Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ phaWan dhaENINNI zrIvijayanemisurigranthamAlAratnam-49 nyaaysmuccyH|| DONOc taduparizrImattapogacchAdhipati zAsanasamrAT-sUricakracakravarti sarvatatrasvatantrazrImadvijayanemisUrIzvara-paTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstra vizArada-kaviratnena zrImadvijayalAvaNyasUriNA viracito nyAyAsindhuH, taraGgazca // mammwwwmumm maU ph|| // sampAdakaHpanyAsazrIsuzIlavijayo gaNIndraH prakAzanasthalamzrIvijayalAvaNyakharIzvarajJAnamandiram [boTAda, saurASTra] vIrasaM0 2583] nemi saM08 [vikrama saM0 2013 mudraNasthalam-nirNayasAgara presa, 26/28 kolabhATa sTrITa, muMbaI naM. 2
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahAyaka saOhasthonI nAmAvali- che [1] rUpiA 750 zeTha hAthIbhAI galAlacaMda muMbaI [2] , 1000 zeTha bAbubhAI phakIracaMda muMbaI [3] , 750 zeTha bApAlAla gabhacaMda muMbaI , 1000 zeTha maNIlAla maganalAla (pATaNavALA) muMbaI 250 zeTha choTAlAla maganalAla muMbaI rapa0 zeTha cinubhAI ravidAsa muMbaI 250 zeDa kezavalAla mANekacaMda saMghavI pUnAsiTi [8] 250 zeTha maNIlAla cunIlAlanA dharmapatI amaratabAI pUnAsiTi 250 zeTha jetAjI sAMkaLajI. pUnAsiTi. 250 zeTha tArAcaMdajI khemacaMdajI pUnAsiTi. che, 100 zeTha devacaMda jeThAlAlanA dharmapatnI caMpAbAI malADa devacaMdajInI cAla. lmsh fysy l l l lsyy l l l l l fym lm bsy [7]. [9]. prakAzaka:~ prAptisthAnaHzrAviyelAvaNyasUrIzvara jJAnamaMdira [1] nA kAryavAhaka zrAviyelAvaNyasUrIzvara jJAnamaMdira zao IzvaradAsa mULacaMda boTAda, saurASTra boTAda, saurASTra [2]. sarasvatI pustaka bhaMDAra The. ratanapoLa, hAthIkhAnA. muka amadAvAda (gujarAta) mudraka -lakSmIbAI nArAyaNa caudharI, nirNayasAgara presa, 26-28 kela mATa sTrITa, muMbaI 2.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhuumikaa| aye surasarasvatIsamupAsakAH ! "na so'sti pratyayo loke, yaH zabdAnugamAte / anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena bhAsate // 1 // " iti bhartRharivacasA'nubhavAnumoditena sakalo'pi sacetasAM jJAnaviSayo'nusyUtaH zabdena / etacca tenaivAnyatrApi dRDhIkRtam "vAgrUpatA cedutkrAme-davabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta, sAhi prtyvmrshinii||2||" api ca "idamandhaM tamaH kRtsnaM, jAyeta bhuvanatrayam / yadi vAgAtma jyoti-rA saMsAraM na dIpyate // 3 // " iti na kevalaM jJAna viSaya eva, api tu sarvo'pi vyavahAro'khilamidaM vizvameva vA zabdasyaiva prapaJcaH ; tadapi tenaivoktam "anAdinidhanaM brahma, zabdatattvaM yadakSaram / vivartate'rthabhAvena, prakriyA jagato yataH // 3 // " yuktaM caitat-pUrva nAmnA vastu buddhAvAnIya ghaTa mahaM karomIti saMkalpya pazcAnnirmIyata iti nAmapUrvakatvaM rUpasya ghaTAdiprapaJce sarveSTacarameva / anayaiva vyAyA'sya mahato jagato'pi nAmapUrvakatvamanumAtuM zakyata eva, etacca vizadagyAnyatra prapaJcitam / nAmAni ca zabdA ev| _itthaM sarvasya jJAna prapaJcasya rUpaprapaJcasya ca kAraNabhUtatvaM zabdajhanAmanubhavAnumoditamAgamasiddhaM ceti nirvivAdameva / zabdAzcAnekadhA bahubhitrivecitAH, kecillaukikavaidikabhedena dvaividhyamAhuH, anye'nyathA vibhindanti, vayaM viha zAstrIya vyAvahArikabhedena dvaividhyamAsthAya vicArayAmaH / tatra vyAvahArikI bhASA parasparaM vyavahAreNApi kathaMcidavagantuM suzakA, vyavahArAtItA zAstrIyA bhASA ca kevalaM vyAkaraNasAbhyabodhaveti nizcitam , ata eva zaktiprAhakeSu vyAkaraNasya prAdhAnyamAhurabhiyuktAH / tathAhi--- "zaktigraha vyAkaraNopamAna-kozAptavAkyAd vyavahAratazca / / vAkyasya zeSAd vivRtervadanti, sAnnidhyataH siddhapadasya bRddhAH // 4 // " iti / kaJcit zabdamajAnAnaH zizurvyavahArata eva tadartha pratipadyate / yA ca bhASA vyavahAraviSayA tasyAstattacchabdaivRddhAnAM teSu teSu padArtheSu pravRttinivRttI samavalokyaiva sa [zizuH] bhASAyAM vyutpadyata iti sarvadA pratyakSabhUtaM naH / yeSAM ca pitarAvanye vA vayovRddhAH saMskRtajJA videzIyabhASAjJA vA saMskRtena videzIyabhASayA vA vyavaharanti te vinA'pi prayatnaM tasyAM bhASAyAM vyutpadyante, parametat kvAcitkam / asmAkamiyaM saMskRtagIradyatve vyavahArAtIteti nizcitameva, tasyAzcAvagamAya vyAkaraNAtirikA upamAnAdaya upAyAH kazcit kadAcita padavizeSajJAnamAtropayuktA eveti na taiH sAkalyena sAralyena ca saMskRtagiro'vagatiH sambhavinI, tatazcAsyA bhASAyAH parijJAnAya vyAkaraNaM kozazceti dvAvevopAyAvavaziSTau, tatrApi kozo nAmnAM zaktigrahamAtra upayujyate / bhASA ca mukhyarUpeNa nAmAkhyAtobhayopahiteti sarvAzena tasyA jJAnAya vyAkaraNaM zAstrameva pradhAnamekameva vA kAraNam , ata eva vyAkaraNaM samaye samaye pUrvAcAyairlokasauvidhyAnusAraM nirmitm| __ki vyAkaraNaM prAcInatamamityasya, kuto vA samayAd vyAkaraNapravRttirityasya vA vivecanAyo prastutAyAM tanmUlamidaM vede smuplbhyte| ___ "vAga vai parAcyavyAkRtA avadat, te devA indramabruvan , imAM no bAcaM vyAkuru iti / so'bravIta, varaM vRNai, mahyaM caivaiSa vAyave / tasmAdandrA vAyavaH saha gRhyate / tAmindro madhyato'vakramya vyAkarot tasmAdiya byAkRtA vaagudyte|" iti / taittirIye SaSThakANDe ] asmAyamabhiprAyaH-yathA pazcAdInAM vAgasaMskRtA-avibhaktA bhavati, nahi tatra padavAkyAdivibhAgaH kathamapyunIyate, tathaiva rammar
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyANAmapi vAka prakRyA avibhaktava-prakRti-pratyaya-pada-vAkyAdivibhAgarahitaivA''sIt, indrastu jJAnasyAdhiSThAtA prANarUpo devastAM vAcaM madhyata Akramya vyAkaroti-padavAkyAdirUpeNa vibhaktAM karoti / vAci yo'yaM pada-vAkyAdivibhAgaH sa khalu jJAnakRtaH, pazcAdInAM jJAnAbhAvAt sa khalu na jAyate iti / paraM vanye indraM devAnAM mukhyameva prAthamika vyAkaraNakAraM manyante, tana paspazAnikasthamahAbhASyAnumoditamapi, tathAhi-tatrotam "evaM hi zrUyate-bRhaspatirindrAya divyaM varSasahasraM pratipadoktAnAM zabdAnAM zabdapArAyaNaM provAca, nAntaM jagAma / bRhaspatizca pravaktA, indravAdhyetA, divyaM varSasahasramadhyayanakAlaH, tathApi nAntaM jgaam|" iti| yadyA yetena granthena indrasya bRhaspatisakAze pratipadoktAnI zabdAnAM pArAyaNarUpeNAdhyayanameva vijJAyate, na tu tasya vyAkaraNakartRtvaM, tathApi "IndrazcandraH kAkinA-''pizailI-zAkaTAyanaH ! pANinyamara-jainendrI jyntyssttaadishaabdikaaH||" ityabhiyuktoktidizA prathamazAbdikatvena tasya zravaNAd vyAkaraNanirmAtRtvamapi svIkAryameva, tatsampAdanAyaiva vRhaspatisakAze zabdapArAyaNAdhyayanasaMbhavAt / kiJca-- "aindra cAndra kAzakRtsnaM kaumAraM zAkaTAyanam / sArakhataM cApizalaM zAkalaM pANinIyakam // " iti rItyA'STavyAkaraNAnAM nAma kvcicchryte| atra ca pUrvoktASTazAbdikebhyo'nyeSAmapi kaumAra-sArasvata-zAkalakartRNAM nAmAni zrUyanta eva / paramidAnI samupalabhyamAneSu vyAkaraNeSu pANinIyavyAkaraNameva prAcInamiti kecinmanyante / niruktAlocane satyatratasAmadhamimahAzayastu-pANinitaH prAcInaM sarvatomukhaM vyAkaraNaM nAsIdeveti manyate / 'indrazcandraH' ityAdipUrvoktapadye hi 'aSTAdizAbdikAH' ityevoktam , na tvete vyAkaraNakartAro'pIti / zAbdikatvaM tu zabdazAstraprauDhatvaM zabdazAstra. pAraGgatatvaM zabdazAstrapracArakatvaM vetyAdirItyApi saMghaTate / zabdazAstrapadena ca na kevala vyAkaraNameva grahItuM zakyate, api tu kozamImAMsAdikamapi / mahatsu 'padavAkyapArAvArINa' iti vizeSaNaM prayujyate, tatra 'pada'padena vyAkaraNa 'vAkya'padena mImAMsA 'pramANapadena ca nyAyaM vyapadizanti ziSTAH / zabdapadena ca padaM vAkyaM cobhayamapi grahItuM zakyata iti vAkyavicArikA mImAMsApi shbdshaastrm| ye caite'STau zAbdikAH parigaNitAsteSu vibhinnaprakArakrameva zAbdikatvaM pramANAntaraiH sidhyati / tathAhi-pUrvoktavyAkaraNamahAbhASyapaspazAhnikasthagranthenendrasya zabdapArAyaNajJatvena kathanAt tasya tanmAtrakartRtvamanumAtuM zakyate, tena ca zabdapArAyaNarUpavyAkaraNakartRtvameva tasya sidhyati, tataH pareNa vA kenacidindranAmakena viduSA kimapi vyAkaraNanirmita bhavediti saMdehaH saMbhavati / cAndraM tu vyAkaraNa kiJcidAsIditi svIkriyata aitihAsikaiH / tathAhi "candrAcAryAdibhirlabdhvAdezaM tasmAt tadAgamam / pravartitaM mahAbhASyaM khaM ca vyAkaraNaM kRtam // " [rAjataraGgiNI 1-176] iti cAndradaurgAdinAnA khyAtA ye prAktanA mahAnto vidvAMsastareva candrAcArya-durgAcAryAdipadAbhidheyaiIrNa mahAbhASyasya pustakaM dAkSiNAtyeSu kvacidupalabhya kAzmIradeze'bhimanyurAjyakAle nItam , taireva viluptaprAyasya mahAbhASyasya pracAraH kRtaH, svIya cAbhinavaM vyAkaraNa viracayya pracAritamiti pUrvoktarAjataraGgiNIsthapadyena sidhyati / tena tadIyamidaM vyAkaraNaM pANinivyAkaraNato barvAcInamityatra na ko'pi saMzayaH; pANinisUtrabhASyakRtaH pataJjalerapi bahutaraparabhavatvAt teSAm / tatazcAndraM vyAkaraNa pANinivyAkaraNAt pUrvamapi bhavedityatra na kimapi dRDhataraM prmaannmuplbhyte|| evaM kAzakRtsnasya kAzakRtsnervA vyAkaraNakartRtve na kimapi pramANamupalabhyate / tasya mImAMsakatvaM tu "kAzakRsninA proktA mImAMsA kAzakRtsnI" iti mahAbhASyodAharaNena [pA0 4 a.1 pA. 14 sUtre] pratIyate / mImAMsakAnAmapi zAbdikatvaM vAkyavicArakatvena khIkAryamevetyAdizAbdikeSu tasya gnnnaa| Apizalestu pANinisUtreSu dRzyate nAmollekhaH-"vA supyApizale:" [pA. sU. 6. 1.92 ], tasmAd vaiyAkaraNeSu tanmatamapi kvacit pArthakyenAdRtamAsIdityetAvadevAbhyupagantuM zakyate tAvataiva ca tasya zAbdikeSu gaNanApi samupapadyate, kintu tanirmitaM kimapi pUrNa vyAkaraNamAsIditi na pramANapadavImadhirohati / nahi pANinisUtreSu yeSAM nAmollekhaste sarve'pi vyAkaraNakAra eveti svIkAro nyAyyaH, prayogavizeSe teSAmevaMvidhA rucirityatAta eva tataH pratIyamAnatvAt / pare'pi kecit tatra tatra pANinisUtreyUllikhitAH, yathA-zAkalyaH, kAzyapaH, sphoTAyanaH, cAkravarmaNaH, gAlavaH, bhAradvAjaH, gAyaH, senakazca, eSu keSAJcidekatra keSAMciccAnekatra pANininollekha: svasUtreSu kRtaH, tena ca teSAM tattadviSayaprayogavizeSa eva rucipArthakyamanumIyate, na tu pRthagvyAkaraNakartRtvamapi /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ atredamapi vicAramarhati-pANininA prAyaH sandhiviSaye svara udAttAdi viSaye cAcAryavizeSasya matavibhedaH sUcitaH, AkhyAtaviSaye ca ekatrADAgamaviSaye gAye-gAlavayoH, iDAgamaviSaye ca bhAradvAjasya, tibhittayAdezaviSaye ca zAkaTAyanasya sakRtsakRnnAmollekhaH kRtaH tenedamapi nizcetuM zakyate, yat-ete pANinyullikhitAH zAbdikAH prAtizAkhyakarttAro bhaveyuH, tatra sandhisvarayoreva vicAritatvAt , tadatiriktADAgamAdiviSaye ca sakRnnAmohakhena teyo prayogavizeSaviSayo matabheda eva bodhito na tu vyAkaraNanirmAtRtvam / amara-jainendrayostu pANiniparabhavatvaM suprasiddhameva / etAvatA pANinIyameva vyAkaraNaM samprati samupalabhyamAnavyAkaraNeSu prAcInamiti kecit sAdhayanti / tatra brUmaH,-pANinitaH pUrvatarasya vyAkaraNasya sampratyanupalabhyamAnatve'pi sattA'vazyamazIkAryA, pANininaiva tatra tatra prAcInavyAkaraNapracalitasaMjJAnAM pratyAhArAdInAM cokhAt , tataH parataraivyAkhyAtRbhiH 'prAcAM vyAkaraNakartaNAmiyaM saMjJA' iti spaSTaM vyAsyAyamAnatvAca / kiMca vAlmIkIye rAmAyaNe'pi vyAkaraNasya nAmollekho dRzyate, tathAhi-hanUmadviSaye zrIrAmacandreNa zrIlakSmaNaM pratyuktam-- "nUnaM vyAkaraNaM kRtsnamanena bahudhA zrutam / bahu vyAharatA'nena na kiJcidapazabditam ||'vaa0 rA. kiSkindhAkANDe 7 iti etena tatsamaye'pi vyAkaraNasattA pratIyate / naca pANinIyavyAkaraNasya tadAtve sambhava iti kiJcidanyadeva vyAkaraNaM tadAtve svIkAryam / vedAGgeSu mukhyatayA paThitaM vyAkaraNaM sRSTerAdikAlAdArabhyaiva pracalitamiti mantavyam / samaye samaye cAcAyaistatra parivartana parivarddhanaM vA lokasaukaryAya kRtamityanyadetat / kica cInadezAd bhAratabhramaNArthamAgataH zyUAnacUAnanAmakaH paryaTako'pi pANiniviSaye bahu likhannidamapyAha yat-pANineH pUrva bahUni vyAkaraNAni parasparaviruddhAni vizRGkhalAni ca pracalanti sma iti, tanmataM caitihAsikairAdriyata eva, tasya tadarthameva niSpakSapAtaM pravRttatvAt / evaM yathA pANinitaH pUrvapi bahutarANAM vyAkaraNAntarANAM sattve'pi kaMcidvizeSamavalamcya pUrvavyAkaraNeSu vA kAcinyUnatAmavadhArya pANininA''cAryeza vyAkaraNa nirmitaM tathA pANinitaH paratarairapi kaizcidAcAryaH pANinIyavyAkaraNasya kAThinyAdidoSamanubhUya lokakalyANArtha vyAkaraNAntarANi saralAni komalabuddhInAmapyupayogIni nirmitA nIti samavadheyam / pANinipazcAdbhavAni-kAtantra-cAndra-buddhisAgara-sarasvatIkaNThAbharaNAdIni vyAkaraNAni zrUyante, yAni ca svalpaprasarANi jAtAni / evaM krameNa vyAkaraNAnAM bAhulyaM duruhatvaM cAvalokya gurjarakSamApatinA jayasiMhadevena khavikramalabdha siddharAja'padena prArthitaH prathitayazA AcArya zrIhemacandrasUrIzvaraH sarvANi vyAkaraNAni pramathya navanItamitra nUtanaM vyAkaraNaM niramAt / etaccaitadvyAkaraNapuSpikAyAM khayameva spaSTIkRtamAcAryeNa / tathAhi tasyAnvaye samajani pravalapratApatimmadyutiH kSitipatirjayasiMhadevaH / yena svavaMzasavitaryaparaM sudhAMzau, zrIsiddharAja iti nAma nijaM vyalekhi // 33 // tenaativistRt-duraagm-viprkiirnnshbdaanushaasnsmuuhkrthiten| abhyarthito niravamaM vidhivad vyadhatta, zabdAnuzAsanamimaM munihemacandraH // 34 // etatkRtena vyAkaraNena vyAkaraNAntarANAmanAvazyakatva mitthamuktaM prabandhacintAmaNI "bhrAtaH saMvRNu pANinipralapitaM kAtantrakanthA vRthA, mA kArSIH kaTu zAkaTAyanavacaH kSudreNa cAndreNa kim ? / kiM knntthaabhrnnaadibhirbtthrysyaatmaanmnyairpi,| zrUyante yadi tAvadarthamadhurAH zrIsiddhahemoktayaH // " iti / yadyapi pANinIyacyAkaraNe AcAryazrIhemacandrasUrIzvarasyAsthA''saudeveti tanmatasya yatra tatra nyAsAdiSu samAtaravenAnumIyate, tadbhASyakartari ca samAdarastasya tatkRtazabdamahArNavanyAsamaGgalazlokato'vagamyata eva tathApi tadbhaktyA prakRtavarNanIyasiddhahemavyAkaraNasya stutivizeSAdvodhanAya vA pANinipralapipamiti prakRtapadyakarturvacaH / / etAvacAvazyameva svIkaraNIyaM yat-svalpena kAlena mandabuddhInAmapi vyAkaraNe samyaka pravezAya siddhahemazabdAnuzAsanamanupama sAdhanam / ataH paramasyAcAryasya viSaye'dhikasamullekhanamanAvazyakameva / asyAcAryavaryasyAyamapi vizeSaH sAtizAyI yat-vIyagrantheSu www.amam
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jhaTiti sameSAM pravezAya khayameva TIkopaTIkA api racayAmAsa, yena ca svakIyAzaye visaMvAdo'pi parihataH / aparaM cAsya vaiziSTyamaparamataM khAnumataM cet tacchandaireva tat svIkRtaM, na tatra kazcana parivarto vihitaH / dRzyate bahuSu granthakartRSu doSo'yaM yad-anyadIyamataM khavacobhistathA samAcchAdya khIkurvate yathA tattadupajJameva pratIyeta, tatra ca khIyayazaHkhyApanaiva hetuH, vItarAgasya munerasya ca kevalaM lokopakRtireva pravartiketi doSo'yaM nAGgIkRtaH / yacca tatra tatra yaduktiH svIkRtA, tadIyanAmollekho na kRtastat tasmin samaye tasya tasya pAThasyAtiprasiddhatayA'nAvazyakatvabuddhyaiva, na pracchAdanAya, tannimittAbhAvAt / etadIyA pratibhA caitAvataivAnumeyA yat-sapAdalakSazlokamitamidaM paJcAGgApUrNa vyAkaraNamekenaiva vatsareNAtmanaiva pUritamiti prasiddhamitihAsamarmajJAnAm, yataH 1193 mite vikramavatsare siddharAjena vyAkaraNaracanA prArthitA, 1195 vi. da. Adau baitat pUrayitvA tasmai dattamiti prsiddhiH|| na kevalaM vyAkaraNa evaitasyAcAryavarasya pratibhA, kAvye yoge koze nyAye stutyAdau ca sarvatrAsya tathAbhUtA dRzyate smeti tadIyatattadviSayakagranthairevAvagamyate / sarveSveteSu viSaye pramANabhUtA budhajanasammatAzca granthA viracitA iti dRSya 'kalikAlasarvajJa' iti khyAtimalabhatAyaM tadAtanabudhasadasi / sUtrapATha-gaNapATha-dhAtupAThAdIn racayatA'nena vyAkaraNaprakriyopakArakA nyAyA api sAkalyena paThitA vyAkhyAtAzca bhaveyuH, paramadhunA'sau grantho nopalabdha ityanumIyate / yadyapi svopajJabRhadvRttigranthAnte-"ye hi zAstre sUcitA lokasiddhAzca nyAyA na tadartha yatnaH kriyate" ityuktvA *khaM rUpam * ityAdIn *nAniSTArthA zAstrapravRttiH* ityantAn 57 saptapaJcAzacyAyAn ulilekha / tena ca spaSTameva vijJAyate yat-tAvatkAlaparyantaM nyAyavyAkhyAnakRte na prayatitamAcAryeNa / atra ca zAstre sUcitA ityuktyA nyAyAnAM zAstrajJApitatvaM, lokasiddhAzcatyuttayA ca teSAM zAstralokobhayaprasiddhatvaM sUcitam / zAstrasUcitatvameteSAM tatra tatra tattacyAyavyAkhyAyAM pratipAditameva sindhukRtA / lokasiddhatvaM ca na sarveSAmupapAdayituM zakyam , keSAMcit zabdazAstramAtraviSayANAM lokasiddhatvasya durupapAdatvAt / tathA ca tattvaM *sahayaritAsahacarita.* ityAdInAmevobhayatra pravRttAnA nyAyAnAmiti vijJeyam / vistaratazca tadupapAdana miha nAbhipretam / atra ca ye saptapaJcAzacyAyA AcAryeNollikhitAste na sAkalyena parigaNanArthamapi tu dikpradarzanArthameva / tenAnye'pi tatrAntaroktAH svazAstropakArakAstatra tatra bRhadvRtti-zabdamahArNavanyAsAdau vyavahRtAzca nyAyAH saMgrAtyA eva / teSAM ca saMgraho'nugraheNa lokeSu sugRhItAnAmadheyena suviduSA hemahaMsagaNinA svopajJanyAyasaMgrahe kRtaH / tameva saMgrahamAzritya prakRto nyAyArthasindhustaraGgasahito racito'yam / atra ca hemahaMsagaNI svIyasaMgrahe majUSAnAmAnaM vRtti, tadupari bRhanyAsaM ca mahatA vaiduSyeNa sampAdayAmAsa / tadIyapathenaivAtra kArye'nyeSAmapi zemuSI samAsAdayatyavakAzam, anyathA durgama evAyaM mArgaH syAt / tadarthaM tasya gaNinaH sadupakAre ke na zirasA dhArayiSyanti / / yadyapi tadIyena saMgraheNa svopajJavRttinyAsasamucitenaitAvatkAlaparyantaM sarve kArya nirvAhayanti smaiva, tathApi tallekhasyAtisukomala tayA'pariSkRtatayA ca navInAnAM pariSkArarucInAM vizadavyAkhyA spRhayAlUnAM ca ceto na santoSamAsAdayati sma, tAmimAM jijJAsAmapanetukAmena prAcyanavyobhayavidhavicAracAturIktA vitatavyAkhyAnalabdhakhyAtinA bahutarapranthaTIkopaTIkAkaraNaprasiddhanAmnA ziSyavargavazaMvadena vyAkaraNavAcaspatinA zAstrasamudayavizAradena kaviralena zrImatA vijayalAvaNyasUriNA zabdamahArNavanyAsasya truTitasthaleSvanusandhAnakAriNA'sya nyAyasamuccayasya nyAyArthasindhunAnI vRttiH, taraGganAmakaM vivaraNaM ca vihitam / tadidaM grantharatnaM prAcyanavyobhayamadhyagatazailImAlambya viracitamiti na komalamatInA pIDAkara na vA prauDhadhiyAM jijJAsApanodAkSamamiti kAmapi parAM kASThAM bhajate samupayogasya / atra kvacit taraGge prAcA hemahaMsagaNiprabhRtInAM vyAkhyAnAni khaNDitAnIva dRzyante, taca navInapathapariSkaraNAya chAtramativaizayAya ca, na tu khapANDityaprakhyApanakRte iti svayameva sUriNA prakRtatarajapuSpikAyAM spaSTamuktam / yadyapi tatra tatra sindhau sAmAnyataH, taraGge ca vizeSataH kacit pAtaJjalamahAbhASyAdhuddharaNaM prakRtAnupayuktamiva pratibhAyAt pAThakAnAmityanumIyate, tathApi sAmprataM tadIyamatasya bahulaM vidvatsamAje samAdRtatvena khapAThakAnAmapi tadbodhasyAvazyakatvena tadbuddhivezadyanimittameveti vicAraNIya sudhIbhiH / itthaJca taraGgasahito'yaM nyAyAsindhurvyAkaraNasiddhAntaramoddidhIrSaNAM kRte'nAyAsena tadranAni samarpayan subahumAnabhAjanatAM gata AcandratArakaM paatthkaanupkuryaadilyaashaase| avazyamatra mAnuSamAtrasulabhAstruTayo'pi bhaveyuH kintu guNaikapakSapAtibhirdoSavAcaMyamaistAH svata eva saMzodhya grantho'yamupayokSyate, sUcayiSyate ca granthakartA tatparihArAyeti prArthayamAno viramati dvArabaGganagaram , [darabhaMgA]] phAlguna zukrapaJcamI "vizvambhara' jhA zarmA 2011 vi. vatsarasya vyA. sA. vedAntAcAryaH
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ che purovacana che vizvamAM vartatA viddhasamAjamAM vyAkaraNazAstranI asAdhAraNa upayogitA suprasiddha che. bhASyakAra patajali maharSi paNa jaNAve che karI vidyAnAM-sarva vidyAne dIpaka-dIvaDo vyAkaraNa che. zuddha prayoga athavA azuddhaprayoganuM sAcuM bhAna karAvanAra vyAkaraNa che. 'yadyapi bahunA'dhIye, tathApi paTha putra ! vyAkaraNam' e zlokamAM paNa pitA potAnA putrane bhale bIjuM na bhaNa, paNa vyAkaraNa te avazya bhaNa. arthAta avazya vyAkaraNa bhaNavuM joIe ema sUcana karAyela che. - Aje jagatamAM anya anya vyAkaraNe karatAM pANininuM pANinIya vyAkaraNa ane kalikAla sarvajJa zrI hemacaMdrAcArya bhagavaMtanuM "zrIsiddhahemazabdAnuzAsana vyAkaraNa paThana-pAThanamAM vizeSa pracalita che. ane vyAkaraNa para vipula sAhitya racAyela che ane ghaNuM mudrita paNa thayela che. e sAhityapaikI zrInAgezakata paribhASenduzekhara nAmano graMtha pANini vyAkaraNa para jevo che tevo ja vAcaka zrI hemahaMsagaNikRta "nyAyasaMgraha nAmano graMtha zrasiddhahemavyAkaraNa para che. juo - zrIsUrIzvarasomasundaraguronizzeSaziSyAgraNI gacchendraH prabhuratazekharagurudedIpyate sAmpratam // tacchiSyAzravahemaiMsagaNinA zrIsiddhahemAbhidhe nyAyA vyAkaraNe vilokya sakalAH saMsaMgRhItA ime // 1 // pratyakSaraM gaNanayA, granthe'smin nyaaysNgrhe| zlokAnAmaSTaSaSTiH syAdadhikA ca dazAkSarI // 2 // [ rajA cho. 68 akSara 10 ] vAcaka zrI hemahaMsagaNivare A graMthanA cAra vibhAgo pADelA che. te vibhAgone "vakSaskAra' tarIke saoghela che. tenA prathama vibhAgamAM (prathama vakSaskAramAM) kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrasUrIzvara bhagavaMte svaracita zrasiddhahema bahaduvRttinA ( aDhAra hajArInA) prAMte jaNAvelA pa7 nyAyIno saMgraha karavAmAM Avyo che. bIjA vibhAgamAM (bIjA vakSaskAramAM ) vyAkaraNazAstranI aMdara te te sthale upalabdha thatA yA vanita thatA 6pa nyAyone saMgraha karavAmAM Avelo che. trIjA vibhAgamAM (trIjA vakSaskAramAM) jenI aMdara prAyaH sApaka nathI evA 18 nyAyane saMgraha karavAmAM Avyo che. ane cothA vibhAgamAM (cothA vakSaskAramAM) ghaNI vaktavyatAvALo eka ja nyAya ApavAmAM Avelo che. AnA prathama vibhAgamAM Avela nyAya upara pUrve prAcIna saMkSipta vRtti hatI ema vAcaka zrI hemahaMsagaNivara jaNAve che. vaLI sAthosAtha ema jaNAve che ke-e vRttimAM udAharaNa ane jJApaka ja jaNAvela che, paraMtu nyAyonuM anityapaNuM jaNAvyuM nathI.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ tene jaNAvavA mATe A prathama vibhAga-vakSaskAra para mArI nyAyArthamajUSA (nyAyanA arthanI peTI) nAmanI bahavRtti che. - tathA bIjA vibhAgamAM meM saMgrahelA nyAya para vyAkhyA udAharaNa ane anityatAvALI enI eja vistRta vRtti che. trIjA vibhAgamAM prAyaH zApaka vinAnA nyAyo jaNAvyA che tenA para paNa eja bahavRtti che. ane prAMta cothA vibhAgamAM bahuvaktavyatAvALA nyAya para paNa vizadape enI eja vRtti che. taduparAMta vAcaka zrI hemahaMsagaNivare potAnI nyAyArthamajUSA vRttipara durgamasthaLamAM svapajJanyAsa paNa racelo che. A rIte vAcaka zrIhemahaMsagaNivare zrIsiddhahema vyAkaraNa para racela svapajJanyAyArthamaMjUSA brahavRtti tathA nyAsa sahita "nyAyasaMgraha (paribhASAviSayaka sAhitya) vArANasI-kAzIthI mudrita paNa thayela che. A graMtha ghaNe saraLa ane vizada che, chatAM paNa vizeSa tarkadaSTithI carcAyela nathI. jyAre pANini vyAkaraNa parano paribhASezekhara graMtha tarkadaSTithI khUba khUba carcAyela che. A vastune lakSamAM rAkhIne tarkarasikone paNa AnaMda Ape te daSTie zAsanasamrA sUcikracakravarti bhAratIya bhavyavibhUti bAlabrahmacArI tapagacchAdhipati pragurugurya paramapUjaya AcAryadeva zrImad vijayanemisUrIzvarajI mahArAjazrInA paTTAlaMkAra vyAkaraNavAcaspati kavirala zAstravizArada sAta lAkha lokapramANa nUtana saMskRta sAhityanA sarjaka zAsanaprabhAvaka bAlabrahmacArI pUjyapAda pragurudeva AcArya zrImada vijaya lAvaNyasurIzvarajI mahArAjazrIe nyAyasaMgrahane sthAne "nyAyasamuccaya' nAma ApI tene vizAlakAya " sidhu nAmanI vRttithI alaMkRta karyo che. ane taraMgo jema sidhune alaMkata kare tema "rA' nAmanA vizAlakAya vivaraNathI sidhu vRttine alaMkRta karela che. teozrIe prastuta nyAyasamuccaya graMthanA cAra vibhAga pADelA che. ane pratyeka vibhAganuM nAma ullAsa rAkhela che. silvavRttimAM ane bahudhA taraMga vivaraNamAM pANininA matanI ghaNuM ghaNI carcA karelI che. jo ke prastuta siddhahemavyAkaraNamAM tenI vizeSa upayogitA nathI, chatAM paNa vyAkaraNano viSaya hovAthI buddhinA vikAsa mATe ane pANininA vyAkaraNano vizeSa pracAra hovAthI temAM paNa sAro praveza thAya e daSTie A carcAne sthAna ApavAmAM Avela che. koIka sthaLe prAcIna mArganuM, koIka sthaLe arvAcIna (nUtana) mArganuM ane koI sthaLe ubhaya (prAcInanavIno mArganuM anusaraNa karela che. A sarvano muddo abhyAsI varganI buddhino vizeSa vikAsa thAya te ja che ema puSyikAmAM vRttikAra maharSi pUjya guruvarya A0 zrIvijaya lAvaNyarUrIzvarajI mahArAjasAhebe jaNAvela che. vaLI sAthosAtha ema paNa jaNAvyuM che ke mArA lakhANamAMthI tattvabhUta je vastu hoya te budhajane chAtravargane Apaje. juo e pupikAno zloka - kacit prAcyaH panthAH, kvacidapi ca navyo budhapathaH, kvacit svAtatryAcA kvacidapi ca teSAM samudayaH / zrito'smin ziSyANAM mativikasanArtha zubhadhiyA, budhairbudhdA tattvaM tadanugatamapyaM zritajane // 1 //
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ punaH e puSyikAmAM kalikAla sarvajJa hemacaMdrasUri bhagavaMtano vAcaka zrI hemahaMsagaNivarane, ane nyAyArtha. maMjUSAno paNa ullekha karela che. juo- sUrIndraM hemacandraM kalisakalavidaM saMsmarAmo'bhirAmaM, dhImantaM hemahaMsaM gaNimaNimamalaM taM kathaM vismraamH| nyAyAnAmarthasArtha nijamataghaTitaM dhArayantIM yadIyAM, maJjUSAM prApya jAtA cayamiha prabhavaH sAdhu sindhau taraGge // 2 // sindha ane taraMga vRttinI racanA pU0 vRttikAra maharSie saparivAra mahArASTramAM Avela pUnAsiTimAM (pUnA zaheramAM ) vIra saM- 2480 ane vikrama saM2010mAM cAturmAsa rahIne karela che. je vRttinA prAMte Apela prazasti parathI jANI zakAya che. nyAyasamuccayanA cAre ullAsanA 141 nyAya che. tenA para racAyela sibdha ane taraMga vRttinuM pramANa lagabhaga 12000 zlokanuM che. A graMthanuM saMpAdanakArya pUjyapAda pragurudeva AcArya zrImad vijayelAvaNya surIzvarajI mahArAja sAhebanI AjJAthI ane temanI asIma kRpAthI meM karela che. saMpAdana kAryamAM jaNAtI kSatione sudhArI budhajano A graMthane paThana-pAThanamAM apanAvaze ane buddhine vikAsa karaze e bhAvanA sAthe A "purovacanane pUrNa karuM chuM. vIra saMvata 2483, vikrama saM. 2013 nA kAttika vada 2 ne maMgaLavAra tA. 20-12-56 UR pabhyAsasuzIlavijayagaNuM. sthaLazAntAkujha, (vesTa) jaina upAzraya muMbaI naM. 23. | mue maratu .
