bhaviSyadatta rAsa' meM 915 paJca hai, jo dohA caupaI Adi vividha sAmdoM meM vibhakta hai / kavi ne isakA samApti-samAroha sAMgAnera (jayapura) meM kiyA thaa| usa samaya jayapura para mahArAjA bhagavaMtadAsa kA zAsana thaa| sAMgAnera eka syApArika nagara thaa| jahAM javAharAta kA bhI acchA vyApAra hotA thaa| zrAvakoM kI vahAM acchI bastI thI aura ve dharma dhyAna meM lIna rahA karate the| rAsa kA racanAkAla saMvat 1633 kAttika sudI 14 zanivAra hai| isI varNana ko kavi ke zabdoM meM par3hiye saulaha se tetIsa sAra, kAtiga sudI caudasi zanivAra / svAti nakSitra siddhi sumajoga, pIr3A dukha na vyApa roga !908 // desa. tU DhAhara somA ghaNI, pUjai tahAM Ali maNa taNI 1 - nimala talI nadI bahupheri, subasa basa bahu sAMgAmeri / / 10 / / - - - ---"-" Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM vRtitva cahu disi baNyA malA bAjAra, bhare paTolA motIhAra / bhavana uttaga jinesura taNA, saubhe caMdavo toraNa ghaNA // 610|| rAjA rAje bhagavaMtadAsa, rAja kuvara sevahi bahutAsa / parijA loga sukhI sukha bAsa, dukhI dalidrI pUrabai mAsa // 11 // zrAvaga loga base dhanavaMta, pUjA kahi jahi marahaMta / uparA uparI bara na kAya, jima ahimindra surga sukhadAya // 912 // pUrA kAvya caupaI chandoM meM hai, lekina kahIM kahIM vastu baMdha tathA dohA chandoM kA bhI prayoga humA hai / bhASA rAjasthAnI hai| varNana pravAhamaya hai tathA kathA rUpa meM likhA huA hai bhabasa data rAjA sukamAla, sukha so jAtana jANaM kAla / ghor3A hastI ratha prati ghaNA, uMTa pAlika vara sata khaNA // 619 / / dala bala desa adhika bhaNDAra chAr3A se rAjakuvAra / chatra siMghAsaNa dAsI dAsa, sevaka bahu sosarA khavAsa // 620 // 7. paramahaMsa caupaI yaha racanA saMvat 1636 jyeSTha budau 13 ke dina samApta huI thii| kavi usa samaya takSakagar3ha (ToDArAyasiMha) meM the| yaha eka rUpaka kAvya hai / chanda saMkhyA 651 hai / isakI eka mAtra prati dausA (jayapura) ke zAstra bhaNDAra meM surakSita hai| caupaI kI antima prazasti nimna prakAra hai: mUla saMgha jaga tAraNahAra, saraba gancha garavo AcAra / samalakItti munivara guNavanta, tAsa mAhi guNalaho na anta / / 640 // tihako amRta nAMva praticaMga, ratnakIti muniguNA abhaMga / anantakotti tAsa ziSya jAna, bole mukha te amRtavAna / / 641 // tAsa ziSya jina paraNAlIna, brahma rAimalla budhi ko hIna / bhAva-bheda tihA~ thor3o laho, paramahaMsa kI caupaI kaho // 642 / / madhiko bolo pranyo bhAva, tihako paMDita karo pasAva / sadA hoI sanyAsI maNaM, bhava bhava dharma jinesura saNaM / / 643 / / saulAsa chasosa bakhAna, jyeSTha sAvalI terasa jAna / sobhavAra sanIsaravAra, graha nakSatra yoga zubhasAra / / 644 / / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma rAmamAla 125 desa bhalo tiha nAgara cAla, takSika gaLU ati banyau visAla / soma bAr3I bAga sucaMga, kUpa bAvar3I niramala praga / / 545 / / cahu disi banyA adhikabAjAra, bharacA paTaMbara motIhAra / jina cazyAlaya bahuta uttaga, caMdavA toraNa ghujA mubhaMga / / 646 / / 8. candragupta dhopaI isameM bhArata ke prasiddha samrATa candragupta maurya ko jo 16 svapna Aye the aura unhoMne jinakA phala antima catake valI madrabAhu svAmI se pUchA thA, unhIMkA isa kRti meM varNana diyA gayA hai / yaha eka laghu kRti hai| jisameM 25 praupaI chanda haiM / isako eka prati mahAvIra-bhavana, jayapura ke saMgrahAlaya meM surakSita hai| 9. nidoSa saptamI vratakathA yaha eka vrata kathA hai / yaha mAdavA sudI saptamI ko kiyA jAtA hai aura usa samaya isa kathA ko ata karane vAloM ko sunAyA jAtA hai| isameM 59 dohA caupaI chanda hai / antima chanda isa prakAra hai: nara nArI jo nIduSa phare, so saMsAra thor3o phira / jina purANa mahI ima suNmI, jihi vighi brahma rAyamalla bhyo||9|| isakI eka prati mahAbIra-bhavana, jayapura ke saMgrahAlaya meM hai / mUlyAMkana 'grahma rAyamalla' mahAkavi tulasIdAsa ke pUrva kAlIna kavi the| aba kavi apane jIvana kA antima adhyAya samApta kara rahe the, usa samaya tulasIdAsa sAhityika kSetra meM praveza karane kI parikalpanA kara rahe hoMge / 5. rAyamalla meM kAvya racanA kI naisargika amici thii| ve brahmanArI the, isalie jahAM bhI cAturmArA karate, apane ziSyoM evaM anuyAyiyoM ko varSAkAla samApti ke upalakSya meM koI na koI kRti avazya meMTa karate / ve sAhitya ke prAcArya the| lekina kAvya racanA karate pe sIdhI-sAdI jana bhASA meM kyoMki unakI dRSTi meM kliSTa evaM alaMkAroM se prota-prota racanA kA jana-sAdhAraNa kI apekSA vidvAnoM ke hI lie adhika upayogI siddha hotI hai| aba taka unakI 13 kRtimA upalabdha ho cukI haiM aura ve sabhI kathA pradhAna racanAeM haiN| inakI bhASA rAjasthAnI hai| aisA lagatA hai ki svayaM kavi athavA unake ziSya ima kRtiyoM ko janatA ko sunAyA karate the / kavi harasauragar3ha, raNathambhora evaM sAMgAnera meM kAvya-racanA se pUrva bhI isI taraha vihAra karate rahe Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jana saMsa-ghyaktisva evaM kRtitva the / sAMgAnera saMbhavataH unakA antima sthAna thA, jahAM se ve anya sthAna para nahIM gaye hogeM / jaba vaha sAMgAnera pAye the, to vaha nagara dhana-dhAnya se paripUrNa thaa| unake samaya meM bhArasa para samrATa akabara kA zAsana thA tathA sAmera kA rAjya rAjA bhagavantadAsa ke hAtha meM thaa| isalie rAjya meM apekSAkRta zAnti thii| jainoM kA acchA prabhAva mI kavi ko sAMgAnera meM jIvana paryanta Thaharane meM sahAyaka rahA hogA / unane yahAM Akara Age pAne vAle vidvAnoM ke lie kAvya racanA kA mArga khola diyA dhIra 17 vIM zatAbdhi ke pazcAt tatkAlIna ghAmera evaM jayapura rAjya meM sAhitya kI ora janatA kI ruci baDhAyI / yaha adhikAMza pAThakoM se chapI nahIM hai| ajha rAyamalla' ke pazcAt rAjasthAna ke isa bhAga meM vizeSa rUpa se sAhityika jAgnati huI / pApaDhe rAjamahala bhI inhIM ke samakAlIna the / isake pazcAt 17 vI, 18 vIM evaM 19 vIM zatAbdI meM eka ke pazcAt dusarA kavi evaM vidvAna hote rahe, aura sAhitya-racanA kI pAvana-dhArA meM barAbara vRddhi hotI rahI aura vaha mahA paM0 TeDaramala jI ke samaya meM yaha nadI ke rUpa meM pravAhita hone lgii| isa prakAra yA rAyamarula kA pUre rAjasthAna meM hindI bhASA kI racanAoM kI vRddhi meM jo yogadAna rahA, vaha sadA smaraNIya rhegaa| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka ratnakotti vaha vikramIya 17 vIM zatAbdI kA samaya thA / bhArata meM bAdazAha akabara kA pAAsana hone se apekSAkRta zAnti thI kintu bAgaDa evaM mevAr3a pradeza meM rAjapUtoM evaM mugala zAsakoM meM anabana rahane ke kAraNa sadaiva hI yuddha kA khatarA tathA dhArmika saMsthAnoM evaM sAMskRtika kendroM ke naSTa kiye jAne kA bhaya banA rahatA thA / lekina bAgaDa pradeza meM ma. sakalakIpti ne 14 vIM zatAbdI meM dharma pracAra tathA sAhitya pracAra kI jo lahara phailAyI tho yaha apanI carama sImA para thii| cAroM ora naye naye maMdiroM kA nirmANa evaM pratiSThA vidhAnoM kI bharamAra thI / bhaTTArakoM, muniyoM, sAdhuoM, brahmacAriyoM evaM strI sAda bihAra DoDA guptA kA evaM samale duragoM dvArA jAna mAnasa ko pavitra kiyA karate the / gRhasthoM meM unake prati agAdha zraddhA thI evaM jahI unake gharaNa par3ate the vahAM janatA apanI palakeM bichAne ko taiyAra rahatI thii| aise hI samaya meM ghoghA nagara ke hUMvar3a jAtIya thoDI devIdAsa ke pahAM eka bAlaka kA janma huaa| mAtA sahAlade vividha kalAoM se yukta bAlaka ko pAkara phUlI nahIM samAyI / janmotsava para nagara meM vividha prakAra ke utsava kiye gaye / vaha bAlaka bar3A honahAra thA bacapana meM usa bAlaka ko visa nAma se pukArA jAtA thA irA kA kahIM ullekha nahIM miltaa| jIvana evaM kArya bar3e hone para vaha vidyAdhyana karane lagA tathA thor3e hI samaya meM usane prAkRta evaM saMskRta mathoM kA gaharA adhyayana kara liyA / eka dina akasmAt hI usakA bhaTTAraka abhayanandi se sAkSAtkAra ho gayA / bhaTTAraka jI use dekhate hI bar3e prasanna huye evaM usakI vivratA evaM vAkacAtayaMtA ne prabhAvita hokara use apanA ziSya banA liyA / abhayanaMdi ne pahile use siddhAnta, kAvya, vyAkaraNa, jyotiSa evaM 1. haMba ze vibudha pilyAta re, mAta sehejalave devIdAsa tAtareM / phubhara kalAnidhi komala kAya re pada pUjo prema pAtapha palAya re / '. . .: ranakoti gIta-gaNeza kRta Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva Ayurveda Adi viSayoM ke graMthoM kA adhyayana karavAyA / ' vaha vyutpanna mati thA isalime zIghra hI usane una para adhikAra pA liyaa| adhyayana samApta hone ke bAda abhayanandi ne use apanA paTTa ziSya ghoSita kara diyA / 32 lakSaNoM evaM 72 kalAoM se sampanna vidvAna yuvaka ko kauna prapanA ziSya banAnA nahIM cAhegA / saMvat 1643 meM eka vizeSa samAroha ke sAtha usakA mahAbhiSeka kara diyA gayA aura usakA nAma ratnakIti rakhA gayA / isa pada para ve saMvat 1656 taka rahe / ataH inakA kAla anumAnataH maMvat 1600 se 1656 taka kA mAnA jA sakatA hai| manta ratnakIti usa samaya pUrNa yuvA the| unakI sundaratA dekhate hI banatI thii| jaba ve dharma-pracAra ke liye vihAra karate to unake anupama saundarya evaM vidvatA se sabhI mugdha ho jAte / tatkAlIna vidvAna gaNeza kavi ne ma. ratnakIti kI prazaMsA karate huye likhA hai aragha zazi sama sohe zubha mAlare, vadana cAmala zubha nayana vizAla re dazana dADima sama rasanA rasAla re, apara bivIphala vijita pravAla re| kaMTha kaMbU sama rekhA traya rAje re, kara kisaliya sama nakha chavi chAja re / / ne jahAM bhI vihAra karate sundariyAM unake svAgata meM vividha maMgala gIta gAtI / aise hI avasara para gAye huye gIta kA eka bhAga dekhiye kamala vadana karuNAlaya kahIye, kanapha varaNa sohe kAMta morI sahIya re| kajala dala locana pApanA mocana kalAkAra pragaTo vikhyAta morI sahIya re / / balasADa nagara meM maMtrapati mahiladAsa ne jo vizAla pratiSThA karavAyI thI baha ratnakIti ke upadeza se ho sampanna huI zrI / mallidAsa hUMbaDa jAti ke zrAvaka 1. abhayananda pATe udayo dinakara, paMca mahAvata dhaarii| sAstra sidhAMta purANa e jo, so tarka vitarka vicArI / gomaTasAra saMgIta siromaNi, jANo goyama avtaaro| sAhA vevadAsa phero suta sukha kara sejalade ure avtaarii| gaNeza kahe tamho vaMdo re, bhaviyaNa kumati kusaMga nivArI // 2 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka ratnakIti the tathA apAra sampatti ke svAmI the| isa pratiSThA meM santa ratnakIsi apane sa sahita sammilita huye the tathA eka vidyAla jala yAcA huI thI jisakA vistRta vana tatkAlIna kavi jayasAgara ne apane eka gIta meM kiyA hai 1 jalamAtrA jugate jAya, tyAhA mAnanI maMgala gAya / saMghapati mallidAsa mohaMta, maMtraveza moharaNade kaMta / sArI zrRMgAra solamu sAra, mana dharayo haraNA apAra / cyAlA jalayAtrA kAje, bAjita bahu vigha bAje / vara Dhola nizAna napherI, daSTa gaDI damAma mubherI / sagAI sarUpA sAda, bhallarI kasAla sunAda / baMdhuka nizANa na phATa, bole, virada bahuvidha mATa / pAlakhI cAmara zubha chatra, gajagAminI nAce vicitra / ghATa cunaDI kuMbha sohAve, caMdrAnanI zroTIna Ahe / ziSya parivAra ratnakatti ke kitane hI ziSya the| ve sabhI vidvAna evaM sAhityapremI the inake ziSyoM ko kitanI hI kavitAeM upalabdha ho cukI haiN| kAmeM kumudacandra gauza jaya sAgara evaM rAghava ke nAma vizeSataH ullekhanIya haiN| kumudacandra ko saMvat 1656 meM inhoMne apane paTTa para bitthlaayaa| ye apane samaya ke samartha pracAraka evaM sAhitya sevI the / inake dvArA racita pada, gIta evaM anya racanAyeM upalabdha ho cukI hai / kumudacandra ne apanI prAyaH pratyeka racanA meM apane guru ratnakIti kA smaraNa kiyA hai| kavi gaza ne bhI inake stana meM bahuta se pada likhe haiM- eka varNana paDhiye cadane caMda harAvayo sIjhale jItyo anaMga | sudara nayarA nIrakhAme, lAjA mIna kuraMga / jugala zravaNa zubha sobhatAre nAsyA sukanI caMca | adhara arUNa raMge opamA, daMta mukta parapaMca | juhavA jatINI jANe sakhI re, anopama amRta vela / govA kaMbu komalarI re, unnata bhujanI bela / 126 isI prakAra inake eka ziSya rAghava ne inakI prazaMsA karate huye likhA haiM ki ke khAna malika dvArA sammAnita bhI kiye gaye the lakSaNa battIsa sakalAgi bahottari khAna malika diye mAna jI / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.30 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtisva kavi ke rUpa meM ratnakItti ko apane samaya kA eka acchA kavi kahA jA sakatA hai| abhI taka inake 36 pada prApta ho cuke haiN| padoM ke adhyayana se jAta hotA hai ki ve santa hote huye bhI rasika kavi the / ataH inake padoM kA viSaya mukhyataH neminAtha kA viraha rahA hai / rAjula kI tar3akana se ye bahuta paricita the / kisI bhI bahAne rAjula nemi kA darzana karanA cAhatI thii| rAjula bahuta cAhatI thI ki ve (nayana) nemi ke Agamana kA intajAra na kareM lekina lAkha manA karane para bhI nayana unake Agamana ko bATa johanA nahIM choDate varajyo na mAne nayana niThora / sumiri sumiri guna bhaye sajala ghana, umaMgI cale mati phora // 1 // caMcala capala rahata nahIM roke, na mAnata ju nihora / nita uThi cAhata giri ko mAraga, jeho vidhi caMdra cakora ||2|| varajyo / tana mana dhana yoSana nahIM bhAvata, rajanI na bhAva bhAra / ranakIrati prabhu dego milo, tuma mere mana ke cora // 3 // varajyo || eka anya pada meM rAjula kahatI hai ki nemi ne pazuoM kI pukAra to muna lI lekina usakI pukAra kyoM nahIM sunii| isaliye yaha kahA jA sakatA hai ki ve dUsaroM kA darda jAnate hI nahIM haiM sakhI rI nemi na jAnI pora / bahota divAje Ave mere ghara saMga leI halavara vIra // 1 // nimi mukha nirakhI haraSI manasU, aba to hoi mana dhIra / tAme pasU pukAra sunI karI gayo girivara ke tIra // 2 // sakhI rI0 // 'caMdavadanI pokAratI DAratI, maMDana hAra ura cIra / ratanakIrati prabhU bhaye basagI; rAjula cita kiyo dhIra // 3 // sakhI rI0 // sakhI ro0 // eka pada meM rAhula apanI sakhiyoM se nemi se milAne kI prArthanA karatI hai / vaha kahatI hai ki nemi ke vinA yauvana, caMdana, candramA se sabhI phIke lagate hai| mAtA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka ratnAkIta 131 pitA, sakhiyAM evaM rAtri sabhI duHkha utpanna karane vAlI haiM inhIM zavoM ko ratnaphIti ke eka pada meM dekhiye skhali ! ko milAve nema nrikssaa| tA vina tana mana yauvA rajata hai, cAru caMdana aru caMdA / / 1 / / satiH / kAnana bhuvana mere jIyA lAgana, duHsaha madana ko phaMdA / nAja mAta aru sajanI rajanI, ve ati duHkha ko baMdA // 2 // sakhi01 tuma to zaMkara sukha ke dAtA, karama ati kAra maMdA / ratanakIrati prabhu parama dayAlu, senata amara naridA // 3 // skhi0|| anya racanAeM __ inakI anya racanAoM meM neminAtha phAga evaM neminAtha bArahamAsA ke nAma ullekhanIya hai / neminAtha phAga meM 57 padya haiN| isakI racanA hAMsoTa nagara meM huI thii| phAga meM neminAtha evaM rAjula ke vivAha.. pazuoM kI pukAra sunakara vivAha kiye binA hI bairAgya dhAraNa kara lenA aura anta meM . tapasyA karake mokSa jAne kI ati saMkSipta kathA hI huI hai| rAjula ko sundaratA kA varNana karate huye kavi ne likhA hai| candravadanI mugalocanI, mocanI saMjana mIna / zAsaga jItyo veNiI, theriNaya madhukara dIna / yugala gala dAye zazi, upamA mAyA kor| pradhara vidrama sama upatA, daMtana nirmala nIra / cibuka kamala para SaTa pada, AnaMSa kare sudhApAna / grIvA sundara somatI, kaMbu kapotane vAna / / 12 / / nemibArahamAsA inakI dUsarI bar3I racanA hai| isameM 12 troTaka chanda haiN| kavi ne ise apane janma sthAna ghoghA nagara meM caityAlaya meM likhI thii| racanAkAla kA ullekha nahIM diyA gayA hai| isameM rAjula evaM nemi ke 12 mahine kisa prakAra vyatIta hote haiM yahIM varNana karanA racanA kA mukhya uddezya hai| aba taka kavi kI 6 racanAyeM evaM 38 padoM kI khoja kI jA cukI hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva isa prakAra sAta ratnakIti apane samaya ke prasisa bhaTTAraka evaM sAhitya sevA ni the / inake dvArA racinna padoM kI prathama paMkti nimna prakAra hai 1. sAraGga Upara sAraGga sohe sAraGgatyAsAra jo 2. suNa re nemi sAmalIyA sAheba kyoM bana chorI jAya 3. sAraGga sajI sAraGga para Aye 4. vRSabha jina sevo bahu prakAra 5. sakhI rI sAvana ghaTAI satAve 6. nema tuma kaise cale girinAra 7. kAraNa kou pIyA ko na jANe 8. rAjula gehe nemI jAya 6. rAma satAve re mohI rAvana / 10. aba girI barajyo na mAne moro 11. agi ma kAmo mAya bare. 12. rAma kahe avara jayA mohI bhArI 13. dazAnana vInatI kahata hoi dAsa 14. barajyo na mAne nayana niThora 15. jhIlate kahA karyo yadunAtha 16. saradI kI rayani sundara sohAta 17. sundarI sakala siMgAra kare gorI 18. kahA the maMDana karu' kajarA naina bharu 19. suno merI samanI dhanya yA rayanI re 20. rathaDo nohAlatI re pUchati sahe sAvana nI bATa 21, sakhI ko milAko nema nariMdA 22. sakho rI nema na jAnI pIra 23. vaMdehaM janatA zaraNa 24. zrIrAga gAvata sura kinnaroM 25. zrIrAga gAvata sAraGgadharI 26. bhAjU pAlI prAya nema no sAurI / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka ratnauti 133 27. balI baMdho kA na barajyo apanI 28. Ajo re akhi sAmaliyo bahAlo rathi pari do pAce ra 29. gokhi caDI 'jU e rAyula rANI nemikuvara vara prAve re 30. prAvo sohAmaNI sundarI vRnda re pUjiye prathama jirapada re 31. lalanA samudravijaya suta sAma re yadupati nemakumAra ho 32. suriNa sakhi rAjula kahe haiDe haraSa na mAya lAla re 33. sazapara badana sohAmariNa re, gajagAminI guNamAla re 34. vaNArasI nagarI no rAjA azvasena guNadhAra 35. dhIjina satamati jatA nA rakhI re 36. nema jI dayAludvAre tU to yAdava kula siNagAra 37. kamala badana karUNA nilayaM 38. sudarzana nAma ke meM pAri manya kRtiyAM 36. mahAvIra gIta 40. neminAtha phAgu 41. neminAtha kA bArahamAsA 42. sikha dhUla 43. balimadanI vInatI 44. neminAtha vInatI mUlyAMkana ma. ratnakotti di0 jaina kaviyoM meM prathama kavi haiM jinhoMne itanI adhika saMkhyA meM hindI pada likhe haiN| aisA mAlUma par3atA hai ki usa samaya kabIradAsa, sUradAsa evaM mIrA ke padoM kA deza meM paryApta pracAra ho gayA thA aura unheM atyadhika cAva se gAyA jAtA thaa| ina padoM ke kAraNa deza meM bhagabad bhatti, kI ora logoM kA svataH hI mukAva ho rahA thA / aise samaya meM jaina sAhitya meM isa kamI ko pUtti ke lie bha0 ratnakotti ne isa dizA meM prayAsa kiyA aura adhyAtma evaM bhakti paraka padoM ke sAtha-sAtha virahAramaka pada bhI likhe aura pAThakoM ke samakSa rAjula ke jIvana ko eka naye rUpa meM prastuta kiyaa| aisA lagatA hai ki kavi rAjula evaM neminAtha kI Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 rAjasthAna ke jaina saMta ; vyaktitva evaM kRtitva bhakti meM adhika ruci rakhate the isalie unhoMne apanI adhikAMza kRtiyAM inhIM do para prAdhArita karake likhii| neminAtha gIta evaM neminAtha bArahamAsA ke atirakta apane hindI padoM meM rAjula neci ke sambandha ko atyAdhika bhAvapUrNa bhASA meM upasthita kiyA / sarva prathama inhoMne rAjula ko eka nArI ke rUpa meM prastuta kiyA / vivAha hone ke pUrva kI nArI dazA ko evaM toraNadvAra se lauTa jAne para nArI hRdaya ko kholakara apane padoM meM rakha diyA / vAstava meM yadi ratna kItti ke ina padoM kA gaharA adhyayana kiyA jAye to kavi kI kRtiyoM meM hameM kitane hI naye caraNoM kI sthApanA milegii| vivAha ke pUrva rAjula apane pUre gAra ke sAtha pati kI bArAta dekhane ke lie mahala kI chata para saheliyoM ke sAtha upasthita hotI hai isake pazcAta pati ke prakasmAta vairAgya dhAraNa kara lene ke samAcAroM se usakA zRgAra viyoga meM pariNata ho jAtA hai donoM hI varsanoM ko kavi ne apane padI meM uttama rIti meM prastuta kiyA hai| bha0 ratmakItti kI sabhI racanAyeM bhASA, "mAva evaM zailI "sabhI dRSTiyoM se acchI racanAyeM haiN| kavi hindI ke jabaradasta pracAraka the| saMskRta ke Uce vidvAn hone para bhI unhoMne hindI bhASA ko hI adhika prazraya diyA aura apanI kRtiyA~ isI bhASA meM likhii| unhoMne rAjasthAna ke atirikta gujarAta meM bhI hindI rakhanAnoM kA ho pracAra kiyA aura isa taraha hindI premI kahalAne meM apanA gaurava smjhaa| yahI nahIM ratnakItti ke sabhI ziSya ziSyoM ne isa bhASA meM likhane kA upakrama jArI rakhA mora hindI sAhitya ko samRddha banAne meM apanA pUrNa yoga diyaa| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAraDolI ke saMta kumudacaMdra bAraDolI gujarAta kA prAcIna nagara hai / san 1921 meM yahAM sva. saradAra ballabha bhAI paTela ne bhArata kI svatantratA ke lie satyAgraha kA bigula bajAyA thA maura bAda meM vahIM kI janatA dvArA unheM 'saradAra kI upAdhi dI gaI thii| Aja se 350 varSa pUrva bhI yaha nagara adhyAtma kA kendra thaa| yahAM para hI 'santa kumuducandra ko unake guru bha0 ranakotti evaM janatA ne bhaTTAraka-pada para abhiSikta kiyA thaa| inhoMne yahAM ke nivAsiyoM meM dhArmika cetanA jAgrata kI evaM unheM saccaritratA, saMyama evaM tyAgamaya jIvana apanAne ke lie bala diyaa| inhoMne gujarAta evaM rAjasthAna meM sAhitya, adhyAtma evaM dharma kI triveNI bhaayii| saMta kumudacaMdra vANI se madhura, pArIra se sundara tathA mana se svaccha me| jahAM bhI unakA vihAra hotA janatA unake pIche ho jAtI 1 unake ziSyoM ne apane guru ko prazaMsA meM vibhinna pada lise haiN| saMyamasAgara ne unake zarIra ko battIsa lakSaNoM se suzobhita, gambhora buddhi ke dhAraka tathA vAdiyoM ke pahAr3a ko tor3ane ke lie bacca samAna kahA hai|' unake darzanamAtra se hI prasannatA hotI thii| ve pAMca mahAtrata teraha prakAra ke cAritra ko dhAraNa karane vAle evaM bAIsa paropar3a ko sahane vAle the| eka dUsare ziSya dharmasAgara ne unakI pAtrakezarI, jamyUkumAra, madrabAhu evaM gautama gaNadhara se tulanA kI hai| unake bihAra ke samaya kukama chiTakane tathA motiyoM kA cauka pUrane evaM badhAvA gAne ke lie bhI kahA jAtA thaa| unake eka aura ziSya gaNeza ne unakI nimna zabdoM meM prazaMsA kI hai: 1. te bahu khi upamo pIra re, battIsa sakSama sahita zarIra re / buddhi bahori che gaMbhIra re, vAdI naga khaNDana vaja samadhAra re // 2. paMca mahAbata pAle caMga re, prayodaza cAritra ke abhaMga re| vAvIya parosA sahe pragi re, darazana dIThe raMga re / / 3. pAtraphezarI sama jAMgiyere, jANoM ke aMju kumAra / bhadrabAhu yativara ayo, kalikAle re goyama aMgratAra re|| 4. .puri re saha Ayo, tahA~ kukara chaDo vessddaavo| . . . . vAI motiye cauka pUrAvo, rUDA saha guru kumudacaMdane baghAve / / .. . .M. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtizva vAlA bahotsara dhaMga re, sIyale jItyo anaMga / pAhaMta munI pUrasaMgha ke sevo surasarujI / / sevo sajjana AnaMda dhani kumudacanda muriNada, ratanakIrati pATi baMda ke gachapati guNanilonI // 1 // jIvoM kI dayA karane ke kAraNa loga unheM dayA kA vRkSa kahate the / vidyAbala se unhoMne aneka vidvAnoM ko apane bayA meM kara liyA thaa| unakI kotti cAroM ora phaila gayI thI tathA rAjA mahArAjA evaM navAba unake prazaMsaka bana gaye the| kumudacandra kA janma gopura grAma meM huA thaa| pitA kA nAma sadAphala evaM mAtA kA nAma padyAbAI thA / inhoMne moha vaMza meM janma liyA thaa| inakA janma kA nAma kyA thA, isake viSaya meM koI ullekha nahIM milatA / ve janma se honahAra the| bacapana se hI ve udAsIna rahane lage aura yuvAvasthA se pUrva hI inhoMne saMyama dhAraNa kara liyA / indriyoM ke grAma ko ujAr3a diyA tathA kAmadeva rUpI sarpa ko jIta liyA / 2 adhyayana kI ora inakA vizeSa dhyAna thaa| ye rAta dina vyAkaraNa, nATaka, nyAya, Amama evaM chaMda apakAra zAstra Adi kA adhyayana kiyA karate the| gommaTasAra prAdi granthoM kA inhoMne vizeSa adhyayana kiyA thA / vidyArthI avasthA meM hI ye ma. ratmakotti ke ziSya bana gaye / inakI vidvattA, vAkcAturmatA evaM pragAya zAna ko dekhakara ya. ratnakIsi ina para mugdha ho gaye aura inheM apanA pramukha ziSya banA liyaa| thIre 2 inakI kosi bar3hane lgii| ratnakIti meM bAraDolI nagara meM apanA paTTa sthApita kiyA thA aura saMvat 1956 :san 1599) vaMzAkha mAsa meM Mamamimmwwmamewom 1. moTha vaMza zRgAra ziromaNi, sAha sabAphala sAta re| jAyo jatibara juga jayavanto, papAbAI sohAta re / / 2. bAlapaNe jiNe saMyama loSo, parIyo gheraga re| indriya grAma ujArayA helA, jautyo mada nAga re // 3. ahamizi chanda pyarakaraNa nATika bhaNe, nyAya Apama alNkaar| vAvI gaja kesarI viruddha yAru bahe, sarasvatI gaccha siNagAra re" nIta dharmasAgara kRta Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraDolI ke saMta kumudacaMdra 137 ina jainoM ke pramukha saMta ( bhaTTAraka) ke pada para abhiSeka kara diyA / " yaha sArA saMghapati kAnhU jI, saMdha bahina jonATe, sahastrakaraNA evaM unakI patnI tejalade, bhAI malladAsa evaM bahina mohanade gopAla Adi ko yA / tathA inhoMne kaThina parizrama karake isa mahotsava ko saphala tabhI se kumudananya bAraDolI ke saMta kahalAne lage / upasthiti meM huA banAyA thA / 2 bAraDolI nagara eka laMbe samaya taka AdhyAtmika, sAhityika evaM dhArmika gatividhiyoM kA kendra rhaa| saMta kumudavandra ke upadezAmRta ko sunane ke lie vahAM dharmapremI sajjanoM kA hamezA hI AnA jAnA rahatA / kabhI tIrthayAtrA karane vAloM kA saMgha unakA AzIrvAda lene AtA to kabhI apane-apane nivAsa sthAna ke rajakaraNoM ko saMta ke pairoM se pavitra karAne ke lie unheM nimantraNa dene vAle yahAM Ate / saMvat DICT - 1. saMvat sola chapanne vaizAkhe prakaTa paTovara dhApyA re / nIti gora bAraDolI vara sUra maMtra zubha ApyA re / bhAI re mana mohana munivara sarasvatI gaccha sohaM / kumudacava bhaTTAraka udayo bhaviyaNa sama mohaMta re || - bAraDolI madhye re, pATa pratiSThA kIdha manohAra / eka zata ATha kumbha re, DhAlyA nirmala jala atisAra || sUra maMtra Apayo re, sakalasaMgha sAnidhya jayakAra | kumudacandra nAma kA re, saMghavi kuTumba pratapo udAra || 2. saMghapati kahAMna jo saMghaveNa jIvAveno kanta / sahasakaraNa sohe re taruNI tejalade jayavaMta || guru stuti gaNezakRta saMghavo kahAna jI bhAiyA bIra bhAI re / mallibAsa jamalA gopAla re // mallavAsa manaharu re nArI mohana de ati saMta / ramAde vIra bhAI re gopAla bejalade mana mohanta ||6|| chapane saMvatsare uchava ati karyo re / uMgha melI bAla gopAla re // gurugIta gaNeza kRta guru- gIta gIta-gaNeza kula Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva 1682 meM inhoMne girinAra jAne vAle eka saMgha kA netRtva kiyaa| isa saMgha ke saMcapati nAgajI bhAI the, jinakI kIti candra-sUrya-loka taka pahuMca cukI thii| yAtrA ke avasara para hI kumudacandra saMgha sahita ghoghA nagara pAye, jo unake guru ratnakItti kA janma--sthala thA / bAraDolI vApasa lauTane para zrAvakoM ne apanI apAra sampatti kA dAna diyA / kumudacandra mAdhyAtmika evaM dhArmika santa hone ke sAtha sAtha sAhitya ke parama ArAdhaka the / aba taka inakI choTI bar3I 28 racanAeM evaM 30 se bhI adhika pada prApta ho cuke haiN| ye sanI racanAeM rAjasthAnI bhASA meM haiM, jina para gujarAtI kara prabhAva hai / aisA jJAta hotA hai ki ye cintana, manana evaM dharmopadeza ke atirikta apanA sArA samaya sAhitya-sRjana meM lagAte the / inakI racanAoM meM gIta adhika haiM, jinheM ve apane pravacana ke samaya zrotAoM ke sAtha gAte the / neminAtha ke toraNa dvAra para Akara vairAgya dhAraNa karane kI adabhuta ghaTanA se ye apane guru ratnazItti ke samAna bahuta prabhAvita the, isIlie inhoMne neminAtha evaM rAjula para kaI racanA likhI haiM / unameM neminAtha bArahamAsI, namIzvara gAta, nAmajinIta, grA ke nAma ullekhaniya haiM / rAjula kA saundarya varNana karate hue inhoMne likhA hai rUpe phUTahI miTa jaThaDI vole mIThar3I vaannii| viTThama uThaDo pallava goThaDI rasanI koTar3I bakhANI re // sAraMga yayaNI mAraMga nayaNI sAraMga manI zyAmA harI / laMbI kATi bhamarI caMkI zaMko harinI mAra re / / kavi ne adhikAMza choTI racanAe~ likhI haiN| unheM kAMThastha bhI kiyA jA sakatA hai| bar3I racanAoM meM bhAdinAtha vivAhalo, nemIzvaralUmacI evaM bharata bAhubali nuuuuuunananawaren-rreranaauorananerum 1. saMvat sola syAsIye saMghapachara girinAri yAtrA kiiyaa| zrI kumudacandra guru mAmi saMghapati tilaka kAbA // 13 // gIta dharmasAgara kRta 2. iNi pariuchala karatA AgyA ghoghAnagara manAri / nemi jinezvara nAma apaMtA utA jalanidhipAra // gAjate bAjate sAhamA karIne AvyA bAraDolI prAma | yAcaka jana santoSyA bhUtali rAkhyo nAma / / veza viveza bihAra phare guru prati bodha prANI / dharma kathA rasane varasantI, mIvI ke vANI re bhAya / / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraDolI ke saMta kumudacaMda chanda haiM / zeSa gIta e ke ina meM haiN| yadyapi zazI racanAeM sundara evaM bhAva purNa haiM lekina bharata bAhubali chaMda, AdinAtha yiyA halo evaM namIzvara hamacI inakI utkRSTa racanAyeM hai / bharata bAhubali eka raNDa kAvya hai, jisameM mukhyata: bharata aura bAgabali ke yuddha kA varNana kiyA gayA hai / bharata cakravatti ko sArA bhUmaNDala vijaya karane ke pazcAt mAlUma hotA hai ki abhI una ke choTe bhAI bAhubali ne unako adhInatA svIkAra nahIM kI hai to samrATa bharata bAhubali ko samajhAne ko dUta bhejate haiM / dUta aura bahudhali kA uttara-pratyuttara bahuta sundara huA hai| anta meM pronoM bhAiyoM meM yuddha hotA hai, jisameM vijaya bAhubali kI hotI hai / lekina vijayazrI milane para bhI vAhavali jagata se udAsIna ho jAte haiM aura vairasamya dhAragA kara lete haiM / ghora tapazcaryA karane para bhI 'maiM bharata kI bhUmi para khar3A huA hUM,"yaha zalya unake mana se nahIM haTatI aura jaba svayaM samrAT bharata unake caraNoM meM jAkara girate haiM aura vAstavika sthiti ko pragaTa karate haiM to unheM tatkAla kevala jJAna prApta hokara muktizrI mila jAtI hai| pUrA kA pUrA khaNDa kAvya manohara zabdoM meM guthina hai / racanA ke prArambha meM jo apanI gurU paramparA dI hai vaha nimna prakAra hai paNa vivi pada prAdIznara kerA, jeha nAmeM chUTe bhava-pherA / brahma sutA samarU matidAlA, guNa gaNa malita jaga vikhyAtA / / vaMdavi gurU vidyAnaMdi sUrI, jehanI kauti rahI bhara pUrI / tasa paTTa kamala divAkara jANu, mallibhUSaNa guru guNa vasvA / / tasa paTTa paTTobara paMDita, lakSmIcanda mahAjasa maMDita / amayacada guru dIlala vAyaka, sehera vaMza maMDana sukhadAyaka / / abhayanaMdi samarU' mana mAhi, bhava bhUlA bala gAI bAhi / teha taNi paTTa guNabhUSaNa, vaMdavi ratnakIrati gata dUSaNa / / bharata mahipati kRta mahI rakSaraNa, bAibali balavaMta vicakSaNa / bAhubali povanapura ke rAjA the / podanapura dhana dhanya, bAga bagIcA tathA jhIloM kA nagara thaa| bharata kA dUta jaba podanapura pahuMcatA hai to use cAroM chora vividha prakAra ke sarovara, vRkSa, latAyeM dikhalAI detI haiN| nagara ke pAsa hI gaMgA ke samAna nirmala jala vAlI nadI bahatI hai| sAta sAla maMjila vAle sundara mahana nagara kI zobhA bar3hA rahe haiM / kumudacanda ne nagara kI surakSA kA jisa rUpa meM varNana kiyA hai use pahiye Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva cAlyo dUta payAraNe re he to, thor3o dina poyaNapurI pohoto / dIThI sIma saghana kasa sAjita, vApI kUpa taDAga virAjita / kalakAra jo nala jala kuDI, nirmala nIra nadI ati uDI / vikasita kamala amala dalapaMtI, phomala kumuda samujjala phatI / / vana vADI ArAma suraMgA, dha daba udhara bhaa| karaNA ketakI kamarakha kelI, nava nAraMgI nAgara velI // agara tagara taru tiduka tAlA, sarala sopArI tarala tamAlA / vadarI vakula madADa bIjorI, jAI juI jaMbu jmiirii|| caMdana caMpaka cAuraulI, vara bAsaMtI vaTavara solii| rAyaNarA jaMbu suvizAlA, dADima damaNo drASa rasAlA // phUlA sugulla pramUlla gulAbA, mIpanI vAlI nibuka nikA / karaNa para komala laMta suraMgI, nAlIparI doze ati caMgI // pADala panaza palAza mahAdhana, lavalI lIna lavaMga latAdhana / / bAhubali ke dvArA adhInatA svIkAra na kie jAne para dono ora kI vizAla senAyeM eka dUsare ke sAmane A iTIM / lekina jaba devoM aura rAjAoM ne donoM bhAiyoM ko hI carama zarIrI jAnakara yaha nizcaya kiyA ki donoM ora kI senAoM meM yuddha na hokara donoM bhAiyoM meM hI jalayuddha mallayuddha evaM netrayuddha ho jAye aura usameM jo jIta jAve use hI cakravartI mAna liyA jAve / isa varNana ko kaviyoM ke vAbdoM meM paDhiye :-- caNya yuddha tyAre saha veDhA, nIra netra mallAha vprdyaa| jo jote te rAjA kahiya, tehanI Aja vinayasu vahie / eha vicAra karIne maravara, ghalyA sahu sAthai mahara bhara / cAlyA malla akhAr3e baloA, sura nara kinnara jovA malIA / kAchyA kAcha kasI kada tAMNI' bole yAMgada bolI vaannii| bhuSA daMDa mana suDa samAnA, tADatA saMsAre nAnA / ho ho kAra kari te pAyA, bacho vaccha paGyA le gayA / hakkAre pazvAre pADe, dalagA valaga karI te bADe / / paga paDaghA pohobI tala bAje, kaDakaDatA taruvara se maaje| nAThA vanacara trAThA kAyara, chUTA mayagala phUTA sAyara / / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAraDolI ke saMta kumudacaMdra 141 gaDa gaDatA girivara te par3IprAM, phUta pharatA phaNipati DarIA / gaddha gaDagaDImA mandira paDIo, diga daMtIca makyA cala cakImA / jana khalabhalI pAvAla kachaloA, bhava-bhIrU avalA phala mlii| toparakha le gharaNI dhavadUke, lar3a paDatA paDatA navi nUke / ukta racanA bhAmera zAstra maNDAra guTakA saMkhyA 52 meM patra saMkhyA 40 se 48 para hai| 2. bhAvinAtha vivAhalo isakA dUsarA nAma RSama vivAhalo mI hai / yaha bhI choTA khaNDa kAvya hai, jisameM 11 DhAleM hai| prArambha meM RSabhadeva kI mAtA ko 16 svapnoM kA prAnA, RSabhadeva kA janma honA tathA nagara meM vibhinna utsavoM kA prAyojana kiyA gayA / phira : divAna kA gae hai| 17ii hAla meM usakA vairAgya dhAraNa karake nirvANa prApta karanA bhI batalA diyA gayA hai| kumudacandra ne ise bhI saMvat 1678 meM ghoyA nagara meM racA thaa| racanA kA eka varNana dekhiye kacha mahAkacha rAyare, je hanU jaga jamA gAyare / nasa kuarI kareM sohare, jotA janamAna' mohere / sundara veSI vizAla ra, arava zazI sama mAla re / namana kamala dala chAne re, mukha pUraNacandra rAje re / nAka mohe tilanu phUla re, adhara suraMga taNu nahi bhUla re / RSabhadeva ke vivAha meM kauna-kauna sI miThAiyAM banI thIM, usakA bhI. rasAsvAdana kIjie raTi lAge ghevarane dIThA, kolhApAkA patAsAM motthaa| dUdha pAka caNA sAMkarIA, sArA sakarapArA kara kriidhaa| moTA motI bhAmoda kalAve, dalIlA kasama sImA bhAve / prati suravara sevaIyAM sundara, mAroge moga puraMdara / prIse pApaDa goTA talomA, pUrI prAlA ati UjalImA / __ neminAtha ke viraha meM rAjula kisa prakAra taphatI thI tathA usake bAraha mahIne kisa prakAra vyatIta hue, isakA neminAtha bArahamAsA meM sajIva varNana kiyA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 . rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva hai| isI taraha kA varNana kadhi ne praNaya gIta evaM hiDolanA-gIta meM bhI kiyA hai| phAgRNa kemu phUloyo, nara nArI rame vara phAga jii| hAsa vinoda kare gharaNA, kima nAhe gharayo vairAga jI / neminAtha vArahamAmA sIyAlA sagalo gayo, pariNa nAviyo yadurAya / teha binA mujhane jhUratA, eha dohahA re barasA so thaapphe| praNaya-gIta baNajArA gIta meM kavi ne saMsAra kA sundara citra utArA hai| yaha manuSya baragajAre ke rUpa meM yoM ho saMsAra se bhaTakatA rahatA hai| vaha dina rAta pApa kamAtA he aura saMsAra baMdhana se kabhI bhI nahIM chuutttaa| pApa karayAM te anaMta, jIvadayA pAlI nahIM / sAMco na boliyo bola, bharama mo sAnahu boliyA / / zIla gIta meM kavi ne paritra pradhAna bIvana para atyadhika jora diyA hai| mAnava ko kisI bhI dizA meM prAme bar3hane ke lie caritra-bala kI AvazyakatA hai| sAdhu saMtoM evaM saMyamI janoM ko striyoM se alaga hI rahanA cAhie-prAdi kA acchA varNana milatA hai isI prakAra kavi kI sabhI racanAyeM sundara haiN| padoM ke rUpa meM kumudacandra ne jo sAhitya racA hai yaha aura bhI ucca koTi kA hai / bhASA, zailI evaM bhAva sabhI dRSTiyoM se ye pada sundara haiM / "maiM to nara bhava vAdi gavAyo" pada meM kavi ne una prANiyoM kI saccI AtmapukAra prastuta kI hai, jo jIyana meM koI bhI zubha kArya nahIM karate hai / anta meM hAtha malate hI cale jAte haiN| ___'jo tuma dInadayAla kahAvata' pada bhI bhakti rasa kI susdara racanA hai| bhakti evaM adhyAtma-padoM ke atirikta nami rAjula sambandhI bhI pada haiM, jinameM neminAtha ke prati rAjula kI saccI pukAra milatI hai / neminAtha ke binA rAjula ko na pyAsa lagatI hai aura na bhUkha satAtI hai| nIMda nahIM pAtI hai aura bAra-bAra uThakara gRha kA AMgana dekhatI rahatI hai / yahA~ pAThakoM ke paThanArtha do pada die jA rahe hai rAga-dhanazrI maiM to nara mana vAdi gamAyo / na kiyo japa tapa vrata vidhi sundara, kAma bhalo na kmaayo|| maiM to....||1|| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAraDolI ke saMta kumudacaMdra 143 vikaTa lobha teM kapaTa kUTa karI, nipaTa viSaya lpttaayo| viTala kuTila zaka saMgati baiTho, sAdhu nikaTa vivaTAmo / / maiM to....||2|| kRpaNa bhayo kachu dAna na dInoM, dina dina dAma milaayo| jaba jovana jaMjAla paGayo taba, para triyA tanu citalAyo / / meM to....||3|| anta samaya kou saMga na yAyata, bhUhi pApa lgaayo| kumuvacandra kahe cUka parI mohI, prabhu pada jasa nahIM gAyo / / meM to... // 4 // para rAga-sAraMga sakhI rI aba to rahyo nahi jAta / prANanAtha kI prIti na visarata, kSaNa kSaNa chIjata gAta / / sakhI .. 1180 nahi na bhUkha nahiM tisu lAgata, dharahi gharahi murajhAta / manato uramI rahyo mohana su, sevana hI surazAsa" sakhI ...1111 nAhine noMda paratI nisiyAmara, hota visarata praat| candana candra sajala nalinIdala, manda mAsta na suhAta // sakhI .. // 3 // gRha prAMgana dekhyo nahIM bhAvata, dInabhaI bilalAta / virahI bAurI phirata giri-giri, lokana teM na lajAta / / sakhI ||4|| pIu dina palaka kala nahIM jIukUna rucita rAsika gubAta / 'kumuvazcanda' prabhu sarasa darasa jayana capala lalacAta // sakhI0 // 5 // dhyaktitva-- saMta kumudacandra saMvat 1656 taka bhaTTAraka pada para rhe| itane lambe samaya meM inhoMne deza meM aneka sthAnoM para bihAra kiyA aura jana-sAdhAraNa ko dharma evaM adhyAtma kA pATha paDhAyA / ye apane samaya ke prasAdhAraNa santa the| unakI gujarAta Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva eva kRtitva tathA rAjasthAna meM acchI pratiSThA thI / jaina sAhitya evaM siddhAnta kA unheM apratima jJAna thaa| ve saMbhavataH Azu kavi bhI the, isalie zrAvakoM evaM jana sAdhAraNa ko padya rUpa meM hI kamI 2 upadeza diyA karate the / inake ziSyoM ne jo kucha inake jIvana evaM gatividhiyoM ke bAre meM likhA hai, vaha inake abhUtapUrva vyaktitva kI eka jhalaka prastuta karatA hai| ziSya parivAra me to bhadvArakoM ke bahuta se ziSya humA karate the jinameM prAcArya, muni, pramacArI, AyikA yAdi hote the| abhI jo racanAe' upalabdha huI hai, unameM abhaya caMdra, brahmasAgara, dharmasAgara, saMyamasAgara, jayasAgara evaM gaNezasAgara prAdi ke nAma ullekhanIya haiM / ye sabhI ziSya hindI evaM saMskRta ke bhArI |vdvaan the aura inako brahata so racanAeM upalabdha ho cukI haiM / abhamacandra inake pazcAt bhaTTAraka bane / inake evaM inake ziSya parivAra ke viSaya meM prAge prakAza DAlA jAvegA / kumudacandra kI aba taka 28 racanAe~ evaM pada upalabdha ho cuke haiM unake nAma nimna prakAra haiM: mUlyAMkana : "bhA ralakIti' ne jo sAhitya-nirmANa kI pAvana-paramparA chor3I thI, use unake uttarAdhikArI 'bha0 kumudacandra ne acchI taraha se nibhAyA / yahI nahIM 'kumuda candra' ne apane guru se bhI adhika kRtiyAM likhI aura bhAratIya samAja ko adhyAtma evaM bhakti ke sAtha sAtha zRgAra evaM vIra rasa kA bhI prAsvAdana kraayaa| 'kumudacandra ke samaya deza para mugala zAsana thA, isalie jahAM-tahAM yuddha hote rahate the| janatA meM deza rakSA ke prati jAgarUkatA thI, isalie kavi ve bharata-bAhubali chanda meM jo yuddhavarNana kiyA hai- vaha tatkAlIna janatA kI mAMga ke anusAra thaa| isase unhoMne paha bhI siddha kiyA ki jaina-kazci yadyapi sAdhAraNataH AdhyAtma evaM bhakti paraka kRtiyAM likhane meM hI adhika raci rakhate haiM- lekina prAvazyakatA ho to ve vIra rasa pradhAna racanA bhI deza evaM samAja ke samakSa upasthita kara sakate haiN| 'kumudacandra ke dvArA nibaddha 'pada-sAhitya' bhI hindI sAhitya kI uttama nidhi hai / unhoMne "jo tuma dInadayAla kahAvata" papa meM apane hRdaya ko bhagavAna ke samakSa nikAla kara rakha liyA hai aura vaha apane bhaktoM ke prati kI jAne vAlI upekSA ko ora bhI prabhu kA dhyAna AkRSTa karanA cAhatA hai aura phira "panApani kuka bIje" ke rUpa meM prabhu aura makta ke sambandhoM kA bakhAna karatA hai| 'ma to nara bhava Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraDolI ke saMta kumudacaMdra vAdi gamAyo'-pada meM kavi ne una manuSyoM ko cetAvanI dI hai, jo jIvana kA koI sayupayoga nahIM karate aura yoM hI jagata meM Akara cala dete haiN| yaha pada atyadhika sundara evaM bhAvapUrNa hai| isI taraha 'kumudadhanda' ne 'neminAtha-rAjula' ke jIvana para jo pada-sAhitya likhA hai, vaha bhI atyadhika mahatvapUrNa hai| "sastrI ro aba to rahyo nahiM jAta''--meM rAjula kI manodazA kA acchA citra upasthita kiyA hai / isI taraha "prAlI rI abirakhA Rtu Aju AI"...meM rAjula ke rUpa meM- virahiNInArI ke mana meM uThane vAle bhAvoM ko prastuta kiyA hai| isa prakAra 'kumudayandra' ne apane padasAhitya meM adhyAtma, bhakti evaM vairAgya paraka pada racanA ke atirikta 'rAjula-mi' ke jIvana para jo pada-sAhitya likhA hai, yaha bhI hindI-pada-sAhitya evaM vizeSataH janasAhitya meM eka naI paramparA ko janma dene vAlA rahA thaa| Age hone vAle kaviyoM ne ina donoM kaviyoM kI isa zailI kA paryApta anusaraNa kiyA thaa| kaSi kI aba taka upalabdha kRtiyoM ke nAma nimna prakAra haiM 1. - mi vinatI 2. prAdinAya vivAhalo 2. neminAtha dvAdazamAsA 4, nemIzvara hamazrI 5. aNya rati gIta 6. hiMdolA gIta 7. vaNajArA gIta 8. 6za lakSaNa dharmavata mIta .. zIla gauta 10. sapta vyasana gIta 11. paThAI gIta 12. bharatezvara gIta 13. pArzvanAtha gIta 14. andholar3I gIta 15. ArasI gIta 16. janma kalyANaka gIta 17. ciMtAmaNi pAzrvanAtha mIta Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 18. dIpAvalI gIta 16. nemi jina gIta 20. caubIsa tIrtha kara deha pramANa caupa 21. gautama svAmI copaI 22. pArzvanAtha kI vinatI 23. loDa pAzvanAtha jI 24. bhAdIzvara vinaMtI 25. munisuvrata gIta 26. gIta 27. jIvaDA gIta 28. marata bAhubali chanda 26. paradAro parazIla sabhApa 30. bharata bAhubali chanda rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtizva pada 1. ma karosa para nArI ko saMga | 2. saMgha jI nAga jI gIta | 3. jAgo re bhaviyara saMgha navi karIje | 4. jAgi ho bhaviyaraNa saphala bihAMNu / 5. jAgi ho bhaviyaraNa ughIye nahIM SaNu & 6. uti dina rAja ruci rAja sudi bhAMta / 7. bhAvo re sAhelI jata yAdava bharaNI / 8. jaya jaya zrAdi jinezvara rAya | 6. yeI theI theI nRtyati bhramarI / 10. binaja vadana ruci ra radana kAma / 11. zyAma varaNa sugati karaNa sarva saukhyakArI / 12. Asyu re ima koMca mAharA nemajI | 11 17 ra ks 30 10 7 10 9 gn zn d : "P inake atirikta unake race hue kitane hI pada mile haiN| ina padoM meM se 336 vIM prathama paMkti nimna prakAra hai -- , gr 17 " " Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAroDolI ke saMta kumudacaMdra 147 13. vaMdehaM zItala caraNaM / 14. avasara bhAjU here have dAna puSya kAi koje / 15. lAlA ko mula pAritra hanahI / 16. e saMsAra bhamaMtahAM re va lahako dharma vicAra / 17, vAli vAli tu vAliya sajanI / 18. lAla lAla lAla tu mAM jAsa re| 16. sagati kIje re sAdhu tagI bnii| 20. Aja sarvAna meM hUM bar3a bhaagii| 21. Aju meM dekhe pAsa jineMdA / 22. pAlI rI a birakhA Rtu zrAju aaii| 23. Avo re sahihya sahilaSTI saMge / 24. cetana cetana kiu bAvare / 25. janama saphala bhayo, bhayo sukA jre| 26. jAgi ho, mora bhayo kahara socata / 27. jo tuma dIna dayAla kahAvata / 28. nAtha pranAkani kU kara dIje / 29. pramu mere tuma aisI na cAhiye / 30. maiM to nara-mava vAdi gamAyo / 31. sakhI gai ara to rahyo nahi jAta / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mani abhayacandra 'mamayacandra' nAma ke do bhaTTAraka hue haiM / 'prathama abhayacandra' bha. lakSmIcandra ke ziSya the, jinhoMne eka svataMtra 'bhaTTAraka-saMsthA' ko janma diyA / unakA samaya vikrama kI solahavIM zatAbdi kA dvitIya caraNa thaa| dUsare "zramayacandra' inhIM ko paramparA meM hone vAle 'ma. kumudacandra' ke ziSya the| yahAM inhIM dUsare 'prabhayacandra' kA paricaya diyA jA rahA hai| 'prabhayapandra' bhaTTAraka the aura 'kumudacandra' kI mRtyu ke pazcAt bhaTTArafa gAdI para baiThe the / yadyapi 'abhayacandra' kA gujarAta se kAphI nikaTa kA sambandha thA, lekina rAjasthAna meM bhI inakA barAbara vihAra hotA thA aura ye gAMva-gAMva, evaM nagara-nagara meM bhramaNa karake janatA se sIdhA samparka banAye rakhate the| 'abhayacandra' apane guru ke pogyatama ziSya the / unhoMne ma0 ratnakItti evaM ma0 kumudacandra kA zAsanakAla dekhA thA aura dekhI zrI unakI 'sAhitya-sAdhanA' / isalie jaba ye svayaM pramukha santa bane to inhoMne mo usI paramparA ko banAye rakhA / saMvat 1685 ko phAlguna sudI 11 somavAra ke dina bAraDolI nagara meM inakA paTTAbhiSeka humA aura isa pada para saMvat 1721 taka rhe| 'prabhayacandra' kA janma saM0 1640 ke lagabhaga 'hUMbaI' vaMdA meM huA thaa| inake pitA kA nAma 'zrIpAla' evaM mAtA kA nAma 'koDamade' thA / vacapana se hI bAlaka 'abhayacandra' ko sAdhuoM kI maMulI meM rahane kA suavasara mila gayA thA / hemajIku'arajI inake bhAI the-pe sampanna gharAne ke the| yuvAvasthA ke pahile hI inhoMne pAMcoM mahAvatoM kA pAlana prArambha kiyA thaa| isI ke sAtha inhoMne saMskRta, prAkRta ke granyoM kA unacAdhyayana kiyA / nyAya-zAstra meM pAragatatA prApta kI tathA alaMkAra-zAstra evaM nATakoM kA gaharA adhyayana kiyA / 2 acche vaktA to ye prArambha se hI the, kintu biddhatA ke hone se sone-sugaMdha kA sA sundara samanvaya hogayA / jaba unhoMne yuvAvasthA meM padArpaNa kiyA, to tyAga evaM tapasyA ke prabhAva se 1. hUMbaDa vaMze zrIpAla sAha tAta, janamyo rUr3I ratana koDamave mAta | laghu paraNe lIyo mahAvata bhAra, manavaza karI jotyo duddharabhAra // 2. tarka nATaka pAgama alaMkAra, bhaneka zAstra bhaNyA manohAra / bhaTTAraka para ehane chAme, jehave yaza jaga mA vAsa gANe / / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suni amayacaMdra mA mukhAkRti padeva nAkAI aura mAtA ke lie ye AdhyAtmika jAdugara bana gye| inake saMkar3oM ziSya pe-jo sthAna-sthAna para zAna-dAna kiyA karate pe| inake pramukha ziSyoM meM gaNeza, dAmodara, dharmasAgara, devaNI va rAmaveSa ke nAma vizeSataH ullekhanIya haiN.| jitanI adhika prazaMsA ziSyoM dvArA inako (ma0 samayacandra) kI gaI, saMbhavataH anya maTTArakoM kI utanI adhika prazaMsA dekhane meM abhI nahIM praayo| eka bAra "ma0 abhayacandra' kA 'sUrata nagara' meM padArpaNa huA-vaha saMvat 1706 kA samaya thaa| sUrata-maMgara-nivAsiyoM ne usa samaya inakA bhArI svAgata kiyaa| ghara-vara utsava kiye gaye, kukuma chir3akA gayA aura aMga-pUjA kA Ayojana kiyA gayA / inhIM ke eka ziSya 'devajI'-jo usa samaya svayaM vahAM upasthita the, ne nimna prakAra inake sUrata nagara-prAgamana kA varNana kiyA hai: rAga azyAsI: Apa ANaMca mana ati ghaNo e, kAI barata yo jaya jayakAra / pramayacandra muni prAvayA e, kAI surata nagara majhAra re / / Aja prANaMda // 1 // ghare ghare uchada ati ghaNAe, kAI mAnanI maMgala gAya re / aga pUjA ne ubarAraNA e, kAI phukuma chaDAdevaDAya re // 2 // AjaH // zloka bakhANe gora sobhatA re, vANI bhIThI apAra sAla re / dharmakathA ye prANI ne pratiboye e, kAI kumati kare parihAra re / / 3 / / paMvat tara chalotare, koI hIrajI premajInI pUgI pAsa re / rAmajI meM zrIpAla harakhIyA e, kAI velajI kuMarajI mohana dAsa re // 4 // gautama samagora sobhato e, kAI varSa jayo abhaya :mAra re / savAla kalA guhA maMDaNI e, kAI 'devajI' kahe udayo udAra re / / Aja0 // 5 // 'zrIpAla' 18 vIM zatAbdI ke pramukha sAhitya-sevI the| inakI kitanI hI hindI racanAe abhI lekha ko kucha samaya pUrva prApta huI thI 1 svayaM kani zrIpAla 'ma. abhayacandra se prazyadhinA prabhAvita the / isalie svayaM maTTArakajI mahArAja kI prazaMsA meM likhA gayA kadhi phA eka pada dekhiye| isa pada ke adhyayana se hameM 'samayacandra' ke AkarSaka vyaktitva kI spaSTa jhalaka milatI hai / pada nimna prakAra hai:rAga dhanyAsI candravadanI mRga locanI nAri / abhayacandra gacha nAyakA bAMdo, sakala saMgha jayakAri // 1 // candraH / / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 madana mAhAmada mIThe e munivara, goyama sama guNadhArI / kSamAvi gaMbhira vicakSaNa, garuyo guNa bhaNDAro // cndr0||2|| rAjasthAna ke jaina taMta: vyaktitva evaM kRtitva nikhilakalA vidhi vimana vidyA nidhi vikaTavAdI haThahArI / ramya rUpa raMjita nara nAyaka, sajjana jana sukhakArI // candra0||3|| sarasati gacha zrRMgAra ziromaNI, mUla saMgha manohArI // kumudacandra padakamala divAkara, 'zrIpAla' tuma balIhArI || candra0 ||4|| 'gaNeza' bhI acche kavi the| inake kitane hI pada, stavana evaM laghu kRtiyAM upalabdha ho cukI haiN| 'bha0 abhayacandra' ke Agamana para kavi ne jo svAgata gAna likhA yA thora jo usa samaya saMbhavataH gAyA bhI gayA thA, use pAThakoM ke zravalokanArtha yahAM diyA jA rahA hai - bAju bhale Aye jana dina ghana ramaNI / zivayA naMdana baMdhI rata tuma, kanaka kusuma bacAko mRganayanI // 1 // ujjala giri pAya pUjI paramaguru sakala saMgha sahita saMga sathanI / mRdaMga bajAvate gAvate gunaganI, abhavacandra padadhara thAyo gajagayanI // 2 // aba tuma Aye bhalI karI, gharI gharI jaya zabda bhavika saba kahenI / jyoM cakorI candra kru iyata, kahata gaNeza vizeSakara vayanI ||3|| -- isI taraha kavi ke eka aura ziSya 'dAmodara' ne bhI apane guru kI bhUri 2 prazaMsA kI hai| gIta meM kavi ke mAtA-pitA ke nAma kA bhI ullekha kiyA hai tathA likhA hai ki 'bha0 abhayacandra ne kitane hI zAstrArthoM meM vijaya prApta kI thii| pUrA gIta nimna prakAra hai yAMdI vAMdo takhI rI zrI amayacandra gora vAMdo / mUla saMga maMDaNa dRrita nikaMdana, kumudacandra pagI baMdI // 1 // zAstra siddhAnta pUraNa e jAe, pratibovai bhaviyaNa aneka / sakala kalA karo vizvane raMje, maMje vAdi aneka ||2|| hUM bar3a vaMza vikhyAta vasudhA zrIpAla sAdhana tAta / Ayo jananIM patiya zavanto kor3amade dhana mAta // 3 // ratanacanda pATi kumudacandayati, prame pUjo pAya ! tAsa pATi zrI abhayacandra gora 'dAmodara' nitya guraNAma ||4|| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni samayacaMdra 151 ukta prazaMsAtmaka gItoM se yaha to nizcita sA jAna par3atA hai ki amavacandra kI jana-samAja meM kAphI adhika lokapriyatA thii| unake ziSya sAya rahate the aura janatA ko bhI unakA stavana karane kI preraNA kiyA karate the / 'abhayapandra' pracAraka ke sAtha-sAtha sAhitya-nirmAtA bhI the| yadyapi abhI taka unakI adhika racanAeM upalabdha nahIM ho sakI hai, lekina phira bhI una prApta racanAtroM ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki unakI koI bar3I racanA bhI milanI caahie| kavi ne laghu gIta adhika lise haiM / isakA pramukha kAraNa tatkAlIna sAhityika vAtAvaraNa hI thA / aba taka inakI nimna kRtiyAM upalabdha ho cukI haiM -- 28 15. 1. vAsupUjyanI dhamAla 2. caMdAgIta 3. sUkhar3I 4, caturviMzati tIrthakara lakSaNa gIta 5. padmAvatI jAta 6. gIta gIta 8. nemIzvaranuzAna kalyANaka gIta 6. mAdIzvaranAthanu paJcakalyANaka gIta 10, balabhadra gIta ukta kRtiyoM ke pratirikta kavi ke kucha pada bhI mila cuke haiN| ina padoM ko saMkhyA ATha hai| ye sabhI racanAeM laghu kRtiyAM haiM / yadyapi kAvyatva, zailI evaM bhASA kI dRSTi se ve uccastarIya racanAeM nahIM hai, lekina tatkAlIna samaya janatA kI mAMga para ye racanAe likhI gaI thIM / isalie inameM kavi kA kAvya-vaimava evaM sauSThava prayukta hone kI apekSA pracAra kA lakSya adhika thA / bhASA kI dRSTi se bhI inakA adhyayana Avazyaka hai| rAjasthAnI bhASA kI ye racanAeM haiM tathA usakA prayoga kavi ne atyadhika sAvadhAnI se kiyA hai| gujarAtI bhASA kA prayoga to svamAvata: hI ho gayA hai / kavi kI kucha pramukha kRtiyoM kA paricaya nimna prakAra hai1. caMvAgIta isa gIta meM kAlidAsa ke meghadUta ke virahI yakSa kI bhAMti svayaM rAjula apanA sandeza candramA ke mAdhyama se neminAtha ke pAsa bhejatI hai| sarva prathama candramA se apane uddezya ke bAre nimna zabdoM meM varNana karatI hai Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva vinayakarI rAjula kahe, caMdA bInatar3I aba dhAro re / ujjvala giri jaI dInavo, caMdA jihAM de prANa prAdhAra re / / gagane gamana tAharu ruSa, caMdA amIya para ananta re / para upagArI tU bhano, caMdA bali bali bInava saMta re|| rAjula ne isake pazcAt bhI candramA ke sAmane apanI yauvanAvasthA kI duhAI dI tathA virahAgni kA usake sAmane varNana kiyA / viraha taNAM dukha dohilA, caMdA te kima meM sahe bAya re / jala binA jema mAchattI, caMdA te du:kha meM bApa re // rAjala apane sandeza-vAr3aka ge kahatI hai ki yadi kadAcita nemikumAra vApisa cale Ave to vaha unake Agamana para vaha pUrNa zRMgAra kregii| isa varNana meM kavi ne vibhinna aMgoM meM pahine jAne vAle prAbhUSaNoM kA acchA varNana kiyA hai / 2. sUkhar3I : yaha 37 pacoM kI laghu racanA hai, jisameM vividha vyajanoM kA ullekha kiyA gayA hai / kavi ko pAdAstra kA acchA zAna thA / 'sUkhahI' se tatkAlIna pracalita miThAiyoM evaM namakIna khAdya sAmagrI kA acchI taraha paricaya milatA hai / zAntinAtha ke janmAvasara para kitane prakAra kI miThAiyAM Adi banAyI gayI zrI-isI prasaMga ko batalAne ke lie ina vyaJjanoM kA nAmollekha kiyA gayA hai / eka vargAna dekhie-- jalebI khAjalA pUrI, patAsAM phogA saMjUrI / dahIparAM phINI mAhi, sAkara bharI // 2 // x x sakarapArA suhAlI, tala pApar3I saaNklii| thApaddhAsyu thorA vIya, pAlU jIvalI // 5 // marakone cAMdakhAni, doThAMne dahI bar3A sonI / bAbara ghevara zrIso, aneka yAMnI // 9 isa prakAra 'kavivara abhayacandra' ne apanI laghu racanAoM ke mAdhyama se hindI sAhitya kI jo mahatI sevA kI thI, vaha sadA smaraNIya rhegii| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma jayasAgara jayasAgara ma0 ratnakIti ke pramukha ziSyoM meM se the| ye brahmacArI the aura jIvana mare isI pada para rahate hue apanA zrAtma vikAsa karate rahe the| maM0 ranako jinakA paricaya pahale diyA jA cukA hai sAhitya ke ananya upAsaka the isalie jayasAgara bhI apane guru ke samAna hI sAhityArAdhanA meM laga gye| usa samaya hindI kA vikAsa ho rahA thaa| vidvAnoM evaM janasAdhAraNa kI ruci hindI granthoM ko par3hane meM adhika ho rahI thI isalie jayasAgara ne apanA kSetra hindI racanAoM taka ho sImita rakhA / jayasAgara ke jIvana ke sambandha meM abhI taka koI vizeSa jAnakArI prApta nahIM ho sakI hai| inhoMne prapanI sabhI racanAoM meM bha0 ratnakIpta kA ullekha kiyA hai / ranakIrti ke pazcAta hone vAle bha0 kumudacandra kA kahIM bhI nAmollekha nahIM kiyA hai isase yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki inakA bha0 ratnakrIti ke zAsanakAla meM hI svargavAsa ho gayA thA / ratnakIti saMvat 1656 taka bhaTTAraka rahe isalie brahma jayasAgara kA samaya saMvat 1580 se 1655 taka kA mAnA jA sakatA hai / ghoghA nagara inakA pramukha sAhityika kendra thaa| kavi kI aba taka jitanI racanAoM kI khoja ho sakI hai unake nAma nimna prakAra haiM --- 1. neminAtha gIta 3. jasodhara gIta 5. na 7. saMkaTa hara pAijina gIta 9. maTTAraka ratnakIrti pUjA gIta 11- 20 vibhinna pada evaM gIta 2. neminAtha gIta 4. paMcakalyANaka gIta 6. saMghapati mallidAsa nI gIta 8. kSetrapAla gota 10. zItalanAtha bhI vinatI jayasAgara laghu kRtiyAM likhane meM vizeSa ruci rakhate the| inake guru svayaM ratnakIti bhI laghu racanAoM ko hI adhika pasanda karate the isalie inhoMne bhI usI mArga kA anusaraNa kiyA / isakI kucha pramukha racanAoM kA paricaya nimna prakAra hai / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva 1. paMcakalyANaka gauta yaha kavi kI sabase bar3I kRti hai jo pAMca kalyANakoM kI dRSTi se pAMca dAloM meM vibhakta hai| isameM zAntinAtha ke pAMcoM kalyANakoM kA varNana hai| janma kalyANaka DhAla meM sabase adhika padya hai / jinako saMkhyA 20 hai| pUre gIta meM 71 padya haiM / gI: ANI rA hai| taga 1 sAmAnya hai| eka udAharaNa dekhie| zrI zAntinAtha kevalI re, vyAvahAra kare jinarAya / samovasaraNa sahita malyA re, baMdita amara su pAya / / drupada : naranArI sukha kara se viye re, solamo zrI zAntinAtha / avicala pada je pAmayo re, mujha mata rAkho sujha sAya / / 1 / / sammeda sikhara jina Avayore, samosaraNa karI duur| dhyAnadhano krama kSaya karIre, sthAnaka gayA su prasIdha / / 2 / / zrI ghoghA rUpa pUrayalu re, candraprabha caityAla' / zrI mUlasaMgha manohara kare, lakSmIcandra guNamAla // 3 // zrI prabhecanda padezohe re, abhayasunandi sunanda / .. tasa pATe pragaTa habore, surI ratnakIrati munI canda / / 4 // teha taNA caraNa kamalanayanire, paMcakalyANaka kiMdha / . . ahA janasAgara zama kahe, nara nArI gAu mu prasiddha // 5 // 2, jasodhara gIta isameM yazoghara carita kI kathA kA rAkSipta sAra diyA gayA hai jisameM kevala 18 padha haiN| gIta kI bhASA rAjasthAnI hai| jIva hisAhU navi karU', prANa jAya to jAya / / hada dekhI candra matI kahe, pIvamI karIye kAya / / 6 / / mauna karI rAjA rahyo, pAka phaDo kiiy| . .:. mAtA sahita jasovare, devIne bala dIva // 7 // . 3. gurvAvali gIta yaha eka aitihAsika gIta hai jisameM sarasvatI gaccha kI balAtkAragaNa zAkhA ke bha0 devendrakIti ko paramparA meM hone vAle bhaTTArakoM kA sAkSipta paricaya diyA gayA haiM / gIta sarala evaM rArasa bhASA meM nibaddha hai| . Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahma jayasAgara 155 tasa pada kamala divAkara, mallibhUSaNa guNa sAgara / prAgAra vidyA vinaya tapo bhalo e| padamAvatI sAdhI eNa, gyAsa dIna rajyo teNeM / jaga jeNe jina zAsuna sohAvIyo e |'ttaa 4. ghumar3I mora . yaha eka rUpaka gIta hai jisameM neminAtha ke bana cale jAne para unhoMne apane cAritra rUpI cunar3I ko kisa rUpa meM dhAraNa kiyA isakA saMkSipta varNana hai| vaha cAritra kI kunar3I nava raMga kI thii| mUla guNoM kA usa meM raMga thA, jinavANI kA usameM rasa gholA gayA thA / tapa rUpI deja se jo sUkha rahI thii| jo usameM se pAnI Tapaka rahA thA vaha mAno uttara guNoM ke kAraNa caurAmI lAsa yAMniyoM se chUTakArA mila rahA thaa| pAMca mahAvrata, pAMca samiti evaM tIna gupti ko jIvana meM utArane ke kAraNa usa sunar3I kA raMga hI eka dama badala gayA thaa| bAraha pratimA ke dhAraNa karane se vaha phUla ke samAna lagane lagI tho| iso cunar3I ko choDhakara rAjula svarga gaI / isa gIta ko avikala rUpa se Age diyA jA rahA hai / 5. ralakIti gIta brahmA jayasAgara ratnakIti ke kaTTara samarthaka the / unake priya ziSya to the hI lekina eka rUpa meM unake pracAraka mI the| inhoMne ratnakIti ke jIvana ke sambandha meM kaI gIta likhe aura unakA janatA meM pracAra kiyA / ranakIti jahAM bhI kAhIM jAte unake anuyAyI jayasAgara dvArA line hue gItoM ko gAte / isake atirikta ina gItoM meM kavi ne palakIti ke jIvana kI pramukha ghaTanAoM ko chandobaddha kara diyA hai| yaha sabhI gIta sarala bhASA meM likhe hue haiM jo gujarAtI se bahuta dUra evaM rAjasthAnI ke adhika nikaTa hai| malaya deza maya caMdana, vevadAsa kero naMdana / zrI ratnakIrti pada pUjithae / prakSata zobhana sAla e, sahejalade muta guNamAla re vizAla / zrI ranakoti pada pUjithae / isa prakAra jayasAgara ne jIvana paryanta sAhitya ke vikAsa meM jo apanA apUrva yoga diyA vaha itihAsa meM sadA smaraNIya rhegaa| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya candrakItti 'bha0 ratnakIti' ne sAhitya-nirmANa kA jo vAtAvaraNa banAyA thA tathA apane ziSya-praziSyoM ko isa ora kArya karane ke lie protsAhita kiyA thA, isI ke phala-svarUpa brahmA-jayasAgara, kumudacandra, candrakIti, saMyamasAgara, gaNeza aura dharmasAgara jaise prasiddha santa, sAhitya-racanA kI prora pravRtta hue / 'A. candrakIti' "ma0 ratnakIti' ke priya ziSyoM meM se the / ye medhAvI evaM yogyatama ziSya the tathA apane guru ke pratyeka kAryoM meM sahayoga dete the| __ 'candrakIti' ke gujarAta evaM rAjasthAna pradeza pramukha kSetra the| kamI-kamI ye apane guru ke sAtha aura kabhI svatantra rUpa se ina pradezoM meM bihAra karate the| vaise vAraDolI, bhar3auca, nagarapura, sAgavAr3A Adi nagara inake sAhitya nirmANa ke sthAna the| aba taka inakI nimna kRtiyAM upalabdha huI haiM : 1. solahakAraNa rAsa 2. jayakumArAkhyAna, 3. cAritra-cunar3I, 4. caurAsI lAkha jIvajoni viintii| ukta racanAyoM ke atirikta inake kucha hindI pada bhI upalabdha hue haiM / 1. solahakAraNa rAsa yaha kavi kI laghu kRti hai| isameM SoDazakAraNa vrata kA mahAtmya batalAyA gayA hai| 46 padyA bAle isa rArA meM rAga-goDI dezI, dahA, rAga-dezAstra, troTaka, cAla, rAga-dhanyAsI Adi vibhinna chandoM kA prayoga huA hai| kavi ne racanAkAla kA ullekha to nahIM kiyA hai, kintu racanA-sthAna 'bhaDIca' kA avazya nirdiSTa kiyA hai| 'mar3auca' nagara meM jo zAMtinAtha kA mandira thA- vahI isa racanA kA samApti -sthAna thA / rAsa ke anta meM kavi ne apanA evaM apane pUrva guruoM kA smaraNa kiyA hai| antima do padya nimna prakAra haiM zrI bhakSyaca nagare sohAmaNu zrI zAMtinAtha jinarAya re / prAsAde racanA raci, zrI candrakIrati guNa gAyare // 44 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : AcArya caMdrakItti jinarAya jI pAlAya re // 45 // e vrata phala giratA jo jo zrI jIva bhaviyaraNa tihAM jaha bhAvajye, pAliga dure pUrva chApo cautIsa pratisa atisaya bhamA, pratihArya vasu hosa / cAra catuSTaya jinavarA, e khetAlIsa pada joya // 46 // // 157 2. jayakumAra AkhyAna yaha kavi kA sabase bar3A kAvya hai jo 4 sargo meM vibhakta hai| 'jayakumAra' prathama tIrthaMkara 'ma0 RSabhadeva' ke putra samrATa bharata ke senAdhyakSa the / inhIM jaya kumAra kA isameM pUrA caritra varNita hai / AkhyAna vIra rasa pradhAna hai| isakI racanA bArI nagara ke 1665 caitra zuklA dasamI ke dina samApta huI thI / 'jayakumAra' ko samrATa bharata senAdhyakSa pada para niyukta karake zAMti pUrvaka jIvana bitAne lage jayakumAra ne apane yuddha kauzala se sAre sAmrAjya para prakhaNDa zAsana sthApita kiyA 1 ve saundarya ke khajAne the| eka bAra vArANasI ke rAjA 'akampana' ne apanI putrI 'sulocanA' ke vivAha ke lie svayamvara kA Ayojana kiyA / svayambara meM jayakumAra bhI sammilita hue| isI svayambara meM 'samrATa bharata' ke eka rAjakumAra 'akaMkIrti' bhI gaye the, lekina jaba 'sulocanA' ne jayakumAra ke akIti evaM jayakumAra meM gale meM mAlA pahanA dI, to vaha atyanta krodhita huye / yuddha huA aura anta meM jayakumAra kA sulocanA ke sAtha vivAha ho gayA 1 isa 'AkhyAna' ke prathama adhikAra meM 'jayakumAra - sulocanA-vivAha' kA vana hai| dUsare aura tIsare adhikAra meM jayakumAra ke pUrva bhavoM kA varNana aura caturtha evaM antima adhikAra meM jayakumAra ke nirvANa prApti kA varNana kiyA gayA hai| 'sthAna' meM vIra rasa, zrRMgAra rasa evaM zAnta rasa kA prAdhAnya hai / isakI bhASA rAjasthAnI DiMgala hai / yadyapi racanA sthAna bAraDolI nagara hai, lekina gujarAtI dazabdoM kA bahuta hI kama prayoga kiyA gayA hai- isase kavi kA rAjasthAnI prema jhalakatA hai / 'sulocanA' svayambara meM varamAlA hAtha meM lekara jaba bhAtI hai, to usa samaya usakI kitanI sundaratA thI, isakA kavi ke zabdoM meM hI avalokana kojie - Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 rAjasthAna ke jaina saMsa-mastitva evaM kRtitva jANie sola kalA zIza, mukhacandra somAso kahu~ / . aghara vidruma rAjatArA, danta muktAphala lahu / kamala patra vizAla netrA, nAsikA suka caMca / aSTamI candraja bhAla sauhe, deNI nAga prapaMca / / sundarI dekhI seha rAjA, cintameM mana mAhi / . e sundarI sUra sUdarI, kinnarI kima keha vAma !! sulocanA eka eka rAjakumAra ke pAsa Ato aura phira mAge cala detii| usa samaya vahAM upasthita rAjakumAroM ke hRdaya meM kyA-kyA kalpanAe uTha rahIM thI- isako bhI dekhiye : eka haMsatA eka khIje, eka raMga kare navA / eka jAraNa mujha parase, prema dharatA juja vA / / eka kaha jo nahIM kareM, to abhyo tapamana jaay| eka kahato puNya yo bhI, ema valayathAsU / / eka kahe jo AvayAto, vimAsaNa saha prho| puNya phala ne bAtagoe, ThAma sUma hai aMDe dharai / / lekina jaba 'sulocanA' ne aka kIti' ke gale meM baramAlA na DAlI, to jayakumAra evaM amkoti meM yuddha bhar3aka uThA / esI prasaga meM vagita yuddha kA dRzya mI dekhie : malA kaTaka vikaTa kabahU sumaTa sU, dhIra bIra hamIra haTha vikaTa muu| karI kopa kUTe cUTe sarabahU~, cakra to mamara khaga ma ke saha / / gayo gama golA gaganAMgaraNe, go aMga prAve kora ima maraNe / moho mAMhi mUke moTA mahIpatI, coTa khoTa na Ave jhapama ratI / / batho thavA karI behadUbasU', ___ kope karatAM kuTe prakhaMDa suu| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ t AcArya caMdrakIrti samaya : zvarI dhIra dharaNI DholI nakhitA, kopina rAkhaNa !! hastI hastI saMghAte pArthaDe, ratho ra subhaTa sahU hama bhaDe hama hAra jaba khajayo, nIsA nAdeM jaga gajjayo || kavi ne anta meM jo apanA varNana kiyA hai, vaha nimna prakAra hai : zrI mUla saMgha sarasvatI gache re, munIvara zrI padamananda re devendrakIrati vidyAnaMdI jayo re, mallIbhUSaNa puSpa ka da re // zrI lakSmIcaMdra pATe thApayA re, abhaya sucaMdra munIndra re / tasa kula kama ravi samore, abhayanaMdI nameM naracandra re // te tara pArTI sohAvayo re, zrI ratnakIrati suguNa mahAra re / tAsa zISa surI guNe maMDayo re, candrakIrati kahe sAra re I eka mAM eha bharaNeM sAMbhale re, lakhe bhalu eha AkhyAna re / mana re vAMchatiphalale lahe re, nava bharve lahe bahu mAna Te I saMvata sola paMcAvane re, ujAlI dazamI caitra mAsa re / / vADoralI namare racanA racI hai, candrabha subha bhAvAsa re t nitya nitya kevalI je jape re, jaya jayanAma prasIdhare // garadhara prAdinAtha kera Dore, ekattaramo bahU riva re / vistAra Adi purANa pAMDave bhagore, eha saMkSepe kahI sAra re // bharaNe suraNe bhavite sukha lahe re, candrakIrati kahe sAra re / 156 kavi ne ise saMvat 1655 meM samApta kiyA thaa| ise yadi antima racanA bhI mAnA jAve to usakA samaya saMvat 1660 taka kA nizcita hotA hai / isake atirikta kavi ne apane guru ke rUpa meM kevala 'ratnakIrti' kA hI nAmollekha kiyA hai, jabaki saMvat 1660 taka to ratnakoti ke pazcAt kumudacandra mI bhaTTAraka ho gae the, isalie yaha bhI nizcita sA hai ki kavi ne rIti se hI dIkSA lI thI aura unakI mRtyu ke pazcAt ve saMgha se alaga hI rahane lage the| aisI avasthA meM Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva kavi kA samaya yadi saMvat 1600 se 1660 taka mAna liyA jAve to koI bhazcArya nahIM hogaa| anya kRtiyAM : jayakumArAkhyAna evaM solaha kAraNa rAsa ke alAvA anya sabhI racatAra laghu racanAe haiN| kintu bhAva evaM bhASA kI dRSTi se ve sabhI ullekhanIya haiN| kavi kA eka pada dekhie : rAga prabhAti : jAgatA jinavara je dina nirasyo, dhanya te divasa cintAmaNi srilo| suprabhAti mukha kamala ju dI, vacana amRta thakI adhikaju mIThu / / 1 / / saphala janama havo jinadhara dIThA, karaNa saphala suNyA tumha guNa mIThA // 2 // dhanya te je jinavara pada pUje, zrI jina'tumha bina deva na dUjo // 1 // svarga mugati jina darasa ni pAme, 'pandrako rati sUri sIsaja nAme / / 4 / / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ c bhaTTAraka zubhacaMdra (dvitIya) 'zubhacandra' ke nAma se kitane hI bhaTTAraka hue haiM / 'bhaTTAraka-sampradAya' meM '4 zubhacandra' ginAye gaye hai: 1. 'kamala kIti ke ziSya 2. padmanandi ke ziSya3. 'vijayakIti' ke ziSya4. 'harSacanda' ke ziSya 'bha0 zubhacandra' , et 11 inameM prathama kASThA saMgha ke mAthura gaccha aura puSkara maraNa meM hone vAle 'ma0 kamalakItti ke ziSya the / inakA samaya 16vIM zatAbdi kA prathama dvitIya caraNa thA / 'dUsare zubhacandra' ma0 padmanandi ke ziSya the, jinakA bha0 kAla sa 1450 se 1507 taka thA | tIsare 'bha0 zubhacandra' bha0 vijayakIrti ke ziSya the jinakA hama pUrva pRSThoM meM paricaya de cuke haiM / 'khothe zubhacandra' ma0 harSacanda ke ziSya batAye gaye haiMinakA samaya 1723 se 1746 mAnA gayA hai| ye bhaTTAraka bhuvana kIrti kI paramparA meM hone vAle ma0 harSacanda (saM. 1998 - 1723) ke ziSya the| lekina 'Alocya bhaTTAraka zubhacandra' 'ma0 prabhayacandra' ke ziSya the jo ma0 ratnakIpti ke praziSya evaM 'ma0 kumudacandra' ke ziSya the jinakA paricaya yahA~ diyA jA rahA hai- 'bhaTTAraka abhayacandra' ke pazcAt saMvat 1721 kI jyeSTha budo pratipadA ke dina porabandara meM eka vizeSa utsava kiyA gyaa| deza ke vibhinna mAgoM se aneka sAdhusanta evaM pratiSThita dhAvaka utsava meM sammilita hone ke lie nagara meM Aye / zubha muhUrta meM 'zubhacandra' kA 'bhaTTAraka gAdI' para abhiSeka kiyA gyaa| sabhI upasthita zrAvakoM ne 'zubhacandra' kI jayakAra ke nAre lagAye / striyoM ne unakI dIrghAyu ke lie maMgala gIta gAye vividha vAdya yantroM sabhA sthala gUMja uThA aura upasthita jana-samudAya ne guru ke prati hArdika zraddhAMjali arpita kI 1 se 'zubhacandra' ne bhaTTAraka banate ho apane jIvana kA lakSya nirdhArita kiyA / 1. dekhiye- 'bhaTTAraka- sampradAya pu. 0.... 