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya-nivedana viddhasamAjane saharSa jaNAvatAM amane ati AnaMda thAya che ke-amArA zrI vijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamaMdira taraphathI pUrve aneka granthonuM prakAzana thayela che. Aje paNa e graMthonI bhAratamAMthI ane bhAratanA bahAranA pradezamAMthI mAMga aAvI rahI che. IgleMDa, amerikA ane jApAna vagerenI sarakArI lAIbrerIonI mAgaNI AvatAM amArI saMsthA taraphathI bheTa tarIke aneka pustako mokalAvela che. Aje A 2013 mAM varSamAM paNa amArA jJAnamaMdira taraphathI A eka anupama nyAyasamuccaya nAmano graMtha prakAzita thAya che. A graMthamAM vizada silvavRtti ane tenA para vizAlakAya taraMgavivaraNa zAsanasamrA -- sUricakracakravarti-bhAratIya bhavyavibhUti-divyatejomurti-tapagacchAdhipati- bAlabrahmacAri- zrIkagiripramukhaneka tIrthoddhAraka-bhUpAlAvalinatapAda% - paMcaprasthAnamayasUrimannasamArAdhaka -paramapUjya-AcAryamahArAjAdhirAja zrI zrI zrI 1008 zrImavijayanemisUrIzvarajI mahArAjazrInA paTTAlaMkAra-vyAkaraNavAcaspatizAstravizArada-kavirala-advitIya pravacanasudhAvarlI-salakSa lokapramANa nUtana saMskRta sAhityanA sA-zAsanaprabhAvaka-bAlabrahmacAri-pUjayapAda AcAryadeva zrImavilAvaNyasUrIzvarajImahArAjA che. A graMthanA saMpAdaka prakharavaktA-viddhavarya-bAlabrahmacAri pUjyapAda pajyAsapravara zrIsuzIla vijayajI mahArAja che. teozrIe A graMthanuM saMpAdana suMdara rIte karela che. taduparAMta A graMthano gUrjarabhASAmAM saMkSepArtha ane purovacana paNa taiyAra karI Apela che. je A graMthamAM mudrita karavAmAM Avela che. A graMthanI bhUmikA vyAkaraNa-sAhitya-vedAntAcArya paMDitapravara zrIvizvebhaRAjIe lakhela che. A graMthanI presa kopI meLavavAmAM pUjya vidvAna munirAja zrIvikAzavijyajIe tathA pUjya vidvAna munirAja zrImanaharavijayajIe paNa sAro sahakAra Apela che. A rIte ukta sarveno, dravyasahAyakono, ane mudraNakAryakartA vagereno saharSa AbhAra ame mAnIe chIe.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ A hastAkSarono blaoNka vorA tribhovanadAsa kALIdAse gurubhakti arthe karAvyo che. evaM punaHprasaGgavijJAna*nyAyavyAkhyAvasare nAgezAdibhirapi lakSyAnusAritvameva svIkRtamityayameva nyAyastattadavaziSTanyAyaviSayasaGgrAhaka ityalamatithistareNeti // zam" iti nyAyasamuccayasya sindhukalite caturthollAsa pUrvadarzitanyAyasajAtIyasya vistarato vyAkhyAtuM pRthagupAttasya nyAyasya, tapogacchAdhipati-sUricakacakravarti-sarvatantrasvantra- zrImadvijayane misUrIzvara paTTAlaGkAreNa 'vyAkaraNayAcaspati-zAstravizArada - kaviratna iti padAlaGkRtena vijayalAvaNyasUriNA viracitaM taraGgAbhidhaM vivaraNam " po kRcit prAcyaH panthAH kacidapi ca navyo budhapathaH, kvacit svAtantryAcyA vacidapi ca teSAM samudayaH / zrito'smin ziSyANAM mativikasanArthaM zubhadhiyA, budhairbuddhA tattvaM tadanugatamarpya zritajane // // sUrIndra hemacandraM kalisakalavidaM saMsmarAmo'bhirAma, dhImantaM hemahaMsa gaNirmANamamalaM taM kathaM vismarAmaH / nyAyAnAmartha sArthaM nijamataghaTitaM dhArayantIM yadIyAM, maJjUSAM prApya jAtAthayamiha prabhavaH sAdhu sindhau taraGge // ] // samApta narAdhi nyAyasamuccayavivaraNam // vijaya lAthamyasUriNA lekhi- punA- saMvat - 2010 / 10000 vyAkaraNavAcaspati, kaviratna, zAstravizArada, bAlabrahmacArI, sAtalAkha lokapramANa nUtana saMskRta sAhityanA sraSTA zAsanaprabhAvaka pa. pU. AcAryapurandara zrImad vijayalAvaNyasUrIzvajI mahArAjazrInA hastAkSaro.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ che hA namaH | koorutuNttuNdcieties nyAyasamuccaya' graMthamAM AvatA nyAyone saMkSipta artha - arthakAraH--pabhyAsajI mahArAja zrIsuzIlavijayajI gaNI. [thoTTANA-3 atha ye tu zAstre sucitA lokaprasiddhAzca nyAyAstadartha yatraH kriytehave je zAstramAM sUcavelA ane loka prasiddha nyAyo che, tene mATe prayatna karAya che - raM je pha rAraMjJA 1 u ! mari sUtevakupavAra 1 1 1 A vyAkaraNa zAstramAM zabdane pitAnuM svarUpa (zabda bhAvine viSe bhUtanI jema upacAra thAya che. (9) svarU5) bodhya-jANavAlAyaka che, jo vyAkaraNa zAstrIya yathAsaMdhyamaza: samAnAma 10 saMjJA na hoya to. (1) samAna saMkhyAvALA je Adeza ane AdezI vagere kuriyo banAvavA n , tene anukrame sambandha thAya che. (10) janapadavAcaka zabdane kahelo je vidhei te zu, sa, ardha | vivakSAtaH kArakANi // 11 // ane hibrU vAcaka zabda che pUrvamAM jene evA janapada vivakSAthI (vaktAnI icchAthI) kAraka thAya che. arthAta vAcaka zabdathI paNa thAya che. (2) ! akAraka paNa kAraka thAya, kAraka kAraka na thAya, athavA romiSiAvavizvaH 1 rU kAraka anya kArakarUpa thAya. (11) vRddhino prayojaka [ ane ] pratyaya karavAno hoya kSAtoDadhivAra 2 in tyAre kevala tuM zabdathI ane Rtuno avayavavAcaka apekSAthI (jarUrata pramANe) adhikAra (nIce nIcenA zabda jene pUrvamAM che evA vanta zabdathI paNa te sUtramAM javuM) hoya che. (12) pratyaya thAya che. (3) arthavazAdvibhaktivipariNAmaH // 13 // svara TUra-dha-tAra prastutamAM upayogI arthane anusAre anuvartamAna du, phI ane skRta zabda vaDe karIne vidhAna karAtA je. padanI vibhaktino pheraphAra thAya che. (13) ha, vIrSa ane stuta te svarane sthAnake thAya che. (4) arthavastra nAnarthava che 14 sAtavani ja pan. arthavAnanA grahaNano saMbhava rahete chate anartha Adi ane aMtanI jema kevalane viSe paNa kArya , thatuM nathI. (14) thAya che. (5) lakSaNa-pratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam // 15 // prakRtivadanukaraNam // 6 // prakRtinI jema anukaraNa samajavuM. arthAt prakRtinuM , - lAkSaNika (sUtrathI niSpanna hoya) ane pratipadokta (svataHsiddha padane AzrayIne mUkela hoya) e bannemAM kArya anukaraNane paNa thAya che. (6) ekadezavikRtamananyavat // 7 // pratipadoktanuM ja grahaNa thAya che. (15) ekadeza vikAra pAmelo hoya te bIjAnA jevo thato nathI, 1 nAnapradu &i viridAra [kAna] it 66 . [chinnapura ane le-cheDAelA puMchaDAvALA hatAne viSe nAmanuM grahaNa kare che te liMgabodhakapratyayaviziSTanuM paNa kutarAnA vyavahAranI jema.] (7) cihaNa thAya che. (16) bhUtapUrvakastadupacAraH // 8 // prakRtigrahaNe yaGlubantasyA'pi [grahaNam ] // 17 // bhUtapUrvanI (pUrve thayelanI) jema vartamAna kALamAM paNa prakRtinuM grahaNa kare chate phaluantanuM paNa grahaNa tene upacAra thAya che. (8) thAya che. (17)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ tivA zavA'nubandhena, nirdiSTaM yad gaNena ca / nimittAbhAve naimittikasyA'pyabhAvaH // 29 // gvasvanimitta 2 prata ira supi aa 18 | nimitta (kAraNane) abhAva thaye chate naimittikano tiva, zara, anubaMdha ane gaNathI batAveluM je kAye ; eTale tene mAnIne thayela kAryane paNa abhAva thAya tathA ekasvara nimittaka je kArya, A pAMca kArya valpamAM che. (ra) thatAM nathI. (18) | saniyogaziSTAnAmekApAye'nyatarasyApyapAyaH // 30 // sannivArarukSaNo vidhinimitta tadivasa 11 : sAthe kahelAmAM ekane abhAva thaye chate anyano paNa sambadhane AzrayIne thayeluM je kAya te anvenI abhAva thAya che. (30) vighAtaka kAryanuM nimitta thatuM nathI. (19) nAnAjInA nivRtta thayAnA 1 rU . anidra vadiwttara u 20 ll aMtaraMga kArya karavAnuM hoya tyAre adiratha kArya siddha gauNanI nivRtti thaye chate pradhAnanI nivRtti thatI * nathI. (31) thAya che. (20) na svarAnantarye // 21 // niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya // 32 // svaranuM je anantarapaNe tene AzrayIne thanAra je niranubandhanuM (anubaMdha rahitanuM) grahaNa kare che aMtaraMga kArya te karavAnuM hoya tyAre bahiraMga kArya asiddha sAnubAnuM (anubadhu sahitanuM) grahaNa thatuM nathI. (32) thatuM nathI. (21) ekAnubandhakagrahaNe na ghyanubandhakasya // 33 // nauina zudhyo zArthaadhyatyayaH in 22 . eka anubaddhavALAnuM grahaNa kare chate be anubandhagauNa ane mukhya viSe mukhyamAM kAryanI pravRtti vALAnuM grahaNa thatuM nathI. (33) thAya che. (22) | nAnubandhakRtAnyasArUpyA-'nekasvaratvA'nekavarNatvAni // 34 // kRtrimADatrimayoH trine d rarU || anubandhane AzrIne eTale sAthe gaNane asArUgakRtrima ane akRtrimane viSe kRtrimamAM kAryanI pravRtti asamAnatA ane svaratva ane anekavarNatva thatAM thAya che. (23) nathI. (34) ghaDuimattiH e ra4 . samANAttA-DaDama-saMjJA-jJApada-La-nirdiSTAnnakoIka sthaLe kRtrima ane akRtrima e banne sthaLamAM ! nityAna mAM rUpa che koyanI pravRtti thAya che. (24) | samAsAnta, Agama, saMjJAnirdiSTa (kahela), jJApaka siddhe satyArambho niyamArthaH // 29 // nirdiSTa, gaNanirdiSTa ane nagna nirdiSTa kArya anitya pramANAntarathI siddha chatAM, AraMbha karAte je vidhi te che. (35) niyamane mATe thAya che. (25) | pUrve'pavAdA anantarAn vidhIn bAdhante nottarAn // 36 // dhAro thawao tatratya vijJAna : 2 . pUrve kahelA apavAdo anantara vidhino bAdha kare che, dhAtunA svarUpanuM grahaNa kare chate dhAtuthI ja vidhAna : paraMtu vyavahita rahelA vidhinI nahi. (36). karAyela pratyaya para chatAM jaNAvela kArya thAya che, DAvAtAH pUrvAnu sAdhate norAnuM 27 che paraMtu nAmane uddezIne vidhAna karAela pratyaya para chatAM madhyamAM kahelA apavAda pUrva vidhine bAdha kare che, nahIM. (26) paNa uttara vidhino nahiM. (37) nabu taratadaze ra7 | | yaM vidhiM pratyupadezo'narthakaH sa vidhirbAdhyate // 38 // nagna vaDe karIne kaheluM kArya nam sahita padArtha sadazamAM samajavuM. (27) che je vidhi pratye upadeza anarthaka thato hoya te vidhi sAnAnA gha 28 , j tenAthI bAdha karAya che. (38) jeno artha kahevAyelo che teno prayoga thato nathI. ! = virSemista mAlau vipitte arthAt artha jyAM na kahevAyelo hoya tyAM teno prayoga je vidhinuM nimitta che te vidhi bAdhakathI bAdha karAta thAya. (28) nathI. (39)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ yena nA prApte yo vidhirArabhyate, sa tasyaiva bAdhakaH // 40 // apavAdAt kacidutsargo'pi // 56 // jenI avazya prApti rahete chate je vidhi AraMbha karAya koIka sthaLe apavAdathI "utsarga paNa baLavAna che. (56) te teno ja bAdhaka thAya che, anyano nahiM. (40) nAriNA pravRtti / pa7 n aajityamaniyAr aniSTane mATe zAstranI pravRtti nathI. arthAt ISTanI anityakAryathI nityakArya baLavAna che. (41) siddhi karavI hoya tyAM zAstranI pravRtti karavI. (57) [jyAM aneka kAryo sAthe prApti hoya tyAM baLavAna kArya pAka 9.86.42 41 4 59 60.0Aimara che i 12 kula : #g, karavuM. have "koNa konAthI baLavAna che jenuM svarUpa mA Iti zrI tapagacchAdhipati zrI vijayaneminIcenA nyAyothI batAve che - | | sUrIzvara-paTTAlaMkAra - zrIvijayelAvaNyasUrI- . antara* vahirAta mAM 42 . ki thara-ziSyarata-pacAsapravara-zrI dakSavijayagaNi- . bahiraMga kAryathI aMtaraMga kArya baLavAna che. (42) (42) vara-ziSyaratna-pabhyAsazrIsuzIlavijayagaNinA che niravA sArA 1 karU ! cheguphito nyAyasamuccayaprathamollAsabhya sAvakAza kAryathI niravakAza kArya baLavAna che. (43) | B saMkSiportha che __ vArNAt prAkRtam // 44 // BkAza 0 0 0 0 0 0 0 9:02. ee e chehara varNanA kArya karatAM prakRtinuM kArya baLavAna che. (44) [ dvitIthoTTAra -] ___ svRd vRdAzrayaM ca // 46 // vRdda ane vRne AzrayIne thanAruM je kAryuM te baLavAna zuti sAthavpracayAtanAmaNi prazna che 1 u che. (45) jyAM kevA prakRtinuM grahaNa karyuM hoya tyAM svArthaka 35mi vimeriDa che 46 pratyayAnta prakRtinuM paNa grahaNa thAya che. (1) upapada vibhakti karatAM kArakavibhakti baLavAna che. pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva // 2 // suvatarapheH che ka7 che. jyAM pratyaya ane apratyaya bano saMbhava hoya tyAM aMtaraMga kAryathI lun kArya baLavAna che. (47) pratyayanuM ja grahaNa thAya che. (2) je sToH 48 . - zatAvaravAranavArea / rU 1 sarvathI lopa baLavAna che. (48) adAdi ane adAdaibhinna dhAtuno jyAM saMbhava hoya lopAt svarAdezaH // 49 // lopathI svAdeza baLavAna che. (49) tyAM adAdibhinna dhAtunuM ja grahaNa thAya che. (3) prAkaraNikAprAkaraNikayoH prAkaraNikasyaiva // 4 // kAkAnamaH r para te AdezathI Agama baLavAna che. (50) prAkaraNika (prakaraNa prApta) ane aprAkaraNika (prakaraNa jAnamAra sarvAsaH 51 che | aprApta)no jyAM saMbhava hoya tyAM prAkaraNanuM ja grahaNa AgamathI sarvAdeza eTale sarvanA sthAnamAM thato te thAya che. (4) je Adeza te baLavAna che. (51). niranubandhagrahaNe sAmAnyena // 5 // parAmityam / / 52 // niranubandhanuM (anubadharahita pratyayAdinuM) jyAM parathI-nitya baLavAna che. (pa) | grahaNa karyuM hoya tyAM sAmAnya svarUpe karIne grahaNa thAya nityAdantaraGgam // 53 // che. arthAt niranubandha ane sAnubandha bannenuM grahaNa nityathI antaraMga baLavAna che. (pa3). thAya che. (5). dattaradAcaiva antaraGgAzcAnavakAzam // 54 // che aMtaraMgathI anavakAza baLavAna che. (pa) sAhacaryathI sadazanuM ja grahaNa thAya che (6) rApavA paNa ___ varNagrahaNe jAtigrahaNam // 7 // utsargathI (sAmAnyazAstrathI) apavAda (vizeSa- varNanuM grahaNa kare chate jAtinuM grahaNa thAya che. arthAta zAstra) baLavAna che. (55) !tatkrAtIya sakalanuM grahaNa thAya che. (7)
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNaikadezo'pi varNagrahaNena gRhyate // 8 // bhaninasmangrahaNAnyarthavatA'narthakena ca tadantavidhi varNane ekadeza che te paNa varNanA grahaNa karavAthI ! " kayo nathati gha 11n grahita thAya che. (8) kana, , a, ane man nuM grahaNa karela hoya te tanmadhyapatitastad grahaNena gRhyate // 9 // arthavAna athavA anarthaka evA mana vagere karIne tadantaje jenI madhyamAM paDyo hoya te tenuM grahaNa karavAthI . vALI : vidhine kare che. arthAta an 6 sana ane mana arthavALA '! ke anarthaka hoya to paNa tadantavidhi thAya che. (19) te grahita thAya che. (9) gAmAdAgrahaNezvavizeSaH // 20 // mAmA vaLIbhUtAtaLA te " 10 | rA, mA, ane TrA nuM jyAM grahaNa hoya tyAM sAmAnyarIte Adi zabda athavA aMta zabda vaDe karIne vidhAna 1. sarvanuM grahaNa thAya che. (20) karAelA je Agamo che jenA vizeSaNa bhUta banyA hoya, . kutAnumita zauto ripiTIyAlU . 21 che. tenuM grahaNa karavAthI te grahIta thAya che. (10) sUtrane viSe je sAMbhaLela hoya te zrata kahevAya che, svAmicchavadhAri ! 11 tuM ane paribhASAdikathI je sUcita hoya te anamita kahevAya potAno aMga ( dvibhaMvAdi pAmela aMza) agIne (jenI| che. zrata ane anumitamAM zratavidhi baLavAna che. (21) dvibhaMvAdi thato hoya tene) jyAre kArya karavAnuM hoya tyAre, antaraGgAnapi vidhIn yabAdezo bAdhate // 12 // vyavadhAyaka banato nathI. arthAt vyAghAta karanAra thato nathI. (11) antaraMga kAryane paNa cam Adeza bAdha kare che. (22) sakRd gate spardai yadvAdhitaM tada bAdhitameva // 23 // upasargoM na vyavadhAyI // 12 // spamAM eka vakhata je bAdha karAyuM hoya te bAdhita upasarga vyavadhAyaka thato nathI. (12) ja rahe che. (23) yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAt // 13 // dvitve sati pUrvasya vikAreSu bAdhako na bAdhakaH // 25 // jenuM avazya vyavadhAna hoya tenA vyavadhAnamAM paNaT mAM paNa) dvirbhAva thaye chate pUrvanA vikAromAM bAdhaka je hoya te kArya thAya che. (13) bAdhaka thato nathI. (24) kArApadiSTa kArya lakArasyApi // 14 // te'nyasmin dhAtupratyayakArye pazcAd vRddhistad bodhyo'daca kArane uddezIne kaheluM je kArya te kUkArane paNa * thAya che. (14) bIjuM dhAtu ane pratyayanuM kArya karyA pachI vRddhi, ane sArA sAthe sArA sArarathA ? te vRddhithI bAdhita evo je " te thAya che. (25) datya sakArane uddezIne kaheluM je kArya te tenA sthAnamAM | pUrvottara jA jA sakriSortha ! radda u thayela tAlavya zikArane paNa thAya che. (15) prathama pUrvapada ane uttapadanuM kArya thAya che, ane - va iza = kutarA u 16 . . tyAra pachI sabdhinuM kArya thAya che. (26) hasyane uddezIne kaheluM je kArya te Dutane thatuM | saMjJA na saMjJAntaravAdhikA // 27 // nathI. (16) eka saMjJA bIjI saMjJAno bAdha karatI nathI. (27) saMjJottarapadAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayamAtrasyaiva sApekSAnavamarthana ! 28 it gharSa na tannA ( 17 bIjAnI sAthe apekSA rAkhanAra hoya te asamartha saMjJAvidhAyaka sUtramAM ane uttarapadanA adhikAravALA kahevAya che. (28) sUtramAM pratyayanuM grahaNa kare chate kevala pratyayanuM ja grahaNa pradhAnasya tu sApekSatve'pi samAsaH // 29 // thAya che, paNa tadantanuM nahi. (17). mukhyane sApekSapaNuM hoya to paNa samAsa thAya che. (ra9) praevatA nAjJA ja tattavidhi 1 18 . taddhitayo bhAvapratyayaH sApekSAdApi // 30 // sAkSAt nAmanuM grahaNa karIne je kArya kahyuM hoya te bhAvamAM Avate taddhita pratyaya sApekSathI paNa thAya tadanta samudAyane thatuM nathI. (18) | che. (30)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ gatikArakAsyuktAnAM vibhaktyantAnAmeva kRdantairvibhak yutpatteH / gatyA jJAnArthAH // 44 // mAva samApa: 1 31 | gatyarthaka je dhAtuo te jJAnArthaka che. (44) vibhakRtyanta evA je gatikAraka ane hasyakta tene nAnna murivyavasthita che ja che kadantanI sAthe vibhaktinI utpatti pahelAM ja samAsa nAmenI vyutpatti avyavasthita che. (45) thAya che. (31) uNAdayo avyutpannAni nAmAni // 16 // samAsataddhitAnAM vRttirvikalpena vRttiviSaye ca nityaivApavAda- | uNAdinAmA avyutpanna che. arthAt prakRti ane pratyayathI zrutiH 2 | banelA che ema na samajavuM. (46) gSAnAma itravana I ka7 mAM samAsa ane taddhitanI vRtti vikalpa thAya che, ane vRttinA viSayamAM apavAdavRtti che te nitya ja thAya. zuddha dhAtuonuM rUpa akRtrima che. (47). kviyantA dhAtutvaM nojjhanti zabdatvaM ca pratipadyante // 48 // che. (32) kivananta zabdo dhAtutvane choDatA nathI, ane zabdatvane ekazabdasyAsaGkhyAtvaM kvacit // 33 // | eTale nAmatvane pAme che. (48) eka zabdane koI sthaLamAM saMkhyAvAcIpaNuM nathI (33) ! ubhayasthAnaniSpano'nyataravyapadezabhAk // 49 / / zaH sayA haze te na sAyane 1 rU . ! huM benA sthAnamAM thayelo je Adeza che emAMthI game tenA dazAthI aDhAra sudhInI saMkhyA saMkheya arthamAM eTale vyapadezane bhajI zake che. (49) saMkhyAviziSTa arthamAM varte che, paraMtu saMkhyAna athamAM zALA hi sakatA sara viniTi ve samudAya nahiM (34) Dava ja majAti : 10 se. Nau yatkRtaM kArya tatsarva sthAnivad bhavati // 35 // avayavamAM kareluM cihna samudAyane paNa vizeSita kare ni para chatAM kareluM je kArya te sthAnI jevuM thAya che. jo te samudAyane choDIne te avayava anya na rahe che. (35) na hoya to. (50) dvivacaM subaddhaM bhavati // 36 // yena dhAtunA yuktAH prAdayastaM pratyevopasargasaMjJAH // 51 // Dhi-be vakhata baMdhAyeluM eTale vakhata jene mATe je vAtanI sAthe sambandha dharAvato Hi hoya tenA prayatna karAyo hoya te suvaDhuM-sArI rIte baddha eTale dRDha pratye ja tene upasarga saMjJA thAya che. (51) thAya che. (36). yatropasargatvaM na saMbhavati tatropasargazabdena prAdayo lakSyante Atmanepadamanityam // 37 // na tu saMbhavatyupasargatve // 52 // Atmapada anitya che. (37) jayAM upasargava saMbhavatuM na hoya tyAM upasarga zabda vaDe uttara zanazanitya . 28 | karIne prAdinuM grahaNa thAya che, paraMtu jyAM upasarga saMbhaupa pratyaya para chatAM vyaMjana kArya anitya che. (38) { vatuM hoya tyAM nahiM. (para) sthaanivdbhaavpuNvdbhaavaikshessdvndvaiktvdiirghtvaanynityaani||39 | zIlAdipratyayeSu nAmarUpotsargavidhiH // 53 // sthAnivarbhAva, puMvarbhAva, ekazeSa, dvankendra, ane | zIla dharma ane sAdhu arthamAM vidhAna karAtA je pratya dIrghatva che te anitya che.(39) te apavAdarazya hoya tyAM asvarUpa (samAnarUpavALo na hoya) evo utsargavidhi thato nathI. (53) anityo NicurAdInAm // 4 // tyAdiSvanyo'nyaM nAsarUpotsargavidhiH // 54 // jurAri no jir anitya che. (40) cayine viSe paraspara asvarU5 evo usIvidhi LijovoDathanAH 41 thato nathI. (54) Li ne jIva paNa anitya che. (41) IlanA ao jApa ziyAH rajanI pa LijuvaMtrio putra surInAmAntatA kara che strIlimAM kahela pratyaya, huM pratyaya ane mana pratyaya Li nA sanniyogamAM ja guraddhi ne akArAntapaNuM che. anna pratyayanA bAdhaka thAya che, ane strIlimAM vidhAna chAtavoDAH | zarU it karAyelA pratyayanA lahU ane dhana pratyaya bAdhaka thAya dhAtuo anekArthavALA che. (43) che. (55)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAvat saMbhavastAvadvidhiH // 56 // [ rUtIthoTTara -] jyAM sudhI vidhino saMbhava hoya tyAM sudhI vidhi yadupAdhervibhASA tadupAdheH pratiSedhaH // 1 // karavo. (56) je vizeSa karIne sahita dhAtu vagerene vikalpa saMbhave vyabhicAre ca vizeSaNamarthavat // 57 // batAvyo hoya te vizeSa karIne sahita ja evA tene saMbhava ane vyabhicAra rahete chate vizeSaNasArthaka pratiSedha samajavo. (1) thAya che. (57) yasya yenAbhisambandho dUrasthasyA'pi tena saH // 2 // sarva vAkyaM sAvadhAraNam // 58 // jenI sAthe jeno sambandha hoya tenI sAthe dUra rahelA vyAkaraNamAM dareka vALa nizcayAtmaka bane che. (58) evA paNa tene tenI sAthe sambandha thAya che. (2) parArthe prayujyamAnaH zabdo vatamantareNApi vadarthaM gamayati // 59 // / yena vinA yanna bhavati tat tasyA'pi nimittam // 3 // anya arthamAM vaparAto zabda thatu pratyaya vinA paNa jenA vinA je kArya na thatuM hoya te tene nimitta na ratnA arthane jaNAve che. (59) hoya chatAM paNa nimitta kahevAya che. (3) dvau nau prakRtamartha gamayataH // 6 // / nAmagrahaNe prAyeNopasargasya na grahaNam // 4 // be nanuM prastuta arthane batAve che. (60) | nAmanuM grahaNa kare che te prAyaH upasarganuM grahaNa thatuM jAro jAQrastarajJAtIya zinati | nathI. (4) jenAthI para caMvAra hoya tenA sajAtIyane 2 zabda sAmAnyAtideze vizeSasya naatideshH||5|| jaNAve che. (61) sAmAnyano atideza kare chate vizeSa atideza - jAnu nAguvate che dara . 1 thato nathI. (5) ja zabdathI kheMcela pada ke vAkya uttarasUtramAM anuvRtti, trAvi vize sAmAnyuM jANate suvAnAzvena vize vAta pAmatuM nathI. (2) sarva sthaLe vizeSavaDe karIne sAmAnya bAdha thAya che, cAnukRSTena na yathAsaGghayam // 63 // paraMtu sAmAnyavaDe karIne vizeSano nahiM. (6) ja zabdathI khecela nAmavaDe yathAsaMkhya nyAya lAgato dina virahyuM rAjha | nathI. (63) hiraya vaDe karIne vizA no bAdha thAya che. (7) vyAkhyAto vizeSArthapratipattiH // 64 // parAdantaraGga bliiyH||8|| vyAkhyAthI vizeSa arthano bodha thAya che. (64) | parathI antara baLavAna che. (8) yatrAnyat kriyApadaM na zrUyate tatrAstirbhavantIparaH pryujyte||65|| pratyayalope'pi pratyayalakSaNaM kArya vijJAyate // 9 // jyAM koIpaNa kriyApada na saMbhaLAtuM hoya tyAM vartamAna pratyayano lopa thaye chate paNa pratyayane mAnIne thanAruM vibhakti jenAthI para che evA masa dhAtuno adhyAhAra kArya thAya che. (9) thAya che. (5) vidhiniyamayorvidhireva jyAyAn // 10 // PXPXXRNRHANRAPARX vidhi ane niyamamAM vidhi eja baLavAna che. (10) che iti zrI tapogacchAdhipati-zrIvijyanemisUra che ___ anantarasyaiva vidhiniSedho vA // 11 // che rIdhara-paTTAlaMkAra-zrIviyelAvaNyasUrIzvara- 2 anantarane ja vidhi athavA niSedha lAgu paDe che. (11) # ziSyarata-pAkyAsapravara-zrI dakSavijayagaNivara- 1 vilakSaNatravRttiH 11 12 5. che ziSyarata-pabhyAsa zrIsuzIla vijayagaNinA hai A guktio nyAyasamuccayadvitIyollAsasya che meghanI jema lakSaNanI pravRtti hoya che. (12) che. saMkSisortha che na kevalA prakRtiH prayoktavyA // 13 // kevala prakRtino prayoga karavo nahi. (13)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibartha prakRtirevAha // 14 // " pratyayanA arthane tenI prakRti ja kahe che. (14) | che itizrI tapagacchAdhipati-zrIvijanemisUrIzvara- huM dvandvAt paraH pratyekamamisambadhyate // 15 // pAlaMkAra-zrIvijayelAvaNyasUrIzvara ziSyaratna- che dvanda samAsathI para rahela zabda darekanI sAthe joDAya huM pathAsapravara zrIdakSavajayagaNivara-ziSyarana- 4 che. (15) che payAsa zrIsuzIla vijayagaNinA gumiphato che vijitrA radarAjayaH |16 1. nyAyasamuccayatRtIyollAsabhya saMkSiortha huM zabdonI vicitra zakti che. (16) kri de varanA mavati | 7 | [caturthoddhAra -] vacananA baLathI zuM na thAya ? athata sarva thAya zikhAnAmanigfthApAtUna tautvadyAnurodha siddhiH che. (17) cAyA: vidAya / 18 u | vyAkaraNamAM nahiM kahela evA nAma, niSpatti (utpatti), vRddha puruSanI yaSTinA (lAkaDInA) jevA nyAye prayoga ane dhAtu tenI sautrapaNAthI ane lakSyanA che. (18) 1 anurodhathI siddhi thAya che. (1) OCUS 40==00000000000000000000000-to-ooo || itizrI tapagacchAdhipati -zrIvijayanemisUrIzvara-paTTAlaMkAra-zrIvijayavAvayasUrIzvara-ziSyarata- I. che pasyAsapravara-zrI dakSavijayagaNivara-ziSyarata-pAsa zrIsuzIla vijayagaNinA gumiphato nyAyasamucayacaturthollAsabhya saMkSiortha che vIra saMvata-2482, sthaLa:- vikrama saMvata-2012nA zeTha khuzAlabhAI kheMgArabhAIne baMgalo. caitra zadi 13ne somavAra [ zrI mahAvIra prabhuno janmakalyANaka divasa suraja baMdara roDa, vilepArlA, vesTa], muMbaIne. 24. tA. 23-4-56. maghA zrI II oner ope=soon=con00000000000000000000 20ooooooooooo005 conoboostpornco
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ // ahaM // // nyaaysmuccyH|| ["samarthaH padavidhiH" 7.4.122. iti sUtrasya bRhadvRttiprAnte zrIhemacandrasUribhagavadbhiruktAH sAvataraNA nyAyAH-] atha ye tu zAstre sUcitA lokaprasiddhAzca nyAyAstadartha yatnaH kriyate *khaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA* // 1 // tapogaNagaganAGgaNagaganamaNi-zAsanasamrAT sUri-rItyA saMskRtazabdasAdhutvAnyAkhyAnArtha vyAkaraNavivaraNAnantaraM, cakracakravarti-sarvatantrasvatantra-zrIvijayanemisUrI- ye zAstre sUcitA lokaprasiddhAzca nyAyAstadarthamayaM yatnaH kriyata zvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizA- ityanvayaH / tAneva kramaza Aha -khaM rUpamiti-prakaraNato 30 'vyAkaraNazAstre' iti padaM prAyaH sarvatropatiSThate / 'zabdasya 10 radakaviratnetipadAlaGkatena zrIvijayalAvaNyasUriNA svaM rUpaM bodhyam' iti nyAyavidheyAMzaH, nanvevaM "karmaNi" praNIto [2.2.40.] ityAdau karmazabdasya 'karbha'zabda evArthaH syAt , tathA ca karmazabdayoga evaM dvitIyA syAnna tu taNDulaM pacatInyAyArthasindhuH // tyAdau karmasaMjJakAt taNDulAdizabdAditi cet ? atrAha- 35 azabdasaMjJeti zabde-zabdazAstre yA saMjJA sA zabdasaMjJA, pAva zaddhezvarasthaM saranaranikarairarcanIyADiyugmaM, na zabdasaMjJA-azabdasaMjJA, tathA ca zabdasaMjJAbhinnameva svarUpaM sUrIndraM hemacandra nirupamadhiSaNaM sarvatantrasvatanam / vyAkaraNe zabdasya bodhyamityarthaH / atra kecit-zabdasaMjJe15 samrAjaM zAsanasya pragugaguruvaraM nemisUrIzvaraM ca, tyatra zabdena saMjJA-zabdasaMjJelyarthamAzritya saMjJAzabdaM ca bhAvasAdhanamAzrayante, tathA ca yadi tena zabdena kasyacit 40 natvA nyAyArthasindhu viracayatitarAM shriillaavnnysuuriH||1|| saMjJA kRtA syAt tadA tena svarUpaM na grAhyamityartha varNayanti; tapogaNagaganAGgaNagaganamaNi-zAsanasamrAT-saricakacakravartiH tatra teneti padasyAdhyAhAre mAnAbhAvaH, saMjJAyAzca zabdasvasarvatantrakhatantra-zrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAca- rUpatvAvyabhicArAt zabdena saMjJeti vizeSaNavaiyarthaM ca, tAvatApi spati zAstravizArada-kaviratnetipadAlaGkatena zrIvijayalAvaNyasUriNA devadattAdisaMjJAnAM vyavacchedAbhAvazca, sApi hi saMjJA zabdaneva 20 praNItaH kRtA'sti; pratyAsatyA vyAkaraNe yA zabdena saMjJetyarthasvIkAre'pi 45 zabdelyasya vaiyarthyameva, zabdaH saMjJeti vigrahe'pi saMjJAzabda*-*-*-*-*-*-2) pUrvanipAtApattivat 'zabda'zabdasya vaiyarthyamapi doSaH / tathA ca zabdazabdasya zabdazAstraparatvamuttarapadalopenAzritya zabde zabdazAstra yA saMjJetyarthakaraNameva jyAyaH / tathA ca karmAdistutvA zrIzAntinAtha jinavaramamalaM cakriNaM dharmato'pi, saMjJAnAM 'dA'saMjJAyAzca na svarUpabodhakatvamiti na "karmaNi" 50 zrInemIzaM munIzaM caraNaguNanidhi zIlalIlAlayaM ca / / [2.2.40.] ityAdau karmazabdayoge dvitIyA, na vA "upasargAd khIye nyAyArthasindhau prakaTayatitarAM paM.suzIlaikaheto daH kiH" [5.3.86.] ityAdau dA' svarUpasya grahaNa, kintu 25 zcaJcacAraM tara navanavakalanaM zrIlalAvaNyasariH // 1 // "bhavau dA-dhau dA" [3. 3. 5.] iti sUtravihitasaMjJayo............... .... ................ rdA-dhohaNaM siddham / *gauNa-mukhyayormukhya kAryasampratyayaH* si0--saMskRtazabdAnuzAsanaM samApayaMstatrApekSitALayAyAn | *kRtrimA-'kRtrimayoH kRtrime kAryasampratyayaH* ityanayoA -55 saMgRhannAha-atha ye tu zAstre sUcitA iti / atha pUrvokta- yayorapavAdo'yam , tena "samaH khyaH" [5. 1. 77.] wwwww
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / ityanna mukhyaH "khyAMk prakathane" iti khyAdhAtuH, "cakSika vyaktAyAM vAci" iti cakSudhAtoH "cakSo vAci0" [4. 4. 4.] ityanenAdeza bhUtazceti dvAvapi gRhyete, ubhayorapi khyArUpatvAvizeSAt, anyathA gauNamukhyanyAyAdare "khyAMk" dhAtoreva bhatredaM vaktavyam - prathamAMzasyAnityatvajJApane na kiJcit 5 grahaNaM syAt, kRtrimAkRtrimanyAyAdare cAdeza bhUtasyaiva grahaNaM phalam anena nyAyena hi zabdenArthe samupasthApite tasya 45 syAditi nobhayorgrahaNaM syAt, tathA ca gAH saMkhyAti saMcaSTe grahaNameva vAraNIyam, tadanityatve cArtho'pi gRhyetetyevAyAtaM vetyubhayorarthayoH 'gosaMkhyaH' itISTaM rUpaM na sidhyet / atra | syAditi prakRte "utsvarAdyujerayajJa tatpAtre " [3. 3.26. ] nyAyeM'zadvayaM - ' zabdasya svaM rUpaM bodhyam' iti 'azabdasaMjJA' | iti sUtre kathamanityaNico yujervAraNaM siddhaM syAt kiJca iti ca tatra prathame'ze "nadIbhirnAni" [ 3. 1. 27] iti | tatsUtravRttau yunakteriti spaSTaM nirdiSTatayA tathaivodAhRtatayA ca 10 sUtrasthaM bahuvacanaM jJApakam taddhi nadIzabdasyaiva grahaNaM mA na tasya grahaNamiheSTamityatra tadeva vinigamakam / yaca tatra 50 bhUt kintu nadIvizeSANAmapi grahaNaM yathA syAdityevamartham, jJApakamupanyastaM "pUD-kkizibhyo navA" [ 4. 4. 55. ] ityaetasyAyAbhAve tu ekavacananirdeze'pi nadIvAcakasya sarvasya trayaM bahuvacanaM tadapi na samIcInamiti pratibhAti, tadaMzagrahaNe siddhe bahuvacananirdezo vyarthaH syAt sati cAsmin sattve'pi yathA klizyati kvimAtyorubhayoH klizirUpatvAvyanadIzabdo'zabda saMjJAtvena svarUpasyaiva bodhakaH syAditi bahu- bhicArAdubhayorgrahaNaM bhaviSyati tathaiva tadabhAve'pi binigama15 vacanagrahaNasAmarthyAt tadvizeSANAM sarveSAM grahaNaM sidhyati, nAviraheNobhayorgrahaNaM sAdhyate tacca vinApi bahuvacanaM sidhya- 55 | yorapi dAv- daivorgrahaH siddhaH, anityatAjJApakaM tu "prAjJazca [ 5.1.79 ] ityasya vRttau da iti dArUpameveha grAhya'mityuktiH / " iti / paJcAnAM nadInAM samAhAra ityarthe yathA paJcanadamityatrAvyayIbhAvasamAso bhavati tathaiva dvayoryamunayoH samAhAro dviyamunaM tisRNAM gaGgAnAM samAhAraH trigaGgamityAdAvapi bhavati / dvitIyAMzajJApakaM 20 tu "svarAdupasargAddasti kityadhaH " [ 4. 4 9] ityatra dhApa - ryudAsaH, svaM rUpam0* iti nyAyena dAzabdena svarUpasyaiva grahaNe tu dhAdhAtorgrahaNamiha prAptameva neti tatparyudAso vyartha eva, sati ca zabdasaMjJAviSaye svarUpagrahaNAbhAvajJApane dAzabdena "avau dA-dhau dA" [ 3. 3. 5. ] iti sUtreNa saGketitayo25 rdA - dhormahaNe prasakke dhAparyudAsaH sArthako bhavati / prathamAMzaphalaM tu "kalyajhereyaNa" [ 6. 1. 17 ] iti sUtre'bhizabdasyaiva grahaNaM na tu tatparyAyANAm, evamanyAnyapi phalAni samudAdaraNIyAni, dvitIyAMzajJApanaphalaM tu karmAdisaMjJAsu svarUpAgrahaNamiti // tathA ca "saMkhyA samAhAre" [ 3. 1 28 ] ityuttarasUtreNa | tyeveti na tadanityatvajJApanArtha bahuvacanasyAvazyakatA, "ktizic upatApe" iti divAdipaThitasyaikArAnubaMdhatvena tasyaiveha kizirUpatvena grahaNaM syAt, na tu RyAdiSu "kizora vibAdhane" ityaukArAnubandhatvena paThitasya tadanubandhakagrahaNe nAtadanubandhakasya grahaNam iti nyAyeneti tadvAraNAya bahuvacanamiti 60 pratIyate / yacca dvitIyAMzAnityatvajJApakamupanyastaM tadapi na sAdhu kvacidanyatra phalAbhAvAt jJApanaM hi na kevalaM svasA - rthakyAyaiva bhavati, kintu viSayAntare phalArtham, tasya cAnupalambhena jJApanAnaucityAt / pratyuta vRttau jJAkhyAsAhacaryeNa dArUpagrahaNasya sAdhanenAsyAMzasya satvamevAnumIyate etadabhAve 65 hi svata eva dArUpasya grahaNaM syAt / na hyapavAdenotsargasyAnityatvaM jJApyate; tathA cobhayAMzanityatvameva, yadi ca kvacit svarUpasya tadarthakasya ca grahaNamiSTaM tarhi * kvacidubhayagatiH iti nyAyasyaiva zaraNIkaraNIyatvamityanyatra vistaraH // 1 // | | 30 atra kecit ubhayorapyaMzayoranityatvaM jJApayanti tatphalaM ca pradarzayanti, tathA hi- "asya cAdyoM'zo'nityastena " utsva - rAdhujerayajJatatpAtre " [3. 3. 26. ] ityatra " yujAdene vA" [ 3. 4. 18. ] ityanena vikalpitaNica caurAdikayujerNico 'bhAvapakSe yujirUpasaMbhave'pi na grahaNam / anityatAyA jJApakaM 35 tu "pUGkizibhyo navA" [ 4. 4. 45. ] ityatra bahuvacanam, taddhi klizyati kliznAtyorbrahaNArthaM nyastam, etanyAyAMzAnityatve ca tayorubhayorapi kkizirUpasadbhAvAd bahuvacanaM vinApi grahaNaM sidhyatIti kutastadarthaM bahuvacanaM prayujyeteti / dvitIyAMzo'pya nitya:, tena "prAjjJazca [ 5. 1.79 ] iti "dazcAGaH" [ 5. 40 1. 78.] iti pUrvasUtrAd da ityanuvRttyA dAsaMjJavadadAsaMjJa- | maGgalArthatvasya zAstrakAravyavahAraviSayatvAt / athazabdArthAzca ta0 --- paramakAruNikaH zrImAn bhagavAn hemacandrAcAryaH 70 svalpAyAsena padasAdhutvAvabodhakaM saMskRtazabdAnuzAsanaM saptabhiradhyAyaiH saMgRhya taducitAn nyAyAnapi svarUpataH saMjivRkSurAdAvitthaM bhUmikAmAha--"atha ye tu zAstre sUcitA lokaprasiddhAzca nyAyAstadarthaM yatnaH kriyate " iti / atra athetyayaM zabdaH kimarthaka iti vicAraNIyam, na ca maGgalArthaH, "oGkArazcAthazabdazca dvAvetau brahmaNaH purA / kaNThaM bhittvA viniryAtau tasmAnmAGgalikAvubhau // " [ } ityuktatayA tasya maGgalArthatvasiddheriti vAcyam, anyArtha - mAnIyamAnodakakumbhavat arthAntarabodhanAya prayuktasyaivAthazabdasya 75 80
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / "athAtho saMzaye syAtAmadhikAre ca maGgale | vikalpAnantarapraznakAtsUryArambhasamuccaye // " 3 srthAH - prayojanAni pratipAdyatvena yatra karmaNi tad yathA syAt tatheti bhAvaH 1 yatnaH tatkharUpalAbha hetvAdinirdezarUpaH, kriyate vidhIyata ityarthaH // pratijJAtaM prastauti-svaM rUpaM zabdasyetyAdinA / zabdAnu iti medinIkozAnusAraM saMzayAyA bahavaH tatrAnyeSAmaprAkaraNikatvAdiha prakaraNAnusAramAnantaryArthakasyaiva grahaNamu5 citamiti saMkSipya nizcinumaH pUrvaM ca haimazabdAnuzAsana- zAsane zabdaireva sarvavyavahArAt tadbodhyanirNayaprayojakasya nyAya- 45 zAstravRtteruktatvAt tadanantaramasya vAkyasyoktatvena tadA- | syaiva prathamaM nirUpaNIyatvenAvasara prAptatvAdAha-svaM rUpamitinantaryasyaiveha grahItumaucityAt ; tathA ca zabdasAdhutvA zabdena hi arthaH pratyAyyate, arthapratyAyanArthameva zabdAnAM nukUlasUtrANAM vyAkhyAtatvena tatprasaGgasaGgatyA tadupakArakANAM prayogAt, tatra zabdazAstrIya kAryANAmarthe bAdhAt zabda eva nyAyAnAM smRtiviSayatve satyupekSAnarhatvarUpamavazyava tavyatvamA- | zabdasya bodhyo vyAkaraNazAstra iti nizcIyate, tathA ca zabdena 10 patitamiti bhAvaH / tathA caitadvyAkaraNapravRttyanantarametadupa- tadarthaka zabdamAtrasya grahaNApattau tattvarUpasya tatparyAyANAM tadvi- 50 kArakANAM nyAyAnAmanuzAsanAya yatnaH kriyata iti bhAvaH zeSANAM ca grahaNe prApte niyamArtho'yaM nyAyaH- yatra zabdagrahaNaM tatra etena vyAkaraNapravRttyA sahAnantarya sambandho'pi sUcitaH / prayojanaM tasya svarUpameva prAyamiti / pANinIye tantre tu saMjJAsUtratvamasya cAsandigdhazAstrapravRttirUpameva / tatra nIyate sandigdho'rtho nirNaya svIkriyate, saMjJApakSe'pi niyamArthatvaM saMbhavatyeva, devadattAdayo hi mebhiriti vigrahe "nyAyAvAyAdhyAyodyAvasaMhArAvahArAdhAradAra saMjJAzabdA niyamArthA eva, 'sarvArthapratyAyanazaktiyukto hi 15 jAram" [5.3.134.] iti sUtreNa ghaJi nyAyazabdo nipAtitaH tatrArthanirNayakaraNatvarUpasya lakSaNasya phalitatvena saMjJAsUtra - vidhi | sUtrAdInAmapyarthanirNayAnukUlatayA nyAyatvaprasaktiriti svAbhilavitanyAyapadabodhyaprakRtagranthapratipAdyanyAyAnAmeva lakSakaM lakSaNAntaramavazyAzrayaNIyam, tacettham -- vidhizAstrapravRttinivRttyu20 payogisAdhutvA prakArakazaktyaviSayaka bodhajanakatve sati adhikAra zAstrabhinnatvaM nyAyatvamiti / nyAyena kasyacid vidhizAstrasya kutracit pravRtteH kutracibhivRttezvAvazyaMbhAvena tadupayogibodha janakatvaM nyAye'kSatameva, vidhisUtrasyApi vidhyantarapravRttyAdyupa | yogitvasya sattvAt tannivRttaye sAdhutvAprakAraketi bodhavizeSaNam, 25 adhikArasUtrANAM "bhave" [6. 3. 123.] ityAdInAmapi vidhizAstrapravRttyupayogisAdhutvA prakAraka bodhajanakatvena tadvayAvRttaye'dhikArazAstrabhinnatvamiti vizeSaNam // zabdaH sarvazabdazaktipratyAyya zaktiyuktazcArthaH ' iti vyavahArAya 55 niyamaH kriyate, niyamasvarUpaM ca dvidhA- 'devadattazabdenAyamarthoM grAhyaH' iti 'ayamartho devadattazabdenaiva bodhanIyaH' iti ca / vastutastu sarveSAM zabdAnAM sarvArthavAcakatve'pi tadasmadAdInAM jJAnaviSayo na, sarvArthazabdAnAM viziSyA smadAdibhirjJAtumazyakyatvAt, kintu yoginAmeva tajjJAnam, evaM ca zAstrAdhikAriNo- 60 'smadAdIn prati zAstrasya vidhAyakatvameva na niyamArthatvam, kintu prakaraNAdasyaivArthasya zAstre upasthitau arthAdeva niyamaH phalatIti 'vyavahArAya niyama' ityupapannaM bhavati / nanu rUpa-rUpiNoratra bhedAbhAvAt zabdasyeti SaSThayanupapannA, saMjJA-saMjJisambandhazcAnupapanna iti cet ? satyam ' rUpazabdena " kalyagnereyaN" [ 6. 1. 17.]65 ityAdisUtragRhItA mizabdAdiniSThA bhizabdatvAdikaM zukasArikApuruSodIritabhinnazabdavyaktisamavetaM sAmAnyamabhidhIyate, tathA cAnekasamavetatvaM sAmAnyalakSaNaghaTakaM na durlabham, na ca zukasArikA tAn nyAyAn vizinaSTi-ye tviti / zAstre sUcitA lokaprasiddhAzceti - anena teSAM nyAyAnAM khakalpitatvanirA- | dhuccAraNebhUccAraNakriyaiva bhidyate na zabda iti vAcyam, tAlvAdi30 sapUrvakaM zAstraprakriyopayogitvaM sUcitaM bhavati, tathA ca vyAkaraNa- | vyApArarUpasyoccAraNasya zravaNAnarhatvena zabdazravaNAnantaraM jAya - 70 sUtrANAM navyatve'pi nyAyarUpANAmeSAM vyAkaraNAntareSvapi vyava- mAnavaktRvizeSAnumAnAnupapatteH, udAttatvAdiviruddhadharmAdhyAsAcca hRtatvena paramparAprAptatvena cirantanatvamityapi vyaktaM veditavyam / bhedasiddheH, varNaniSThatvena pratIyamAnAnAmudAttatvAdInAM dhvaniniSTha'zAstre' ityanena prakRtavyAkaraNazAstre ityavagantavyam tena tyakalpane mAnAbhAvAditi bhAvaH / tathA ca rUpazabdasya sAmAlokaprasiddhAnAmapi sUcIkaTAhanyAya kAkAkSigolakanyAya - Damaru - nyArthakatve 'vyakteH sAmAnyaM saMjJA' 'sAmAnyasya vA vyaktiH ' 35 kamaNinyAya-ghaNTAlAlAnyAyAdInAmihAsaMgRhItatvena na nyUnatA, iti vyAkhyAne kAmacAraH / ayamAzayaH - svazabda AtmIyatvena 75 teSAM zAstre sUcitatvAbhAvAt; yadyapi bhavatyevaiSAmapi kvacidava- / rUpeNa vyaktibodhakaH; evaM ca zabdasya tattajjAtiviziSTasya khaMsare'trA'pi zAstre samupayogastathApi teSAM prakRtazAstre'nullikhi- vyaktiH, rUpaM - sAmAnya saMjJakamiti prathamavyAkhyAnAbhiprAyaH, tatvena tadasaMprahe'pi na hAniH / lokasiddhAzceti - lokazveha | zabdasya rUpamuddizya svamityanena vyaktisaMjJakatvaM vidhIyate iti vyAkaraNapravartakaprAmANikAptajana samudAya eva tatra prasiddhatvena | dvitIyavyAkhyAnArthaH / evaM copapadyate sAmAnAdhikaraNyam, tathA 40 teSAmaprAmANikatvazaGkAnirAsaH / tadarthamiti - te nyAyA evA | ca vyaktiH kArya pratipadyamAnA sAmAnyapratibadvaiva pratipadyate, 80