306 2. taka sajjana ulaTa aMga ghare, madhure svare mAnanI gAMna kare / / 11 / / tAhAM bahuvidha vAjitra vAjatA, sura nara mana moho niravaMtA // 12 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 rAjasthAna ke jana saMta-vyaktitva evaM kRtisva yadyapi abhI ve pUrNataH yuvA the| unake saMga pratyaMga se sundaratA Tapaka rahI thI, lekina unhoMne apane Asma-uddhAra ke sAtha-sAtha samAja ke ajJAnAnvakAra ko dUra karane kA bIr3A uThAyA aura unheM apane isa mizana meM paryApta saphalatA bhI milii| unhoMne sthAna-sthAna para vihAra kiyaa| rAjasthAna se unheM pratyadhika prema thA isalie isa pradeza meM unhoMne bahuta bhramaNa kiyA aura apane pravacanoM dvArA janasAdhAraNa ke naitika, sAmAjika evaM rASTrIya vikAsa meM mahatvapUrNa yoga dAna diyA / "zubhacandra' nAma ke ve pAMcave bhaTTAraka the, jinhoMne sAhityika evaM sAMskRtika kAryoM meM vizeSa rudhi lii| 'zubhacandra' mujarAta pradeza ke jalasena nagara meM utpanna hue| yaha nagara jaina samAja kA pramukha kendra thA tathA hUMbaha jAti ke zrAvakoM kA vahA~ prabhutva thA / inhIM zrAvakoM meM 'hIrA' bhI eka zrAvaka the jo dhana dhAnya se pUrNa tathA samAja dvArA sammAnita vyakti the| unakI patnI kA nAma 'mANika de' dhaa| inhIM kI kokha se eka sundara bAlaka kA janma huA, jisakA nAma 'navala rAma' rakhA gyaa| 'bAlaka navala' atyadhika vyutpanna-mati the-isalie usane alpAyU meM hI vyAkaraNa, nyAya, purANa, chanda-zAstra, aSTasahasrI evaM cAroM vedoM kA adhyayana kara liyA / 18 vIM zatAmasI meM gujarAta meM rAmasthAna meM mahArakA sAghunaH kA acchA prabhAva thA / isalie navala rAma ko vacapana se hI inakI saMgati meM rahane kA avasara milaa| 'bha* amayacandra' ke sarala jIvana se ye atyadhika prabhAvita the isalie unhoMne bhI gRhastha jIvana ke cakkara meM na par3akara Ajanma sAdhu-jIvana kA paripalana karane kA nizcaya kara liyA / prArambha meM 'mamayacandra' se 'brahmacArI pada' kI zapatha lI aura isake pazcAt ve bhaTTAraka bana gae / 'zubhacandra' ke ziSyoM meM paM. zrIpAla, gaNeza, vidyAsAgara, jayasAgara, AnnadasAgara prAdi ke nAma vizaMyataH ullekhanIya haiM / 'zrIpAla' ne to zumacandra ke. '3. chaNa rajanI kara badama vilokita, artha sasI sama bhAla / ' paMkaja patra samAna sulocana, grIvA kara vizAla re // 8 // nAthA zuka-ghaMcI sama sundara, adhara prabAlo vRd| rakta varNa dvija paMkti virAjita nIracaMtA Ananda re / / 6 / / vima dima mahana sabalana pherI, tasAtheI karata / paMca zayaba vAjina te bAje, nA nabha gajjata re // 21 // 1. vyAkarNa tarka vitarka anopama, purANa piMgala bheva / aSTasahasrI Adi natha aneka ju hoM vida jAmo vaiva re // . . . . . . . . --zrIpAla kRta eka gIta Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maTTAraka zubhacaMdra . ....: 165 kitane hI padoM meM prazaMsAtmaka gIta likhe haiM -jo sAhityika evaM aitihAsika donoM prakAra ke haiN| 'ma0 zubhacandra' sAhitya-nirmANa meM atyadhika rUci rakhate the| yadyapi unako koI bar3I racanA upalabdha nahIM ho sakI hai, lekina jo pada sAhitya ke rUpa meM inakI kutiyA~ milI hai. ve inakI sAhitya-rasikatA kI ora paryApta prakAza DAlane vAlI haiN| aba taka inake nimna pada prApta hue haiM: 1. pekho sakhI candrasama mukha candra 2. prAdi puruSa majo Adi jinendA 3. kona sakhI sudha lyAce zyAma kI 4, japo jina pAzrvanAtha bhavatAra 5. pAvana mati mAta padmAvati pekhatA 6. prAta samame zubha dhyAna dharIje 7. vAsu pUjya jina vinatI-suNo mAsu pUjya mero binatI 8. zrI sArakhA svAminI praNa mi pAya, stabU vIra jinezvara vibudha rAya / 6. prajmArA pArzvanAthanI vInatI ukta padoM evaM vinatiyoM ke atirikta abhI "mara rAmacandra' kI aura bhI racanAeM hoMgI, jo kisI guTake ke pRSThoM para athavA kisI bAstri-bhaNDAra meM svataMtra grantha ke rUpa meM ajJAtAvasthA meM hue par3I apane uddhAra kI bATa joha rahI hoNgii| padoM meM kavi ne uttama bhAvoM ko rakhane kA prayAsa kiyA hai| aisA mAlUma hotA hai ki 'zubhacandra' apane pUrvavartI kaviyoM ke samAna 'nemi-rAjula' kI jIvanaghaTanAmoM se atyadhika prabhAvita the isalie eka pada meM unhoMne "kauna sakhI sRSalpAve zyAma kI' mArmika bhAva bharA 1 isa pada se spaSTa hai ki kavi ke jIvana para mIrAM evaM sUradAsa ke padoM kA prabhAva bhI par3A hai: kauna sakhI sudha tyAve zyAma kii| madhurI dhunI mukhacaMda virAjita, rAjamati guNa gAve ||shyaam.||1|| aga vibhUSaNa manImaya mere, manohara mAnanI paav|| pharo kachU tata maMta bherI sajanI, mohi prAna nAtha molAve ||shyaam,||2|| gaja gamanau guNa mandira syAmA, manamaya mAna staaye| kahA avaguna ava dIna dayAla chori mugati mana bhAve ||shyaam.||3|| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva eva kRtitva saba sakhI milI mana mohana ke Dhiga, jAI kathA ju sunAve / suno prabhu zrI zubhacandra ke sAhiba, kAminI kula kyoM lajAye ||shyaam.||4|| kavi ne apane prAyaH sabhI pada makti-rasa pradhAna likhe haiM / unameM vibhinna tIrthakaroM kA stavana kiyA gayA hai / AdinAtha stavana kA eka pada dekhie Adi puruSa bhajo prAdi jineMdA ||ttekaa| sakala surAsura zeSa su vyaM tara, nara khaga dinapati sevita cadA / / 1 / / juga Adi jinapati bhaye pAvana, patita udAraNa nAbhi ke naMdA 1 dIna dayAla kRpA nidhi sAgara, pAra karo akSa-timira dinedA // 2 // kevala gyAna the saba kachu jAnata, kAha kara prabhu mo mati maMdA / dekhata dina-dina caraNa sarate, vinatI karata yo sUri zubha caMdA // 3|| samaya: 'zubhacandra' saMvata 1745 taka maTTAraka rahe / isake pazcAt 'ratnacandra' ko bhaTTAraka pada para suzomina kiyA gayA / "ma. ratlacandra' kA eka lekha sa. 1748 kA milA hai, jisameM eka gota ko pratilipi paM. zrapAla ke parivAra ke sadasyoM ke lie kI gaI zrI-aisA ullekha kiyA gayA hai / isa taraha 'bha0 zubhacandra' ne 24-25 varSa taka deza ke eka kone se dUsare kone taka bhramaNa karake sAhitya evaM saMskRti ke punarutthAna vA jo alakha jagAyA thA-vaha sadaiva smaraNIya rahegA / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka narendrakItti 17 vI zatAmida meM rAjasthAna meM 'bhAmera-rAjya' kA mahattva bar3ha rahA thaa| prAmera ke zAsakoM kA mugala bAdazAhoM se ghaniSTa sambandha ke kAraNa yahAM apekSAkRta zAnti thii| isake atirikta bhAmera ke zAsana meM bhI jaina dIvAnoM kA pramukha hAtha thaa| vahAM jainoM kI acchI bastI thI aura purAtatva evaM kalA kI dRSTi se bhI Amera evaM sAMgAnera ke mandira rAjasthAna-bhara meM prasiddhi pA cuke the| isalie dehalI ke bhaTTArakoM ne bhI apanI gAdI ko dillI se Amera sthAnAntarita karanA ucita samajhA aura isameM pramukha mAga liyA 'ma0 devendrakotti' ne; jinakA paTTAbhiSeka saMvat 1662 meM cATama meM gA thA ! isake pahanAta to mAmera gAnera. nAsa aura ToDArAyasiMha prAdi nagaroM ke pradeza ina bhadrArakoM kI gatividhiyoM ke pramukha kendra bana gye| ina santoM kI kRpA se yahAM saMskRta evaM hindI-granthoM kA paThana-pAThana hI prArambha nahIM huaA, kintu ina mApAtroM meM grantha racanA bhI hone lagI aura pAmera, sAMgAnera, Tor3ArAyasiMha aura phira jayapura meM vidvAnoM kI mAnoM eka katAra hI khar3I hogyii| 17 vIM zatAbdI taka prAyaH sabhI vidvAn 'santa' humA karate the, lekina 18 vIM za0 se gRhastha mI sAhitya-nirmAtA bana gye| ajayarAja pATazI, musAlabandakAlA, jodharAja goTIkA, daulatarAma kAsalIvAla, mahA paM0 ToDaramala jI va jayacandajI chAbar3A jaise uccastarIya vidvAnoM ko janma dene kA garva isI bhUmi ko hai / 'Amera-zAstra-bhaNDAra' jaise mahatvapUrNa granya-saMgrahAlaya kI sthApanA evaM usa meM apabhraza, saskRta evaM hindI-granthoM kI prAcInatama pratilipiyoM kA saMgraha inhIM santoM kI dena hai / prAmera zAstra bhaNDAra meM apabhraMza kA jo mahatvapUrNa saMgraha hai, vaisA saMgraha nAgaura ke maTTArakIya zAstra-bhaNDAra ko chor3akara rAjasthAna ke kisI bhI grantha-saMgrahAlaya meM nahIM hai / vAstava meM ina santoM ne apane jIvana kA lakSya AtmavikAsa kI bhora nihina kiyaa| unakA yaha lakSya sAhitya-saMgraha evaM usake pracAra kI ora bhI thA / inhIM santoM kI dUradarzitA ke kAraNa deza kA pramukhamA sAhitya naSTa hone se baca sakA / aba yahAM Amera sAdI se sambandhita tIma sannoM kA paricaya prastupta kiyA jA rahA hai.. ... ... . . ! .', 1. bhaTTAraka mArendrakoli.. ... .. ..... .. . - narendrakIti apane samaya ke jabaradasta bhaTTAraka the| ye zuddha 'bIsa patha' ko mAnane vAle 4 khaNDavAna zrAvaka aura siMgANI' imeko mAtra thaa| eka Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva bhaTTAraka paTTAvalI ke anusAra me saMvat 1691 meM bhaTTAraka bane the ! inakA paTTAbhiSeka sAMgAnera meM huA thA / isakI puSTi balatarAma sAha ne apane buddhi-vilAsa' meM nimna padya se kI hai: narodra morasi nAma, 5: ipha sAMgAgarine / bhaye mahAguna dhAma, saulaha se ikyAvai // 66 // ye "bha. devendrakIti' ke ziSya the, jo pAmera mAdI ke saMsthApaka the / sampUrNa rAjasthAna meM ye prabhAvazAlI the / mAlavA, mevAta tathA dillI Adi ke pradezoM meM inake bhakta rahate the aura jaba ve jAte, taba unakA qhaba svAgata kiyA jAtA / eka bhaTTAraka par3hAyasI' meM narendrakItti kI AmnAyakA-jahAM 2 pracAra thA, usakA nimna padyoM meM nAmollekha kiyA hai: AmanAi hilIya maMDala munivara, avara marahaTa desayaM / praNIe battIsI vilmAsa, vadi barAisa vesarya / mevAta maMDala savai suraNIe, parama tiNa bAMdha gharA / parasidha pacavArIsa murigae, khalaka baMde atikharA // 118 / / ghara prakaTa DhuvA iDara DhAr3hau, pravara ajamerau bharaNA / muradhara saMdeza kara mahochA, maMDa caparAsI paNA // sAMbhari suthAna mudraga suNIja, jugata iharaM jANa e| adhikAra aitI gharA bopa, biruda adhika bakhANae // 116 // narasAha nAgaracAla nisacala vahIta khairAr3A vara / mevASTra desa cItauDa moTo, mahapati maMgala karA mAlave desi bar3A mahAjana, parama sukhakArI suraNA / AgyA muvAla sudhuma saba vidhi, mAva bhagi moTA bhagA / / 120 // mAMDaura mAMDila ajaba, bUndI, parasi pATaNa dhAnayaM / sIlaura koTI brahmavAra, mahI riNathaMbha mAnayaM // dIrapa caMderI cAya niscala, mahaMta gharama sumaMDaNA / videta lAkhaharI virAja, adhika uriNayArA taNA // 121 / / 1. isako eka prati mahAvIra bhavana, jayapura ke saMgrahAlaya meM hai| . Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka narendranIti : . . . 160 digambara samAja ke prasiddha teraha paMtha kI utpatti bhI inhIM ke samaya meM huI pii|yh patha sudhAravAdI thA aura usake dvArA aneka kurItiyoM kA joradAra virodha kiyA thaa| bastarAma sAha ne apane mithyAsva khaNDana meM isakA nimna prakAra ullekha kiyA hai: bhaTTAraka prAvairike, narendra kIrati nAma / yaha kupaMtha tinavaH samaM, nayo calyo adha dhAma // 24 // isa padma se jJAta hotA hai ki 'narendra kAtti kA apane samaya ho se virodha hone lagAyA aura inako mAnyatAmoM kA virodha karane ke lie kucha sudhArakoM ne terahapaMtha nAma se eka patha ko janma diyA / lekina virodha hote hue bhI narendrakIti apane mizana ke pakke the aura sthAna 2 para ghUmanAra sAhitya evaM saMskRti kA pracAra kiyA karate the / maha avazya thA ki ye santa apane prAdhyAtmika utthAna kI ora kama dhyAna dene lage meM tathA maukika ladiyoM meM phaMsane A rahe the / isalie unakA dhIredhIre virodha bar3ha rahA thA, jisane mahApaMDita ToDaramala ke samaya meM jana rUpa dhAraNa kara liyA aura ina sAnoM ke mahatva ko hI sadA ke lie samApta kara diyaa| narendrakotti' ne apane samaya meM Amera ke prasiddha bhadhArakIya zAstra bhaNDAra ko surakSita rakhA aura usameM nayI 2 pratiyAM, likhavAkara virAjamAna hAI pii| "tIrthakara choyIsanA chappaya" nAma se eka racanA milI hai, jo sa bhavataH inhIM narendrakItti kI mAlUma hotI hai / isa racanA kA antima padya nimna prakAra hai ekAdayA vara maMga, bauda pUrava saha jAeu / cauda prakIrgika zuddha, paMca pUlikA vkhaagru|| pari paMca parikarbha sUtra, prathamaha dini yogaha / tihanAM pada zata eka, aki dvAdaza koTiMgaha / / bhAsI lakSa adhika balI, sahasra aThAvana paMca pada / ima prAcArya narendrakIrati kahara, dhIzru ta jJAna paThadharIya mudaM / saMvat 1722 taka ye bhaTTAraka rahe aura isI varSa mahApaMDita-'AgAdhara' kRta pratiSThA pATha kI eka hasta likhita prati inake ziSya AcArya zrIcandrakIti, ghAsIrAma, paM0 bhIvasI evaM mayAcanda ke paThanArtha meMda kI gii| kitane hI stotroM kI hindI magadha TIkA karane bAle 'akhagarAja' inhIM ke ziSya the| saMvat 1717 meM saMskRta maMjarI kI prati inheM bheMTa kI gaI thI / ToDArAyasiMha Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva ke prasiddha paMDita kavi jagannAtha inhIM ke ziSya the / paM0 paramAnandajI ne narendrakIti ke viSaya meM likhate hue kahA hai ki inake samaya meM ToDArAyasiMha meM saMskRta paThanapAThana kA acchA kArya calatA thA / loga zAstroM ke abhyAsa dvArA apane jJAna kI vRddhi karate the| yahAM zAstroM kA bhI acchA saMgraha thA / logoM ko janadharma se vizeSa prema thA / aSTasahasrI aura pramANa-nirNaya prAdi nyAya-granthoM kA lekhana, pravacana, 'paJcAstikAya prAdi siddhAnta anthoM prAdi kA prati lekhana kArya tathA aneka nUtana anyoM kA nirmANa huprA thaa| kavi jagannAtha ne zvetAmbara-parAjaya meM narendrakIti kA maMgalAcaraNa meM nimna prakAra ullekha kiyA hai: padAMbuja-maghumnatA bhuSi narendrakItigurAH / suvAdi pada bhUdhaH prakaraNaM jagannAtha vAk / / 2 / / 'marendrakItti' ne kitanI hI pratiSThAnoM kA netRtva bhI kiyA thaa| pAvApura (saM0 1700), giranAra (1708), mAlapurA (1710), hastinApura (saM0 1716) meM hone vAlI pratiSThAeM inhIM kI dekha-rekha meM sampanna huI thiiN| . - Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surendrakotti surendrakItti bhaTTAraka narendrakItti ke ziSya the| inakI grahastha avasthA kA nAma dAmodaradAsa thA tathA ye kAlAgotrIya svaNDelavAla jAti ke zrAvaka the / ye bar3e mArI vidvAn evaM saMyamI zrAvaka the / prArambha se hI udAsIna rahane evaM zAstroM kA paThana pAThana bhI karate the / eka bAra bhaTTArapha marendra voti kA gAMgAnera meM grAgamana haA to unakA dAmodaradAsa ne sAkSAtkAra kSudhA / prathama bheTa meM hI ye dAmodaradAsa kI vidvattA evaM sAra cAturya para prabhAvita ho gaye aura unheM apanA pramukha ziSya banAne ko udyata ho gaye / jaba inheM apane svayaM ke zepa jIvana para avizvAsa hone lagA to zIghra hI bhAravA gAdI para dAmodaradAsa ko biThAne kI yojanA banAI gaI / eka bhaTTA rapha paTTAvali meM isa ghaTanA kA nimna prakAra ullekha kiyA hai nIya gura sogAna iri maci, Ayo kAraNa prakrAsa / mujha kAyA to ebha gati, dekhi dAmodaradAsa / / 15 / / hUM bhalA kahIM tuma sabhalI, kI dorA mati koii| jo dikhyA mani dinu karauM, to abasi pATi aba hAi // 12 // taba paMDita sagajhAvimo, tuma cirajIva munirAja / isI bAta hima ugharI, zrI gachapati siratAja // 127 // ghaNA dIha prArogi paNa, kAyA tuma avIcAra / yAri mAsa pIche graho, yo jiNa dharama AcAra // 128 // hayA vacana paMDita kahai, prAgama taNA praraya / taba gura narida sujANiyo, bahai pATa samaratha / / 12 / / sAMgAnera evaM Amera ke pramukha zrAvakoM ne eka svara se dAmodaradAsa ko bhaTTAraka banAne kI anumati de dii| ve usake carina evaM vinaya nyA pAMDitya kI nimna dAbdoM meM prazasA karane lage bar3I jogya paMDita sR apara bala, sundara sIla kAi atinamala / yo jainidharama lAika paramAraga, aima kahyAM maMgapati kaliyAMga // 13 // dAmodararAsa ko sAMgAnera se bar3e hATa bATa ke sAtha Amera lAyA gayA aura unheM seMvatu 1722 meM vidhi-vat maTTAraka banA diyA gyaa| aba dAmodarararAsa se Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 rAjasthAna ke jana sasa : vyaktiva evaM kRtitva unakA nAma bhaTTAraka surendravotti ho gayA / inakA pATotsava bar3I dhUma dhAma se huA / svarNa kalaza se snAna karAyA gayA tathA sAre rAjasthAna meM pratiSTita thAvakoM ne isa mahotsava meM bhAga liyaa| surendrakIti kI prazaMsA meM likhA huA ekA padya dekhiye rAtrAme sAla bharaNaM vAise saMjama sAvaraNa madhi grahyo subha pATha maMgalavAra sahI jotiga mile pariva kisana kaayo| mArayo mada moha mithyAtama hara mau rupa mahA vairAga dharayo / dharmavaMta gharArata nAgara sAgara gotama sau guNa gyAna bharayo / tapa teja sukAi anaMta kare sabaka taNo tina mAraNa haraNe, thora thaMbhaNa pATa narida taraNI surIyaMda bhaTTArika sAdha bharaNaM // 166 // surendrakIsi kI yogyatA evaM saMyama ko cAroM ora prazaMsA hone lagI aura zIghra hI inhoMne sAre rAjasthAna para apanA prabhAva sthApita kara liyaa| ye kevala 11 varSa bhaTTArakA rahe lekina isa alpa samaya meM hI inhoMne saba aura bihAra karake samAja sudhAra evaM sAhitya pracAra kA bar3A bhArI kArya kiyA / inheM kitane hI sthAnoM se nimantraNA milale / aba ye ahAra ke liye jAte to zrAvaka ina para sone cAMdI kA sikke nyochAvara karate aura inake Agamana se apane ghara ko pavitra samajhate / vAstava meM samAja meM inheM atyadhika Adara evaM satkAra milaa| surendravIti sAhityika bhI the / inake kAla meM bhAmera zAstra bhaNDAra kI acchI pragati rahI / kitanI hI navIna pratiyAM likhavAyI gayI aura kitane hI prayoM kA jIrNoddhAra kiyA gyaa| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka jagatkItti jagatkItti apane samaya ke prasiddha evaM loka priya bhaTTAraka rahe haiN| ye saMvat 1733 meM surendraphIti ke padacAt bhaTTAraka bane / inakA paTTAbhiSeka Amera meM huA thA jahAM Amera aura sAMgAnera evaM anya nagaroM ke sekar3oM hajAroM zrAvakoM ne inheM apanA guru svIkAra kiyA thaa| tatkAlIna paMDita ratnakati mahobanda, evaM yazaH kati ne inakA samarthana kiyA 1 ye zAstroM ke jJAtA evaM siddhAnta graMthoM ke gambhIra vidvAna the| maMntra zAstra meM bhI inakA acchA praveza thaa| eka maTTAraka paTTAvalI meM inake paTTAbhi Seka kA nimna prakAra varNana kiyA hai mI mUlasaMgha pati mANi dhArI, Atamaka jIvadda rAga varaM / ArAdha mantra vidyA, baravAddaka, amRta mUkhi ucAra kara / sata sIla dharma sArI parisa kaya, vasudhA jasa lie visatarIya / zrI jagakoTa mArija guru zrI sureSa pATa rAjada 14 AMvairi nairi grupa rAma rAja mani, vimaladAsa vidhi sahita koyaM / parimala bhari paMca kalasa prati kuMdana paMcamili kalyANa koyaM / prAMjali kAisara dAsa bheli kari, zrati zrAnaMda ucchava karIya | zrI jagatakIrati bhaTTAraka jaga ra zrIya suriIda pATi ghari ||15| sAMkhoNyAsa sirormANa saba vidhi, dunIyA prama upadesa dIya | upagAra udAra vaDo vrada chAjata, lobhyA mukhi mukhi sujasa lIya / devala patisTa saMga upadersa amRta vAriNa saucarIya zrI jagatakIrati bhaTTAraka jagagura, zrIya surihaMda pATila bhariya ||16|| * saMvata satrAta ara tetI sAvaraNa baMdi paMcamI bharie / padavI bhaTTAraka acala virAjita, gharaNa dAna bhramaNa rAjalaM / mahimA mahA sarve kareM mili zrAvaka, sIkha sAkhA zrAnaMda gharIya | zrI jagatakIrati bhaTTArika jagatapura, zrIsariidaM pATasa gharIya // 17 // 2 jagatakIti eka lambe samaya taka bhaTTAraka rahe aura inhone apane isa kAla ko rAjasthAna meM sthAna sthAna meM bihAra karake jana sAdhAraNa ke jIvana ko sAMskRtika, sAhityika evaM dhArmika dRSTi se UMcA utthaayaa| saMvat 1741 meM Apane Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva party ( jayapura ) grAma meM bihAra liyaa| usa avasara para yahAM ke eka zrAvaka haranAma ne solaha kAraNa vratodyApana ke samaya maTTAraka somamena kRta rAmapurANa graMtha kI prati inake ziSdhaM zubhacaMdra ko bheMTa dI thI, isI taraha eka anya avasara para saMvat 1745 meM zrAvakoM ne mila kara inake ziSya nAthUrAma kI sakalabhUSaNa ke upadeza ratna mAlA ko prati bheMTa kI thI / 172 inakA eka ziSya nemicandra acchA vidvAn yA usane saMvat 1769 meM harivaMzapurANa kI racanA samApta kI thii| isakI graMtha prazasti meM bhaTTAraka jagata kIrti kI prazaMsA meM kAva ne nimna chanda likhA hai bhaTTAraka satra upara jagatakoratI jagata joti bhArata / korati bahu disi bistarI, pAMca prAcAra pA subha sArato t pramatta meM jIta nahIM, cahu disi meM tAkI prANatI / khimA khaDaga syA~ jItiyA corANane paTanAyaka mArato // 20 // pUrva bhaTTArakoM ke samAna inhoMne bhI kitanI hI pratiSThAnoM meM bhAga liyaa| saMvar 201 meM naravara meM ho| isI gar3ha (ToDArAyasiMha) meM bhI pratiSThA mahotsaba sampanna humA / saMvat 1946 meM cAMdakheDI meM jo vizAla pratiSThA huI usakA sacAlana inhIM ke dvArA sampanna huA thaa| isa pratiSThA samAroha meM hajAroM mUrtiyoM kI pratiSThA huI thI aura Aja ve rAjasthAna ke vibhinna mandiroM meM upalabdha hotI haiM / isa prakAra saMvat 1770 taka bhaTTAraka jagatakIti ne jo sAhitya evaM saMskRti kI jo sAdhanA ko vaha cirasmaraNIya rahegI / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaziSTa saMta rAjasthAna meM hamAre pAlocya samaya (saMvat 1450 se 1750 taka) meM saMkar3oM hI jaina saMta hue jinhoMne apane mahAna vyaktitvahArA deza samAja sahAya kI bar3I bhArI sevAyeM kI thI / muslima zAsana kAla meM bhArata ke pratyeka bhU bhAga para yuddha evaM azAnti ke bAdala sadaiva chAye rahate the| zAsana dvArA yahAM ke sAhitya evaM saMskRti ke vikAsa meM koI ruci nahIM lI jAtI thI aise saMkramaNa kAla meM ina santoM ne deza ke jIvana ko sadA UMcA uThAye rasnA evaM yahAM kI saMskRti evaM sAhitya ko vinAza hone se bacAyA aise 20 santoM kA hama pahile vistRta paricaya de cuke haiM lekina abhI to saMkar3oM ese mahAn santa hai jinakI sevAoM kA smaraNa karanA vAstava meM bhAratIya saMskRti ko zraddhAJjali apita karanA hai| aise hI vaha santoM kA sakSipta paricaya yahAM diyA jA rahA hai 1. muni mahanandi muni mahanadi ma. vIracanda ke ziSya the inakI eka kRti bArabakhaSTI dohA milI hai / inakA prapara nAma pAhuDadohA bhI hai| isakI eka prati pAmera zAstra bhaNDAra jayapura meM laMbat 1602 kI saMgrahIta hai jo caMpAvatI (pATasU) ke pArSanAtha caityAlaya meM likhI gaI thI / prati zuddha eva supAThya hai / lipi ke anusAra racanA 15 vIM zatAbdI kI mAlUma hotI hai| kavi ko yadyapi abhI taka eka hI kRti milI hai lekina vahI ucca vRti hai| bhASA apanA pramAvita hai tathA kAvyagata guNoM se pUrNataH yukta hai| kaSi ne racanA meM ke prAdi anta bhAga meM apanA nimna prakAra nAmollekha kiyA hai bAraha viuNA jiraNa Navami phima bAraha prakkharakakka / mahyadiNa bhaviyAmaNa ho, NisuNahu thiramaNa thakka // 2 // bhavadRzyaha nizbiNaeNa, vIrapatya sisseNa / bhaviyaha paribohaNa kayA, dohA kanva miseNa // 3 // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva bArahakhar3I meM yaSa, za, cha, kA auraNa ina kaNoM para koI dohA nahIM hai / isameM 333 dohA hai jinakI vibhinna rUpa se kavi ne nimna prakAra saMkhyA dI hai| ekku yA 6Sa zAradui DaNa titrivi misli| caubIsa gala tipiNasaya, diraie dohA vaihila // 4 // tetIsaha chaha chaMDiyA, virazya sattAvIsa / vAraha guNiyA tiNNisaya, hua dohA cauvIsa / / 5 / / so dohA appANayaha, doho joNa muNeha / muriNa mahayaviNa bhAsiyaja, suNivira citti gharei // 6 // prArambha meM kavi ne ahiMsA kI mahattA batalAte huye likhA hai ki ahiMsA hI dharma kA sAra hai kijai jiraNavara bhAsiyaU, dhammu ahiMsA sAru / jima chijai re jIva tuhu, yavalIna saMsAra |6|| racanA bahuta sundara hai| ise hama upadezAtmaka, adhyAtmika evaM nIti rasAtmaka kaha sakate haiM / kavi ne choTe choTe dohoM meM sundara nAvoM ko bharA hai| vaha kahatA hai ki jisa prakAra dUdha meM ghI tila se tela tathA lakar3I meM agni rahatI hai usI prakAra zarIra meM AtmA nivAsa karatI hai-- khIraha majdaha jema ghiu, tilaha maMjila jima tilu / kaTTiha varasagu jima basai, tima dehahi dehillu / / 22 / / kRti meM se kucha cune huye dohoM ko pAThakoM ke avalokanArtha diye jA rahe haidamu daya saMjamu Niyamu tau, Aja muSi kiDa jeraNa / tAsu mara taha kavaraNa bhaU, kahiyau mahai deNa // 175 / / dAraNa caubihu jiNavaraha, kahiyau sAvaya dijja / daya jIvaha usaMghadi, bhopaNu Usaha vijja // 176 / / pIDahi kAu parIsahahiM, jaba raNa viyaMbhai cinna / maraNayAli prasi bhAusA, dila cittaDai dharaMtu // 214 / / phira phirahiM cakku jima, guraNa upalada ma lohu / garaya tirivalahi jIvaDaja, amu caMtau tiya mohu // 225 / / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni mandi bAla maraNa muNi pariharahi, paMDiya mararapu marehi / vAraha jiraNa sAsaraNa kahiya, aNu bekkhau sumarehi // 226 / / rUva gaMdha rasa' phasaDA, sa6 kima guNa hIrA / achaisI dehaDi yasa u, ghiu jima khIraha lINa // 276 / / masima pA jo paDhai pahAvada saMbhalAi, deviNa dabi lihaabh| mahayaMdu bhaNi so nitta lau, akkhai sokSu parAyai // 333 / / iti dohA pAhuDa samApta ||shubhN bhvtu|| 2. bhuvanakIrti bhuvana kausi bha. sakalakatti ke ziSya the / ' makalavI tti kI mRtyu ke pazcAt ye bhaTTAraka bane lekina ge bhaTTAraka kisa saMvat meM bane isakA koI ullekha nahIM milatA hai| bhaTTAraka sampradAya meM inheM saMvat 1508 meM bhaTTAraka honA likhA hai| lekina anya bhaTTAraka paTTAvaliyoM meM sakalakosi ke pazcAt dharmakotti evaM vimalendrakotti ke bhaTTAraka hone kA ullekha bhAtA haiN| inhIM paTTAyaliyoM ke anusAra dharmakItti 24 varSa tathA vimalendrakItti 18 varSa bhaTTAraka rhe| isa taraha sakalakIti ke 33 varSa ke pazcAt bhuvanakItti ko arthAt saMvat 1532 meM maTTAraka honA pAhie, lekina bhuvanakotti ke pazcAt hone vAle sabhI vidvAnoM evaM bhaTTArakoM ne ukta donoM bhaTTArakoM kA kahIM bhI ullekha nahIM kiyA isaliye yahI mAna liyA jAnA 1. Adi ziSya AcAri jUhi guri daukhiyAbhUtalibhuvanakIti sakamakItti rAsa 2. dekhiye bhaTTAraka sampradAya pRSTha saMkhyA 158 3. tyArapuLe sakalakItti ne pArTa kI dharmakIti AcArya tumA te sAgavADA haptA teNe zrI sAgavADo khane dehare AdinAtha nI prAsAda karAvInaM / pAche nogAmo ne saMdhe para sthApanA kari hai| pAcha sAgavADe gAI meM pitA ne putrakane pratiSThA karAvI pautopura maMtra vodho te dharmakItti ye varSa 24 pATa bhogyo parcha parokSa thayA / puThe potAne vI kreN| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtisva cAhie ki ina maTTArakoM ko bhaTTAraka saphala koti kI paramparA ke bhaTTAraka svIkAra nahIM kiyA gayA aura bhuvanakItti ko hI sakalakotti kA prathama ziSya evaM prathama bhaTTAraka ghoSita kara diyA gyaa| inheM bhaTTAraka pada para saMvat 1466 ke pazcAt kiyA bhI samaya kara diyA hogaa| "i bhuvanakoti ko prAMtarI grAma meM bhaTTAraka pada para suzobhita kiyA gayA | isa kArya meM saMghavI somadAsa kA pramukha hAtha thA / "vA gAMma atroye saMzravI somajI ne samasta saMgha milI naM bhaTTAraka bhuvanakIti thApyA" maTTAraka paTTAvali hU~garapura zAstra bhaMDAra | X "che rAmasta zrI saMgha malI ne bhAMtarI nagara madhye saMghavI somadAsa bhaTTAraka padavI vanakati svAmI bApyA / bhaTTAraka paTTAvali RSabhadeva zAstra maMDAra | A111170010463711181119IYEERANA 111 jUnA deharAna sammukhani sahI karAyo / paI dharmakItti ne pArTa nogAMmAne saMgha zrI vimalendra kItti sthApanA karI te varSa 12 pATa bhogacyo / bhaTTAraka paTTAvalI- DUMgarapura zAstra bhaMDAra x + + f svAmI sakalakoli ne pATe dhammaMkoti svAmI nautanapura saMdhe thApyA / sAgavADA mAhAtA aMgArI A kahAve hetA prathama prathama prasAda karAyo zrI AdhanAcanI / pIche bokSA lIdho itI te varSa 24 pATa bhogathyo potAne hAthI pratiSTAcAra kari prAsAdAno pache aMta same samAdhImaraNa karatA deharA sAmInasa karAvI dI kare karAno sAgavADe / pache svAmI dharmakIrti ne pATe nautanapura ne saMgha samasta milI ne vImalendra kIrti AcArya pada thAppA te golAlAranI jyAta htii| te svAmI vImalendrakItti dakSaNa pohata kuMdanapura pratiSThA karAvA sAda te zrImalendrakosi svAmorakSaNa je paro ke parokSa thapA / svAmI praSTA prasAvA vI 4 tathA 5 nAgaDa madhye kari varSa 12 pATa bhogthyo| etalA lageNa AcAraya bATa cAsyA / + X -+ bha0 paTTAvalI bha0 yazaHkIti zAstra bhaMDAra ( RSabhadeva ) Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaziSTa saMta vyaktitva saMskRta tatha E saMta bhuvanakI vividha zAstroM ke jJAtA evaM prAkRta rAjasthAnI ke prabala vidvAna the / zAstrArtha karane meM ve ati catura ye ve sampUrNa kalAoM meM pAraMgata tathA pUrNa ahiMsaka the / jidhara bhI ApakA vihAra hotA thA, vahAM ApakA apUrva svAgata hotA / brahmajinadAsa ke zabdoM meM inakI kIrti vizva vismAta ho gayI thii| ve aneka sAdhuoM ke adhipati evaM mukti-mArga upadeSTA the / vidvAnoM se pUjanIya evaM pUrNa saMyamI ye / ve aneka kAvyoM ke racayitA evaM utkRSTa guNoM ke maMdira the / ' brahmajinadAsa ne apane rAmacaritra kAvya meM inhIM maTTAraka bhuvanakIti kA guNAnuvAda karate huye likhA hai ki ve agAdha jJAna ke bettA tathA kAmadeva ko cUrNa karane vAle the / saMsAra pAza ko tyAgane vAle evaM svaccha guNoM ke dhAraka the / aneka sAdhuoM ke pUjanIya hone se ve yatirAja kahalAte the / 2 1. jayati bhuvanakItti vizvavikhyAtakIti bahu sijanayukta muktimAtra samazara vijetA, bhavyasanmArgatA // 3 // 2. bhuvanakota ke bAda hone vAle sabhI bhaTTArakoM ne inakA vividha rUpa se NAM vidudhajana niSevyaH satkRtAnekakAvma / paramaguNanivAsaH sakutAlI vilAsaH vijitakaraNamAraH prAptasaMsArapAraH sabhavatu gataghoSaH zarmaNe vA satoSaH // 4 // jambUsvAmI caritra (va0 nivAsa) paTTe tabIye guNAvAn manISI kSamAnidhAne bhuvanAdikItiH / joyAcciraM bhaSyasamUhako nAnAya tivrAtaniSevaNIyaH // 185 // jagati bhuvanakIrtibhUrta lakhyAtakI tiH, tajalanidhivettA anaMgamAnaprabhetA I 177 vimala guNa nivAsa chinsaMsArapAzaH samrayati yatirAjaH sAdhurAH / / 186 // rAmacaritra ( 0 jinavAsa ) Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva guNAnuvAda gayA hai| inake vyaktitva evaM pAMDitya se sabhI prabhAvita the / bhaTTAraka zubhacandra ne inakA..nimna zabdoM meM smaraNa kiyA hai.| . / tatpadhArI bhuvanAdikItiH, jIyAcciraM dharmadhurINadakSaH / candraprabhacaritra zAstrArthakArI khalu tasya paTTe bhaTTArakabhuvanAvikItiH / pArzvakAvyapaMjikA bhaTTAraka sakala bhUparA ne apanI upadhezaratna mAlA meM aApakA nimna pazabdoM meM ullekha kiyA hai| bhuvanakItigurustata jito bhuvanabhAsana zAsanamAnaH / ajani tIvratapazcaraNakSamo, vividhadharmasamRddhisudezakaH / / 3 / / bhaTTAraka ratmacaMdra ne bhuvanaphIti ko sakalakIti kI prAmnAya kA sUrya mAnate huye unheM mahA tapasvI evaM vanavAsI zabda se sambodhita kiyA hai: gurubhuyana kItyatyistatpaTTodaya bhAnumAn / jAtavAn janitAnando vanavAsI mahAtapaH // 4 // isI taraha bha jJAnakItti ne apane yazodhara caritra meM inakA kaThora tapasyA ke kAraNa utkRSTa kIti vAle sAdhu ke rUpa meM stavana kiyA hai paTTa tadIye bhuvanAdikottiH tapo triyAgAptasukItimUrtim bhavanAhItti pahile muni rahe aura bhaTTArayA sakalakIti kI mRtyu ke pazcAt kisI samaya bhaTTAraka bane / bhaTTAraka banane ke pazcAt inake pAMDitya evaM tapasyA kI carcA cAroM ora hala gyii| inhoMne apane jIvana kA pradhAna lakSya janatA ko sAMskRtika evaM sAhityika dRSTi se jAgrata karane kA banAyA aura isameM unheM paryApta saphalatA milI / inhoMne apane ziSyoM ko utkRSTa vidvAna evaM sAhitya-sevI ke rUpa meM taiyAra kiyaa| ma0 bhuvanakIrti kI aba taka jitanI racanAyeM upasamgha huI haiM unameM jIvandhararAsa, jambUsvAmIrArA, prajanAcaritra ApakI uttama racanAme haiN| sAhitya racanA ke atiritA inhoMne kitane hI sthAnoM para pratiSThA vidhAna sampanna karAye tathA prAcIna mandiroM kA jIrNoddhAra kraayaa| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaziSTa saMta. 176 1. saMvata 1511 meM inake sapadeza se habaSTa jAtIya zrAvaka karamaNa evaM usake parivAra ne caubIsI kI pratimA ( mula nAyaka pratimA zAMtinAtha svAmI ) sthApita kI thii| 2. mavat 1513 meM inakI dekharekha meM caturviMzati pratimA kI pratiSThA karavAI gyii| 3. saMvat 1515 meM gaMdhArapura meM pratiSThA sampanna huI nayA phira inhIM ke pradeza se jUnAgar3ha meM pUrpha zivara bAle madira kA nirmANa karavAyA gayA aura usameM dhAtu pItala) kI prAdinAtha kI pratimA kI sthApanA kI gii| isa utsada meM saurASTra ke choTe baDe rAjA mahArAjA bhI sammilita hothe| bha0 bhavanakIti isameM guruma tithi the| 4. saMvat 1525 meM nAgabahA jAtIya dhAvaka pUjA evaM usake parivAra vAloM ne inhIM ke upadeza se AdinAtha svAmI kI dhAtu kI pratimA sthApita kii| 1. saMvat 1511 varSe vaMzAkha budI 5 tiyo zrI mUlataMghe balAtkAragaNe sarasvatI gacche zrI kudakudAcAryAnvaye bha0 saphalaphoti tatpa? bhaTTAraka zrI bhuvanakoti upadezAta hU baDa jAtIya zrI karamaNa bhAryA sUmhI suta harapAla bhAryA khADI mukta AsAdhara ete zrI zAMtinAya nityaM praNamati / 2. saMvat 1513 varSe vaMzAkha budi 4 gurau zrI mUlasaMghe bha0 sakalaphoti tatpa? bhuvanakotti-devaDa bhAryA lADI muta jagapAla bhAryA suta jAiyA jiNavAsa ete zrI caturvibhAtikA nityaM praNamati / zubhaM bhavatu / 3. prasasya panara panarottariI guru zrI gaMdhAra purIH pratiSThA saMghavaha raagrie||19|| zUnIgaDha guru upadesai sikharabaMdha atisava / sakhi ThAkara bhadarAjyasaMgha rAjiprAsAda mAMDIue // 20 // maMDalika rAi bahU mAnI deza va dezI a kyApIsu / patIlamA AdinAya thira thApoyA e // 21 // saphalakottinurAsa 4. saMvat 1525 varSe jyeSTha sadI 8 zukra zrImUlasaMdhe kundakundAcAryAnvaye zrI sakalakottidevA tat paTTe bhata bhudhanakauti gurUpadezAt nAgavahA jAtIyaveSThi pUjA bhAryA vAcU suta sohA bhAryA vAru suta kAlA, tolhA sukta belA-ete zrI AdinAtha nityaM praNamaMsi / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva 5. saMvat 1527 vaizAkha budi 11 ko Apane eka aura pratiSThA krvaaii| isa pravasara para baDa jAtIya jayasiMha Adi zrAvakoM ne dhAtu kI ralatraya caubIsI kI pratiSThA krvaaii| 3. bhaTTAraka jinacandra maTTAraka jina candra 16 vIM zatAbdI ke prasiddha bhaTTAraka evaM jaina santa the / bhArata kI rAjadhAnI dehalI meM bhaTTArakoM kI pratiSThA baDhAne meM inakA pramukha hAtha rahA thA / yadyapi dehalI meM hI inakI bhaTTAraka gAdI thI lekina vahAM se hI ye sAre rAjasthAna kA bhramaNa karate aura sAhitya evaM saMskRti kA pracAra karate / inake gurU kA nAma zubhacandra thA aura unhIM ko svargavAsa ke pazcAt saMvat 1507 kI jeSTha kRSNA 5 ko inakA baDI dhUma-dhAma se paTTAbhiSeka huaa| eka bhaTTAraka paTTAvalI ke anusAra inhoMne 12 varSa kI Ayu meM hI ghara bAra chor3a diyA aura bhaTTAraka zubhacandra ke ziSya vana game / 15 varSa taka inhoMne zAstroM kA khUba adhyayana kiyA / bhASaNa dene evaM vAda vivAda karane kI kalA sIkhI tathA 27 meM varSa meM inheM bhaTTAraka pada para abhiSikta kara diyA gyaa| jinacandra 64 varSa taka isa mahatvapUrNa pada para AsIna rahe / itane lambe samaya taka maTTAraka pada para rahanA bahuta kama santoM ko mila sakA hai| ye jAti se bagheravAsa jAti ko zrAvaka the / jinacandra rAjasthAna, uttara pradeza, paMjAja evaM dehalI pradeza meM khUba bihAra karate : janatA ko vAstavika dharma kA upadeza dete / prAcIna granthoM ko namI nayI pratiyA likhavA kara mandiroM meM virAjamAna karavAte, naye 2 grathoM kA svayaM 'nirmANa karate tathA dUsaroM ko isa ora protsAhita karate / purAne mandiroM kA DIgoMdvAra karavAte tathA sthAna sthAna para nayI 2 pratiSThAyeM karavA kara jaina dharma evaM maskRti kA pracAra karate / Aja rAjasthAna ke pratyeka di jaina mandira meM inake dvArA pratiSThita eka do muttiyAM avazya hI mileNgii| saMvat 1648 meM jIvarAja pApar3IvAla ne jo bar3I bhArI pratiSThA karavAyI tho vaha saba inake dvArA hI sampanna huI thii| usa pratiSThA meM saikar3oM hI nahIM hajAroM mUrtiyAM pratiSThApitta karavA kara rAjasthAna ke adhikAMza mandiroM meM virAjamAna kI gayI thii| 5. saMvat 1527 varSe vaizAkha vadI 11 vaSe zrI mUlasaMghe bhaTTAraka zrI bhuvanakItti upadezAt hUMbaDa zra0 asiMga bhAryA bhUrI suta dharmA bhAryA horu mAtA vIrA bhAryA maragadI suta mAjyA bhUghara khomA ete zrI ratnatrayaviMzatikA nityaM praNamati / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaziSTa saMta 181 AvAM (ToMka, rAjasthAna) meM eka mIla pazcima kI ora eka choTI sI pahAr3I para nAsiyAM haiM jisameM bhaTTAraka zubhacandra, jipacandra evaM pramAcandra kI niSedhikArya sthApita kI huI haiM ye tInoM niSeSikAeM saMvat 1593 vyeSTha sudI 3 somavAra ke dina bha0 prabhAcandra ke ziSya maMDalAcArya dharmacandra ne sAha kAlU evaM isake cAra puSa evaM pautroM ke dvArA sthApita karAyI thI / bhaTTAraka jinacandra kI niSedhikA kI UMcAI evaM cor3AI 143 iMca hai| isI samaya AyAM meM eka bar3I bhArI pratiSThA bhI huI thI jisakA aitihAsika lekha vahIM ke eka zAMtinAtha ke mandira meM lagA humA hai / lekha saMskRta meM hai aura usa meM bha0 jinacanda kA nimna zabdoM meM yazogAna kiyA gayA hai tatpadRsthaparo zrImAn jinacandraH sutatvavit / abhUto 'smin , vikhyAto dhyAnArthI pagdhakarmaka / / sAhitya sevA jinacandra kA prAcIna graMthoM kA navInIkaraNa kI ora vizeSa dhyAna thA isaliye inake dvArA likhavAyI gayI kitanI hI hastalikhita pratiyAM rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM meM upalabdha hotI haiN| saMbat 1512 kI aSADha kRSNa 12 ko neminAtha carita kI eka prati likhI gayI thI jise inheM ghoSA bandagAha meM nayanandi muni ne samarpita kI thI / ' sabat 1515 meM nae vA nagara meM inave. ziSya anantako tti dvArA narase nadeva kI siddhacakra kathA ( apabhraMza ) ko pratilipi dhAvaka nArAyaNa ke paThanArtha karavAyI / isI taraha saMvat' 1521 meM gvAliyara meM pasamacariTa kI pratilipi karavA kara netranandi muni ko arpaNa kI gayo / 3 saMvat 1558 ko zrAvaNa zulka 12 ko inakI mAmnAya meM gvAliyara meM mahArAjA mAnasiMha ke zAsana kAla meM nAgamAra carita kI prati likhavAyI gyii| mUlAcAra kI eka lekhaka prazasti meM bhaTTAraka jimacandra kI nimna zabdoM meM prazaMsA kI gayI hai tadIpapaTTAbarabhAnumAlI kSamAdinAnAguNaratnazAlI / bhaTTArakI jinacandranAmA saiddhAntikAnAM bhuvi yosti sImA / / isakI prati ko saMvat 1516 meM mubhunu ( rAjasthAna) meM sAha pArzva ke putroM aimamaAIMILAIMARIKAmraeminatammanamamimarw 1. veliye bhaTTAraka paTTAyalI pRSTha saMkhyA 108 2. vahIM Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva 1 ne tapaMcamI udyApana para likhavAyo yo / saM. 1517 meM bhugu meM hI tiloyapatti kI prati vAyI gayI thii| paM0 maidyAcI inakA eka pramukha ziSya thA jo 'sAhitya racanA meM vizeSa ruci rakhatA thA / inhoMne nAgIra meM dharmasaMprAvakAcAra kI saMvat 1541 meM rakhanA samApta kI thI isakI pravAsti meM vidvAn lekhaka ne jinacaMdra kI nimnaM zabdoM meM stuti kI hai-- 1 : tasmAnnIradidurabhavachrImajjanaMdragaNI / syAdvAdAMbara maMDalaiH kRtagati digavAsasAM maMDanaH // yo vyAkhyAnamarIcibhiH kuvalaye pralhAdanaM cakravAn / sadvRttaH sakalakalaMka vikalaH paTutarkaniSNAtadhI // 12 // 3 svayaM bhaTTAraka jimacandra kI abhI taka koI mahattvapUrNa racanA upalabdha nahIM ho sakI hai lekina dehalI, hisAra, AgarA Adi ke zAstra bhaNDAroM kI khoja ke pazcAt saMbhavataH koI inakI bar3I racanA bhI upalabdha ho ske| aba taka inakI jo do racanAyeM upalabdha huI haiM unake nAma hai siddhAntasAra aura jinacaviMzatistotra / siddhAntasAra eka prAkRta bhASA kA grantha hai ora usameM jinanandra ke nAma se nimna prakAra ullekha huA hai pavayaraNapamANalakakharaNa chaMdAlaMkAra rahiyahiyae / jisa deNa pacattaM' isamAgamabhattijute ||78 / / ( mANikacandra graMthamAlA bambaI ) jinacatuviMzAti stotra kI eka prati jayapura ke vijayarAma pAMDyA ke zAstra bhaNDAra ke eka guTake meM saMgrahIta hai| racanA saMskRta meM hai aura usameM caubIsa sIrthakaroM kI stuti kI gayI hai / sAhitya pracAra ke atirikta inhoMne prAcIna mandiroM kA khUba jIhAra karavAyA evaM navIna pratimAoM kI pratiSThAyeM karavA kara unheM mandiroM meM virAjamAna kiyA gyaa| jinacandra ke samaya meM bhArata para musalamAnoM kA rAjya thA isaliye ve prAyaH mandiroM evaM mUrtiyoM ko lor3ate rahate the / vintu bhaTTAraka jinacandra prativarSa nayI nayI pratiSThAyeM karavAte aura naye naye mandiroM kA nirmANa karAne ke liye rasi ko protsAhita karate rahate / saMvat 1509 meM saMbhavataH unhoMne mahAraka banane ke pazcAt prathama bAra dhope grAma meM zAntinAtha kI mUrti sthApita ko thI / saM. 1517 maMgasira zulka 10 ko unhoMne cA~bosI kI pratimA sthApita kii| isI taraha 15.23 meM bhI cobIsI kI pratimA pratiSThApita karake sthApanA kI gayI / saMvat 1542, Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - . zajhiMpra saMta 18 - - - - 1543, 1548 Adi varSoM meM pratiSThApita kI huI kisanI hI mUttiyAM upalabdha hotI hai| saMvat 1548 meM jo inakI dvArA zahara muDAsA ( rAjasthAna ) meM pratiSThA kI gayI thI / usa meM maikar3oM hI nahIM kintu hajAroM kI saMkhyA meM mUttiyAM pratiSThA pita kI gayI thii| yaha pratiSThA jIvarAja pApaDIvAla dvArA karavAyI gayI thii| bhaTTAraka jina candra pratiSThAcArya the| ma0 jinacandra ke ziSyoM meM ratnakIti, siMhakIti, pramAcandra, jagatakIti, cAskIti, jayakIni, bhImasena, meghAvI ke nAma vizeSataH ullekhanIya hai / ratnakItti ne saMvat 1572 meM nAgaura (rAjasthAna) meM bhaTTAraka gAdI sthApita kI tathA sihakIti ne pradara meM svataMtra bhadvAraka mAdI kI sthApanA kii| isa prakAra maTTAraka jina camna ne apane samaya meM sAhitya evaM purAtatva kI o rovA kI thI vaha sadA hI svaNakSiroM meM lipibaddha rhegii| 4. bhaTTAraka pramAcandra pramAcandra ke nAma se cAra prasiddha bhaTTAraka ho / prathama bhaTTAraka prabhAcandra bhAlacanda ke ziSya the jo senagaNa ke bhaTTAraka the tathA jo 12 vIM zatAbdI meM hama the| dUsare prabhAcandra bhaTTAraka ratnakotti ke ziSya the jo gujarAta kI balAtkAragaraNauttara zAkhA ke bhaTTAraka bane the / ye camatkArika maTTAraka the aura eka bAra inhoMne pramAvasyA ko puNimA kara dikhAyI thI / dehalI meM rAgho catana meM jo vivAda huA pA usameM inhoMne vijaya prApta kI mau| prapanI mantra zakti ke kAraNa ye pAlakI sahita grAkAna meM ur3a gaye the / inakI mantra zakti ke prabhAva se bAdazAha phirojazAha kI malikA itanI adhika prabhAvita huI ki unheM usako rAjamahala meM jAkara darzana daMne pdd'e| tIsare pramAcandra bhaTTAraka jinacandra ke ziSya the aura paudhe prabhAcandra bha. jJAnabhUSaNa ke ziSya the| yahAM bhaTTAraka jinacandra ke ziSya prabhAcandra ke jIvana para prakAza DAlA jaavegaa| eka mahArathaH pAvalI ke anusAra prabhAcandra khaNDelavAla jAti ke zrAvaka the aura baMda inakA gola thA / / 15 varSa taka grahastha rhe| eka bAra bha. jinacandra vihAra kara rahe the ki unakI dRSTi prabhA candra para pdd'ii| inakI pUrva sUjha-bUjha evaM gambhIra jJAna ko dekha kara jinacanda ne inheM apanA ziSya banA liyA / yaha koI saMvat 1551 kI ghaTanA hogI / 20 varSa taka inheM apane pAsa rakha kara khUba vidyAdhyana . karAyA aura apane se bhI adhika zAstroM kA jJAtA tathA bAdabibAda meM paTu banA diyA / saMvat 1571 ko phAlguNa kRSNA 2 ko inakA dillI meM dhUmadhAma se paTTAbhiSeka huprA / usa samaya the pUrNa yuvA the / aura apanI alaukika vAka zakti Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva eva kRtitva evaM sAdhu svabhAva se barabasa hRdaya ko svataH hI AkRSTa kara lete the| eka bhaTTAraka paTTAyali ke anusAra ye 25 varSa taka bhaTTAraka rhe| zrI vI0 pI0 joharApurakara ne inheM kevala 1 varSa taka maTTAraka pada para rahnA likhA hai|' bhaTTAraka banane ke pazcAt inhoMne apanI gaddI ko dillI se vittaur3a (rAjasthAna) meM sthAnAntarita kara liyA aura isa prakAra se bhaTTAraka sakalakItti kI ziSya paramparA ke bhaTTArakoM ke sAmane kAryakSetra meM jA ud| inhoMne apane samaya meM hI maMDalAcAryoM kI niyukti kI inameM dharmacanda ko prathama maMDalAcArya banane kA saubhAgya milA 1. saMvat 1593 meM maMDalAcArya : dharmavanda dvArA pratiSThita kitanI hI muttiyAM milatI hai / inhoMne ne AMvA nagara meM apane tIna gurupoM kI niSedhikAyeM sthApita kI jisase yaha bhI jJAta hotA hai ki pramAcandra kA isake pUrva ho svargavAsa ho gayA thaa| prabhAbandra apane samaya ke prasiddha evaM samartha bhaTTAraka the| ena. lena prazasti meM inake nAma ke pUrva pUrvAcaladinamaNi, SaDtarkatAkikacUDAmaNi, Adimavakuddala, avuSa-pratibodhaka prAdi vizeSaNa lAIsame inako dr.| enAtinA parijJAna hotA hai| sAhitya sevA prabhASandra ne sAre rAjasthAna meM bihAra kiyA / zAstra-maNDAroM kA avalokana kiyA aura unameM mamI-nayI pratiyAM likhavA kara pratiSThApita kI / rAjasthAna ke zAstra maNDAroM meM inake samaya meM likhI huI saikar3oM pratiyAM sagrahIta hai aura inakA yazogAna gAtI hai / saMvat 1575 ko bhAMgazIrSa zuklA 4 ko bAI pArvatI ne pUSpadanta kRta jasahara carita kI prati likhavAyI aura maTTAraka prabhAcandra ko bheMTa svarUpa dI / saMvas' 1576 ke maMgasira mAsa meM inakA ToMka nagara meM vihAra hamA / cAroM ora Ananda evaM utsAha kA vAtAvaramA yA bhayA / isI vihAra ko smRti meM paMDita narasenakRtta "siddhacakrakathA" kI pratilipi khaNDelavAla jAti meM utpanna ToMgyA gotra vAle sAha gharamasI evaM unakI bhAryA khAtU ne apane putra pautrAdi sahita karavAyI aura use bAI padamasirI ko svAdhyAya ke liye bheMTa dii|| saMvat 1580 meM sikandarAbAda nagara meM inhIM ke eka ziSya pra. vIDA ko saNDelavAla jAti meM utpanna sAha daud ne puSpadanta kRpta asahara carita kI pratilipi limakA kara bheMTa kii| usa samaya bhArata para bAdazAha ibrAhIma lodI kA zAsana RewammRIDINAwaamanMANORAMNIWANAMAmawww 1. repiye bhavasAraka samparasaya pRSTha 110. 2. dekhiye lekhaka dvArA sampAkti pravAsti saMgraha pRSTha saMkhyA 183. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaziSTa saMta .185 thaa| usake do varSa pazcAt saMvata 1582 meM ghaTiyAlIpura meM inhIM ke prAmnAya ke eka muni hemakIti ko zrIcandakRta ratnakaraNDa kI prati meMTa kI gayI / bheMTa karane bAlI thI bAI bholii| isI varSa jaba inakA caMpAvatI (cATana) nagara meM bihAra huA to vahAM ke sAha gotrIya dhAvakoM dvArA samyavatva- kaumudI kI eka prati brahma bUcA (bUcarAja) ko bheMTa dI gayI / brahma bucarAjJa bha prabhAva ke ziSya the aura hindI ke prasiddha vidvAn the| saMvat 1583 kI aSADha zudalA tRtIyA ke dina inhIM ke pramukha ziSya maMDalAcArya dharmacandra ke upadeza se mahAkavi zrI yazaHkIti viracita 'candapahacarita' ko pratilipi vo gayI jo jayapura ke prAmera zAstra bhaNDAra meM sagrahIta haiN| rAMvat 1584 meM mahAkavi dhanapAla kRta bAhubanni carita kI bagheravAla jAti meM utpanta.sAha mAgho dvArA pratilipi karavAyI gayI aura prabhAcandra ke ziSya a0 ratnanIti ko svAdhyAya ke liye bheTa dI gyii| isa prakAra bha0 prabhAcandra ne rAjasthAna meM sthAna-sthAna meM bihAra kara aneka jIrNa anyoM kA uddhAra kimA aura unakI pratiyAM karavA kara zAstra maNDAroM meM saMgrahIta kI / vAstava meM yaha unakI saccI sAhitya sevA zrI jisake kAraNa naMkar3oM granthoM kI pratiyAM gurakSita raha sakI anyathA na jAne kaba hI kAla ke gAla meM samA jaatii| pratiSThA kArya bhaTTAramA mAcandra ne pratiSThA pAryoM meM bhI pUrI dilacaspI lI / maTTAraka gAdI para baiThane ke pazcAt kitanI hI pratiSThAnoM vA netRtva kiyA evaM janatA ko mandira nirmANa kI ora AkRSTa kiyaa| saMvat 1571 kI jyeSTha zubalA 2 ko poDA. kAramA yantra evaM dazalakSaNa yantra kI sthApanA kii| isake do varSa pazcAt saMvat 1573 kI phAlguna kRSNA 3 ko eka dazalakSagA yantra sthApita kiyA / saMvat 1578 kI phAlguNa sudI 9 ke dina tIna moyIsI kI mUrti kI pratiSTA karAyI aura isI taraha saMvat 1583 meM bhI caubIsI kI pratimA kI pratiSThA inake dvArA hI sampanna hu6 / rAjasthAna ke kitane hI mandiroM meM inake dvArA pratiSTita muttiyAM milatI hai| saMyat 1593 meM maMDalAcArya dharmacandra ne AMdA nagara meM hone vAle bar3e pratiSThA mahotsava kA netRtva kiyA thA usameM zAntinAtha svAmI kI eka vizAla evaM manoja mUtti kI pratiSThA kI gayI thii| cAra phITa U~cI evaM 3 // phITa caur3I zveta pASANa kI itanI manojJa mUtti ine gine sthAnoM meM hI milatI haiM / isI samaya ke eka lekha meM dharmacandra ne prabhAcandra kA nimna zabdoM meM smaraNa kiyA hai Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva salama zatAthArI prabhAbandraH zriyAnidhiH / / dIkSito solasatkItiH pracaMraH paMDitAmaNI / .. prabhAcandra meM rAjasthAna meM sAhitya tathA purAtatya ke prati jo jana sAdhAraNa meM AkarSaNa paidA kiyA thA vaha itihAsa meM savA cirasmaraNIya rahegA / aise santa ko zatazaH praNAma / 5. bra0 guNakIrti guNakatti brahma jinadAsa ke ziSya the| ye svayaM bhI acche vidvAna the aura graMtha racanA meM ruci liyA karate the| abhI taka inakI rAmasItArAsa kI nAma eka rAjasthAnI kRti upalabdha huI hai jinake adhyayana ke pazcAt inakI vidvattA kA sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai| rAsa kA antima bhAga nimna prakAra hai zrI brahmacAra jiNadAsa tu, parasAda teha taNoe / mana vAMchita phala hoi tu, bolIi phisyu gharague // 36 // guNakIrati kRta rAsa tu, vistAru mani ralIe / bhAI dhanazrI zAnadAsa nu, puNyamatI niramatIra // 37 // gAvau ralI raMmi rAsa tu, pAvara riddhi vRddhie / mana vAMchita phala hoi tu, saMpaji nava niSie // 38 // 'rAmasItArAsa' eka prabandha kAvya hai jisameM kAvyagata sabhI guNa milate hai| yaha rAsa apane samaya meM kAphI lokaprima rahA thA isaliye isakI kitanI hI pratiyAM rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM meM upalabdha hotI hai / brahma jinadAsa kI racanAoM kI samakakSa kI yaha racanA nizcaya ho rAjasthAnI sAhitya ke itihAsa meM eka pramUlya niSi hai| 6. AcArya jinasena AcArya jinasena bha0 yaza:kotti ke ziSya the| inakI pramI eka kRti neminAya rAsa milI hai jise inhoMne saMvat 1558 meM javAcha nagara meM samApta kI thii| usa magara meM 16 ve tIthaMkara zAntinAtha kA caityAlaya thA usI pAvana sthAna para rAsa kI racanA samApta huI thii| neminAtha rAsa meM bhagavAna neminAtha ke jIvana kA 93 chandoM meM varNana kiyA gayA hai / janma, marAta, vivAha kaMkaraNa ko tor3akara vairAgya lene kI ghaTanA, kaivalya prApti Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaziSTa saMta 187 evaM nivAraNa ina sabhI ghaTanAoM kA kavi ne sAkSapta paricaya diyA hai / rAsa kI bhASA rAjasthAnI hai jisa para gujarAtI kA prabhAva jhalakatA hai| rAsa eka prabandha kAvya hai lekina isameM kAvyatva ke itane darzana nahIM hote jitane jIvana kI ghaTanAmoM ke hote haiM, isaliye ise kathA kRti kA nAma bhI diyA jA sakatA hai| isakI eka prati jayapura ke di0 jaina bar3A mA~dara teharapaMthI ke zAstra bhaMDAra meM saMgrahIta hai| prati meM 101"x4" prAkAra pAle 11 patra haiM / yaha prati saMvat 1613 popa sudi 15 kI likhI huI hai / . dha kA Adi anta bhAga nimna prakAra hai: Adi bhAga sArada sAmizi mAMgu mAne, tujha cAlaNaM cita lAgU vyAne / avirala prakSara Alu dAne, mujha muramya mani avizAMta re| gAuM rAjA ralIyAmA re, yAdavanA kula maMiNasAra re / nAmi nemIzvara jANi jyo re, tasu guNa puhuvi na lAbhi pAra re / rAjamatI vara ruyana re, navaha bhavaMtara magIya bhUtare / dazami duradhara tapa lIDa re, pATha karma caumI ANu ata re // antima bhAga zrI yazakirati sUrIna sUrIzvara kahIi, mahIpali mahimA pAra na lahI re / tAta rUpavara rasi nita vANI, sarapsa sakomala amoya sayAsI re / tAsa calaNaM cita lAiu re, gAiu rAi apUrava rAsa re| jinasena yugati karI de, teha nA vayaraNa taNau valI vAsa re // 21 // jA lagi jalanidhi nasinI re, bA lagi acala meri giri dhI re / jA gayA mariNa caMdani sura, tA lagi rAsa rahU bhara kari re / pragati sahita yAdava taNa re, mAva sahita bhAsi nara nAri / tehani prAya hosi ghaNo re, pApa taraNa karasi parihAra re // 92 / / caMdra vAsa saMbacchara koSi, gaMdhANa puNya pAsi dIji / mAgha sudi paMcamI bhaNI ji, guruvAri siddha yoga ThavIjire / jAvA nayara agi jAzIi re, tIrthakara balI kahIM sAra re| zAMtinAtha tihA~ solamure; kasyu. rAma teha bharaNa majhAra re / / 93 / / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaMna sata vyaktitva evaM kRtit 2.88 7. brahma jIvandhara brahmajIvaMbara bha0 somakItti ke praziSya evaM bha0 yazaHkIti ke ziSya the| somakItti kA paricaya pUrva pRSThoM meM diyA jA cukA hai| isake anusAra bra0 jIvaMdhara kA samaya 16 vIM zatAbdi honA caahie| abhI taka isakI eka 'ThANA veli' kRti hI prApta ho sakI hai anya racanAoM kI khoja kI atyadhika AvazyakatA hai / guThAraNA veli meM 28 chanda hai jisakA antima caraNa nimna prakAra hai / caudi guNaThANAM suNyA je madhdhA zrIjitarAha jI, suranara vidyAdhara sabhA pUjIya vadIya pAya jI / pAya pUjI manahara jI bharata rAjA saMca, prayodhyApurI rAja karavA sayala sajjana parava / vidyA gaNavara udaya bhUdhara nitya prakaTana bhAskara, bhaTTAraka yazakIrati sevaka bhaNiya para // 22 // veli kI bhASA rAjasthAnI hai tathA isakI eka prati mahAvIra bhavana jayapura ke saMgraha meM hai / 8. dharmaM ruci 1 bha0 lakSmIcandra kI paramparA me do zrabhayacandra bhaTTAraka hue eka abhayacandra (saM0 1548) zrabhayananda ke guru the tathA dUsare abhayacandra na0 kumudacandra ke ziSya the| dUsare prabhayacandra kA pUrva pRSThoM meM paricaya diyA jA cukA hai kintu brahma dharmaruci prathama abhayacandra ke ziSya the| jinakA samaya 16 vIM zatAbdi kA dUsarA 'caraNa thA | isakI ba taka 6 kRtiyAM upalabdha ho cukI haiM jinameM sukumAlasvAmInI rAsa" sabase bar3I racanA hai| isameM vibhinna chandoM meM sukumAla svAmI kA caritra ti hai / yaha eka prabandha kAvya hai / yadyapi kAvya sargoM meM vibhakta nahIM hai lekina vibhinna bhAta chandoM meM vibhakta hone ke kAraNa sargoM meM vibhakta nahIM honA khaTakatA nahIM hai| rAsa kI bhASA evaM varNana zailI acchI hai / bhASA ko dRSTi meM racanA gujarAtI prabhAvita rAjasthAnI bhASA meM nibaddha hai / te dekho bhavamIta havI nAgabhI kahe tAta kava pAtiga eNe kIyA, paripari pAmaMda che ghAta / *********** 1. rAsa ko eka prati mahAvIra bhavana jayapura ke saMgraha meM hai / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavaziSTa saMta taba brAhmaNa kahe sundarI suzo tapo eNI bAta / jima AnaMda bahu upaje jaga mAhe cha vikhyAta // 2 // rAsa kI racanA ghoghA nagara ke candraprabha caityAlaya meM prArambha kI gayI thI aura usI nagara ke AdinAtha caityAlaya meM pUrNa huI thI 1 kavi ne apanA paricaya nimna prakAra diyA hai zrImUlasaMgha mahimA nilo ho, sarasvatI gaccha snngaar| balAtkAra gaNa nimaMlo ho, zrI padbhanandi bhavattAra re jI0 / / 23 / / teha pATi yuka guNanilo ho, zrI devendrakItti dAtAra / zrI vidyAnandi vidyAnilo ho, tasa paTTohara sAra re jiinaa24|| zrI mallibhUSaNa mahimAnino ho. teha kula kamala vikAsa / bhAskara mamapaTa teha taNo ho, zrI lakSmIcaMdra richaru vAsare jI0 // 25 // tasa gApati jagi jAgiyo ho, gautama sama avatAra | zrI prabhayacandra vadhAraNIdhe ho, mAna taNe maMDAra re jIvA / / 26 / tAsa ziSya bhariNa rubar3I ho, rAsa kiyo me sAra 1 sukumAla no bhAbai jaTTho ho, suragatA puNya apAra re 10 // 24 / / kyAli pUjAni navi koya ho, navi kIyu kavitAbhimAna / karmakSaya kAragaDa kIyu ho, pAMmavA yali rUizAna re jI0 // 28 / / svara padAkSara vyaMjana hIno.ho, mai kIyu hoyi paramAdi / sAdhu tamho sodhi lenA ho, kSamitavi kara jo Adi re jI // 29 / / zrI ghoSA nagara sohAgaraNa ho, zrIsaMghaya ro dAtAra / tyAlA choi bhAmaraNa ho, mahotlava dina dina tAra re jI0 // 30 // kAntri kI anya kRtiyoM ke nAma nimna prakAra haiM 1. poharamAsA gIta, 2. vaziyaDA gota 3. mINAre gIta 4. arahaMta gIta 5. jinavara tInatI 6. prAdijina vinatI 7. pada evaM gIta Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 6. maTTAraka zramayanandi bhaTTAraka prabhayacandra ke pazcAt abhayanandi bhaTTAraka pada para abhiSikta hue / ye bhI apane guru ke samAna hI lokapriya bhaTTAraka the, zAstroM ke jJAtA the, vidvAn ye aura upadeSTA the / sAhitya ke premI the / yadyapi abhI taka unakI koI mahatvapUrNa racanA nahIM upalabdha ho sakI hai lekina sAgavAr3A, sUrata evaM rAjasthAna evaM gujarAta ke anya zAstra maNDAroM meM saMbhavataH inakI anya racanA bhI mila ske| eka gIta meM inhoMne apanA paricaya nimna prakAra kiyA hai rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtisva abhayacandra vAdendra ha.. anaMta guNa nidhAna / tAsa bhATa prayoja prakAsana, abhayanandi suri bhAga / ******* zramayanaMdI vyAkhyAna karatA, prabhemati me thala pAsu / caritra zrI vAI to upadeze jJAna kalyANaka gAu // unake eka ziSya saMyamasAgara ne inake sambandha meM do gIta likhe haiM / gItoM ke anusAra jAlApura ke prasiddha baberavAla zrAvaka saMghavI prAsavA evaM saMghavI rAma ne saMvat 1630 meM inako bhaTTAraka pada para abhiSikta kiyaa| ve gaurava evaM zubha deha vAle yati the- kanaka kAMti zobhita tasa gAta, madhura samAna survAraNa jI / madana mAna mardana paMcAnana, bhAratI gaccha sanmAna jI / zrI abhayana nvisUrI paTTa ghuraMdhara, sakala saMgha jayakAra jI / sumatisAgara tasa pAya praNameM, nirmala saMyama dhArI jI || 9 || 10. brahma jayarAja brahma jayarAja bha0 sumatikItti ke praziSya evaM ma0 guNakIrti ke ziSya the / saMvat 1632 meM bha0 guNakIti kA paTTAbhiSeka haMgarapura nagara meM bar3e sAtha kiyA gayA thaa| guru chanda meM isI kA varNana kiyA gayA hai| meM deza ke sabhI prAntoM se zrAvaka gaNa sammilita hue meM kyoMki usa sumatikatti kA deza meM acchA sammAna thA / saMvat solomi, vaizAkha kRSNA supakSa | dazamI sura guru jAtiya, lagana lakSa subha dana | utsAha ke paTTAbhiSeka samaya ma0 wil no 1. isako prati mAvIra bhavana jayapura ke rajisTara saMsthA 5 pRSTha 145 para likhI huI hai / 1 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSTa saMta. 161 siMhAMsaragarUpA taNi, visAr2yA guru saMta / zrI sumatikotti sUri rigaM marI, DhAlyA kubhaM mahaMta / zrI guNakItti yatIndra caraNa sevi nara nAri, zrI guraNakokti yasIdraM pApa tApAvika haarii| zrI guNakItti yatIndra jJAnadAnAdika dAyaka, zrI guNakItti yatIndra, cAra saMghASTaka nAmaka / sakala yatIzvara maMharaNo, zrImatikIti paTTodharaNa / jayarAja brahma evaM vadati zrIsakalasaMgha maMgala kararasa / / iti guru chanda 11. sumatisAgara sumasisAgara ma0 amayanandi ke ziSya the| ye brahmacArI the tathA apane guru ke saMgha meM hI rahA karate the| prabhayanandi ke svargavAsa ke pazcAt ye bha0 ratnaphIti ke saMgha meM rahane lge| inhoMne abhayanandhi evaM raramakItti donoM bhaTTArakoM ke staSana meM gIta likhe haiN| inake eka mIta ke anusAra abhayanandi saM0 1630 meM bhaTTAraka gAdI para baiThe the / ye pAgama kAthya, purANa, nATaka evaM chaMda zAstra ke vettA the| saMvat solasA trisa saMvacchara, baMzAkha sudI trIva sAra jI / abhayanandi gaura pATa thApyA, rohiNI nakSatra zanivAra jI // 6 / / Agama kAvya purANa sulakSaNa, taka nyAya guru jANe jii| chaMda nATika pigala siddhAnta, pRthaka pRthaka bakhANe jI // 7 // sumatisAgara acche kavi the| inakI aba taka 10 sadhu racanAeM upalabdha ho cukI haiM jinake nAma nimna prakAra hai 1. sAdharamI gIta 2-3 hariyAla veli 4-5 ranamatti gIta 6. abhayanandi gIta 7. gaNadhara donatI 8. masArA pArzvanAtha gIta 6. nemivaMdanA 10. gIta ukta samI 'racanAyeM kAvya evaM bhASA kI dRSTi se acchI kRtiyAM haiM eka udAharaNa dekhiye Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jana saMta : vyaktitva evaM tira Ujala pUnima caMdra sama, 'jasa rAjImatI jAmi hoii| Ujalu sohaI abalA, rUpa rAmA joh| . majala mukhavara bhAminI, sAye mukha taMbola / .. ujala kevala nyAna jAnU, jIva bhava kalola / / kajalu rupAnu bhallu, kaTi sUtra rAjula dhAra / ala darzana pAlatI, dukha nAsa jaya sukhakAra / ne mivaMdanA samaya--sumatisAgara ne abhayanandi evaM ratnakIti donoM kA zAsana kAla dekhA thA isaliye inakA samaya saMbhavata; 1600 me. 1665 taka honA cAhie / 12. brahma gaNeza gaNeza ne tIna santoM kA ma0 ratnanIti, meM kumudacanda ya bha0 abhayaM canda kA zAsanakAla dekhA thaa| ye tInoM hI bhaTTArakoM ke priya ziSya the isaliye inhoMne bhI ina bhaTTArakoM ke stavana ke rUpa meM paryApta gIta likhe haiN| vAstava meM brahma gaNeza jaise sAhityikoM ne itihAsa ko nayA moDa diyA aura unameM apane gurujanoM kA paricaya prastuta karake eka bar3I bhArI kamI ko pUrA kiyaa| baM gaNeza ke aba taka karIba 20 gIta evaM pada prApta ho cuke haiM aura sabhI pada evaM gIta inhIM santoM kI prazasA meM likhe gaye haiN| do pada 'tejAbAI kI prazaMsA meM bhI li.ga / tejAbAI usa samaya kI acchI zrAvikA thI tathA ina santoM ko saMgha nikAlane meM vi. sahAyatA detI thii| 13. saMyamasAgara me bhaTTAraka kumudacandra ke ziSya the / ye brahmacArI the aura apane gura. ko sAhitya nirmANa meM yoga diyA karate the / ye svayaM bhI kaSi the / inake aba taka kitane hI pada evaM gIta upalabdha ho cuke haiN| inameM nemigIta, pItalanAthagIta, gRNAvali gIta ke nAma vizeSataH ullekhanIya hai| apane anya sAthiyoM ke samAna inhoMne bhI kumudacandra ke stavana evaM prazaMsA ke rupa meM gIta evaM pada likhe haiN| ye sabhI gIta evaM pada itihAsa kI dRSTi se atyadhika mahattvapUrNa haiN| 1. bha. kumubacandra gIta 2. pada (prAyo sAhelaDIre saha mili saMge) 3. , (sakala jina praNAmI mAratI samarI) Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaziSTa saMta 4. nemigota 5. 14. zivanakIrti zItalanAtha gota 6. gIta | 7. jhurAvalI gota viSaya tribhuvanakIta maTTAraka udayasena ke ziSya the| udayasena rAmasenAnvaya tathA somakIti kamalakIti tathA yazaHkoti kI paramparA meM se the| inakI aba taka jo rarAsa evaM jambUsvAbhIrAsa ke do racanAyeM milI haiM / jIvaMdhararAsa ko kavi ne. kalpavallI nagara meM saMvat 1606 meM samApta kiyA thaa| isa sambandha meM grantha kI antima prazArita dekhiye - naMdIyaca gacha majhAra, rAma sendAnvayi havA | zrI somakorati vijayasena, kamalakIrati yazakIrati havau // 150 // teha pATi prasiddha cAritra mAra dhuraMdhuro | P bAthIma bhaMjana vIra zrI udayasena sUrIzvaze // 51 // praNamIya ho guru pAya, tribhuvanakIrati isa bInavada / yo ta guNagrAma, nero kAMI vAMchA nahIM // 15 // kalpavallI majhAra, saMvat sola chahottari / rAma ra manohAri riddhi yo saMghaha dhari // 51 // 13 duhA jIvaMdhara muni tapa karI, puhutu siva pada ThAma / tribhuvanakIrati isa vInavai, deyo taha ma guNagrAma / / 14 / / // va / / ukta rAsa kI prati jayapura ke terahapaMthI bar3A mandira ke zAstra bhaMDAra ke eka guTake meM saMgrahIta hai| rAsa guTake ke patra 129 me 151 taka saMgrahIta hai / pratyeka patra meM 69 paMktiyAM tathA prati paMkti meM 32 akSara hai| prati saMvata 1643 pauSa vadi 11 ke dina Asapura ke zAntinAthAlaya meM likhI gayI thii| prati zuddha evaM spaSTa hai / prastuta rAsa meM jIvaMdhara kA carita varNita hai| jo pUrNataH romAJcaka ghaTanAoM Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva se yukta hai| jIvandhara anta meM muni banakara ghora tapasyA karate haiM aura nivAraNa prApta karate haiN| bhASA-- racanA kI bhASA rAjasthAnI hai jisa para gujarAtI kA prabhAva hai| rAsa meM dUhA, caupaI, vastubandha, chaMda DhAla evaM rAgoM kA prayoga kiyA gayA hai| jambUsvAmIrAsa tribhuvanadhIti ko dUsarI racanA hai| kavi ne ise saMvat 1625 meM janAchanagara ke zAntinAtha caityAlaya meM pUrNa kiyA thA jaisA ki nimna antima pazca meM diyA huA hai saMvat, sola paMcavIsi javAcha nayara majhAra / bhuvana zAMti jinavara tariNa, racyu sasa manohAra // 16 // prastuta rAsa bhI usI guTaka ke 162 se 190 taka patroM meM lipi baddha hai| viSaya rAsa meM jambUsvAmI kA jIvana carita ANata hai ye mahAvIra svAmI ke pazcAt hone vAle antima kevalI haiM / inakA pUrA jIvana prAkarSaka hai / ye zreSThi putra the apAra vaibhava ke svAmI evaM cAra sundara striyoM ke pati the / mAtA ne jitanA adhika saMsAra meM inheM phaMsAnA cAhA utanA hI ye saMsAra se virakta hote gaye aura anta meM eka dina sabako choDa kara muni ho gaye tathA ghora tapasyA karake nirvANa lAma liyA / bhASA--- rAsa kI mASA rAjasthAnI hai jisa para gujarAtI kA prabhAva hai / marNana zelI acchI evaM prabhAvaka hai / rAjagrahI kA varNana dekhiye... deza madhya manohara prAma, nagara rAja graha uttama ThAma / gaDha mana mandira pola pagAra, cauTA hATa taraNu nahiM pAra // 13 // . dhanavaMta loka dosi tihAM gharaNA, sajjana lopha taNI nahIM maNA / durjana loka na pIsi ThAma, cora upaTa nahIM tihA~ tAma // 14 / / ghari ghari vAjita vAji bhaMga, ghira ghira nArI dhari mani raMga / ghari ghari uchava dosi sAra, eha saha puNya taraNu vistAra / / 15 / / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaziSTa saMta 195 15. bhaTTAraka sammAnanda (pazama) ye bha. sakalacandra ke ziSya the / inakI abhI eka racanA 'caubIsI' prApta huI hai jo saMvat 1676 kI racanA hai| isameM 24 tIrthakara kA guNAnuvAda hai tathA antima 25 veM padya meM apanA paricaya diyA huA hai / racanA sAmAnyataH acchI hai antima padya nimna prakAra hai: saMvat sola chottare kavitta racyA saMghAre, paMcamIzu zukravAre udeSTha vadi jAna re / mUlasaMgha guNacandra jinendra sakalacandra, maTTAraka ratnacandra buddhi gacha bhAMgare / tripuro puro pi rAja svatoM ne to amarAja, bhAmosyo molata rAja tripuro bAsAgare / pIcho chAju tArAcadaM, chItaravacaMda, tAu kheto devacaMda ehu' kI kalyANa re / / 25 / / 16. brahma ajita brahma ajita saMskRta ke acche vidvAna the| ye golazRgAra jAti ke zrAvaka the| inake pitA kA nAma bIrasiMha evaM mAtA kA nAma pIthA thaa| brahma ajita bhaTTAraka surendrakIti ke praziSya evaM bhaTTAraka vidyAmandi ke ziSya the| ye brahmacArI the aura isI avasthA meM rahate hue inhoMne bhRgukacdanapura (mahauca ) ke neminAtha caityAlaya meM hanumaccarita ko samApti kI thii| isa carita kI eka prAcIna prati Amera zAstra maNDAra jayapura meM saMgrahIta hai| hamumaccarita meM 12 sarga haiM aura yaha apane samaya kA kAphI loka priya kAvya rahA hai| brahma ajita eka hindI racanA 'haMsAgIta' bhI prApta huI hai| yaha eka upadezAtmaka prathavA dikSAprada kRti hai jisameM 'haMsa' ( AtmA ) ko saMbodhita karate hue 37 padya haiM / gota kI samApti nimna prakAra kI hai 1. surenakotiziSyavidyAnaM dhanaMgamavanekapaMDita: kalAdhara / stadIya vezanAmavApyayoSamAzritto jiteMdriyasya bhaktitaH // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1t rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva rAsa haMsa tilakA eha, jo bhAvada da citta re haMsA / zrI vidyAnaMdi upadesija, boli brahma prajita re haMsA / / 37|| haMsA tU kari saMyama, jama na paDi saMsAra re haMsA / / brahma ajita 15 vo zatAbdi ke vidvAn santa the / 17, AcArya narendrakIrti ye 17 vIM zatAbdi ke santa the| bhabAdibhUSaNa evaM bha. sakalabhUSaNa donoM hI santoM ke ye ziSya the aura donoM ko hI ina para vidoSa kRpA thii| eka bAra vAdibhUSaNa ke gyi ziSya brahma nemidAsa ne jaba inase 'sagAprabandha' likhane kI prArthanA kI to inhoMne unakI icchAnusAra 'sagara prabandha' kRti ko nibaddha kiyA / prabandha kA racanAkAla saM0 1646 pAsoja sudI dazamI hai| saha kavi kI eka pracchI racanA hai| prAcArya narendra kItti kI hI dUsarI racanA 'tIrthakara cInImanA chappaya' hai| isa meM kavi ne apane nAmollekha ke atirikta anya koI paricaya nahIM diyA hai| donoM hI kRtiyAM udayapura ke zAstra bhaNDAroM meM saMgrahIta hai| --- --- ranMwu-.