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / www.www.m iti bhAvaH ] tajanyabodhe prakAratayA bhAsamAnasya rAjanazabdasyaiva / grahaNaM bhaviSyatIti vyartha sUtram / upasthitArthatyAge mAnAbhAvena tasya vizeSaNatayA'nvayasambhavena ca arthavatparibhASApi siddhA / 10 lakSyAnusArAt tattatsaMjJAkaraNajJAnarUpaprakaraNAca SAntasaMkhyAvAcakaSaSzabdasya saMjJAkaraNena zabdazAstrIya saMjJAyAM svarUpAgrahaNajJApanAca 'upasarge ghoH" [ pA0 sU0 3. 3.92.] ityAdAvadoSeNAzabdasaMjJetyapi vyartham" iti "ata eva janapadApatya pazudevatAdizabdeSu na doSaH, ata eva vRkSAdiSu vizeSANAM grahaNam, 15 "skhe puSaH" [ pA0 sU0 3. 4. 40. ] ityatra paryAyANAM vize sAmAnyamapi kAryaM pratipadyamAnaM vyaktidvAreNaiva pratipadyate iti bhavati, matsyapadena svarUpasya vizeSANAM mInarUpasya paryAyasya na 40 phale na kazcid bhedaH / pANinIyatantre va sUtrarUpeNAyaM nyAya: svanyeSAM "pRthuromA jhaSo matsyo mIno vaisAriNo'NDajaH / visAraH paThitaH, mahAbhASye ca [ pA0 sU0 - 1. 1. 68.] asya nyAyasya zakalI ca0" ityamaroktAnAM paryAyANAm / yadyapi prakRtasUtre 'rthaMvaiyarthyaM pratipAditaM, tadAzayazca nAgezena zabdenduzekhare saMjJApraka- | grahaNena vRttau sAdhitametat, tathA hi tatra vRtti:- "arthagrahaNAt 5 raNe itthaM pratipAditaH-"arthe kAryasya bAdhe'pi upasthitatvAt | tatparyAyebhyo vizeSebhyazca bhavati" iti, tathApi tadupalakSaNaM 'rAjJaH' ityAdau [ rAjazabdAt pratyayavidhAyakasUtrasrAjJa iti pade lakSyAnusAritryAkhyAnasyaiva, kathamanyathA mInarUpaparyAyAdeva syAnna 45 syaiva zaraNIkaraNIyatvena tenaiva siddhe nArtho'nena nyAyeneti bhASyApRthuromAdibhyaH, tathA cedRzavyavasthArthaM lakSyAnusArivyAkhyAnayAzayaH / evaM caivaM vyAkhyAnenaiva siddhe'tratyobhayAMzasyAnityatvajJApanAyAM klikapanamanucitameva, tathA hi- "prAjjJazva" [ 5. 1. 79.] ityatra dArUpagrahaNena vRttikRtpratipAditena tadviSaye- 50 zabda saMjJetyaMzasya yadyapi pravRttyabhAvo'numIyate tathApi na tadanityatvasAdhakaM bhavitumarhati tathA sati jJArUpasAhacaryasya vRttikRdAzritasyAsaMgatyApatteH / etasya tadaniyatAnumApakatvAkhyAnaM cAnucitaM, pakSamAtravRtterhetorasAdhAraNyAt, vyAptigrahaNAya hetoH pakSAdanyatrApi vRttirAvazyakI, na ca tadiha darzitamiti 155 pratipAditaM ca tadIyanyAsagranthe tasyAtAttvikatvaM bhayantareNeti sudhIbhirvicAryam // 1 // *sarvArdhadikzabdebhyo janapadasya* // 2 // | SANAM svarUpasya ca grahaNam, "sabhA rAjA" [ pA0 sU0 4. 2. 23. ] ityatra paryAyANAmetra grahaNam, "pakSimatsyamRgAn hanti" [ pA0 sU0 4. 4. 35. ] ityAdau mRgapakSiNo: paryAyANAM vizeSANAM svarUpasya ca grahaNam, matsyapadena kharUpasya vizeSANAM mIna20 rUpaparyAyasya ca grahaNaM siddhayati, anyathA tadarthaM yatnaH kartavyaH + + + + lakSyAnusArivyAkhyAnena ca mama sarveSTasiddhiH" iti ca / asyAyamAzayaH-"kalyagnereyaNa" [6. 1. 17. ] " jaatii| rAjJaH" [ 6. 1 92. ] ityAdisUtreSu abhirAjAdipadaistadarthasyopasthitAvarthe kAryasya bAdhe'pi tadarthakasarvazabdAt pratyayotpattyA - 25 pattestadvAraNAya nyAyaH samAzrIyate / tacca zabdenArthopasthitAvapi tatra [ zAbdabodhe ] zabdasyApi prakAratayA bhAsamAnatvasya "na so'sti pratyayo loke, yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM, sarva zabdena bhAsate // " 4 si0 - pUrvanyAyena sarvatra zabdasya svaM rUpameva bodhyamiti nirNItam, tathA ca sarvatra svarUpagrahaNasyaiva prasaktau "ataH 60 syAditi "vizeSaNamantaH" [ 7. 4. 113. ] iti paribhASA - sthamo'm" [ 1. 4 57 ] ityAderakArAnteSu pravRttirna sUtramArabdham, evaM ca pratyayavidhAvapi tadantavidhiprasaktau gargAdibhyo vihito yaj paramagargIdibhyo'pi syAditi tadvAraNAya * grahaNavatA nAmnA na tadantavidhiH iti nyAyaH svIkriyate, 65 tathA ca "bahuviSayebhyaH" [ 6. 3. 45. ] iti sUtreNa bahuviSayebhyo janapadebhyo vidhIyamAnaH pratyayastanmAtrAdeva syAnna tu tadantAcchandAditi sumAgadhaka ityAdilakSyANAmasiddhirityA - zaGkAyAM nyAyo'yaM nirNayAya samAzrIyate sa cAyaM nyAyaH padAntarAdhyAhAreNa vyAkhyeyaH - janapadasya yat kAryamucyamAnaM 70 syAt tat susarvAdibhyaH parasyApi bhavatIti / 'survArdhadikzabdebhyaH' ityatra svAdayaH sarve prasiddhA eca, dikzabdazca dizi dRSTaH zabda iti vyutpattyA digvAcakatvena rUDhaH zabda ucyate / tatra, survArdhadizaH' ityetAvataiva digvAcakAt parasya grahaNe wwww / iti vAkyapadIyAnusAraM siddhatvena vahirupArthavAcakAbhizabdAt 30 nRpatirUpArthavAcakarAjazabdAdeva ca pratyayotpattyaiva siddhamiti nAsyAvazyakatA | arthavagrahaNe nAnarthakasya grahaNam ityasya nyAyasya sAdhanArthamapi nAsyAvazyakatA, svabhAvata eva zabdAdarthasyopasthitau tattyAge mAnAbhAvena tazyAyasya siddhatvAt / lakSyAnusArivyAkhyAnasya nyAyasattve'pi tatra tatrAvazyakatvena 35 vyAkhyAnenaiva sakalArthasiddhiriti / tathA hi- "svasnehanArthAt puSaH " [ 5.4, 65. ] ityatra svazabdasya tatparyAyasya tadvizeSANAM / siddhe zabdagrahaNena samprati digvAcakatvAbhAve'pi dizi dRSTa- 75 ca grahaNaM bhavatIti khapoSamAtmapoSaM raipoSaM dhanapoSaM gopoSamityA- | tvamAtreNa tasya dikzabdatvAd grahaNaM bhavati dRSTacaivaM dizadayaH prayogA bhavanti / "pakSi-matsya-mRgArthAd nati" [ 6. 4. bdagrahaNaM - "prabhRtyanyArthadikzabdava hirArAditaraiH" [2. 2. 31. ]ityatra mRgapakSiNoH paryAyANAM vizeSasya svarUpasya ca grahaNaM | 75. ] iti sUtre'pi / atra jJApakaM "susarvA 'rdhAd rASTrasya"
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthaM sindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / | [ 7. 4. 15. ] "amadrasya dizaH " [7. 4. 16. ] iti bidhiSu tadantavidheH pratiSedhakaH, dhvanitaM cedam "asamAse niSkA- 40 sUtradvayamekadezAnumatyA sammilya tathA hi-rASTravAcinaH dibhyaH " [ pA0 sU0 5.1 20. ] iti sUtre mahAbhASye, tathA survArdhAt parasyottarapadabhUtasya vRddhiH prathamena vidhIyate ca tatratyaM bhASyam - "grahaNavatA prAtipadikena tadantavidhiH prati"bahuviSayebhyaH " [6. 3. 45] ityAdisUtravihitAn Sidhyate; na ca ThaJavidhau kAcit prakRtirgRhyate" iti, tatra kaiyaTaH N pratyayAn nimittatvenAzritya dvitIyenApi "amavasya dizaH " yatra viziSTA prakRtirupAdIyate tatraiva tadantavidheH pratiSedhaH, [7. 4. 16. ] iti sUtreNa madabhinnasya rASTravAcaka- ucvidhau "[ prAgvate pA0 sU0 5. 1. 18. ] ityatra tu45 syottarapadasya digvAcakAt parasya rASTravAcitvanimittakaM pratyaye ! prAtipadikAdhikArAt prAtipadikamAtraM prakRtitvenAzrIyate" iti parato vRddhirvidhIyate, tatazca "bahuviSayebhyaH" [ 6. 3. 45. ] vyAcakhyau / tathA ca viziSya AnupUrvyavacchinnaviSayatAprayoityAdInAM *grahaNavatA0* iti nyAyavirodhAt tadantebhyaH | jakapadena nAmagrahaNa eva tadantavidhiniSedhako'sau nyAyaH, 10 pratyayavidhAyakatvAbhAvena nimittAnupalambhAdetayornirviSayatva- "bahuviSayebhyaH " [ 6 3 45. ] iti sUtraM hi na viziSya meva syAditi pUrvaM sUtraM susarvArdhapUrvasya janapadasya pratyayavidhau kimapi nAma gRhNAti kintu bahutvaviSayebhyo rASTravAcinAmabhya 50 grahaNasyAnumApakaM paraM ca digvAcakapUrvasya / tathA ca jJApakasya iti sAmAnyata eva tatazca mumAgadhakAdiSu * grahaNavatA * * iti bAdhakatayA grahaNavatA0* iti nyAyaM bAdhitvA'nena nyAyena nyAyasyApravRttyA svata eva "bahuviSayebhyaH" [ 6. 3. 45. ] "bahuviSayebhyaH" [ 6. 3. 45. ] ityAdInAM susarvArdhadika iti pratyayaH syAdeveti na prakRtasya nyAyasyotthAnasyAvazyaka15 zabdapUrvAdapi pratyayavidhAnena sumagadheSu bhavaH - sumAgadhakaH, teti / atrocyate-AnupUrvyavacchinnaviSayatAprayojakapadena nAmasarvamagadheSu bhavaH-sarvamAgadhakaH, ardhamagadheSu bhavaH - ardhamAga : grahaNa eva tasya tadantavidhiniSedhasya pravRttiriti svIkAre 'dvikha 55 dhakaH, magadhAnAM pUrvau bhAgaH-pUrvamagadhAH, teSu bhavaH - pUrvamAga - rAdanadyA : " [ 6. 1.71 ] ityAdiSvapi nAmagrahaNavattvAbhAvAt dhaka ityAdayaH siddhyanti, pUrvamAgadhaka ityatra ca pUrvazabdasya ! tadantavidherapratiSedhe 'dAtteya' ityatra dattAzabdAdiva paramadattAsamprati dezAvayavavAcakatve'pi dizi dRSTatvena dikzabdatvAt zabdAdapi eyaN syAt, tatazca AnupUrvyavacchinnaviSayatAprayo20 pratyayaH / jJApakasya vizeSaviSayatvAzrayaNAcca susarvArdhadikzabda | jakatvamapahAya nAmavRttiviSayatAprayojakatvameva grahaNavannAmatva" bhinnapUrvasya janapadasya pratyayavidhau grahaNaM na bhavatIti RddhamagamityAstheyam [ pratipAdayiSyate caitattanyAyavyAkhyAvasare vista- 60 dheSu bhava ityarthe'kano'bhAvena "bhave" [6. 3. 123. ] | reNa ], evaM ca "bahuviSayebhyaH" [ 6. 3. 45. ] ityuktyA bahuityanenANeva bhavatIti Ardhamagadhaka ityeva, tanottarapadavRddherapya- vacanamAtraviSayANAmaGga-vaGga-vRji-madra-magadha-paJcAlAdInAM nAmnAM prApteH / ayaM ca nyAyosvyApaka eva paricchinnaviSayatvAditi viSayatAyAH samupasthityA nAmavRttiviSayatAprayojakapadatvamasyA25 nAsyAnityatAjJApakasaMbhava iti nitya evAyam // 2 // kSatameveti tadantavidhipratiSedhaprAptirakSataiveti tatpratiSedhako'yaM nyAya Avazyaka eveti / nanvatra "sarvArghAdrASTrasya [ 7. 4. 65 15. ] iti "amadrasya dizaH" [ 6. 4. 16. ] iti ca vRddhividhAnaM yajjJApakatvenopanyastam, tannocitaM, yataH "madrAdaJ" [6. 3. 64.] iti sUtravRttAveta dvihitasyAcpratyayasya "bahuviSayebhyaH" [ 6.3. 45 ] iti prAptasyAkajaH, tadapavAdabhUtasya "vRjimadrAddezAt ka:" [ 6 3. 38 ] iti vihitasya kasyA- 70 patrAdatvaM yaduktaM tat tayoH [ akaJ-kayoH ] tadantAdaprAptyA na saMgacchata iti tathA vacanaM jJApayati yat-susarvArdhadikzabdebhyo janapadasyeti tadantavidhi prApako nyAyo'stIti pratipAditatvena tasyaiva jJApakatvopanyAsasyaucityAditi cet ? satyam, tasyaika *susarvArdhadikzabdebhyo janapadasya ||2|| / ta0 -- nirUpitA'sya prasaGgasaGgatirvRttau pUrvanyAyena zabdasya svaM rUpameva bodhyamityAdinA / pANinIye to "yena vidhistadantasya " [pA0 sU0 1. 1. 72. ] iti sUtreNa prAptasya tadantavidheH "samAsa30 prayayavidhau pratiSedhaH" iti vArttikena niSedhaH paThyate mahAbhASye, tathA ca pratyayavidhau tadantagrahaNAbhAvAt bahuviSayebhyo janapadebhyaH kevalebhya eva pratyayaH syAnna tu tadantebhya iti tadapa vAdabhUtaM "susarvArdhadikzabdebhyo janapadasya' iti vacanaM vArtikarUpeNa paThyate mahAbhASye, tathA ca na jJApakAdikaM tatrAzrIyate, 35 *grahaNavatA] nAmnA na tadantavidhiH iti nyAyazca 'samAsa | dezAnumatyA dikzabdaviSaye tatryAyasattvAnumApakatvasambhave'pi 75 pratyayavidhau pratiSedhaH' iti vArttikasthapratyayAMzAnuvAdamAtramiti survArghAze vRddhividhAyakasUtrasyaiva jJApakatvasyAzrayaNamucitameti paribhASenduzekhare spaSTam / atradaM vicAryate - svamate grahaNavatA | dikzabdAze'pi tAdRzasya vRddhividhAyakasyaiva jJApakatvamAzrayaNInAmnA na tadantavidhiH iti nyAyasyAyaM nyAyo'pavAdabhUta yamiti vicAreNa tasyAnullekhAt jJApite ca tasmin nyAyeiti hi vRttau pratipAditam sa nyAyazca viziSya gRhItanAmakheva 'trAno'kaykApavAdatvavacanamapi tadudAharaNatvenocitameveti na |
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / kApyanupapattiH, sati sUtrasya jJApakatvasambhave vRttivacanasya nyAyArthaH / tena "varSAkAlebhyaH" [6. 3.80.] iti sUtravihita 40 jJApakatvAzrayaNaM vRttikRtAM na saMgataM syAt svavacanena vizeSa- ikaN yathA varSAsu bhavamityarthe vArSikamityatra bhavati, tathA vacana kalpanAyAH prauDhitvakhyApakatvAt, tathA ca " tadameva varSANAM pUrvo bhAga ityarthe "pUrvAparAdharottaramabhinnenAMzinA " jJApakaM susarvArdhadikzabdebhyastadantavidheH" iti vRttau 'idameva' [3.1.50. .] iti samAse pUrvavarSA iti, tAsu bhavamityarthe'pi 5 ityevazabdo'pyarthaM kaH - idamapItiH yadi ca ' idameva' ityasyAn- tenekaNpratyaye kRte "aMzAhato: " [ 7. 4. 14. ] ityavayavidhAnamevetyarthaH, tasya ca " dikpUrvapadAnmadrAncAnAmnaH" ityeka- vayAcakAt parasya RtuvAcakasya varSAzabdasyAdisvarasya vRddhau 45 yoge kartavye pRthagyogakaraNAdanuvartamAnaNapratyayabAdhanArthatvaM pUrvavArSikamiti bhavati; evaM zizire bhavamityarthe yathA zaiziramiti 'prAjitAdaN' ityadhikAraprAptAnvidhAnArthatvaM cAzritya 'madrAt' bhavati, tathA zizirasya pUrvo bhAgaH pUrvaziziraM, tatra bhavamityarthe ityeva sUtrayitavye avidhAnaM bAdhakabAdhanArthaM sat bAdhyayorakaJ- pUrvazaiziramityatrA'pi "bhartusandhyAderaNa" [ 6. 3.89. ] ityaN 10 kayostadante'pi pravRtti sUcayatIti bhAvaH tarhi tadapyastu- / bhavati, vRddhizva pUrvavadeva "aMzAhato: " [ 7. 4. 14] ekadezAnumatyA jJApakam sarvAzena tu vRddhi vidhAyakasUtradvayameva ityanenottarapadAdisvarasya / vRddhimadvidhAviti ca vRddhinimittaka- 50 jJApakamityA stheyamityalaM bahugaveSaNeneti / tathA ca bahuviSayebhyo pratyayabhinnavidhau tadantavidhinyAvartanAya tathA ca "prAvRSa rASTravAcibhyo yo'kanAdividhiruktaH sa tadantavidhinA'vayava- eNyaH" [ 6. 3. 92. ] iti vihita eNyapratyaye vRddhiprAsyaprAdhAnyavivakSayA vA yadyapi tadantebhyo'pi prAptaH kintu graha ! bhAvena tadvidhau tadantagrahaNAbhAvAt prAvRSaH pUrvo bhAgaH pUrva15 gavatA 0* iti nyAyenAtra tadantavidheH pratiSedhAdaprApto'nena ! prAvRT, tasyAM bhavamityarthe tatprAsyabhAvAt dhattunimittaka evANU nyAyena pratiprasUyata iti siddham / nanu pUrvamAgadhaka ityAdI pUrveSu / bhavati - pUrvaprAvRSamiti, na tu eNyaH / avayavebhya iti ca 55 magadheSviti vigRhya magadhazabdAdeva pratyayaM vidhAya pazcAt pUrva jJApakasAjAtyapradarzanam, anyathA hi pUrvanyAyAd dikzabdebhya zabdena samAse tatra vRddhividhAyakasUtrasya cAritArthyAsambhave na tasya ityanuvRttyA dikzabdapUrvapadasyA'pi grahaNamityeva sidhyeteti jJApakatvamucitamiti cet ? na - "digadhikaM saMjJA taddhitottarapade" pUrvAsu RtvantarairvyavahitAsu varSAsu bhavamityarthe'pi "varSAkA20 [ 3.1.98 ] iti sUtreNa taddhite viSayabhUte eva karmadhAra- lebhyaH " [ 6. 3.80 ] iti varSAlakSaNa ikaNU na bhavati yasamAsavidhAnena samAsAt pUrvaM pratyayotpatterasambhavena samAse kintu kAlalakSaNa eva, tathA ca "aMzAdRto: " [ 7.4.14.]60 kRta eva tadutpatteH; asamastasya kevalasya magadhazabdasya pUrvazabda- ! ityuttarapadavRddhirapi na bhavati pUrvazabdasyAMzavAcitvAbhAvAt / mapekSamANasya sApekSamasamarthamiti nyAyenAsamarthatvAdasAmarthye ca | evaM pUrvasmin zizire bhavamityarthe RtulakSaNo'N na bhavati sati taddhitapratyayotpatterasambhavAt, "samarthaH padavidhiH" [ 7. kintu kAlalakSaNa ikaNeveti paurvavArSikam, paurvazaizirika25 4. 120. ] iti sUtreNa samAsa-nAmadhAtu- kRttaddhitopapadavibhakti- miti, atra "vRddhiH svareSvAdeNiti taddhite " [7. 4. 1.] yuSmadasmadAdeza-catarUpANAM padavidhInAM samarthapadAzrayatva vidhAnAt ityAdisvarasyaiva vRddhiH / asya jJApakaM tu " aMzAhato: " 7. 65 sAmarthyaM ca vyapekSA ekArthIbhAvazca vyapekSAyAH sAmarthyasya 4. 14 ] ityanenottarapadasya RtuvAcinoM'zavAcinaH parasya vAkye sambhave'pi ekArthIbhAvarUpa sAmarthyasya samAsAdiniSThasya | vRddhividhAnameva, taddhi aMzavAcipUrvapadAt parasmAdRtuvAcinaH samAsAdau vihite eva sambhavAditi samAsAt pUrva nAsti taddhi- Nitpratyayotpattau satyAmeva saMgaccheta, na ca tataH pratyayasya 30 totpattiriti pUrva mAgadhaka ityAdernyAyaM vinA'siddhireveti // 2 // prAptirasti grahaNavatA nAmnA0 : iti tadantavidhiniSedhAt, tathA ca tad vyarthameva syAditi svasArthakyAya tadantavidhiM 70 * RtorvRddhimadvidhAvavayavebhyaH * // 3 // jJApayatItyavayavavAcipUrvAddatvantAdapi JNit pratyayaH siddho bhavati // 3 // 6 si0 - tadantavidhiprApakapUrvanyAyaprakaraNAt tatsamAnaviSayo nyAyo vyAkhyAtumavasaraprApta iti pUrvanyAyasadRzo'yaM nyAyo vyAkhyAtumupakramyate / vRddhiH kAryatvenAstyasminniti 35. buddhimAn, tathA ca yasmin pratyaye vRddhirvidhIyate sa pratyayo mAna, sa ca "vRddhiH svareSvA dernigati taddhite" [7.4 1.] iti sUtrAnusAraM Nit pratyayaH, Rtoriti paJcamyantam, tathA ca RtuvAcakAcchabdAt Nitpratyayavidhau JNitpratyayasya vidhAne kartavye tadavayavapUrvAt RtvantAdapi sa pratyayo bhavatIti / [ 6.3.80.] ityakaNi pUrvavArSikam' ityuktaM tanna rocayAmahe, tathA * RtorvRddhimadvidhAvayavebhyaH || 3 ||* ta0--etanyAyaphalapradarzanAvasare yattu kaizcit - " pUrvAvayavayogAt pUrvAH prathamA varSAH - pUrvavarSAH, tAsu bhavamityarthe "pUrvA - 76 paraprathamacaramajaghanyasamAnamadhyamadhyamavIram" [ 3. 1. 103.] iti sUtreNa kRtasamAsAt pUrvavarSAzabdAdapi "varSAkAlebhyaH "
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / hi- pUrvAvayavasambandhanimittakastatra pUrvazabdaprayogo na tu vAstavikaH, tathA ca tatra pUrvazabdasya nAvayavavAcitvamapi tu tatsambaddhaprathamavarSAvAcitvamityavayavatvAbhAvAt pUrvAsu varSAsu bhavamityartha iva na tadantavidheH prAptirna vA tatra "aMzAtoH" [ 7.4.14.] 5 iti vRddhirapi prAptA, pUrvazabdasya svArthabAdhe hi arthAntarasaGkramaNameva prathamavarSAlakSakatvam, zakyArthabAdha eva hi lakSaNAyAH svIkArAtU, evaM cAvayavavAcitvAbhAvaH spaSTa eva / evaM vRddhimadvidhA viti kimiti, avayavebhyaH kimityapi padakRtyapradarzanaprakAro'yukta iva pratibhAti, "aMzAdRto: " [ 7. 4. 14 . ] iti vRddhividhAyakena 10 sUtreNa jJApitasyAsya nyAyasya svaviSayasAjAtyavadeva vastu jJApa nIyaM yena svasya cAritArthaM syAt, nahi pratyayavidhau tadantavidhiriti jJApayituM zakyate, asati bAdhake hi pramANAnAM sAmAnye pakSapAtaH, asti cAtra bAdhakaM grahaNavateti nyAyasya nirviSayatvApAto bahulakSyopalavazca tathA ca tanyAyavyApyametra 15 kimapi jJApanIyaM yena svasya cAritArthyamiSTalakSyasiddhizca bhavet, tatra jJApyarUpopasthApakaM cAnyanna kiJcidastIti jJApakazAstrIyodde zyanimittAbhyAmeva jJApyarUpaM gRhyata iti vRddhimatpratyayaviSayatvamavayavaviSayatvaM ca jJApye'rthe'vazyameveSTavyam / tathA cetthaM vyAvartya pradarzanaM nyAyApravRttisthala paricayamAtrArthamiti svIkarta20 vyam / yadyapyavayavebhya ityasyAbhAve'pi kathaJcidekadeze svaritatva che I nyAyazca viziSya tattannAmatvena kenacit pratiniyatadharmeNa vA saMgRhya yatra nAmagrahaNaM tatraiva pravarttata iti pUrvamuktatvAt / " varSA - kAlebhyaH" [ 6. 3.90. ] ityatra ca bahuvacananirdezena yathAkathaMcit kAlavRttInAmeva grahaNamiti prAguktamiti na tatra grahaNavateti nyAyasya pravRttiH yathAkathaMcitkAlavRttInAM tatra grahaNAdeva sAkSA - 45 tkAlavRttibhyo mAsa-saMvatsara - divasAdizabdebhyaH pratyaye, mAse bhavaM mAsikaM saMvatsare bhavaM sAMvatsarikaM, divase bhavaM daivasikamiti vat nizAsahacaritamadhyayanaM nizA pradoSasahacaritamadhyayanaM pradoSa iti nizA pradoSazabdAbhyAmupacaritArthavRttibhyAmapi pratyaye tayorjayItyarthe'pi kAlavAcitvanimitta kekaNpratyaye naizikaH prAdoSika iti 60 bhavati / evaM kadambapuSpasahacaritaH kAlaH kadambapuSpam, yavabusasahacaritaH kAlo yavabusamityAdirUpeNopacaritArthAnAmapi kAlavRttitvena grahaNaM tatastannimittakapratyayotpattizca bhavati, evaMvidhAzvopacaritArthaparAH kAlavRttayo na kenacidupasaMgrAhakarUpeNa nirdeSTuM zakyanta iti na tadbrahaNasya nAmagrahaNatvamiti na tatra * grahaNa- 55 vatA0 * ityasya pravRttiriti tattvam / evaM ca RtuvAcibhyo yo'NAdividhiruktaH sa tadantavidhinA'vayavaprAdhAnyavivakSayA vA Rtvantebhyo'pi yadi syAt tadaiva "aMzAdRto:" [ 7.4.14.] ityasya sArthakyamiti, tacca na siddhyati RgrahaNavatA0* iti tadantavidhipratiSedhAditi tanayAyabAdhako'yaM nyAyo vRddhividhAya- 60 kena tena jJApita iti tadantavidheH pratiprasavo'yaM nyAya iti sAram / pANinIye to cAyaM nyAya: "yena vidhistadantasya " [ pA0 sU0 1. 1. 69 ] iti sUtre samAsapratyayavidhau pratiSedha iti vArttikaniSiddhatadantavidhipratiprasavarUpeNa vArttikatvenokta iti vacanarUpamevedamiti na tatra jJApakApekSA'sti / phalaM cobhayo- 65 tantrayoH samAnameveti // 3 // pratijJayA pUrvanyAyAd dikzabdebhya ityasyAnuvRttyA digvAcakazabdAnAmavayavavAcitvasyApi darzanAjJApakasArthakyasaMbhAvanayA tadaMze zaGkayituM zakyate, tathApi tatkliSTakalpanAmAtram, gamake satyevaikadeze svaritatvasvIkArAt / nyAyAnAM ca jJApakabhedAt 25 parasparAsambaddhatvena parasparopakArakatvAbhAvAt / jJApakasUtre ca 'RtoH' sAmAnyenaivopAdAnamiti RtusAmAnyameva jJApyArthazarIre'pi pravRSTamiti nirvizeSaM na sAmAnyamiti naiyAyikAbhyupagamarItyA RtuvizeSavAcakaviSaye "varSAkAlebhyaH" [6 3. 80. ] ityatra RtusAmAnyavAcakaviSaye "bhartusandhyAdeH" [ 6.3. 3089.] ityatra cobhayatra tadantavidhiH, tadanukUlameva ca pUrvavArSikamiti pUrvazaiziramiti codAharaNadvayaM pradarzitaM vRttau / nanu pUrvAsu RtvantarervyavahitAsu varSAsu bhavamityarthe yat-kAlalakSaNa ikaN bhavatItyuktaM tanna cAru, varSAzabdasyaiva kAlavAcitvAt pUrvavarSAzabdasya tadabhAvAt na ca tadantavidhinA prAptiH * grahaNa 35 vatA0* iti tadantavidhipratiSedhAditi cet ? satyam - "varSAkAlebhyaH" [6, 3. 80.] ityatra yathAkathaMcit kAlavRtteH zabdasya kAlavAcakatvenAzrayaNAt, ata eva " bhartusandhAde raNa" [6. 3. 8 9.] iti sUtre bhArthAt RtvarthAt sandhyAdezva kAlArthAdi / tyuktaM vRttau, anyathA nakSatrAdyarthAnAM kAlArthatvAbhAvAt teSAM ca padopasthApako'yaM nyAyaH, yatra hasvAdayo vidhIyante tatra 40 kA lArthatva vizeSaNamasaGgatameva syAt / * grahaNavatA0* iti / sthAninirdezaparaM 'svarasya' iti padamupatiSThata ityarthAt, etada / * svarasya hrasva-dIrgha- tAH * // 4 // si0 - " eka-dvi- trimAtrA hasva-dIrgha lutAH" [1.1.4.] ityanena eka-dvi-trimAtrANAM hasva-dIrgha zrutasaMjJAH vihitAH, hrasvAdividhipradezeSu ca prAyaH sthAnivizeSA anuktAH, tatra kasya 70 sthAne te AdezA ityanirNayaprasaGge nirNayArtho'yaM nyAyaH prastUyate / hasva-dIrgha-latA AdezAH svarasyaiva syurna tu vyaJjanasyeti nyAyArthaH / tatra hasvavidhAyakaM sUtraM "klItre" [ 2.4.97.] iti, tatraitanyAyabalAdeva napuMsakavRtteH svarAntasya nAmno dukhaH syAdityarthI labhyate, tatra ca " SaSThA'ntyasya " [ 7. 4. 75 106. ] iti paribhASAsUtreNAntyasya hrasvo bhavati, yathA zriyA saha vartate yat kulaM tat sani, atra IkArasyaH /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / bhAve ca "klIbe" [2. 4. 58. ] ityasya napuMsakavRtternAno kharAntatvAbhAvAcca na bhavati, kintu "kramo dIrghaH parasmai" 40 hrasvaH syAdityarthe yadyapi sazri kulamityAdi siddhayati, nAmna 4. 2. 109.] "SThitambAcamaH" [4. 2. 110.1 iti SaSThayA nirdiSTatvena "SaSTAntyasya" [ 7. 4. 106.] | ityAdau svarAntatvAbhAvenApravRttyA tatra 'svarasya' iti vaktavyaM iti paribhASayA'ntyasya svarasyaiva hasvo vidhIyate, kintu / syAt , yena teSAM kharasya dIrgho bhavediti cet ? satyam-ata 5 'tat' ityAdi vyaJjanAntasthale'pi tatpravRttau takArasya sthAne eva padopasthApakapakSasyAzrayaNAta ayamAzayaH-nAyaM "SaSTyA - tadAsanno hrasva lakAraH syAditi tadvAraNAyAsyAvazyakatvam / ntyasya" [ 7. 4. 106.] iti paribhASAyA apavAdabhUto 45 evaM dIrghavidherudAharaNam-"ac prAga dIrghazva" [2. 1. nApi zeSabhUtaH, kintu tadasambaddhaH svatantra eva haskhAdividhiSu 104.] iti, atrApi svarasyetyupasthityA 'pratIcaH' ityatra svarasyeti padamupasthApayati / tatra ca vizeSyavizeSaNabhAvasya praterikArasya dIrghaH, svarasyeti vacanAJcAya dIrgho vyaJjanasya na | kAmacAravAlakSyAnusAra kvacid gRhyamANena nAmAdinedaM vizeSyate 10 bhavati, yathA dRSadamaJcatIti tAn 'dRSaJcaH' iti, na cAtra kacica tasyaivedaM vizeSaNaM bhavati, tathA ca nAmAdevizeSyatve dakArasyAsanno dI? nAstIti vAcyam , dantyasthAnasAmyena svarAntasya nAno hrasva ityAyathai sati 'SaSThyA'ntyasya" [ 7. 50 lakArasyaiva dIrghatvAt / plutodAharaNaM yathA-"dUrAdAmadhyasya 4. 106.] iti paribhASAsAhAyyena svarAntasya nAmro'ntyasya guruvaiko'pi lanRt" 7. 4. 99. 1 iti 'he caitra3 hakho bhavati, kharasya vizeSyatve ca "kramo dIrghaH' [ 4. 2, ehi' ityatra hi svarasyaiva suto bhavati, tatphalaM tu "pluto- 109.] kramaH svarasya dIrghA bhavatItyAdyarthAzrayaNAnna kvApi dossH| 15 'nitI" [1. 2. 32.] ityasandhiH / jJApakazcAsya nyAyasya spaSTazcAyamarthaH "acazca" [pA0 sa0 1 2. 29.] iti sUtre hasvAdividhau sthAninirdezAbhAva eva / plutavidhau yadyapi | mahAbhASye / ayaM ca nyAyo yatra havadIrghAdizabdena havadIrdhAdInAM 55 "sammatyasUyAkopa0" [7. 4. 89.] ityAdisUtre sthAnI vidhAnaM tatraiva pravartate natu yatra kharUpato dIrghAdividhAnaM tatra / nirdiSTo dRzyate tathApi hrasva-dIrghayoH sahacAritvamAtreNa pluta- yathA "diva au sI" [2. 1. 117.] ityanena dIrghavarUpasyau. syApi nyAya pAThaH / athavA yadi kutracidanyavyAkaraNe sthAnI / kArasya vidhAne'pi nAyaM nyAyaH pravartate, tena svarabhinnasya vyanja20 na nirdiSTaH syAt tatrA'pi svarasya pluto bhavedityevamarthaH pAThaH, nasya vasya aukArAdezo bhavati / evam "A dveraH" / 2.1.41.] nyAyasUtrANAmeSAM sakalavyAkaraNasAdhAraNatvAt , yathA pANi- ityanena hakhasyAkAravidhAne'pi tatra nAsya pravRttiriti tadAdizabdA-60 nIyavyAkaraNe "bUhiprebhyazrauSaDvauSaDAvahAnAmAdeH" [pA0 ntyasyAkAro bhavati, ubhayatra dIrghahavazabdAbhyAmavidhAnAt / sU0 8. 2. 91.] iti sUtreNa AdeH pluto vidhIyate, sa ca nanvevaM tadartha yatnaH kartavyo yena vijJAyatedaM yat saMjJayA vidhAne svarasyaiva yathA syAdityevamayaM tadAvazyakamiti saMbhAvanAmAtreNa evArya nyAyaH pravartata iti iti cet ? na-haskho dIrghaH pluta 25 svakIyatantrAnusAramapyudAhRtamiti bodhyam // 4 // ityevaM bhAvyamAnaH kharaH kharasya sthAne bhavatItyevaM vyAkhyAnAdeva tAsAbhAt / kecittu-"nanu vyaJjanasyArddhamAtrikatvenaikamAtratvAdi-65 *svarasya hasva-dIrgha-plutA // 4 // lakSaNAnAM hRtvatvAdInAM prasaGga eva nAstIti ko'rtho'tra nyAyena?, ta0---vidhizAstropakArakeSu nyAyeSu prakrAnteSu tadupakAra maivam-arddhamAtrikayoH samudAye ekamAtratvamapi sambhavet , tathA karavena buddhyapArUr3hatayA'yamapi nyAyo'vasaraprApta iti vyAkhyA- ca pratakSyetyatra kSasya hasvasaMjJatve "hasvasya taH." [4. 4. yate / atreda vicAryate-kimayaM nyAyaH "SaSTayA'ntyasya" [ 7. 193.] iti tAgamaprasaGga ityAdau sAphalyAt / svarasyetyeka304.106.] iti paribhASAyA apavAdabhUto'thavA zeSabhUta iti, i vacanoktezca titau chatramityatrAdutoH samuditayoDhimAtratve'pi 70 tathAhi-klIbe" [ 2. 4. 97.] *ityAdau napuMsakattiH | dIrghasaMjJAyA abhAvAt "anAG-mAGa" [1.3.28.] tvayogyatayA nAma iti labdham , tacca SaSTyantam , tathA ca | iti dvitvavikalpo na syAt" iti vadanti, apare tvevamAhuH-tade"SaSTyA'ntyasya" [ 7. 4. 106.] ityasyApi vizyaH, hrasvavi- tat paribhASA'sambaddhArtha kathanameva, iyaM hi paribhASA hrasvAdividhi dhAyakatayA asya nyAyasya ca, tatra yadyayaM nyAyastadapavAdabhUta viSaye'nirdiSTasthAnitvena sthAninirdezArthA vyaJjanasya tatsthAnitva35 eva syAt tarhi gAH pAti yat kula tat 'gopam' ityAdau gozabdo- | pratiSedhArthA ceti tadIyagranthe spaSTatvAt , 'pratakSya, titau chatra'-75 kArasya havaH syAt , suvAk kulamityAdAvananyasya vA ghaTakA- miyAdau hi na hakhadIrghavidhAnasya viSayaH kintu hrasvadIrghasaMjJA. kArasya ca syAt , atazca taccheSabhUta ityAstheyam / tathA ca svara- | viSayaH, tathA ca nAtraitanyAyacarcA''vazyakI / ayamAzayaHsyAntyasyetyarthe, athavobhayorapi nAmaviSezagatvAta kharAntasya nAmna svarasyeti kathanena vyaJjanasya sthAne hrasvAdyAdezasyaiva vyAvRttiityarthe, gopamityAdAvantyasyaiva bhavati, suvAka kulamityAdau nAnaH / bhavituM zaknoti na tu vyacane hasvatvasya, evaM svarasyetyekavacane
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / | naikasyaiva svarasya sthAne dIrghAdyAdezaH, na tu svaradvayasya sthAne ityeva kathayituM zakyate, na tu samuditayoH svarayodIrghatvAbhAvaH [ dIrghasaMjJAbhAvaH ] iti / tathA cedaM kathanaM hasvAdisaMjJAvidhAyaka sUtraviSayamevoncitam hasvAdisaMjJAvidhAyakasUtraM ca "ekadvitri 5 mAtrA hrasva-dIrgha-zrutAH" [1.1.5.] iti, tatra ca vyaJjanasamudAyasya svarasamudAyasya ca saMjJAnyAttyarthameva "audantAH svarAH" [ 1. 1. 4. ] iti pUrvasUtrAt 'audantAH' iti padamanuvartya eka-dvi-trimAtrA audantA varNA yathAsaMkhyaM hrasvAdisaMjJAH syurityarthaH pradarzito vRttau / tathA ceha nedaM zaGkAsamAdhAnaM yukta 10 miti / pANinIye tantre mahAbhASye'pi "ukAlo'c hrasvadIrgha - jhutaH" [ pA0 sU0 1.2 27] iti hakhAdisaMjJA vidhAyakasUtre 'ac' iti padasya [ svarArthakasya ] prayojanapradarzanAyaiva pratakSyAdInAmupAdAnaM kRtamasti / tathAhi---"acazca" [ pA0 sU0 1. 2. 28. ] iti sUtrazeSe atha pUrvasmin yoge ajgrahaNe 15 sati kiM prayojanam ? "ajgrahaNaM saMyogAc samudAyanivRtyartham " ajgrahaNaM kriyate saMyoganivRttyartham ac samudAyanivRttyarthaM ca saMyoganivRttyarthaM tAvat pratakSya prarakSya, "hastrasya piti kRti tuk" [ pA0 sU0 6. 1. 71 ] iti tuG mA bhUditi, acsamudAyanivRttyarthaM titaucchAyA " dIrghAt padAntAdvA'' [ pA0 sU0 20 6. 1. 76. ] iti vibhASAtuG mA bhUditi / spaSTamevaitadbhAbhyasya hrasvAdisaMjJAviSayatvaM na tadvidhiviSayatvam / tathA ca hakhAdividhiviSayake nyAye pratakSyetyAdilakSyavyAvRttipradarzanamasambaddhamevetyalamadhikeneti // 4 // > caikasminnaprApta kAryaprApaNArtho'yaM nyAya iti, spaSTametad "Adya- 40 ntavadekasmin" [ pA0 sU0 1. 1. 21 ] iti sUtre mahAbhASye / AdibadbhAvasya kalpanA yathA - "IM ic gataH" ityasya parokSAyAm 'ayAMca' ityAdau, tatra hi "gurunAmyAderacchUrNoH" [ 3. 4. 48. ] ityAM vidheyaH, sa ca nAmyAdardhAtorvidhIyate yathA - 'IhAJcakre' ityAdI, ayaM ca 'I' mAtrarUpa- 45 vAna nAsyAdiH, Adityasya parasmin satyeva saMbhavAt ityanena nyAyena 'I'kAramAtre nAmyAdisvakalpanA kriyate, tatazcAM siddho bhavati / yathA'yaM varNaviSaye pravartate tathA nAmaviSaye'pi, tathA ca yatraikameva nAma vidyate tatra tadAditvatadantatvaprayuktaM kAryaM na prApnotIti tatrApyanena tadAditvAdika- 50 lpanA kriyate, yathA-" indre" [1. 2. 30.] ityasya "saptabhyA AdiH " [7 4 114 ] iti paribhASayA indrAdau zabde pare iti nyAsakArAdisammatavyAkhyApakSe 'gavendrayajJaH' ityAdAvindrayajJazabde pare evaM pravRttiH syAna tu kevale 'gavendra' ityAdAvindazabde pare iti tatrApi pravR 55 tyarthametanyAyAzrayaNena indrazabdamAtrasyendrazabdAditvAd bhavati gavendra ityasya siddhiH / etanyAyasyAdivat kAryAze jJApakaM tu "yasvare pAdaH padaNikyaghuTi" [ 2. 1. 102. ] iti sUtre NiparyudAsakaraNam, taddhi poH svarAditvena tatra padAdezo mA bhUdityarthameva kRtam, NezkAramAtrarUpatvenAsahAyatvAt [ anya- 60 syAbhAvAt ] svarAditvaM nAstyeveti tatra prAptireva neti tadvarjanaM vyarthaM kasminnapi tadAditvavyavahAraM tatprayuktakAryaM ca jJApayati / ekasminnapi tadantatvakalpanA varNaviSaye yathA - 'etA ' ityAdI, tathA hi- "nAmino guNo'kkiti" [4. 3. 1.] iti guNo nAmyantasya vidhIyamAno yathA 'ghetA, jetA' ityAdau 65 pUrvasya vidyamAnatvena nAmino'ntatvasya sattvAt svabhAvata eva bhavati tathA 'tA' ityAdau na prApnoti, tatra dhAtorikAra - mAtrarUpatyena nAmyantatvAbhAvAt sati cAnena nyAyena nAmyantatvAtideze guNo bhavatIti / nAmaviSaye ekasmi~stadantatvakalpanA yathA- 'sarvasmai' ityAdau, tathA hi- "sarvAdeH smaismAtau" [ 1. 4. 7. ] ityatra sarvAderiti padasya syAdyadhikArasthatvena, syAdinA ca nAma vinA'nupapadyamAnena "nAmnaH' iti padasthAkSepo bhavati, yena vinA yadanupapannaM tena tadAkSipyate iti nyAyAt, tacca vizeSyaM sarvAderiti ca vizeSaNam, tatazca "vizeSaNamantaH " [ 7. 4. 113. ] iti paribhASayA sarvAdya - 75 ntasya nAmna ityartha iti nyAsakAravyAkhyAnusAraM "parama sarvasmai " ityAdAveva smAyAdezaH prApnoti na tu 'sarvasmai' ityAdI pUrvasyAbhAvena sarvAdyantatvAbhAvAt anena nyAyena caikasminnapi sarvazabde sarvAdyantatyakAryasyAtidezAd bhavati smAyAdezaH / | *Adyantavadekasmin // 5 // 25 si0 - atraikazabdo'sahAyArthakaH, na tu saMkhyArthakaH, bahuSu satsvapi ekatvasya tanmadhyapatitatvena tasyAcyAvartakatvaM syAt etacca vivaraNe spaSTam / tathA cAsya nyAyasya ekasmin asahAye - AditvA'ntatvavyavahAraprayojakazUnye, Adyantavat AdizvAntazcAdyantau tayoH satorivetyarthe Adyantavaditi sapta30 yantAdivArthe yatiH [ 'vat' pratyayaH ], AdyantayoH satoryA STazo vyavahAro bhavati tAdRzo vyavahAraH, tannimittakaM kArya ca syAdityarthaH vastutastu vyavahArasyApi kAryArthatayA kAryamevAtidizyate na vyavahAra ityeva svIkartavyam / ayamAzayaH - satyanyasmin yasmAt pUrvaM nAsti paramasti sa 'AdiH' ityu35 cyate, satyanyasmin yasmAt paraM nAsti pUrvamasti so'nta ityucyate, tatazca anyasmin satyevAdyantavyavahArastannimittakaM kAryaM ca bhavati, asati cAnyasminnasahAye [ ekasmin ] Adya ntavyavahAro na prApta iti tannimittakAni kAryANi na sidhyantIti tadarthaM yataH kartavya ityayaM nyAyaH samAzrIyate, tathA nyAyasamu0 2 / 70