-- golagAra aze napti dinamaNi borasiMho vipazvisa / bhAryA pIyA pratItA tanuvidito brahma dokAbhito'bhUta / / 2. bhaTTAraka vidyAmandi balAtkAragaNasUrata zAkhA ke bhaTTAraka the / bhaTTAraka sampradAya para saM0 194 teha bhavana mohi rahA caumAsa, mahA mahotsava pUrNa asa | zrI bAvibhUSaNa dezanAM sudhA pAna, kIrati AbhamanA / / 16 / / ziSya brahma nemidAsaja rANI, vinaya prArthanA dekhI ghaNo / sUri narendra kIrati zubha rUpa, sAgara pravandha raci rasa kapa | // 20 // malasaMgha maMDana munirAdha, phaliphAli le gaNadhara pAya ! mumatiphorati gachapati avadhIta,, tasa gurU bodhava jaga vikhyAta / / 21 // sakalabhUSaNa sUrIdapara beha, kali mAhi jaMgama tIratha teha / te coe gurU pada kaMja mana dhari, narendrakIrati zubha racanA karI // 22 // saMdata solAchitAli sAra, Asoja sudi dazamI budhava ra / saMgara pravandha racyo manaraMga, ghisa nako kA sAyara gaMga / / 2 / / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavaziSTa saMta 18. kalyANa kIrti ___ kalyANakotti 17 vIM zatAbdI ke pramukha jaina santa devakIti muni ke ziSya the / kalyAgAkrIti bhIlohA grAma ke nivAsI the / vahAM eka vizAla jaina mandira thA / jisake 52 zikhara the aura una para svarNa kalaza suzobhita the / mandira ke prAMgaNa meM eka vizAla mAnastaMbha thA / isI mandira meM baiThakara kavi ne cArudatta prabandha kI racanA kI thii| racanA saMvat 1692 mAsoja zuklA paMcamI ko samApta huI thii| kathi ne ukta varNana nimna prakAra kiyA hai| cArudata rAjAni putyi bhaTTAraka sUkhakara sukhapha ra somAgi ati vicakSA / vAdivArasA kezarI bhaTTAraka zrI padamanaM di caraNa raja sevi hAri / / 10 / / e saha re gaLa nAyaka praNami kari, devanI gati muni nija guru manya dharI / dhari citta caraNe nama kalyANa kIrati' ima bhrinn| cArUdatta kamara prabadha racanA racimi Adara ghaNi // 11 // rAya deza madhyi re jilou u vA~sa, nija racanAMsi re haripurini hmii| hA amara kumArani, tihAM dhanapati vitta vilasae / prAzAda pratimA jina mati kari sukRta sAMcae / / 12 / / sukRta saMcire yata bahu mAcAra, dAna mahochava re jina pUjA kari / kari uchava' gAna gaMnava caMdra jina prasAdae / bAvana sikhara sohAgaNI dhvaja kanaka kalaza vimAlae // 13 // maMDapa madhire samavasaraNA sohi, zrI jinavida re manohara mana mohi / mohi jana mana prati unnata mAnasthaM visAlAe / tihAM vijaya vikhyAta sunvara jina sAsana rakSa pAyalaye // 14 // tihAM comAsike racanA kari solavANugire :1612: Aso anusari / anusari Aso zukla paMcamI zrI gurucaraNa hRdayadhari / kalyANako rati kahi sajjana bharako muNo Adara kari / / 15 / / brahA Adara brahma saMdhajItaNi vinayasahita sukhakAra / te dekhi cArUdattano prabaMdha racyo manohara // 1 // kavi ne racanA kA nAma 'cArUdattarAma' bhI diyA hai| isako eka prati Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jana saMta : vyaktitva evaM kRtitva jayapura ke di0 jaina mandira pATodI ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| prati saMvat 1733 kI likhI huI hai| kavi ko eka aura racanA 'laghu vAhavali baila' tathA kucha sphuTa pada bhI mile haiN| isameM kavi ne apane guru ke rUpa meM zAntivAsa ke nAma kA ullekha kiyA hai| yaha racanA bhI acchI / dasA isameM poka cha, i. upayoga huA hai : cA kA antima chanda nimna prakAra hai-- bharatesvara bhAvIyA nAmyUnija vara zIsa jii| stayana karI ima jaMpae,hUM kiMkara tu Isa jI / Iza tumani choDI rAja majhani' ApIDa / ima kahImadira gayA sundara zAna bhubane vyApIu / zrI kalyANakIrati somamUrati caraNa sevaka ima bhariNa / zAMtidAsa svAmI bAhubali saraNa rAkhu majha tahma tariNa / / 6 / / 16. bhaTTAraka mahIcandra ___ maTTAraka mahIcandra nAma ke tIna bhaTTAraka ho cuke haiM / inameM se prathama vizAlakItti ke ziSya the jinakI kitanI hI racanAyeM upalabdha hotI hai| dUsare mahIcaMdra maTTAraka vAdicandra ke ziSya the tathA tIsare ma0 sahasramItti ke ziSya the| labAMkuza chappaya ke kavi bhI saMbhavataH vAdicandra ke hI ziSya the / 'neminAtha samavadhAraNa vidhi' udayapura ke khandelavAla maMdira ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai usameM unhoMne apane ko bha0 yAdicandra kA ziSya likhA hai / dhI mUlasaMghe sarasvatI gaccha jANo, balAtakAra gaNa bakhANoM / zrI vAdicandra mane ANoM, zrI nemIzvara caraNa nmesuu||32|| tasa pATe mahIcandra guru zrApyo, deza videza jaga bahu vyaapyo| zrI nemIzvara caraNa namesU // 33 // ukta racanA ke atirikta ApakI 'AdinAthavinati' 'Adityatrata kathA' Adi racanAyeM aura bhI upalabdha hotI hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaziSTa saMta 166 'lavAMkuza chappaya' kavi kI sabase bar3I racanA hai| isameM chappaya chanda ke 70 padya haiN| jinameM rAma ke putra lava evaM kuza ko jIvana gAthA kA varNana hai / bhASA rAjasthAnI hai jisa para gujarAtI evaM marAThI kA prabhAva hai| racanA sAhityika hai tathA usameM ghaTanAoM kA acchA varNana milatA hai| ise hama lanDakAvya kA rUpa de sakate haiM / kathA rAma ke laMkA vijaya evaM ayodhyA Agamana ke bAda se prArambha hotI hai| prathama gadya meM kavi ne pUrva kathA kA sArAMza nimna prakAra diyA hai| ke ahani kaTaka meli raghupati raNa calyo / rAvaNa rasA bhUmIya paDyo, sAyara jala chalyo / jaya nilAna bajAya jAnakI nija ghara bariMNa dazaratha suta korati bhuvanatraya mAMhi bakhAnI / rAma lakSmaNa ema jItine, nayarI ayodhyA AvayA / macandra kahe eka punya thieDA, bahu pare cAmayA // 1 // eka dina rAma sItA baiThe hue vinoda pUrNa bAteM kara rahe the| itane meM sItA ne apane svapna kA phala rAma se puuchaa| isake uttara meM rAma ne usake do putra hoMge, aisI bhaviSyavANI kii| kucha dinoM bAda sItA kA dAhinA netra phar3akane lagA / isase unheM bahuta cintA huI kyoMki yahI netra pahile jaba unheM rAjyabhiSeka ke sthAna para banavAsa milA thA taba bhI phar3akA thA / eka dina prajA ke pratinidhi ne Akara rAma ke sAmane sItA ke sambandha meM nagara meM jo carcA thI usake viSaya meM nivedana kiyA / isako suna kara lakSmaNa ko bar3A krodha prAyA aura usane talavAra nikAla lI lekina rAma ne bar3e hI dhayaM ke sAtha sArI bAtoM ko sunakara nimna nirNaya kiyA / sadA raho AtA ta meM chAnA / keno nahi che vAloka apavAda janAtA / sAva huvu loka nahIM koI nizcaya jAne / yA tadvA ka teja khala jana saha mAneM / emavicAra karI tadA nija prapavAda nivAravA senApati ra jor3ine lar3a jAvo vana ghAlavA ||7|| sItA ghanaghora vana meM akelI chor3a dI gaI / vaha roI cillAI lekina kisI ne kucha na sunA / itane meM puMDarIka yuvarAja 'vajrasaMgha' vahAM bhAyA / sItA ne apanA paricaya pUchane para nimna zabdoM meM namra nivedana kiyA / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva sItA kahe sana sAta tAta to janakA hamArI / mAmaMDala mula bhAta diyara lakSmaNa bhaTa saarii| teha tamgoM baDa bhrAta nAtha te mujhano jAno / jagamA je vikSAta tehI mAnanI mAno / ehava vacana sAbhalI kahe, bahIna bhAva ju mujha pare / bahu mahotsava AnaMda karI sItA ne prAne ghare / / 10 / / kucha dinoM ke bAda sItA ke do putra utpanna hue jinakA nAma laya evaM kuza rakhA gayA / ve sUrya evaM candramA ke samAna the| unhoMne vidyAdhya mana evaM zAstra saMcAlana donoM kI zikSA prApta kI / eyA dina ne baiThe hue the ki nArada RSi kA vahAM Agamana huyA / lava kRza vArA rAma lakSmaNa kA vRttAnta jAnane kI icchA prakaTa karane para nArada ne nimna zabdoM meM varNana kiyaa| kaurA gAMma kuNa ThAma pUjyane kaho mujha Agala / teba hApi kaheM che pAta deza nAme meM kozala / nagara pradhauyA ghanIyaMhA iscAra manohara / rAjya kare dazaratha cAra suta nehanA sundara / rAjya bAppu jaba bharata ne banadAsa jatha porA mane / satI sItala lakSmaNa samo sola parata daMDaka bane / / 2 / / tava dazavadanoM harI rAmanI rANi siitaa| yuddha karIsa jathayA rAma lakSmaNa do bhrAtA / / haNumaMta sugrIva ghaNA sahakArI kISA / ke viyAghara tanA dhanI te sAthai lodhA / / yuddha karI rAvaraNa haNI sItA laI ghara prAvayA / mahIcandra kahe taha punya thI jagamAhi jasa pAmayA // 26 // sItA paradhara rahI teha thI thayo apavAdaha / rAme mUkI bane kIdho te mahA pramAdaha // rodana kare bilApa ekalo jaMgala jahaH / vanajaMgha nRpa eha punya thi Ayo te have / / bhagani kari ghara lAnyo tehaSi tumha do sUta pryaa| bhAgye eha pada pAmayA vanajaMgha pada prAmayA // 27 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaziSTa saMta 201 binA aparAdha hI rAma dvArA sItA ko chor3a dene kI bAta sunakara saba kuza bar3e krodhita hue aura unhoMne rAma se yuddha karane kI ghoSaNA kara dii| sItA ne unheM ahUta samajhAyA ki rAma lakSmaNa bar3e bhArI yoddhA hai, unake sAtha hanumAna, sugrIva evaM vibhISaNa jaise vIra haiM, unhoMne rAvaNa jaise mahAparAkramI yoddhA ko mAra diyA hai isaliye unameM yuddha karane kI prAvazyakatA nahIM hai lekina unhoMne mAtA kI eka bAta na sunI aura yuddha kI taiyArI kara dii| lAkhoM senA lekara ve prayodhyA kI ora cale / sAketa nagarI ke pAsa jAne para pahile unhoMne rAma ke darabAra meM apane eka dUta ko bhejA / lakSmaNa aura dUta meM khUba vAdavivAda humA / kavi ne isakA acchA varNana kiyA hai / isakA eka varNana dekhiye / dUsa bAta sAmali kope kaMpyo te lakSmaNa, eha bala pAlpo koNa lekhave nahi hamane paraNa / rASaNa maya mAyo teha thiye kuNA adhiko, vanajaMghate korA kahe dUta te che ko / / dUta kahe re sAMbhalo lava kuza no mAturalo, jagamA jehanA kAma che jAne mAha kebha sAsulA / / 6 / / donoM senAoM meM ghanaghora yuddha huA lekina lakSmaNa kI senA una para vijaya prApta na kara sakI / anta meM lakSmaNa ne caka Ayudha calAyA lekina baja bhI unakI pradakSiNA dekara vApisa lakSmamA ke pAsa hI A gyaa| itane meM hI vahAM nArada RSi mA gaye aura unhoMne ApasI galata phahamI ko dUra kara diyaa| phira to lava kRza kA ayodhyA meM zAnadAra svAgata hunA aura nItA ke caritra kI apUrva prazamA hone lgii| vibhISaNa prAdi sItA ko lene gye| sautA unheM dekhakara pahile to bahuta krodhita huI lekina kSamA mAMgane ke pazcAta unhoMne unake sAtha ayodhyA lauTane kI svIkRti de dI 1 ayodhyA mAne para sItA ko rAma ke prAdezAnusAra phira agni parIkSA denI par3I jisameM vaha pUrNa saphala huii| prAkhira rAma ne sIsA se kSamA mAMgI aura usase ghara calane ke liye kahA lekina sItA ne sAdhvI banane kA apanA nizcaya prakaTa kiyA aura satyabhUSaNa kevalI ke samIpa AryikA ana gaI tathA tapasyA karake svarga meM calI gii| rAma ne bhI nirvANa prApta kiyA tathA anta meM laya aura kuza me bhI mokSa lAbha kiyaa| bhASA maTTIcandra kI isa racanA ko hama rAjasthAnI DiMgala bhASA kI eka kRti kaha sakate hai / jisama kI pramukha rakamA kRSNa sarimayI beli ke samAna hai isameM bhI Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva zabdoM kA prayoga hunA hai| yadyapi chappaya kA mukhya rasa zAnta rasa hai lekina bAve se adhika chaMda dhIra rasa pradhAna haiM / zabdo ko adhika prabhAvazIla banAne ke liye casyo, chalyo, pAmayA. lAjyA, Anyo, pAnyo, pAyA, calyo,namyAM, upasamyAM, bolyA Adi kriyAoM kA prayoga huA hai| "tuma" "hama" ke sthAna para tuhma, ahma kA prayoga karanA kadhi ko priya hai / hiMgala bolI ka kucha paMca nimna prakAra / / raNa nisANa vajAya sakala saMnyA tava melii| caDyo divAje kari kaTaka kari daza diza bhelI // hasti turaMga masUra bhAra kari zeSaja shNko| khagAdika hathiyAra dekhi ravi zazi paNa kaMpyo / pRthvI nAMdolita thaI chatra camara ravi chAdayo / pRthu rAjA ne care kaho, vyAghra rAma tave prAvo 1 // 15 // rU'dhyA meM prasavAra haNIgaya varani bNttaa| ratha kI dhApa kUcara haNI balI hayanI ghaTA / / lava kuza yuddha dekha dazoM dizi nAThA jAye / pRthurAjA bahu bar3he lohi paNa jumati na pAve // vana jagha nRpa dekhatoM bala sAye bhAgo yA / phula sIla hIna keto jite pRthu rA page pakhayo tadA // 2 // 20, brahma kapUracanda brahma kapuracanda muni gRNacandra ke ziSya the| ye 17 vIM zatAbdi ke antima caraNa ke vidvAna the| aba taka inake pAzrvanAtharAsa evaM kucha hiMdI pada upalabdha huye haiM / inhoMna rAsa ke anta meM jo paricaya diyA hai, usameM apanI guru-paramparA ke atirikta Anandapura nagara kA ullekha kiyA hai, jisake rAjA jasavantasiMha zre tayA jo rAThauDa jAti ke ziromaNi the / nagara meM 36 jAtiyAM sukhapUrvaka nivAsa karatI thii| usI nagara meM UMce-Uce jaina mandira the / unameM eka pArzvanAtha kA mandira ghA sambhavataH usI mandira meM baiThakara kavi ne apane isa pAsa kI racanA kI thii| pArzvanAtharAga kI hastalikhita prati mAlapurA, jilA ToMka ( rAjasthAna ) . ke caudhariyoM ke vi. jaina mandira ke zAstra-bhaNDAra meM upalabdha huI hai| yaha racanA eka guTake meM likhI huI hai, jo usake patra 14 se 32 taka pUrNa hotI hai| racanA rAjasthAnI bhASA meM nibaddha hai, jisameM 166 padya hai| "rAsako pratilipi bAI Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ J - vaziSTa saMta 203 ratnAI kI ziSyA zrAvikA pAravatI gaMgavAla ne saMvat 1722 mito jeTha budI 5 ko samApta kI thii| zrImula jI saMgha bahu sarasvatI gachi / mI jI munivara bahu cArita svacha || vahAM zrI nemacanda gachapati bhayo / tAsa ke pATa jima saume jo bhArata // zrI jasako rati munipati bhayo / jAgo jI tarka prati zAstra purANA // zra0 159 / / lAsa ko ziSya muni adhika ( pravIna ) / paMca mahAvrata syo nita lIna || teraha vidhi cArita dhara 1 dhyaMjana kamala vikAsana banda || zAna go ima jisI avi munivara pragaTa sumi zrI 'le canda || zrI || 160 // sAsu tara siSi paMDita kapura jI canda | kIyo rAsa citi dharivi AnaMda || jiena kaha mujha grarUpa jI mati / jasi vidhi dekhyA jo zAstra-purANa |1 budhajana dekhi ko mati hasaM / saMso jo vidhi meM kIyo jI bakhArA || zrI / / 161 / / solAsa~ sattArAce mAmi vaisAkha / paMcamI tithi suma ujala pAkhi // nAma nakSatra AdrA bho / bAra bRhaspati adhika pradhAna // rAsa kIyo dAmA suta taNo / svAmI jI pArasanAtha ke thAna || zrI0 // 162 // mahI deta ko rAjA jI jAti rAThora / sakala jI chatrI yA sirimoTa || Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva nAma jasavaMtasiMgha sasu taNo / tAsa AnaMdapura nagara pradhAna // poriNa chattIsa lolA kareM / so jI jaise ho indra vimAna || zrI0 // 163 // somo jI tahAM jINa bhavaraNa uttaMga | maMDapa dedI jI adhika amaMga || jiraNa taraNA biMba somaM malA / jo nara vaMde mana vacakAi // dukha kalesa na saMcare / tIsa gharA nava nidhi thiti pAi // zrI0 // 164 // isa rAsa kI racanA saMvat 1697, vaizAkha sudI 5 ke dina samApta huI thI, jaisA ki 162 meM patha meM ullekha AyA hai / rAsa meM pArzvanAtha ke jIvana kA padya - kathA ke rUpa meM bana hai| kamara ne pArzvanAtha para kyoM upasarga kiyA thA, isakA kAraNa batAne ke lie kavi ne kamaTha ke pUrva-bhava kA bhI varNana kara diyA hai| kathA meM koI camatkAra nahIM hai| kavi ko use prati saMkSipta rUpa meM prastuta karanA thA sambhavata: isIlie usane kisI ghaTanA kA vizeSa Teja nahIM kiyaa| pAzvanAtha ke janma ke samaya mAtA-pitA dvArA utsava kiyA gyaa| manuSyoM na hI nahIM svarga se prAye huye devatAoM ne bhI janmotsava manAyA- aho nagara meM loka prati kare jI uchAha / kharce jo dravyaM mani adhika umAha // ghari ghari maMgala prati ghaNA, dhari ghari gAve jI gIta sucAra // saba jana adhika AnaMdiyA | vani jananI tasu jisa avatAra ||zrI0 // 124 // pArzvanAtha jaba bAlaka hI the| tabhI eka dina vana-krIDA ke lie apane sAthiyoM ke sAtha gaye / vana meM jAne para dekhA ki eka tapasvI paMcAgni tapa tapa rahA hai aura mati zruta evaM bAlaka pAne, jo tapasvI mithyAjJAna 1 apanI deha ko sukhA rahA hai / pravadhi- jJAna ke dhArI the, kahA- yaha Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aziSTa saMta 205 ke vazIbhUta hokara tapa kara rahA hai| sapasvI ke pAsa jAkara kumAra ne kahA tapasvI mahArAja ! Apane samyapha-sapa evaM mithyA sapa ke bheva ko jAne binA hI saMpanthA karanA prArambha kara diyA hai / isa lakar3I ko bhApa jalA to rahe haiM, lekina isameM eka sarpa kA joDA andara-hI-andara jala rahA hai| tapasvI yaha sunakara bar3A kuna humA mora usane kulhAr3I lekara lakar3I kATa kii| lakame kATane para usameM se mAye jale hue evaM sisakate hue sarpa evaM sapiNI nikale / kavi ne isakA sarala bhASA meM paraNaMna kiyA hai suriNa biratAMta boliyo jI kumaar| eha sapayugI navi taarnnhaar|| eha ajJAna tapa niti kre| suNi tahAM tApasI boliyo ema / / vita meM kona sapAnI ghaNe / kaho jI ajJAna tapa hama taso kema ||shrii0||139|| suNi jiraNavara tahAM boliyo jANi / loka tithi jAraNoM jI avadhi pramArie / suriNa re ajJAnI ho taapsii| bala cha jo kASTa mAjha sappaNI srp| te to jI bheda jANyoM nahIM / kara yo jo vRthA mana meM tumha dapaM ||shrii // 140 / / kari prati kopa kari gRho jI ThAra / kATha ho chadi kIyo tirA chaar| sarpago sapaM tahAM nisarayA / ardhe jI dagdha tahAM bhayo jI sarIra / / AkulA vyAkulA bahu kreN| kari kRpA bhAva jIrAvara varavIra |shrii0|141|| pAzvakumAra ne mauvana prApta karane para mAtA-pitA ne unase vivAha karane kA vaha kiyA, lekina unheM to bhAtmakalyANa abhISTa thA, isalie ve kyoM isa parvakara meM phaMsate / prAkhira unhoMne jima-dIkSA grahaNa karalI aura muni ho gye| eka dina jaba dhyAnamagna the, saMyogavaza udhara se hI vaha veva bhI vimAna se yA Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 rAjasthAna ke jana saMta : vyaktitva evaM kRtitva rahA thaa| pArtha ko sapasyA karate hue dekhakara usase pUrva mava kA aura smaraNa ho pAyA aura usane badalA lene kI dRSTi se masalAdhAra varSA prArambha kara dii| ve sarpasapiraNoM, jinheM bAlyAvasthA meM pAvakumAra ne bacAne kA prayatna kiyA thA, svarga meM deva-devI ho pAyege / unhoMne isa parva para upasarga dekhA, tava dhyAnastha pAzvanAtha para sapaM kA rUpa dhAraNa kara apane phaNa phailA diye / kavi ne isakA saMkSiSta varNana kiyA kiyA hai vana meM jI AI dho jimA (dhyaan)| thamyo jI gagani sura taraNo jI vimAna / / pUrava ripu adhika tahAM kopayo / kare jI upasarga jiraNa nai baDhna Ai / / kI vRSTi tahAM prati kreN| tahI kAmanI sahita Ayo ahirAi ||shrii0||153|| begi TAlyA upasarga asa (jAna)1 jiNa jI ne upano kevalajJAna // 21. harSakIrti harSakIpti 17 vIM zatAbdi ke kavi the| rAjasthAna inakA pramukha kSetra thaa| isa pradeza meM sthAna sthAna para bihAra nArake sAhityika eva prAkRtika jAti utpanna kiyA karate the / hindI ke ye acche vidvAna the| aba taka inakI caturgati veli, neminAtha rAjula gIta, nemIbaragIta, moraDA, pharmahiMDolanA, kI bhASA chahalezyAkayitta, Adi kitanI hI racanAyeM upalabdha ho cukI hai| ina sabhI kRtiyoM rAjasthAnI hai / inameM kAvyagata sabhI guNa vidyamAna hai| ye kavivara canArasIdAsa ke samakAlIna the / catugaMti veli ko inhoMne saMvat 1653 meM samApta kiyA thaa| kavi kI kRtiyAM rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM meM acchI saMkhyA meM milatI haiM jo inakI lokApriyatA kA ghotaka hai ! 22. bha. sakalabhUSaNa saphalabhUSaNa bhaTTAraka zubhacandra ke ziSya the tathA bhaTTAraka sumatikItti ke guru prAtA the| inhoMne saMvat 1627 meM upadezaratnamAlA kI racanA kI thI jo saMskRta kI acchI racanA mAnI jAtI hai / maTTAraka zubhacandra ko inhoMne pAnhavapurANa evaM karakaMDucaritra kI racanA meM pUrNa sahayoga diyA thA jisakA zubhacandra ne ukta Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaziSTa saMha 207 granthoM meM varNana kiyA hai| abhI taka inhoMne hindI meM kyA kyA racanAyeM likhI thI, isakA koI ullekha nahIM milA thA, lekina prAmera gAstra maNDAra, jayapura ke eka guTake meM inako laghu racanA 'sudarzana gIta,' 'nArI gIta' evaM enA pada upalabdha hRye haiN| sudarzana gIna meM seTha sudarzana ke caritra kI prazaMsA kA gaI hai| nArI gIta meM stro jAti se saMsAra meM vizeSa anurAga nahIM karane kA parAmarza diyA gayA hai| sakalabhUSaNa kI bhApA para gujarAtI kA prabhAva hai| racanAe acchI haiM evaM prathama bAra hindI jagata ke sAmane A rahI hai / 23. muni rAjacandra rAjacandra muni the lekina me kisI bhaTTAraka ke ziSya the athavA svatantra rUpa se vihAra karate the isakI abhI koI jAnakArI prApta nahIM ho sakI hai| ye 17vIM zatAbdi ke vidvAna the / inakI abhI taka eka racanA 'caMpAvatI sIla kalyANaka' hI upalabdha huI hai jo saMvat 1684 meM samApta huI thii| isa kRti kI eka prati di0 jana khaNDelavAla mandira udayapura ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| racanA meM 130 padya haiM / isake antima do padya nimna prakAra hai-- suvicAra dharI tapa kari, te saMsAra samudra uttari / naranArI sAMbhala je rAsa, se sukha pAmi svarga nibAsa // 126 / / saMvata sola curAsIyi eha, karo prabandha zrAvaNa yadi teha / terasa dina prAditya suddha velAvahI, muni rAjacaMdra kAhi harakhaja sahi // 13 // iti caMpAvatI sIla kalyANaka samApta / / 24. 30 dharmasAmara ye bhaabhayacandra (dvitIya) ke ziSya the tathA kavi ke sAtha sAtha saMgItajJa bhI the| apane gurU ke sAtha rahate aura bihAra ke avasara para unakA vibhinna gItoM ke dvArA prazaMsA evaM stavana kiyA krte| aba taka inake 11 se adhika gIta upalabdha ho cuke haiN| jo mukhyataH neminAtha evaM bha* abhaya candra ke stavana meM likhe gaye haiN| nemi evaM rAjula ke gItoM meM rAjula ke viraha evaM sundaratA kA acchA varNana kriyA hai / eka udAharaNa dekhiye-- dUkhaDA lou re tAharA nAmanAM, bali bali lAgu chupAyana re / bolI pore mujhane nemajI, niThura na yaiye yAdava rAmanare / / 1 / / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva kima re toraNa tamheM mAviyA, kari samasyu ghaNo nehana re / pazubha dekhI ne pAchA balyA, syu ye vimAsyu mana rohana re / / 2 / / ima nahIM moje rahA na holA, tamhe bati matura sujANana re| lokaha sAra tana kIjome, chaha na dIjiye niravAripana re ||6 nemigIta kavi ko aba taka jo 11 kRtiyAM upalabdha ho cukI haiM unameM se kucha ke nAma nimna prakAra hai 1. marapAlaDAgIta 2. nemigIta 2. nebhIzvara gIta 4. lAlapachevaDI gIta 5. gurugIta 25. vidyAsAgara vidyAsAgara bha0 zubhacandra ke guru bhrAtA ye jo bhaTTAranaH pramayacandra ke ziSya the / me balAtkAramaNa evaM sarasvatI gamcha ke sAdhu me| vidyAsAgara hindI ke acche vidvAn the| inakI prazca taka 11) solaha svapna, (2) jina anma mahotsaba, (3) saptavyasana savaipyA, (4) darzanAemAMga, (5) viSANahAra stotra bhAmA, / 6) bhUpAla stotra bhASA, (7) ravivatakathA (8) padmAvatInIyonati evaM (e) indraprabhanIbInatI ye 6 racanAyeM upalabdha ho cukI hai| inhoMne kucha pada bhI mile haiM jo bhAva evaM bhASA kI dRSTi se pratyadhika mahatvapUrNa haiM / yahAM do racanAmoM kA paricaya diyA jA rahA hai| jina janma mahotsava SaTa pada meM tIrthakara ke janma para hone vAle mahotsava kA paena kiyA gayA hai| racanA meM kevala 12 paJca hai jo sabaMgyA sanda meM haiN| racanAkAla kA koI ullekha nahIM milatA / racanA kA prathama pada nimna prakAra hai zrI jinarAja no janma jANA zurarAja jamA / vAta vayaNe kIra sAra zveta barAvaNa jyAvai / / prati bayaNe basavaMta daMta daMteka sobrH| sarovara prati pAnIsa samalanisIhe sukara , Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaziSTa saMta kamalani kamalani prati bhalA kavala sabAso jaagiiye| prati vamale zubha pAlar3I vasudhika sata bakhAsIye / / 1 / / 26. ma0 ratnacandra (dvitIya ) bha0 prabhayacandra kI paramparA meM hone vAle ma zubhacandra ke ye ziSya the tathA ye apane pUrva gura.oM ke samAna hindI premI santa the| aba taka inakI cAra racanAyeM upalabdha ho cukI haiM jinake nAma nimna prakAra haiM ., mAdinAthagIta * baninumIta 3. citAmaNigIta 4. bAvanagajAgIta ukta racanAtroM ke atirikta inake kucha sphuTa gIta evaM pada bhI upalabdha huye haiN| 'bAvanagajAgIta' inakI eka aitihAsika kRti hai jisameM inake dvArA sampanna cUlagiri kI saMsatha yAtrA kA varNana kiyA gayA hai| yaha yAtrA saMvat 1757 pauSa sudi 2 maMgalavAra ke dina sampanna huI thii| saMvat sattara satabano posa sudi bIja momavAra re| siddha kSetra ati sobhato teni mahi mAno nahi pAra re / / 14 / / zrI zubhacaMdra paTuM havI, parakhA vAdi mada bhaMje re / ratnacandra surivara phaheM bhavya jIva mana raMje re // 15 // citAmaNi gauta meM prakalezvara ke mandira meM virAjamAna pArzvanAtha kI stuti kI gayI hai| ratnacandra sAhitya ke acche vidvAn the| ye 18vIM pAtAndi ke dvitIya-tRtIya caraNa ke santa the| 27. vidyAbhUSaNa vidyAbhUSaNa bha0 vizvasena ke ziSya the| ye saMvat 1600 ke pUrva hI bhaTTAraka bana gaye the| hindI evaM saMskRta donoM ke hI meM praccha vidvAna the| hindI bhASA meM nibaddha praya taka inakI nimna racamA upalabdha ho cukI hai saMskRta matha 1. lakSaNa cauvIsI pada 1. bArahasacautIso vidhAna 1. dekhiye graMpa sabhI bhAga-3 pRSTha saMkhyA 214 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 rAjasthAna ke jana saMta : vyaktitva evaM kRtitva 2. dvAdazAnuprekSA 3. bhaviSyadatta rAsa bhani prapatta sAtAko sapanA sAvarakA paricaya nimna prakAra hai bhaviSyadatta ke romAJcaka jIpana para jaina vidvAnoM ne saMskRta, prAkRta, apabhraza, hindI rAjasthAnI Adi sabhI bhASAno meM pacAsoM kRtiyAM likhI hai| isakI kathA janapriya rahI hai aura usake paDhane evaM likhane meM vidvAnoM evaM jana sAdhAraNa ne vizeSa ruci lI hai| racanA sthAna sojatrA nagara meM sthita supArzvanAtha kA mandira dhaa| rAsa kA racanAkAla saMvat 1600 zrAvaNa sudI paJcamI hai| kavi ne ukta paricaya nimna chandoM meM diyA hai kASThAsaMgha naMdI taTa gaccha, vidyA guNa vidyA svacha / rAmasena vaMsi guNanilA, dharama saneha mAgura bhalA // 467 / / vimalasena tasa pATi jAriNa, vizAlakItti ho prAvuca jANa / tasa paTTodhara maddA munIza, vizvasena sUrivara jagadIsa' / / 468 / / sakala zAstru taNa maMDAra, sarva digaMbaranu shRgaar| vizvasena sUrIzvara jANa, gacha jehano mAMni AMga / / 469 / / teha taraNu dAsAnudAsa, sUri vidyAbhUSaNa jinadAsa / ANI mana mAMhi ulhAsa, racIndra rAsa ziromaNidAsa 1 // 470 / / mahAnayara sojatrA ThAma, tyAMha supAsa jinabaranu ghAma / bhaTTai rA jJAti abhirAma, nita nita phari dharmanA kAma // 471 / / saMbata solasi thAvaNa mAsa, sukala paMcamI dina ulhAsa / kahi vidyAbhUSaNa sUrI sAra, gasa e naMdu koDa varIsa // 472 // bhASA rAsa kI bhASA rAjasthAnI hai jisa para gujarAtI bhASA kA prabhAva hai / chanda isameM dUhA, caupaI, vastubaMdha, evaM vibhinna hAla hai / ' wwwwwww ---maunware - 2. maTTAraka sampravAya-pRSTha saMkhyA-271 - - - - Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaziSTa saMta prApti sthAna-rAsa kI prati di. jaina mandira bar3A teraha paMthiyoM ke zAsana bhaMDAra ke eka guTake meM saMgrahIta hai| guTakA kA lekhana kAla saM0 1643 se 1661 taka hai / rAsa kA lekhanakAla saM0 1643 hai| 28. jJAnakIrti ye vAdibhUSaNa ke ziSya the / Amera ke mahArAjA mAnasiMha (prathama) ke matrI nAnU godhA kI prArthanA para inhoMne 'yazodhara caritra' kAvya kI racanA kI thii|' ima kRti kA racanAkAla saMvat 1659 hai / isakI eka prati Amera zAntra bhaMDAra meM saMgrahIla hai| zvetAmbara jaina saMta aba taka jitane mo santoM kI sAhitya-sevAoM kA paricaya diyA gayA hai. ve saba digambara santa the, kintu rAjasthAna meM digambara santoM ke samAna zvetAmbara santa bhI saikar3oM kI saMkhyA meM hue hai-jinhoMne saMskRta, hindI evaM rAjasthAno kRtiyoM ke mAdhyama se sAhitya kI mahatI sevA kI thii| zvetAmbara kaviyoM kI sAhitya sevA para vistRta prakAza kitanI hI pustakoM meM DAnA jA cukA hai / rAjasthAna ke ina santoM ko sAhitya sevAnoM para prakAza DAlane kA mukhya zreya zrI agaracanda jI nAhaTA, DA0 hIrAlAla jI mAhezvarI prabhRti vidvAnoM ko hai jinhoMne apanI pustakoM evaM lekhoM ke mAdhyama se unakI vibhinna kRtiyoM kA paricaya diyA hai| prastuta pRSThoM meM svetAmbara samAja ke katipaya santoM kA paricaya upasthita kiyA jA rahA hai:26. puni sundaramari ye tapAgacchoya sAdhu the 1 saMvat 1501 meM inhone 'sudarzana kirAsa' kI racanA kI thii| kavi kI aba taka 18 se bhI adhika racanAyeM prApta ho cukI haiM / jinameM 'rohiNIya pravandharAsa', jambUsvAmI caupaI', 'vanasvAmI caupaI', abhaya iti zrI yazoSaramahArAjacaritra bhaTTArakadhIva vibhUSaNa ziSyAcArya zrI zAnakItiviracite rAjAdhirAja mahArAma mAna siMha pradhAnasAha zrI nAnUnAmAMki bhaTTArakazrIabhayasyAvi dIkSAnahama svargAdi prApta varNano nAma navamaH sargaH / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva enaM kRtitva kumAra | sikarAsa' ke nAma vizeSataH ullekhanIya haiM / zrI agaracanda jI nAhaTA ke anusAra muni sundara mUri ke sthAna para municandraprabha sUri kA nAma milatA hai / ' 30. mahopAdhyAya jayagasAgara __ jayasAgara kharataragacyAca yaM ni ma remiya: hIrAlAla jI mAhezvarI ne inakA saMvat 1450 se 1510 taka kA samaya mAnA hai / jaba ki DA0 premasAgarajI ra inheM saMvat 1478-1465 taka kA vidvAna mAnA hai| ye apane samaya ke acche sAhitya nirmAtA the / rAjasthAnI bhASA meM nibasa koI 32 choTI bar3I kRsiyA aba taka inakI upalabdha ho cukI hai| jo prAyaH stavana, dhonatI eva stotra ke rUpa meM haiM / saMskRta evaM prAkRta ke bhI ye pratiSThita vidvAna the| 'sandeha dohAvAlI para laghuvRtti', upasargaharastotravRtti, vijJapti triveNI, parvaraznAvali kathA evaM pRthvIcandacaritra inakI prasiddha racanAyeM haiM / 31. vAcaka matizekhara 16vI zatAbdi ke prathama caraNa ke zvetAmbara jaina santoM meM matizakhara apanA vizeSa sthAna rakhate haiN| ye upakemAgacTrIya zIlasundara ke ziSya the| inakI aba saka sAta racanAyeM sojI jA cukI hai jinake nAma nimna prakAra hai 1. dhannArAsa (saM0 1514) 2. mayaNarehArAsa (saM0 1537) 3. naminAtha basaMta phulaDA 4. kuragar3ha maharSirAsa 5. ilAputra caritra mAthA 6. nemigIta 7. bAvanI 32. hIrAnandamUri - ye pippalagaccha ke zrI vIraprabhasUri ke ziSya the| hindI ke pe macche kavi the| are -one -oranara - -- - 1. paramparA-rAjasthAnI sAhitya kA madhyakAla-pRSTha saMkhyA 56 2. rAjasthAnI bhASA aura sAhitya--pRSTha saMkhyA 248 3. hinvI jana bhaktikAdhya aura kavi-pRSTha saMkhyA 52 4. rAjasthAnI bhASA aura sAhitya-pRSTha saM0 251 5. hicI jaina bhakti kAvya aura kavi-pRSTha saMkhyA 54 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavaziSTa saMta 213 aba taka inakI vastupAla tejapAla rAsa (saM0 1484) vidyAvilAsa pacADo (vi0saM0 1485) kalikAla rAsa ( vi0 saM0 1486 ) zArNamadarAsa, jaMbUsvAmI vIvAhalA (1465)aura syUlibhadra bArahamAsA Adi mahatvapUrNa racanAyeM upalabdha ho cukI haiN| vidyAvilAsa kA maMgalAcaraNa dekhiye jisame RSabhadeSa, zAntinAtha, neminAtha, pAzcaM nAtha, mahAvIra evaM devI sarasvatI ko namarakAra diyA gayA hai pahisupraNamIya paDhama jiNesara sattu jaya avtaar| hathiyAri bhI zAMti jiNesara ujjati nimikumAra / jIrA lipuri pAsa jiNesara, sAMcaTare vartamAna / kAsamIra puri sarasati sAmiriNa, diu mujha naI baradAna // 33. vAcaka vinaya samudra ye upaphezIyagancha vAcaka harSa samudra ke ziSya the| inakA racanA kAla saMvat 1583 se 1614 taka kA hai| inakI bIsa racanAoM kI khoja kI jA cukI hai / inake nAma nimna prakAra hai patra saMkhyA 563 padya saMkhyA 248 padya sakhyA 247 padma saMkhyA 44 1 vikrama paMcadaMDa caupaI (saM0 1583) 2. ArAma zobhA caupaI 3. ambaDa caupaI 1599 4. mugAvatI caupaI 1602 5. citrasena pamA vastIrAsa 6. padmacaritra 1604 7. zIlarAsa 8. rohizogasa 9. siMhAsanabattIso 10. pAzrvanAthastavana 11. naladamayantIrAsa 1614 12. saMgrAma sUri caupaI 13. candanabAlArAsa 14. namirAjaSisaMdhi 15. sAghu vandanA 16. brahmaparI gAthA padya saMkhyA 39 paca saMkhyA 66 102 am . 1. dekhiye paramparA-rAjasthAnI sAhitya kA madhyakAla--pRSTha saM0 66-76 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva 17. sImaMgharastavana 18. zAjaya prAdizvarastavana 16. pAdanAtharAsa 20. ilAputra rAsa 34. mahopAdhyAya samayasundara 'samayasundara' kA janma saciora meM huA thaa| inakA janma saMvat 1610 ke lagabhaga mAnA jAtA hai / DA0 mAhezvarI ne ise saM0 1620 kA mAnA hai / inakI mAtA kA nAma lIlAve thA / yuvAvasthA meM inhone dIkSA grahaNa karalI aura phira kASya, carita, purANa, vyAkaraNa zaE, jyotiSa adi viSama prAhima kA pahile lo adhyayana kiyA aura phira vividha viSayoM para racanAeM likhIM / saMvat 1641 se aApane likhanA prArambha kiyA aura saMvat 1700 taka likhate hI rhe| isa dIrghakAsta meM inhoMne choTI-bar3I saikar3oM hI kRtiyAM likhI thiiN| samaya sundara rAjasthAnI sAhitya ke prabhUtapUrva vidvAna the, jinakI kahAvatoM meM bhI prazaMsA pariNata hai| ukta kucha santoM ke atirikta saMghakalaza, RSivarddhanamUri, puNyanandi, katyAga tilaka, kSamA kalaza, rAjazIla, bAraka dharmasamuda, pAzvacandra sUri, vAcaka vitayasa mudra, puNya sAgara, sAdhu katti, vimalakIti, yAcaka guNasna, hemanadi sUri, upAdhyAya guNa vinaya, sahajakIti, jinaharSa, va jina samudrasUri prabhRti pacAsoM vidvAn harA haiM jo mahAna vyaktitva ke dhanI the, tathA apanI vibhinna kRtiyoM ke mAdhyama sa jinhone sAhitya kI mahatI sevA kI thii| deza meM sAhityika jAgarUkatA utpanna karane meM evaM vidvAnoM ko eka nizcita dizA para calane ke lie bhI unhone prazasta mArga kA niveza kiyA thaa| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ katipaya laghu kRtiyAM laghu kRtiyAM aura uddharaNa bhaTTAraka sakalakIrtti (saM0 1443-1466 ) sAra sokhAmaNi rAsa ( pRSTha saMkhyA 1-21/17 ) mavi jiAvara vIra, sIkhAmaNi kahisu samaravi gotama dhIra, jirAvANI pasaraNe // 1 // lAla curAsI mAhi phiraM tu, mAnava bhava lInu kulavatu / indrayu nirAmaya deha, budhi binA viphala sahu eha ||2|| eka manAM guru vAriNa sugIji, buddhi viveka sahI pAmIji / paDha paDhAbu Agama sAra sAta tatva sIkhu savicAra || paDha kuzAstra meM kAne surapu namokAra dina ramaNIya guNu // 13 // eka mana jinavara bhArASTra, svarga mugati jina helA sAdhu / jAkha seSa je bIjA deva tiha taraNI navi kIje seba ||4|| guru niyatha eka prAmIji, kuguru taraNI nadi sevA kIji / dharmavaMta tI saMgati karu, pApI saMgati tamhe pariharu ||5|| jIva dayA eka dharma karoji, tu nizcei saMsAra tarIji / bhAvaka dharma karu jaMgisAra, nahi bhulyu tamhe saMyama bhAra ||6|| dharma prapaMca rahita tamhe karu, kudharma sabai dUri pariharu / jIvata mAi mApa suneha, dharma karAvu rahita saMdeha ||7|| mUyAM pUThi jaM kAMI kIji, te sahUi phoki hArIji / haTa samakita pAlu jagisAra, mUDha paraMtu mUku savicAra // 8 // roga kleza uppanA jAgI, dharma karAvu zakati prabhAraNI / mahala pUcha kahi navi kIji, karama tAM phala navi chUTIji || 9 || prAya mararaNa tamheM dRDha hojyo, vIkSyA aNasA vanhi leyo / dharma karo niphala manamAMgu, mArami bhugati kSaNi tamhe lAgu // 10 // // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jana saMta : vyaktitva evaM kRtitva phuli mAvyA madhyAta na kIjaha saMkA savi TAlI pAlIji / je samakita pAli naranAra, se nizci tirasi saMsAra // 11 // ye mithyAta ghaNeru pharesi, se saMsAra ghaNu dUbesi / --vastu-- jIva rAkhu jIva rAkhu kAma chaha bheda / asoya lakSa cihU~ agalI eka citta paraNAma prANIha / cAlata disata sUyatAM jIva jaMtu saThANa jAraNIya / je mara mana komala karI, pAli hayA apAra / sAra saukha savi mogayI, te tirasi saMsAra / / --DhAla bIjIjIba dayA dRha pAlIie, mana komala kIji / Apa sarIkhA jIva sabe, mana mAhi gharIjaDa / ) mAhaNa dhoyaNa kAja save, pANI galI pharu / praNa gala nIra na jaDIlIhae dAtaNa mana moDa / / gADhi ghAI na mArIie savi cupada jANu / kaNasaha kA mana vagaNa karu, mana jima vA Agu / / pasUya gADU navi gAMdhIhae, mavi chedi karIji / bhAmau pahiru loma karI, mavi bhAra karIji // lahiriNa devi kAja karI, lopariNa ma karA / cyAra hAtha joIya bhUmi, tamhe jAu pAca // phAmu prAhAra jAmilu, mana prApharaNI rAMdhU / aMgIThu mana tamhe karu mana bAyudha sAMSu / / lAkaDa na vikayAvIie nAlAma caDA / saMgA taNA vIvAha sahI, ma karu ma karA / / loha madhu viSa lAla tora viSasA choDa / miNa maharjA kaMda mUla mokhaNa mata vAvu // kaMTola sAbU pAna pAhi ghANI navi kI jA / khaTakasAla hathIyAra Agi mAMgyA napi dIji / / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasIkhAmaNirAsa nArI cAlaka rIsa karI phAtara mana maaru| tila viTa jala nadhi ghAlIie mUpAM mana sAru / / bhUThA pacana na bonIhae karakasa pariharu / marama ma bolu kihi tasA e cADo mana kA / / dharma karatA na vArIie navi para naMdIji / paraguNa dAMkI Apa taraNA guraNa navi bolIjai // nAla javAI na volIie hAsumana kr| Asana ji kA pari navi duSaraNa dhara / aprIchayaM napi oliie nayi bApta karImai / gAla na dIji vacana sAra mIThu bolIji // paridhana savi tamhe pariharU e corI nAve kI ji| corI ArapI vastu sahI mUli navi lIji / adhika leI nikohIya pari uchu mana bAlu / sakhara visANA mAhi sahI nikhara mana dhAlu / / thAMpAsa mosu parihAe par3Iu mana leyo| kUSTa lesnu mana karue mana paratyaha kIyo / dhAnArI viNa nAri save mAtA sabhI jAragR / paranArI sobhAga rUpa mana hIyaca pANu / / paranArI su' bAta goThi saMgati mana karu | rUpa narIkSaNa nAri taNu dhezyA pariharU / / parigraha saMkhyA tamhe karue mana pasara nivAru / nAma vinA nadi puNya hui hui pApa apAru / -bastu tapa tapojai tapa tapIjai bheda chi baar| karama rAsi icaNa agni svagaM mugati paga thIya jANu / tapa citAmariNa kalapataru vasya paMca idrIpa prANu / je munivara sakati karI tapa karesi ghora / mugati nAri varasi sahI karama haNIya kaThora m Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva ----atha DhAla zrIjI-- deza dizAnI saMgyA karu, dUra devA gamana pariharu / jirie nayara dharma navi kIji, tirisa nayara vAsu na vasIji ! deza vatta' tamhe uThI leyo, gamana taNI marayAda kreyo| duSagA sahita bhoga rahe TAlu, kaMda mUla pracAra rAla !! selara phUla save bIlI phala, patra sApha viMgaraNa kAlIgaDa / / bora mahUjAM praNa jApayAM phala, nIma phareyo tamhe joba phala / dhAnasAla nAM ghola kahI ji, dija bihu pUThi nIma pharoji / svAda casyAM je phUlyA dhAna, nAma nahI te mAraNasa khAna / / dIna sahita tamhe jyAlU karu, rAti prAhAra sabi pariharu / upavAsa athalu phala pAmIja, pANu phala dAsana parINi / / eka bAra bighAra jamIjai, aratA phiratA nadi khAIjai / bastu pAnanI saMkhyA kIji, phUla sacitta TAlI ghAlIji // . zraNa kAla sAmAyaka leyo, mana ra dhAni dhyAna kareyo / Adami caudiza posu dharU, gharaha taNA pAtika pariharU / uttama pAtra munIzvara jANa, zrAvaka sadhyama pAtra bakhANa / / AhAra Upadha pothI dojaha, abhayadAna jina pUjA kIjai / / dhADu dAna supAtrAM dIji, parivi phala anaMta lahIjai / dAna bupAtrAM phala navi pAvi, asara bhUmi bIja va Adi / dayA dAna tamhe beyosAra, jiraNavara nibaM kA ucAra / / jirAvara bhavananI sAra karejyo, lakSmInu phala tamhe lejyo / / --vastu-- damu indrI damu indrI paMca chi cora gharbha rahana corI karIya naraga mAhi seIya muuki| sabahu duHkhanI khANa jIya roga soka maMDAra hUki / je tapa khar3aga gharIya puruSa indrI. kari saMghAra / devaloka sukha bhogavI te tirasi saMsAra | Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasIkhAmaNirAma . 219 --atha DhAla cuthI-- yovana re kuTaMba haridhi lakSmIya caMcala jaanniiie| jIva hare saraNa na koI dharma mA soI Adi / saMsAra re kAla banAdi jIva bAgi ghara phiryue| ekalu re Avi jAi karma AThe gali dhryue| kAya thore jU jUu hoi kuTaMba parivAri veglue| zarIra re naraga maMDAra mUbIya Asi ekalu e| khimA re khaDaga gharevi krodha virI sNghaariiie| mAhava re pAlIda sAra mAna pApI palaM ttaaliiie| saralu re bittakarevi mAyA savi dUri phrue| saMtoSa re Ayudha levi lobhavirI saMghArIie / verAga re pAlIi sAra, rAga TAlu sakalakotti kahie / je bharigae rAsa ja "sAra sIkhA maNi" paThate lahie / iti sIkhAmaNirAsa samApta: Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma jinadAsa ( samaya 1445 - 1515 ) samyaktva - mithyAtvarAsa ' OM namaH siddha ebhyaH [ 1 ] DhAla vInatInI sarasati svAmiriNa jInavaDa mAMgU eka pasAu / taha parasAdei gAisyu ruvaDo jirAvara rAu / / 1 / / sahIe samANIe tamhe sukho suragaDa amhArIe bAta / jiNa caityAlai jAisyu chAMr3i gharakIya tAta // 2 // ga pakhAlI ApaNo, pahiro niramala cIra / jina cetyAha paMsatAM niramala hoi sarIra ||3|| jirAvara svAmiha pUMjI bAMdI saha rupAya | tatva padAratha sAMbhali niramala kIjie kAya ||4|| } * sahaguru svAmi tamhe kaha, zrAvaka dharma vIcAra | utIma dharama jagi jArie utIma kuli avatAra // 15 // sahagurUsvAmiya bolIyA madhurIya sulalIta bANi / zrAvaka dharama suNI niramalo jIma hoi sukhanIya lAza // 6 // samiti niramala pAlIe, TAli mizrAtaha kaMda | jivara svAmiya vyAie, jaiso pUnima caMda // 7 // vastrAbharaNa thAe vegalA jayamAli karI navi hoi / nArI grAyudha thakA vegalA, jina toleM avara na voi ||8|| soma mUrati ralIyAvaraNA bIkAra eka na agi / dIsaMtA sohAvaraNA, te pUjI mnrgi||6|| indra narendra pujIyA na jirAvara bhumati dAtAra / niradoSa deva ehvA ghyAiye, joma rAmo bhavapAra // 10 // avara deva navI mAnI dukharA sahIna vIcAra | mohi kami je mohIyA te ajU bhamiso saMsAri // 11 // 1. brAjinavAsa kRta vizeSa paricaya bekhiye pRSTha saMsthA 38-39 taka NAV Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva mithyAtva rAsa vastrAbharaNaI maMDIyA, sarasIya dIse e nArI / Ayudha hAthi bIhAvaraNa, ajIya namu kIya mArI // 112 // je pAni jIva mAree te, krIma kahIya e deva / jeM dharamana pAmI, jhaNI karo tehanIya seva // 13 // dosatA vAcaraNA devadevo taha jANo / raudradhyAna dITheM upaje maraNokarI teha... 14 baDapIpala navi pujIe, tulasI maroya ubAri / doSa lADa navi pUjie, eka bIcArau nAri // 15 // ubara thamana pUjIe, kAtriNI curahaTa prANi // ghAgara maDakA pUjI karI te kAnhaM phala mana mAgi / / 16 / / 1 sAgara nadodhana pujIe, vAvi kubA aDasoDa | jalavA ena juhArIya e, save deva na ho6 // 17 // rAjaghoDA navi pujIe, pasuva gAi save mora / kAga vAsa je nAbi se, mANasa nahIM te Dhora / / 18 / / khIcaDa pItara na pucIe, ekala Tima ghAlo / mUlAM puThe navi kalapIe, kudAna kI hAnama bhAlo // 11 // ukaraDI navi pujoe holIya tamhe ma juhArI | gAjara navi mAnI, bhavA mithyAta nI bAro // 20 // f 2 ] dAla bIjI mithyAta sayala nIvArIe, jAga ma ropaTa nAri / mATI koutu karIe pache kima moDIe gaMvAri // 1 // // tAma dhAna bovAvIe kahIe ranA dedi teha | sAta dIvasa kAgeM yUjIe, pache kima bolIe teha // 2 // joratAdevi putra de, to koI bAbhIyo na hoi / putra dharama phalaM pAmIDa, eha bIcAra tu joi || 3 || dharama putra sohAvaraNAe, dharamai lAgi bhaNDAra 1 dharamai ghari badhAvaraNA, gharamai rUpa prapAra ||4|| 221 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke ra-vyaktitva evaM kRtitva ima jANI tamheM dharama karo, jIvadayA jagi sAra / jIma ehAM phala pAmIi, valI tarIe saMsAri / / 5 / / sIla sAtAbha brIya mAmi, navAja nali dukhakhArie / jIvaratI sayala nivArIi, jIma pAmo sukhakhANi / / 6 / / Adita roTa tamhe jhaNI karo, mAhA mAI puja nivAri / phalappa kaho kima khAie, thAvaka dharama mazAri / / 7 / / guruNA roTa tamhe jharaNI karo, nArIya sapala sujANi / roTa dI navi bhujhIe, gRjhIe pApaM bakhAgi // 8 // roTa tu nabi sobhAga raheM domAgaji hoi| dharameM somAga pAmIai, pApeM do bhAga jihoi ||6|| roTa barata je nAri kare, mani dhari ati bahabhAu / ghIya gula dahi kAkaDi, e khavA ko upAya // 10 // jAga bhoga satAraNA, maMDala sayala mithyAta / saMkA sabala nivArIe, bADIe mUDha taraNI vAta // 11 // nava rAva moDaNa na pujIe, eha mithyAtajI hoii| nabarAti jIvA mere ghagA, eha vIcAra tu joi / / 11 // kula devatA navi mAnaI, dorADI mithyAtamI hoh| jiNa sAsaNa dhyAu niramalo, eha vIcAra tu joI // 13 // hAla sahelaDI kI mvA bArasI ma karo ho, sarAdhi mithyAtaji hoi| parolokI jIva kima pAmisi ho, eha vIcAratu joi sAhelaDI // 11 // jina gharama prarAdhi sucaMdo, chedi mithyAtahaM kNdo| pItara pATA tamhe malIkhoho, eha mIcyA tajihoi / mUvo jIva kIma pAcho Ave, eha yocAra tujoi sa helar3I grahaNamamAno rAhataNI ho, eha mithyAta jI hoi / cAMda sUrija iMdra niramalA ho, eha ne grahaNa na hoi salelaDI // 3 // mAhama nA ho sudhAra ho, eha, mithyAta jI hoi| anagali nIra jIva mare praNAho, eha vIcAra tu noha // sahe. 114 / / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyavAva mithyAtva rAma 223 gyArasi somavAra ditabAra ho,e lokIka parama hoi / sAMcyo ditavAra ma karo ho, eha vIcAra ta joi / / sahe0 // 5 / / DAveM hAthi tamhe ma jImo ho, navasIIphalanavi hoh| apavitra hAtha e jANIi ho, e bIcAra tu joha // sahe0 // 6 // kaSTa bhakSaNa tamhe ma karoho, eha mithyAtaji hoi / prAtamA hatyAya nIya jo ho, paha vIcAra tujoi / / sahe0 // 7 // sItA maMdobari draupadI ho, ajanA suparI satI hoi / kaSTa bhakSaNa iNe navI kIyAe, eha vIcAra lu joI / / sahe. tArA sulocanA rAjamatI ho, caMdana bAlA satI ho / kaSTa bhakSarA navi igA kIyA, eha vIcAra tu joha / / sahe. // 6 // nIlIya celaNA prabhAvatI ho, zzanamatI satI ho| kaSTa bhakSaNa nabi inhu kIgho, eha vIcAra tu joi / / sahe. // 10 // prAjhiya suMdari ahilyAmatI ho, madanamaMjUSA satI hoDa / kaSTa makSaraMga navi inhu kodho, eha vIcAra tujoi / / sahe0 // 11|| rukumIriMga jAMbuvatI satIbhAmAho, lakSamImatI satI ho / kaSTa bhakSaNa navi inhu kodho, eha vIcAra tu joi / / sahe0 / / 1 / pahI maraNa na bAMchIe ho, kumaraNe sugati na hoi / samAdhi maraNa mIta bAMchIe ho, jIma paramApada hoi / / sa hai 0 / / 13 / / nA japa dhyAna pujA kIdhe ho, sIyala pAle satI hoi / sIyalI Agi samha manadinasAdho, jIma paramApada hoi // sahe. // 14 // chama jAriNa nizcyo kariho, mithyAta jharaNI karo koi / samikIta pAlo niramalo ho, jIma para mApada hoi / / saha 0 / / 15 / / pANi mathiijIma ghI nahIM ho, tuSa mAhi cIula na hoi / tIma mithyA dharma sama bahu kIye, zrAvaka phala nani hoi / / sahe. // 16 // bhAsa rAsanI paMcama kAli ajJAna jIva mithyAta pragaTyo apaarto| mU lokeM bahu Adaryoe, koNa jANe eha paarto||1|| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 rAjasthAna ke jaina saMta : yaktitva evaM kRtitva vaivalI mAsyu gharama pharoe, zvAvaka tumheM isujaannto| nigraMtha guru upadvaisIyAe tehanI karau bakhANato / / 2 / / jIva dayA vata pAloyae, satya vamaNa bolo saarto| paradhana sayala nivArImae, jIma pAmo bhavacArato | // 3 // zIyala varata pratipAlIthae, tribhuvana mAhi je maarto| paranArI save paraha roe, jIma pAmo bhava e paarso||4|| parigraha makSA (syA) tamha karo e, mana pasarato nivaarito| nIma ghaNA pratipAlIyae, jIma pAmo bhava pArato // 5 // dAna pujA nisa niramaHlae, mAhA maMtra gaNoM evakArato / jiNabara bhuvana karAvIthae, jIma pAmo bhava pArato // 6 // carama pAtra ghRta udakae, chotI sabala nIvAri to| prAcAra pAlo tiramaloe, jIma pAmo bhava pArato // 7 // solakAraNa vrata tamheM karoe, daza lakSaNa bhava pArato / puSpAMjani ratnatrayaha, jIma pAmo bhaya pArato // 8 // akSayanidhi vasa tamhe karo, sugaMdha dazami bhava pArato / AkAsapAMcami nijharapocamIma, jIya jIma pAmo matrapArato // 6 / cAMdana chaTo ata tamhe karo e, anaMtabarata bhava taarto| nirdoSa sAtami moDa sAtamiha, jIma pAmo bhava pArato // 10 // bhugatAvali vrata tamhe karoe, ratanAvali bhava taarto| kanakAvali ekAvalie, jIma pAmo bhavapArato / / 11 / / sabaghavodhAna vrata tamhe karoe, tamaMda bhava taarto| nakSatramAlA karma nirjalIyaM, jIma pAmoM mava pArato // 12 // naMdosvara paMgati tamhe karoe, mera paMgati bhaka tArato / vimAna paMgati lakSaNa paMgatIya, jIma pAmo bhavapArato / / 1 / / zIlakalyAeSa yata tamhe karoe, pAMca jJAna bhava taarto| sukha saMpati jiNaguNa saMpatIya,jIma pAgo bhava pArato // 14 // bovIsa tIrthakara tamhe karoe, bhAvanA paupIsI bhava tArato / palyopama kalyANaka tamhe karoe, jIma pAmo nava pArato // 15 // Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva mithyAtva rAsa cAritra sudhi tapa tamhe karoe, dharama cakra mava tArato / jatiya varata saye niramalAe, jIma pAmo bhavapArato // 16 // dIvAlI praba tamhe karoe, bhAkhAtIja maca taarto| cIjaya dazami bali rAkhIDI e, jIma pAmo bhava pArato / / 17|| AThami codasi paraba tIthi, ujAli pAMcami bhava taarto| puraMdaravighAna tamhe karoe,jIma pAmo bhava pArato // 18 // joNa sAsaNa anaMta guNa kaho, kIma lAbha e paarto| kevala bhAkSo (syo) dharma karoe, jIma pAmo bhava pArato // 16 samikita rAso niramalo e, mithyAtamoja ekNdto| gAvo bhavIyaraNa ruvaDoe, jIma sukha hoi anNdto||20|| zrI saphalakoti guru praNamInae, zrI bhavana kIti bhvtaarso| brahma jiNadAsa bharaNe dhyAie, gAie sarasa apArato / / 21 / / // iti samikitarAsana mIcyAta moDa samAptaH / / pAmera zAstra bhaMDAra jayapura Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 sutravali' ( racanAkAla saM0 1518 1 bolI teha zrI padmasena paTTovaraNa saMsArasamudra tArapataraNa sanmArgracaraNa paMcendriya vikiraNa ekAsImai pATi zrI bhuvanakIrti rAulajapanA pUrA jizi zrI bhuvanakItira DholI navara madhya zulatAna zrI vaDA mahimudasAha samAtara ApaNa vidyAni pramANi nirAdhAra pAlakhI calAvI / sulatAraNa mahimudasAha saha yai bhAna dI | tehra nayara madhya patrAlabana bAMdhI paMca mithyAtvavAdI vRdarAja sabhI samasta lokavidyamAna jiitaa| jinadharma pragaTa kIdhu / amara jasa iNI pari lIghu / zrani deha zrI guru tariSa pATi zrI bhAvasena ani zrI vAsacasena huyA / je zrI bAsavana alamalina gAtra cAritramAtra nitya pakSopavAsa ani aMtarAi nisaMyoga mAsopavAsa isA tapasvI irie kA lihUyA na kosi / prani teti nAmita pInaspati samasta kuSTAdika vyAdhi jAti / te guruMnA guNa ketalA eka bolI / / hRvi zrI mAsena deva tariza pATi zrI ratnakIrti upannA / baMda trivalaya zrImaMdIcche paTTe zrIbhAvasegasya / nayAA gArI upanno ramaNakIttiyAM ||1 upanu kati sohi nimmala vitta | visyAta kSiti mati // jotu jItu re mavana bala saMyu na dAhIchali jinavara dhamma balI burA-dharo / / jANi jArie re goyama svAmi tama nAsi jeha nAmi / rahA uttama ThAmi maMDovarA || chAMDya chAM re durjaya krodha abhinavU eha yodha | paMcehI kI rotra ekakSaNaM ||2|| uddharaNa te pAva narayatI bhAMjI vATa mAMDIlA navA avATa vivaha pAra || Po 1. AcArya somakIti ko isa kRti kA paricaya dekhiye pRSTha saMkhyA-43 para dekhiye / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurvAvala prAraNa ANi re jena mArA sarvavidyA tara jAtA / naravarahi dhAraNa raMga bhAra // dIsi dosi re jati phAra lAmATi jItu mAra / ghaDIyana lAgI bAra varahu guro // iNI pari prati sohaM bhavI dhyAna mana mohi / prArohi zrIlakSmasena ANaMda karo // 13 // kahi kahi re saMsAra sAra meM jAgu tamhe asAra zratthi ati prasAra bheda karI // pUju pUju re arihaMta deva suranara kari seva havi malAu seva bhAva gharI // pAlu pAlu re ahaMsA dhamma maraNUyan lAghu jamma | ma karu kutsita kamma bhava hubarI // tarutare uttama jana avara ma dhAtu mani / dhyAu sarvajJa dhana lakSmasena guru ema bhagI // 4 // dIThi doTi re ati prAragraMtha mithyAtanA TAli garaNa vihUragaDa caMda kulahitilu / jor3a jor3a re rayaraNI dIsi tatvapada lahI kIzi / ghari Adeza zIzi tehra bhalu // tara tara saMsAra kara tijaguru muphiie / mokalu kara dAna bharaNI // chaMDi chaMDi re raDI bAla le buddhi vizAla | vANIya prati rasAla lakSmasena munirAja tI // 5 // zrI rayaNakIti guru paTTi saraNi sA ujjala sarpa / chaDAvI pAkhaMDa sammi mAgi Aropa || pApa tApa saMtApa mayaraNa machara bhaya ttaale| kSamA yukta suramarAzi lobha lIlA kari rAke // bolija bAriza ammI agAlI sAvayajana ghana citta hara / zrI lakhmayena munivara sugraha savala saMgha kalyANa kara ||6|| saguNa jamuraNa bhaMDAra gRha kari jaNa maraNa raMjaM / uvasamaya vara caDane maya bhaDai vAMi bhaje // 227 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 rAjasthAna ke jaina taMtra vyaktitva evaM kRtitva :. ramaNAvara gaMbhIra vIra maMdira jima so hai / lakhma sena guru pArTi eha bhavIyaraNa mana mohe | dIpati teja daraNIyara sisumacddhattI maraNamAraNahara | jayavaMtAca vaya saMghasu zrIdharmasena munivara para || 1 || pahiravi sIla sanAha tayaha caragu kaDi kaSTrIya | kSamA khaDaga kari dharavi gahIya bhuja bali jaya lakho / kAya koha mada moha loha AvaMtu TAli / kaTU saMgha munirAja gacha iNI pari ajUvAti || zrI lakSmasena paTTodharaNa pAva paMka chippi nahIM 1 je naraha nariye baMdI zrI bhImasena munivara sahI // // suragiri siri ko carDa pAu kari ati balavaMtI | kevi rAyara nIra tIra hutauya taraMtI // koI zrAmAlaya mAsa hRtya kari gahi karmatau // kaTu saMgha guNa parilahiu viha koI mahaMtI | zrI bhImasena paTTaha dharaNa gacha saromaNi kula tilo / jAti sujANa jApa nara zrI somakIrti munivara malau // 3 // panarahasi aThAra mAsa ASADhaha jA / makkavAra paMcamI bahula paSya bakhAra // puNyA bhadda nakSatra zrI sobhItripura vari / satyAsIvara pATa tara prabaMdha niripari // jinavara supAsa bhavana koDa zrI somakIti bahu bhAva dhIra / jayavaMta ravi tasi vistaru zrI zAMtinAtha supasAu kari // 4 // guTakA di0 jaina mandira vaSairavAla ragavAM Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdIzvaraphAga' ( janma kalyANaka varNana ) Ahe catra taNI vadi navamIya sundara vAra apAra / ravi janamI ta janamoyA karai jaya jaya kAra // 73 // prAhe laganAdi kayU varaNava jeei janamyA deva / bAla paNai jasa suranara prAdhyA karavA seva / / 74 / mAhe ghaMTA rava taba vAjIu gAjIu ambari nAda / bibara janama musIpIghaTa sAda / 75 / Ahe erAvaraNa gaja sa na karayu saja karA vAhana srv| nija nija ghari thakA nIvalyA kuNi na kIghau garva // 76 / / pAhe nAbhi naresara pragaNa na gagaNaMgaNa deza / devIya devai pUrIma nahIMya kihIMya praveza ||77 // Ahe mAhimaI indrANIya prANIya vApata bAla 1 indra tabAha kari sundarI gAvaha gIta vizAla ||781 / Ahe chatra camara kari gharatA karatA jaya jaya kAra / girivara zikhira pahUta bahUta na lAgIya vAra 76 // prAhe dITha paMDDaka kAnana para paMcAnana pITha / tihAM jina thApIya Asali pAtali indra baITha ||10|| Ahe ratana jar3ita ati moTAu moTAu lIdhau kumma | kSIra samudra thakU pUrIya pUTIya AepIyU' ambha ||1|| prAhe kumbha ayambha parAi leI DhAlyA sahasa naha aatth| kAMkaNa kari raNajhaNataI bharagatai jaya jaya pATha / / 82 / / Ahe dumi mi tavalIya bajja ghumi dhUmi mahala nAda / TaNaNa TaNNa TaMkArava jhiriNajhirie jhallara sAba / / 8 / / memanenimammmmmmmmmmmsammanmmmmmmmmww 1. bha. zAnabhUSaNa evaM unakI kRtiyoM kA vizeSa pariSaya pRSTha saMkhyA 49-93 para dekhiye| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva Ahe abhiSava pUra sIdha kI agi vilepa / prAMgIyA zikAravAda kIghau bahU AkSepa ||84 Ahe ANIya bahuta vibhUSaNa dUSayA rahIta abhaMga / pahirAyA te mani rasI balI valI joada aMga || 85 || jina TIcara kI Ahe nAma lUMga ! rUpanirUpama dekhIya hari bhariyAM prAMga // 86 // Ahe Agali vAli ke.Iya keIya jamalA deva / leIya jinapati surapati cAjI karata seva ||87 || Ahe avIvA gagana gamani navi lAgIya vAra lagAra / nAbhi dharaNi devIya vaMya na lAbhaha pAra ||88|| Ahe nAbhi pitA sakhi va baiThIya marudevI mAta / kholar3a mu'kIya bAla vizAla kahI sahU vAta // 86 Ahe ApI sATaka hATaka nATaka nAi inda | narala pAgati parakhai harakhadda nAbhi narinda ||6|| Ahe janama mahotsava koghau dIghau bhoga kadamba / deva gayA nRpa praraNamIya pramIya jinavara aba // 1 // Ahe dini 2 bAlaka yAvara bIja tagu jima canda | riddhi vibuddhi vizuddhi samAdhi lasA kula kaMda // 62 // 1 zrAhe devakumAra ramA bhAta jamADai kSIra | eka arai mukha Agali AgIya niramala nIra / / 12 / / he eka hasAva tyAvara kachaDi caDAvIya mAla / nIti nahIya nahIya salekhana nai mukhilAla // 94 // Ahe prAMgIya agi anopama upabha rahita zarIra | TopIya upIya masta ki bAlaka char3a para vIra // 65 // Ahe kAya kuNDala jhalakai khalaka neura pAi / jima jima nirakhai harakhara hivadai timatima bhAI ||6|| Ahe soharU hATakana zubha ghATi lalATi lalAma | rAhua badhAyA naI sisi jovA Avadda gAma // 67 // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdIzvara phAga Ahe koTaha moTA motIyanu pahirAcya hAra / pahirIyAM bhUSaNa raMgi na aMgi lagA raja mAra Ahe kari pahirAba sAMkalI sAMkalI prApara hAthi / rIkhatu rokhuta cAlai cAi jananI sAthi // 66 // zrAkaTikaTa mela bAMdha bavida aMgada eka / kaTaka sukaTa pahirAvara jAsAi bahuta viveka // 100 // cAhe praNa ghaNa ghugharI bAjadda hema tI bihu pAi / timatima narapati harakhai haralAi marudevI mAi // 101 // Ahe vaganAu vaganAu bhagavAu bAhuA mUka ANi / bAla marI nai gamatAca gamatAu lii nijapANi // 102 // Ahe kSiNi jovara kSiNi sodai rovai lahIa rugAra / Ali kara kara moDai troTa navasara hAra ||103 || Ahe Apa eka akAla rasAla lagI kari sAkha / eka bAra khArika kharamAsa dAr3ima dvAkha // 104 // Ahe Agali mUkai eka neka akhoDa badAma / leI va ThAkara sAkara bahu ThAma // 105 // oha AvaI je tara tevara ghevara Api hAthi | jima jima bAlaka bAMdha tima tima bAdhai zrAdhi // 106 // Ahe pravara va saha chAMDIya mAMDIya marakIya laiMSi / papaI Ali ramati bahu marudevi // 107 // Ahe khAMDa milIya galIya talIya savArai rova 1 saragi yakA nita sebAu jogAu bhAva deva // 108 // khAMDa milI harakhidda talI galI khavAra seva | kar3a AvaI seviyA keI jotrA deva // 102 // he Apa eka ahoNIya phoraNItha zrIraNIya rekha / ayi debIya deva tapI dekhAi dekha ||110 // Apa phINI maniralo mAha koNI rekha / devI Avai saragithI dekhAu6 ve dekha 3 / 1110 231 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva Ahe koi na mAraNai amarakha kamarakha meM kai pAsi / belAMi velAM sunelA kelAnI bahu rAsi // 112 // sUnelAM velAM malA kAThelAMnI rAsi / hs lyAes kUkaraNAM kamarakha kai pAsi // 113 // Ahe eka bajAvara bAjAu nirvajAMu prApaha eka / gAvaI gAyaNa rAyagA Apa eka aneka // / 114 / / bAja bAba zrApa rAvaNa kokaDI pAkAM rAyaNa eka // / 115 / / Ahe va talya guru 'da vaDa vara gUda vipAka / Apa liri colIya colIya AraNIya bAka / / 116 / / AI tU vaDAM bahAM sarisyu gUMda vipAka | guda likha kuleri sarAu bolI bhAI vAka // 117 // Ahe eka Aha vara solAu kohalAM pherata pAka / giraNa ANIya bAMdha eka aneka patAka 11118 1 Ahe sAkara dUdha visUghau dUdha vipAka / prApai eka jaNI dharaNI khAMDatI vara cAka / / 119 / / sAkara dUba kacoDI sudha dUdha favan | Apa eka jaNI dharaNI khAMDavaNI vara cAka / / 120 / / * Ahe komala komala kamala taragAM phala prApadma sAra | nahIMya dahI dahIdharAMnau dhoka lagAra / / 121 / / kamala tara phala ToparA pastAM Apai sAra / dahI dahIyatha saMta bAMka nahIya jagAra // 122 // Ahe tara pUraDha pasa tasa khasa khasa Apa eka / unhaU pAraNIya AraNIya aMgikara nita seka / / 123 / / Apa rU khADanU khasakhasa Apa eka | cAMpela bahar3a copaDI aMgi kara jala roka / / 124 / / zrahe koThai moTA motIya motIya lADU hAthi / jovAja nita nita zrAvai indra indrANI sAthi / / 125 / / koTa moto ati malAM motI lAi hAthi | jovAna prAva valI indra sacI bahu sAthi // 126 // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAdozcaraphAga 233 Ahe cArau lInI vAcakI sAkacI mApaI eka / eka mApada guDa bIjIya bIjIya phaNasa aneka / / 127 / / Ahe mAthai kUcoya DhIlIya nIlIya prApai drAkha / nipta nila khUNa UtArai je mana lAgaha cAkha // 128 / / pAra taNA phala sAkacI sUko kelA eka / pahUM Agur3a bojI dharaNI Apa phanasa aneka // 126 / / siri kUcI motI bharI hAthii nIlI drAkha / lUNa utArai mADalI je mana lAgai cAsvaM // 130 // mAhe mAna taNIyA sAhelar3I selar3I Apai nAri / cholIya cholIya apai baiThIya rahai ghara vAri // 131 // Ahe jAdarIyA phAkarIyA ghara yA lADUmA hAthi / sevaIyA mevaIyA Apai tilaSTa sAthi // 132 / / seva taNA AdiI karI lASTra mUkada hAthi / Araecha gRlabhelA karI Apai tilavaTa sAthi 1 / 133 // mAhe toMgaNa kAIya pAIya prANIya prApaha hAthi / tevar3A tevar3A cAlaka jamalA cAlai sAthi / / 134 / / nAlikera nIlA bhalAM mADI prApa' haathi| jamalA tevaDa tevaDA bAlaka cAsai sAthi 3135 / / Ahe Apa lobuna bIjAMDa vIjajarA dhIra / joIya joIya mUkai jinadhara bAbana vIra // 136 // prApai lIDU atibhalA baujurA javIra / hAthi leI jo ai rayada jinavara bAvana vIra / / 137 / / mAhe sAjAra sAjAu kareu kIghau cUra khajUra 1 prApai keIya jobai gAi vApra tUra // 138 // Apai phalada khajUra zu keI khAjAM yUra / kaI gAva gItar3A eka bajAuda tura // 139 // prAhe zrIyuta mita nita AbA deva tapau saMpAta / amirina prApai pAeIya kSAraNIyanI kuraNavAta // 14 // Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mantoma jaya tilaka / saMvat 1561) sATika jA ajAna avAra pheDi karaNaM, sanyAna do baMdyate / jA duHstraM vaha kaga eNa haraNaM, vAika suggaisuhaM / / jAde vaMma guNA tiyaMca ramagI, maMkkikha tAraNI : sAje je jiNabIra vayaraNa sariyaM vAraNI ate nimmalaM / / 1 / / vimala upajala sura sura sagahi, suvimala ujjala sura sura saNehi / suraNa bhaviyaNa gaha gahaha, mana, su sari jaNu kavala khilla hi / kala kevala payadi pahi, pApa-paTala mithyAta pillAha / / koTi divAkara teu tapi, nidhi guNa ratanakaraDu / so vadhamAnu prasaMnu nitu tAraNa taraNu taraMDu / / 2 / / bhaSiya citta yaha vidhi ulhAsaH / au kammahaM khiu karagu suddhaM ghammu daha disi payAsaNu // pAvApuri zrI vIra jiNu jane su pahu~ttA aai| tava devihi mili saMkhyau samosa raNu bahu bhAi / / 3 / / jaba sudevai iMdra dhari dhyAnu nahu vAraNI hoha jiNa / tava sura (pha) paTa mana mahi upAyau, hui vaMbhaNu Dokarau macca loDa surapatti Ayau / / gotamu notamu maha varma aghara sarotamu vIru / tatya paDhatau Ai kari maghava guNihi gahIra ||4|| thivaru volai sugAha ho vippa tumha ghIsara vimala mati / iku sandehu hama manihi thakkara, w wwinimummmmmmmmmmwwwmmmmmmmmmmmmmmwwwmwwwmomsane 1. brahma carAja evaM unakI kRtiyoM kA paricaya pRSTha 70 para dekhiye| maw Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtoSa jaya tilaka 235 ma sAke nija bhAsu hata naI ThiM nukkAi / vIru tA mujha guru moni rahyA lo soi / hausa loku lIe phirau atyu na kahai koi / / / / gAthA ho kaha huthi vara vaMbharaNa ko aca tumha citti sNdeho| khiNa mAhi sayala phaMDau, hau abirulnu buddhi paMDitu // 6|| paTapa tIna kAla SaTu dabdi naba su pada jIya khaTukkahi / rasa lhesmA paMcAstikA vrata samiti sigakahi / / jJAna abari cAritta bhedu yaha mUla su muktihi / siTu vaNa maharva phaddiDa vacanu yaha parihi na ruttihi / / yaha mUlu bhedu nija mAriNa yaha suddha bhAi je ke. gahahi / samakkatta dihi mati mAna ne siva pada sukha vaMchita lahahi // 7 // eya bayaNa sadaNi saMbhAla cayakiu citapuraI na prattho / uTTipau satti goDama, casliu puriNa tattha jatha jizAha / / 8 / / taba sugoimu cAliu gajaMtu, jaNU sigharU mattamaya / tarapha chaMda vyAkaraNa asthaha / khaTu a gahu veya dhuni, joti kalaMkAra satthaha / / tulai suvidyA avala valu caDiu teji ati vaMbhu / mAna galyA tisu mana tagara dekhata mAnathaMbhu // 6 // gANA dekhata mAna thaMmo, galiyau tisa mAnu manaha majhamme / hUvau sarala paNAmo, pUcha gohamu vitti saMdeho // 10 // goima pUchai joDi kara svAmI kahahu vidyAri / lobha biyAye jIma sahi lUrihi kera saMsAri // 11 // loma laggau pANa vuca kara / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva ali jaMpai lImiratu, le adatu jaba lobhI pAnai / lobhi pasari paragahu vadhAvai / paMcai varataha khiu pharaha deha sadA anacAru / suriNa goima isu loma kA kahaja pragaTu vithAru // 12 // mUlaha duSasa tarau sanehu / satu visanaha mUlu ka kammaha mUla prAsau bhariNa jAi / jiva Idiya mUla manu naraya mUlu hisyA kahijjai / / jA zivA kapaTa maNi ra sira kA lo| suNa goima paramArayu yaha pApaha mUlu sulohu // 13 // gASA bhamiyau anAdi kAle, 'caiMgati mammi jIu yaha jonii| basi kari na tenisakkiyau, yaha dhAraNa, lobha pracaMDa // 14 // pohaDA dAraNa lobha pracaMDU yaha, phiri phiri baha dukha vIya / vyApi rahA bali appaI, lakha caurAsI jIya // 15 // padaDI chaMda yaha cyApi rahA sahi jIya jala / kari vikaTa buddhi paramana haDaMta // kari chalu papase dhU rata jeNv| parapaMsu karivi jagu musahara eva / / 16 / / saMphuDa muDai vaThalu karAha / vaga aMu rahada liva dhyAna lADa vA jaija gagau liya sIsi paai| para citta visvAsa viviha bhAi // 17 // maMDAra jeu prAsaraNa vahutta / so karai ju karaNau nAhi jutta / / je vesa jaiva kari vibiha tAla / matiyAvaha sukha de vRddha vAma // 18 // Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtoSa jayatilaka bhApaNaM na prosari jAi cuvitra / tama jeja rahA tali dIya lukki / jaba dekhai Digataha joti tAsu / tava pasari karai appaNa, pragAsu // 19 // jo karai kumati tava aNa vicAra / jisu sAgara jina laharI apAra // ki caDahi eka uttari vijAhi / bahu ghATa ghaNai nita hIya mAMhi // 20 // parapaMca karai jaharaM jagatta, / ___ para prasyuna dekhai satta, mitta / khiraNa hI agAsi hiraNa hI payA li / khie hI mrita maMDala raMga tAli // 21 // jiva tela buda jala mahi paDAi / sA pasari rahai bhAjana chAi // tiva lobhu karai rAI sa cAru / pragaTA jagi meM raha vicAru / / 22 / / ko aghaTa ghATa dughaTa phirAi / jo lagana jaiva saggata ghaai|| iki savariNa lobhi sariMgapa kuraMga / deha jIu Ai pArathi nisaMga // 23 // pattaga nayA lobhidi bhulAhi / kaMcaraNa rasi dIpaga mahi pAhi / / isa dhAriNa sobhi madhakara mamati / tamu kevai kaTara veghi yati // 24 // jiha lomi macha jala mahi phirAhi / laggi pappaca appaNa', gamAhi / / rasi kAma lobhi gayavara bhamati / mada adhasi bagha baMdhana sahati // 25 / / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva eka kRtitva eka chakkai Idiya taNe suHkha / tina nobhi dikhAe viviha dukha / paMca idiya lobhahi tina rkhutt| kari janama maraNa te nara vigutta // 26 // jaMgamasi tapo jogI pracaMDa / te lobhI bhamAe bhamahi khaMDa / / drAdhi deva bahu lobha matti / te paMchahi mana mahi maraNa jagatti / / 27 / / caSakA mahimya hui hakka chasi / sura padai vaMchaI sadA citti / / rAi rANo rAvata maMDalIya / ini lobhi vasI ke ke na koya // 28 // vaNa makSi munIsara je vsNhi| ___ siva ramariNa lobhu tina hiMyai mAhi / / iki lomi laggi para bhUma jAhi / para karahi seva jIu jIu bhaNahi ||26|| sakulINo nikulIrapa he duvari ( duvAri ) lehi loma DigAe karu psaari|| vasi lIbhi na suraNa hI dhammu kaami|.. nisi divasi phirahi pArasa yAni // 10 // e kITa par3e lomihi 'bhamAhi / / sahi su manu le paraNi mAMhi // le vanarasa heTa nobhi ratta / ___makhikA sumadhu saMcaha bahuta // 31 // te kipana ( kRpaNa ) pazyi lomaha majhAri / dhanu saMcahi le dharaNI bhaDAra // je dAni dhammi naha dehi khAhi / dekhatana uThi hAtha jhADi jAhi // 3 / / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satISa jayatilaka gAthA jahi hatha adhika varaNaM dhanu saMcahi sulaha karivi maMDAre / tarahi keva saMsAre, manu buddhi ai rasI jAha / / 33 / / vasaha jinha mani siya nita buddhi| dhanu visvahi ahaki jagu sugura vacana citihi na mAvai / meM meM meM karaha suNata bummu siri sUlu pAvara / appaNu citta na raMjahI jaraga raMjApahi loi| lobhi viyAye jei nara tinha mati aiso hoi / / 34|| gAthA nina hoi isiya mate, vittaM maya malina muhura bhuhi bANI / vidahi puna na pAyo, vasa kiyA lomi te puriSa // 35 // maDila isau lobhu kAyA gar3ha aMtari, rayariNa divasa saMtabAi niraMtari / karai dIvu appaNa balu maMDai, lajyA nyAnu solu kula khaMDai / / 16 / / koha mAyA mAnu prcNdd| tinha majhihi rAu yahu, isu sahAi tiniu upajahi / yaha tiSa tiva bisphurai upa teya valu adhika sajjahi // yaha cahu mahi kAraNa aba ghaTa ghAMTa phiratu / eka lobha viNa vasi kie caugaya jIu bhamaMtu // 37 // jAsu tIyai prIti praprIti te jaga mahi jAriNa yaha, aNiu rAgu tini prIti nAri / aprIti hudoSa huva, dahU kalAya paragaTa pasAri || azA pherI ApaNI SaTi ghaTi rahe samAi / inha rAhu vasi kari nA sake tA jIu narakihi jAi // 38 / / yohA sapau raha jaise garala upane viSa saMjuta / taise jANahu loma ke rAga doSa baha putta // 36 / / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva padarI chaMca kucha rAga doSa tisu lobha putta / jApahi pragaTa saMsAri ghupta / jaha mitta ttA taha rAga rNgu| baha satta taho doSaha prasaMgu / / 40|| baha rAga tahAM taha grAhi thukti / jaha doSa tahAM taha chidra visi / / jaha rAna tahAM taha pati pttitttth| jaha doSa tahAM taha kAla diTTa / / 4 / / jaha rANa tahAM saralara sahAu / jaha doSu tahAM kimu vakra bhAu / / jaha rAgu taha bhanaha prbaarinn| jaha doSu sahA~ apamAnu jANi // 42 // e donau rahiya viyApi loha / inha vAjhuna dIsai mahiya koi / / nata hiyaha sisalahi rAga doSa / baTa vADe dAraNa magaha mokha / / 43 / / putta zrIsiya loma pari choi| balu maMDiGa apparAu, nAda kAli jinha dukkha dIyau / Ida jAla dikhAi kari, vasI bhUna saddha loga kIyau / / jogI aMgama jatiya muni sabhi rakkhe likhalAi / aTala na TAle je Talahi phiri phiri jagaha bAda // 44 // lobhu rAbau rahiu jaY vyApi / caurAsI lasa mahi jatha joDa puriNa tattha soIya / je dekhau sodhi kari tAsu vA nahu asthi koiya / / vikaTa buddhi jini sahimu siya ghAle kaMmmaha phaMdha / lobha lahari jimha kahu cahiya dIsahi te nara gh||45|| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtoSa jayatilaka bohA maNava tijacaha nara suraha hIDagavaM gati cAri / vIra bhAi goima nimuriNa lobhu varA saMsAri / / 4 / / kAhiu svAmI loma blivNdd| taSa pUriu goimihi isu samatta gaya jija gujArahi / isu tanii ta balu. ko samasyu kahui su vidAraka / / kavaNa buddhi mani sociyai kIja kavaraNa upAya | kisa pauriSi yahu jItiyai saravani kAhahu sabhAu // 47 // subaha goima kahi jiNagAha / maha sAsaraNa nimmalai surAta dhammu bhava baMdha tuhi / ati sUSima bheda suriza mani saMdeha khiNa mAhi miTTahi // kAla anaMtihi jJAna yahi kahiyau prAdi anAdi / lobhu dusaha iva jittayai saMtoSaha parasAdi / / 48 // kahahu upajai kaha saMtoSu / kaha vAsai thAni uhu, kisa sahAda valui tau maMDai / kyA pauriSu sainu timu, kAsa vuddhi lomAha vihaMDai / / joru sakhAI bhaviya hui payaDAvaM pahu mostu / goima puchai jiNa kahahu kisa u samaTu saMtoSu // 46 // mahaji upajjada citi saMtoSu / so nimasai saptapuri, jiNa sahAi balu karai ittau / guNa pauriSu sana dhammu, jJAna budhi lobhaha jittai / / hoti sakhAI bhaviyara, TAlai duragati ghoSu / sugiA goima saravani kahau isau sUrU saMtoSu / / 50 // rAsA chaMda isau suru saMtoSu jinihi ghaTa mahi kiyu| sakayasthata tina purisaha saMsArihi jimau / / saMtoSihi je tiya te te ciha naMdiyahi / devaha jiu te mArazusa mahiyali baMdiyahi // 51 // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva jaga mahi tinha kI nIha ji saMtoSihi rammitra / pApa paTala dhArasi antara gati dammiya / / rAga doSa mana mazina khiraNa iku aashiyd| sasa mitta citaMtari sama kari pAriNya ha / / 52 / / jinha saMtoSu saravAI nita rahai kalA / nAda kAli saMtoSa karaI jIyaha kusalA / / . dinakA yaha saMtoSu vigAsaha hida kamalA / sRru taha yahu saMtoSu ki vaMchita deiphalA ||53 / / rayagA yaha saMtoSu ki ratanaha rAsi nidhi / jimu pasAi saMDahi manoratha sakala vidhi / / ............ ............ ............... / je satoSi saMmANa tinhamana sajhu gayau // 54 / / jinhahi rAu. saMtoSu su suTTau bhAu pari | parakhatI para davi na chIpahi tei hari / / kUDa kapaTu parapaMcu sucitti na lekhihahi / tiNu kacarA maNi luddhasi sama kari dekhihahi // 55 / / piyau amiya saMtoSu tinhahi nita mahAsuSu / lahiu amara pada ThAgu gayA para bhamaraNa dukhu / / rAihaMsa jiu nIra khIra guNa uddharai / samma addhamma parikha teva hIya karai // 56|| Aya suhamati dhyAnu mayukhi hIya bhajjaDa | kalahi kalesu kuNyAnu kubudhi yi tajai // leDa na kisahI dosu ki gugA sayaha mahai / paDaina prArati jIu sadA cetana rahA / / 57 // jAhi vAka paraNAma hohi titu sarala gati / chappa jiu nimmalau na laggAhi malaNa citti / / sasi jiva jinha para kItti sadA soyaca rahA / dhavala jiya dhari kaMdhu garuSa mAraha sahai // 58 / / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMloSa jayatilaka 143 sUradhIra gharabIra jinhahi saMtoSu calu / puDa yarie pati sarIri na lipai doSa jannu // isaja ahaM saMtoSu guriNahi pani jiyA / so lobhaI khiu karai kahiu saravani ivA ||5|| kahiu sasvanni isau sNtossu| so phijjA citti cida jisu pasAha sabhi sukha upajahi / nahu Arati jIu paDai, rora bora dukha lakha bhajjahi / / jisa te kala baDima cama hoi sakala jagiprIya / jinha paTi yaha bhaba hopiya punna prikiti je jaya // 60|| maDilla punna prikiti jiya sapariNahi surigayahi / . jai jai lohi mahi bharizayahi / / goima siu paravISu pyNpiu| isau satoSu bhavappati aMpiu // 61 / / caMdAigu khaMdu japirma eha saMtoSu bhUbapati jAsu 1 nArIya samAdhi prachI thite 11 je sasA suvarI citti he prAvae / jIu tatta khiNe baMchiya pAbae / / 62 // saMdaro putta so pyjaannijje| jAsu aulavi saMsAru tArikhae / chedi so mAsara dUri nai vAraNa / mutti mama mile hela saMcArae / / 63|| svatiya tAsu ko laMgaraNA vatiyaM / dujaNaM teu bhaMjei pAsa niy|| koha agai gAha dajhaMti je nraa| tAha saMtosa e soma sIyaMkarA // 64|| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 rAjasthAna ke jana saMta : vyaktitva eva kRtitva eDa korTa saMtoSa rAnA tarI / zAsu pasAi va zAMti vaMtI mho|| sAsu nai rihi ko dudanA prAvae / / so bhaDo lobha ho juga vaaye.