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / AruarAmARAMATIPAanaianRSIAAAAAAAAAAAAPronhram atrAMze jJApakaM tu "hiNorapciti vyo"| 4.3. 15.] iti | anityatvajJApakopanyAsaM vinA tAdRzarUpANAmasiddhayA tadanu-40 sUtreNa yatvavidhAnam , taddhi yantItyAdau "dhAtorivarNovarNasyeyuva rodhenAnityatvakalpanasyAyuktatvAt , bRhaduttyAdau 'ayAMcake' svare pratyaye" [2.1.50.] iti sUtreNa prAptasyeyo bAdha- | ityasyaivodAhRtatvAt , ekatraiva lakSye nityatyAnityatvayorubhayorAnArtham , anena ceyAdeza ivarNAntasya vidhIyate na ceNdhAtu- | zrayaNasyAnaucityAcca, yattu 'Iye' ityAdirUpANAM nirAkaraNA5 rivanta iti tasyAprAtyA "ivarNAderasve svare yavaralam" | bhAvena 'apratiSiddha saMmataM bhavati' iti nyAyAt teSAM sammatatva[1. 2. 21.] ityanenaiva yAdeze siddhe vyarthameva tat syAditye- mityuktaM, tadapi na, teSAM kvApi prasiddhatva eva tannirAsasyAvazyakatva- 45 kasminnapi tadantatvaM kalpayatIti iNdhAtorivarNAntatvaM bhavati, miti tadanirAsena teSAmanabhidhAnatvameva svIkAryam , pANinIye tatazceyAdezo mA bhUditi yavidhAnacAritArthyamiti // 5 // / | vyAkaraNe ca "Adyantavadekasmin" [ pA0 sU0 1. 1. 21.] iti sUtre'sya sUtrasyAvyApakatvena kevalamAdyantApadiSTakAryamAtra*Adyantavadekasmin // 5 // sAdhakatvena vyApaka vacanamAzritametatsthAne, taddhi 'vyapadezi10 ta0--atra ekasminnityatraikapadasya saMkhyAparatvena vyAkhyAnaM / vadekasmin' iti / tathA hi bhASyam "tatra vyapadezivadvacanam , 50 kaizcit kRtaM, tanna zobhanam-bahuSu satsvapi ekasya vidyamAnatvena / tatra vyapadezivadrAvo vaktavyaH, vyapadezivadekasmin kArya bhavatIti tatrApyekasminnevAdyantavadbhAvaH syAditi tanmAtre kAryaprasaktiH, vaktavyam, kiM prayojanam ? ekAco dve prathamArtham , vakSyati tathA ca sabhAsannayanazabde AkArasyAditve tasya 'du' saMjJA syA- | ekAco dve prathamasyeti bahuvrIhinirdeza iti, tasmin kriyamANe diti tatra bhava ityarthe "dorIyaH"[6. 3. 32.] itIyapratyayaH | ihaiva syAt 'papAca, papATha', 'iyAya, Ara' ityatra na syAt, 15 syAt / tathA daridrAdhAtorikArasyApyantatvaM syAditi tata ivA- vyapadezivadekasmin kArya bhavatIti siddhaM bhavati" iti / aya-55 ntalakSaNo'l pratyayaH syAt / kiJca Adyantavadityasya 'Adi- mAzayaH- Adyantavadekasmin' ityetAvatyukte hi yatrAditvavyavatvenAntatvena ca prakalpya' iti vyAkhyAnamAdivat antadi- hAro'ntatvavyavahAro mukhyo na prApnoti tana tadvayavahAranimittakatyarthakaM prathamAntAd vatpratyaya ityAzayakaM pratibhAti, tadapi na ! kArya syAdityeva labhyate / yatraikasmin samudAyavyavahAranibandhanaM sAdhu-ekasminnityasya saptamyantasyopameyatvena upamAnabhUtAdapi kAryamiSTaM tanna syAt , yathA "Adyo'za ekakharaH" [4. 1. 20 tasyA evaM vibhaktaraucityAdupamAnopameyayoH samAna vibhaktitvasya | 2.1 ityanena anekavarasya dhAtorekasvarasyAMzasya dvitvaM vidhI-60 sarvasammatatvAt , bhinna vibhaktikatve copamAnopameyabhAvo na L, bhinnAvabhAktakatva cApamAnApamayabhAvA na / yate, tatra ekasvarazabde bahuvrIhiH, anyathA svaramAtrasyaiva dvitvaM syAt , spaSTaM cedaM sarvam "Adyantavadekasmin" [pA0 1. 1. ! syAt, na tu svaraviziSTasyAMzasya, tathA ca ekaH kharo yatretyarthe'nya21.] iti sUtre kaiyaTe, tathA hi-ekazabdo'sahAyavAcI, na padArthasya samudAyasyAvazyakatvena 'iyAya, Ara' ityAdau dvitvaM na saMkhyAvAcI. bahuSvapi vyavasthitaikatvasaMkhyAstIti kimekasmi- sthAt, tatra dhAtoH svaramAtrarUpatvAt , na ca sa vyavahAraH OM nityanena kRtaM syAt ?, ekasmijityupameye saptamInirdezAt [ekasvaratvavyavahAraH] prakRtena nyAyena prApta iti tadartha vyapa-65 Adyantavaditi saptamyantAd vatirvijJAyate, yathA mathurAvat | dezivadekasminniti vaktavyam / evaM pratyayAvayave pratyayasvapATaliputre prAkAra iti / dvayohyupamAnopameyayorAdhArAdheyabhAva- vyavahArasya pratyaye'pi pratyayAvayavatvavyavahArAzca tatra tatrAvazyasambandhabodhanAya vAkyaM prayujyate, yadi ca tayobhinnavibhakti- | kasya siddhyarthamapIdaM vaktavyam / asya cAyamarthaH-nimittasadbhAvA katvaM syAt tadopamAnopameyabhAva eva na gamyeteti / vyAkhyAtaM | mukhyo vyapadezo yasyAsti sa vyapadezI, yastu vyapadezahetva30 cedaM pUrvoktAzayaparatvenoDyote nAgezena / tathA cAdyantayoH bhAvAdavidyamAnavyapadezaH sa tena tulyaM vartate kArya pratIti vyapa-70 satorivetyAdyantavat ityarthaH / atra matupratyayAntatvena dhyAkhyA- dezivadbhavatItyucyate / atra ca na jJApakAdyapekSetyapi "avanamapi na manoharam , asyAtidezazAstratvenevArthasyaiva vateyukta- | canAlokavijJAnAt siddham" iti vArtikenoktaM tatraiva bhASye, tvAt , matvarthIyamatupratyayAntamAsthAya AdyantayoH satoriva tacca bahubhidRSTAntaH prasAdhitam / tatrAya niSkarSaH----yathA bahuSu kArya mantavyamiti ivArthatvena vyAkhyAnaM ca kathaM saGgaccheta?, putreSu satsu 'ayaM me jyeSThaH, ayaM me madhyamaH, ayaM me kaniSThaH' 35 tathA ca pUrvAparaviruddhamivedaM syAt / asya ca nyAyasya loka- / ityetadupapanna bhavati, tathaikasminnapi 'ayameva jyeSThaH kaniSTho75 siddhatvameveti nAtra jJApakApekSA tathApi abhyumcayAya jJApakamapyu- | madhyamo vA' iti vyavahAraH kriyata eva / yathA vA panyastam, lokasiddhatvaM cAsyAne pratipAdayiSyate / Adivadvaya- bahukRtvo'pi prasUtA prathamaputreNa kAciddhanyate, tathA yA'pyane padezAMze'sya nyAyasyAnityatvamapi kaizciduktam , tatphalaM ca 'Iye, | prasoSyate sA'pi kAcit pUrvotpannena putreNa hanyata iti IyAve ityAdirUpasiddhiriti kathitam, tadapi na manoharam, tatra prathamagaNa hateti mukhyaH prayogaH, kintu yA nApi
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / | www.www prasUtA nApi prasoSyate sA'pi kukSisthena garbheNa hatA satI / 'bhA' zabdAkArasya nAditvamasahAyatvAbhAvAt, atidizyamAprathamagarbheNa hatetyucyate, tatra tasyA eva garbhAntaradhAraNayogya-nasabhA sannayana nirUpitAditvadharmavatsabhAsamabhivyAhRtatvena tadasatA'dhyavasAyena bhAvigarbhApekSayA prathamagarbheNa hateti vyapadezaH ; mabhivyAhRtatvAbhAvAt, na vA sabhAsannayanazabde 'du'tvAtidezaH, khyantareSu vA bahuputratve sati Adyagarbhasya prathamavyapadezadarzanAt / atidizyamAnadutvadharmavadbhAsannayana zabdaghaTakatvena dvitIyavizeSa5 tathAvidhasya prathamagarbhavyapadezaH, garbhapadamatrApatyavAci / yathA vA NAbhAvAt, na vA Asannayanazabde nAmatvAtidezaH, atidizya- 45 kadApi pUrvamanAgato'gre 'pyanAjigamiSuH kathayati idaM me prathama-: mAnanAmatvadharmavatsabhA sannayanaghaTakatvena vizeSyAMzAbhAvAt / mAgamanamiti, tatrAnyasambandhiSu bahuSvAgamaneSvAdyasyAgamanasya yadyapi sabhAsannayanazabde dutvAdidezAbhAvAyaikasyApi vizeSaNasya prathamatvAdekasminnapyAgamane prathamatvavyavahAraH, tathA Ayanta-zakatvaM tathApi tattaddharmAtidezabhedena zitrayasyApi sAphalyam / hIne'pi atatvAditvavyavahAraH, anyasminnasatyapi ekasvaravattva evaM daridrAzabdaghaTakekAre na daridrAnirUpitAntatvam, na vA 10 vyavahArAdizca lokasa eva siddha iti nAtra jJApakApekSeti / evaM darizabde dhAtutvam, na vA daridrAzabde ivarNAntatvam asahA- 50 ca lokasiddhenAnena nyAyenegdhAtoH ivarNAntatve siddhe iyAdezena yatvAbhAvAt / evaM prakArAH pariSkArA vistArabhayAnna bhAvyamiti tadbAdhanArthaM "hiNoradhviti vyau" [ 4. 3. 15. ] pradarzitAH / nAmaviSaye'ntavadbhAva syodAharaNaM yaduktaM 'sarvasmai ' iti yatvavidhAnamapi sArthakam / kazcittu nAsti pUrvo yasmAt iti tasyAyamAzayaH-- " ata AH syAdau" [1. 4. 1.] sa AdiH nAsti paro yasmAt so'nta ityAdyantalakSaNaM vidhAyaka ! iti sUtrasthaM 'syAdI' iti padaM pAdasamApti yAvadanu15 sminnapi tasya [ Aditvasya antatvasya ca ] sambhavena nAyaM / varttate, syAdipratyayazca nAma vinA'nupapanna iti tena 'nAmnaH' 55 nyAya Avazyaka ityAha / bhASyakArastu anyasmin satyaivA - iti padamapyAkSipyate, tatazva "sarvAdeH smai-smAtau" disvAdivyavahArasya lokato lAbhAd vacanamArabdhavyamevetyAha / [ 14. 7. ] iti sUtre sarvAderiti nAmra iti ca yadyapi pUrvopadarzitarItyA laukikena vyapadezivadbhAvenai kasminnapi padadvayamupasthitam tayozca padayoH saMbhavati sAmAnAdhikaraNye AdyantavyavahAraH siddha eva, tathApi gauNatvAt tasya vyavahArasya | vaiyadhikaraNyamanyAyyamiti nyAyeneha vaiyadhikaraNyAsaMbhavena ca 20 gauNa mukhyanyAyAnusAraM tatra kAryeNa na bhavitavyamiti kasyacit sAmAnAdhikaraNyenaivAnvayaH / tathA ca sarvAderiti padaM vizeSaNa - 60 sandehaH syAditi taM prati vacanasyAvazyakatvameveti tAtparyam // meva nAmApekSayA vyApyavRttitvAditi "vizeSaNamantaH" [ 7. atra navyA antatvAditvAsahAyatvAdInyevaM pariSkurvanti - 4 113. ] iti paribhASayA sarvAdyantAnnAmnaH parayorTeDasyoH antatvaM yatkiJcidviziSTatvam, vaiziSTyaM svaghaTakatva-svaghaTakavarNa- | sarvAyantanAmasambandhinorvA De-usyoH smai-smAtAvAdezAvityartho prAgabhAvAdhikaraNakSaNAvRttitvobhayasambandhena / AditvaM yatki labhyate, tatazca 'paramasarvasmai' ityAdyeva mukhyamudAharaNam, 25 vidviziSTatvam, vaiziSTyaM ca svaghaTakatva - svaghaTakavarNadhvasAdhikaraNa- sarvasmai ityatra sarvAdhantatvAbhAvAnna prApnotItyetannayAyApekSeti 165 kSaNAvRttitvaitadubhayasambandhena / evaM madhyamatvaM ca svaghaTakatva - pANinIyatantre ca vyapadezivadbhAvo'prAtipadikena* ityetanyAsvaghaTakavarNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitva-svaghaTakavarNacaM sAdhika- yApavAdabhUto nyAyaH paThyate, tathA ca nAmaviSaye nAyaM nyAyaH raNakSaNavRttitvaitatritayasambandhena yatkiJcidviziSTatvam / ' yathA- pravartate, 'sarvasmai' ityAdau ca na doSaH, sarvAdeH sarvanAmasaMjJA rAmazabde'kArasyAntatvaM, tatra svaM - samudAya H 'rAma'rUpaH, tadvizi- vidhIyate, jJApakena ca sarvAdyantasyApi saMjJA bhavatItyubhayoH 30 chrutvamakAre svaghaTitatvena [samudAyAntargatatvena ], svaghaTakavarNAnAM / kArya siddhayatIti / evamAdivadbhAvo'pi nAmaviSaye na bhavati 70 rephAdInAM yaH prAgabhAvAdhikaraNakSaNaH, tatrAvRttitvena ca siddham / "indre" [1.2 30] iti sUtrasthAnIyasya " indre ca" evaM tatraiva zabde rephamyAditvamapi tasyApi tatsamudAya viziSTatvAt [pA0 sU0 6. 1. 124 ] iti sUtrasyendra zabdAvayave svare vaiziSTayaniyAmakayoH svaghaTakatvasva ghaTakavarNadhvasAdhikaraNakSaNA- pare pravRttirityA zrIyata iti yathA 'indrayajJaH' iti zabde pare vRttitvasambandhayoH sattvAt, asti hi samudAye rephaghaTitatvam pravartate tathendrazabde pare'pIti na kA'pyanupapattiH, svamate ca 35 rephe nya samudAyaghaTakAkArAdivarNadhvaM sAdhikara NakSaNAvRttim / eva-nyAsakAravyAkhyAmanusRtya 'indrAdau zabde pare ityarthamAzritya 75 mAkArAdau madhyamatvaJca samudAyasyAkArAdighaTitatvAt, svaghaTanAmaviSaye AdivadbhAvodAharaNatayA tadvacAkhyAtam / vastutastukAntimavarNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitvasya svaghaTakarephadhvaMsAdhi | "saptamyA Adi:" [ 7. 4. 114.] iti paribhASA'pi karaNakSaNavRttitvasya ca sattvAt / asahAyatvaM ca - atidizyamA / varNaviSaye eva pravartate, na nAmaviSaye ityetatsUtrasthavRttipranyenAnudharmavadasamabhivyAhRtatve sati atidizyamAnadharmavadaghaTakatve mIyate, tathAhi tatra "in bI- khare luk" [ 14.79 ] 40 sati atidizyamAnadharmavadaghaTitatvam / tena ' sabhAsannayana' zabde | "yuktopAntyasya ziti khare" [ 4. 3. 14. ] "uta aurviti 80 11
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / vyaane'ddheH" 4.3. 59.7 ityAdisUtrANAM varNaviSayANAmevo | mayaM nyAyaH paThyate / anena ca nyAyena tatra-anukaraNe, prakRti-40 dAhRtatvam , yuktaM caitat svare vyaJjane vA pare vidhIyamAnaM kArya | vattvam-anukAryadharmavattvam , atidizyate / atidezasthale yadyapi tanmAtre satyeva pravarttata, nAdhike-yathA 'aghuTsyAdau svare pare / atidizyamAnadharmaviruddhasvAzrayadharmaprayuktakAryAbhAva iti khabhAvavidhIyamAnaM kArya svaramAtrarUpe syAdAveva syAt, nASike iti siddham, tathApi anenAtidizyamAnadharmaviruddhasvAzrayakArya na tatra tadAdau pravRttyarthamidamArabdham , "indre" [1. 2. 30.] vinivatyete dharmigrAhakamAnAt / "parivyavAt kriyaH" [3.3. ityAdau ca indrayajJazabde'pi pare pravRttau bAdhakAbhAvaH, tatrA'pI- 28.] iti hi nyAyasyAsya grAhaka mAnam , tara kriyaH' iti 45 ndrazabdasya sattvAt , nahi tatra vizeSyaM kiJcidati yena tadanta nirdezasyAtidizyamAnadharmadhAtutvaviruddhasvAzrayadharmadhAtubhinnatvanividhiprasaktiriti tadantavidhyapavAdabhUtAyA asyAH paribhASAyAH | mittakanAmatvanimittakasyAdyutpattirUpakAryAbhAve'nupapadyamAnatvena pravRttarayogyatvAt *utsargasamAnadezA apavAdA* iti nyAyAt / etadatidizyamAnadharmaviruddhakAryasyApi sattvamabhyanujJAyate / spaSTa 10 pANinIye ca "saptamyA AdiH" [7. 1. 114.] iti caitat / "kSiyo dIrghAt" { pA0 sU0 8. 2. 46.] iti sUtre paribhASAsthAne spaSTameva "yasmin vidhistadAdAklagrahaNe" iti mahAbhASye, tena hi sUtreNa dIrdhIbhUtAt kSiyaH [kSi-dhAtoH 150 paThyate, taza ca alpadasya tatra varNamAtrArthatayA varNagrahaNamAtrameva parasya ktayostasya natvaM vidhIyate, tatra ca yathA "kSeH kSI cAtadviSaya iti spaSTam // 5 // 'dhyArthe" [ 4.2. 74.] iti sUtre hrasvAtparasya natvavyAvRttyarthama 'abhyArthe' iti paThyate tathA dIrghAditi paThyate, tasya prayojana*prakRtivadanukaraNam // 6 // kathanAvasare 'kSiya' iti nirdezasyAnupapadyamAnatvamutthApya ittha15 sio-prakRtiH-anukArya zabdasvarUpam , anukaraNaM muktam-"nAtra nirdezaH pramANaM zakyaM kartum , yathaiva yatrAprAptA 55 svavRttyAnupUrvyavacchinnaviSayatAprayojakam, tat prakRtivat vibhaktiH, eva miyA iyA] dezo'pi, nAtrAprAptA vibhaktiH, anukAryavRttidharmavadbhavatIti nyAyArthaH; tathA cAnukArye ye dharmA siddhA vibhaktiH prAtipadikAditi [nAmatvena vibhaktiH siddhati dhAtutvAdayaste'nukaraNe'santo'pyatidizyanta iti tanimitta bhAvaH ] kathaM prAtipadika nAma saMjJA, arthavat prAtipadikamiti / kAni [prakRtimuddizya vihitAni] kAryANi tatra kAryANItyarthaH / nanu cAdhAturiti pratiSedhaH prApnoti, naiSa dhAtuH, dhAtoreSo'nukara20 tathA ca "parivyavAt kriyaH" [3. 3. 37.] ityatra dhAtva Nam ; yadyanukaraNamiyAdezo na prApnoti, prakRtivadanukaraNaM bhava-60 nukaraNasya 'kI' ityasya dhAtuvadbhAvAt dhAtukArya tatra bhavatIti tItIyAdezo bhaviSyati; yadi prakRtivadanukaraNaM bhavatItyucyate, "saMyogAt" [2.1.53.] itIyAdezaH sidhyati, vatkara svAdyutpattirna prApnoti; evaM tAtidezikAnAM svAzrayApyapi na NAzca sarvathA dhAtutvAbhAvena dhAtutvanibandhanAstyAdayo na ! nivartante, ++ ++ +!" etena ca prakRtikAryasya khAzrayabhavanti, kintu syAdaya eva; kiJca tata eva kAraNAdasya nAma kAryasya ca tatra sattvamanujJAtam / tathA ca prakRtikAryamiyAdezaH 25 svamapi, anyathA adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma" [1.1. khAzrayakArya nAmatvanimattakasvAdyutpattirityubhayaM bhavati / ante 65 27.] iti nAmasaMjJAvidhAyake sUtre dhAtoH paryudastatvena nAma cAsya nyAyasyAnityatvamapi dhvanitam , tathAhi--athApyetannAstisaMjJA'pi durlabhA syAt / atra ca jJApakaM "kriyaH' iti nirdeza prakRtivadanukaraNaM bhavatIti, evamapi na doSaH, dhAtorajAdau nameva, etanyAyAbhAve ca tAdRzAnirdezasyAsaMgatatvameva syAt , yadrUpaM tadanukriyata iti| asyAzaya itthaM pradarzitaH kaiyaTenaetannirdezAdeva ca yatkiJcitkAryAya prakRtivadbhAvo bhavati 30 yatkiJcitkAryAya netyapi jJAyate, tathAhi-tatraiveyAdezAya prakR ihA'nukartA kadAcit sAmAnyamanukaroti kadAcid vizeSam , tivadbhAvo bhavati, nAmatvAya na bhavati / tathA cAsya nyAya tatra yadA sAmAnyamanukriyate tadA vizeSanibandhanasya kAryasya 70 syAsthiratvaM spaSTameva, ata eva "tadaH seH svare pAdArthA" sAmAnye'bhAvAt prakRtAvadRSTatvAdanukaraNe'pyabhAvaH; yadA tu [1.3.45.] iti sUtre 'tad' zabdasya sarvAditvAbhAve tasya / vizeSo'nukriyate, tadA tanibandhana kAryamanukaraNe pravartate / tatra sarvAdisvanimittakaM kArya tadantargaNabhUtatyadAditvanimittakaM ca yadA dhAtvadhAtusAmAnya kSimAtramanukriyate tadA iyo'prApti35 kAryaM na bhavati, anyathA anena nyAyena prakRtivattvAtideze riti cikSiyaturityAdau kRteyaGAdezasyedamanukaraNamiti / ayaM tasmAditi nirdezaH syAditi // 6 // bhAvaH-yadi nAmatvadhAtutvAdivizeSaM manasi nidhAyAnukriyate 75 kazcicchabdastahi tatra tadvizeSakRtaM kAryamapi syAdeva; yadi ca na ___*prakRtivadanukaraNam // 6 // vizeSo'nukriyate'pi tu zabdatvena sAmAnyadharmeNAnukriyate tadA ta0-arthabhedAt loke'nukAryAnukaraNayobhinnatayaiva pratIteH / tatra vizeSanimitta kArya na bhavatIti lakSya zAstre'nukaraNe'nukAryoddezyakakAryArthamavazyaM yatnaH kartavyaH, tadartha- / svata eva lAbhena nAsya nyAyasyAvazyakatvam / syAdvAdabaleno mommmmm tivadanukaraNam pratIteH / tatra vizeSa nAsya nyAyasyAvazya
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 13 bhayoH pakSayozca saMbhava eva, ayamevArthaH kazcit zabdArthAnukaraNaM bhavati, tatrA'pyanena nyAyena 'jara' ityasya jarAvAtidezAt / 40 zabdAnukaraNaM celyanukaraNasya daividhyamAzritya saadhitH| tadA-ekadezapadaM copalakSaNaM bhUyo'vayavavikArAbhAvasya, tathA ca zayazca-yatrAnukAryA-'nukaraNayorbhedavivakSA tatra zabdaH prakaraNAda-yAvatA'vayavacikAreNa tattvaM na vihanyate tAvadavayavavikAre nukAryo'rthoM yasya tat zabdArtham, tacca tadanukaraNamiti zabdA- | satyapi naanytvmityrthH| tena yathA pra-nipUrvasya hanteH ke 5rthAnukaraNam ; yatra tu tayorbhedavivakSA tatrAnukAryarUpasyArthasyAnu- | "yami-rami0" [4. 2. 55.] iti sUtreNa nalope sati karaNasvarUpe evAntarhitatvAt zabda evAnukaraNamiti zabdAnu- praNihata iti rUpametanyAyavalena tatra hanurUpatvasyAtidezAd 45 karaNam / tathA ca zabdArthAnukaraNasthale prakRtikArya bhaviSyati, bhavati, tathA praNitantItyAdau "gama-hana-jana." [1. 2.44.] na zabdAnukaraNasthala iti // 6 // ityallope "hano ho naH" [2. 1. 112.] iti prAdeze kRte'pi hanurUpatvAtidezAt "nemAdApata0" [2. 3. 89.] tmnnyvt*||7|| | iti nenoM NatvaM bhavatyeva / na ca dhAtUpasargayoH kAryamantaraGgamiti 10 sika- "devau' ityAdau vibhaktyA saha sandhikArye kRte | nyAyena pUrvameva nerNatve kRte pazcAtsAdhanayoge nAnAsya nyAya-50 "tadantaM padam" [1.1.20.1 iti padatvaM na prApnoti, | syAvasara iti vAcyam , "NaSamasat pare0" [2.1.60.1 "pratyayaH prakRtyAdeH0" [7. 4. 115.1 iti paribhASayA iti vacanAt pare syAdividhau ca kartavye NatvazAstrasyAprakRtereva tadantatvaM yuktamiti prakRteriha vikRtatvAt tasya prakRti sattvenApravRtteH / yatra cArdhaM tadadhikaM vA vikRtaM tatra jAtisvenAzrayitumazakyatvAt, atastatra padatvasiddhyartha nyAyamAha- vyaJjakabhUyo'vayavadarzanAbhAvena tattvApratIto nAsya nyAyasya 15 ekadezavikRtamiti-ekadezaH samudAyasyAvayavaH kazcida prasaGga stantra tu sthAnivadbhAvenaiva nirvAhaH / ayaM ca nyAyaH55 vikRto yasmin tadekadezavikRtam, yaniSThavikArapratiyogI "sakhyurito'zAvat" [1.4.83.] iti sUtre 'ita' ityanena ekadeza iti yAvat , yathA 'devI' ityatra syAdiH 'au' iti jJApyate, taddhi sakhIzabdakhetvaniSedhArtham, etanyAyAbhAve ca tadahitA prakRtizca 'deva' iti, tatra caikadezo bikRtaH-vikAreNa sakhIzabdasya dIrghatvenaitvaprAptireva neti taniSedhArthasya tasya sambaddhaH, tatra deviti vakArAntaniSThavikArapratiyogI devetyakA vaiyarthya spaSTameveti tadyartha sanyAyamimaM jJApayati / vastutastu 20 rAntasyaikadezo'kAraH, tathA ca yadekadezavikRtaH, arthAt yadeka- | nAtra nyAye jJApakApekSA asya lokasiddhatvAt , bhavati 60 dezapratiyogikavikAraviziSTo yo bhavati sa tato'nyo na hi loke cchinnapucche zuni zvatvavyavahAraH svabhAvata eva, bhavatItyarthaH / tathA ca devazabdaikadezAkArapratiyogikavikAra-tathaikadezavikRte'pi tattvavyavahAro bhaviSyatyeva, evaM ca viziSTo deviti vAntaH so'kArAntAdanyo na bhavatIti tatra lokasiddhenAnena nyAyena sakhIzabdasyApi sakhizabdatvena prakRtitvaM sidhyati / na ca * bhUtapUrvakastadupacAraH * ityanena ! grahaNaM syAditi 'ita' ityasya sArthakyaM spaSTameva / lakSyA25 siddhiriti nAtraitanyAyAvazyakateti vAcyam , tena nyAyena nurodhAcca kvacidasyAnAzrayaNamapi bhavati, sUcitaM caitat 65 samudAyavRttidharmasya-dhAtutvAdeH sAmpratikAbhAve sati bhUtapUrva "saMkhyA'hardivA." [5. 1. 102.] iti' sUtre lipIsyA'pi grahaNena tadupacArapravartakatvAt , etaccAnyatra vivecayi- libyorubhayorgrahaNena, tena 'abhIyAt' ityatra abhItyupasargasya pyate / na ca 'ananyavat' ityanenAnyasAdRzyaM niSidhyate, na / 'IyAt' ityanena saMdhau jAte "AziSINaH"[ 4.3. 107.1 tvanyatvamiti tatrAnyatvaM syAdeveti vAcyam , yato'nyasAdRzya- iti hrasvo na bhavati, anyathA 'abhU-IyAt' ityekadeza30 syApi niSedhe'nyatvAbhAvaH sutarAmegha sidhyati, ata eva ! vikRte 'am' zabde ekadeza vikRtatvenopasargatvamAdAya 70 vikratAdapyarthabodhaH sidhyati, anyathA shkttaavcchedikaayaa| tatpravRttiH syAdAta // 7 // dakArottarAkArottaravakArottarAkArarUpAyA AnupUrtyA ajJAnAt *ekadezavikRtamananyavat // 7 // tato bodho na syAt / atra "vAtA-'tIsAra-pizAcAt ta0-atra kecid vikRtapadaM visadRzaparaM vyAcakhyuH, tathA kazvAntaH" [7. 2. 61.] iti sUtre 'atIsAra'zabdasya | ca teSAM vyAkhyAnam-ekasmin pradeze vaisadRzyenAnyatvaM na gaNyata 35 kRtopasargadIrghasya grahaNe'pyakRtadIrghasyApi 'atisAra'zabdasya ityAdi / tatrAma vicAraH sphurati-vikRtapadaM kathaM visadRzamityarthaM 75 grahaNAt tatrApi 'atisArakI iti rUpaM bhavatIti kecit / / bodhayet ? kiceha visadRzatvaM khAbhAvikaM gRhyate vikArakRtaM vA? vastutastu-jarAzabdasya yathA TAvibhaktau 'jarasA' iti rUpaM nAdyaH-tathA sati 'sakRta , zakRt' ityAdirUpANAMkhAbhAvikaikadeza"jarAyA jaras vA" [2. 1.3.] iti jarasAdeze kRte visadRzAnAmanyatvaM na syAt ; vikArakRtamiti cet ? tarhi vikAbhavati tathA nirjarazabdasyApi TAvibhaktI 'nirjarasA' iti rUpaM / rApanamityartha vihAya visadRzamityarthakaraNe kiM mUlam ?, yaccoktam
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / | 'nanu vikRtamiti zabdasya vikArApannamiti vyAkhyA prAktanyAM sAlvasalvayorubhayo rASTravAcitvena sAlvazabdaviSaye yo'yaM niyamaH nyAyavRttAvasti saiva yuSmAkamapyatra kartuM yuktA, tat kathaM vaisa- pradarzitaH sa yadi sahavazabdaviSaye na syAt tarhi tasmAdeva zabdAdRzyenetyUce, ucyate-vikArApannamiti vyAkhyAne bhUtapUrva kanyAyena danyatrA'rthe sAlvakaprayogasyApyApattau vRthAyaM prayAsaH syAditi prakRtanyAyaviSayasya sarvathA'pahArAt prakRtanyAyo nirviSaya eva sUtrasArthakyAya satvazabdaviSaye'pyayaM vibhAgaH svIkArya iti, tathA 5 syAt' ityAdi, tadapi na manoramam-kiM vyAkhyAbhedena lakSyaca nAyaM sAmAnyato'sya nyAyasya viSayaH, kintu sUtrArambha- 45 mapi bhidyate ? uta lakSaNamAtram ? nAdyaH - lakSyasya lakSaNAnanu- sAmarthyalabdha iti nAnenAnyatrairvaviSaye tatpravRttiH zakyA kartuM sAritvAt, lakSyANi pUrvasthitAnyanusRtyaiva hi lakSaNAni kriyante dIrghocAraNavaiyarthyApAtAt / kiJca kacchAdiSvapi sAlvazabda sarvaiH, nahi pUrva lakSaNaM tato lakSyamiti, tatazcAsya nyAyasya yatra eva paThyate iti satvazabdasya rASTravAcitvamapi sandigdhameveti vAstaviko viSayo nirjara zabdAdigata 'jara' zabdAdistatra kiM bhava- yadi kenacit tasyApi rASTravAcitvaM bhrAntyA pratipannaM syAt tahIM 10 drItyA bhUtapUrvakanyAyasya nAvatAraH ? asti cet kimanena tatrApyayaM vibhAgo jJeya ityetAvanmAtrameva prakRtavRttigranthasyAbhi - 50 vyAkhyAnena kRtaM syAt / kiJca atisAra kItyasya prakRtanyAyasyA - matamityAstheyamityalamatraviSaye bahuprapaJcitena / vikRtAvayavanisAdhAraNodAharaNatvaM yaduktaM tadapi na zobhanam atra vikArakRta-bandhanakArye tu nAyaM nyAyaH pravarttate, chinnapucche zuni pucchavattvameva vaisadRzyaM grAhyamiti pUrvamupapAditatvena 'atisAra' zabde | vyavahAravad vikRtAvayavavyavahArasya durupapAdatvAt, ayamAzayaHvikArakRtaM vaisadRzyaM nAsti, nahi dIrghasya pUrvaM sthitasya hakho | ekadezavikRtasyAnanyatvaM tatraiva bhavati yatra tasya vikRtAvayavasyo15 vidhIyate kintu hasvasyaiva dIrgho vidhIyate pAkSika:, iti sUtre ddezyatvena grahaNaM na syAt, nahi chinnapucchasya zunaH zvatvavat puccha- 55 hasvagrahaNe sati dIrghe vikArakRta vairAdRzye satyapi tasya grahaNamanena | vattvamapi kaizcid vyavahriyate / tena rAjakIyamityAdau rAjJo nyAyena kalpayituM zakyate, prakRte tu "vAtAtIsArapizAcAt | nakArasya kakArAdeze sati nAntatvAbhAvAt "ano'sya " kazcAntaH" [ 7. 2. 61.] iti sUtre dIrgha evAtIsArazabde | [ 2.1.109. ] ityakAralopo na / evamataparimANagrahaNe'pi paThyate, tathA ca nAtrAnena nyAyena 'abhisAra' zabdasya grahaNa- nAyaM nyAya: pravartate, aktaparimANaM ca paricchinna parimANam, 20 mucitam tathA sati hi tasya grahaNasyeSTatve hrasvameva sUtre paThet / tena saMkhyAtvavyApyadharmAnayane parimANatvavyApyadharmAnayane taddha- 60 dIrghasyAnena nyAyena grahItuM zakyatayA mAtrAlAghavAt, na ca TitadharmAnayane ca nAsya pravRttiH tena zatatva-zatamudrAghaTitamaJjatathA paThitamiti tasya grahaNaM nAbhimataM sUtrakRtAmityanumIyate / SAtvazeTakaravazeTa kaparimitadhAnyaghaTitamaJjUSAtvayozca nAtidezaH, vRttAvapi tadanudAharaNAt, ata eva " vivadhavIvadhAdvA" [ 6. / tatrApi pUrvoktA chinnapucche zuni pucchAttvavyavahArAbhAvamUlikA 4. 25.] iti sUtre ubhayoreva grahaNaM kRtaM dRzyate, anyathaika- | yuktireva mAnam / dhvanitaM cedaM "yena vidhistadantasya " [ pA0 sU0 25 taragrahaNenAnena nyAyenobhayorapi grahaNe siddhe ubhayorgrahaNamanarthakaM / 1.1.72. ] iti sUtre bhASyakaiyaTayoH, tathA hi-'aka' sahitAnAM 65 syAt yadyapi tatrApi vivadhazabdasyaiva grahaNe kRte'nena nyAyena sarvAdizabdAnAM sarvanAmAdisaMjJAzAstre grahaNaM kRrtavyamiti vicAra vIvadhazabdasyApi grahaNaM zakyate kartumiti vyarthamevobhayorgrahaNaM praghaTTake - " tadekadezavijJAnAd vA siddham " tadekadezavijJAnAd tathApi tadapi vaikalpikarUpayoH zabdAntaratvamevetyasya vinigama vA siddhametat, tadekadezabhUtastadrahaNena gRhyate, tadyathA - gaGgA, kam / tathA ca 'atisArakI' iti nAsyodAharaNamiti yuktamutpa- yamunA, devadatteti / anekA nadI gaGgAM yamunAM ca praviSTA gaGgA30 zyAmaH / evamanityatvaphalapradarzanAvasare yaduktaM taireva - " tatazca | yamunA grahaNena gRhyate, tathA devadattAstho garbho devadattAgrahaNena 70 yathA sUrasya marttAdibhyo yaH" [ 7. 2. 159 ] iti svArthike gRhyate, viSama upanyAsaH iha kecicchadA aktaparimANAnApratyaye sUrya iti syAt tathA zUrasya sUrya iti na syAt" iti marthAnAM vAcakA bhavanti, ya ete saMkhyA zabdAH parimANazabdAca, tadapi na manoramamiti pratibhAti, sUra-zUrazabdayoH sUryArthatve paJca, sapta ityekenApyapAye na bhavanti, 'droNaH, khArI, ADhakam' satyapyubhayorbhinnaprakRtikatayA vikArakRtavai sadRzyAbhAvAt paraspara- | iti naivAdhike bhavanti na nyUne, kecid yAvadeva tad bhavati tAva35 grahaNaprasasyAnena nyAyenopapAdayitumazakyatvAt / yattu "sA- | devAhuH, ya ete jAtizabdA guNazabdAzca tailaM ghRtamiti / 75 khAryAmapi bhavanti, droNe'pi, zuklo nIlaH kRSNa iti, himavatyApi bhavativaTakaNikAmAtre'pi dravye / imAzcApi saMjJAH [ sarvanAmavyayAdisaMjJAH ] aktaparimANAnAmarthAnAM kriyante, tAH kenAdhikasya syuriti / " evaM ca paricchinnaparimANagrahaNe naikadezavikRtanyAyasya pravRttiriti bhASyatAtparyamiti nAgezena spaSTamuktaM 80 | lvAd goyavAgvapattau" [ 6. 3. 54 ] ityatraikadezavikRtasyAnanyatvAt satvazabdo'pi prAya ityuktam iti granthenaitAdRzaviSaye prakRtanyAyapravRttiriti sUcitaM, tadapi na cAru sAlvAditi sUtravRttau sAlvazabdaviSaye niyamaM pradarzya 'ayaM ca vibhAgaH 40 satvazabdasyAdorapi vijJeyaH' ityetaduktam, tasyAyamAzayaH - | 14 !
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / - tatraivohayote / nanvevametanyAyasvIkAre "sthAnIvAvArNavidhau",. 4.33.] iti sUtrasthaM bahuvacanaM jJApakaM bodhyam , 40 7.4.109.] iti sthAnivadvidhAyakaparibhASAsUtrasya vaiyarthya- | taddhi 'aSTAnAm' ityatra paratvAt "vA'STana AH syAdau" meva, anenaivAdezarUpavikAre satyapi sthAnibuddhayA kAryasya saMbha-[1. 4. 53.] ityAtve kRte nAntatvAbhAvAt bhUtapUrvanAntavAditi cet ? na-yatra tvadhaM tadadhikaM vA vikRtaM tatra jAti- ' tvamAdAyApi saMkhyAvAcizabdAdAmo nAmbhAvArtha kRtam , asya 5 vyaJjakabhUyo'vayavadarzanAbhAvena tattvApratItau kAryasidyartha vikRta-nyAyasya ca jAgarUkatve bahuvacanaM vinApi bhUtapUrvopacAre siddhe varNarUpAvayavatvapratItyartha ca tasyAvazyakatvAt / ayabhAzayaH tadvaiyarthaM spaSTameva, tathA ca tena bahuvacananirdezenAsya nyAyasya 45 yatrArgha tadadhikaM vA vikRtaM tatrAya nyAyo na pravartata ityupapAdi kvacidaudAsInyamayItyanumIyata iti // 8 // tatvena tAdRzasthale varNabhinnavikRtAvayavatvapratItiranena nyAyena kartu na zakyata iti tadartha "sthAnIvA." [ 7.4.109 } ityAdisUtra- *bhUtapUrvakastadupacAra* // 8 // 10 mAvazyakam / *bhUtapUrvakastadupacAraH* iti nyAyazca yatrAsya ta yattvasya nyAyasya praNyavadhIdityatra NatvasiddhiH phalanyAyasya "sthAnIvA." [7. 4. 109.] iti sUtrasya ca na : mityuktaM, tanna zobhanam, tatra "sthAnIvAvarNavidhau" [7.4. pravRttistatra pravartata iti sarveSAM viSayavibhAgo jJeyaH // 7 // 109.] ityanena sthAnivadbhAvenaiva gtaarthtvaadetcyaayaanvsraat| 50 na ca sthAnIveti paribhASAdvayamasyaiva nyAyasya prapaJca iti na *bhUtapUrvakastadupacAra:* // 8 // tayA'syAnyathAsiddhiriti vAcyam , agre'sya viSayasya vivecayisi0-pUrva bhUto bhUtapUrvaH, sa iveti bhUtapUrvakaH, tadupa-SyamANatvAt , evamatra jJApakatvena "ne dA0" [ 2. 3. 15 cAraH tasya-samprati vidyamAnasyabhUta pUrvasthAnepra yujyamAnasya, / 69.] iti sUtre vadherapATha iti yaduktaM tadapi na cAru, nahi upacAraH-kAryArtha vyavahAraH, athavA tasya pUrva prayuktasya, sthAnina AdezAzca sUtreSu palyante / kiJca tatra baMdherapAThAt kathaM upacAraH-bhUtapUrvakaH, yathA pUrva bhUtastathaiva samprati tadabhAve- nyAyo jJApayituM zakyate ? jJApanaM tena vinA'nuphpanena pramANa'yItyarthaH; kAryapravRttisamaye tattannimittasyAsannidhAne'pi tatta- siddhena vastunA tasyAkSepa eva, yathA divA bhukhAnasya devadattasya dvacanasAmarthyAt bhUtapUrvamapi tAdRzadharmamAdAya tat tat kArya | pInatvaM rAtribhojanena vinA'nupapadyamAnaM rAtribhojanamAkSipa20 pravartanIyamiti bhAvaH / ayaM ca nyAyo yatra "sthAnIvA" | tIti, nahi tathA vadheH pAThAbhAvAnupapattiH kenApi pramANena [7. 4. 108.] ityAdinA prasiddhAtidezazAstreNa kathamapi / siddhA, sA ca tadA siddhadheta yadi kvacit praNyavadhIditi prayogaH 60 zAstrapravRttinimittabhUto dharmo na labhyaH, tena ca zAstrAnarthakya- zAstrakRtA kRtaH syAt , so'pi ca vadherNatvavidhAyakasUtre'pAThAzaGkA, tatra zAstrArambhasAmarthyAdeva tathopacAraM karotIti nAtra danupapadyamAno bhUtapUrvakamupacAra kalpayet svayameva, na ca tatra jJApakavizeSApekSA; tathApi yadi jJApakApekSA syAt tarhi pAThAbhAvasya kalpakatocitA, pUrvapradarzitarItyA ca tasyApi prayo25 "RduditaH" [1.4.70,] iti pRthagyoga evAstha nyAyasya gasya nAnupapadyamAnatvaM badherAdezatvAt / na ca na baMdherAdezatva jJApako bodhyH| tathA hi-tatra vattau prathagyogo bhvAdiSyadAsArtha / mapi tu prakRtyantaramevedaM pratyayavizeSaprakRtitvena niyamyate-vadhirhi 65 ityuktam, na hi ghuTi pare bhvAdirdhAtuH sambhavati, dhAtornAma- hiMsArthako'nyatrocyate sa eva tatra prayoktavyo na hantiriti svAbhAvAd ghuTazca nAno vidhAnAt, tatazca bhvAderanyathaiva tAtparyAditi vAcyam , tarhi bhUtapUrvanyAyAsyApyaprasarApatteH, vAraNasambhave tadartha yogavibhAgasyAnAvazyakatvam , tathA ca | tasmAd vadherAdezatvameva khIkArya, tathaiva ca tatra "i-ki-ztiv 30 samprati nAmno'pi bhUtapUrvasya bhvAderapi no'nto mA bhUdityeta- svarUpArthe" [5.3. 132.] iti irapi siddhayati / atha darthakaH pRthagyoga etalyAyasaravamanumApayati / *nAniSTArthA | sthAnIvetyAdayo'syaiva prapaJca iti cet ? tAsAM paribhASANAM pratya-70 zAstrapravRttiH iti nyAyena yatraitakyAyapravRttAviSTaM kArya sampa- kSasiddhatayA'numAnikenAnena nyAyena gatArthatvAbhAvAt , nyAyA dyate tatraivAya nyAyaH pravartate, yantra caitatpravRtyA'niSTasambhAvanA | hi lokazAstravyavahArAdibhiranumIyanta ityAnumAnikAH, sthAnI tatra na pravartata iti na tadarthamapi jJApakApekSA, tena 'vijJapayya' | cetyAdayazca zAstrakRtA svayamevoktA iti pratyakSasiddhAH, nahi 35 ityAdau "mAraNa-toSaNa-nizAne jJazca" [4. 2. 30.] iti pratyakSasiddhamAnumAnikena bAdhituM shkyte| tathA ca yatrAnayoH kRtabasvasya jJapebhUtapUrvajJApirUpatvopacArAbhAvAt "lagho- paribhASayona pravRttirasti ca kimapi tAdRzaM vacanaM yena bhUtapUrva-75 yapi" [4. 3. 86.] ityanena laghUpAntyadhAtulakSaNo ! dharmAzrayaNaM vinA na kArya siddhayati tatraivAsya nyAyasya viSaya geraya siddhaH / evaM ca nyAyasvabhAvAdevAniSTe'the audAsInya- iti svIkAryamiti / pANinIyavyAkaraNe ca paribhASenduzekharAkhye siddhAvapi yadi jJAyakApekSA syAt tarhi "saMkhyAnAM Am" | nyAyasaMgrahagranthe nAgezopAdhyAyaH *sAmpratikAbhAve bhUtapUrva
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / gatiH* iti nyAyAkAraH suucitH| "nAmi" [pA0 sU0 6. | ityamarakozAnusAramodanaM siddhama pakkamama] mucyate, yadi ca 40 4, 3.1 iti sUtre bhASye'sya nyAyasyollekhaH samupalabhyate, tatra tata pakvaM kathaM tata paktavyamiti vyavahiyate / tathA ca tatra ca kevalametadeva dRzyate-'tatra vacanAdbhUtapUrvagati vijJAsyate' iti, bhAvini svarUpa bhUtavadapacAreNaudanazabdaprayogaH, tathaiva bhAvini tAvatA ca bhUtapUrvagatirityatAvadeva nyAyavidheyam , sAmpratikA-.. pade'pi padatvavyavahAraH, evaM ca nAtra jJApakApekSA / ayaM ca 5 bhAva iti tu svarUpakathanam , sAmpratikAbhAve satyeva tadgaterA bhAvidharmopacAro lakSyAnurodhAdeveti nAniSTe'rthe bhavati, zrayaNasthAvasarAt / tatrAsya nyAyasya ullekhaprasaGgazcAyamAsIt... nAniSTArthA zAstrapravRttiH iti nyAyAJca, tathA ca 'apAThIda'45 "nAmi" [pA. sU0 6. 4. 3.] iti hi svarAntAnAM nAnAM ityAdau aTi bhAvini sati svarAditvasaMbhAvanAyAmapi pUrva SaSThI bahuvacane dIvidhAyakaM sUtram, yathA svamate "dI|nA svarAditvopacArAbhAvena "vyaJjanAdervopAntyasyAtaH" [4. myatisRcatasRSaH" [ 1. 4. 48.] iti sUtram / tatreda zaGkitaM 10 pUrvapakSiNA-'Ami ityevocyatAm , dIrdhe kRte'pi bhUtapUrvagatyA rapi svata evaM siddheti na tadarthamapi jJApakApekSeti // 9 // | 3. 47.] iti vRddhiH siddhaa| tathA cAniSTe viSaye'pravRtti"hasvApazca" [1.4.32.] iti nuT [svamate nAmAdezaH] bhaviSyati' iti, tatra ca bahu vicArya ante uttarasUtre "nopa- | *bhAvini bhUtavadupacAra:* // 9 // 50 dhAyAH [pA0 sU0 6. 4.7.] ityatrAnuvRttyarthamAvazyakaH sana ta0-ayaM nyAyaH saMjJA viSaya eva pravartate, lokanyavahArakArapAThaH spaSTapratipattaye ihaiva kRta iti samAhitam / anena hi mUlakatayA loke saMjJA viSaya eva tathA vyavaharaNAt , upapAdayi15 sUtreNa nakArAntasya zabdasyopAntyasya nAmidI? vidhIyate, sa Syate caitdpre| tathA ca saMjJAviSayakamevodAharaNaM-ravaNaM takSaNaAmi cet vidhAsyate tarhi 'carmaNAm' ityAdAvapi bhaviSyatIti miti / atra jJApakApekSA netyuktaM vRttI, tena kaizcidatra yajjJAtatra mA bhUdityetadartha nAmi dIrghavidhAnamAvazyakamiti / tathA ca pakamupanyastaM tdnaavshykm| kiJca na tajjJApakaM bhavitumarhati, 55 tatratya bhASyastha saMgrAhakaM vArtikam-"nAmi dIrgha Ami ceta tathA hi-teSAM pranthaH-nivedakantvasya "ravarNAt0" [2 3. syAt kRte dIrghe na nuD bhavet vacanAd yatra tannAsti, nopadhA 63.] ityanena pade eva NatvavidhAnam , tathA hi-NatvaM tAvannR20 yAzca carmaNAm // iti / anena ca sthAnIveti paribhASAto'sya | NAmityAdipadeSviva ravaNAdinAmanyapi dRzyate, "raghuvarNAt." nyAyasya viviktaviSayatvamapi sUcitaM bhvti| nahi devazabdasya / / patya[2 3. 63.] iti sUtreNa ca pade eva vihitam, tato jJAyate Ami dIrdhe kRte 'devA-Am' iti sthite sthAnivadbhAvena tatra nAmnAM Natve kartavye 'eSa nyAyo'stIti dhiyA sUtre padeM ityu-60 hrasvAntatvaM saMbhavati, atra devazabdasya sthAnitvAbhAvAt , deva }ktam, iti / atredamucyate-'pade' iti hi nimitta-nimittinozabdAkArasya sthAnitve'pi tasyeha nAmakAryitvAbhAvAt , tathA ca minnapadasthatvavyAvRttaye samupAdIyate, na ca tatprayojanaM 'pada25 nAtra sthAnivadbhAvaviSaya iti nyAyasyAsyAvazyakatA bhvtiiti||8|| | ! ityasyAbhAve sampadyate iti tadartha sArthaka tat kathamidaM jJApayituM prabhavet , jJApanaM hi tena vinA'nuparamAnena vastunA bhavatIti *bhAvini bhUtavadupacAra:* // 9 // prAgapi pratipAditam / tathA ca nimitta-nimittinominnapadasthatva-65 si0-bhAvini AgAmini-agre'vazya sampadyamAne vyAvarttakamidaM na ravaNAdiSu Natva pravRttI bAdhakaM syAt, padatvadharme, bhUtavat sampannavat , upacAraH vyavahAraH, sa ca kArya- | vatyeva pravRttirityaMze tAtparyAbhAvAt, bhavati cAtra padasaMjJAyAM nimittaka eveti bhAvidharmAdinimittakamapi kArya kvacillakSyA- satyAmapi NatvapravRttikhIkAre bAdhakAbhAvaH / kRtpratyayotpatti30 nurodhAd vacanasAmarthyAca kAryamityarthaH, yathA nRnnaamityaadau| mAtreNa tasya nAmatve sati syAdau sati ca pazcAt kAryAntarakaraNe pade "ravarNAvoNa ekapade'nantyasya." [2. 3. 63.]] doSAbhAvAditi nAtra tasya nyAyasyAzrayaNIyatA / laukikavyava- 70 ityAdinA pAtvaM kriyate, tathA ravaNa takSaNamityAdau syAdyutpatteH hAreNa siddhe ca tasmin nAmatvAditaH pUrvamapi NatvaprAptirityanyapUrva padatvAbhAve'pi bhAvipadavamAzritya NatvaM kriyata eva / pUrva- detat / tathA cedaM jJApakatvakathanaM cintyameva ! pANinIyAditave ca nyAyavadasyApi sAmpratikAbhAve eva pravRttiH, tathA ca yatra yo nedRzo nyAyo'valambitaH, na cAyaM nyAyaH paribhASenduzekharA35 dharmaH samprati nAsti kAryAnurodhAt sUtrAdisArthakyAya ca khyanyAyasaMgrahe saGgRhItaH / yadyapi bhASyakRtA kvacid bhAvinyAH tasyAzrayaNamAvazyakaM tatra bhAvino'pi dharmasyAzrayaNam / aya- saMjJAyAH samAzrayaNaM bhavatIti pratipAditam-'igyaNaH samprasAra-15 mapi nyAyo lokasiddha eva, dRzyate hi loke 'odanaM pacati | Nam" [pA0 sU0 1. 1. 45.] iti sUtre bhASye, tathApi na devadattaH' ityAdiprayoge bhAvino dharmasya bhUtavadupacAraH, tat tAdRzanyAyavacanakalpanAparaM kintu lokasiddhaviSayakathanamAtathAhi-"bhissA strI bhaktamandho'namodano'strI sa dIdiviH" | tram, tathA hi-tatra bhASye'nena sUtreNa vAkyasya saMjJA kriyate?
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / uta varNasyeti prazne varNasya saMjJeti siddhAntapakSe dUSaNavArtikamida- zlo0 5] ityAdau saMkhyAzabdasya buddhivAcakatvasya dRSTatvAt / 40 muktam-'varNasaMjJA cennivRttiH'iti, vyAkhyAtaM cettham - "varNasaMjJA- | buddhikartRtvapratipAdakatvenaiva ca 'sAMkhya zAstrasya tacchabdena cennirvRttine siddhayati vyaGaH "samprasAraNam" [pA0 sU0 6. 1. | vyapadezaH / samAnAM sAmyavatAm , sAmyaM ca saMkhyayA / tathA 13.] iti sa eva tAvadiha durlabho yasya saMjJA kriyate / athApi | | ca samasaMkhyAvatAmuddezinAm, anadezaH pazcAdvavAkyArtha5 kathaMcillabhyeta, kenAsau yaNaH sthAne syAt, anena hAsau vyavasthA- | kAlikaH sambandhaH, yathAsaMkhyaM saMkhyA-bodhakramamanatikramya pyate, taditaretarAzrayaM bhavati, itaretarAzrayANi kAryANi ca na | bhavatIti nyAyArthaH / saMkhyA-gaNanamiti vA, tathA ca yathA- 15 prakalpante" iti, ayamAzayaH-'yaNaH ik bhavati' (yavarANAM mvat | gaNanaM vAkyArthabodhakAlikaH sambandho bhavatIti vaa'rthH| saMkhyAbhavati) iti vAkyaM na 'samprasAraNa'saMjJa, kintu tattatsthAne vidhI- zabdasyaikatvAdau rUDhasya tu neha grahaNaM tathA sati vAkyArthAnu yamAnA ikArokAra-RkArA evaM 'samprasAraNa'saMjJA bhavanti' 'papatteH / atroddezino'nudezinazca uccAryamANA uccAryamANa10 ityarthasya samAzrayaNe "dhyaGaH samprasAraNa putrapatyostatpuruSe pratipAdyAzca gRhyante / uddezyanudezizabdau pUrvoccAryamANa-pazcA[pA0 sU0 6.1.13.] ityAdividhisUtraiH samprasAraNasiddhirna ducAryamANaparau na tUddezyavidheyaparau, tathA sati anUdyamAnAnAM 50 syAt , yaNaH sthAne vidhIyamAnatve sati tasya samprasAraNasaMjJA | yathAsaMkhyamanvayo na syAt / yathA "karturjIva-puruSAnaza-vahaH" syAt , saMjJAyAM ca satyAM vidhAna syAditi parasparAzrayatvAt , [5.4.69. ] iti sUtre jIva-puruSayornaza-vahozcAnUdyamAna parasparAzrayaM ca kArya na sampadyata iti kAryazabdavAde samprasA- yoreva yathAsaMkhyaM bhavati, na tu vidhIyamAnena tasyaikatvena, yathA15 raNavidhAnamasambhavi syAditi / tataH paramanekAni samAdhAni dattvA | samAdhAni dattvA | saMkhyAnvayAsaMbhavAt / etadudAharaNaM tu-"De-DasyoryA-''to" dUSayitvA cAnte ityamuktam-"evaM tarhi bhAvinIyaM saMjJA vijJA- 1.4.6.1 ityAdi, anna hi pUrva dvandvasAdhutvAya 'De-Dasa 55 syate, tadyathA-kazcit kaMcittantuvAyamAha-asya sUtrasya zATakaM samudAyasya 'yA'samudAyena sahAnvayabodhavivakSA bhavati, vaya' iti, sa pazyati-'yadi zATakaH, na vAtavyaH, atha vAtavyo pazcAllakSyasaMskArakavAkyArthabodhakAle DeryakAreNa DaserAtA ca na zATakaH, zATako vAtavyazceti vipratiSiddham , bhAvinI khalvasya | sambandha etanyAyakRtaH, anyathA itaretarayoganirdiSTatayA pratye20 saMjJA'bhipretA / sa manye vAtavyo yasminnute 'zAkaTa' ityetad bhava- kamAdezadvayApattiH / samAnAmiti kim ? "namas-puraso tIti / evamihApi sa yaNaH sthAne bhavati yasyAbhinivRttasya 'saMpra- | gateH ka-kha-pa- phiraH saH" [2. 3. 1.] anna namas-puraso.60 sAraNa'mityeSA saMjJA bhaviSyatIti ayamAzayaH-nityazabdavAde tuka-khAdyaiH saha samAnavacananirdeze'pi vastunaH samasaMkhyatvAyatra yaNaH sthAne ik prayukto dRzyate tatra 'samprasAraNa'zabdena vyava- ! bhAvena samatvAbhAvAna yathAsaMkhyam , saMkhyA ceha vacanarUpA hAraH kArya ityAzrayaNe nAnyonyAzrayaH / kAryazabdavAde'pi sUtra- | gaNanArUpA ca gRhyate, ityubhayathA sAmya eva samatvavyavahArA25 zATakanyAyena bhAvinI saMjJAmAzritya vyavahAraH kAryaH, yathA- diha vacanena sAmye'pi gaNanayA sAmyAbhAvAt ; evaM "to mu-mo 'asya sUtrasya zATakaM vaya' iti tantuvAyaM prati kathite vAkye vyaJjane svau"1.3. 15.] mu-mayoranusvArA-nunAsika-65 yasminnute sati 'zATaka' ityeSA saMjJA bhavatIti vijJAyate, tathA- tvAbhyAM saMkhyAsAmye'pi vacanasAmyAbhAvAma yathAsaMkhyaM kintu trApi yasya yaNaH sthAne vidhIyamAnasya saMprasAraNasaMjJA bhavi- paryAyeNa dvayoreva sarvatra vidhAnam / jJApakaM tvasya "ca-Ta-te dhyati sa vidheya ityevaM vidhipradezeSu bhAvisaMjJAyAH samAzrayaNa- | sadvitIye" [1.3.7.] iti gurusUtrakaraNam, anyathA 30 miti / anena ca bhASyasandarbhaNa saMjJAnimittake kArye kvacidbhA- | "ca-cha-2-3-ta-the" iti laghubhUtameva sUtraM kuryAt , tadakRtvA binI saMjJAmAdAyApi vyavahAro bhavati lokavaditi vijnyaayte| gurusatrakaraNaM jJApayati-yadiha vidheyAnAM za-Sa-sAnAM tritvena 70 tathA ca bhAvini bhUtavadupacAra iti nyAyo'pi saMjJA viSaya eva paDiH saha yathAsaMkhyamanvayo na syAditi ya eva sUtre prayoktavyo nAnyatreti 'apAThIt' ityAdI vyaanAditvaM svarAditvaM nirdiSTAH teca trayo yathAyathai svakIyena dvitIyena saha paryAvA na saMkSeti na tadviSaye'sya pravRttisaMbhAvaneti nAnityatvakalpa yeNa svoddezyakamAdezamanubhavanti, tathA caitanyAyasya sattA'nena 35 nA'vazyakIti vijJeyamiti // 9 // gurusUtrakaraNenAnubhUyate / lakSyAnusAraM ca kvacid vacanasAmyA bhAve'pi gaNanAmAtrasAmyena nyAyo'yaM pravartate, yathA-"bhuja-75 yathAsaMkhyamanudeza: samAnAm* // 10 // patyAdibhyaH karmA-'pAdAne" [5. 3. 128.] ityatra, bhatra si0-samyak khyAna-saMkhyA, buddhiH, jnyaanmityrthH| na ca hi vacanavaiSamye'pi gaNanAsAmyena bhajAdibhyaH karmaNi patyAsaMkhyAzabdasya buddhau na prayoga iti vAcyam, "yat sAMkhyaiH dibhyo'pAdAne iti yathAsaMkhyamanvayo bhavati / kvaciJcobhaya. prApyate sthAnaM tad yogairapi gamyate [ bhagavadgItA a0 5, / satve'pi nAsya pravattiH, yathA "pUrvA-'varA-udharebhyo'sastAsto 3 nyAyasamu0
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / AAPPPRPATTPAPAMPARAruipmarwa na- raininearereaminenera raamrrrrrrr puravadhazcaiSAm"7.2.115.] ityatra, ana hi "dik-mitrAdipadAnAmarthA jayetyAdipadArthaH sambadhyante tathA zAstre'pi 40 zabdAd dig-deza-kAleSu prathamA-paJcamI-sasamyAH" [7. 2. sthAnAkhyalaukikapramANAdeva RmikAnvaye siddhe'yaM nyAyo nAva113.] iti sUtrAdanuvartamAnairdiga-deza-kAlaiH saha gaNana- | zyakaH, tathApi "DeGasyoryA''tau' [1. 4. 6. ] ityAdisUtreSu vacanasAmye'pi pUrvA-'varA-'dharANAM na yathAsaMkhyamiti // 10 // samAsanirdeze sAhiye dvandvavidhAnAdubhayoH sahaivaikatrAnvayaH syAdityaprAptaRmikAnvayavidhAnArthamasya nyAyasyAvazyakatvamiti 5* yathAsaMkhyamanudezaH samAnAm * // 10 // jJeyam ; kiJca "ivarNAderakhe svare yavaralam" [ 1. 2. 21.] 45 ta0-anupUrvakadizadhAtoH pazcAdbhavanamarthaH, utpUrvakadiz- ityAdau yatrodezinAM na sAkSAzcAraNaM kintu zabdAntararAkhyAnaM dhAtoH siddhajJAnamarthaH, evaM pratinipUrvakadizdhAtorapUrvajJAnamarthaH, ! tatra sUtre sthAnasyAzrutatvAt sthAnAkhyapramANasyApravRttAvaprAptatatazca karaNe ghani-anudezoddezapratinirdezazabdAnAM siddhiH / tathA , kramAnvayabodhArtha cAsya nyAyasyAvazyakatvam / ayaM ca nyAyo ca nyAye anudezapadenopasthitiH pazcAdbhavavAkyArthabodhaviSayIbhU- | dharmasAmya eva pravartate na vyaktisAmye, vyaktInAmAnantyena 10 tAkAsAbhAsyasambandha ucyte| samAnAmiti cAvatate, ekatrAnu- | tatsAmyasya durupapAdatvAt // 50 yogitvamaparatra pratiyogitvaM ca SaSThyarthaH / samAnAmityasya tulya pANinIyatAtre sUtrarUpeNAyaM nyAyaH paThitaH, tacca sUtramaSTAsaMkhyAvatAmityarthaH / yathAsaMkhyamityasya saMkhyAkarmakAtikramaNa- dhyAyyAH prathamAdhyAyasya tRtIye pAde dazamam, tatrApi mahAbhASye kartRtvAbhAvavAnityarthaH / tathA ca tulyasaMkhyApratiyogikastulyasaM- laukikasthAnapramANenAsya gatArthatvamAzaGkaya saMjJayA samAsena ca khyAnuyogikazcAkAGkSAbhAsyasambandhaH saMkhyAkarmakAtikramaNakartR- | yatrocyate tadarthamidamiti samAhitam , tathA hi-"kimarthaM punarida15 svAbhAvavAn bhavatIti vAkyArthaH / atra pakSe saMkhyA kamaH, kramazcA- ! mucyate' ityAkSepabhASyam , tasyAzayaH-sUtraM vinApi lokasiddha-55 pekSAbuddhivizeSaviSayatA, AkAGkhAbhAsyasambandha saGkhyAkarmakAti- | sthAnAkhyapramANenaiva "zatru mitraM vipattiM ca jaya raJjaya bhanjaya" kramaNakartRtvaM ca svapratiyogivRttyapekSAbuddhi vizeSaviSayatAvijAtI-| itikt siddhirastIti nAvazyakatA sUtrasyeti, tatra samAdhAnavArtiyApekSAbuddhiviSayatAvadanuyogikatvam ,tadabhAvazca svapratiyogivRttya- kam-"saMjJAsamAsanirdezAt sarvaprasaGgo'nudezasya, tatra yathAsaMkhyapekSAvuddhivizeSaviSayatAsajAtIyApekSAbuddhivizeSaviSayatAvadanuyo- | vacanaM niyamArtham" iti, tadbhAdhyam-"saMjJayA samAsaizca nirdezAH 20 gikratvam , sAjAtyaM ca svanirUpakApekSAbuddhiniSThajanakatAnirUpi- kriyante, saMjJayA tAvat-parasmaipadAnAM pAlatumusthalatusaNalvamAH" 60 tajanyatAvacchedakasaMkhyAtvavyApyajAtyavacchinnajanyatAnirUpitaja- 'iti, pA. sU. 3. 4. 82.] samAsaiH "tUdIzalAturavarmatInakatAvacchedakatvam , khavRtti-svanirUpakApekSAbuddhIyaikatvaniSThaprakA- | kUcavArAD-Thak-chaNa-Dhab-yakaH" {pA0 sU0 4.3. 94.] ratAnirUpitaikatvaviziSTatvAvacchinnadharmitAtva-svavRtti-svanirUpa- | iti, samAsasaMjJAnirdezAdetasmAt kAraNAt sarvaprasaGgaH, sarvasyokApekSAvuddhIyaikatvaniSThaprakAratAnirUpitaikatvAvacchinnadharmitAtvaita- | dezasya sarvo'nudezaH prApnoti, iSyate ca yathAsaMkhyaM syAditi, danyataravattvam-etadubhayadharmAbhyAm , yathA "kajIvapuruSAnnaza- | taccAntareNa yatnaM na siddhayatIti tatra yathAsaMkhyavacanaM niyamA-65 vahaH" [5.4. 69.] ityAdau tulyasaMkhyAvat-jIvapuruSapratiyo- | rtham , evamarthamidamucyate" iti kaiyaTenetthaM pradIpitam-"parasmaigikaH, tulyasaMkhyAvat nazavahAnuyogikazca ya AkAGkSAbhAsyAvya-, padAnAM galatus" [pA. sU. 3. 4. 82.] ityatra saMjJayA sarve vahitottaratvAdiH sambandhaH,tatra mvapratiyogijIvavRttyapekSAbuddhivize- yugapat pratyAyyante iti nAsti pAThakramAd vyavasthA, loke'pyajASaviSayatAsajAtIyApekSAvuddhivizeSaviSayatAvannazanuyogikatvam, vidhanI devadatta-yajJadattau iti samAsanirdeze nAsti kramaniyamaH, evaM svapratiyogipuruSavRtti-apekSAvuddhivizeSaviSayatAsajAtIyApe- | dvandve'nekAvayavAtmakaH samudAyaH ekenaiva zabdena pratyAyyate iti 70 kSAbuddhivizeSaviSayatAvadvahanuyogikatvamiti saMkhyAkarmakAtikramaNa- kutaH kramaniyamaH syAt ?" iti / "yadyapi saMjJA pratyeka paryAkartRtvAbhAvaH / saMkhyAkarmakAtikramaNakartRtvaM ca svapratiyogijIva-teti na saMjJAkRtaM yugapat pratyAyanaM, kintvekazeSapramANabalalabhyaM vRttyapekSAbuddhivizeSa viSayatA vijAtIyApekSAbuddhivizeSaviSayatAva- tat 'brAhmaNAnAmardhapAdyAcamanIyAnItivat , tatra brAhmaNatritve danuyogikatvam , naniSThApekSAbuddhivizeSaviSayatAyA jIvaniSThA-'pi nAryAdInAM kramaniyamaH, tathApi saMjJAyA navakasAdhAraNya1.pekSAbuddhivizeSaviSayatAsajAtIyatvAt bahuniSThApekSAbuddhivizeSa- ' meva tatra mUlamiti saMjJAnirdezAdityuktam" iti ca nAgezena vi-13 viSayatAyAzca jIvaniSThApekSAbuddhivizeSaviSayatAvijAtIyatvAcca / tam / tatra caitAvat sAram-saMjJayA vidhIyamAneSu kAryeSu sarveSAM sAjAtyalakSaNasamanvayazcAnyatrapradarzitarItyohanIya iti neha prata- ' saMzinAM yugapadevopasthito taiH saha kramAnvayaH sthAnAkhyapramANe. nyate / yadyapi sthAnitAkhyalaukikapramANena yathA "zatru mitraM nAsiddha iti tadartha, samAsasthale ca samAsAvayavAnAM samudAyovipattiM ca jaya rajaya bhaJjaya" ityAdau sthAnAnusAra krameNa zatru- / esajanatayA samudAyasyaiva padAntarArthanAnvayAt tatrA'pi sthAnA
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / khyapramANasya na prasara iti tatra yathAsaMkhyamanvayaniyamArthamidaM pradarzana vArtikam - "arthatazvellaluTornandyarohaNa sindhutakSazilAdiSu sUtramiti // doSaH" iti, tadbhASyam - "arthatazcellaluTornandyarIhaNa sindhutakSazilAdiSu doSo bhavati, "syatAsI lRluToH " [ pA0 sU0 3. 1. 33. ] syatAsI dvau, laluTorityasya trayo'rthAH, vaiSamyAt saMkhyAtAnudezo na prApnoti / "nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH" 45 [ pA0 sU0 3.1.134. ] iti nandyAdayo bahavaH, lyuNinyacastrayaH, vaiSamyAt saMkhyAtAnudezo na prApnoti / "arIhaNAdayaH " [ pA0 sU0 42.80 ] paThitAH bahavaH, bulAdayaH saptadaza, vaiSamyAt saMkhyAtAnudezo na prApnoti / "sindhutakSazilAdibhyo'Nanau" [pA0 sU0 4. 3.93 ] sindhutakSazilAdayo bahavaH, 50 aNaJau dvau, vaiSamyAt saMkhyAtAnudezo na prApnoti" iti| asyAyamAzayaH - gRhyamANa [ uccAryamANa ] zabdArthabhUtAnAM saMkhyayA sAmyaM vivakSitamityartho vijJAyate cet tadA yatra gaNena nirdezaH kriyate tatra tadarthabhUtA bahavo bhavanti, pratyayAzca na tAvanta iti saMkhyAtAnudezo na prApnoti yathA "bhaurikyAdyaiSukAryAdervidha- 5 bhaktam" [ 6.2. 68.] bhaurikyAdayo bahavaH, iSukAryAdayazca bahavaH pratyayau dvAviti saMkhyAtAnudezo na prApnotItyubhayoH pakSayordoSa iti, itthamubhayoH pakSayordoSAn pradarzya zabdataH sAmyaM svIkRtya tasmin pakSe prasaktAn doSAn "sthAne'ntaratamaH " [ pA0 sU0 11.50 ] iti sUtreNa [ "AsannaH " 74. 120.60 / atha 'samAnAm' ityasya sAmyavatAmityarthaH, tatra sAmyaM zabdato grAhyamarthato veti nirNayAya - " kiM punaH zabdataH sAmye 5 saMkhyAtAdezo bhavatyAhosvidarthaMtaH" ityevaM vicArAdhikaraNamA rabdham, tadAzayazca kaiyaTenetthaM prakaTitaH- "yadyapyarthe zabdasya guNabhAvAdarthata eva sAmyaM nyAyyaM tathApi zabdadharmeNApyarthasya vyapadezo dRzyate, yathA-bhramarazabdasya dvirephatvAt dvirephI bhramara iti, tathA dvayakSaraM masiM, dvayakSaramasthi, tasmAcchandato'pi sAmyama - ! 10 trAzaGkitam", tasyAyamAzayaH -- yadyapyarthapratyAyanArthameva zabdaH prayujyata iti zabdasya guNatvamarthasya prAdhAnyamityarthata eva sAmyaM grAhyamiti nAsti saMdeha iti na vicArArambhAvazyakatA, tathApi vAcyavAcakayorabhedopacArAt zabdadharmeNApyarthasya vyavahAro loke bhramarAdipadArthe dvirephavattvAdivyavahAravidhayA kriyata eveti zabda15 syApi tatra prAdhAnyadarzanAdasti zaGkA [5. 3. 1 ] iti, zabdataH sAmyavivakSApakSe cAyamarthaH - zabdataH saMkhyayA samAnAM yo'nudezaH pazvAdbhava uccAryamANena sambandhaH sa yathAsaMkhyamiti, tathA ca saMjJayA nirdiSTAnAM pratinirdiSTena saha na zabdataH sAmyaM bhavati, saMjJAyA ekarUpatvAt teSAM cAnekatvAditi tatra doSaH 20 syAdityAha - ubhayoH pakSayordoSa guNI vivecayan bhASyakRt / tathA ca zabdasAmyapakSadUSaNavArtikam - "saMkhyA sAmyaM zabdataveNNalA- | iti paribhASAsUtreNetyarthaH ] parijahAra / tatazca yatra yathAsaMkhyamadayaH parasmaipadAnA, DAraurasaH prathamasyAyavAyAva eca ityanirdezaH " niSTaM tatra kutracidupAyAntaramapi ca prakriyAnusAraM pradarzya iti [ tadbhASyam,] agamako nirdezo'nirdezaH, "parasmaipadAnAM | svaritatvapratijJayA " kharitenAdhikAraH " [ pA0 sU0 1.3. NalatususthalatusaNalvamAH" [pA0 sU0 3.4.82 ] iti palAdayo 11.] ityagrimasUtrasthaskhariteneti padamanuvartya navAsamAnayoga25 bahavaH, 'parasmaipadAnA' mityekaH zabdaH, vaiSamyAt saMkhyAtAnudezo | vacanAditi vArttikena ca samAhitam, ekasmin yoge uccAritA- 65 na prApnoti / DAraurasaH prathamasya "luTaH prathamasya DAraurasaH" nAmeva yathAsaMkhyaM bhavati, na tvanyatroccAritAnAmityarthatvena tasya [ pA0 sU0 2.4.85.] DArauraso bahavaH prathamasyetyekaH zabdaH, vArttikasya sarvadoSAH parihRtAH / tasyAyamAzayaH - anudeza uccAvaiSamyAt saMkhyAtAnudezo na prApnoti / "eco'ya vAyAvaH" [pA0 raNam, yogAntare tu zabdasyoccAraNe'pi atra tasyAnumAnameveti sU0 6.1.78.] ayavAyAvo bahavaH, eca ityekaH zabdaH, vaiSamyAt nAnudezaprA siriti nyAyasiddhaiva tatrAsya nyAyasyApravRttiriti svamate 30 saMkhyAtAnudezo na prApnotIti / ayamAzayaH - parasmaipadazabdena cAniSTasthale'pravRttaye'syAnityatvamevAzrIyate, tadapi samAnayoga- 70 parokSAsthAnikA nava tyAdaya AdezA upasthApyante iti teSAM paThitAnAmetra yathAsaMkhyamiti svIkAreNaiva siddham, tathAhi - 'digdezanavAnAM galAdibhirnavabhiH saha sAmyamarthata evAsti, na tu kAleSu' iti hi padaM "pUrvAparAdharebhyo'sastAtau puravadhazcaiSAm " zabdataH, iti zabdataH sAmyasya grahaNe saMkhyAtAnudezo na [ 7.2.115. ] iti sUtre na paThitamapi tu "dikzabdAd prApnoti / evam-luTaH [ zvastanyAH ] prathamapuruSasya sthAne vidhI digdezakAleSu prathamA paJcamI - saptamyAH" [ 7.2.113.] iti 35 yamAnAH DAraurasaH [ tA-tArau tArasaH ] bahavaH prathamasyetyekaH sUtrAdevAnuvRttamiti tena saha na yathAsaMkhyaM bhaviSyatIti // 10 // 75 zabda iti saMkhyAtAnudezo na prApnoti / evam eco'yavAyAvaH [ pA0 sU0 6.1.78 ] iti sUtre ayavAyAvazcatvAraH, eca ityekaM padamiti zabdataH sAmyAbhAvAt saMkhyAtAnudezo na prApnotIti zabdataH sAmyAzrayaNaM na yuktamiti / athAstvarthataH sAmya | *vivakSAtaH kArakANi // 11 // si0 - 'vivakSAtaH' ityatra taspratyayasthA ninyAH paJcamyAH prayojyatvamarthaH kArakatvaM ca kriyAyAM janakatvenAnvayitvam, 40 miti cet ? atrApi pakSe dUSaNasadbhAvAt tathAhi tatra dUSaNa | tadvanti ca yadyapi padAni na bhavanti, padAnAM zabda rUpatvena kriyA 19
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / janakatvAsaMbhavAt, tathApi svArthadvArA kriyAjanakatvaM teSAmiti padamapi kArakaM nigadyate / vastutastu iha zAstre syAdivibhaktisamudAya eva kArakatvavyavahAro dRzyate tAsAM kArakatvanimittakatvAt, tathA ca tAni kArakANi kArakavibhaktayaH, vivakSA5 prayojyAni, ityarthaH, vivakSA ca vakturicchA / tathA ca vaktA yatrAkAra kespi kArakatvaM vivakSati tadakArakamapi kArakaM bhavati, kArakAntaramapi kArakAntaratAM gacchati, kArakatvaM na vA labhate iti nyAyArthaH paryavasyati / kArakavizeSANAM lakSaNAni niyatAni tAni ca na parasparaM vyabhicarantIti na hetvAdeH kadAci 10 dapi kArakatvaM ( kartRtvaM ) prAmoti, vivakSAyAH kArakatvaprayojakasvAGgIkAre ca hetorapi kartRtvaM vivakSyate cet tadA bhavati sa kartApi, yathA- 'bhikSA vAsayati bhikSukaM grAmeM' iti, atra hi bhikSAvAsa hetubhUtA'pi vivakSAvazAt kartRtvaM prAptA, hetozca vyApArazUnyatvena kArakatvaM nAstyeva tadabhAvAcca tatra kartRtva15 maprAptameva vivakSAvazAdeva [ kartRtvaM ] bhavati bhikSAyA vAsaM prati kArakatve sati tu 'bhikSayoSitaH' iti prayoge "kArakaM kRtA" [ 3. 1. 68. ] iti samAsaH syAt / evaM kArakasyApi kArakatvenAvivakSAyAM sambandhamAtrabodhikA SaSThayeva bhavati, yathA- mASANAmabhIyAditi / kacicca kArakAntaraM kArakAnta20 ratAM gacchati, yathA-'odanaH pacyate svayameva' iti, anna karmakArakamapi odano vivakSAvazAt kartRtAM yAtaH; tathA asirichanatti' iti, atra karaNasyAseH kartRtvavivakSA | "smRtyarthadayezaH" [ 2. 2. 11. ] ityasya vRttikRtA niyamArthatvopavarNanena jJApito'yaM nyAyaH / tathA hi-tatra sUtre vRttiH 25 "nanu karmAvivakSAyAM pakSe mASANAmaznIyAdityAdivat zeSaSaSThI siddhaiva tat kimanena ? satyam, kintu "SaSThyayatnAccheSe [ 3. 1. 76. ] ityayatraje zeSe SaSThyAH samAso vakSyate, tato mAtuH smRtamityAdau samAso mA bhUdityanena prakAreNa yatrAccheSo vidhIyate, niyamArthaM ca" iti, niyama prakAracetthaM varNitaH - eSAM 30 dhAtUnAM karmaiva zeSatvena vivakSyate na kArakAntaramiti tathA cAsya nyAyasyAsave sUtraM vinA pAkSikakarmatvasyAsiddhyA sUtrasya niyamArthatvaM na saMghaTeta iti tasya vidhyarbhavameva syAditi mAtrA smRtamityAdAvapi kartRtvAdyavivakSA syAditi tatrApi SaSThI syAt / anena ca nyAyena saMbhavatkArakatvavata eva kArakavizeSa35 tvena vivakSAvivakSA vA kriyate, na tvapUrvaM kArakatvaM tatro tpAdyate, atazca SadhyA vAcyasya sambandhasya na kArakatvena vivakSeti bahUnAmidaM vastramityAdau kArakatvavivakSAbhAvena | "bahvalpArthAt kArakAdiSTAniSTe zas" [7 2 150 ] iti prAsU pratyayo na bhavati, vivecitaM caitadanyatra // 11 // | | / | * vivakSAtaH kArakANi // 11 // * 40 ta0 - nAyaM nyAyaH pANinIye tantre nyAyatvena saGgRhItaH, kintu kriyate ca tadanukUlo vyavahAraH sarvatra, bhASyakRtA ca "kAra ke" bhASyakArAdivyavahArabalAdayamarthaH svataH siddha eveti pratIyate, [ pA0 sU0 1.4.23.] iti sUtraM vyAcakSANena kArakANAM vivakSAdhInatvamiti sUcitam / pANinIyato hi apAdAnAdInAM 45 tattatsaMjJAbhiH saha kArakasaMjJApi vidhIyata ityAzrIyate, tathA ca sarvatrApAdAnAdividhAyakasUtreSvasya sUtrasya " kArake" ityasyAdhikAro bhavati, tathA ca kArakasaMjJaM sadapAdAnasaMjJamityartho bhavati / atra ca sUtre prathamArthe saptamI nirdiSTA, tathA ca saMjJAdhikAratvamasyeti siddhAntaH, tasyaiva sphoraNAya prasaGgena kArakANAM 50 vivakSAdhInatvaM sUcitam / tathA hi-kArakazabdArthanirNayamadhikRtya zaGkate - "kimidaM 'kAra ke' ? [ bhASyam ] iti, ayamAzayaH - iha sUtre vidheyAnirdezena 'kArake' iti saptamyantapadasya svArthatvA saMbhavAdayamadhikAra eva syAt, tatra saptamInirdezAnna saMjJAdhikAratvasaMbhavaH, saMjJAyA bhAvyamAnatvAd bhAvyamAne ca prathamA nirdezasya 55 nyAyyatvAt / atha vizeSatvena kArakapadamadhikriyata ityAkhyAyate tarhi kArakasaMjJArahitasyApi kArakatvaM prApnoti tAdRzasthale ca karmAdiSadhisyaiva kArakatvena grahaNaM dRzyate kArakatvaM ca kvacidahetutvena naTasyAtra kArakatvam, kintu tasya kAraka saMjJAbhAvAnna tatra 60 nyatrApi dRzyate, yathA naTasya gAthAM zRNotIti, asti kriyA kArakatvavyavahAraH / uktazaGkAyAM samAdhAnamAha-"saMjJA nirdezaH" iti prathamAyAH sthAne saptamIM vidhAya saMjJAnirdeza evAyaM kRta vinA vacanaM saptamyantasyAsya 'saMjJAdhikAratvaM na vijJAsyataiti iti bhAvaH / punaranuyogabhASyam - " kiM vaktavyametat ?" iti, vaktavyaM saMjJAdhikAro'yamityanuyogaH / samAdhAnabhASyam " nahi, 65 kathamanucyamAnaM gaMsyate ?, iha hi vyAkaraNe ye vA ete loke pratItapadArthakAH zabdA stairnidezAH kriyante, yA vA etA kRtrimAH 'Ti' 'ghu' 'bhA' disaMjJAH, na cAyaM loke dhuvAdInAM pratItapadArthakaH zabdaH, na khatvapi kRtrimasaMjJAH, anyatrAvidhAnAt, saMjJAdhikArazrAyam tatra kimanyacchakyaM vijJAtumanyadataH 70 saMjJAyAH ? iti / ayamAzayaH - iha vyAkaraNazAstre lokaprasiddhairapatyasamUhAdizabdairvyavahAro dRzyate kRtrimaizca 'Ti' 'ghu' 'bha' AdizabdaiH / kArakazabdazca dhuvAdInAm [ apAdAnasaMjJodezyabhUtAnAm ] loke na prasiddho vAcakaH, na vA zAstre kArakamiti kRtrimA saMjJAkRtA, asti cAtra saMjJAdhikAre'sya pATha iti zAstre 75 loke ca prasiddhyabhAvAt bhUtavibhaktyanupapattyA bhAvyamAnavibhakteH prathamAyAH sthAne saptamIkRteti matvA saMjJAnirdeza evAyama svIkAryamiti, tatrAkSepavArtikam - " kAraka iti saMjJAnirdezazcet saMjJino nirdezaH" iti, tadbhASyam - 'kAraka iti saMjJAnirdezazcet
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu taraGgakalito nyAyasamuccayaH / saMzino'pi nirdezaH kartavyaH, sAdhaka nivarta ke kArakasaMzaM bhavatIti akathitazabdaH, aprAdhAnyaM ca pradhAnabhinnatvameva, na tu varjitavaktavyam" iti, ayamAzayaH yadyapi "apAye'vadhirapAdAnam" | prAdhAnyakatvam, pradhAnatvasaMbhAvanAvatyapi loke'pradhAnazabdaprayo[2. 2. 29.] ityAdau saMjJino'vadhyAdayo nirdizyanta eva | gAt / atra cepsitatamatvAt panthAH pradhAnaM, na putro nApi tathApi kriyAhetutvena viziSTo'vadhiH saMjJI vaktavya iti; tathA brAhmaNa iti, akathitazabdasyApradhAnatvaparatve brAhmaNasyApyakathi5 ca yat kriyAyAH sAdhakamavabhyAdi tat kArakasaMjhaM sadapAdanasaMjJa tatvena karmatvaM prApnoti kArakasaMjJAyA vishissttvissytvaabhaave| eva- 45 bhavatIti phalati / anyathAnupapattipradarzanakArtikam-itarathA mAkSepAntaramAyAha-"apAdAnaM ca vRkSasya parNa patati" iti, hyaniSTaprasaGgo grAmasya samIpAdAgacchatItyakArakasya" iti, tadbhA- | tadbhASyam-"apAdAnasaMjJA ca prApnoti, ka? vRkSasya parNa patati" dhyam-itarathA hyaniSTaM prasajyeta, akArakasyApyapAdAnasaMjJA prasa- | iti / ayamAzayaH-pUrvokta grAmasya samIpAdAgacchatItyatra samIpa jyeta, ka ? prAmasya samIpAdAgacchati" iti / ayamAzayaH- | sthAvadheH sattvAd grAmasyApAdAnasaMjJA'bhAve'pi vRkSasya parNa pata10 kriyAyAM sAdhakaM kAraka sadapAdAna saMzaM bhavatItyanuktAvavadhiH | tItyatrAnyasyAkdherabhAvAd vRkSasyApAdAnasaMjJA syAdeveti / eta-50 kArakasaMjJamapAdAnasaMjJaM ca bhavatItyarthoM labhyate, tathA ca yathA tsamAdhAnavArtikam - "na vA'pAyasyAvivakSitatvAt" iti, tadbhAyo vRkSazAkhAyAH patati vRkSAdapyasau patatIti, tathA yo grAma- dhyam-"na vA eSa doSaH, kiM kAraNam ? apAyasyAvivakSitatvAt, samIpAdAgacchati prAmAdapyasAvAgacchatIti prAmasyApyapAyAvadhi- | nAnApAyo vivakSitaH, kiM tarhi ? sambandhaH, yadA cApAyo viva tvenApAdAnatvaM syAt ; kriyAsAdhakamityuktI cAgamena nivartaka- | kSito bhavati, bhavati tadApAdAnasaMjJA, tadyathA-vRkSAt parNa pata15 svAbhAvAdeva na doSaH, grAmasya samIpavizeSaNatvenAsAdhakatyA- tIti / sambandhastu tadA na vivakSito bhavati, na jJAyate kaGkasya 55 diti / AkSepapratikSepabhASyam-"naiSa doSaH, nAtra grAmo'pAya- vA kurarasya vA" iti / ayamAzayaH - vRkSasya parNa patatItyanena yuktaH, kiM tarhi ? samIpam , yadA ca grAmo'pAyayukto bhavati, vAkye vRkSasambandhitvameva parNe vivakSitaM, na tu vRkSasyApAyAvadhibhavati tadApAdAnasaMjJA, tadyathA-grAmAdAgacchatIti" iti / atra tvam, yadA cAvadhitvaM vivakSyate tadA'pAdAnasaMjJA bhavatyeveti kaiyaTaH "samIpavizeSaNatvenopAdAnAdeva grAmasyApAyayogo | nAtra doSa iti / evaM sati brAhmaNasya putraM panthAnaM pRcchatItya20 nAsti, sa hi saMzleSapUrvakaH, saMzleSazca sannasan vA buddhayA | trokta doSaM punaH smArayati [bhASye ]-"ayaM tarhi doSaH-karma-60 kalpyate, sa ca grAmasamIpasyaiva vivakSito na grAmasyetyarthaH / saMjJAprasaGgazcAkathitasya brAhmaNasya putraM panthAnaM pRcchati" iti / grAmAt sabhIpAditi cokta vastvantarApekSa grAmasyaiva sAmIpya AkSepabAdhakabhASyam-"naiSa doSaH, mahatIyaM saMjJA kriyate 'kAraka' pratIyate, na tu prAmApekSamasya sAmIpyam" iti / tata AkSepA- | iti, saMjJA ca nAma yato na laghIyaH; kuta etat ? laghvartha hi ntaravArtikam-"karmasaMjJAprasaGgo'kathitasya brAhmaNasya putraM panthAna saMjJAkaraNam, tatra mahatyAH saMjJAyAH karaNe etat prayojanamU25 pRcchatIti" iti| tadbhASyam-karmasaMjJA ca prApnotyakathitasya, va? | anvarthA saMjJA yathA vijJAyeta-karotIti kArakam" iti| aya-65 brAhmaNasya putraM panthAnaM pRcchattIti / AkSepabAdhakabhASyam-"naiSa | mAzayaH-anvarthA hi saMjJA mahatI saMjJocyate, saMjJAyAH saMkSepeNa doSaH, ayamakathitazabdo'styevAsaMkIrtite vartate, tadyathA-kazcit | kathanameva prayojana miti 'Ti-ghu-ma' AdisaMjJAvat laghvI kAcit kaJcit saMcakSyAha-asAvatrAkathitaH-asaMkIrtita iti gamyate" saMjJA kRtA syAt, sA ca na kRteti kArakamiti mahAsaMjJAkaraNAiti / ayamAzayaH-brAhmaNasya putraM panthAnaM pRcchatIsyatrAkArakasyA- danumIyate yat-kriyAnivartakatvarUpavizeSayuktA avadhyAdayaH 30 kathitatvena [pANinIye'pradhAnakarmaNo hyakathitatvaM samAzritya | saMjJitvena nirdiSTA iti / tathA ca brAhmaNasya kriyAnivartakatvarUpa-70 "akathitaM ca" [pA. sU. 1.4.51.1 ityanena karmasaMjJA | kArakatvAbhAvena na karmatvamiti / itthaM kArakAdhikArasya saMjJAvidhIyate] karmasaMjJA syAt, iti zaGkA, tatrAkathitazabdasyA- | dhikAratvaM saMsAdhitam, kArakapadasya kriyAsAdhakaparatvamiti ca saMkIrtitaparatvenAsaMkIrtitatvaM ca varjitatvaM, varjanaM ca prasaktasya mahAsaMjJayA sAdhitam, etena ca prabandhena kArakANAM vivakSA sajAtIyasyaiva bhavatIti kArakasyaiva karmasaMjJA bhavati, na tu | dhInatvamityapi spaSTameva pratipAditam, ito'gre ca pratikAraka 35 brAhmaNasya putra prativizeSaNasyeti na doSa ityuttaram / punarAkSepa- kriyAkartRtvaM kathamiti zobhanatayA pradarzitaM, taccAntataH kAra-75 sAdhakabhASyam-"astyaprAdhAnye vartate, tadyathA-'akathito'sau kANAM vivakSAdhInatvamityarthaparyavasAyyeva bhavatIti tAvAnevAMzo grAme, akathito'sau nagare' ityucyate yo yatrApradhAno bhavati, vilikhyate / sarvatrApi kArake yathAkathaJcit kartRtvaM vidyata eveti tadyadA apradhAne'kathitazabdo vartate tadaiSa doSaH "karmasaMjJAprasa- | pradarzite sarvasyApi kartRsaMjJA kuto netyAzaGkAyAM samAdhAnavArti no'kathitasya brAhmaNasya putraM panthAnaM pRcchati" iti / ayamA- | kam-"na vA svatantraparatantratvAt tayoH paryAyeNa vacanaM, vacanA40 zayaH-'ayamatra prAme'kathita iti laukikaprayogeNAprAdhAnyavAcI / zrayA ca saMjJA" iti, tadbhASyam-"ma vA eSa doSaH, kiM kAra-80
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 nyAyAsindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / Nam ? svatantraparatatratvAt , sarvatraivAtra khAtavyaM pAratayaM ca | atra kaiyaTaH--"sarveSAM kArakANAM sAdhyatvena sAdhAraNI kiyA, vivakSitam ,tayoH paryAyeNa vacanam ,tayoH khAtacya-pAratavyayoH | tatazca sarveSAM tasyAM kartRtvam, avAntaravyApAravivakSAyAM tu kara. paryAyeNa vacanaM bhaviSyati, tadyathA-balAhakAd vidyotate vidyut, | NAdirUpatvam , yathA mAtrApitrorapatyotpAdane kartRtvam , bhedavivabalAhake vidyotate, balAhako vidyotata iti" iti, sarvatra kArake | kSAyAM tu asamasyAmiyamasmAjanayatItyadhikaraNatvamapAdAnatvaM ca 5 khAtavya-pAratadhyayorvivakSAdhInaM kartRtvAdi, tadadhInAzca vibhaktayaH | vyavatiSThate / kartRsaMjJA tu karaNatvAdyavasthAyAM na bhavati "khatantraH 45 yathA-niHsaraNAGke vidyotane dutervAcye pRthagbhAve ca vivakSite kartA" [2. 2. 2.] ityatra kArakatvAdeva svAtabye labdhe punaH balAhakAd vidyotate vidyuditi; sthityaGge dyotane dyutervRttau 'valA- ! khatanazrutiniyamArthA, tena svataH svAtathyameva yasya kartRsaMjJA hake vidyotate' iti, balAhake sthitvA jyotIrUpA vidyud vidyo- | tasya, na tu pAratazyasahitasvAtatryayuktasya, kArakasaMjJA tu vastu tate ityarthAt ; vidyuto balAhakasya cAbhedavivakSAyAM balAhako sthityA vidyamAnamanudbhUtatvenA vivakSitamapi svAtathyamAzritya kara10 vidyotata iti prayogaH / evameva sthAlIsthe yatne kathyamAne sthAlI | NAdInAM vidhAnasAmarthyAt pravartate / yatra ca zaktInAM nimitta-50 svatantreti sthAlI pacatIti prayogaH, kartasthe yatne kathyamAne ca | nimittivadbhAvena yugapadvivakSA tatra saMjJAnAM vipratiSedha ucyate. sthAlI paratantreti sthAyAM pacatIti prayoga iti / atrAkSepa | yathA-dhanuSA vidhyatIti, vinApAyavivakSayA dhanuSaH sAdhakatamatvabhASyam-"nanu ca bhoH kartRsthe'pi yatne kathyamAne sthAlIsambhA bhAvAt saMjJAdvayaprasaGge paratvAt karaNasaMjJA / asizchinattIti vanakiyAM dhAraNakriyAM ca karoti, tatrAsau svatantrA, kvedAnIM satyeva sAdhakatamatve svAtanyasya vivakSitatvAt paratvAt kartRsaMjJA, tadA tu taikSNyAdhInaM karaNatvam, taikSNyAdInAM tu kartRtvavivakSAyA-55 15 paratantrA syAt" iti / atra samAdhAnabhASyam-"evaM tarhi pradhAnena samavAye sthAlI paratantrA, vyavAye svatantrA, tadyathA mAtmanaH karaNatvam , taikSNyameva hi vivakSAvazAd dvedhA'vaamAtyAnI rAjJA saha samavAye pAratabhyam, vyavAye svAtatryam" tiSThate kartRtvena karaNatvena ca / vastusthityA tveka evArthAtmeti kartRtvaM karaNatvasya bAdhakamucyate" iti / etena pradarzitena iti / ayamAzayaH-dhAtvathonAzrayAyAH sthAlyAH pradhAnadhAtva bhASya-kaiyaTagranthena kArakANAM vivakSAdhInatvaM nyAyataH prAptamiti rthAzrayeNa samavAye pAratacyamiti tatra devadattaH sthAlyAM pacatIti / 20 prayogaH, pradhAnavirahe ca sthAlyA evaM dhAtvarthAzrayatvamiti tatra | / na tatra vacanAvazyakateti pratIyate / khamate cAsyaivArthasya saMkSe-60 pataH pratipAdanAya nyAyo'yaM samAzrIyate / evaM ca vivakSAyA tasyAH prAdhAnyena sthAlI pacatIti prayoga iti / atra zaGkate- ! api vastusvabhAvamUlatvAdeva sambandhe kArakatvavivakSA na bhavati. "kiM punaH pradhAnam" iti, sAmagrItaH kAryotpAde sarveSAM tatra | kArakavibhaktibhiH sambandhArthasya bodhayitumazakyatvAt , sambasamAnatvAna kasyacit prAdhAnyaM pratIyata iti praznAzrayaH / samAdhAnabhASyam-"kartA, kathaM punarjAyate kartA pradhAna miti, yat sarveSu ndhasya ca kArakatvAyogyatvAditi tatra kArakatvavivakSAbhAvArtha 25 sAdhaneSu sannihiteSu kartA pravartayitA bhavati" iti / atra kaiyaTaH nyAyasya vyabhicAritvAzrayaNamakiJcitkarameva, vivakSAyAM vaktu: 65 "tadadhInapravRttitvAt karaNAdInAM tasya ca prAganyataH zakti prAdhAnyena tatra nyAyasya khAtacyAbhAvAdityAstAM vistaraH // 11 // lAbhAt, pratinidhyadarzanAt, karaNAbhAve'pi 'Aste, zete' ityAdI kevalasya kartudarzanAt kartRrahitAnAM karaNAdInAmadarza *apekSAto'dhikAraH // 12 // nAt prAdhAnyaM karturityarthaH" iti| atrAkSepabhASyam-"nanu ca si0-apekSaNamapekSA AkAGkSA, tasyA iti paJcamyarthe tasa, 30 moH pradhAnenApi vai samavAye sthAlyA anenArthA'dhikaraNa kAraka- paJcamyAceha jJApakatvamarthaH / adhikaraNamadhikAra iti bhAvamiti, nahi kArakamityanenAdhikaraNatvamuktama. adhikaraNamiti | sAdhano'dhikArazabdaH, adhikriyata iti vAdhikAra iti karma-70 vA kArakatvam, ubhau cAnyonyavizeSako bhaktaH, katham? eka- sAdhano'pi bhavitumarhati / loke niyogaH preraNaM tadviSayIbhUtaM dravyasamavAyitvAt , tadyathA-'gAyoM devadatta' iti, nahi gArgya | kArya vAdhikArazabdenocyate sa tatrAdhikRtaH, tatra kArye vini ityanena devadattatvamuktam , devadatta ityanena vA gAThatvam , ubhau yukta ityarthaH, tat tenAdhikRtam, viniyogavazAdadhiSThita33 cAnyonyavizeSako bhavata ekadravyasamavAyitvAt" iti / asyA- | mityarthaH, ityubhayathA'dhikArazabdasya prayogadarzanAt / tatra yamAzayaH-pradhAnena kA saha prayoge'pi sthAlyA adhikaraNatva. | zabdasya dvividha kAryam-arthabodhaH svarUpabodho vA, tatrArtha-75 siddhaye kArakatvamabhipretama. kArakatvaM ca kriyApravartakatvameveti / bodhasya vacanAntareNAnapekSitatvAda dvitIye svarUpabodharUpe tasyApi kartRtvamAvazyakam, anyathA'dhikaraNa kArakamiti / paryavasAnamiti vacanAntareNAkAzitasya padasya yoge yoge samuvizeSaNavizeSyabhAvo na syAditi / atha samAdhAnabhASyam-"evaM pasthAnamadhikArazabdArthaH phalati / taccopasthAna prAya uttara40 tarhi sAmAnyabhUtA kriyA vartate, tasyA nirvarta ke kArakam" iti / yogeSveva bhavati, kvacit pUrvayoge'pi lakSyAnurodhAdapakarSa