||65|| bohA kho juga' vAyai lobha kau, e gahahi jisa pAhi / so saMtoSu mani saMgaha, kahiyau tihu~ dharaNagAhi // 66 // gAthA kahiyaja tiha bagA gAho, jANahu saMtoSu ehu paramANo / moima citi dinukara, jiu jisahi lomu yaha dusahu // 17 // suriNa vIra vamaNA goimi ANiu, saMtoSu sUra ghaTama: / pajjalija loha taMkhi khiriNa mele ghauraMgu sayamu prapparaSu / / 68 // citti camakiu hiyA zraraharina / rosA izu tama kiyau, lei lahari viSu manihi gholaha / romAvali uddhasima, kAla rUI huI bhuvaha toli|| dAvAnala jiu pajvaliu nayani lAyi bADi / Aja saMtoSaha khija karau jaDa mUla haM umpAhi // 66 // dohA lobhihi kIyau socAu havau prArati dhyAnu / prAi milpA siru nAza kari, bhUkha sayalu paraSAnu // 7 // SaTapa prAyaja' jhUThu pacAnu maMtu taMta khiriza kIyau / manu kohu~ aru doha moha ika yaha thIma u / / .. mAyA phala hi kalesu yApu saMtApu chadama dukha / kamma mithyA prAsarau prAra praddhAmmi kiyaja pakSa / / kuvisabhu kusolu kumatu juDita, rAgi doSi AirU lahiu / appaNaja sayanu vasu dekhi kari, lohurAu saba gahagahiu // 71 / / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtoSa jayatilaka / / 245 malli gaha gahiyara taba loha citatarita vajjiya kapaTa nisAya gahira sari || . / . viSaya turaMgihi diyA palAeu / saMtoSaha disi kiyau payAraNau // 73 // aAvAta suNi saMtoSa tasaM niriNa / mani prAnaMdu kIyau su vicaziriNa / / taha 4 sayanaha pati satu prAyaja / __ tini dalu appaNu begi bulAyau / / 74 // gAthA khullAmau dalu prappazu, haraSiu saMtoSu suru bahu bhaae| jisa DhA mahasa aga so miliyA sInu bha? AI / / 75 // potikA chaMdu pAIyo solu suddhammu samakatu nyAma cArita sNvro| vairAgu tapu karuNA mahAvata khimA citi saMcama thirU / / prajjau sumaddau murti upasamu samma so AkiMcaraNo / iva meli dala saMtoSa rANA sobha siu maMDai raNo | // 76 / / sAsariyahi jaya jaya kAra havaumaggi mithyAtI dahe | nIsAraNa suta bajjiya mahAyuni. mani hi ki dUra laDekhaH / / kesariya jIva gajjata valu kari cisi jisu sAsaNa gunno| iva meli dala saMtoSu rAjA loma siu maMDai raNo / / 7 / / gaja balla joga pracala gur3hiyaM tatvaha yahI sAra hai| aDa pharasi paMciu sumati juTTahi pini dhAna pavAra he // ati saMbala sara Agama chuTTahi asariNa jaNU pAvasa ghaNo / iva meli dalu saMtoSu, rAjA lobha siu maMDai rnno||78|| SaTa padu maMDiu raNu mini subhaTi sainu sabhu appaNa sajiu / bhAva khetu taha ravir3a turu suta prAgama vijjau / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 rAjasthAna ke baina saMta : vyaktitva evaM kRtitva panyAnyo dhyAtamu payau papparapu dala pratari / sUra hilaM gaha gahahi dhasahi kAdara kti tari / utu disi sulomu anu taka vaidhalu pariya riNaya taraNa tulada / / saMtoSu garukha me raha ,sari sura sukiya varaNa bhaya lie khalA // 8 // gAthA ki skhali hai bhaya pavaraNaM, garuvara saMtoSu mera sari aTalaM / cabaraMgu sayama gajivi ramiNa gariNa sUra bahu jur3iyaM / / 8 / / toTaka chaMdu raNa pagariNa juTTaya sUra narA / tahi bajahi bheri gahIra sraa| taha bolaGa lobhu pracaMDa bhddo| haNi jAi saMtoSa payAli dalo // 2 // phiTu lobha na vosaha gabda kare / hue kAsupasyA hai tumha sire: tai mUDha satAyau sayala jaNo / - jahaM jAhina choDadha tatha khiraNo / / 8 / / jaha sobhu tahAM thiru lachi vaho / dari sevada ujhAu loDa saho / / jiva iTThiya cisi saMtoSu kari / te dosahi bhikhya bhayaMti pare 184 / / jaha lomu tahAM kahu karaya sukho| nisi vAsuri jIu sahata dukho| sayatoSu jahAM taha moti uso / . paya caMdahi ida nariMda tiso // 85 / / saMyatoSa nivArahU gaTa citt| . hau vyApi rahyA jagu maMjhi tiso // hau prAdi anAdi jugAdi juge . sahi trIya si bIyahi muhyU lage // 86 / / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtoSa jayatilaka suragu lobha na kIjadda rADi ghaNI / 1 sava vitti upAuu tumha tarI // hau tujha vidArau nyAni khage / sahi jIya paThAvara muli mage // 87 // haja lobha macalu mahA sumaTo / jagu maiM sahU jiti baMgha paTo || sabhi sUra nivAraNa teja male / mana jitta kauNu samatyukale // 88 // nai prasthi satAyaja lona gharA / iva dekhahu pauriSu mujha tA // kari rAija khaMDa viMDa gharaNA / tara jevau pADau mUtra jaDA // 89 // 1 suriMga isa kopita lonu mane / taba jhUTha jAyaja veNi tine // sAtha Apa sUru uThAva karo / satiza ihi chediu tAsu siro // 60 // // taba bIDaca lIyau bhani bhane / uThi calliu saMmuha gajji guDe // valu koyala maddavi appu gharaNA / puraSo juga vAyau tAsu tathA // 91 // chava dukka uchohu sujIhi dharaNI / mani saMka na mAnai prora taraNI // taba uddi mahAyata lagnu thale / lie mami suvAlyo chor3a dale // 62 // bhaDa uDi mohu pracaMtu gaje / calu pauriSa appaya saMna saje // taya dekhi vaveka caDyA aTalaM / vaha vaTTa kiyA sudda bhani valaM // 93 // 247 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva vaha mAya mahA kari rUpa calI / ___ mahu amgada sUrau kavarapu valI // dRSika paurapa ajja vicIri kiyA / tisu joti jayapatu ve gi liyA // 14 // jaba mAya paDI raNa ma skhale / ___ taka Aiya kaMka garjati bale / / saba uTTi khimA jaba ghAu diyaa| tini vegihi prANani nAsu kiyA / / 15 / / ayajJAnu calyA uTi ghora mate / tisu socana AIyA kaMpi cite / / uhu Avata hAkyA jJAni jayaM / ___ gaya prANa pakhyA ghari bhUmi tavaM // 16 // ma yAtu sadhA sahi jIya ripo| rUda kapi caGyA sui sajji apo|| samakkatu DahyA uThi oriNa aNI / dhari dhuli milyA diya cUra ghaNI // 9 // kamma asi sajja par3e viSamaM / jara chAyau avaru resmR bhamaM // tapu mAnu pragAsija jAma diseM / gaya pATi digaMtari majhi ghuse // 9 // jagu thyApi rahA sayu pAsa rayaM / tini pauriSu ThiA tA karayaM / / java saMvarU gajija ghori ghaTa / uhu jhADi pichoDi kiyAda ghaTaM 199 // sa rAgihi dhuttau lousaho / raNa pragaNi laggau maMjhi gho| aparASTra sudhAyau sajji kare / __ iva juzi vitAnyo dRDha are // 10 // yaha doSu ju ziva gahaMti prN| rae agaraNa uhAhi siraM / / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtoSa jayatilaka raDa uThi vyAniya mukkiya aggi dharaNaM / trigaNa gA jalAya doSu di 1 // 101 // kumatihi kumA ragi sayamunAyA / gaya jeDa' garjanau Au jur3ayA / triNa mattu parakkama saMgha gare / liMga hAMkAM laga para jIya kusIla ju Tu kareM / bhavanta, samIra dhAi nagaM / mamibhinuna saMkacarai // kura vidaji bAgaya pATi digaM / / 10 / / dukhahuM tajiMdu gaya dara salo | sAija diu Ai nizaMka malo || paramA sukhu prAya pUri ghaTa pa dhama // uhu bhADi piloDa kimAda vaTaM // 104 // / bahu jujhiya sUra pAri bale / uda dIsahi juTana majbhi ra // kiya dinsu rasAtali vIra barA / kiya tajjita gae valu mukki gharA // 105 // ana daMsaNa kaMda rahUMta jahAM | yahu tu saMtoSaharA iki majji paTTiya jAi tahAM // thA / da divasa lobhihi semupayA ||10|| lobhi divasa pahila dalu jAma | tava dhuriNama sosa kara anya jela subhiu na aggaja / jaNu dhairija lahari viSu kaca kacAiTa vidhAi lamma // karai sUtrakaraNa Akalana kicina bujhai paTTu | jesa carAu jati chalaha tarphi mau bhanai bhaTTu // 107 // 2049 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. rAjasthAna ke jaga saMsa : astitva evaM kRtitva rosAharaNa tharahariyaM dharimaM mana majhi sada tini dhyAno / - mukkA citti na mAno, ajJAno lonu gajjei // 18 // raMgikA chan lomu uThiu aparazu gajji, maMDija valu ni lAji / caDiDa dusaha sAji rosihi bhare / / siri tAriNau kapaTu chat, viSama khaDgu kinu / chadamu pharivalitu samuha thare / gurNa samaMda ThANa lagu, jAi rokyo sUra magu / dei bahu upasaggu jagata pare / / se cariu lobha vikaTa, dhUtadda dhUrata naTu / saMtavadha prAMgAha SaTu pauriSu vAraM // 09 / / khiraNu uThai aNiya juri sthiriNahi cAlai musstti| . khiraNu gayaje va guDi piriNahi cAlai muDi / / khizu rahai gaganu chAi, thigiha payAli jAI / khigiNa macalo aaj| caupachaThe dAkai carata na jANe koDa, vyApada sakala loi| aveka pihi hoi jAi sacaraM / ase pahiu lobha vikaddha, dhUtai dhUrata nahu~ / saMtakai prAmagRha SaTu pauriNa karai / / 110 / / jini sami jiya. libalAi, pAle tata budhi chaai| rAkhepa baDaha kAi dekhata parthe / pAsa ija paravathu, desa menu rAju gthu| . jAnakAri Apa tathu, lAla cipar3e / / jAkIra anaMta pari, ghorahaM sAgara sari / saphara kajaNu tari hiya andha // . . ase ghaDiu lobha vikaTu, dhUtai ghUrata nh| saMtavaha prANaha pada pauriSu. kari / / 11 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtoSa jayatilaka jaisI karigaya pAyaka hoi, tisahi na jANai koi / paDi tiraNa saMgi hoi, ki ki na kareM / tisu tariNa yavi vihi raMga, kauguhu jANaM ke te DhaMga / prAgama laMga vilaMga, khiriNahi phirai / / uha anatapa sAraM jAla, kara eka lola palAla / mUla per3a patta DAla dei udarai / / ase naDiva lobha vivAda, putada dhUrata nh| saMta yei prANaha SaTu pauriNa kari // 112 / / paTapa loma vika pAri kapaTu amiTu rosAiNu chiyu| lapaTi davaTi naTi kuTi jhapaTi jhaTi ivajagu nayiu / / dharaNi khaMDi prahA Di gamani' payA lihi dhAvai / mona kuraMga pataMga niMga mAtaMga salAvada / / jo ida mulida phariNada sura caMda sUra saMmuha aDai / uhu lAi muDai khiNu gaThavaDai khie sukhavi samuha jui / / 113 / / mahila jaba sulobhi itau balu kiiyu| ____adhika kaSTu minha jIyaha dIyau / / / taba jiraNaca namatu lai citi gajjita / rAu saMtotru hanaha pari sajjiu / / 114|| raMgikA chandu iva sAjiu saMtoSa sAja, hubau dhamma shaau| uThiu mani hi bhAu Anadu bhayaM // guNA uttima miliu mANu, hUbau joga pahA / ". Aya 3 sukla jANu timajha gayaM // joti dipai kevala kala, miTiya paTala mala / . . hRdaya kalA dala siDi patadai ::paise goima bimalamati, jiraga vaca dhAri citi / chediya lobhai thiti caThita pade / / 115 / / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva ena asiraka tanika pacu saMjamu dhAri, sata daha parakAri / teraha vidhi sahAri, cAritu liyaM // tapu dvAdasa bhedaha jAriNa, AparaNu bhagihi AriMga / baiThau guNaha ThANi udota kiyaM / / tama kumatu gaiya dhusi, poliu jagatu jasi / jaiseja puniu sasi, nisi sarade / / yase goima vimalamati, jisa vaca ghAri citi / cheviya lobhaha thiti, cahiu pade / / 11 / / jina vaMdhiya sakala dRTva, parama pAya nighaTTa / karata jIyaha kaTha, ramaNi diraNo / agi ho tiya jinhahi prANa, detiya namuti jANa / naraya taziya vAraNa bhogata ghaNe / / ui mAvata narIhi jei, khaDA samuha lei / supani na dIse tehapravara keMde / / se gohama vimalamati, jiNa baca dhAri citi / chediya lomahi thiti, caDiu pade // 117 / / deva dughahI vAjiya ghaNa sura muni maha gaNa ! miliya bhavika jaNa, hubara liyaM / / maMga gyAraha caudaha pUva, vidhAre pragaTa sabya / mithyAtI sugata gazca, mani galiyaM / / jisu vAriNaya sakala piya, citihi haraSu kima / saMtoSa utima jiya, dharamu vaMde / / se gohama vimalamati, jie kva dhAri kiya / chedima lomaha thiti, caDiu pakSe // 118 / / ghaTapada paDiu supadi moimu lavadhi tapa vali ati gadhi / udauhu vau sAsariNahi sayamu Agamu manu sajjiu // hiMsA rahi hapa vara tu subhadu cAritu basi juThThila / hAki vimalamati yAriMga kumatidala baraDi paTThila / / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtoSa atika 15 - vaMghiu pracaMDu duddharu sumana jini jagu sagalau dhuttiyau / jaya tilaja milija saMtoSa kahu lobhaha saha iva jittiyau // 119|| gAthA java jitta dusaha loha, koyata tava citta majhi aanNde| hUba nikaTa rajo gaha gahivau rAja saMtoSu / / 120|| saMtoSuha jaya tilau jaMpiu, hisAra nayara maMjha meM / ce suNahi bhabiya ikka mani, te pAvahi baMjhima sukkha / / 121 // saMbati panara ikyAraNa bhavi, siya pakkhi paMcamI divase / sunaka vAri svAti vRkhe, leu taha jAriga bamanA meNa / / 122 // paddhahi je. ke. muddha bhAehi / je sikvahi suddha likhAva, suddha dhyAni je suNahi mamu dhari / te utima nAri nara amara sukkha bhogavahi bahudhAra / yaha saMtoSaha jaya tilaya jaMpiu balhi samAi / . maMgala cauviha saMgha kahu pharIha bIru jigarAi // 1235 iti saMtoSa jaya tilaku samAptA [di0 jaina maMdira nAgadA, bUndI / ] Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paI : 1 balibhadra caupaI [ racanAkAla saM0 1585 . ) eka divasa mAlI banI gaja, acarita dekhI ubhu ra / phalyA vRkSa savi eka kAla, jIve aura tajyAM duHkha bAla ||4|| pharI 2 jI vAlA guvana, samosaMrariNa jina zrIThA pani / zrAvyA jAgI nemakumAra, manaskarI jaMpi jayakAra ||48|| leI bheTa bhedya bhUpAla kara jor3I ima maNi rasAla 1 vigiri jagaguru prAtrIyA, sabhA sahita miva dvAbiyAM // 46 // kRSNa rAya usa vAraNI suNI, haraSa vaMdana haDa trikukhaMDa dhaNI / AlijISa paMcAga pasAu, dizi sabamukha cAI namo // 50 // rAI apadeza zerI la koyA koni hoDi haraSIyA / karitA eka mana manahi hasi // 51 // bhavya jIva dhAi samasi 1 * jANe airAvaNa avatarayu / paTa hastI pAsari pariga ghaMTA rakhanA ghara dhANakAra, vici 2 dhara ghUma ghama sAra // 52 // mastaki sohi kukuma puja, bharidAna ke madhukara guMja // vAMsi DhAla nejA pharihari, siNagArI rAi Amila ghari // 53 // DhAla - sahI kI caD bhUpa megalanI pUThi dera dAna mAgala jana mUTha nayara loka kA ura sAthi dharma tari ghuri dodhu hAtha ||14|| samahara rAja karI kRSNa sAMvariyA | chapana koDa parivarIyA / chatra RNa zira upari gharIyA / rAhI rUkhamaNa sama sarIyA || sAhelaDI jisavara baMdara jAi, nemi tara guNa gAi / sAhelaDI re jaga guru baMdaraNa jAI // 55 // // M53 1. brahma yazodhara kUla isa kRti evaM kavi kI abhya racanAoM kA paricaya pRSTha 83 para dekhiye / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avimAna caupaI . Doda tivasa gharagu vANAM vAji sasara sabada sadi chAji / gahira do gAji - veNA vasavi rAjisA prAgali apara nAci suraMgA, pAmara dvAli cNgaa| deiya dAna e dhAra jima gaMgA; hIyali haraSa prbhNgaa| sAhelaDI0 / / 57 // bhegala upari cahAja ho rAjA, gharai mAna mana mAhi / / abara rAva mujJa sama una koI, nayamADe nima jina cAhi / / __ mAhelaDI0 // 58 mAna yaMbha dIhi mada bhAji, lahala hi dhajAyae kdd'ii| pariharI kujara pAnu cAna, dharau mAna mati ghoDI // sAhelaDI0 / / 5 / / samosaraga mAhi kRSNA padhAramA sAthi saMparivAra / rayaNa siMghAsaga biThAdIThA, sivAdedhI taraNTha malhAra / / sAla ddii01||6|| samudra vijaya e abara bahU rAjA. vasudeya balibhadra haraSi / pharIya pradakSaraNa kuSNa su namoyA, nayaDe nema jinanaraSi || sAhelaDI0 // 6 // bastu haraSIyA yAdava ra manaha AgaMdi / puraSotama pUjA ca naMminAtha calaNe niropama / jala baMdhana asata kari sAra puSpa vala paru anopama !! dIpa dhUpa saviphala dharaNA racAya pUja dhana hoya / kara jor3I kari vInatI tu balimadra vaMdhava sAthI / / 62 / / stavana kari baMdhavasAra, jeThau bamilabhadra' anuja moraar| kara saMpuTa joDI ajulI, neminAtha sanamukha saMmalI // 3 // Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : yakina evaM kRtitva bhavIyaga hRdama kamala tU sUra,jAI duHkha tujha nAmi duur| dharmasAgara tu sohi caMda, jJAna kA iva varasi iMdu // 64 // tujha svAmI seni eka ghar3I, narama paMthi tasa bhogala jdd'ii| vAi yAgi jima bAdala jAha, tima tujha nAmi pApa pulAi // 65|| torA guNa nAtha anaMtA kahyA, tribhuvana mAhi ghaNA gahi gahmA / te sura ma bAcyA navi jAu, alpa budhimi kima kahA // 65 / / manAtha' nI anumati nahIM, bala kezava va bitthaashii| dharmAdeza kasA jina taNA, svacara amara nara harakhyA gharaNA / / 66 / / eke dIkSA niramala dharI, eke rAga roSa pariharI / eke vrata vAri sama caro, bhava sAyara ima ke tarI ||68 / / duhA prastAvalahI jirAvara prati pUchi haladhara bAta / deve vAsI dvArikA te tu atihi vikhyAta / / 66 / / nihu~ baMDa keru rAjIu suranara sevi jAsa / soha nagarI ni kuSNanu koNI pari hosi nAsa ||7|| sIrI vANI saMbhalI boli nemi rasAla / pUrava bhavi akSara likhA te kima thAi bAla // 71 // cupaI dIpAyana munivara je sAra, te karasi nagarI sNdhaar| madya bhAMDa je nAmi kahI, teha thakI balI calami sahI // 72 // pauraloka sathi jalasi jisi, ye baMdhava nikalasutisi / tAha sahodara arAkumAra, tehani hAthi mari morAra // 73 // zara varasa pUri je tali, e kAraNa hosi te tAla / jipavara vAraNI pramIya samAna, suraNIya kumAra taSa cAsyu rAni // 74 / / kRSNa dvIpAyana je ravirAya, mukasAvI niyara khaMDa jAi / bAra saMbachara pUrA thAha, nagara dvArikA A curAi // 5! e saMsAra prasAra ja kahI, dhana movana se ghiratA nahIM / kuTaMba sarIra sahU paMpAla, mamatA chor3I dharma saMbhAla / / 76 // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ balibhadra caupaI 257 phjUna saMbuni mAnakumAra, te pAdava kula kahI sAra / tIrNa choDyu saci parivAra, paMca mahAvaya lo bhAra |17 kRSNa nAri je AThi kahI, sajana rAya mokalAvi rAhI / aha ma Adeza deu havi nAtha,rAjamati nu lodhu sAtha / / 7815 vasu deva naMdana vilakhu thai, namIya negi nija maMdiragau / bAra basanI avadhi ja kahI, dina save pune prAvI sahI // 74 / / sirisa avasari Abyu ravirAya, leIya dhyAna te raMhayU vanamAhi / aneka kumara te mAdatra taNA, dhanupa gharI imavAgyA ghazA ||8 // ghana khaMDa paravata hoDimAla, vAjilya tappA tatakAsa / jotA nIra na jhAbhi kihA, prapaMca thAna dauThA te tihAM // 81 // [guTakA naNayA patra-121-123] Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra chaMda' praNamIma vIra vibuha jaNa raMjaraNa, madamaha mAna mahA bhaya maMjaNa / guNa gaNa varNana karIya vakhAraNa, yatI jama yogIya jIvana jAe / neha geha zuha deza videhaha, kuDalapura bara pudda visudehaha / siddhi vRddhi varddhaka siddhAratha, naravara pUjita narapati sAratha // 1 // sarasa sudari sugraNa maMdara pIyu tasu prayakAriNI / mAgi raMga anaMga sagati sayala kAla sudhAriNI / / dara amara amarIya chapana kumarIya mAya sevA saartii| smAna mAna sudAna bhojana pakSa dAra sukAratI / / 2 / / dhanada yakSa supakSa purIya rayaNa agariza varapatI / sava dhamma ramma mahappa dekhIya samala lokane hassato // 3 // mRgayanayagI pachima rayaraNI sayana sola sumANa / vipula phala jasa sakala surakula tittha janma vakhAraNai / / 4 / / dITo mada mAtaMga manohara, gauhari hari prIudAma zasI / pUpAya jajhasa yugma sarovara sAgara siMhAsana sunasI / / deva vimAna asura para maNikada niragata ghuma kazAmucayaM / pestrIya jAnIya pUchIya tasa phala pati pAsi saMtoSa bhayaM // 5 // puSpaka pati avasarIyo jinapati / / idra nareMdra karAvyA bahu nati / / jAta mahochava suravari kIdho / ___ dAna mAna daMpatini diiyo||6|| vAdhii garabha mAna nAhi nivalohAra karida samva nihAra zoka hari / varasi rayaraNa raMgi, gharasaha gharada dhanada caMgi chapana' kumArI saMga seva kari / / pUrIya pUrA re gAta, purabi sayala prAsa, hRyoja janama tAsa mAsi bhlo| jANI sayala idra-bhAvi vigada taMdra, AvIya sumati maMdraraNAgA nilo / / 7 / / AIIMALAIMIMIRMWAmAamaana 1. bhaTTAraka zubhacandra evaM unako kRtiyoM kA paricaya pRSTha 93 para dekhipe / MORARIANDARIAHIRAAAAHILAMWAMALAImwwww Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra chanda suhama Apagi hANi zAzI maMdara mAthi amarani kara sAthiraNahana kiiyo| dezya sanmati mApa gArI kAma, pAmIya parama ghAma mAina dIyo / nAcIya nATaka iMda, bharIya bhoganukaMva namiya maha jiNaMda ide gayA / bASi vibudha svAmI dhari pravadhi bhAmI, thayAsubhagagAmIraNArA mayarA // 8 // jugi jovana agi dharie *gi zrIsa varasa vibhubhyo| eka nimita dekhIya dharama pelI nigaMdha mAragi tegayo / / cau adhika bIsaha muMkI parIsaha gANa rUpa muniishvro| zrI vIrasvAmI mugati gAmI garbhaharaNa se krima huyo| te kavayAnaMdana jagativaMdana janaka nAma te kuraNa bhaye ||9|| ramaNa vRSTi chamAsa zrI disa dani ta kahini karI / svapna sola surIya sevA garma zuddhi su saMcarI / / RSabhadatta vizAla sRki devanaMdA zoNitaM / vapu piMDa hadi zivAyo vRddhi bAdhi unnataM // 10 // yAsI divasa ramasi zrImarIyA / indra jJAna tihI navi sararIyA / / jANI makSuka kRti anamagayA / garbha kalyANa kihAM karIyA // 11 // tihA~ samasa surasati vIra jinapati garma karma ne jAgoyaM / kula kamala bhUSaNa vigatadUSaNa nIca kula te pANIyaM // tasa haraNa svarakhi haraNa kazyapa pudi pariNa paatthvyo| te suNDa lohA vinata ola kima nATa vyo / / 12 / / je jina nAthi nahI nissddyo| te hara vA maghavA kima vedhyo / / maratI sAdhI mayIya na rAtI / e cintA teriNa kima mAkhI // 13 // garbha haryo te ke dvaar| jama mi shkaar| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva janama mahoba valI tihAM joIi / marma garma kalmAraka khoiI // 14 // vicAri bicAri voji vAri kima nIkalate garbhamalI / udAri unnata sthUlata parizAta zravara kahu eka kalitaphalI / nara narakAvAsI kammA navina deNa zItA surapati lakSmaNa narapati navi kADyA dRSTotala ghaNA / / 15 / / balI nAla truTi prAyu khuTi phimahaM jIvite valI 1 je suphala AMnU sarasa lAMbu anethi hRSTi kama bhalI udara kamali garabha ja mali nAla mArga sahalahi / pApa pAka nAla vA (sa) ki garbha pAtakara sahakahi // 16 // roSi ropI ropani ppi bApa va anyedhi thI pranyatra letA garabha kuraNa niSedhae || bhraSTa naSTa STAMta dAstI lokani thira kArai / vara vIravANI vicAra karatA teti valI bArai || 17|| ropa sama sahu mAya jAgu garbha phala sama sAbhalo | atha yI antha dharatI koraNa kahilo nImalo // doi lAta dUSaNa pApa lakSaNa jinani saMbhAri | abhAkhi pAma dAkhi zAstra te kima tArai ||18|| jinanAtha sabasi karaNa upara khola khosi govAlIyA | asama sAhasa sAmya mukI jinha chU baMgAlIyA || baca rUpa sarIra bhedI lIlA sana krima succai / doi vIsa parIsaha pratihi dusaha jinna kaho kima i // 193 // rAja mUkI mugatI zaMkI devadUte kima ghari indra api thiyApi zurU hoi le hama kara || mudra samatA gharai mamatA yastra bITi sahu surii / hAri nAmA acelabhAmA parisaha kima jina maraNa 220 // Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra anya 261 je mASi prathI nilikhi. mAraga mugati taNi manaraMgi / he navi jAi sattama puDavo, alpa pApi bhathI mAhacI / / 21 // mAdhavI puravI nahIM jaravA yassa pApa na rAMcau / te mugati mArga kima mAraNai eha mahimA khaMghau / saha vari ajo kari ka jjAsattanaganu diikssiiu| baMdaraNa namasaNa teha neli kAitahyo lakSIu // 22 // strI rUpa paDimA kAi na mAnu jo upAmi vivapuraM / nAma abalA karma savalA jIyavA kiya prAdaraM // kabala kevalI kari AhAra aramaMtu sahate kihIM dhare / vedazIya sattA AhAra karatA roga saghalA saMcari / / 23 / / narakAdi pIr3A marata kIDA dekhini kima bhujai / pANa jhAe vinAza bedana zudhA kI sahu sIjhAi / sara sarasa valI pAhAra karatA vedanA bahu buzaha / ekka ghari aneka AhAra ghari ghari mammalAM kima subhai / / 24 / / eka pari vara AhAra jANI jAyatAM jIha lolatA / * prAhAra kAraNi geha gehi hIDatA praNANatA // samosaraNi jA karai bhojana tohi moTI mmmtaa| bhUkha lAgi aparanIpari mAhAra le jina gammatA / / 25 / / aThAra dUSaNa rahita bIri kevalaNANa supAmIu / jana nayana mana lA sughaTa haraNa hara karaNa vara bharamAmIu / i'da maMdra khageMdra zubhacaMda nAtha parapati iishvro| sayala saMgha kalyA (Na) kAraka dharma vaiza yatIzvarI / / 2635 siddhAratha suta siddhi vRddhi vAMchita vara dAyaka / priyakAriNI vara putra saptahastonnata kAyakaM / / dvAsaptati vara varSa Ayu siMhAka sumaMDita / cAmIkara vara varNa kAraNa gottama yatI paMDita / / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 rAjasthAna ke jaina saMta :yaktitva evaM kRtivaM garma doSa dUSaNa rahita zuddha garbha kalyANa karaNa / zumacaMdra sUri sovita sadA puhaSi pApa paMkaha haraNa // 27 // iti zrI mahAvIra chanda samApta [dhi0 jaina maMdira pATaudI, jayapura] zrI vijayakIrti chanda avirala guNa gaMbhIraM vIra devendra vaMditaM vaMde, zrI gautama su jaMbu bhadra mAghanaMdi guru / / 1 / / jinacaMda kudakuda mRntaravArthaprarUpakaM sAraM / baMde samaMtabhadraM pUjyapAdaM jinasenamuni // 2 // akalaMkamamalamakhilaM munidapanadi / yatisAraM sakalAdikIrti moDe bodhabharaM zAnabhUSaNakaM // 3 / / vakSye vicitra madanayaMti rAjata viSayakotti vijJAnaM / caMdrAmaredvanaravaravirumapadaM jagati vikhyAtaM // 4 // viNyAta madanapati rati prIti rNgi| sellA khaDa khaDa hasAi sucaMgi / / sava supyou dadamaTTa ima chadAmaha / jaya jaya nAdi cUjaI nija dhAmaha / / 5 / / suNi suNi prIyi phasyo re dadAmo, koNa mahipati majha pAyo saamo| raMgi ramani rIti suNyo nijAdaha / nAha nAha tuma pari visAdaha // 6 // nAda eha bairi yaggi raMgi koi naaviiyo| mUlasaMgha paTTa baMdha viviha bhAvi bhaaviiyo| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSamakotti inda 263 tasaTa bherI Dhola nAda vAda teha upanno / bhariNa mAra teha nAri kavaNa Aja nopanno // 7 // mahA mai mUlasaMgha' garida, subahmI gacha suvacha variSTha / guNaha balAtkAra sIjhai kAma, naMdi vibhUSaNa mutIyadAma // 8 // bae dharaNa vaMdi puci naMdIya janIma ghro| sujJAnabhUSaNa dumada dUsaraNa bihmadharo / / tasa paTTa samuttI vilayana phIti ha thiro| guNanAtha suddhaMdi yativara vRdi paTTi karo // 9 // piye naro munasaro sumajha prANa / dudharo samArae e nahIM kayaM / mabuddha yuddha zu. bhayaM / / 10 // nAha bola saMmalI rIti vAce ulolI bollai vicaakhnnaa| Ali mUki bhojatA ||1|| tava ANi na mAriNa buddhi pamAthi satya sujANi buddhi valaM / suriMNa kAma sakodaha nAnA dohaha TAli mohaha dUri malaM / / suriNa kAmaha kopyo bayaNa visopyo jukhaha apyo mayaNa mariNa / bolAvU se nAra hIyA kelA verIya tehanA viye suriNa / / 12 / / ghayaNa suNi nava kAmiNI dukha pariha mahaMta / kahI vibhAsaNa mazahadI navi DAso rahi kaMta / / 13 / / re re kAmaNi ma phari tRkha ha / idra narendra magAvyA bhisaha / / hari hara babhami kIyA bAha / loga mama mama ghasIhu~' nisaMkaha / 14 / / dama kahI isa Taka meM lAvo / . tara saNaha tihA rAha AvIyo / mada mAna koSa vibhIsA / tihAM cAlai mithyA dI jaNA // 12 // kari kAminI gaharU bhAllA mayaMkA / yaNa bhArauDI yAraNa cAlyA mayaMkA 1 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva eva kRtitva kokila nAda bhamyara jhNkaaraa| bheri bhabho bAji citta hArA ||16|| khollaMta khelaMta cAlata cAvaMta dhUNata / jaMta hAvata pUraMta moData / / tudaMta bhaMjata jhaMjaMta mukkana mAraMta raMgegA / phAData jAta bAlaMta pheiMta naggeza / / 17 / / jAraNIya mAra gamarA ramaraNaM yatI so| bolyAvai nija valaM saphala sudhI so|| sannAha bAhu bahu Topa suSAra daMtI / rAyaM gaNyatA gayo bahu yuddha kaMtI // 18 // tihA~ malyA re Aja naI bAjar3a pAnA : para: muki mukaha re moTA re bANa ApaNu bala pramANa kaMpaidharA // dhajai dhaji re dhanuSadhArI mukai agalyAmArI ApaNivali / phaiDi pheDi re vairI nAnA ma sArai svAmInuphAma mAhimali / / 19 / / aMpAi japi re kaThoranAda kari viSama vAda verIya japA / kAdi kAdi re khaDaga khaMDa kariha aneka raMDa mArii ghaNA / / balagi balagi re vIra ni dIra paDi suraMga tIra asyU bharie / mukyo mukyo re jAhi na jAhi mAru anahIM vosAhIvayaNa muriMga // 20 // taba mammuya dekhyu re vala kari , ApaNo / basa mithyAta mahAmala uTTIya bajhyo / boru samakita mahA nAu moTha uttama / bhAraNa kariya ghaNu phariya ghara parAgabhaluya bhanyo / sahi re jhUTA nai jhUTi mukai moTa re|| muThi karai kapaTa gUdi vIra barA / uau re abodha bodha bhUmaiyoM ghani / yodha karIya viSama krodha ghari gharA // 21 // valI bhagai mayaNa rAya uThatu kumata bhAi / iMsAyo sapala ThAya suraNIya asyo| taba dekhIya yatIya jaMpaha havi prApanI senA re / kaMpaDa uTho re tarikSana appiDa kumai haNyo // 22 // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vijayItti khaMda 265 tava khaMGga khaMGgi bhallamalli vANa vAriNa moklaa| sara juSTa yaSTi muSTa muSTi duSTa duSTi phokalA // epha nAtha nAthi hAma hAthi mAya mAthi kuTTai / balI rUha rUDi muMDa muDi tuDatu'Di tuTTai / / 23 / / idriya grAmaha phITa uThAmaha mohano nAmaha TalIya gayo / nija kaTaka subhaggo nAsaraNa laggo ciMtA maggo tavaha bhayo / mahA mayaNa mahIyara car3IyoM gayavara kammaha parikara sAtha kiyo| machara mada mAyA vyasana vikAyA pAkhaMDa rAyA sAthi liyo // 24 // vijayakotti yati mati atiraMgaha / bhAvanA jhAMNa kIyA palI caMgaha / / zama dama yama pragali vallAvi / bhAra kaTaka maMDI bolAvi 125 // tihAM tavali daMdAmA hola dhrasta kai / bherI bhaMmA mugala phukr|| birada bolai jAcaka jana sAthi / vIra vadiva zruTi mAthi / / 26|| jhUdA bhUTa karIya tihAM laggA / mayaNarAya tihA~ tatakSaNa bhagA / / Agali ko mayaNAdhipa nAsai / jJAna khaMGga muni atihaM prakAsai // 27 // mAgo re manyA jAi pranaMga vegi re| kAi pisi re gana re mAMhi mukare ThAma / rIti re pApa ri lAgI muni kahina para | mAmI dukhi re kADi rejAMgI japaI nAma / / mayaraNa nAma re pher3I ApaNI senA re| teDI Apai dhyAna nI reDI yatIya varo / zrI vijaya manAvIyu yati abhinayo / galapati pUrava prakaTa roti mugati vro||28|| mayaraNa manAvIyu AraNa jANa jaNa jugati calAvi / vAdIya vRda vivaMdha naMda niramala mahalAvi / / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 rAjasthAna ke jaina saMta-vyaktitva evaM kRtitva labdhi su gummaTasAra sAra trailokya manohara / karka zatarka vitarka kAvya kamalA kara dieyara // jI mUla saMdhi vikhyAta nara vijayakItti vAMchita karaNa / jA bAMda sUra tA lAgi tapo jagaha sUri zubhacaMdra saraga ||26|| iti zrI vijayakItti chaMda samAptA "" [di0 jaina mandira pATaudI ] vIra vilAsa phAga 5 OM namaH siddhabhyaH // zrI bha0 zrI mahicaMdra gurubhyo namaH // akala anaMta AdIzvara izvara prAdi anAdi / jayakAra jinavara jaga guru jogozvara jaigAdi // 1 // AyI kari saMbhAla / kavi janano jaga jIvanI apitu zubhamatI bhagavatI bhArato devI dayAla || I siMhi guru sukhakara munIvara gaNadhara gautama svAmi // 3 // 2 zrI nami jina guNa gAya suM pAya su puNya prakAra / samudra vijaya nRpa naMdana pAvana vizvAdhAra // 4 // zivA devI kumara koDAmaNI sohAmaNI sohAyasu pradhAna / sakala kalA guNa soharaNa moharaNa bali saMgAna // 15 // sahi jaso bhAgi samAvar3I khulUgU harI kulacanda / nirupamarUpa rasAluDo jAdUyar3o jagadAnaMda ||6 www 1. vIracandra evaM unakI kRtiyoM kA varNana pRSTha 106 para dekhiye / 2. mUla pATha meM mAtra eka hI paMkti kI gaI hai| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra- vilAsa phAga keli kamala za pola sAvaraNa parI tribhuvanapati tribhuvanatilo nunIlo guNa gaMbhIra ||7|| mAnanI mohana jinavara dina dina deha dipaMta | pralaMba pratApa prabhAkara bhavahara zrI bhagavaMta ||8|| lolA lalita nemIzvara alavazvara udAra / prahasita paMkaja pakhaMDI prakhaDI upi apAra // ati komala gala kaMdala, pramila vANI vilAza / agi anopama nirupama madana nivAsa // 10 // bharAyA vana prabhu ghara basyo saMcaya sabhA makAri / amara khecara nara harIyA narakhIyA nemi kumAra // / 11 // deva dAnava samAna sahU bahU malyA yAdava koDi / phaNI pati mahIpati surapatI bInatI karu kara jor3i // 12 // surie zi svAmI sAmalA sabalA sAha sutaMga | prathama taM bahu sukha sampadA supradA bhAga vicaMga ||13|| pIkha paramAratha mani ghari Acari cAritra caMga | Apa aparAdhajyo sAdhajyo ziva sukha saMga ||14|| ugrasena yAM kerI kumarI manoharI manamatha reha / sAva saNA gorar3I, uraDI guNa taraNI reha // 15 // maMgala tI pratimalayatI cAlatI caurasu caMga | kaTi saTi laMka laghutara udara trivalI maMga / / 26 / / kaThina supIna payodhara manohara prati utaMga | caMpaka caMdrAnanI mAnanI sohi suraMga // 27 // haraNI harAvI nija nayagADi vaya sAha suraMga / daMtasutI dIpatI sohalI sira dekhI yaMtra ||18| kanaka pherI jaso pUtalI pAtalI padamanI nAri / satIya ziromaNi suMdarI zravatarI avani mAri // 16 // jJAna vijJAna vicakSaNI sulakSaNI komala kAya | dAna supAtraha pokhatI pujasI zrI jina pAya // 20 // J 267 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina sata: vyaktitva evaM kRtitva rAjyamatI ralIyAbharaNI sohAmaNI sumadhurIya vAriNa / bhaMbhara tolI bhAminI svAminI sohi surANI // 21 // rUpi raMbhA su tilottamA uttama pragi praacaar| parisaUM puNyavatI tehani neha kari nemi kumAra // 22 // taba citavi sukha dAyaka jaga nAyaka jinarAya / cAritra varaNIya karma marmahanImaja Ama // 23 // jaya jina pANI grahaNa taraNI hamaragI haDi vicAri / sura nara tava AnaMdIyA vaMdIyA jaya jayakAra ||24|| taSa baladeva goviMda nariMda sRrida samAna / ravi viTha jagapatI jaba taba sahu cAlijAna ||25|| ghaMTA TaMkAra vayamaTama kathA camakathA catura sujANa / devada dAmAdakathA umakathADhola nIsaraNa // 26 // bherI na bherI maha ari jhallari jhaM jhaMkAra / vINA vaMza vara caMga mRdaMga su doMdoM kAra // 27|| karaDakA hAla kasAla sUtAla vizAla vicitra / sAMgAM saraNa iva saMkha pramukha bahu vAjina // 28 // pAkharA tAra to khAra IsAra tA nejIraMga / mada bhari megala malapatA malakAtA cAlA surcaga ||26|| sabala saMgrAmi sabujhaje bhUma jhAlika bhUdhAra / dhAyA dhAra dhasatA hasatA hAthi hathIyAra // 30 // samaratha ratha sejavAlA pAlAM nara puha bina mAya / vAhAraNa vimAraNa sujANa sukhAsana saMkhyana pAi // 31 // udhvaja ne jArA sa siri sIsa kari soha samAna / vicitra sucha cAmara bhari abarI chAhyo bhANa // 32 / / sugaMdha vividha pakavAna bhojana pAna amIya samAna / jamaNa jamatI jAya jAna suvAna vAdhaMtI vidhAna // 33 // mRga mada caMdana dholata bola surola apAra / sura tara bhavara bharA kesara kapUra sAra // 34 // Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra bilAsa phAga sara ketakI mAlatI mAla gojAsa su caMpaka caMga / bolasarI velya pAula parimala maLayA bhuMga // 35 // bahu vidha bhoga puraMdara sundara sAhiji svarUpa / catura pariNa cAli jAna subhAna malI bahu bhUpa // 36 / / dukha dAlita duri gayA ApayA~ dAna udAra / sajana sahu saMtoSIyA pokhIyA bahu parivAra // 37 // baMdhI jana gharada boli ghaNA jiva tathA vividha visAla / varavAjAya bAya lagAya rasa gAya guNa mAla / / 38 / / indra indrANI uvAraNA juchaNAM kari dharaNesa / nava rasi nAci vilAsaNI muhAsazi bhare sesa / / 29 // dhavala maMgala sohAmaNAM bhAmagA leva nara nAri / lUNA utAre kumArI sa mArI sahu sAra saeigA // 40 // jayatU jIvita nanda jigaNaMda jagaMda jagIsa / yuvatI jagatI yama japato kulavatI diya prAzAza / / 4 / / ima prabhu paraNe vAsAMta toraNi jAi jAma / jAna jAraNI jana AvatI narapatI ugrasena tAma / / 42 / / saMgharI sAhAmo saMbhramakarI prANada bharI aNamevi / majhayA mahA janamana raMge aMge AliMgana levi // 43 // yugati joi jAnIvAsi ullAsi utArI jAna / prAsana sayana bhojana vidhi mana sividodhAMmAna // 44!! nayari majhAri sirapagArI sUnArI tAhi muvicAra / tahatiba hAsava mAMDIyA char3IyA avara vyApAra // 45 // dhvaji toraNa sohi ghari ghari ghari gharivAnaravAka / phUla pagara bharalA pari ghari ghari ghari jhAkamamAla // 46 // pari dhari kukRma caMdana taNAM chAdaNAM char3A devarAthi / dhari dhari maNi mugatA phala bAula yAka purAya // 4 // mama nayAM nATika ri dhari dhari pari haraSa na mAri / girinAripUri kerI sundarI raMga mari maMgala gAi // 48 // Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 rAjasthAna ke jana saMta-vyaktitva evaM kRtitva covA cahUTA saNagArIyAM mArI bAdhyAM paTaka : paMca zabada vAji ghari ghari ghari ghari taMbola / / 4 / / dhari dhari gAya vadhAmaNAM rasIyo maNA mana milii| ghari ghari aMga ullAsa surAsura mirali // 50 // bhaTTAraka ratnakIrti ke kucha pada [1] rAga-naTa nArAyaNa nema tuma kaise cale girimAri / phaMse virAga gharayo mana mohana, prIta visAri hamArI // 1 // sAraMga dekhi siMdhAre sAraMgu, sAraMga nayani nihaarii| unape taMta maMta mohana he, yeso nema hamArI |nem0|2|| karo re saMbhAra sAMvare sundara, caraNa kamala para vaari| 'ratanakI rasi' prabhu tuma bina rAjula virahAnalahu jArI ||nem0||3| [2] rAga-kannaDo kAraNa kou piyA ko na