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / rUpo'dhikAro bhavati / tathA ca vacanAntarApekSAjJApyo'dhi- / yanAntareNa labhyatvamiti sUcyate / apekSAvazAdeva ca madhye kAra:-uttastra samupasthAnamiti nyAyArthaH / evaM cAdhikArasya ! vizeSAtidezAd vicchinno'pyadhikAro'gre'pekSitazcet tarhi jJApakApekSA na bhavati, lakSyAnusAribhirvacanairAkAntitvamA- pravartata eva / adhikArasyaiva viSayatvAdevAdhikAraviSaye maNDUtreNApekSitaM padamadhikRtaM vijJAyata iti bhaavH| tatrApekSayA kalutibhyAyo'pi svIkriyate, ayamAzayaH-adhikArasya dvayI 45 pravRttivadanapekSayA nivRttirapi svataH siddhA bhavatIti na tadartha- | gati:-dhArApravAhanyAyena maNDUkaplutinyAyena ca, yatrAvi. mapi jJApakAdyapekSeti sUcayitumevAyaM nyAyaH pravRttaH, yathA-! cchinna evAdhikAro yathA'pekSaM pravartate paratra nivartate ca tatra "NaSamasat paresyAdividhau ca." [2.1.60.] iti sUtrasthaM dhArApravAhagatirAzrIyate, yatra ca madhye vicchidya punaH pratraasat pare iti padaM "rAt saH" [2.1. 90.] iti sUtra- tete tatra maNDUkagatiH / tatra dhArApravAhAnuvRttiH prasidvaiva, paryantamevAdhikriyate, na tata Urdhvam , 'syAdividhau' iti ca maNDUkaplutAnuvRttizca yathA-"dhAtorivarNa" [2. 1.50.]50 10 "noryAdibhyaH" [2. 1. 99.] iti yAvadityeSo'rtho'nena ityato'nuvartamAno dhAtorityadhikAro "bhraznoH" [2. 1. nyAyena jJApakaM vinA'pi sAdhitaH / etatyAyajJApakaM tu- | 53.] ityAdisUtratraye vizeSAtidezasadbhAvAdasambaddho'pi "samAnAnAM tena dIrghaH" [1. 2. 1.] iti sUtrasthaM samA- "yo'nekasvarasya" [2. 1. 56.] ityatrApekSAtaH punaranunAnAmiti padam , samAnAnAmiti pade hi "hasvA-''pazca" | vRttaH / itthaM cAnenaiva nyAyenedRzasthalasyApi nirvAhe vizeSA [1. 4. 32.] iti sUtreNAmo nAm vihitaH, "hasvApazca" | tidiSTo vidhiH prakRtAdhikAraM na bAdhate iti nyAyAntara-55 15[1. 4. 32.] iti sUtre cAmonAmiti na zrUyata iti kathaM | svIkArena kimapi phlm| kecittu "dhAtorivarNa." [2. tena tasya sthAne tasya vidhAnaM syAt 'Amo nAm' iti pada-!1.50.] ityato dhAtorityasyAnuvRttiH dhArApravAhanyAyenaiva dvayaM ca "Amo nAm vA" [1. 4. 31.] iti pUrvasUtre calati, madhye ca sUtratraye'sambhavAdasambadhyamAno'pyavicchinna eva paThitam , tatazca tadadhikAraM vinA tatsambandha iha sUtre , eveti na maNDUkalutiratretyAhuH, tanmate ca maNDUkapluterudAharaNa hisvApazcaityantra] durlabhaH, tadasambandhe ca samAnAnAmiti / yathA-"anavargAt svare vo'san" [1.2.40.] iti 60 20 nirdezo'nupapanna iti taM vinA'nupapadyamAnaH sa pUrvasUtrastha- sUtrastho'sannityadhikAraH "aiuvarNasyAnte'nunAsiko'nI. padAnAmapekSAvazAdadhikAra ityarthakamimaM nyAyamAkSipatyeva, dAdeH" [1. 2.31.] iti sUtraM madhye laGkayitvA "tRtItadupapAdakAntarasyAnupalambhAt ; etaccAnuvRttau jJApakam / / yasya paJcame" [1. 3. 1.] "pratyaye ca" [1. 3. 2.] nivRttau tu-"aidaut sandhyakSaraiH" [1. 2. 12.] iti sUtre ' iti sUtrayorgata iti tena 'kakummaNDalam, ammayaH' ityAdau sandhyakSarairiti padameva jJApakam , ana hi upasargasambandhi- samAsAmtarvativibhaktyA "nAmasidaracyaJjane"[1.1.21.] 65 bhinnasyAkArasyaiva vidhAnam "RtyArupasargasya"1.2. 9.1: ityanena ca kramAt padasaMjJAsattve padAntasyApi masyAsatvAt ityato'nuvartamAnasya 'upasargasya' ityasya padasya nivRtti vinA "to mu-maH0" [1.3.14.] ityanusvArA-'nunAsikau na na sidhyati, na ca tannivRttau kimapi jJApakAntaramupalabhyate, bhavataH / etaccAvazyameva svIkArya yadubhayatrapakSe [dhArApravAhe tatazcApekSAbhAvAdeva nivRttiriti kalpyate; tathA caitanyAyasya maNDakaptau ca apekSAta evAdhikAra iti naitanyAya vinA pravRtti nivRtyorubhayorapekSAprayojyatvabodhakatvaM susampannam / tayoH siddhiriti // 12 // 70 30 ayaM ca nyAyo'pekSAmAzrityaiva pravartata iti yatra nirapekSA- bodhakaM kiJciliGgaM bhavati tatra svabhAvata eva na pravartate, ythaa| * apekssaato'dhikaarH|| 12 // * "pratyaye ca" [1.3.2.] ityatra cakAro'nuvartamAnavA- ta0-sUtrANi hi yathAsambhavamalpAkSarANi vidhIyante, "alpAgrahaNasya svasmin viSaye nivRttibodhaka iti tatra nivRtto'pi / kSaramasandigdham" ityAdinA sUtrasya lakSitatvenAlpAkSaratvasya vAzabda uttaratrAnuvartate, tanmUlaka eva cakArasyottaratra vA: tatra guNatvAt , kintu asaMdigdhatva-sAravattva-vizvatomukhatvAnAM 35 grahaNanivRtyarthatvavyavahAro vRttau kRtaH, tatra hi vinA'pi siddhayarthaM tatra padAntarANAmapekSA bhavatyeva, tatraikaprakaraNapaThitAnA 75 cakAraM pUrvasUtrasthapadayostatrAnuvRttAnAM 'vA' 'padAnte' 'anu-, sUtrANAM madhye tatprakaraNasAmAnyArthasUcaka padamekatraiva paThyate, nAsika' iti padAnAmanuvRttisiddhau kriyamANazcakAraH kimapi | AkAsAvazAca tasya pratiyogamupasthitirbhavati sa eva cAdhikAravailakSaNyaM sUcayati, tacca svaghaTitayogasya nityatvameva, evaM ca zabdena prayujyate; loke'pi prathame vAkye samupAttaM padamAkAGkSAvAgrahaNanivRtyarthatvena kriyamANazcakAro vAgrahaNasyAdhikAratvaM vazAdagrimavAkyeSvapi sambandhyata eva, yathA atra vidyAlaye 10 sUcayati, tatphalaM cottaratrAnuvRttireva / tathA cAnena cakAra- devendraH paThati, mahendro'dhyApayati, surendro vAcayati' ityAdi-80 karaNarUpeNa liGgenaitanyAyapravRttiM vinA'pyanuvRtti-nivRttyo- vAkyeSu pUrvavAkyasthe 'atra vidyAlaye' iti pade anuvartate eva /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / itthaca vinA'pi jJApakamapekSAtaH pratiyogaM zabdopasthAnaM sambhA / madhikAra ityasyArthasya nirNayAya vyAkhyAnasyaiva zaraNIkaraNIyatayA , | " / vyata eveti lokasiddho'yaM nyAyastathApi svazAstrasammatatvasUcanAya pUrvAcAryAdiprakriyAmanusRtya jJApakAdikamupanyastam / pANinIye tantre caitatsthAnIyaM paribhASAsUtrameva pANininA kRtam, 5 tacca "svaritenAdhikAraH" [ pA0 sU0 1.3.11. ] iti, bhASyakRtA ca sUtrasya prayojanasphoraNAyetthaM zaGkAsamAdhI kRte, tathAhi - "kimarthamidamucyate ?" iti sUtraprayojanAkSepabhASyam, tadAzayakSa AkAGkSAdivazAt prastutapadasya sambandho loka iva vyAkaraNazAstre'pi bhaviSyatyeveti na sUtraprayojanaM kimapIti / 10 tataH samAdhAnavArtikam "adhikAra: pratiyogaM tasyA nirdezArthaH" iti, tadbhASyam - " adhikAraH kriyate pratiyogaM tasyAnirdezArtha" iti / kimidaM pratiyogamiti ! yogaM yogaM prati pratiyogamiti, yoge yoge tasya grahaNaM mA kArSam" iti / punarAkSipati - " kiM gatamiyatA sUtreNa" iti, kimayamartho'dhikArazabdena vaktuM zakyate 15 uta neti tadAzayaH, samAdhatte -- gatamityAha kutaH ? lokataH, tadyathA loke 'adhikRto'sau grAme adhikRto'sau nagare' ityucyate yo yatra vyApAraM gacchati, zabdena cApyadhikRtena ko'nyau vyApAraH zakyo'vagantumanyadato vyApArAt" iti adhikArazabdo vyApArArthakaH, zabdasya cArthabodhanaM vyApAraH, sa ca svasthAna 20 eva parikSaNa iti ko'nyastato'dhiko vyApAraH syAt pratiyogamupasthitibhinna iti pratiyogamupasthAnamevAtrAdhikArazabdArtha | iti tadAzayaH samAdhAnabAdhakavArttikam - "na vA nirdizyamAnA dhikRtatvAd yathA loke" iti / tadbhASyam-"na vA etat prayojanamasti, kiM kAraNam ? nirdizyamAnAdhikRtatvAt, yathA loke 25 nirdizyamAnamadhikRtaM gamyate, tadyathA- 'devadattAya gaudayasAmU, yajJadattAya, viSNumitrAya' iti gauriti gamyate / evamihApi"padarujabizaspRzo ghay" [ pA0 sU0 3. 3.16.] "sRsthire" | [ pA0 sU0 3. 3. 17. ] "bhAve" [ pA0 sU0 3. 3. 18. ghatriti gamyate" iti, vacanaM vinA'pi lokavyavahArAdeva 30 sUtrasAdhyo'rthaH siddha iti vRthA sUtramiti bhASyAzayaH / atha samAdhAnavArttikam - "anyanirdezastu nivarttakastasmAt paribhASA" iti / bhASyam-"anyanirdezastu nivarttako bhavati, tadyathA-'devadattAya gaurdIyatAm, viSNumitrAya kambalaH' iti kambalo gornivarttako bhavati; evamihApi "abhividhau bhAva 35 inuN" [ pA0 sU0 3. 3. 44.] ghaJo nivarttakaH syAt tasmAt paribhASA" iti / ayamAzayaH - dhArApravAhenAnuvRttisthale lokanyAyena siddhAvapi yatrAnyavidheyAdisambandhAt prakRtavidheyA- 'goTA grahaNaM kartavyam, tatra ca TApratyAhAraH, TApaH TAzadinivRttirbhavati, tatra tadagre punaH prakRtasambandhAya paribhASAsUtra | bdAdArabhya SyaGo GakAraM yAvaditi teneSTasiddhirityAdi tatra sUtre midamAvazyakamiti, eSA ca yuktiH khakIye nyAye [ apekSA- mahAbhASye pratipAditam, svaritenAdhikAra gatirityarthamAzritya ca 80 40 to'dhikAra ityatrA ]pi vaktuM zakyata eva / atraivAnte kiyatparyanta- | tat khaNDitam / tathA ca "gostriyoH " [ pA0 sU0 1.2.48 ] lokanyAyavyAkhyAnAbhyAmeva sarvArthasiddhAvetat sUtraM vyarthamiti prastutya phalAntaratayA sthApitaM sUtram, tathAhi - "na tahIMdAnIbhayaM yogo vaktavyaH" ityAkSepabhASyam / "vaktavyazca kiM prayojanam ? svaritenAdhikAragatiryathAvijJAyeta / adhikaM kAryam 45 adhikaH kAraH " / ayamAzayaH - pratiyogamupasthitArthasya tasya paribhASAsUtrasyAnAvazyakatve'pi adhikArabodhAyedamAvazyakam, svaritatvaM hi nirdizya etadadhikArapaThitAnAM grahaNamiti bodhanaM yathA syAt ityekaM prayojanam, svaritatvayuktena zabdenAdhika kAryaM yathA syAt ityarthabodhanAyApi sUtramidamAvazyakam 50 svaritatvayuktasya cAdhikovyApAro yathA budhyeta tadarthamapIdamAvazyakam iti / krameNodAharati- 'adhikAragatiH " goliyorupa - sarjanastha" [ pA0 sU0 1.2. 48 ] ityatra 'goTA' grahaNaM coditaM tanna kartavyaM bhavati, strIgrahaNaM svarayiSyate, svaritenAdhikAragatirbhaviSyatIti "striyAm" [pA0 sU0 4 1.3.]55 ityevaM prakRtya ye vihitAsteSAM grahaNaM vijJAsyate, tatra kharitenAdhikAragatirbhavatIti na doSo bhavati" [ adhikAra gatiH ] / dvitIya phalodAharaNam - "adhikaM kAryam, apAdAnamAcAryaH kiM nyAyyaM manyate ? yatra prApyanivRttiH, tenehaiva yathA syAtgrAmAdAgacchati, nagarAdagacchati sAMkAzyakebhyaH pATaliputrA 60 abhirUpatarA ityatra na syAt, svaritenAdhikaM kAryaM bhavatItyatrApi siddhaM bhavati / tathA adhikaraNamAcAryaH kiM nyAyyaM manyate ?, yatra kRtsra AdhArAtmA vyApto bhavati, teneddaiva syAt - tileSu tailaM dani sarpiriti gaGgAyAM ghoSaH, kUpe bhavati [ adhikaM kAryam ] tRtIya phalodAharaNam-"adhikaM kAraH, gargakulamityatra na syAt, svaritenAdhikaM kAryamityatrApi siddhaM 65 pUrvavipratiSedhAzca na paThitavyA bhavanti / "guNa-vRddhayautvatRjyadbhAvaguNebhyo numpUrvavipratiSiddham" "numaciratRjvadbhAvebhyo nudra" iti, numnuTau svarayiSyete, tatra svaritenAdhikaH kAro bhava numnuTI bhaviSyataH" iti / ayamAzayaH svaritatvaM nAma svara- 70 vizeSaH, sa ca yatrArthavizeSo bubodhayiSitastatra kariSyate, tena ca yatra strIpratyayagrahaNamiSTaM yathA "gozcAnte havo'naM zisamA se ] | yo bahuvrIhau" [ 2.4.96 ] ityAdau, tatra ca vyAdyantasya iti kriyate, tenAnyeSAM 'striyAM ktiH" ityAdistrIpratyayAnAM grahaNaM na bhavati, tathA 'atitantrIH' ityAdizabdAnAmapi hakhatvaM na 75 bhavati, tathaiva pANinIye'pi tadviSayake "gostriyorupasarjanasya" [pA0 sU0 1.4.48 ] iti sUtre'titantrarityAdau hasvavyAvRttyarthaM / 24
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / "striyAm" iti sUtrasthastrIzabde svaritatvaM vidhAya tatra vazAt AnukUlyAt, vibhakteH- pUrvanirdiSTAyAH, vipariNAmaH[ 4. 1. 3. ] iti sUtrAdhikAra vihitAnAmeva pratyayAnAM strIpratya- parAvRttiH, bhavatIti zeSaH / pUrvasUtre nirdiSTasya padasyAnuvRttitvena grahaNamiti bodhanena doSAbhAva iti etaccAdhikAragatiri-sthale'nuvartanAdevArthAntarasya pratyAyakatvaM na sambhavati tadanutyasyodAharaNam, svaritenAdhikaM kAryamiti cArthaH khIkriyate, kUlavibhakterabhAvAt na cAnuvartanAdeva vibhaktyantarotpattiH adhizabdasyAdhikArthakatvAt kArazabde bAhulakAt karmaNi ghaJi sambhavati, anuvRttikriyAyAM tAdRzasAmarthyAbhAvAt, 'nahi 45 tasya kAryArthaparatvAt / tathA cAdhikAreNa svaritatvasamadhigate. godhA sarpantI sarpaNakriyAvatvAt sarpatAM yAti' iti dRSTatvAt, nAdhikaM kAryaM bhavatItyapAye'vadhibhUtasyApAdAnatvamiti vastu- tathA ca vibhaktivipariNAmAya kazcid yataH karaNIya iti sthitau satyAM grAmAdAyAtItyAdAvevApAdanatvaM syAt, na tu tadarthamayaM nyAyaH samAzrIyate / evaM ca svIkRte'smin nyAye sAMkAzyakebhyaH pATaliputrakA abhirUpatarA ityAdau, atra hi "bhata AH syAdau jas- bhyAm ye" [1.4 1.] ityato10 buddhyA sAMkAzyakaiH saha viSayIkRtAbhedAH pATaliputrakA abhi 'nuvartamAnasya SaSThayantasyApyata iti padasya "bhisa aisU" [1.50 rupatarasvarUpaprakarSAzrayeNa tebhyo vibhajyante iti mukhyApAyA- 4. 2. ] ityatra paJcamyantatayA vipariNAmaH sampadyate, anyathA bhAvAdapAdAnatvamaprAptamityapAdAnazabde kharitatvapratijJAne sati tAtparyaviSayIbhUtArthAInavagamApatteH / jJApakaM tvasya nyAyasya buddhiparikalpitApAyAzrayaNenApi bhavati / evamadhikaraNamapi "ad vyaJjane" [2.1.35. ] ityatra sthAninokRtsnavyAptAveva bhavati - yathA tileSu tailamityAdI, gaGgAyAM gAvaH / 'nupAdAnam, atra ca sthAnitvena pUrvasUtrAdanuvartamAna 15 kUpe gargakulamityAdau ca kRtsnasyAdhArasya vyAtyabhAvAnnAdhi | 'idam ' zabda iSTaH, sa ca tatra SaSThyantaH, atra ca SaSTyantatve 55 karaNatvaM prApnoti, adhikaraNazabde ca kharitatvapratijJAne tenAdhi tasyAzrIyamANe "SaSThyAntyasya " [7 4 106 ] iti kasyApi kAryasthalAbhAd bhavati tatrApyadhikaraNasaMjJeti / etaccA- paribhASAsUtrapravRtyA makArasya sthAne ecAkArAdezaH syAditi pAyAnAM traividhyamAdhArasya ca SoDhAtvamAzritya vRttAvapi 'bhAbhyAm' ityAdISTarUpAsiddhiH syAditi sampUrNasya sthAne saMgRhItameveti- "apAye'vadhirapAdAnam" [ 2. 2. 29 ] | AdezaH syAdityevamarthamatra prathamAnta 'idam 'zabdaH paThanIyaH, 20 iti "kriyAzrayasyAdhAro'dhikaraNam" [ 2. 2. 30. ] iti sa ca na paThita iti pUrvato'nuvRttasyaivArthavazAd vibhaktivipa - 60 sUtrayorvRhadvRttau spaSTam / etaccApAdAnAdhikaraNazabdayoradhika- riNAmeneha prathamAntatvamiti siddhaM bhavati, tathA cAsya jJApanaM kAryakAritvamUlakameveti bhASyato jJAyate / tathA caitat svamate'pi spaSTameva / evaM cAgrimasUtre "anak" [ 2. 1. 36. ] ityatra saMgrAhyamevetyadhikaM kAryamiti svamate'yudAhartavyameva / 'anakU' iti prathamAntavizeSaNenApi vibhaktivipariNAmaH sama'adhikaH kAra' iti ca kacit pUrvazAstrasyA'pi parazAstrabAdha- rthitaH / ayaM ca nyAyo yatra vibhaktivipariNAmArthaM na yatraH 25 katvasya lakSyAnusAramAzrayaNIyasya siddhayarthaM svIkriyate, tadapi kRtastatraiva pravartate, na tu tadarthaM yatra yatraH kRtastatraitatryAyAnu- 65 svazAstre saMgrAhyameva yadi tAdRzaM lakSyaM lakSaNIyaM syAt / 'adhikaH saraNena tasya yatrasya vaiyathyaM zaGkanIyam, 'nAsUyA tatra karttavyA kAraH' iti vigrahe'dhikArasya kathaM parabAdhakatvamityAzaGkAmapi yatrAnugamaH kriyate' iti bhASyokteH tena ca " tRtIyasya laukikadRSTAntenApanunoda bhASyakRta, tathAhi - [ AkSepabhASyam--] paJcame " [1. 3. 1] ityato'nuvarttamAnasya tRtIyasyeti kathaM punaradhikaH kAra ityanena pUrvavipratiSedhAH zakyA na paThi padasyaitanyAyena paJcamyantatayA pariNAma saMbhAvanAyAM satyAmapi 30 tum ? [ samAdhAnabhASyam- ] lokataH, tadyathA-loke'dhikamayaM " tato hazcaturthaH" [ 1. 3. 3. ] ityatra tata iti karaNasya 70 kAraM karotItyucyate - yo'yaM durbalaH san balavadbhiH saha bhAraM nAsaGgatatvam, 'tataH' iti nirdezAdasyAnityatvaM tu nAzaGkayam, vahati, evamihA'pyadhikamayaM kAreM karotItyucyate-yo'yaM pUrvaH anyatra phalAbhAvAt / jJApakasiddhasya nyAyasya sUtrAkSaravaiya san paraM bAdhate // iti, spaSTamidaM bhASyam / tathA ca apekSA rthyApAdanasAmarthyAbhAvAt tasmAjjJApakasiddhaM na sarvatreti to'dhikAraH* iti nyAyo na kevalaM padAnAmanuvRttinivRttyorevA- sAmAnyanyAyenaivezasthale nirvAha iti // 13 // 35 khyAyakaH, kintu yAdRze'rthe yatpadasya zaktirnirdhAritA, yAvacca yena zAstreNa svabhAvataH kAryaM kriyate, tato'dhikasyApi kAryasya lAbhArthaH kacid bAdhyasyApi bAdhakatvArthazceti prakRtamahAbhASyaikayogakSematvAlabhyata iti bodhyam // 12 // *arthavazAdvibhaktivipariNAmaH // 13 // 40 si0 - arthaH- prakRte tAtparyaviSayI bhUto'bhidheyaH, tasya 4 nyAyasamu0 25 arthavazAd vibhaktivipariNAmaH // 13 // 75 ta0 - zAstreSvekasyaiva padasya kvacid dvayorarthayorbodhanAyocAraNaM kriyate, tatra ca na zakyate'rthadvayasya vibhinnavibhaktiviSayasya bodhanAya yugapad vibhaktidvayamuJcArayitum, ekatra pade'nekavibhakterasaMbhavAt : tathA ca tasyaiva padasya vibhaktivipariNAmenA'nvayaH kriyate lokavat, loke'pi yathA 'sarve chAtrA gamiSyanti, 80
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / adhyApakazca' ityukte'dhyApake'nvayArtha gamiSyatIti vibhaktivacana- vihitasya sArthakasya tIyapratyayasyaiva grahaNam, na tu 'jAtIyara' vipariNAmaH kriyate, tatraiva 'ahaM ca' ityukte puruSasyApi vipari- pratyayaghaTakasya tIyasya, tasyaikadezatvAt prakArArthasyAvAcakatve- 40 jAmo bhavati-gamiSyAmIti / tathA cAyamapyartho lokasiddha nAnarthakatvAt , tena paTujAtIyAyetyAdI "tIya DinkArye vA" eveti pANinIye tantre nAyaM nyAyaH paribhASenduzekhare sahIto 1.4.14.] iti mAyAdayo na bhavanti / prakRtigrahaNa 5 dRzyate / bhASyAdiparyAlocanayA cAyamarthastatra tatra samAzrita yathA-"in-han-pUSA-'yamNaH zi-syoH" [1. 4. 87.] iti jJAyate, tathAhi-"aGgasya" [pA. sa. 6. 4. 1.] ityatra 'han'ityAdInAM grahaNam , etalyAyabalAca tatrArthavata ityadhikArasUtramarthavazAt kvacit SaSTyantamapi paJcamyantaM sampa eva hano grahaNena nirarthakasya "plIhan' ityAdi zabdaniSTasya 45 dyate, yathA-"ato bhisa ais" [pA. sa. 6.1. 9. / 'han' ityasya na grahaNaM bhavati, tena 'vRtrahaNau' ityAdAviva ityatra, tathA hi-adantAdazAdityarthaH sampadyate. anyathA vizeSaNa- "plIhAnI' ityAdI niyamApravRttiriti "ni dIrghaH" [1. 4. 10 vizeSyabhAvAbhAvAt tadantavidhirna syAt ; yadyapi tatra sUtre 25. 3 25.] iti dIrghaH siddhayati / atra ca jJApakaM "tR-svasa[aGgasyeti sUtre] mahAbhASye upAyAntaramapi pradarzitaM tathApi naptR0" [1. 4. 38.] iti sUtre naptrAdInAM vantAnAmeva dIkSitAdibhirvibhaktivipariNAma eva sviikRtH| kiJca "bhyaso- pRthagupAdAnam / taccoNAdInAmavyutpannanAmatvapakSe tatratyatR-50 zabdasyAnarthakatvenAnena nyAyena tRzabdena grahaNa na syAditi tatra 'bhyam" [pA0 sU0 7.1.30.] iti sUtre mahAbhASye "shesse| pakSe naptrAdInAmAvidhAnArtha kriyate, etacyAyAbhAye tu tatra lopaH" [pA0 sU0 7. 2. 90.] iti sUtreNa zeSasya lopa [avyutpannanAmatva ] pakSe'pi teSAM vantatvasattvAdevAri siddhe 15 ityartho'pi samAzritaH, sa ca vibhakti vipariNAmenaiva siddhayati tadvaiyarthyaM spaSTameva syAt / anityacAya "saMkhyADatezcAzattiSTeH nAnyathA, tatra maparyantAccheSasya lopa ityarthaH samAzritaH, "mapa kaH" [6. 4. 30.] iti sUtre DatigrahaNAt, taddhi tatrati yantasya" [pA. sa. 7. 2. 91.] ityadhikArasUtre ca SaSTI varjanena Datyantasya grahaNaM na syAditi zaGkayaiva kRtam, anyathA zrUyate, sA'pi prakRtArthAnurodhena paJcamyA vipariNamayitavyA; | "Datyatu saMkhyAvat" [1.1.35.] iti sUtreNa DatipratyaevaM ca bahuSu sthaleSu vibhaktivipariNAmena kArya sampAditam / yAntasya saMkhyAvadbhAvavidhAnAt saMkhyAgrahaNenaiva DatyantasyApi 20 "sthAnivadAdezo'navidhI" [pA0 sU0 1. 1. 56.] sUtre grahaNe sihe. kiM tena kRtaM syAt , etanyAyadhaugye tuDatyantasya ca mahAbhASye-"yAM kAJcid vibhaktimAzrayituM buddhirupajAyate tyantatvena grahaNaM na syAt, viMzatyAdizabde'rthavatastizabdasya 60 sA sA AzrayitavyA" iti spaSTameva pratipAditam / tathA ca pANi saMbhavenAnarthakasya DatyavayavatizabdasyAgrahaNAt, iti DatyantanIye'pi tantre siddhavadasya nyAyasyArthaH samAzrIyate // 13 // syAvarjane siddhe saMkhyAtvena tasya grahaNe pRthak DatigrahaNavaiyarthya ___ *arthavadrahaNe nAnarthakasya* // 14 // ! spaSTameva, tacca vyarthaM sat asya nyAyasyAnityavaM khyApayati / 25 si0---iha hi vyAkaraNazAstre zabda eva kAryA, sc| evaM ca *aninasmin grahaNAnyarthaktA cAnarthakena ca tadantavidhi prayojayantiH iti nyAyo'pyasya svaviSaye nivArako yukta 65 dvividho dRzyate-sArthako nirarthakazca, tatra samudAyasya sArthaka evaM // 14 // svamavayavasya ca nirarthakatvam , samudAya eva zaktigrahAt / tatraikaH zabdaH kacit samudAyarUpaH kvaciccaikadezarUpaH, yathA *arthavadhaNe nAnarthakasya // 14 // 'jAtIyara' pratyayaghaTaka-'tIya zabdaH, kvacit samudAyarUpo'pi, ta0-ayamatrAbhisandhiH -'ghaTamAnaya, ghaTamuccAraya' ityubhaya30 yathA-'dvitIya' ityAdau, iha cAvayavayarUpatayA'narthakaH / tatra vidhaprayogadarzanAt , prathame'rthasya dvitIye zabdasya cabodhadarzanAt, 'tIya'grahaNe vinigamakAbhAvAt kIdRzasya ? sArthakasyaiva nirartha zabdAnAmarthe zabde ca zaktiriti pratIyate / arthe zaktyabhAve 70 kasyaiva ubhayasya vA grahaNamityAzaGkAyAmayaM nyAyaH paThyate, 'ghaTamAnaya' iti vAkyAd ghaTakarmakamAnayanaM na pratIyeta, tadanutatra ca 'sambhavati grahaNa kAryam' iti ca padatrayamadhyAhRtya nyAyasya vyAkhyA sampadyate / arthavataH zabdasya pratyayabhUtasya rodhenArthamAtra zaktisvIkAre 'ghaTamucAraya' iti kathite ghaTa zabdakarmakamuccAraNaM na pratIyeta, pratIyate cobhayamityubhayatra 35 prakRtibhUtasya vA grahaNe sambhavati satyanarthakasya tasya grahaNaM zabdasya zaktiriti svIkAryam / na cArthe zaktiH zabde ca lakSana kAryamityarthaH / tatra pratyayagrahaNaM yathA-"tIyaM DiskArya geti vAcyam , vinigamanAbhAvAcchabda eva zaktirarthe lakSaNe-75 vA" [1. 4. 14.] ityatra sIyasya grahaNam, tatra | tyeva kuto na syAt ?; na ceSTApattiH kartuM zakyA, bAdhapraticaitanyAyasahakArAt "dvestIyaH" [7.1.165.] ityanena | sandhAnAbhAve'pi ghaTAdipadAt kambugrIvAdimato'rthasya pratItyA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / lakSaNA'saMbhavAt , zakyArthabAdhe hi lakSaNA bhvti| na ca 'ghaTa- mahAbhASye-"lAdeze sarvasya prasaGgo'vizeSAt [vArtikam ]" 40 mAnya'ityAdau ghaTazabdasya-zabdArthakatAmAzritya zabdasyAnayanaM / "lAdeze sarvasya prasaGgaH, sarvasya lakArasya prApnoti, asyApi kathaM syAditi bAdhaM pratisandhAya tasya kambugrIvAdimati lakSaNeti | prApnoti-lunAti labhate, kiM kAraNam ? avizeSAt, na hi kasyacit pratipatturgocarI bhavati; evaM 'ghaTamucAraya' ityatrApi | kazcid vizeSa upAdIyate-evaMjAtIyasya lakArasyAdezo bhavatIti, 5 yojanIyam / na cArthe pracuraH prayogaH zabde cAlpa iti prayoga- anupAdIyamAne vizeSe sarvaprasaGgaH, tataH samAdhAnavArtikamprAcuryeNArthe [kambugrIvAdimati] ghaTapadasya zaktiH, zabde tasya ! 'arthavadhaNAt siddham' iti, bhASyam-"arthavato lakArasya 45 lakSaNeti nirNeyam, prayogaprAcuryasya prasiddhayaprasiddhiniyAmakatve'pi / grahaNam, na caiSo'rthavAn" iti tataH, AkSepavArtikam-"arthazaktiniyAmakatvasyAdarzanAt , lakSaNAmUlasya bAdhapratisandhAnasya badhaNAt siddhamiti cenna varNagrahaNeSu' iti, bhASyam--"artha zabdArthatvapakSe'pyadarzanAcca / na ca vyavahAreNa zaktinirNayaH, / vadhaNAt siddhamiti cet ? tanna, kiM kAraNam ? varNagrahaNamidam , 10 vyavahArasya pUrvarItyobhayatra tulyatvAt / evaM ca | na caitadvarNagrahaNeSu bhavati-'arthavadhaNe nAnarthakrasya" iti / atra "na so'sti pratyayo loke, yaH shbdaanugmaarte| kaiyaTa:-"lasyetyatra lakAre'kAra uccAraNArthaH, tatazca varNamAtra-50 anuviddhamiva jJAnaM sarve zabdena bhAsate // " syAyaM nirdezaH, varNanirdezeSu vidyamAnA'pyarthavattA zabdena nAzritA, iti vAkyapadIyenArthabodhe'pi zabdasyApi zAbdabodhe bhAna- | varNarUpamAtrasyAzrayaNAt / tathA ca yasyeti lopo'narthakasyA'pi miti pramANatayodAhartuM zakyameva, evaM ca zabdasya zabde'rthe ca ! bhavAta bhavati-daivadattiriti"iti / ayamAzayaH-pANinIye tantre laDA15 zaktirabhyupeyaiva / tathA ca 'ghaTamAnaya' ityAdau ghaTazabdavAcyaM | dayo daza lakArA AsthitAH, teSAM sthAne eva tyAdaya AdezA kambugrIvAdimantamarthamAnaya ghaTamacAraya' ityAdI ghaTarUpArthabodha ! bhavanti, tatra cAdezavidhAyaka "lasya" [pA0 3. 4. 77.155 'ghaTa'zabdamuccArayeti krameNa bodho jaayte| tatra zabdaviziSTe'rthe, . ma. iti sUtraM, tatreyamAzaGkA-ihAvizeSeNa lasyAdezo vidhIyata iti arthaviziSTe zabde ca zabdAnAM zaktikalpane zakyatAvacchedake ! 'lunAti, labhate' ityAdiSu dhAtvavayavalakArasyApi tyAdaya gauravAt, lAghavAt sarveSAM zabdAnA khavRttizrUyamANAnupUrvya- | / AdezAH syuriti, tatra *arthavadhaNe nAnarthakasya* iti 20 vacchinne, ghaTatvAditattadrUpAvacchinne ca khaNDazaH zaktiH kalpyate, paribhASayA-nyAyena vAraNa na sambhavati, tatra varNamAtrasyAkhavRttItyatra svapadaM zaktapadaparam, yathA-'ghaTa' iti zaktaM padam , zritatvenAsya nyAyasyApravRtteriti, tatra ca [lasyeti ] viziSTha- 60 rUpopAdAnamAzritaM tadarthamiti varNagrahaNe nAsya pravRttiriti siddham , tadvRttiH zrUyamANA yA AnupUrvI-ghakArottarAkArottaraTakArottarA-! etadbhASyaprakaraNAca varNAnAmarthaviziSTa varNe ekA zaktiraparA ca kAratvarUpA, tayA'vacchinnaM ghaTa iti padam , tatra ghaTatvAdi yat prAtikhika rUpaM pravRttinimittabhUtaM tadavacchinne ca kambugrIvAdi varNamAtre / tathA ca zAstre varNo yatra upAtto vartate tatra loka 25 mati vyaktivizeSe khaNDazaH zaktiriti tAtparyam / loke Anaya ivArthavizeSyakabodhe kAryANAM bAdhAdaparA yA varNamAtranirUpitA nAdikAryasya zabde bAdhAdarthasya vizeSyatayA zabdasya cArthe zaktistayaiva varNamAtrasya bodhaH, na tu viziSTaspopAdAna ivArtha-65 viziSTavarNabodhaH, iti tatrAnarthakasyApi varNasya grahaNaM bhavati / vizeSaNatayA bodhaH, zAstre ca "jAtau rAjJaH" [6. 1. 92.] | arthavaiziSTadhaM ca zabde svaviSayakabodhajanakatvena tAtparyaviSayatvaityAdau mAMsapiNDavizeSarUpasyArthasya pratyayena sahAnvayAsaMbhavAt sambandhena, tathA ca "tIyaM hitkArye vA" [ 1. 4. 14.] iti zabdasya vizeSyatayA'rthasya ca zabde vizeSaNatayA bodhaH / tathA ca sUtre samupAdIyamAnastIyazabdaH pUraNArthaviSayakabodhajanakatvena 30 tattadarthaviziSTe zabde tattatkAryamiti vyAkaraNazAstre nirNayaH / tathA tAtparyavAniti tatra tadarthavaiziSTayaM siddhamiti jAtIyarighaTitasya 70 cAyaM nyAyaH phalita iti nAtra jJApakAkAsA, taduktaM nAgezena tIyasya tAdRzArthabodhajanakatvAbhAvena na tasya grahaNam / etena paribhASenduzekhare etatparibhASAvyAkhyAnAvasare 'viziSTarUpo. : "bodhakatvasambandhenArthavaiziSTye yadi bodhakatA phalopadhAyakatApAdAne upasthitasyArthasya vizeSaNatayA'nvayasambhave tattyAge kAryAvyavahitaprAkkSaNAvacchedena kAryAdhikaraNavRttitvarUpA, tadA mAnAbhAvo'syA mUlamiti, viziSTarUpopAdAna ityuktyA ca yadA pratibandhakakzAd bodhAbhAvastadA 'dvitIyasmai' ityAdAvapi 35 AnupUrvyavacchinnaviSayatAprayojakapadopAdAna evAyaM nyAyaH | smAyAdezo na syAt, yadi ca kharUpayogyataiva bodhakatA, sA ca 75 pravartate, na tu varNopAdAne, ekasmin varSe pUrvAparavarNAntarAbhAvena ! bodhajanakatAvacchedakAnupUrvIrUpA, tarhi paTujAtIyAyetyAdAvapi viziSTarUpatvAbhAvAt / tathA ca yatra varNamAtropAdAnaM tatra nAyaM : tAdRzAnupUrvyAH, sattvena smAyAdezaprasaGgaH" ityapAstam , tAtpInyAyaH pravartata iti varNAnAmanarthakAnAM sArthakAnAM ca grahaNaM | yavizeSyatAparyApterjAtIyazabdaghaTakatIyazabde'bhAvAt siddhAnte bhavati, taduktaM "lasya" [pA0 sU0 3. 4. 77.] iti sUtre doSAbhAvAt / yadyapi loke'rthabodhakatA 'dvitIya' ityAdisamudAya
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 30 syaiva, na tIyamAtrasya " na kevalA prakRtiH prayoktavyA nApi kevalapratyayaH" iti bhASyAdisiddhAntAt, tathApi zAstrIyakAryanirvAhAya zAstraprAmANyAt 'tIya' zabde'pyarthabodhakatA kalpyate, taduktaM paribhASenduzekhare etanyAyavyAkhyAvasare nAgezena - "atrArthaH viziSTe kazabde pare ityAdyartho na syAt / pratyayajanyabodhe prakRtisamabhivyAhArasya kAraNatvAt, anyathA'NAdizabdAdapyapatyAdyarthabodhaprasaGgAt / yadi tu laukike prayoge zabda prakAra kakutsAdyarthavizeSyakabodhasyaiva sattvena tAdRzabodha eva prakRtisamabhi / ! ' kalpitAnvaya-vyatirekakalpitaH zAstrIyo'pi gRhyate" iti / vyAhArasya kAraNatvam sUtre tu "DyAdIdUtaH ke" [ 2. 4. 45 asyArthaH - atra nyAye'rthapadena na kevalaM laukikaprayogaprasiddha | 104.] ityAdAvartha prakArakazabdavizeSyakabodhasya sattvena na tatra evArthe gRhyate, kintu kalpitau yAvanvayavyatireko tAbhyAM prakRtisamabhivyAhArApekSetyucyate, tathApi kAryatAvacchedake kazakalpitaH zAstrakArairAropitaH zAstrIyo'pyartho gRhyata iti / ayabdaniSThaprakAratA nirUpita kutsAdyarthaniSThavizeSyatAyAH praveze gauravam / mAzayaH -- vaiyAkaraNasiddhAnte zabdAnAM nityatvena tatra bhAgasyAtathA cedRzasthale svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA iti nyAyenaiva 10 bhAvAt sphoTa rUpamakhaNDameva padaM vAkyaM vArdhabodhakamiti prakRtInAM nirvAha ityAstheyam tena ca nyAyena zAstraghaTakazabde'pUrvaH 50 pratyayAnAM cArthavattvamasambhavi, tathA'pi zAstrakAraiH zAstrIyaprakri sato bodhyate sa cArthatvAvacchine svavRttirUpAvacchinne ca / yAnirvAhAyAnvayavyatirekAbhyAM yatsattve yAdRzArthabodho bhavati, tathA ca "gozcAnte havo 0 " [ 2. 4. 96. ] ityAdAvardhavizi yadasattve ca sAdRzArthabodho na bhavatIti rUpAbhyAM prakRti - pratyayayo- STasya gozabdasyetyarthena sarvatrArthe prayujyamAnasya gozabdasyaikai naiva rAvApoddhArAbhyAM zaktiH kalpitA, sApi zAstrIyaprakriyAnirvAhA ! sUtreNa grahaNanirvAha iti nAvRtterAvazyakatA, "byAdIdUtaH ke" 15 yAlamiti tayasya pUraNArthe " dvestIyaH " [ 7. 1. 165. ] [ 2.4 104 ] ityAdAvapyarthaviziSTe kazabde pare ityevArthaH, OM iti zAstreNa vihitatvAt tasya pUraNArthavAcakatvamAsthIyate iti tatra na prakRtisamabhivyAhArasya kAraNatvam api tu kutsAdyarthatenaivArthenArthavattvaM tasyeti tadarthavihIno 'jAtIya' ghaTitastIyo na bodhe eveti na vizeSarUpeNa kAryakAraNabhAvakalpanaprayuktamapi gRhyata iti / yatra kalpitAvapyanvayavyatirekau na staH, yathA gauravamiti vibhAvanIyaM sudhIbhiriti / 'yAvaka' ityAdau kapratyayAbhAve yo'rthaH pratIyate sa eva kapratyaya20 sattve'pi tatra pratyaya iti mahAsaMjJA [ anvarthasaMjJA ] balena ka pratyayasya prakRtyarthenaivArthavattvaM svIkriyata iti so'pyarthaH zAstrIya prakriyAnirvAhAya svIkriyate / paraM caitanmate "gozcAnte havo0 ' [2. 4. 96. ] ityAdau gopadena ko'rtho vivakSitaH ? yadi gotvAvacchinnastarhi pazutAtparyeNa prayoge citragurityAdau hrakhaH 25 syAt, kiraNAditAtparyeNa prayukte ca na syAt, tatazca loke yAvanto'rdhA gopadena bodhyante tatsakalArthatAtparyako'yaM sUtrastho gozabda iti vaktavyam, anyathA kiraNAditAtparyake hasvatvaM na syAt, / ! atredaM pravicAryate - asya nyAyasya caJcalatvamAstheyaM na veti ?, vidhipakSastu vRttAvevopapAdita itIha niSedhapakSa evopapAdayitu- 60 miSTaH / tathAhi yadasya caJcalatvaM tatroktaM tat prAcAmanurodhAdeva / tathA hi-- laghunyAsakAraiH "saMkhyADate zvAzattiSTheH kaH " [ 6.4. 130 ] iti sUtravyAkhyAyAmityamuktam- nanu utigrahaNaM kimarthaM ? saMkhyAdvAreNApi gatatvAt tyantadvAreNa pratiSedhaH syAditi na vAcyam, arthavaddhahaNeti nyAyena teH sArthakasyo - 65 pAdAnAt ucyate- zyantadvAreNa SaSTivarjanaM jJApayati-atrIvyutpattipakSa iti, avyutpattipakSe ca nyAyasyApravRttiH, tha nyAyasyAnityatvajJApanArthaM utigrahaNam, tenaikasaptatirityatra tyantadvAreNa pratiSedhaH siddhaH, anyathA saptatirityeva tyanto naikasaptatiriti na syAt, avyutpattipakSazca kasmAnnizcIyate ? 70 SaSTiprahaNAt [ STigrahaNAdityucitam ], anyathA SaSTizabdasya tipratyayAntatvAt tyantadvAreNa pratiSedhe siddhe'syopAdAnamanarthakaM syAt" iti / atredamucyate yadi SaSTivarjanArthaM kRtena STayanta "svarge ramau ca vajre ca balIvarde ca gauH pumAn / strI saurabheyI digbANadRgvAgbhUSvasu bhUni ca // " iti kozarItyA gozabdasyAnekArthavAcakatvaM prasiddhameva / tathA ca sakalArthavAncigozabdabodhatAtparyeNeha gozabdo gRhIta iti sarvasya grahaNamiti; tadapi na sarveSAmarthAnAM sakRduccaritAd gozabdAd boddhumazakyatvAt sakRducaritaH zabdaH sakRdevArthaM | varjanenAtrA vyutpattipakSa evAzrIyata iti samAzrIyate, tadA ca 35 gamayatIti nyAyAt / evaM ca pratizakyatAvacchedakaM sUtramAvartta- teranarthakatvenArthavatastizabdasya sambhavAbhAvenaivAsya nyAyasyA - 75 nIyam, tathA ca kiraNatAtparyakasya gozabdasya, pRthivItAtparyakasya pravRttau uterapi varjane prApte saMkhyAtvena naiva siddhiriti kathamiva gozabdasya, gotvAvacchinna [pazu ] tAtparyakasya gozabdasyetyAdikrame | itigrahaNenaitanayAyasyAsthiratvaM jJApayituM zakyam, etanyAyasyAmArthaH kartavyaH, na tvarthavAcakasya gozabdasyetyevaMrUpeNa, arthatvena nityatve satyapyapravRttireveSTA sA cAvyutpattipakSAzrayaNenaiva rUpeNArthe gopadazakterabhAvAt, evaM rIlyA nAnArthakasthale sarvatrAvRttau | sAdhiteti vidhyarthaM utigrahaNasyAvazyakatvena vaiyarthyAbhAvAt / 40 gauravam / evaM "yAdIdUtaH ke" [ 2.4.104.] ityAdAvartha- na cAnena iti grahaNenAsya nyAyasyAnityatvaM jJApyatAM, STivarjane- 80
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 29 M a rwadA a r ... ....... ............ . . . nAvyutpattipakSo vetyatra vinigamakAbhAva iti vAcyam , STigrahaNa- raNavihitabahubIhereva grahaNArtham / etavyAyAbhAve tu-prati- 40 vaiyApattereva vinigamakatvam / ayamAzayaH-DatigrahaNenAsya / padoktasyaiva grahaNamityarthasyAbhAve "ekArtha cAnekArthaM ca" nyAyasyAnityatvajJApane kRte'piSTivarjanasya sArthakyaM na sambha[3. 1. 22.] iti vihitasamAsenaiva siddhau pratipadoktatayA vati, tadviSaye etacyAyacyApArAbhAvAt , nahi SaSTizabde | samAsavidhAnasya vaiyarthaM spaSTameva / jJApite svasmin "AsannA jatizabdasyAnarthakatvaM kenA'pi manyate vyutpattipakSe. TivarjanenA- 'daza yeSAM te AsannadazAH' ityAdAveva "pramANI-saMkhyADaH" vyutpattipakSajJApane kRte tu Daterapi sArthakyaM laghanyAsarItyA / [7. 3. 128.] iti Do bhavati, na tu 'priyA daza yeSAM te 45 sambhavatIti tasyaiva jJApakanvamacitama: kizca yathAkathaJcita | priyadazAnaH' ityAdI sAmAnyena "ekArthe cAne ca" [3. DatigrahaNasyApyetanyAyAnityatvajJApakatvaM svIkriyatAma, kintu 1. 22.] iti vihitasamAsasthale, tasya sAmAnyenaikArthatvAtathA svIkAre phalAbhAvaH na ca ekasaptatirityana kapratyayAbhAvaH dilakSaNena vidhAnAt , AsannadazA ityatra ca "AsannAdUrA10 phalatvenokta evodAhRte laghunyAsagranthe iti vAcyam, tatkathana dhika0" [3.1.20.] iti pratipadoktatayA saMkhyAzabdasyApyavicAritaramaNIyatvAt , saptatizabde tizabdaH sArthakaH, muccArya] vidhAnAt / evaM "no'prazAno'nusvArA-'nunAsikau 50 ekasaptatizabde ca sanirarthaka iti vicArasya buddhaya'nArohAta / / ca pUvasyAghuTapara" [1.3.8.] iti sUtre pratipadoktasyaiva nakArasya grahaNAt tvantatretyAdau "tau mu0"[1. 3. 14.] kiM pratyayagrahaNe prakRtyAdereva grahaNamiti vat ayamapi nyAyo yataH / iti vihitAnunAsikasya nakArarUpasya na grahaNamiti nAtra sa vihitastadantatve satyavArthavattvamanyathA neti bodhayati yenaita15 cyAyapravRttAvekasaptatizabdasya tyantatvaM na syAt, na caivam , , 'nakArasya sakAro bhavati, atra hi nakAro na pratipadoktatayA vihito'pi tu anunAsikatvena rUpeNa lakSaNeneti lAkSaNikatvaM 55 tasmAdetat phalakathanamavicAritameva ramaNIyamiti pratImaH / na ca tasya spaSThameveti, yatra ca nakAraH pratipadoktatayA vidhIyate tanna *aninasman grahaNAni0* iti nyAyenApohyamAnatvamevAsyAsthiratve ca bhavatyeva, yathA-bhavAMstatretyatra, anna hi 'nonta' iti nakAramUlamiti vAcyam , tatra jJApakAntarasyAne pratipAditatvenaitada mevoktvA vihito nakAra iti prtipdoktH| asya ca lakSyAsthiratvasya tatrAprayojakatvAt , tathA cAsyAsthiratve na kiJcit nusAritvena kvacidapravRttirapi, ata eva "svasya guNaH" [1. 20 phalamiti vRttau tatpratipAdanaM prAcAmanurodhenaiveti vijnyeymiti||14|| 4. 41.] ityAdau pratipadokto lAkSaNikazva hastro hrasvazabdena 60 *lakSaNa-pratipadoktayoH pratipadokta- / gRhyata iti / he kartaH! ityatreva he niSkauzAmme ! ityatrApi guNaH siddho bhavati, anyathA kartRzabde "zaka-tRcau" [5. syaiva grahaNam* // 15 // 1. 49.] ityanena tRzabdasya pratipadoktatayA vihitatvAt tatra si0-samAnazabdayoH kasyacid grahaNe'bhiprete'nyasya / guNasattve'pi niSkauzAmbizabde nirgataH kauzAmkhyA ityarthe cAnabhiprete tatrAbhipretagrahaNasiddhayarthaM pUrvam arthavadrahaNe nAna- | samAse "gozcAnte." [2. 4. 96.] iti hasvatve ikArasya 65 25 thekasya* iti nyAya uktastatprasaGgena tatsamAna evAyaM nyAyaH lAkSaNikatvAnna syAt / lakSaNazabdasya sUtraparatvena vyAkhyAna smRtH| lakSyate'neneti lakSaNaM liGga sUtraM ca, tadAzritya phalaM ca hanteIstanyAM divi 'ahan' ityatra lAkSaNikasvena sampanna rUpamapi lakSaNamupacArAt tathA ca lakSaNapadaM lAkSa- "ala [2. 1. 74. iti lakSaNapadaM lAna- "ahnaH" [2. 1. 74.] iti rutvaM na bhavati, kintvamyutpaNikArthakam / padaM padaM prati nirdizya uktaH pratipadoktaH sa sasya dinArthakasthAhanzabdasyaiva bhavati / lakSaNena-zastanIrUpeNa ca kvacicchabdasvarUparUpaH kvacicca vidhirUpa iti yathAprayoga cihna nirvRtta ityarthAzrayaNe'pyantra doSavAraNamiti kecit 170 30 vyavasthA vijJeyA / lakSaNaM ca pratipadoktazcAnayoritaretarayoga vastutastu lakSaNena-sUtreNa niSpanna lAkSaNikamityekasyaivArthasyAstayorityarthaH / ubhayorapi rUpayorvidhyo sambhavatoH satoH zrayaNe'pi doSAbhAva iti lakSaNazabdasya cihvArthakatvamapi kimarthamAstheyam ? nahi vyAkaraNe lakSaNaM vinA kimapi kArya pratipadoktasyaiva vighe rUpasya vA grahaNamiti nyAyArthaH / tatra -: bhavati, tathA cAgre pratipadoktatva-lAkSaNikatvalakSaNayoAkhyApratipadoktasyaivetyevakAreNa laakssnnikgrhnnvyudaasH| tatazca yat sobhitalava lANikatvamiti pratipATayi-76 sAmAnyena kenacit lakSaNena vihitaM, yacca tacchandamanUdya vyte| tathA ca na lakSaNapadasyeha cihnaparatvamAsthyamityeva 35 vihitaM, tayormadhye tacchabdAnuvAdena vihitameva balavaditi / sAdhu / yadyapi pratipadoktasyApi lakSaNaniSpannatvaM bhavati, kArya tadeva grAhyamiti phalati / atra ca jJApakaM "bhAsavAdUrAdhi-mAtrasya vyAkaraNe lakSaNAdhInasvAt , tathApi lakSaNena padaM padaM kAdhyA dipUraNaM dvitIyAdyanyArthe" [3. 1. 20.] ityA- prati nirdizya vihitatvaM pratipadoktatvam , tadbhinaravaM lAkSaNikadisUtraiH pratipadoktatayA bahuvIhividhAnam, taddhi "pramANI- / svamityeva tayorbheda ityavadheyam / vistaratazcArya vivaraNe samava-80 saMkhyAH " [7.3. 128.] iti isamAsAntavidhAvetatpraka- lokanIya iti // 15 // cit lakSaNena vilidAsaH / tatazca yat bhavati, tathA cA 35 vihitaM,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / *lakSaNa-pratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam // 15 // si0 "> ta0 - atra lakSaNazabdo'bhrAditvAdapratyayAntaH, lakSaNamastyasyeti vivakSitatvAt; lakSaNayA vA lakSaNapadaM lAkSaNikaparam, tattvaM ca lAghavAt pratipadoktabhinnatvameva, lakSaNazabdasya cihnasUtrobhayArthakatveneha vivakSitatvAt tasyAnekArthakatvenAnugatalakSa. NAsaMbhavAt, pratipadoktatvasya cAnugatatvAt / tathA ca yada vizeSaNatayA pratipadoktatvaM vivakSitaM tadviziSTatvaM pratipadoktatvam, vaiziSTayaM ca svavRttyAnupUrvyavacchinna vidheyatAzrayatva - svArthAnvayya10 rthaMkapadavRttyAnupUrvImatpadaprayojyoddezya tAni rUpitavidheyatAzrayatvaita- | tadviSaye, danyatarasambandhena, pUrvasambandho yatra vidheyasya vizeSyatvena grahaNaM | padena liGgaviziSTasyApi liGgabodhakapratyayavizeSasambaddhatAdRzasthalaparaH, dvittIyazca yatra vidheyasya vizeSaNatayA grahaNaM syApi grahaNaM bodhanaM bhavatIti nyAyArthaH / liGgapratyayakRta- 50 vairUpyena zabdabhedAliGgavizeSa bodhakatvarUpArthabhedAcca sAmAtAdRzasthala paraH / prathamasya lakSyaM yathA- "no'prazAno0 [1. | 3. 9.] ityatra na-padam, tadarthe eva pratipadoktatvasya vivakSi- nyena vizeSeNa vA nirdiSTasya nAmnastattalliGgavizeSabodhakapratyaya15 tatvAt tena napadavRttyAnupUrvyavacchinnavidheyatAzrayatvaM yatra syAt, viziSTasya tasya grahaNaM na syAdityaprAptasya tadgrahaNasya prApaNArtho'yaM yathA bhavAnityAdau nonta iti nazabdamuccArya vidhIyamAne nakAre nyAyaH atra ca jJApako "rAjan sakhe: 0" [ 7. 3. 106] iti tatraiva pratipadoktatvaM tasya tvantatretyatra na / dvitIyasambandhasya sUtrastho nAntanirdezaH, sahi yatrAsya nakArAntameva rUpaM tatraiva 55 lakSyaM ca-"Rte tRtIyAsamAse" [ 1.2.8 ] ityatra tRtIyAsamAsAntosT syAdityevamarthaM kRtaH, sa ca mahatI cAsau rAjJItyarthe samAsapadam, tathAhi tatra tRtIyAntamuddizya vihitaH samAsa eva / mahArAjJItyatrAT mA bhUdityevamartha eva / yadi cAyaM nyAyo na 20 gRhyate, na tu yathAkathaJcit tRtIyAntasya vihitaH samAsaH, tathA syAt tarhi 'rAja- sakheH 0" iti karaNe'pi rAjJIzabdasya ca - parameNa Rteneti pariniSThitavibhaktyA samAse paramatrttenetyatrArna svarUpata eva rAjazabdatvAbhAvena pratyayAprAptau tagrahaNaM vyarthameva bhavati, tatra samAsapadAnvayitRtIyArthakatRtIyA padavRttyAnupUrvIma- syAditi prakRtanyAyasya sattAM sUcayati, jJApite tvasmin 60 spada[tRtIyApada] prayojyoddezyatAnirUpita vidheyatAzrayatvAbhAvAt, rAjagrahaNe strIpratyayaviziSTasya tasyA [rAjJItyasyA ] 'pi evamanyatrApi yathAyathaM lakSaNaM saGgamanIyam / paribhASenduzekhare ca / grahaNaM prAptamiti tadvAraNArtho nAntanirdezaH svAMze caritArthaH / 25 nAgezenAsya nyAyasya nApUrvArthavidhAyakatvamapi tu nyAyasiddhArthA- | phalaM ca "tyadAmena deta do dvitIyATayaisyavRttyante" [ 2.1.33] ityatra tyadAmiti bahuvacanena tadAdigaNapaThitanAmamAtra nirdeze'pi tyadAdyadhikAre sarvatra strItvAdiviziSTAnAmapi tyadAdInAM 65 grahaNam, tena 'sA, syA' ityAdau "taH sau saH [ 2.142. ] iti te kartavye tyadAdeH sevApAvyavadhAnAbhAvena satpravRttirbhavati, anyathA ApA vyavadhAne siparatvAbhAvena satvaM na syAt, liGgaviziSTasyApItyanena liGgabodhakapratyayAviziSTasyApi grahaNe bodhite Apaca liGgabodhakapratyayatvena tadviziSTasyApi 70 nAmatvenaiva grahaNe 'tA, tyA' ityanayostyadAditvAnapAyAt / nAmagrahaNe ityuktyA ca yatra liGgapratyayaviziSTasya grahaNaM na tatra nAmagrahaNaM bhavati, yathA-"ataH kRkami kaMsa-kumbha-kuzA- karNIpAtre'navyasya " [ 2. 3. 5. ] ityatra 'kuzA' iti liGgapratyayaviziSTasya grahaNe 'kuza' ityavikRtasya nAmno grahaNAbhAve 'aya: 75 kuzaH' ityatra raH so na bhavati / nyAyAntaravadayamapi nyAyazca wwwww ityAhuH, tadasat - uNAdInAmavyutpannatvapakSe 'go' ityAdizabdAnAM 40 lAkSaNikatvAbhAvena tatrAttvavyAvRttyarthaM dhAtorityasyAnuvRtterAvazyakatvena jJApakatvAsaMbhavAt, ata eva " aut" [ pA0 sU0 1. 1. 15.] iti sUtre mahAbhASye varNagrahaNe'pyasya nyAyasya carcA kRtA // 15 // * nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi [ grahaNam ] // 16 // nAmno grahaNaM bodhanaM yena tannAmagrahaNaM padaM, taMtra nAmabodhakapade samuccArite sati pratyAsattyA tenaiva / nuvAdakatvameveti pratipAditam, tathA hi tatratyo granthaH- lakSaNaM lAkSaNikamupacArAt, tattadvibhaktivizeSAdyanuvAdena vihito hi samAsAdiH pratipadoktaH, tasyaiva grahaNaM, zIghropasthitikatvAt dvitIyo hi vilambopasthitikaH / + + + + idameva hyetatpari30 bhASAbIjam / " iti / ayamAzayaH - yaddhi lakSaNAnusandhAnapUrvakaM vijJAyate tasya vilambenopasthiteH tacchabdAnuvAdena vihitasya zIghramupasthitasya grahaNe sati zAstrasya kRtArthatvAt, vilambenopasthitasya grahaNe mAnAbhAva evaitannyAyamIjabhUta iti nAtra jJApakA pekSA, tathApi dArvyapradarzanAya jJApakramapyupanyastametadvRttau / yattu - 35 "AtsandhyakSarasya" [4.2.1.] iti sUtre vRttau dhAtorityasya sambandhasya kRtatvenAsya nyAyasya varNagrahaNe'pravRttiH, anyathA ante sandhyakSarasya nAmasu lAkSaNikasyaiva sattvenAnena nyAyena tatra doSAbhAvAt dhAtoranuvRttirvyathaiva syAt; varNagrahaNe cApravRttau / pala iti "sarvAdi- viSvag-devADudriH" [ 3. 2. 122. ] iti nAmAntasya sandhyakSarasyApi syAditi dhAtorityanuvRttiH sArthikA" | sUtrastha - viSvakzabdena 'viSUcI' iti liGgapratyayaviziSTaH zabdo 45
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / mmmmmmmmmmmmmmmruartermarrirmirmirrorariomurariwarrrrrrrrrrrr rrware na gRhyata iti viSUcImaJcatItyartha na tasya sUtrasya prvRttiH|, | mbandhAvacchinnatvena tadbhinnatvAbhAvAt / asya ca nyAyasyA- 40 tatpravRttau ca tatrApi DadyAdeze'niSTarUpaprasaktiriti // 16 // nityatvaM "striyAm" [3.2.69.] iti sUtreNa jJAyate, anyathA mahatyAH karaH-mahAkara ityAdAvapi "mahataH kara-ghAsa*nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi viziSTe DAH"3.2.69.1 ityanenaiva siddhe kimetena prayojana [grahaNam ]* // 16 // syAt , yat tu kRtamidaM sUtraM tena jJAyate'syAnityatvameva zaGkita5 ta0-atra liGgapadaM liGgabodhakapratyayaparaM lakSaNayA / pratyaya- | miti / tathA ca yatra pravRttirasya nyAyasya neSTA tatrAnityatvA-45 viziSTasya hi rUpAntaratvenAgrahaNe prApta evaM nyAyapravRtterAvazyaka- | zrayaNaM kAryam / ata eva-"byAp prAtipadikAt" [pA0 sU0 lam, pratyayAbhAve hi liGgArthamAtravaiziSTaye'pi tadahaNe bAMdhakA-4, 1.1.] iti sUtre mahAbhASye'sya nyAyasya prayojanAni bhAvAdarthabhedena zabdabhedasyAsati vizeSavAdhake'tra zAstre'svIkA- doSA~zca pradarzayitvA--- rAt / na ca *ekadezavikRtamananyavat iti nyAyenaiva liGga "ete'syAH paribhASAyA doSAH, 10 bodhakapratyayaviziSTasyApi grahaNe siddha kimartho'yaM nyAya iti etAni ca prayojanAni syuH / zaGkanIyam , nAmagrahaNasya paricchinnaparimANagrahaNatvena paricchinna ete doSAH samA bhUyAMso vA-, parimANagrahaNe coktanyAyApravRttestavyAkhyAvasare pratipAditatvAt / tasmAnnArtho'nayA paribhASayA / kicAtraikadezavikRtatvamapi nAsti, kintu varNAntarAdhikyamiti nahi doSAH santIti paribhASA na kartavyA lakSaNaM vA na / tacyAyasyAvasarAbhAvAcca / nanu "ata iJ"[6.1.31.] | pariNeyam, nahi bhikSukAH santIti sthAlyo nAdhizrIyante, na ca 15 ityAdau 'adantAnAmnaH' ityarthAt tasyApi nAmagrahaNavena tatrA- | mRgAH santIti yavA nopyante / doSAH khalvapi sAkalyena 55 pyetacyAyapravRttI ramA gaurItyAdistrIpratyayaviziSTAdapyetacyAyasaha- parigaNitAH, prayojanAnAmudAharaNamAtram / kuta etat ? nahi kAreNa pratyayaH syAditi cet ? na-nAmatva-tavyApyAnupUrvI- doSANAM lakSaNamastIti / tasmAd yAnyetasyAH paribhASAyAH prakAreNa bodhake nAmagrahaNe satIti nivezenAdoSAt / atpadaM cA- | prayojanAni, tadarthameSA kartavyA, pratividheyaM ca doSeSu" ityuktam / dantatvaprakAreNa bodhakam , adantatvaM ca na nAmavarUpaM tayApya | tasyAyamAzayaH-yadyapIha doSa-prayojanayoH samatvameva pratibhAti, 20 veti tena rUpeNa [ adantatvena ] grahaNe nAmagrahaNasvAbhAvena | doSANAmeva bhUyastvaM vA, tathApi prayojanAnAM lakSaNavattvena 60 prkRtnyaayaaprvRtteH| nanvevaM "kumAraH zramaNAdinA"3.1.115 teSAmiha sAkalyena parigaNanaM na kRtamato'pi bahutarANi iti sUtranirdiSTe zramaNAdigaNe zramaNA-prabajitA-kulaTA-garbhiNI prayojanAnyasyAH santi / santi ceme doSA api, kintu doSatyAdInAM strIliGgaviziSTAnAM zabdAnA pAThAt nAmagrahaNe liGgaH sattvamAtreNa prayojanavakAryasyAnanuSThAnaM na lokasiddham , satyapi viziSTasyApi grahaNam iti khIkRtya kumArIzabdenaiva saha zramaNA- bhikSukAdisaMbhave pAkAdikRteH satyapi ca mRgAdyupadravasambhave 25 dInAM samAsa iti yadukta vRttau tanna saMgaccheta, "kumAraN | kRSyAdikRtezca darzanAt / tathA ca prayojanavattvAdayaM nyAyaH 65 krIDAyAm" iti krIDArthakadhAtorapi sattvena kumAratvasya nAmatva- kartavya eva, doSANAM ca pratividhAnaM kartavyam, pratividhAnaM vyApyatvAbhAvena kumAratvena rUpeNa bodhake kumArazabde nyAyA cAnityatvAzrayaNamevetyuktaM kaiyaTena tatraiva, anityatvena cAniSTapravRtteriti cet ? na-nAmatvavyApyazAbdabodhIyaviSayatAprayojaka- sthale na pravRttiriti bhAvaH / syaiva nAmagrahaNapadena grahaNAt, prakRtasUtre [ "kumAraH zramaNA- atra kaizcit-'sa' iti puMlliMge'pyetacyAyapravRttyaiva "A 30 dinA" iti sUtre] kumAraprakRtikasyAdyantasyaiva bodhena tatratyaku- dvaraH" [2. 1. 41.} ityatvapravRttiH, 'te' iti napuMsaka-70 mArapadaprayojyaviSayatAyA nAmatvavyApyatvenAdoSAt / nanvevam dvivacane'pi nyAyenaivAttvamiti tayorapi puslima-klIvayoretadudA. "ata ib" [6.1.31.] ityatrApi "santAdapatye' [6. | haraNatvamAhuH, tanna-liGgapadasya liGgapratyayaviziSTaparatvena vyAkhyA1.29.] ityasyopasthitatvAnDasantatvasya nAmatvavyApyatvAt | tatvAt / puMliGga-klIbayostu svAbhAvikyeva pravRttiH, yatra hi 'adantAnGasantanAmnaH' ityarthasyaiva svIkAryatvenAdantatvAvacchinna- pratyayAdiveziSTayena zabdabhedasaMbhAvanayA'pravRttizakA tatraiva nyAyaOM zAbdabodhIyaviSayatAyA api nAmatvavyApyatvenAtpadasyApi nAma- pravRtterAvazyakatvAt , puMlliGga-klIbayostu zabdasvarUye bhedAbhAvena 75 grahaNatvApattiriti nyAyapravRttyA ramAdizabdebhyo'pi pratyayaH syA- pravRttau bAdhakAbhAvAt / ayaskuzetyatra vikAratvAvivakSAyAM diti cet ? na-nAmatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitAbhedasambandhA- / "bhAja-goNa-nAga-sthala-kuNDakAla-kuza0" [2. 4. 30.] vacchinnaprakAratAbhinna viSayatAyA eva grahaNenAdoSAt / adanta-! iti Done, tatra hi ayaH-pradhAnA kuzA, ayaHsahitA vA svAvacchinnaviSayatAyA nAmatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitAbhedasa- kuzetyarthaH, mayUravyasakAditvAca pradhAnapada sya sahitapadasya vA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / lopaH / yathA''antasya grahaNa tathaiva GIpratyayAntasyApi grahaNa- | pyam / tathA ca dvirvacanasya dviHprayogamAtratvamiti dviHprayogo metanyAyasahakAreNa bodhyam / tathA ca "ataH kRkami0" | dvivacanaM ghASTamiti mahAbhASye'pyuktam / tathA ca prayogadvayarUpe 40 [2.3.5.] iti sUtre kumbhapadena kumbhItyasyApi grahaNe-aya-samudAye'nena prakRtitvabodhanamitsyAyAti / tacca yuktisiddhameveti skumbhItyatrApi saH so bhavatIti vijJeyam // 16 // nAtra jJApakApekSA, nahyekameva rUpaM dvidhocAritaM svasmAd bhidyate, tathA ca vRttI jJApakopanyAsaH prAcAmanurodhenaiva, kiJca jJApite'pi 5 *prakRtigrahaNe yaGlabantasyApi nyAye 'ekambarAt' ityasya khAMze cAritArthyAbhAvaH, tivA [grahaNam ]* // 17 // zavA'nubandhena.* ityAdyagrimanyAyenekakharanimittakasya kAryasya 45 si0-prakRtizabdasyAnyanna pradhAnapuruSAdau rUDhatve'pi yaGlubante'pravRttyA tannivRttyartha syaikasvaragrahaNasya vaiyayaM spaSTameva, zabdazAstre pratyayavidhAvuddezyatvenAzrIyamANaH zabdaH prakRti- | avadhIdityAdInAM tanivRttyarthatvasya pUrvamevApanoditatvAt / na ca rityucyate / tatra pratyAsatyA yasya prakRtitvenAzritasya grahaNamiSTa | jJApite nyAye yaGlabantasyApi nivRttaye tasya sArthakyenAgri10 tatra yaGlubantasyApi tasya grahaNa vijJeyamityarthaH / yadyapi prakRti manyAye ekasvaranimittasya grahaNaM na kAryamiti vAcyam , asyApadaM nAma-dhAtUbhayavAcakaM pratyayavidhau yathAyathamabhayorevohezya- bhAve yaGalubante khata eva niSedhApravRtteretajjJApakasyaikasvarAdi-50 tvenAzrIyamANatvAt tathApi yo dhAtoreva vidhAneneha pratyA- tyasya veyarthyatAdevasthyAt / tasmAt svataH siddhamimaM nyAyamAzritya satyA yatra yaprakRtibhUto dhAturgRhyate tatra yaGlabanto'pi yaGlubantasyApi prakRtigrahaNena grahaNe tatrApIyaniSedhaH syAdityagRhyate iti vijJeyam / atra ca jJApakam "ekasvarAdanusvAretaH" | grimanyAye ekasvaranimittasya kAryasya yalupi na pravRttirityA15 [4. 4. 56.] iti sUtre 'ekasvarAd' iti vacanam , thitamityAstheyam / tathA ca prakRtasUtrasthamekakharAditi padamekaanusvAretAM dhAtUnAM svabhAvata ekasvaratvena vyAvAbhAvAt svaranimittakAryasya yaGlubante'pravRttirityaze eva jJApakramiti 'ekasvarAd' iti vizeSaNasya vaiyarthyAd vyarthIbhUtaM ca tadeta- / khIkAryam , ata eva pANinIye tantre "ekasvarAnumbAretaH" nyAyasattA jJApayati / sati cAsmin yaGalubantasyAnekasvaratvena | [4. 4.56.] ityetatsUtrasamAnArthake "ekAca upadeze'nutayAvRttaye ekasvaragrahaNasya cAritArthyam / na ca hntervdhaadeshe| dAttAt" [pA0 sU0 7. 2.10.] iti sUtra mahAbhASye 'eka20 tasyAdantatvAdanekasvaratvena sthAnivadbhAvAcca tasyAnusvArevena svarAt' ityetatsthAnIyasya 'ekAcaH' iti padasya prayojanakatha tatra prAptasyeNUniSedhasyApravRttyarthamekasvarAditi caritArthamiti nAvasare yaGlukavyAvRttireva prayojanatvenoktA, na tu prakRtigrahaNe 60 vAcyam, tAvanmAtraprayojanakatve "avadhAnusvAretaH" iti yaGlubantasyApi grahaNamiti nyAyo jJApitaH, tathAhi-tatra vadhivarjanAdevAvadhIdityAdisidvau sAmAnyenAnekasvaravarjanArtha bhASye'nyAni prayojanAni pradarzayitvA, teSAM khaNDanaM ca vidhAya syaikasvarAdityasya vaiyarthyasya durapahnavatvAt , sati hi vadhAtiri- vadhyarthahantervadhAdezasthale ipratiSedhAbhAvArthatvamekAjagrahaNa25 tAnekasvaranusvAredvAtubAhulye tadartha sAmAnyasUtrakaraNasyaucityaM | syoktvA tasya zrUyamANa kAcaparatvamAzritya ca yaGlubante'pi syAt, na tu tathA'sti, taJca tadaiva syAda yadi yaGalubantasyApi niSedhApravRttiriti sUcitam, yaGlubante ca prakRteranudAttatve67 prakRtigrahaNena grahaNaM syAt, taccAnenaiva nyAyena sampAdyamiti | [anukhAretve'pi zrUyamANaikaccA ekasvaratvA bhAvAt / vyarthamekasvarAditi vacanaM nyAyamimaM jJApayatIti yuktameva / | prakRtigrahaNena yaGlubantasya grahaNaM ca dviHprayogo dvivacanam' jJApite cAsmicyAye 'carka' ityAdInAM bahanAmanekasvarANA | ityAzrityaiva kaiyaTenoktam , tathAhi tatratyakaiyaTagranthaH-dviHprayoge 30 manusvAretAM sadbhAvena tavyAvRttyarthamekasvarAdityasya sArthakyam / dvivacane bhavati bhidirupadeze'nudAtta upadeze ekAjilyato lope tathA ca 'carka' ityAdInAmanekasvaratvena tatra neNa niSedha iti / kRte [ 'bebhiditA' ityatra ] sampratyanekActve'pi pratiSedhaprasaGgaH,70 asya ca cApalyenAgrimanyAyena bAdhaH siddho bhavati / phalaM | zrUyamANe tvekAcyAzrIyamANe AvRttisaMkhyayaikatvasaMkhyAyA bAdhacAsya nyAyasya 'praNidAdeti' ityatra "nemAdA"[2.3. | nAt pratiSedhAbhAvaH" iti / itthaM caitanyAyaM vinApi dvitvasya 79.] iti nerNatvasiddhiH, anyathA kRtadvitvasya rUpabhedena dviHprayogamAvalyamAzritya prakRtitvaM yaGalubante svAbhAvikamiti 35 dAmahaNenAgrahaNaM syAt // 17 // tadAzritya pravartamAnaminiSedhaM vArayitumekakharAditi padaM zrUyamANaikakharabodhanaparamiti samAzrayaNIyamityekavaranimitta kArya 75 *prakRtigrahaNe yaGglubantasyApi | yaGalupi na bhaktIti tivA zavA* ityAdinyAyoktakasvara[grahaNam ]* // 17 // nimittasya yaGlupyabhAvo'pi siddha itIdamapi 'ekasvarAt' iti ta0-yablubantasthale hi prakRtiddhirucyata ityetAvadeva vairU- / padamagrimanyAye pramANabhUtamiti svIkAryam / eSaiva ca saraNiH
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 33 pANinIyAnAmapi sammatA / paribhASenduzekhare ca-imaM nyAya | syAdyabhAva iti vAcyam , anukaraNatve tatsambhavAt ; vastupUrvapakSatvena prakramyAsya bhASye vApyanuhakhAdakhIkArthatvamuktama, tastu ztivA ityeva nirdezo yukto vyAkhyAnAda' varaM karaNamiti 40 tathAhi-"yadapi-nanu hanteryabaluki AzIliDi badhAdezo na | nyAyAt , iitavo luptatvaM ca sautranirdezalabhyam / tatrAlusena sthAdata Aha-prakRtigrahaNe yaGalugantasyApi grahaNam 100, tivA nirdezo yathA-"na kavateryaGaH" [4. 1. 47.] iti, pAhilA dipriyoganidAna prayogadayako samAye prati / anena ca kasya catvaniSedho yathA kokUyata iti yaGi bhavati rUpatvabodhanenedaM siddham , ata eva 'juhadhi' ityAdI dvitve kRte / tathA cokavItIti yaGlupi na bhavati, anena nyAyena niSedhitvasiddhiriti. tadapi na-bhASye'darzanAt / kiJca tena siddhA-! dhAt / luptena tivA nirdezo yathA-"De piba pIpya" [ 4.45 ntena pratyeka dvayostattvavodhane'pi samudAyasya tattvavodhane mAnA- 1. 33. ] iti, atra pibateriti nirdeSTavye piva iti nirdezaH bhAvAt" iti / ayamAzayaH-dvivacanasya dviHprayogarUpatve pratye- sautratvAt terspo vidhAnena, sa cAya pIpyAdezaH pibantaM 10 kasya prakRtitvAnapAya eva bodhayituM zakyate, tathA ca tasmin | prAyukta-apIpyadityatra yathA bhavati tathA pApataM prAyukta parataH tasmAt paratatha yat kArya bhavet tatpUrvabhAga-parabhAgAbhyAM seddhaM | 'apApayat' ityatra na bhavati, prkRtnyaayprvRtteH| zavA nirdiSTaM zakuyAdapi, kintu samudAyasya prakRtirUpatvaM na prAptuM zakyata iti | yathA-"nisastape'nAsevAyAm" [2. 3. 53.] iti nisaH 50 nAya nyAyastataH siddhyati, bhASye kvApyasyAdarzanAcAsyAzrayaNamanu sasya Satvam , tacca yathA niSTapatItyAdau bhavati tathA 'bhRzaM citamiti / etatsAdhyAnAM kAryANAM ca pUrva-parabhAgAbhyAM pRthak pa niSTapati' ityarthe nistAtapItItyAdi yaGlubante na bhavati / 15 pRthak siddhiH| yathA 'praNidAdeti' ityatra dAparataH kArasya NatvaM anubandhanirdezo yathA-"gA-pA-sthA-sA-dA-mA-hAkaH" [4. vidhIyamAnaM 'dA' iti pUrvabhAgasya dAsaMjJakatvamAzritya kAryama.. 3. 96.] iti, ana hi hAka iti kakAreNAnubandhena saha evaM "hughuTo herthiH" [4. 2. 83.1 iti vidhIyamAno'pyA. | nirdezAt heyAdityAdI vihitamatvaM jahAyAdityAdi yalubante 55 dezaH 'juhudhi' ityatra parabhAgasya hurUpatvamAzriya vidheyaH, evaM | na bhavati / gaNa na bhavati / gaNena nirdezazca vidhA-saGgya yA, Adizabdena samayojana kiyA gayA / bahuvacanena ca / tatra "rutpaJcakAcchidayaH" ityatra paJcakAditi 20 yaGlubante parabhAgasyaikasvaratvamanusvAretvaM cAdAyeNa mA bhadi saMkhyayA gaNanirdezeneDa vihitaH, sa ca yathA--svapittItyAdau lekakharapadaM yasyeniSedho vidhissitastatprakRteH zrUyamANaikavaratva- | bhavati tathA soSoptItyAdau na bhavati, Adizabdena gaNavijJAnArthamiti na doSo bhavatIti vijJeyamiti vibhaavniiym||17|| nirdezo yathA-"sRdidhutAdipuSyAdeH parasmai" [3. 4.64.] 60 iti, etacca sUtraM yathA'dyutadityAdau pravartate yathA'dedyotI*tivA zavA'nubandhena, nirdiSTaM yadgaNena dityAdau na pravartate / bahuvacanena gaNanirdezo yathA-"tergrahAca / ekasvaranimittaM ca, paJcaitAni dibhyaH' [4. 3. 33.] iti, anena grahAdibhyaH parasyAzita5 na yaGlupi* // 18 // stipratyayasyAdau "stAdyazitaH" [4. 4. 32.] ityanena prAptasyeTo'nujJA vidhIyate, grahAdibhya eca parasya terAdiriTa 65 si0---pUrveNa nyAyena prakRtergrahaNe yaGlubantasyApi graha- nAnyadhAtubhyaH parasyeti niyamavidhAyakatvAdasya sUtrasya grahANAt prakRtimuhizya vihitAnAM sarveSAM kAryANAM yalupya- dibhyaH parasya te viSaye iTo'najApakatvameva. niyamasatrANAM pi prAptiH, sanyAyAnaGgIkartRmate ca dviHprayogamAzritya vidhimukhenApi pravRttaH svIkArAt , grahAdibhyo'nyatra niSedha yaGlubantapUrvaparabhAgayoH prakRtirUpatvamAzritya tatra kArya-mukhena pravRttiriti tatra nivartakatvamiti, anyatrApi tu niyama30 prAptiriti teSAM kAryANAM yaGlubante'bhAvAyAyaM nyAya AzrI- zAstrasthale vyavasthA vijJeyA; tathA ca grahAdibhya iti gaNa-70 yate / atra nirdiSTamiti padaM tivA''dibhiH caturbhirapi samba-nirdiSTatvAdayaM yaGlupi na pravarnate, yathA-bammANTiriti / eka. dhyate, cakAraNa pratyekasya tatrAmvayitvakalpanAt , yathA-IzvaraM | svaranimittaM yathA-"ekasvarAnusvAretaH" [4. 4.56.] iti guruM ca bhajasvetyatra, tathA ca tivA zavA anubandhena gaNena ca ! sUtravihita iniSedhaH, sa ca yathA 'zakta' ityAdI bhavati nirdiSTa kAryamekasvaranimittaM ca kArya nirdiSTadhAtoryadi yaG- tathA zAzakita ityAdau yalubante na bhavati, tasya prakRti35 lue syAt tadA ma syAditi nyAyArthaH / tatra tivA nirdiSTaM : grahaNe yaGalubantasyApi grahaNam iti pUrvanyAyAnusArameka-16 dvidhA-aluptena tivA, luptena ca, tiviha 'i-ki-ztiv svarU- | svaratvasyApyatidezeneha prAptiriti kecit , dvirvacanasya dviHprapA-'rthe" [5. 3. 138.] iti sUtravihito dhAtusvarUpa- yogamUlikA prAptiriti pare, vivecitaM caitat pUrvanyAyavivaraNAnirdezakArtha eca, na tu vartamAnAyA vyAkhyAnAt ; na ca tadane basare / etacyAyajJApakaM tu tatra tatra tivAdinirdezakaraNameva, 5 nyAyasamu0
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / teSAM ca prAyeNa prayojanAntarAbhAvAd yaGlupyapravRttyarthatvame- na tu tAvatA'nanubandhanirdezanimittAyA yaDalapyapravRttaranityatvamveti vijJAyate / asya nyAyasya ca paJcAMzAH, tatrAdyaM paJcamaM | bhyUhituM zakyam , anubandhakaraNasAmarthenAsya bAdha iti kalpacAMzaM bihAya zeSeSu trivaMzeSvasyAnityatvamiti lakSyAnu nAdanubandhanirdiSTatvasya prakRtasUtre ["DIyadhyaiditaH0" ityatra ] 40 abhAvasyopapAditatvAca, AcAryeNa 'narInRtta' ityAdAviNrodhAdavagamyate, tatazca dvitIyAMzasyAsthiratayA "pibati-dA- | niSedhAbhAvAyopAyAntaramanAzrityAnubandhanirdezasAmarthyasyAzraya5 bhU-sthaH sico lup parasmai na cet" [ 4. 3. 66.] ityanena |M NAdevAsya nyAyasyAnubandhAMze'nityatvamAyAti, yadi hyasya zavUnirdiSTo'pi sico lubiniSedhazca yathA-apAdityatra | sthiratvamiSTaM sthAdAcAryasya tarhi nAnuvandhasAmarthyamAzritaM syAditi bhavati tathA-apAdityAdiyaGlubante'pi bhavati, asya sthiratve yaduktaM tadapi parAstaM veditavyamasyAnubandhanirdezatvAbhAvAdeva / 45 tu tatra na syAt / tRtIyAMzAnityatvasyodAharaNam-narInRtta evaM caitadviSayakaH sarvo'pi prAcyo vicAro nirmUlaH pratibhAti / iti, atra "DIyazvaiditaH" [4.4.61.1 ityanubandha- yadi cAnubandhanirdezo'pi dvidhA-kharUpeNa, upasarjanatayA 10 nirdiSTo'pIDUniSedhaH 'nRttaH' ityAdAviva bhavatyeva, asya [ 'aiditaH' ityAdipadena] ceti khIkriyate, ata eva yaDTupi iDitaH katari" [3. 2. 22.] iti vihitasyAtmanepadasya sthiratve tu na syAt / caturthAMzAnityatve tu paspaSTi' iti phalam , yalupyapravRttiriti manyate, tadA'tratyAnubandhanirdezasyaikakhara-50 atra "spRzAdisRpo vA" [4. 4. 112.] iti gaNanirdiSTo nimittatvasya cobhayAMzasya baadhaayeditkrnnmityaasthym| na ca 'pyadAgamo bhavati, asya sthiratve tu na syAt // 18 // / *prakRtigrahaNena yaluvantasyApi grahaNam iti nyAyenaikasvaratva syApi yaGlubante'tideza iti vAcyam , ekasvaratvasyAzAstrIyatvena *tivA zavA'nubandhena, nirdiSTaM yad gaNena ca / tasyAtidezenAtideSTumazakyatvAt , anekasvaratvasya sAkSAdvidya15 ekasvaranimittaM ca, paJcaitAni na yaG-- mAnatvena tatraikasvaratvasya bodhayitumazakyatvAt , paricchinna-55 lupi // 18 // parimANasyAtidezAbhAvAca / nanu tarhi kimativizyate'nena ta0----atra bahuvacanena gaNanirdezasya "tegrahAdibhyaH" | nyAyena[*prakRtigrahaNe yakalubantasyApi grahaNam ityanena ] iti [4. 4. 33.] iti yadudAharaNaM vRttau dattaM tat prAcAmanurodhena, cet ? prakRtiniSThamanukhArettvAdikamevAtidizyata iti gRhANa, vastutastu idamapyAdizabdena gaNanirdezasyaivodAharaNam,bahakcanena | yathA-praNidAdetItyAdau prakRtiniSThaM dAtvaM 'dAdA' iti samudA20 gaNanirdezazca "kartayanadyaH za"[3.4.71.7 ityevamAdiH, ! ye'tidizyate, tathA cakavaratvasyAtideSTumazakyatvAt 'narInRtta' 60 sa ca yaGlubante pravartata eva, yaGlupAmadAdau pAThasAmAdi- | ityAdau "veTo'pataH" [4. 4. 63.] ityasyAprAptyA iNatyanyadetat / tathA ca bahuvacanena gaNanirdezAd yaGalubante | niSedho na syAditi aiditkaraNasAmarthena "DIyazyeditaH." pravRttyabhAvasya phalaM mRgyam / evam-anubandhanirdezAMzasyAnitya- [4.4.61.] ityasya prAptiriha sAdhyate, tatrApi caikasvarAditya tvaphalaM yaduktam-"DIyazyeditaH ktayoH" [4. 4. 61.] | syAnuvRttiH svIkAryava, anyathA tadagrime "veTo'pataH" [ 4.4. 25 iti, tadapi prAcAmanurodhenaiva, asyAnubandhanirdezatvAbhAvAt , 63.] iti sUtre'pi tadanuvRttinaM syAt / evaM ca DIyazyaiditaH0"65 anubandhanirdezo hi "gA-pA-sthA-dA-mA-hAkaH" [4.3.96.] iti sUtrasthA bRttirapi samaJjasA syAt , tathAhi tatra vRttiHityevamAdiyaMtra kharUpata evAnubandho nirdizyate, prakRte cAnubandha "kRta-nRtai-tai-ityeteSAM veTvena kyoriTpratiSedhe siddha aidittvaM syopasarjanatayopAdAnaM na tu svarUpeNetyasyAnubandhena nirdiSTatvA yaGluvartham , tena carIkRtaH carIkRttavAn++++ityatrAneka svaratve'pITapratiSedhaH siddhaH" iti / tathA cAnekavaratve'pIbhAvaH sutarAmiti yalapi pravRttiravyAhataiva, IdRzasyAnuvandha30 nirdiSTatvasvIkAre ca "ekakharAnuskhAretaH" [4. 4. 56] haikasvaranimitta idapratiSedha ityAyAti, tathA caikakharanimittasya 70 bAdhita eva / tatrAyaM ityasyApyanubandhAnAdaSTatvamavAta tanmUlakamavatazyAyAdAharaNa tat vivekaH-yaoNMditkaraNasAmAdedittvanimittaka evaM tatra pratiSedhaH, syAnna tvekasvaranimittasyodAharaNam / "DIyazvi0" [4. 4. : tItabhyAyasthobhayAMzasya [anubandhanirdezaviSayasya, ekasvara61.] iti sUtre vRttau nRtAdInAmai dittvasya yaGaluvarthatvakathanaM tu nimittaviSayasya ca ] vAdharUpamasthiratvamAyAti, yadi caidit kevale 'nRtta' ityAdisthale "veTo'pataH" [ 4. 4. 62.] iti | karaNasAmarthyAdanekavaratve'pyekasvaranimittasya "veTo'pataH"10 35 niSedhenaiva siddhe'nubandhasyAcAritArthyAt , samudAyarUpasya yaG- [4. 4. 63.] ityasya pravRttirityAzrIyate, tadA ekasvaralubantasyevyAvRttyarthameva vijJAyata ilyAzayakaM *kevale'caritArthA | nimittAMzamAtrasya vAdha iti kevalamanuvandhAnirdezAMzasyAsthiratAanubandhAH samudAyasyopakArakA bhavanti iti nyAyamUlakam , | sUcakamidamiti prAcAmuktizcintanIyaveti pratibhAti / /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / pANinIye tantre ca dIkSitAdibhirmadhyavartibhirAcAryaH "eka- bAhulakAd yapratyayaH, tasya yo virodho nAzAnukUlo vyApAraH kharAnuskhAretaH" | 4. 4.56.1 iti satrasthAnIye "ekAca sa upajIvakena kartumazakya iti laukiknyaayaarthH| loke 40 upadeze'nudAttAt" / pA0 sU0 7.2.10.7 iti satre eka- pitRghAtakAdInAM ninditatvasya darzanAcchAva'pi tasyAyuktatva kharAdityarthakasya 'ekAcaH' ityasya sAmarthyAdayaM nyAya ekadezA-miti na tad vidheyamiti bhaavH| yattu loke pitRghAtakaputrAdau 5 numatyA siddhaH, tatra ca 'zitap' AdinirdezA api samarthakA iti / kAryAdapi kAraNavighAtasya darzanAd cyAkaraNe tathAtvaniSedhArthIsvIkriyate, kintu navInainAgezAdibhiraya nyAyo'svIkRtaH,tathA- 'yamArambha iti, tanna yuktam--loke'pi tasyAyuktatvenaiva hi-paribhASenduzekhare pUrvapakSarUpeNemaM nyAyaM vyAkhyAya 'tadapi | prasiddheH, tanmUlakatvasyaivAtrApi kalpanaucityAt / jJApakaM cAsya 45 : "dhAtoranekasvarAt" [4. 4. 6.] ityatra sAmAnyarUpeNAna-bhASyAnukkatvAt , vadhivyAvRttyarthame kaajgrhnnsyaavshyktvaac|| " nekasvarAdityuktiH, dvidhA hi dhAtoranekasvaratvaM svAbhAvika na ca vadhiH sthAnyupadeze ekAjeveti vAcyam , sAkSAdupadeza parokSAnimittaM ca, tatra svAbhAvikAdanekasvarAdAm bhavati10 sambhavenaitadviSaye sthAnyupadezAgrahaNAt, upadezAvacchedenaikAjitya-! - | cakAsAmAsetyAdau, papAcetyAdau parokSAhetukAdanekasvarAcca na thAcca / ++++ ajarghA bemidItItyAdau nam-zyanAdayastu, bhavati tathA ca tadartha viziSya sUtre kimapi vacanamAvazyaka-50 carkarItaM cetyadAdau pAThena yaG-lugante gaNAntaraprayuktavikaraNa miti tadanuktvA sAmAnyenAnekasvarAditi kathanaM parokSAnimisyAprAdhyA na bhavanti, chAndasatvAdeva kAryAntarANAmapi chandasi / takasyAnekasvaratvasyehAgrahaNaM nyAyasiddhameveti sUcayati, na dRSTaprayogeSvadRSTAnAmabhAvo bodhyaH, bhASAyAM tu tAdRzAnAmabhAva cAnyaH kazcana nyAyaH pUrvasiddhastAdRza iti sannipAtalakSaNo 15 ev| zcipa-zapAdinirdezAstu-"bhavateraH" [pA0 sU0 7.4. 73.] ityAdinirdezA iva nArthasAdhakAH" iti / ayamAzayaH vidhiranimittaM tadvighAtasyeti nyAyameva jJApayatIti vijJAyate; yaddhi prAcInaretanyAyajJApakramAsthIyate "ekAca upadeze'nu- 1 asti cAtra NavarUpAMparokSA nimittIkRtya jAtamanekasvaratvamiti 5 tatsthAne AmAdezarUpaM tadvighAta na kariSyatIti papAcetyasya dAttAt" [pA0 sU0 7. 2. 10.] iti sUtrasthamekAca iti padaM tasya bhASyakAreNa phalAntaraparatayA kathanAdetacyAyasyAnA- / siddhirbhavati / "bhisa ais" [1. 4. 2.] iti sUtre aisakaraNasAmarthyAccAyamanitya iti vijJAyate, anyathA es20 zrayaNAca nAyaM nyAyo bhASyakRtAmabhimata ityAyAti / yaGlupazca prAyazchandasyeva prayogeza chandasi ca dRSTasyaivAnuvidhAnAca 1 karaNe'pi "aidaut sandhyakSaH" [1. 2. 12.] ityasya ko'pi doSaH, kvacid bhASAyAmapi yaGlupaH prayogasya jJApakA pravRtyA devairityAdisiddhau satyAmaiskaraNaM vyarthameva / na ca 60 dinA labdhatve'pi yatraitanyAyaM vinA na nirvAhastAdRzaprayogANAM eskaraNe 'deva-es' iti sthitau "lugasyAdetyapade" bhASAyAmanabhidhAnameveti svIkAryam / zitavA zapA vA nirdezastu ||2. 1. 113.] ityallope deveriti syAt, na tu devairiti 25 dhAtumAtra nirdezapara iti tena naitacyAyasiddhiruciteti // 18 // vAcyam, deveriti tu iskaraNenApi sidhyati, athApi yada ---- : 'es' kriyate tatsAmarthyAdevAllopasya bAdhAt ; evaM ca "bhisa *sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM aisa"1. 4. 2.] iti sUtre aisakaraNamatijarasairityAdyartha- 65 tadvighAtasya* // 19 // miti pratIyate, tatra hi jarAmatikrAntairityarthe samAse jarAsi0-sannipAtaH-dvayoH sambandhaH, sanipatanam-eka- zabdasya "gozcAnte hasyo'naMzi0" [2. 4. 16.] iti smin kArya sambandhanaM sannipAta iti vyutpatteH, sa lakSaNo-| haste kRte bhisa aisAdeze *ekadezavikRta*nyAyena jarAzabdatvaM 30 nimittaM yasya tAdRzo vidhiH, tadvighAtasya tasya-nimitta matvA jarasAdeze sati atijarasairiti bhavati, tatra ca eskaraNe bhUtasya sambandhasya, vidhAtaH nAzaH; taM vihanti iti tadvighAtaH, | "aidot sandhyakSaraiH" [ 1. 2. 12.] ityasyAprAptyA atija-70 nimittavighAtako vidhirvA, tasya animittam , bhavatIti shessH|| raseriti syAt , evaM cAtijarabairisyAdisiddhyartha vidhIyamAnamaisakecit-sanipatati saMgacchate kAryamasminniti sannipAtaH- | karaNametasya nyAyasyAnityatAM vinA nopapadyate, asyAnityatvAnimirsa, tallakSaNa-cihnaM yasya sa sannipAtalakSaNa ityarthamAhuH, bhAve hi aisi kRte adamtatvAnAmattasya tasya adamtatvavighAtaka35 tana sAdhu-sannipAta-lakSaNazabdayorekArthatvApAtAt , lakSaNaM hi | jarasAdeza prati nimittatvAbhAvena atijarasairityasyAsiddhiH cihnatvena nimittameveti nimittanimittaka ityartha eva paryavasyet , ! spaSTaiveti tadarthakasyaiskaraNasya vaiyarthyamapi syAdeveti vyartha sat 75 sa ca na saadhuH| upajIcyavirodhasyAyuktatvamiti laukika- tadasya nyAyasyAnityatvaM jJApayitumalam / tathA cAnityatAnyAyamUlo'yaM nyAyaH, upajIvayatItyupajIvyaH, NyantAt kartari jJApanasyAtijarasairiti phalaM samyageveti vijJeyam // 19 //