jAne / bhana mohana maMDapa te bohare, pasu pokAra bahAne |kaarnn 0 // 1 // mo the cUka paDI nahiM palarati, bhrAtta tAta ke tAne / / apane ura kI AlI varajI, sajana rahe sava chAne kAraNa // 2 / / Aye vahola diyAje rAje, sAraMga maya dhUnI tAne / 'ratanakI rati' prabhu chorI rAjula, mugati baghU viramAne / / 3 / / . [3] rAga-dezAkha sakhI rI nema na AnI pIra / vahota divAje pAye mere pari, saMga lera haladhara vIra sa01|| nema mukha nirakhI haraSIyana sU, ava to hoi mana dhIra / tAmeM pazuya pukAra suni kari, gayo girivara ke tIra sNkhii0||2|| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 ratnakItti ke kucha pada 271 caMdravadanI pobAratI DAratI, maMDana hAra uranIra / 'ratanakI patti' pa ga vegagI, rAhula nita kiyo ghora ||skhii0||3|| [4] rAga-dezAkha sakhi ko milAvo nema naridA / tA bina tana mana yovana rajata hai, cAra caMdana asa caMdA skhi0|1|| kAnana bhuvana mere jIyA lAgata, duHsaha madana ko phaMdA / tAta mAta aru sajanI rajanI, ve prati dukha ko kaMdA skhi0|12|| tuma to zaMkara sukha ke dAtA, karama kATa kiye maMdA / 'ratanakIrati' prabhu parama dayAlu, sevata amara nariMdA sakhi // 3 // [5] rAga-malhAra sakhI rI sAvani ghaTAI satAve / rimi jhimi bUnda badariyA barasata, nema nere nahiM Ave sakhI // 1 // kUjata kIra kokilA bolata, papIyA vacana na bhAve / dAdura mora ghora ghana garajata, indra dhanuSa DarAve ||sasI0||2|| lekha likhu rI gupati vacana ko, jadupati ku ju sunAye / / 'ratanaphIrati' prabhu ava nirora bhayo, apanI vacana visarAve ||skhii||3|| [6] rAga-kedAra kahAM the maMDana karU phajarA nana bharu, hoU re vairAgana nema kI cerI / zIza na mejana deu mAMga motI na leu, aba porahu tere gunanI berI // 1 // kAhaM sU bolyo na bhAve, jIyA meM jU aisI bhAve / nahIM gaye tAta mAta na merI / / Alo ko kahmoM na kare, bAvarI sI hoi phire / / cakita kuraMgino yu sara gherI // 2 // nitura na hoi e lAla, valihUM naina vizAla / kaise rI tasa dayAla bhale bhalerI // 'ratanakIrati' prabhu tuma binA rAmula / yoM udAsa gRhe kyu rahero / / 3 / / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAraka kumudattanata ke kucha par3ha [1] rAga-naTa nArAyaNa Aju maiM dekheM pAsa jineMdA / sAMvare gAta sohAmani mUrati, zobhita zIsa phareMdA |prAju ||1|| kamaTha mahAmada bhaMjana raMjana / bhavika cakora sucaMdA / pApa tamopaha bhuvana prakAzaka / udita anupa dina~dA maaju0||2|| bhuvija-divija patti dinuja dinesara 1 sevita pada araviMdA / kahata kumudacandra hota save sukha / dekhita vAmA naMdA ||aaju0||3|| [2] rAga-sAraMga jo tuma dIna dayAla khaavt| hamase anAyani hona dona phU kAhe nAtha nivAjata // jo tuma0||1|| sura nara kinnara asura vidyAdhara saba muni jana jasa gAvata / deva mahAraha kAmadhenu te adhika japata saca pAvata / / jo tuma // 2 // caMda cakora jalada ju sAraMga, mIna salila jyu ghyAvata' / kahata kumuda pati pAvana bhUhi, tuhi hirade mohibhAvata / / jo tum0||3|| [3] rAga dhanyAsI maiM to narabhava vAghi gamAyo / na kiyo japa tapa vrata vidhi sundara / kAma bhalo na kamAyo / / maiM to0 // 11 // vikaTa lobha te kapaTa kUTa krii| nipaTa virSa lapaTAyo ||maiN to|| viTala kuTila zaMTha saMgati baittho| sAdhu nikaTa vighaTAyo |maiN togaa| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma.kumudacaMdra ke pada kRpaNa bhayo kachu dAna na thInoM / dina dina dAma milAyo / jaba jovana jaMjAla payo taba / paratriyA tanucita lAyo / maiM to013|| aMta samai kou saMga na Avata | jhUlahi pApa lgaayo|| 'kumudacandra' kahe cUka parI mohii| prabhu pada jasa nahIM gAyo / maiM to0||4|| [4] rAga-sAraMga nAtha anAthana kU kachu dIje / virada saMbhArI dhArI harU mana teM, kAhe na jaga jasa lIje / / naath||1|| tuhI nivAja kiyo hUM mAnaSa, guraNa pravaguNa na gaNIje / vyAla bAla pratipAla satriSataru, so nahIM Apa haNIje / / naath0||2|| meM to soI jo tA dIna hato, jA dina ko na chUIja / jo tuma jAnata aura bhayo hai, bAghi bAjAra becIje // nAtha // 3 // mere to jIvana dhana basa, tamahi nAtha tihAre jIje / kahata 'kumudacaMdra' caraNa zaraNa mohi, je bhAve so kIje // nAthaYI [5] rAga-sAraMga sakhI rI abato rahyo nahi jAta / prANanAtha kI prIta na visarata / daraNa chaga chIjata gAta skhii0||1|| nahi na bhUkha nahIM tisu lAgata / gharahi gharahi muramAta / / mana to urajho raho mohana su| sevana hI suramAta skho012|| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva nAhi ne nIda paratI nitivAsara / hota visurata prAta / / candana candra sajala nalinIdala / manda maruda na suhAta ||skhii0||3|| gRha AMganu dekhyo nahIM bhAvata / dIna bhaI vilalAta / virahI vAurI, phirata giri giri / lokana te na lajAta skhii0||4|| pIja dhina palaka kala nahIM jIu ko| na rUcita rasika gubAta / / 'kumudacandra' pramu barasa sarasa / nayana capala lalacAta skhii||5|| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * candA gIta * (ma0 amayacanda) vinaya karI rAyula kahe mandA bInataDI aba dhAro re / ujjalagiri jaI vInayo, candA jihAM ke prANa AdhAra re // 1 // gaganaM gamana tAharubaha, cayA abhIya varaSe ananta re| .:. para upagArI tU malo, 'paMdA vali bali vInavu saMta re // 2 // .. toraNa prApI pAchA calyA, caMdA kavaNa kAraNa mujha naapaare| amha taNo jIvana nema jI, caMdA khiNa khiNa joka khU paMtha re / / 3 / / viraha taNA dukha dohilA, caMdA te kima meM sahe vApa re / ala vinAM jema mAilI, caMdA te dukha meM na kahe vApa re // 4 // meM bhASya pIja prAbasme, caMdA karasye hAla vilAsa re / " sapta bhUmi ne urade caMdA bhogavasyu sukha rAzI re // 5 // . . sundara maMdira jAlIyA caMdA jhala ke cha ratnanI jAli re| ratna khacita sTI sejar3I, caMdA magamage dhUpa rasAla re // chatra sukhAsana pAlakhI caMdA gaja ratha turaMga apAra re| .. vastra vibhUSaNa nita navA caMdA maMga vilepana sAra re // 7 // .. baTa rasa bhojana nava navAM, caMdA sUkhar3I no nahI pAra re.. rAja Rdhi sahU paraharI candA jaI caDhyo giri mamAri re.18| bhUSaNa bhAra kare dharaNa, ghandA paga meM neura jhamakAra re / kaTi taTi rasanAnaDe ghani candA na sahe motI no hAra re // 6 jhalakati mAli hUM jhabba hU~ candA nAha binA kima rahIye re / khoTalIkhaMti kare mujhane candA nAgalA nAma sama kahIye re // 10 // ., TilI moru nala vaTa dahe candA nAka phUlI naDe nAMki re| .. phokaTa pharara ke gophaNo, candA cATlasyu kIje cAka re // 11 // sesa phUla sIseM navidhA, candA laTakatI lana na sohovr| ..' 'chama chama karatA ghUSarA candA bIchIyA vichi sama bhAvare / / 12 / / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cunar3I gIta * brahma jayasAgara nemi jinavara namIyAco, cArita cunahI maageNraajii| girinAra vibhuSaNa nema, gorI gaja gati kahe jinadeva / / rAjimati rAjIva nayaNI, kahe nema prati pIka zyaNI 1 ghama.pamati ghugharI jaMgI, Apo cArika cunar3I navaraGgo raajii||3|| para bhavya jIva zuma vAsa, samakIna iraDAMno pAsa | pIlo pIlo parama raGga sohyo, dekhI amarani kara mana mohyo ||raajii02|| mula guNa raGga phaTako kIgha, jinavANI pramaurasa dIgha / tapa teje he je suke, paTako raGga no navi mujhe ||raajii0||3|| ei bhASya kari graja rUr3o, TAle mithyA mata rnggbhuudd'o| paMca parama munI grahyo chAyo, bhAgata bhIrI malI prAsAyo |raajii0||4|| khAjalI kharI cyAra niyaMga, pAMca mAhAvata kamala ne saMga / paMca sumati phUla apaMga, nirupama nIlavaraNa suraGga ||raajii0||5|| uttara guNa lakSa caurAsI, TavakatI Tabako zubha bhaasii| kroyA kara ko saMbhe pAsI, caDha ko caDhayo raGga khAsI ||raajii0||6|| nIlA pIlA raGga pAlava sohe, gupti bhayanA mana mohe / / zila sahastra yA yAMcya ho pAse, majayA bha""paravrata sAre ||raajii||7|| raMge rAge bahu mAhe rekha, nausIkAlI nabalar3I zuma vekha / bhavabhRga bhaMgananI dekha, kAnI karuNa nI remsa ||raajiinaamaa mukha maMDaNa phUlar3I pharati, manohara muni jana mana harati / zubha zAna raGga bahu carati, vara sIdha taNAM sukha karati ||raajii kapaTAdhika rahIta subelI, sukhakarI karaNA taNI kelI / motI coka nunI para selI cyAradAna cokahI bhalI mehelI ||raajii0||10|| pratimA dvAdaza bara phUlI, rAjImaso mula teja amUlI / dekhI samarI camarI bahu bhUlI, merU giri ade sasu kUlI ||raajii0||11|| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cunar3I gIta 277 dvAdasa aMga ghUgharI bhUra, teha suggo nAce deva mayUra / paMca jJAna varaNaM hIra karatA, dautya dhvani phumanA karanA ||raajii||12|| eha cunI uDI manohAri, gaI rAjula svarga dumAri / vase amara puri sukhakArI, sukha bhogave rAjjula nArI ||raajii0||13|| bhAvI bhava baMghana chor3e, putrAdika mAmeM koDe / dhana thana bomana mara koDe, gajaratha banurA cita cunar3I e je dharase, manavAMchita nema sukha karase 1 saMsAra sAgara se tarase, punya rana no bhaMDAra bhara se ||raajii0||15|| suri ratnakIrati jasakArI, zubha dharma zazi guraNa paarii| nara nAri cunar3I gAve, brahma jaya sAgara kahe bhAve ||raajii0|16|| --iti cunar3I gIta Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haMsa tilaka rAsa' . * haMsA gIta * . . . . "rAga dezIya" gavivi jiriNadaha paya lamala, palaSTa , eka maNega re haMsA / pApavinAzane dharma kara bAraha mAvakA eha re haMsA / haMsA tu kari saMbalajaji mana paDai saMsAra re / / haMsA // 1 // dhana jovana pura nagara ghara, baMdhava putra kalA reN| hNsaa| jima AkAsi bIjalIya, diTTha paNaTThA savva re / / haMsA / / 2 / / risaha jiNe sura bhuvana guru, jugi dhuri upanA soji re / haMsA / bhUmi vilAsiNi tiNi tijiya nIlaMjasA vinAsi re hiMsA // 3 // naMdA naMdana cakkavai maraha bharaha pati rAu re / haMsA 1 jiNa sAghIya SaTa khaMDa gharA so navi jAu re / / haMsA // 4 // sagaru sarIvara guraNa tarAu sura nara sevai jAsa re / haMsA / naMdaNa sAdi kahassa tasa viDiya ekA sAsi re 11 haMsA // 5 / / karayala jima jima jalu galai tima tima khuThai Au re / haMsA / naMdra dhanuSa khara deha iha kAcA ghaTa jima jAi re / / haMsA // 6 / / nara nArAyaNa rAma nUpa paMDava kUrava rAu re / hNsaa| rUkhaha sUkAM pAna jima UDigayA jiha vAya re / / haMsA / / 7 / / suranara kinara asura garaNa maha saraNa na koi re / hNsaa| yama kiMkara bali sitamaha hoina ADa thAi re // haMsA ||8|| mava machara jovana naDIya kumara lalita ghaTa rAu re / haMsA / bhava duha bIhiyuta palIyu e tini koi saraNa na jAla re / / haMsA / / / jala thala naha para joNIyahi mami mami chehana patta re / haMsA / viSayA sattau jIvaDaDa pudagala lIyA anaMta re // haMsA // 10 // -wrmanormoummaravaourammarrianane brahma ajita kRta isa kRti kA paricaya pRSTha 195 para dekhiye / isakA dUsarA nAma haMsA gIta bhI milatA hai| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsa. tilA rAsa ... mAi paDiTa gama mAladA pAya re ! maa| : iMdiya savara saMvA viue bUTatA lAgi mAphena re / / haMsA // 11 // bohAi ghaugai gamaNatara jagi hohi kayaccha re / haMsA / jima bharahesara naMdAi gamIya siMvapuri paMthi re / / haMsA // 12 // eka saragi sukha bhogavai eka narama duHkha khANi re / hNsaa| eku mahIpati chatra dhara eka mukati puraDANi re / / haMsA // 13 // baMdhava putra kalatra jIyA mAyA piyara kuDaMba re / haMsA / rAtri rUkhaha paMkhi jima jAivi daha disi sabba re // haMsA // 14 // anu kalevara annu jiu pranu prakRti vivahAra re / haMsA / annu bhanneka jANIya ima jANI kari sAra re // haMsA // 15 // rasa yasa zroNita saMjaTiu roma carma naha huDsa re / hNsaa| zani uttima kima ramai rogaha taraNIya japar3a re / / hUMsA // 16 // Azrava saMvara nirjarA e ciMtanu kari draDha citta re / hUMsA / jima devai dvArAvatIya pisidhi huIya pavita re / / haMsA // 17|| loku vi trihu vidhi bhAvoyaha pradha Uragha nai madhya re / haMsA / jima pAvai uttima gati e nirmalu hohi pavitta, re / / haMsA / / 18 / / parajApati indrima kulaI desa gharamma kula mAu re| haMsA / / dulahau ikkaI inku parA manuyattaNU bai rAu re |hNsaa // 19 // kuzuru kudevaha raNajhariNau khalasma kahA suvaNa re / hNsaa| boghi samAdhi bAhirau kUDe ghamaMdaranittu re / / haMsA // 20 // pragya re paga ca ta pAragaja munivara sema abhavya re / haMsA / bodhi samAdhi bAhi rue paDiu naraka asabhya re / / haMsA // 22 // .masagara pUraNa muni pabaru nitya nigoda pahUMtu re / haMsA / bhAva caraNa viraNa vApaMDau uttima boghana patta reN| haMsA // 22 // taSa mAsaha pokhaMta. yaha siba bhUSaNa muni rAu re / haMsA / kevala raNANu upAi kari mukati nagari thiu rAu re / / haMsA // 23 // tIrthaMkara cauvIsa yaha ghyAIni gyA mokSa re / haMsA / so bhyAyi jIva eku siMu jima pAma bahu saukhya re / / haMsA // 24 // Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM itizya siddha niraMjana parama siMu yuddha buddha guNa pAhU re / hasa / parisai koTI koDi jasa guNa haNa lAbhai chetu re / / haMsA // 25|| ehA bodhi samAdhi lImA pravara saha kaphayatyu re / haMsA / manasA vAcA karaNayaha dhyAIyAhu pasatthu re / / haMsA // 26 // ima jANI maNa koSa kari krobaI maha vAsu re / haMsA / dIpAina muni huyi gayu eni vA bitI nAsa re // haMsA // 27 // citta saralU jIba tU karahiM komala kari pariNAma re / hNsaa| komala vAgi sima TalaTa kamAi kehata Thapa re : haMsA / / 2 / / mAyA ma karisi jIva taha mAyA dhammaha hANI re / hNsii| mAyA tApasa kSayi gayU e sivabhUtI jagi jANi re // hRyA / / 2 / / satya vacana-jIba tU karahiM satti surana gamana re / haMsA / sasya vihuNau rAu vasu gayu re sAsaliTThAmi re // haMsA // 30 // nirlohi tazu guNa parihiM prakSAlahi mana sosu re / haMsA / ati lAbhaha puraNa nari gayu sari ati giddha naresa re // hasA // 3 // pAhi saMyama jIvana kU zrI jina zAsana sAra re / haMsA / pAlisakhI cakkavAI joina sanata kumAra re // haMsA // 32 / / bAraha bidhi tapa belaDIyA dhAra taNa jali saMci re / hNsaa| saukhya anaMtA phali phUlae jAtu mana jiya khaMci re / / IsA / / 33 // tyAga dharamu jISa pAparahiM Akicana guNa pAla re / haMsA / dhamma sarovara pola gugu tiNi sari kari prAli re // haMsA // 34 // zreki siromaNi zIlaguNa nAma sudarzana jAu re / haMsA / brahma dharija dRDha pAli kari mugati nagari thu rAja re // haMsA // 35 // e bArai vihi bhAvaraei jo bhAvai dRDha citta re / haMsA / zrI mUla saMghi gachi desIjae bolAi brahma ajita re / / haMsA // 36 // . * iti zrI haMsa tilaka rAsa samAptaH * Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthAnukramaNikA 25 . 97 nAma pRSTha saMkhyA nAma pRSTha lAyA ajitanAtha rAsa 25, 30, 31 prAdinAtha caritra ajhArA pArvanAtha gIta 191 / prAdinAtha purANa (hi0) 25, 36 prAsAI gIta 145 / prAdinAtha vinatI 42, 46, 47, aThAvosa mUla guNA rAsa 25 48, 198 adhyAtma saraMgiNI 96, 67, 68 | prAdinAtha vivAhalo 138, 16, adhyAtmASTasahasrI 141, 145 pranyolar3I gIta 145 / AdinAtha stavana anantayata pUjA 24 | prAvIzvaranAthanu paJcaanantavata rAsa kalyANaka gIta 551 apazabda khaMDana 96, 67 | mAdinAtha phAgu 54, 55, 5::, 62 abhayakumAra zreNikarAsa 211,212 | yAdImbara vinatI ambar3a caupaI 213 / AptamImAMsA ambikA kalpa | AratIgIta ambikA rAsa 25, 34 | AratI chaMda arahaMta gIta 189 ArAcanApratibovasAra 10,16,17 praSTasahanI 14, 168 yAgamazobhA caupaI aSTAMga samyakatva kathA 26 / AlocanA jayamAla aSTAhnikA kathA 96, 97 / ilAgutra caritra gAyA aSTAhnikA gIta ilAgutra gasa 214 praSTAhilA pUjA 9, 10, 15 | uttarapurANa 8, 20. akSayanidhi pUjA 6. upadezaratnamAlA 5, 66, 113, aGgaprajJarina 94, 66, 67 272, 206 aMjanA caritra / upamargaharastotra vRtti 212 grAmamasAra 8, 9, 20 RpabhanAtha kI dhUli 4, 8 AtmasaMbodhana 54 / RSabha vivAhalo 141 Adijina bInatI 186 pradhimaMDala pUjA AdipurANa 8, 9, 10, 20,27 aindra vyAkaraNa Adinyatrata kathA 198 ! dAga pakmiNI veli AdityavAra kathA 116 / karAhu caritra 95, 67, 68, prAdinAtha gIta 206 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 282 ) 209 karakaNDa rAsa 25 / candanA caritra 94, 1.0 karaga maharSi rAsa 212 / candraprabha caritra 14, 66,67,100 'karmadahana pUjA 66,67 candappaha carita karmakANDa pUjA candrapramanI bInatI karmavipAka 9, 10, 15, 20 candraguptasvapna caupaI 119, 125 kamavipAyA rAsa candA gIta 151 ka mahiMDoranA 206 caMpAvatI sIla kalyANa 207 kAlApa pyAkaraNa 100 cAritraM cunar3I kalikAla rAsa cAritra zuddhi vidhAna 66, 67. kAtantra rUpamAlA | cArudattaprabaMpa rAsa kAttikeyAnuprekSA cArudatta prabandha 197 kAttikeyAnuprakSA TIkA 97, 99 | cittanirodha kathA . 107, 112 kSapaNAsAra citrasena padmAvatI rAsa 213 hotrapAla gIta 7 153 / citAmaNi gIta gaNadharavalaya pUjA 6, 10, 15, 67 | citAmaNi jayamAla gAdhara vInatI 191 citAmaNi pArzvanAtha gIta 145 mirinAra pacala citAmani prAkRta vyAkaraNa 66 gIta citAmaNi pUjA 96, 97 gIta 151 citAmariNa mImAMsA guNAzA veli 188 cunar3I gIta 192 cetanapugdala dhamAla 71, 75, gurvAvali gIta .154 76, 78,82 guru gIta 208 caurAsI jAti jayamAla 97, 102 caubIsa tIrthakara deha pramAraNa-- guru jayamAla caupaI gura pUjA 24, 26 | caurAsIlAkha jIvajoni vInatI gurvAvalI 42 gommaTasAra 14, 100, 166 chaha lezyA kavitta gautamasvAmI caupaI 146 chiyAlIsa ThAgA caturgati veli janmabalyANa mIta 145 caturvizati tIrthaka ra lakSaNa gIta 151 jambumAra caritra candanabAlA rAsa 213 , jastUsvAmI caritra candanapaSThivata pUjA 97 5, 6, 22, 24, 26 candanAkathA 65, 67 ' jambUdvIpa pUjA 24, 26 guragAvali gIta 26 guru chaMda Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 283 / 145 208 182 | jambUsvAmI caupaI 112, 211 / tInacaukIsI pUjA jambUsvAmI rAsa 25, 67, | tIrthakara caubosanA chappaya 178, 163, 164 167, 166 jambUsvAmI vIvAhalA 213 terahavIpa pUjA jambusvAmI zreli 107 [ trilokasAra 64, 100 jayakumAra AlyAna 156; 157 | canakriyAgIta 42. 46 jayakumAra purANa 66, 113 panakriyA vinatI alagAlagA rAsa 55, 60, 12 trailokyasAra jalayAtrA vidhi vaNyarati gota jasahara cariu 184 darzanASTAMca asoghara gIta 153 dasalakSaNa rAsa jiganda gIta dasalakSaNadharmayata gIta jina AMtarA 107, 110 dazalakSaNoDApana jinacaturvizati stotra dazAbhidra rAsa jinajanma mahotrAva dAnavAthA rAsa jinavara svAmI vInatI dAna ruMda jinavara vonatI dIpAvalI gIta jivAdata vivAda haidazAnuprathA jIvaDA gIta 28, 136 dhanapAla rAsa jIvaghara caritra 96, 97, 100 cannArAsa lIbaMdhara rAsa 25, 178, 196 dhanyakumAra rAsa jyeSTha jinavara pUjA 24 ] dhanyakumAra carita 5, 8, 9, 11 jyeSTha jinavara rAsa 25, 32 / dharmaparIkSA rAsa 25. 31, 62, 115 jaina sAhitya aura itihAsa 50, 55 | dharmasAra 267 jainendra cyAkaraNa 14, 100 dharmamagraha zrAvakAcAra TaMDANA gola 71, 28, 56 pAmRtapaMjikA NamokArafala gIta 10, 16 namirAjaSi saMdhi tatvakaumudI naladamayantI rAsa tatvajJAnataragiNI nAgakumAra caritra 181 51, 54, 55, 56, 6.5 nAgakumAra rAsa tatvanirNaya nAgadrArAsa tatvasAra dahA 67,103 nAgazrIrAsa 25, 34 tatvAryasAra dIpaka 9, 11, 15, 20 / nArI gIta 207 tiloyapAtti 182 ' nijAmArga Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 nirdoSa saptamI kathA 116, 125 | pRthvIcanda caritra 212 * nirdoSa saptamI vrata pUjA 26 ! paMcakalyANaka gIta 153, 154 migIta 162, 163, 208, 212 / paMcakalyANa pUjA nemijinagIta 138, 146 paMcakalyANakodyApana pUjA 55. nAmijina parita paMcaparameSThI pUjA neminAtha gIta 84, 85, 153 | paMcaparameSTiguNavarNana neminAthacaritra 14 181 ! ptrsNgrh| 107 neminAtha chaMda paMcAstikAya 54, 168 neminAtha chanda 102 paparIkSA neminAtha dvAdazamAsA 145 / padmacaritra 213 neminAtha phAga 131, 133 padmapurANa neminAtha basaMtu 71, 76 papAvato gIta 151 neminAtha vasaMta phular3A 212 pahAyatonI cInati 208 neminAtha bAraha mAsA 131, 133, | paradAro parapIla sajjhAya 134, 138, | paramahaMsa caupaI 119, 124 141, 142, | paramahaMsa rAsa 23, 25, 30 neminAtha rAjuna gIta 106 ! paramAtmarAja stotra neminAtha rAsa 28, 107 112. 116, 186 ! parIkSAmukha 64 nemi vandanA 191 paryaratnAvalI kathA 212 neminAtha vInato palyanatodyApana 16, 67 neminAtha namavazaraNavidhiH 198 | | pANinI vyAkaraNa minirvANa | pANDavapurANa 64, 95, 96, nemIvara gIta 10, 21, 138, 206, 208 pAnAdha kAvya paMjikA 96, 97. ne mIzvara kA bArahamAsA 71.80 | pArzvanAthagIta 145 nemIzvara phAga 120 pArthanAtha caritra 8, 9, 11, 14 nemIdavara rAsa 25, 116, 121 | pAzvanAtha kI vinatI 146 nemIzvara hamanI 136. 136, 145 | pArzvanAtha rAsa 202, 214 namIzvarana jJAnakalyANa gIta 151 | pArzvanAtha stavana 213 nyAkumudacandra 64 / pAsarita svAyamakaranda 64 | pAhar3a dohA nyAya vinizcaya pIharasAlar3A gIta paumapariu 181 / pRNyAmnavakathAkoza thopadeza Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANasAra saMgraha purAraNa saMgraha puSpaparIkSA puSpAMjalivata kathA puSpAMjalivata pUjA puSpAMjali rAsa pUjASTaka TIkA popahAsa praNayagIta pradyumna caritra pra mnaprabaMdha aJcarUna rAsa prabhAta nirNaya pramANaparIkSA prameyaka mAlamANDa prazasti maMtraha prAkRtapaMcasaMgraha prAkRtalakSaNa TIkA bakalarAsa balibhadra copa barAsa babhanI bInatI 6 285 / balinu gota bAraDI dohA bAvanagajA gIta bAvanI mArana anuhA bArahayata gIta bArasacautIsa vidhAna bAhubali carita " bAhubala veli 10 | buddhivilAsa brahmacarIgAthA bhaktAmarodyApana 8, 6, 14 PS? 24 67 // 55, 56 55, 56, 62 142 42, 43 66 praznottarAvakAcAra 14, 20, 61 praznottaropAsakAcAra 9, 14 114 97 25 84,88 116, 121 64, 168 64 64 6, 70, 96 173 174 206 bhaktAmara stotra bhaTTAraka vidyAvara kathA bhaTTAraka virudAvalI bhaTTAraka saMpradAya 212 99 26 206 185 107, 112 bhadrabAhurAsa bharata bAhubali chanda bharatezvara gIta bhaviSyadatta caritra bhaviSyadatta rAsa bhuvanakItti gIta bhUpAlastrota bhASA marakalabdha gIta mallinAtha gIta mallinAtha caritra mahAvIra gIta 12 mahAvIra carita 1336 mahAvIra chaMda 206 bhayaraNa jujbha, mayara rehArAta mithyAtva khaNDana mithyAkaDa vinatI mINA gIta muktAvali gIta munisuvrata gIta mulAbAra mulAcAra pradIpa meghadUta 166 213 54, 55 118, 116 26 114 3, 41, 50, 84 63 25, 36 138, 139, 144. 146 145. 61 25, 116, 123, 210 190, 70 208 71, 73 212 208 42. 85 86. 11 133 14 97, 101 167 16 189 10, 16, 21 146 23. 181 6. 12, 15, 20. 23 151 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 286 } 206 | vastupAsatejapAla rAsa vAsupUjyanIya mAla 213 8, 6, 13, 42 vikramapaMcadaMDa caupa vijayako sinda 43, 45, 62, 211 vijayakItti gIta yazodhara rAsa 25, 29, 45, 46 ratnakaraNDa 185 ratnakIsi gIta 155 161 ratnakItti pUjA gota 153 ravivrata kathA 26, 34, 25, 201 rAjanAttika 14 rAjasthAna ke jaina graMtha bhaNDAroM kI sUcI - caturtha bhAga morar3A mRgAvatI caupAI yazodhara caritra 65, 6e rAmacaritra 24, 27, 28, 38 172 rAmapurANa rAmarAjya rAsa rAmasItA rAma rAmAyaNa rohiNIya prabandha rAma rohiNI rAsa lakSaNacaubIsopada laghu bAhubali bela labdhisAra navAMkuza chappaya lApabaDI gota 23 25, 29, 28, 186 28 loDaraNa pArzvanAtha vonatI vRSabhanAtha caritra svAmI copa varaNajArA gota variyar3A gIta aa mAna caritra vasunaMdi paMcavizati vasaMta vidyAvilAsa 211 25, 213 106 168 24,64 168, 166 208 146 10 211 142, 145 186 8, 6, 13 61 115 vijJaptatriveNI vidyA vikAsa vidyAvilAsa pavAr3o vipApahAra stotra bhASA dhIravilAsa phAga vairAgya gIta vratakathA koza karmazasa 151 213 71, 98 68, 60, 1, 81. 11 212 213 2136 zatru jayapAdIzvara stavana zabdabhedapramANa zAkaTAyana vyAkaraNa zAMtinAtha caritra zAMtanAtha phAgu zAstragujA zAstramaMDala pUjA zItalanAtha gota zItalanAthanI bInatI zIlagIta zIlarAsa 213 // //g 9, 14, 21, 26 55, 60, 62 214 61, 62 ek 94. 100 8.6, 14 10, 20, 21 26 55 115, 162 153 142, 145 213 zrAvakAcAra 8 zrIpAla caritra 9, 16, 15 zrIpAla rAsa 25, 35, 116, 122 zruta pUjara 25 zrauzika caritra 66 66 66 67 the ki rAsa *25, 32 zlokavAtika zvetAmbaraparAjaya 94 168 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 287 ) AN sakalakosi nu rAsa 1, 3, 6, 7, 8 | siddhAntasAra bhASya sAgaraprabandha 166 | sImaMdara sla bana 214 saMkaTaharapAvaMjinagIta 153 | sImaMdharasvAmIgIta 107, 110, saMgrAma sUri caupaI 213 saMghapati mallidAsanI gIta 153 siMhAsana battIsI 213 sajjana cittaballabha 67. sukumAla caritra 8, 6, 12 sadbhaSitAvali | sukumAla svAmInI rAsa 188 sadvRttizAlinI 16,97 | sukauzala svAmI rAsa saMtoSatilA jayamAla 70, 71, | sudarzana gIta 73, 75 | sudarzana caritra 8. 6. 12 saMdehadohAvAlI. juna zA saptadhyasana kathA 42 | sudarzana thaThI rAsa saptabhyasana gIta 145 | subhagasulocanA carita 107 sAtavyasana sarvayA 208 | subhauma cakravati rAsa samakitamithyAtarAsa 25, 33 | sUkhar3I samayasAra 68,68, 66 sUktimuktAvali saMbodha sattA 107, 110 972 solahakArA vratodyApana samyakttvakaumudI mAlahakArasa rAsa 25, 156 sarasvatI stavana solahakA raNa pUjA 24 sarasvatI pUjA 54, 55, 66, 67 / solahakAraNa pUjA , 10, 15 sarasvatI pUjA 26 | solaha svapna 208 saMzayavadanavidhAraNa 66, 17 svayaM saMbodhana vRtti saMskRta majarI hanumaMta kathA rAsa 116, 10, sAdharamI gIta mAdhu vandanA 213 | hanumaMta rAsa 25, 26 sAracaturvizatikA 9, 15 riyAla veli sAyadvIpapUjA 24, 67, | harivaMzapurANa 5, 11, 22, 23, sArasIkhAmaNirAma 10, 17, 21 24, 25, 27, 28, siddhakSaka kathA 38, 61, 62, 172 siddhacakra kathA 1-4 | haMsA gIta 195 siddhacakra pUjA 96, 67 | hindI jaina bhakti kAvya siddhAntasAra dIpaka 9, 12, | aura kavi 15, 20 | hindolA 145 siddhAnta sAra 182 / holIrAta 25.31 191 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMthakArAnukramaNikA ( granthakAra, santa, zrAvaka, lipikAra Adi / 195 nAma pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMsthA akalaMka 11 | RSivana sUri akampana 1567 kapUra canda 202 akhayarAja 17 | kabIradAsa 38, 62 agaracanda nAhaTA kamala phIti ajayarAja pATagI / nAmalarAya ja0 ajita karasiha ajitanAtha 10,88 karamaNa 174 anantakatti 118, 119, 10, baramasiMha 1,2 124, 127, 186 | kalyANa kItti 167 abhayavandra 144, 148, 18.9, kaivAraNa tilaka 14 150, 151, 550, | pra0 pAmarAja 156, 161, 166. kAlidAsa 188, 10, 112 : kumRdacandra 27, 208, 26 539, 11, 142, bhala abhayanandi 127, 128, 1.6, 143, 144. 145, 188, 160, 5... 148. 153, 156, 161, 18 22 102 11,68, 99 148 AcArya amitigati A0 amRtacandra anIti arjuna jIvarAja ahadvali Ananda sAgara bhAzAdhara saMzrayI grAsa vA indrarAja ilAhIma lodI udayasena 265 5 58. . ! pRndanalAla jaina phari AcArya kundakunda koDamade na kRSNadAsa kSamA kalaza vaNI zemacandra khAtu cAlacanda kAlA gaNacandra 154 202 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 gaNeza kavi 118, 129, 144. | jinaharSa 146, 150, 156, [F jIvandhara 188, 193, 164 162, 162 . jIvarAja mA guNakIti 186, 160 jodharAja gotrIkA rAsAdAsa / vidyAdhara joharApurakara 5, 40, 5 ., vAcaka gugAratna 214 upAdhyAya g2agA vinaya 214 / bha0 jAnakIti 49, 178, 211 gaMgAsahAya 102 ' ma jJAnabhUSaNa 6, 49, 57, 51 gyAsudIna 52, 53, 54, ghAsIrAma A. candravatti 156, 156, 160, 167 64, 67, 68, samrATa candragupta maurya 36, 125 71, 44, 63, campA 118 96, 113, 183 cArukIti 183 : jJAnasAgara 34, 107 jagatakIti. 171, 172,183 hAla jyotiprasAda jaina jagannAtha 167 / dohara jaya kIti 10. 183 | paM. ToDaramala .167 jayacanda chAbar3A 165 | saMghapati ThAkurasiMha 4 'bra jayarAja 160 tulasIdAsa 46, 83, 125 jayasAgara 129, 144, 153 | vratejapAla 154, 156, 162, | tejAbAI | tribhuvana photti jayaliha dAmodara jamavantasiMha dAmodara dAsa jina canda 26, 180, 181, mahA 103 182, 183 devajI 146 na0 jinadAsa 5, 6, 10, 12,22, devakIna 23, 24, 28, 32, devarAja' 33, 34, 35.37, devIdAsa 127 38, 48, 61, 62, | bha. devendra kautti 46, 66, 106, 17.1, 186 110, 113, 159, jinasamudrasUri 214 165, 166 jinasena 11, 27, 186 / sAha daudU 184 180 202 166 167 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daulatarAma kAsalIvAla dhanapAla 61, 40 ghannA dhanyakumAra dharmakIti dharmacandra 0 dharmaci 'vAcaka dharmasamudra dharmasAgara nayanandi saMghapati narapAla narasiMha narasena narendrakI si navalarAma nAgajI bhAI nAthUrAmapremI nAnU godhA nArAddaraNa netranandi nemakumAra nemicandra nemidAsa nemisena dartha padamasirI bhaH anandri bhAI padmAvatI ( 260 ) 165 / 111, 185 34 11 6. 175 181, 104, 185 203 181 214 195 199 214 214 62, 184 4 2, 3 40, 61 31 184, 181 114, 181, 183. 165, 166, 167, 184, 185 168, 166, 196 1, 7, 56, 51. 162 212 138 41, 183 50, 51, 54, 64 166, 167 211 206 181 bahurAnI 4 181 bAjacandra 183 109 ba0 bucarAja (vRcA ) 80, 82, 68, 70 71 78, 185. pAtra kezarI pArvatI pAravatI gaMgavAla 186 | pIthA 135, 144, 146. 156 62, 181 214 puMDarIka puNyanandi sAr3a pAva pAzcandrasUri 184 3, 7, 106, 159, 161 136 16, 41, 44 paM0 paramAnanda zAstrI 7, 23, 54, 55, 56, puSya mAgara puNyedanta punasiMha (pUrNasiMha) prajAvatI prabhAcandra DA0 premasAgara 115, 172 23, 166 vasha 44 bolha 2, 7 balva phirojazAha bastarAma zAhU banArasIdAsa 115, 168. 135 184 bhagavatadAsa bhadrabAhu bhadrabAhu svAmI bharata maniSyadatta bhImasena paM0 bhIvasI 75. 80. 71 123, 124, 126 36, 135 125 10, 157 123 39, 42, 183 167 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "bha0 bhuvanakIrtti bhUpA bhairavarAja vAcaka matizekhara manohara mayAcanda maslidAsa mallibhUSa muni mahanandi - mahocandra mahezvara kavi mAtatvi * mANika mANikade sAha mAdho mAnasiMha mAridatta mIrA yazovara 261 ) 5, 6, 23, 24, 08, 30, 32, 33, 37, 38, 49, 52, ratnakoti 53, 54, 63, 70 71, 66, 175, 176, 177, 178, 176 41 50 212 mudaliyAra * saMpati mUlarAja paM0 meghAvo yazaHkoti 23 167 23, 126 106, 109, 110, ratnAi 11115 ra triSeNAcArya 185 181. 211 45 45 50 4 173 107, 171168, 200, 201 61 61 rAjasiMha 61 162 181, 182, 183 41,84,85,88, 171, 12, 185, 186, 188 13, 18, 26, 43, 45, 46, 48, 68, ratnacandra bha0 ratnacandra ( prathama ) ma0 ranacandra (dvitIya) sra0 ratnasAgara rAghava rAdho vetana ja muni rAjacandra rAjasUri rAmadeva rAmanAdharAya rAmasena brahma rAyamalla 66, 83, 84, 88. 86 lakSmI sena nIlAde 61, 62, 70, 124, 127, 128, 126. 135 232, 196 134, 135, 136, 148, 153, 156, 161, 171, 182, 185, 191, 192 164 178 165 oPS vAdicandra vAdibhUSaNa lalitakItti lakSmIcanda cAMdavAr3a bha0 lakSmIcandra 62 203 27 126 183 41 23 62 212 146 50 36, 43, 44, 84 115, 116. 194 125, 226 6 66 106, 186, 111, 148, 156 36 214 168, 107 196, 211 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { 262 ) 212 da bhaTTArakaH bijayakotti 51, 52, 54, 63, 65, 66,68, 66. 100 / 101, 65. 66, 67, 103, 104, 101, 66, 66, 70, | 71, 81, 83, 163.164, 172, 84, 90, 66, . 178, 180, 181, 64, 66, 68, 206, 208, 206 1:1. 102, | zIla sundara - 104, 161 zobhA 1, 23 vijayasena - 83, 84 | zrIcanda 185 vijayarAma pANDayA 182 | dhIvara vAcaka vinaya samudra 13, 214 | zrIpAla vidyAdhara 148, 146. 162, vidyAnanda 164 vidyAnandi 106, 110, 11 , | zrI bhUSaNa 158, 165, 166 | zrI varddhana vidyApati vezika vidyAbhUSaNa 206 / ma0 savAlakatti 1, 4, 5, 65 vidyAsAgara 162, 208 8, 10, 13, 15, vimalendrakotti 6, 46, 175, 214 21, 22, 23, 24, vizAlakItti 28, 30, 32, 33, vizvasena 206 34, 35, 36, 37, va vohA 184 38, 46, 52, 53, vIra bha0 vIracandra 46, 56, 106, 83, 63, 18, 106, 107,109, 110 124, 127, 175, 111, 112, 173 178, 182, 11 vIradAsa 116 | bha0 sakAla bhUSaNa 5, 62, 66, 14 vIrasiMha 195 65, 113, 172, vIramena 178, 196, 206 bommara sarAya 207 zAntidAsa / 198 | satma bhUSA bha0 zubhacandra 5, 6, 52, 62, 63, | sadAphala 64, 66, 67, 68, / saghArU 168 40 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 263 ) 214 samantabhadra 11 / somItti 18, 66, 40, 41, samayasundara 43, 44, 45, 47, mamudravijaya 48, 46, 83, 84, saradAra vallabha bhAI paTela 85, 188, 193 sarasvatI 44,213 | saMghavI somarAsa sahaja katti 214 / somasena brahma sAgara 144 saMghapatisiMha sAdhu katti 214 saMghadIrAma sApaDiyA 40 saMyamasAgara 135, 144, 156, siMhakoti 160, 192 sItA 166, 200, 201 / svayaMm mutAmA 11, 16, 1.6 muni sundarasUri 211, 212 | harSakItti sumatikIti 64, 65, 19, | harSacandra 107. 112, 190, harSasamudra 192. 206 | hIrA 162 mumati sAgara hIrAnanda sUri surendra kautti 169, 170, 171, / hA0 hIrAlAla mAhezvarI | hemakIti nuradAsa 46, 83 / hemanandi sUri 213 165 185 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grAma-nagara-pradezAnukramaNikA pRSTha saMkhyA nAma pRSTha saMkhyA nAma nAma pRSTha saMkhyA nAma 172 5. 182 ajamera 11 / gaMdhArapura aTera / galipAkoTa apAhilapura paTTaNa giranAra 4,34, 76. 108, ayodhyA 166, 200, 27 / 138, 168 ahIra (prAbhIra deza) giripura (DUgarapura) 10 mAgarA 1, 22, 27, 63, bhAnandapura 50, 70, 83, 100, AbU 101, 103, 10, Amera 33, 126, 165, 165 117, 134, 15, AvA (ToMka-rAjasthAna) 181 | 643, 156, 162, prAtarI (gova) Ikara 1, 37, 85, 114 | guDhalInagara uttara pradeSA 6, 83, 180 gUjara ( gurjara ) jadayapura 4, 25, 28, 30, 34, | | gopAcala (gopura, gvAliyara] 85, 35, 36, 53, 56, 61, 62, 67, 65, | grIvApura 118 107, 106, 110, . ghaTiyAlIpura 185 196, 207 ghodhAnagara 197, 138, 141, RSabhadeva 181, 186 kanakapura 30 caMpAnera kalpaballI nagarI 163 | caMpAvatI ( cATam ) 70, 165, kAzI tu.paDalapura 101 | dileDI / 172 kumbhalagar3ha __7 cittaur3a 166,184 kurujAMgala deza 50 | jambUdvIpa 29, 37 koTasyAla 61 - jayapura 14, 15, 25, 31, kauzaladeza khor3aNa gaMdhAra 166, 182, 185, 62 / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70,180 23 168 187, 163 | paMjAba javApura 97, 186, 194 | pATaNa jAlapura pAvApura jUnAgar3ha 34. 179 pAMbAgar3ha 'munU 181. 142 | pAvAMgiri ToMka 202 podanapura ToDArAyasiMha 165, 167, 168 } porabandara 161 hUMgarapura 4, 25, 26, | pratApagar3ha . 30, 34, 37, baDalI baDAlI 53, 61, 68, balasAinagara 64, 65, 100, bhAgaDa pradeza (vAgvara) 1,5,8, 35, 156, 160 50,64,100 DholI (dillI) 85 | bAraDolI 135, 136, 137. sakSakagar3ha (ToDArAyasiMha) 138, 148, 156, 157, 156 telavadeza bArAmasI ghAgar3a 127 | bAMsavADA 4, 85 deunnagrAma 28, 62 | bUdI 73, 75 dehalI 70, 83, 115, 165, | mnyjsy 166, 180, 182] mArata 183, 184 bhRgukacchapura (bhaDoca) 156, 195 dosA (jayapura) 124 bhIlor3A draviSTa deyA 50 magadha 26.32, 37 dvArikA 88, 86, 90, 11 madhya pradeza caupe grAma 282 mahalA mAmimADa (nImADa) mahasAnA naravara 172 mahArASTra deza navasArI 106 mAMgItugI nAgaura. 165, 182, 186 mAravADa naMga vA (nIrAvA) 7, 37, 17, mAlapurA 168, 272 46, 48, 181 | mAlavadeza motanapura 6, 68 / mAlavA nogAma 49 | muDAsA (rAjasthAna) 103 12 6.84 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevapATa manAta 43 | sAmavADA 4, 37, 46, 18, mekapATa (mevAi) .: . 85, 64, 15 156, mevAi 66, 127 166 | mAMgAnera 123, 15. 156. rAthaMbhaura 18, 122, 123, . 165, 166, 169 121 rAjasthAna 1, 8, 16, 28, mabhiri 63, 70, 83, 97, sikandarAbAda 100, 101, 106, siMdhu 112, 117, 122, | sUrata 37, 46, 16, 134, 156, 161, 165, 166, 170, 171, 172, 173, sojotripura (sojata) 40. 45 .180, 183, 184, | sauraTha 66.56 185. 186, 160 / saurASTra deza 50, 176 garadeza 50 skavanagara lavAraga (jayapura) 112 | haratori vaMsagAlapura 82 | hastinApura varATha 50 | hAmITanagara 116, 13? zrIpura EE ! higAra 7, 75, 94,92.8 sojatrA