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / *sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvi- saGkocaH, yathA "bhisa aisa" [1. 4. 2. ] ityatra aiskaraNe- 40 ghAtasya // 19 // 'nAsyAnityatvena aisAdezazAstrIyAbhyanujJAvAkyaghaTakasannipAta / vighAtakapade jarasAdezavidhAyakazAstrAtiriktatvena saGkocAt 'atita0--atra tadvighAtazabdasya dvidhA siddhiH-vihanana-vidhAtaH, tasya vighAta ityekA, ana ca pakSe vipUrvakAddhanterbhAve ghayata jarasaH' ityatra jarasadize kartavye nAsya pravRttiH mAdhavAdagrastu5 vihantIti tadvighAtaH ilathai karmaNyapapade kartari aNapratyayena anityatvaviSaye etacyAyakRtasaGkocAbhAva evetyAhuH / athAsmin tadvighAtazabdasiddhiriti dvitIyA vidhA, tatra dvitIyapakSe vidhiriti nyAye tadvighAta ityatra vighAtazabdo bhAvadhajantaH, vidhizabdazca 45 karaNe 'ki' pratyayAntama, vidhIyate'neneti vidhirityarthAt . tathA karmakipratyayAnto 'vidhIyate iti vidhiH' ityarthako vidheyaparaH, ca zAstraparaM tat / tadA sannipAtalakSaNazAstrIyAbhyanujJAdAnavAkye tadA sannipAtavighAtakazAstravidheye saGkoco bhavati, yena svasyopakRtaM tadvighAtakAtiriktazAstratvena saMkocaH, ayameva nItizAstra prayaktaH tasya vighAto'yukta iti hi dharmazAstram / tathA ca khopajIvya10 saGkocaH kathyate. nItizAstrajJo hi rAjyAdhikArI svApekSayA sannipAtavighAtaH svena na nyAyya iti nyAyArthaH / tathA guNavattaraM vidvAMsaM khonmulana bhiyA na pravezayiSyati / tatrAdau ca tattacchAstravidheye khanimittabhUtasanipAtavighAtakAtiriktatvena 50 tattacchAstraiH khottaraprayattimacchAstrasyAbhyanujJAnamapi vidhIyate / svanimittasannipAtasampAdakazAstrIyakasannipAtavighAtakAtiriktayathA-"ivarNAderakhe khare ya-va-ra-lam" [1.2.21.] ityAdi- | tvena ca saGkoco'nena kriyate / svopakArakanAzakarturabhyanujJAvidhizAstraistAdRzavidheyaghaTitasya sAdhutvamitarasya tadarthakasyA- dAne svayaM vA khopakartu zakaraNe upajIvyavirodhaH spaSTa 15 sAdhutvaM bodhyate, tenaikarUpeNa sudhI+upAsyaH sudhyapAsyatyAdInAma- / eva / evaM cAnayoH pakSayorekatarapakSAzrayaNeneSTasiddhAvapi sAdhutvaM siddhyati, evaM gozabdasya sAdhutvabodhanAd gAvyAdInAma- dvitIyapakSaH [vidhAtazabdA bhAvadhajantA vidhizabdatha dvitIyapakSaH [ vidhAtazabdo bhAvadhajanto vidhizabdazca karmasAdhutvaM bhavati / tathA ca pariniSThitasyApi sudhyupAsya iti visa- sAdhana iti ] eva bhASyAdisammataH / asya nyAyasyopajIvyagontarUpasyAsAdhutvApattiH / 'udite juhotyanudite jahoti' iti / virodhasyAyuktatvamUlakatvAdevAtra na kevalaM pUrvaparayoH sambandha vat zAstradvayaprAmANyAt paryAyApattirvA syAditi "ivarNAderakhe / eva sannipAtazabdena gRhyate, api tu vizeSyavizeSaNasanni | pAto'pi / jJApakasiddhatvasvIkAre ca tatsAjAtyAt paurvAparyarUpaH 20 svare yavaralam" [1.2.21.] ityAdizAstrANAM tadustara sannipAta eva gRhyeta, vizeSaNavizeSyabhAvasannipAtasyApi grahaNe 60 pravRttimatA zAstreNa yasya sAdhutvaM bodhyate tadapi sAdhviti svotta ca 'grAmaNi kulam' ityAdau "klIbe" [2. 4. 97.] iti rapravRttimacchAstrasyAbhyanujJAdAnamapi vidheyam / tattacchAstraiH sAdhu hrasve kRte "hasvasya taH pitkRtiH" [4. 4. 113.] iti tvavidhAnaphalaM ca "zabdazAstrIyasAdhutvavidhAyakazAstra sAdhuSveva tAgamo na bhavati, svarAntanAmatvarUpavizeSyavizeSaNabhAvasannipravartate" iti niyamaparirakSaNameva, tenAsAdhugagarItyAdizabda-pAtena jAtasya hasvasya tadvighAtakatAgame'nimittatvAt , tAMgame 25 ghaTakakArAdiSu naitcchaastrprvRttiH| ayaM bhAvaH-sAdhutvaM dvividham , sati hi kharAntatvavighAtaH spaSTa eva / na ca havasya napuMsakatva-65 eka zAstrapravRtyarhatvarUpaM zAstraprakriyAnihAya parikalpitaM prakRti-' - rUpArthAzrayatvena bahiragatayA'siddhatvamiti tatra tAgamasya prAptireva pratyayAdigatArthavattvarUpamiva aparaM puNyajanakatAvacchedakIbhUto / neti vAcyam , arthakRtabahiraGgatvasyAzrayaNaM na bhavatItyapre nirUpa kI vyAkaraNazAstrajJAnAbhivyaGgyaH zabdaniSTho jAtivizeSo mukhyameva.' , yiSyamANatvAt / yadi ca 'prAmANi kulam' ityatra "dRto'nataJca 'yadiha pariniSThitatvena jJApyaM tat sAdhu' ityarthApattikalpita vyayamvadIcDIyuvaH pade" [2. 4. 98.] ityanena havaH, sa 30 vAkyena bodhyate iti / taduktaM maJjUSAyAM nAgezabhaTTena-sAdhUnA-: cottarapadanimittaka iti tAgame sati pUrvottarapadayoH sannipAta-70 meva pratyayavidhAvuddezyatvena prakRtitvam , khaNDasAdhutvabodhanadvArA vighAta iha na zayaH, padadvayAzrayatvena bahiraGgasya hambasya samudAyasAdhutvavodhakaM vyAkaraNamarthavattvabodhanavaditi / etena tAgarma pratyasiddhatvAdityucyate, tadA vRtrahabhibhrUNahabhiriyAdoM sAdhutvA'sAdhutvaspaviruddhadharmAvacchinnasya bodhanAdidaM zAstrama- manoro bAdhanAAdada zastramA nalope kRte nAntanAmasvarUpasannipAtavighAtamAdAyA'yaM nyAyaH prmaannmevetypaastm| svottarapravartamAnazAstrAntarabodhitA'sAdhu pravartata ityAzrayaNIyam , tathApi vizeSyavizeSaNabhAvarUpasya 35 tvAsamAnAdhikaraNaM ca sAdhutvaM puNyajanakatAvacchedakamiti vaiyA- sannipAtasyAzrayaNamityAyAtameveti / pANinIye ca tantre "kRnme-75 krnnsmyH| evaM cAnena nyAyena tattacchAstrAbhyanujJAvAkyI- janta."[pA. sU. 1.1.39.] iti sUtre mahAbhAdhye'yaM nyAyo yaskhottarapravRttimatpadArthe madIyasannipAtavighAtakAtirikteneti guNadoSapradarzanapUrvaka vyAkhyAtaH, tatrAnte itthaM niNIMtam-"yadyapi, saGkocaH kriyate / anityatvaviSaye tu-etanyAyaprayojyasaGkoca- asya nyAyasya svIkAre bahavo doSA api santyeva, tathApi svarUpaghaTakakhasannipAtavighAtakazAstre tattacchAstrAtiriktatvena nyAyo'vazyaM svIkAryaH. doSeSu pratividhAnaM kartavyam" iti /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / pratividhAnaM cAnityatvAzrayaNameva 1 anityatve jJApakaM ca pUrva ' ityAdi, 'paTu+ I+A' itisthite samakAlaprAptikamapIkArasya 40 pradarzitameva / asya ca nyAyasya sannipAtalakSaNavidhitvaM linggm|| yAdezaM bahiraGgatayA'siddha bAdhitvA pUrvamukArasya vAdeze tathA ca yo yaH sannipAtalakSaNavidhistatra sarvatrAsya pravRttyA : pazcAdIkArasya yAdeze ca 'padavyA, mRddhyA' iti siddhyataH, pUrvoktarUpeNa saGkocaH kriyate, yatra cAsyAnityatvAdapravRttiriSTA anyathA paratvAdIkArasya yAdeze ukArasya vakAro na syAt / tatraitatkRtaH saGkoco neti vijJeyam / svapravRttaH prAk svanimitta- yathA vA 'ayaje indram' ityatra 'ayaja++indram' iti bhUto yaH sannipAtastadvighAtasya svAtiriktazAstrasya svayamanimitta- * sthite vAkyasaMkArapakSe "samAnAnAM tena dIrghaH"1.2.1.]45 mityartho'sya nyAyasya phalati, evaM ca devAyetyAdau Atvasya siddha- iti dIrgha samakAlaprAptikaM bahiraGga prabAdhyAntaraGgatvAdekAreye'nityatvamevAzrayaNIyam, ekmanyeSvapi doSeSAmiti // 19 // ayaje indramiti sidhyati / samakAlaprAptikasyApi bahiraGga syAnena nyAyenAsiddhatvabodhanAdeva "omAGi' [1.2.18.] ___ *asiddhaM bahiraGgamantaraGge* // 20 // mantaraGga* / / 20 // iti sUtre AgrahaNaM caritArtham , taddhi 'adya+A+kaDhA' iti 10 si0-siddha niSpannaM labdhasattAkamiti yAvat, tadeva ca sthite dhAtUpasargayoH kAryamantaraGgamityantaraGgatvAd 'A+3 50 sacchabdenocyate, tadbhinnamasiddham-aniSpannamalabdhasattAkamasa- ityanayorotve pazcAt "aidot sandhyakSaH"[1.2.12.] dityarthaH / tatra antareNApi vati batyoM gamyate, yathA-'abrA- ityasyApravarttanAtha kRtam, anyathA pUrva madyazabdAkAreNa hmaNa brAhmaNa ityAha, brAhmaNavaditi gamyate' iti bhASyarItyA sahAkArasya "samAnAnAM tena dIrghaH" [1.2.1.] iti siddhamapyasiddhamityAhetyasiddhavaditi gamyata ityasiddhamityasyA- dIrghatve pazcAdotve 'adyoDhA' ityasya siddhau vyarthameva syAt, 15 sadivetyarthaH pryvsnnH| anna bahiraGgasyoddezyatayA'ntaraGgAt pUrva atra sAdhanabodhakaktapratyayotpatyanantaraM pUrva dhAtorupasargayoge 55 nirdeze'pi bahiraGgatvasyAntaraGgatvajJAnAdhInatvAt pUrvamantaraGga-pazcAdadyazabdasya samudAyasambandha iti olvasthAntaraGgatvamiti tvameva vijJeyaM, pAThakramAdarthakramo balavAniti nyAyarItyA'pya- ! "samprasAraNAca" [pA0 sU0 6.1.108.] iti sUtre mahAantaraGgasyArthajJAnakAle pUrvamupasthitatvAt / tathA coktamabhi- bhASye spaSTam / yatu-'vizeSApekSAt sAmAnyApekSamantaraGgaM vize yuktaiH prathamamantaraGgAlakSaNaM tato bahiraGgalakSaNam , tathA hi- / SApekSe vizeSadharmasyAdhikasya nimittatvAt' iti, tanma-vizeSasya 20 "prakRterAzritaM yat syAd, yadvA pUrva vyavasthitam / , vyApyatvena vyApakasyAnumAnenopasthitAvapi tasya nimittatve 60 yasya cAlpanimittAni, antaraGgaM taducyate // 1 // mAnAbhAvenAdhikadharmanimittakatvAnupapAdanAt, bhAgye evaMpratyayasyAzrita yat syAd, bahirvA yad vyavasthitam / vidhAntaraGga bahiraGgabhAvasya kvApyanullekhAca / pUrvopasthitanimibahUni vA nimittAni yasya tadU bahiraGgakam // 2 // iti| ttakasya balavattvabodhako'yaM nyAyo lokato'pi siddha iti etaJcAntaraGgabahiraGgazabdAbhyAmapi labhyate / tathA hi- mahAbhASyakAreNoktam-"acaH parasmin pUrvavidhau" [pA0 sU025 antaH madhye bahiraGgazAstrIyanimittasamudAyamadhye'ntabhUtAni, : 1.1.57.iti sUtre "sA cApyeSA [ paribhASA] lokataH 65 aGgAni-nimittAni yasya tadantaraGgam , evaM tadIyanimittasamu- siddhA, katham ? pratyaGgavartI loko lakSyate, tadyathA-puruSo'yaM dAyAd bahirbhUtAGgaka ca bahiraGgam nityAdantaraGgam [bala- * prAtarutthAya yAnyasya pratizarIraM kAryANi tAni tAvat karoti, vat * iti vakSyamANe nyAye'ntaraGgasya balavatvamucyate, taJca tataH suhRdAm, tataH smbndhinaam| prAtipadikaM cApyupadiSTaM bahiraGgasya daurbalyajJAnAdhInamiti taddaurbalyahetusAdhako'yaM sAmAnyabhate'thai vartate, sAmAnye vartamAnasya vyaktirupajAyate, 30 nyAyaH, yatazcAntaraGge kArya kartavye bahiraGgamasadiva bhavati, , vyaktasya sato liGgasaGkhyAbhyAmanvitasya bAhyArthena yogo 70 tato'ntaraGga bahiraGgAnnityAdapi balavad bhavatItyubhayoreka- ' bhavatIti / yayaiva cAnupUArthAnAM prAdurbhAvaH, tayaiva zabdA. vAkyatayA bodhaH / antaraGge kartavye jAtaM samakAlaprAptikaM ca nAmapi tadvat kArye'pi bhavitavyam" iti / ayamarthaH-aGgamaGgaM bahiraGgamasiddhamiti nyAyArthaH tatra jAtasya bahiraGgasyAsiddhatvaM / prati pratyaGgam , aGgazabdena pratyAsattirlakSyate, aGgAnAM pratyA yathA-giryoriti, atra 'giri osU' iti sthitau yatve kRte sanatvAt , evaM ca pratyAsabavAcI pratyaGgazabdaH tathA ca loko 35 "bhvAdenomino dIrghAvodyAne" [2.1.63.1 iti dIrdhe yathA pratyAsattimapekSyaiva kAryANi karoti, yathA suptotthitaH 75 kartavye jAtasyApi yatvasya pratyayAzritatvAda bahi tanimitta- pUrva svazarIrakAryANi karoti, zarIrasya sakalAmyApekSayA katvAdvA bahiraGgatvena prakRtyAzritatvAdantarbhUtanimittakatvA- sAmIpyAt sakalabhogasAdhanatvAcca, tataH suhRdAM sauhArdasyAdvA'ntaraGgadIrgha pratya siddhatvaM bhavatIti dIrtho na bhavati / sattihetutvAt , tataH sambandhinAm , asambaddhajanApekSayA samakAlaprAptikasya bahiraGgasyAsiddhatvaphalaM tu 'padvyA mRddhyA' teSAmAlamatvAt , tathA zabdazAstre'pi yena krameNArthAnAM sAmIpyaM
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / *asiddhaM bahiraGgamantaraGge // 20 // tenaiva krameNa zabdopasthitiH, zabdopasthitikramamanurudhyaiva cArtho pasthitiH, tathA ca liGga-saMkhyAdivAsannArthayuktasya bAhyArthena yoga iti bAhyArthavAcizabdasamvandho'pi tenaiva krameNetyupasargasambandhAdibhyaH pazcAdanyazabda sambandha iti vijJeyam / nanu 5 anvitasya bAhyArthayogo bhavatItyayuktam, zabdArthasambandhasya nityatvena pratipAditatvAt zabdasya viramya vyApArAbhAvAd yugapadeva sakalArthapratIteH kramAbhidhAnamapyasaGgatamiti cet ? / yadyapi "na sandhi0" [ 7. 4.111. ] iti sUtrasthaM nan ucyate - nitye'pi zabdArthasambandhe'krame'pyarthapratipAdane upAya padaM prakaraNaprAsena sthAnI vetyanenaiva sambaddhamityetasyAyaprAptAbhAvenAsantamapi kramaM prakRtyAdyarthaM cAnityopeya vyavasthApanAt, siddhatvaniSedhAya nAlamiti zaGkituM zakyate, tathApi dvigrahaNa10 tatra nAgRhItavizeSA buddhiH sAmAnya upajAyate iti prathamaM sAmarthyanAprakaraNasthasyAnumAnikasyApyasya niSedha ityAzrIyate / 50 sAmAnyaM [ pravRttinimittam ] abhidhIyate, tatastadanuraktA dravye | vastutastu etanyAyasiddhau tatsArthakyam / tena caitanyAyapratItiH, liGga saGkhyA zaktInAmAzrayo'pi dravyameveti tadeva siddhiriti parasparAzrayatvaprasaGgaH tathApi lokasidvasyAsya pUrvamabhidhAtavyam, tataH saMkhyApekSayA liGgaM samAsannamiti nyAyasya niSedhArthaM tadityAzritya vyAkaraNe'pi tathpravRttirdvigrahaNetadabhidhIyate, dvayAdisaGkhyA hi vastvantarApekSopajAyate, ekatva | nAnumIyata ityAzrayaNIyamiti cAru // 20 // 15 saGkhyA'pi vasvantarApekSadvitvA divyavacchedaM karotIti bahiraGgA, sA'pi sajAtIyapadArthApekSatvAdantaraGgA, karmAdIni tu vijAtIyakriyApekSaNAd bahiraGgANi iti nyAyaprAptaH kramaH iti, tathA ca 'padavyA' ityAdau pUrva strItvanimittako GIrutpadyate iti tannimittako vakArAdezaH, pazcAt kArakavibhaktyA tRtIyayA 20 yoga iti tannimittako yakArAdeza iti nyAyasiddhamevaitatparibhASA [ nyAya ] nimittabhUtaM pUrvopasthitanimittakasyAntaraGgatvamiti samuditArthaH / etaJca " yadvA pUrvaM vyavasthitam" ityanenoktam } prakRtyAzritasyAntaraGgatvaM tu pUrvopasthita nimittakatva meva, aGgazabdena nimittasyaiva grahaNAt, uddezyatvena prakRtyAzri25 tatvaM neha grAhyam, antaraGgazabdamaryAdayA tadalAbhAt / evamalpApekSasyAntaraGgatvaM bahvapekSasya bahiraGgatvamityapi na, tadartha syApi zabdamaryAdayA lAbhAt, vivecayiSyate caitadagre vivaraNe / bahirnimittakatvarUpavahiraGgatvasya 'tazcAru' ityapyudAharaNam / atra cavargayogajaM catvamubhayapadAzritatvAd bahiraGgamitye30 kapadAzrite "ca-jaH kangam" [2.1.86 . ] iti katve kartavye'siddhamiti katvaM na bhavati / jJApakaM tvasya nyAyasya "na sandhi-DI-ya-vi-dvi-dIrghAsadvidhAvaskUluka " [ 7.4.111. ] iti sUtre sandhividhitvena dvitvavidhau sthAnivadbhAvaniSedhe siddhe'pi dvigrahaNam, taddhi dadhyatretyAdau yatvAderetanyAya-mamanunAsikAdiM ca pratyayamityalpApekSatvAdantaraGgaH, tatra kR ta0 - antaraGga - bahiraGgazabdayoH parasparApekSArthanirUpakatvena talakSaNe'nyonyAzrayaH syAditi matvA'bhiyuktaiH prakRterAzritaM yat syAdityAdi parasparAnAzritameva lakSaNamuktam / tatra prakRtyAzritasyApi pUrvopasthitanimittakasvarUpamevAntaraGgatvamiti pratipAditaM vRttau / tathA ca pUrvaM vyavasthitamityevAntaraGgalakSaNam / 'yasya 60 vA'lpanimittAni' ityanenoktamalpApekSasyAntaraGgatvaM tu navInA na svIkurvanti, tathA hi- paribhASenduzekhare saMjJAkRta bahiraGgatvasyAnAzrayaNasthApanamukhena nAgezenetthaM khaNDitaM tat-"nanu "yena vidhistadantasya " [ pA0 sU0 1.1.72. ] iti sUtre bhASye "iko yaNaci " [ pA0 sU0 6. 1.77 ] ityAdAvapi tadanta- 65 vidhau ' syona' ityatrAntaraGgatvAd yadyaNo guNabAdhakatvamiSyate, tanna siddhyet, UnazabdamAzritya yaNAdezo na zabdamAzritya guNa ityantaraGgatvAda guNa eva syAdityuktam / atra kaiyaTaH - siverbAhulakAdauNAdike napratyaye guNavalopoThAM prasane UTh apavAdatvAd vo bAdhate, guNaM tvantaraGgatvAd bAdhate, guNo vyahasambandhi- 70 nImiglakSaNAM ladhvImupadhAmArdhadhAtukaM cAzrayati; UTh tu vakArAnta vyaJjanasandhividhitvena tRtIyapAdasthasya dvitvasya vyaJjanasandhividhitvAt sandhigrahaNenaiva niSedhAt, tatazca dvigrahaNaM vyarthaM sat zAstrAntareNApi prAptaM sthAninimittakaM kAryaM na syAdityevamarthatayA paryavasyati, taca zAstraM nAnyadupalabhyate Rte'smAtryAyAditi nyAyasyAsya sattvamAkSipati dvigrahaNamiti, etanyAyaprAptA- 45 siddhatvamUlaka sthAnisatvaniSedhAya dvigrahaNaM svAMze caritArtham / 55 35 prAptAsiddhatvadvAreNApi jAyamAnasya sthAnivadbhAvasya niSedhArtham, yato dadhyatretyAdau "bhadIrghAd virAmaikabyaJjane" iti 1.3.32. ] dvitve kriyamANe "svarasya pare prAvidhau" [ 7. 4. 110. ] iti prAptaM sthAnivattvaM pratiSeddhameva tatra sUtre [ " na sandhi 0 " iti sUtre ] dvirgrahaNaM kriyate taccAntareNApi / yaN- guNau prApta iti; evaM ca saMjJApekSasyApi bahiraGgatvaM spaSTamevoktamiti cet ? na tadantavidhAvapi bahupadArthApekSatvarUpabahiraGgatvasya guNe sattvena tatra doSakathanapara bhASyAsaGgateH, bahiraGgAnta-75 raGgazabdAbhyAM bahvapekSatvAlpApekSatvayoH zabdamaryAdayA'lAbhAcca / tathA sati asiddhaM bahvapekSamalpApekSa ityeva vadet' ityAdinA / / 40 dvigrahaNaM setsyatyeva dvitIya tRtIyapAdayorvidhInAM kramazaH svara- tathA ca 'UnazabdamAzritya yaNAdezo nazabdamAzritya guNa itya
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 5 10 20 ntaraGgatvAd guNa eva syAditi bhASyasya ka Azaya iti cet ? cAmaMze'rthopasthitAvapi tatratyArthatvadharmatastrizabdAMze upasthitArthaUnazabde pare yaNo vidhAnAd guNanimittakasya nakArasya tadanta- tvarUpadharmasya bhedAbhAvenAdhikadharmasyAnAzrayaNAt, avacchedaka rgatatvamiti guNasyAntaraGgatvamityanta bhUtanimittakatvamantaraGgatvami bhedena viSayatAbhedAdarthatvAvacchinnaviSayatAyA apyekatvenAnAdhityatraiva bhASyatAtparyAt / tathA ca bahiraGgatvena vivakSitaM yacchAstraM kyAt / tathA ca trayAdeze tritvamarthatvamA mUsaMjJA, tisrAdeze tritvataddhaTakena saptamyantena paJcabhyantena SaSThayantena vA prathamAntabhinnena marthatvaM vibhaktisaMjJeti dharmaM trayanimittakatvaM samAnam adhikaM strItvaM 45 yena kenacit padenAsszrIyamANo yAvAn zabdasamudAyastaddharako nimittamiti tasya bahiraGgatvamiti nArthanimittakasya bahiraGgatvayacchAstrIyasaptamyantapaJcamyantAnyatarapadena gRhyate tadantaraGgamiti miSTam 'atisRcatasR' iti paryudAsaM kurvato grantharturiti yuktabhASyAzayaH / yakAra vidhAyaka[] yaN ] zAstrIya saptamyantenAcIti mevetyAhuH / vastutastu - antarbhUtanimittakatvaM, zIghropasthitanimittapadenAzrIyamANa 'Una' iti samudAyastadghaTako nazabdo guNazAstra- katvam, aparanimittakatvamityAdyanekavidhamantaraGgatvaM tattalakSyAnu) sthena saptamyantena gRhyata iti guNazAstramantaraGgamiti phalitam, rodhAt svIkriyate / athAparanimittakasyAntaraGgatve kiM mAnamiti 50 na tu balapekSatvaM vahiraGgatvamalpApekSatvamantaraGgatvamiti / etena cet ? atrocyate - " ataH syamo'm " [ 1.4. 57.] iti sUtre saMjJAnimittakasyApi bahiraGgatvaM neti siddhaM mantavyam, anyathA taparakaraNameva mAnam, taddhi dIrghAdakArAt parayoH syamoramAdezo 'tra guNasyAntaraGgatvaM na syAt, tatrAnekasaMjJAyA apekSitatvAt mAbhUdityevamartham, klIbe ca "klobe" [ 2. 4.97.] ityanena evamarthanimittakasyApi na bahiraGgatvam, aGgazabdena 'zabda' rUpa- haskhavidhAnAd dIrghasyAbhAvena tadvayAvRttyarthasya tasya vaiyarthyameva 15 nimittasyaiva grahaNAt zabdazAstre tasyaiva prAdhAnyAt / ata eva tacca vyarthaM sat 'aparanimittakamantaraGgam' iti jJApayati, tatazca 5 "dIrgho nAmyatisRcatasRSTaH" [ 1.4. 47 ] iti sUtre 'ati- azva Azveti dvandve [ samAhAre ] syAderluki 'a + A' iti sthite sucatasR' iti paryudAsaH sArthakaH, anyathA tisAdyAdezasya strItva- samAnadIrghApekSayA aparanimittakatvenAntaraGgatvAt pUrva klIvatvarUpArthanimittakatvena bahiraGgatvAt tayorasiddhatayA "trestrayaH " nimittake hakhatve tataH samAnadIrghe lakSye lakSaNaM sakRdeva prava[ 1.4. 34. ] iti trayAdeze tasya vaiyarthya spaSTameva / na ca rttate iti nyAyena punarhasvatvAprAptyA 'ataH' iti taparakaraNena ) trayAdezottaraM tisrAdeze dIrghavAraNAya 'atisRcatasR' iti paryu. seramAdezAbhAve " anato lup" [14. 59 ] iti lupi 60 dAsakaraNaM sArthakamiti vAcyam, trayAdezasyeva dIrghasyApyantaraGgatvena 'A' iti sidhyati, anyathA kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvAt pUrva pUrva pravRttau pazcAt tisrAdeze lakSye lakSaNaM sakRdeva pravarttate dIrghe tato hrasvatve vyAvartyAlAbhena tasya [ 'ata:' iti taparakaraiti nyAyena punardIrghAprAhayA tadvaiyarthyasya durvAratvAt / na ca tr] vaiyarthyameva syAditi / nanu jJApite'pyaparanimittakasyA"trestrayaH" [ 1.4. 34.] ityAdAvuddezya nimittayorviziSTarUpa- ntaraGgatve ' a + A' iti sthite hakhasyApara nimittakatvenAntaraGgatvaM, tvena viziSTarUpAne cArthavagrahaNanyAyopasthityA prakRtipratyayo / samAnadIrghasyAntarbhUtanimittakatvenAntaraGgatvamityubhayoH sAmya- 65 bhayArthasya nimittatvena tisrAdeza -trayAdezayorubhayorapyarthanimitta meveti nAntaraGgatveneha vyavasthA zakyA kartumiti cet ? na-bahikatveva bahiraGgatvaM samameveti vAcyam, tisrAdeze tatparibhASopa- raGgatvena vivakSitazAstraghaTaka saptamyantapadenAzrIyamANasamudAya ghaTakasthitArthasya vibhaktisaMjJArUpArthasya ca sAmye'pi strItvarUpArthasyA- vRttiviSayatAprayojakasaptamyantapadaghaTitatvasyaivAntaraGgatvarUpatvAt, dhikyena vaiSamyAt vastutastu titrAdezavidhAyakasyAlpanimitta- hasva vidhAyake ca tAdRzasaptamyantapadAbhAvena dIrghasyAntaraGgatvA - 30 karamena, na sAmyam, tathA hi tatrArthavagrahaNanyAyopasthAne bhAvAt / ayamAzayaH - yadA dIrghasyAntaratvaM grAhyaM tadA hakhe 70 'arthAzrayaH, arthatvam arthaH' ityaMzatrayopasthitiH, strItvarUpArthasya bahiraGgatvaM vivakSaNIyaM [ sAdhanIyaM ] hrasvavidhAyakaM zAstraM ca strItvajAtezceti dvayasyeti paJcAnAmupasthitiH, "trestrayaH " [ 1. "lI" [ 2.497 ] iti, tatra ca saptamyantapadamapi tadeva, 4. 34. ] ityatra ca tryaMze AmaMze cArthavadrahaNanyAyopasthityAtaca klIbatvarUpArthaparaM na tu zabdaparamiti tAdRzasaptamyantapadena pratye karma zatrayopasthiti rityaMzaSako pasthitiriti trayAdezasyaivAdhikA | samudAyasyAzrayaNAbhAvAt taTakarattiviSayatAyA evAprasiddhesta35 pekSatvamiti tatra kartavye tisAdezasya nAnena nyAyenAsiddhatvaM dapekSayA dIrghasyAntaraGgatvaM durupapAdamiti / tathA ca hrasvasyaivAnta- 75 zakyate vaktumiti, na tena [ atisRcata ] iti paryudAsenArtha- / raGgatvamaparanimittakatvarUpamiti pUrvaM hrasve tato dIrghe 'A' iti nimittakasya na bahiraGgatvamiti samarthayituM zakyate pare tu-arthA- taparakaraNavyAvartya sthirameveti / yadi ca "ataH syamom" pekSamantaraGgatvaM bahiraGgatvaM ca vadatA nArthagatatAlpatvAdhikatve [ 14. 57 ] iti sUtre taparakaraNaM na samakAlagrahaNArtham, apekSaNIye, arthavyaktInAmAnantyAt tayonirdhArayitumazakyatvAt, api tu "At syamo'm" iti karaNe kliSTatvApattyA mukhasukhA40 kintvarthagatadharme viSayatve vA nyUnatvAdhikatve apekSaNIye, tathA dhameva, azva azveti samAhAradvandve 'am' ityevarUpaM yuktamiti 80 ! 25
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / manyate tadA aparanimittakatvamantaraGgatvaM mA'stu, antarbhUtanimi- mAha-"itaro labdhasvarUpA kriyA vizeSaNamAkAvatIti matvAhattakatvenApi tatra tatra [aparanimittakatvodAharaNasthale] jJApakA- netaditi" iti / satyamevametaditi bhASyAvataraNamitthamAhadinApi nirvAhasaMbhavAt / athavA na svarAnantaye ityagrima-: "itaro viziSTA kriyA sAdhanena sAdhyate, na tu sAdhanAlandhanyAyenaiva tatra sarvatra nirvAhaH, svaraniSThAnyAnantaryanimittake kArya svarUpA'nyato vizeSa labhate iti matvA buddhinirUpitaviziSTa5 kartavye kRte ca yadantara prApnoti tatra kartavye bahiraGgAsiddhatva : sAdhyabhAvisAdhanasambandhAzrayeNAha-satyamiti" iti, ukta-45 netyarthAt / nanu samakAlaprAptabahiraGgasyAsiddhatve yat "omADi" , kaiyaTarItyA bhASyakRtAmAzaya itthamAyAti-yadyapi kriyAyoga [1. 2. 18.] iti sUtre AGgrahaNaM mAnatvenoktaM vRttau tanna ! eva satyupasargasaMjJA bhavati, kriyA ca sAdhanasAdhyaiveti sAdhanazobhanam , 'adya+A+UDhaH' iti sthite "samAnAnAM tena ! sambandhaH prathamaM tata upasargasambandha iti pratibhAti, tathApi dIrghaH"1.2.1. 1 iti prApta dIrghatvaM paratvAt pravAdhya "ava-: sAdhanenApyupasagArthaviziSTaiva kriyA sAdhyA, anyathA 'upAsyate 10NasyevAdinaidodarala" [1. 2.6.] ityasya pravRttyA ottve , guruH' ityatrAkarmakAd 'As' dhAtoH karmaNi lakAro na syAt 50 samAnadIrghAprAptyA "aidaut sandhyakSaraiH"[1.2.12.ityasya ! iti, bhAvisAdhanasambandhasAdhyasvarUpaM buddhau parikalpyopasargayogAbAdhanArthamADItyasya cAritArthena noktArtha jJApakatvaM tasya yukta- nantarameva sAdhanayoga iti dhAtUpasargayoH kAryasyAntaraGgatve bIjamiti cet ? na-parApekSayA'pavAdasya balavattvena pUrva dIrghasyaiva / miti / uddayote nAgezastu-naitat sAramityAdibhASyamevaM varNayati pravRttau tata ottve rUpasiddhau vyarthasya tasya jJApakatvasaMbhavAt na "bhASye naitat sAramiti-vakSyamANo'bhiprAyaH / tasyAsAratAM 15 ca jJApanottaramapi na khAMze cAritArthyamantarajApekSayA'pyapavA- | darzayan 'pUrva dhAtuH sAdhanena' ityasya yuktatvaM darzayati-sAdhanaM 55 dasya balIyastvAditi vAcyam , apavAdasyApi dIrghasyAntaraGgabahi- hIti / kriyAM-tatpratItim / sAdhanayogena hi sAdhyatvena dhAtvaraGgabhAvAbhAvaviSaye daityArirityAdau caritArthasya prakRte'ntaraGgeNa rthapratItiH, sAdhyatvasya sAdhananirUpyatvAt kriyAyoge copasarga ottvena bAdhasaMbhavAt , taduktam-"apavAdo'pi yadyanyatra cari- tvamiti bhAvaH / tadAha-tAmupasarga iti / tA-sAdhyatvena pratItArthastIntaraGgeNa bAdhyate" iti / nanu AyUrvakeNdhAtoH tAm / tatra vizeSaNIbhUtamarthamupasargo dyotayatItyarthaH / abhi20 ehi' iti rUpaM, tadanukaraNe ehizabde'nukAryaghaTakaikAre pUrvAnta- nivRttasya-sAdhyatvena jJAtasya, vizeSaH-vizeSaNam, upasargeNa 60 badbhAvanAGtvAt *anukaraNaM prakRtivat ityatidezenAGve'nu- / zakyo dyotayitum / evaM ca pUrva dhAturupasargeNeti naitatsAramiti karaNaikadezabhUtaikAre devAdizabdayoge prApta aitvabAdhanapuraHsaramavarNa- bhAvaH / itara etadagIkurvannevAntaraGgatvaM vyutpAdayitumAha-satyalopArthamAGgrahaNasyAvazyakatvena na jJApakatvasambhava iti cet ? / mevametat , yastvasAviti-upasargasaMjJakazabdayogAt pUrva sAdhanana-jJApakatAparabhASyaprAmANyenAnityaM prakRtivadanukaraNamityatideza- yoga iti satyameva, parantu tvadabhimataM dhAtUpasargasamvandhakRtamAdAya labdhAGve prakRta[ "omAGi" iti sUtrApravRtteH / atredaM marthamabhyantaraM kRtvA-khabodhyaM kRtvA, dhAtoH pUrvaM niyamenA-65 vicAryate-yaduktaM vRttau- 'pUrva dhAtorupasargayoge' iti, tatra kiM / kAsitatvAt sAdhana-tatkAryapratyayayoge kRte kriyAtvAvagatAmUlam ? iti cet "suTkAt pUrvaH" [ pA0 sU0 6.1.135.] | bupasargasaMjJakazabdayogaH, anyathA kevaladhAtutaH sarvatrApratIyamAnaH iti sUtrasthaM bhASyameva mAnamiti gRhANa, tatra hi sUtrazeSe dhAtUpa- so'rthaH, kathaM zrotrA budhyeteti bhAvaH / yo hi manyata iti sargayoH kArya yat tadantaraGgam' ityuktam, tatra zaGkate-"kuta zabdasambandhavadarthasambandho'pi pazcAditi yo manyata iyarthaH / " 30 etat" iti, uttaramAha-"pUrvaM dhAturupasargeNa yujyate pazcAtsAdha- / iti / atralamvamatasAra itthaM prakaTito nAgezena paribhASenduzekhare 70 nena' iti / naitat sAram-'pUrva dhAtuH sAdhanena yujyate pazcAdupa- etazyAyavivaraNAvasare-"yat tu pUrva dhAturupasargeNa yujyate pazcAt sargeNa. sAdhanaM hi kriyAM nirvatteyati, tAmupasagoM vizinaSTi, | sAdhanena, upasargeNa-tatsaMjJakazabdena, sAdhanena-kArakeNa tatprayuktaabhinirvRttasya cArthasyopasargeNa vizeSaH zakyo vaktum, satyameva-kArthaNa, ata evAnubhUyata ityAdau sakarmakatvAt karmaNi lakArametat-yastvasau dhAtUpasargayorabhisambandhastamabhyantaraM kRtvA dhAtuH / siddhiriti, tanna-kriyAyAH sAdhyatvena bodhAt sAdhyasya ca sAdhanena yujyate, avazyaM caitadevaM vijJeyam / yo hi manyate pUrva sAdhanAkAGkSatayA tatsambandhottarameva nizcitakriyAbodhena sAdhana-75 dhAtuH sAdhanena yujyate pazcAdupasargeNeti, tasya 'Asyate guruNA' ' kAryapravRttyuttarameva kriyAyoganimittopasargasaMjJakasya sambandhauciityakarmaka upAsyate gururiti kena sakarmakaH syAt ?" iti / tatra tyAt / +++++ upasargadyotyArthAntabhAveNa dhAtu vAthoMkaiyaTaH pUrva dhAturiti pratIkamAdAya "viziSTA kriyA sAdhanenArtha- bhidhAnAduktaSu | anubhUyate AnandaH, upAsyate gururityAdiSu ] lAbhAya sambadhyata iti pUrva vizeSaNena ( upasargadyotyArthena ] : karmaNi lakArasiddhiH, pathAchoturyodhAyopasargasambandha" iti / 40 yujyata ityarthaH" ityAha ! naitat sAramiti pratIkAvataraNamittha- ayamAzayaH-pUrva dhAturupasargeNa yujyata iti bhASyasyopasargasaMjJaka-80 Forma
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / zabdena pUrva dhAtoryoga iti nArthaH, kriyAyoga evopasargasaMjJAyAH / tvenAzrIyamANo yAvAn zabdasamudAyastadviziSTaM zAstraM 'svA'pekSasambhavena, kriyAyAzca sAdhyarUpatvAt sAdhanasambandhottarameva / yAntaraGgam , vaiziSTyaM ca khaghaTakanimittakatva-khaghaTaketarAnimitta[sAdhana-kArakavAcakapratyayasambandhottarameva ] sAdhyatvalAbhAt pUrva katvobhayasambandheneti / tathA ca 'giryoH' ityatra bahiraGgatvena sAdhanasambandhasyaivaunciyAt / tathA copasargadyotyasyArthAntarasya vivakSitaM zAstraM yatva vidhAyaka, tadeva svapadena grAhyam, tatpravRttI 5 dhAtvarthe'ntarbhAva kRtvA dhAtunaiva karmAdInAmabhidhAnAt sakarmaka- nimittatvenAzrIyamANaH zabdasamudAyaH 'giri+ os' iti, 45 svaprayuktakAryopapattezca, upasargeNetyasyopasargadyotyArthenetyarthaH / upa. tadviziSTatvamantaraGgatvena jighRkSite "bhavAde mino dI??ryasargadyotyArthasambandhasyAntarbhAvamAtreNa sakarmakatvAdisiddharna tadartha- jane" [2. 1. 63.] iti dIrghavidhAyake zAstre'sleva, svadyotakazabdasambandhasyApi pUrvamupagamAvazyakatvam / zabdArthasamba- bahiraGgazAstrIyanimittabhUtazabdasamudAyaH, taTakarephanimittatvena gdhasyAnAditvAd bhUdhAtorjJAnArthatvasya 'As'dhAtorupAsanArtha- : taditaraghaTakodAsInavarNAnimittatvena cobhayasambandhena tAdRza10 tvasya copasargasambandhAt prAgapi sattvena sakarmakatvAt karmaNi samudAyaviziSTatvasyAkSatatvAt / itthamevAnyatrApi lakSaNaM saGga-50 lakAre bAdhakAbhAvaH, upasargaH pazcAt sambadhyamAnaH prayokturtA-manIyamiti saMkSepaH // 20 // nopAsanAdyarthatAtparya zrotAraM grAhayati, ata eva zroturbodha upasargasambandhottarameva, nahi zrotRbodhaH karmasaMjJAyAM karmaNi lakAre *na svarAnantaryeNa // 21 // vA kAraNa yena pUrva karmaNi lakAro na syAt, ata eca vRttI- si0--pUrvanyAyo'nuvartate, anyathA 'na' ityasyAsambadtvaM 15 sAdhanabodhakapratyayotpattyanantare pUrva dhAtorupasargayoga iti prati- syAt / yadyapinyAyAnAmeSAM jJApakasApekSatayA na paurvAparyamapAditamityavadheyam / dhAtUpasargakAryasyAntaraGgatvopapattizcettham- 'sti, tatazcana pUrveNa parasya nyAyasya ko'pi sambandhaH, sarveSAmeSAM 55 buddhayAruDhAnAmevArthAnAM bodhanAya zabdaprayogAt sarveSAmarthAnAM | svAtacyAt , tathApi prAcAM vyAkhyAnamanurudhya pUrvanyAyasambandhaH tattadarthabodhakazabdaprAdurbhAvAt prAgevAsthitatvAt, sAdhanabodhaka- parikalpanIya eva / tathA ca svarayorAnantarya svarAnantarya tasmin zabdanimittakakAryApekSayopasagenimittakakAryasya zIghropasthitanimi- / svarAnantarya iti nimittArtha sptmii| svarayorAnantaryanimittake 20 sakatvenAntaraGgatvAt pUrvamevotpattiriti / tathA ca 'adya+A+ | antaraGge [ kartavye ] bahiraGgamasiddhaM na bhavatIti nyAyArthaH / UThaH' ityAdAvupasarganimittakakAryasyAnyakAryApekSayA'ntarakatvena AnantayaM ca vyavadhAnAbhAvaH, yathA-'iyeSa, babhUvuSA' 60 samakAlaprAptikaM bahiraGga samAnadIdhaiM bAdhitvA pravRttiruciteti, | ityanayoH kramazo bahiraGgayorguNoSAdezayorantarbhUtanimittakayotatra autvabAdhanArthamAGgrahaNaM svAMze caritArthamiti bodhyam / ata yathAkrama "pUrvAsyAsve svare boriyut" [1. 1. 37.] eva ca pUrva dhAturupasargeNa sambadhyate pazcAt sAdhaneneti dvirvaca- iti "dhAtorivarNa" [2.1.50.1 iti ca satrAbhyAM 25 nAdaDAgamAca pUrvaH ssaDeveti pratipAditaM "saM-pareH kRgaH ssaTa" / vihitayoriyuvAdezayorantaraGgayoH kartavyayorasiddhatvaM na [4. 4. 91.] iti sUtravRttI / tasyApyayamevAzayaH-saMcaskA- bhavati, ubhayorapi svarasthAnikatvena svarAdinimittakatvena ca 65 retyAdau parokSApekSayA bhUSaNarUpopasargArthasya prathamataramevopasthita- svarAnantaryanimittakatvAt , tathA ca tAvAdezau bhavataH / tvena tannimittakaH ssaT parokSAdinimittakadvitvAdito'ntaraGgataraka etasya nyAyastha jJApana satrakalA vayasoDasa",.. iti / atredaM bodhyamU-dezika-kAlikAdibhedAdantarajatvamaneka- 25.1 iti nirdezakaraNameva, anna hi vRttyantazabdAta 30 vidham , tatra daizikaM prathamopasthitanimittakatvarUpamantaraGgatvaM 'paTdayA | parasya se roH "ato'ti roruH" [1.3.20.] ityanena mRdayA' ityAdau, kAlikaM prathamopasthitanimittakatvam 'adyoDhA' vihitasya utvasya padadvayasambandhivarNadvayApekSatvena bahiraGgatvAt, 70 ityAdI. navyamate-aparanimittakatvenApyantaraGgatvaM 'pacAvedam' ! ekapadasthitavarNadvayApekSatvenAntara "avarNasyevarNAdinadodaityAdau pANinIyamate, svamate ca-azca Azceti dvandve haskhatva- rala" [1.2.6.] ityanenaitve kartavye'siddhatvaM yadi syAt syAparanimittakatvenAntaraGgatvamuktameva / evamekapadasambandhivarNa- tarhi otvaM na syAditi sa nirdezo'saGgata eva syAt , pazyati 35 yApekSatvam , prAcAM mate'rthakRtasaMjJAkRtAlpApekSatvaM pUrva pUrvama- ca lakSyaikacakSuSka AcAryaH svarAnantarye pUrvasya nyAyasyApravRttintarajatvamityAdi ca yathAsaMbhavaM lakSyAnurodhAdantaraGgatvaM, tadbhi. miti tAdRzaM nirdeza karoti, tathA ca pUrvanyAyasya svarAnantarye-75 natvaM ca bahiraGgatvamAzrayaNIyamiti, svayamUhanIyaM sudhIbhiriti 'pravRtti vinA'nupapadyamAno'yaM nirdezaH pUrvanyAyapratiSedhakama, neha prapazcitam / nyAyamAkSipatIti siddham / ayaM ca nyAyo vastutaH pUrvanyAyapariSkArarasikAzcaiteSu sarvapradhAnamantarbhUtanimittakatvamantaragatvaM syAniSTasthale pravRttisUcaka eveti nAsyAnityatAsaMbhAvanA 40 zabdamaryAdAlandhamiti taditthaM pariSkurvanti-vapravRttI nimittu- | yathA-"sthAnI vA." [7.4.109.] iti "svarasya pare" 6 nyAyasamu0
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / vAviti zakyamiti zaGkA nirAlambanaiva, tathAssyAH zaGkAyAH 'yataH sthAnivadbhAvena sthAnivat kAryameva syAt na tu sthAnivadrUpam, vatkaraNasyaitAvanmAtrArthakatvAt' iti samAdhAnamApe cintyameva, sthAnivadbhAvena sthAnikAryAti deze AdezaprayuktakAryasyAbhAvAt, AdezasvarUpasacce'pi tasyAkiJcitkaratvAt / 45 atidizyamAnadharmaviruddha svAzrayadharmaprayukta kAryAbhAvasyAtidezasvabhAvasiddhatvAt' ityevamatratyattahranthaH sarvo'pi kAzakuzAvalambanamiva pratIyate / ante ca 'sthAnivadbhAvapuMvadbhAva" ityAdinyAyena nAniSTArthI zAstrapravRttiH iti nyAyena vA yat samAdhAnamuktaM tat kathaJcit svIkArya syAt ; kintvatra sUtrArambha- 50 sAmarthyAdeva sthAnivadbhAvAbhAvasyopapAdayituM zakyatvena vRthAgatikagatyAzrayaNam / ata eva paribhASenduzekhare nAgezena "pUrvasyAscesvare0 " [ 4. 1.37. etatsUtra sthAnIyasya "abhyAsasyAsavarNe" [vA. sU. 6.4.78.] iti sUtrasyArambhasAmarthyAdevAbhyAsakArye [ dvitve pUrvasya kArye ] taduttarakhaNDa- 55 svarAdezasya na sthAnivattvamiti sAmAnyenaiva jJApitam // 21 // | / [ 7.4. 110. ] iti paribhASayoH sajAtIyaH pUrvanyAyastathA tatparibhASayorniSedharUpAyA " na sandhi0" [ 7. 4. 111] iti paribhASAyAH sajAtIyo'yaM nyAya iti boddhavyam / vastutastu 'iyeSa' ityatra sve svare pare iyuvA dezavidhAna - 5 sAmarthyAdeva tatra nAsiddhatvaM na vA "svarasya pare prAvidhau" [ 7. 4. 110 ] iti sthAnivadbhAva iti vinA'pi nyAyaM tatra siddhiriti 'babhUvuSA' ityeva nyAyodAharaNaM vijJeyam / yatviha "sthAnivadbhAvamAzaGkya " svarasya pare0" [ 7. 4. 100 ] ityatra saptamInirdezena "saptamyA [ nirdiSTe ] pUrvasya" 10 [ 7. 4. 105. ] iti paribhASayA anantaraparanimitta evAdezaH sthAnivat, iha ca NavA saha guNasthAnina ikArasya vyavahitatyAna sthAnivadbhAvaH iti kecidUcuH, tanna yuktam - "laghoru pAntyasya" [4. 3. 4. ] iti sUtre samupasthitasyAktitItyasya kvidbhinnapratyayavAcakasya saptamyantatvena tatra ca "saptamyA pUrvasya" 15 [ 7. 4. 105. ] ityasyopasthitiravazyaM svIkAryeti tadvihito guNospi pratyayAnantarasyaiva bhavati, kintu upAntyasya kadAcidapi pratyayAntaratvAsambhavena yena nAvyavadhAnaM tena vyavahitespi bhavati iti nyAyenaikavarNavyavadhAne'pi pravRttirbhavati, na tAvatA tasya paranimittakAdezAbhAvatvam / kiJca "svarasya 20 pare0 " [ 7. 4. 110 ] iti saptamyA pUrvasya" [ 7. 4. 105. ] iti cobhe api paribhASe, paribhASANAM ca vidhisUtrANi prati zeSatayA guNatvam guNAnAM va na parasparaM sambandhaH, guNAnAM ca parArthatvAdasambandhaH samatvAt syAditi nyAyAt; yuktaM caitat yathA rAjasevakAnAM rAjAnaM pratyeva sevyasevakabhAvo 95 na parasparaM sevyasevakabhAvaH, tathA paribhASAsUtrANAmapi parasparamupakAryopakArakabhAvAbhAvAt / itthaM ca "svarasya pare0" [ 7. 4. 110.] ityatra "saptamyA [ nirdiSTe 0" 7. 4. 105] ityasyopasthitirasambhavinI, tathA ca nAtra tatparibhASAyA upasthitiH / kiJca 'asva' ityasya namA nirdiSTatvenAnityatvena samA30 dhAnamapi na ramaNIyam, najA nirdiSTasyAnityatve mAnAbhAvAt, pratyuta niSedhAzca balIyAMsa ityasyaiva yuktatvAt kiJca tathA sati ISatuH, ISuH' ityAdAvapi samAnadIrghaM prabAdhyeyAdeza eva syAt : evaM bhavatu vA sthAnivadbhAvastathApi sve'pi pare'treyAdezo bhaviSyatItyapi niryuktikamatiprasaGgAvahaM ca vacanam / parjanyaba35 lakSaNapravRttyA samAdhAnamapi nirAlambanameva, tena hi nyAyena nimittasadbhAve phalAbhAve'pi lakSaNa pravRttirityAyAti, yathA parjanyo jale sthale vA phalamasamIkSyaiva jalaM varSati tathaiva phalAbhAve'pi lakSaNAnAM pravRttirityatraiva tattAtparyAt / evaM natrA nirdiSTasyAnityatvena pUrvaM samAdhAya pazcAt "na ca sthAni40 vadbhAvenAdezasya sthAnisvarUpabhavanAdasvasva rAsthityA kathamiyu *na svarAnantarye* // 21 // ta0 - atra vRttau pUrvanyAyasthapadayoH 'vahiraGgam, antaraGge' ityanayoranuvRttiH sUcitA sA cAvazyakyeva / yadyapi nyAyAnA parasparanirapekSatvaM jJApakasiddhatvena bhinnadezasthatvaM ca tathA hi- 60 pUrvanyAya: "na sandhiDI 0 " [ 7. 4. 111.] iti sUtrasthadvigrahaNena jJApitaH, ayaM ca "vRttyanto'sa" [ 1. 1. 25.] iti nirdezeneti *yathoddezaM saMjJA - paribhASam iti pakSe'nayobahuvyavahitatvamiti nAnuvRttiH sambhavati, tathApyAcAryairubhayonyayayoH sahaiva paThitatayA'vyavahitatvamiti tadabhisandhA- 85 yaiva padAnuvRttiH svIkRtA / dRzyate caitanyAyasthAnIye * nAjAnantarye bahiSprakRptiH * iti nyAye nAgezAdinApi 'anta' rane' iti padAnuvRttyAzrayaNam / tathA hi- tathyAyavyAkhyAne tenotam " paribhASArthastu - aco'nyAnantaryanimitta ke'ntaraGge kartavye jAtasya bahiraGgasya bahiSTvaprakRtirna, bahiSpadena bahiraGgam, tasya 70 Tata haravaM [tasya ], tatprayuktAsiddhatvasya na prakRtiHna prAptiriti / 'asiddhaM vahiraGgam' [ antaraGge ] ityuktvA nAjAnantaryeH iti vakSyAmIti bhASyottyA tatratyasya 'antaraGge' ityasyAnuvRttisUcanAt " iti / tathA ca yathA tatra naye bhASyoktiprAmANyAdanuvRttiH kalpyate tathA khamate'pi sahapAThasAmarthyAta 75 sAdhyA / kecittu - "nyAyayorjJApakadezasthatvasyaucityenobhayorbhinnadezasthatayA tatra parasparamasAmIpyAnna padAnuvRttisambhavaH / * nAjAnantarye bahiSTuprakRptiH iti nyAye ca 'antaraGge' ityatAvanmAtramevAnuvartanIyaM taca bahiyapadArthasya nityasAkAGkSatvena sA
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 43 labhyata eveti na bhASyavyAkhyAnena tadanuvRttiH kalpanIyA" ityAhuH / nazcaraNAH kaThAdayaH; pramANAntarapratipannArthasya zabdena saGkIrtana paraM svamate tvevaM na sambhavati bahiSvapadasyApi tatrAsattvAditi nyAyayoriha pAThakRtameva pUrvaparatvamAzrityAnuvRttiH sAdhanIyaiva gatyantarAbhAvAt / nyAyArthe ca jAtasya bahiraGgasyetyuktyA 5 samakAlaprAptikasya bahiraGgasya pUrvanyAyenAsiddhatvaM bhavatyeva, anyathA 'ayaje + indram' ityAdau 'ayaja + i + indram' iti sthitau samakAlaprAptikasya bahiraGgasya samAnadIrghatvasyA'pi svarAnantaryanimittakakAryatvAdasiddhatvAbhAve zabdapara vipratiSedhena samAnadIrghe kRte tanna siddhyet / kiJca samakAlaprAptikasyApi 10 bahiraGgasyAnenAsiddhatvAbhAvabodhane "omAGi" [1.2.18 ] iti sUtre ADUgrahaNasya vaiyarthyameva syAt, 'aJca + A + UTa' iti sthitau samAna dIrghasyApi svarAnantaryanimittakatvAdasiddhatvA bhAve pUrva dIrghe ove ca rUpasiddheH / 'svarAnantayeM' iti padasya 'svarayorAntayeM' iti yad vyAkhyAnaM kRtaM tat prAcAmanurodhena 15 vastutastu-kharasyAnyAnantaryamevApekSitam, tatrAnyaH svaro vA bhavatu vyaJjanaM vA, na tatrAgrahaH, tathA ca sati lakSye kvacidanyAnantaryanimitta ke'pi kArye'sya nyAyasya pravRttirupapAdayituM zakyate / etatryAyajJApakena ca pUrvanyAyasyAnityatAmeva jJApayanti kecit parantu tanna zobhanam - ananugatAni yatva kalpanApekSayA vacana20 jJApanasyaiva sAdhIyastvAt ; kiJcaitraM pUrvanyAyasyAnityatvakalpanAdeva siddhe *antaraGgAnapi vidhIn bahiraGgo yap bAdhate ityAdi - nyAyAnAmapi vaiyarthyaprasaGgAditi // 21 // / manuvAdaH, yajJakarmaNi saMzitAnuzaMsanamityeke, anukaraNamitya - 40 pare, adyatanyAM parabhUtAyAM yo stheNau tayoranukathane kartRtvena sambandhino ye caraNAstadvAcinAM zabdAnAM svairdvandvo'nuvAdaviSaye eka ekArtho bhavati" iti, yathA- udgAt kaThakAlApam, pratyaSTAt kaThakauthumam eSAmudayapratiSThe kazvidihAnuvadati, tatra pratiSThodayau prati kaThAdInAM kartRtvena sambandhitvam, sUtre 45 ca caraNasyeti sambandhasAmAnyamuktam, tathApi kriyAvAcakayoH stheNoH sambandhitvaM kartRtvAdinA kArakeNa bhavatIti tatra kArakacakraprayoktRtvena kartureva sambandhitvena grahItumaucityaM mukhyatvAditi tAdRzavyAkhyAnametannayAya sattvamUlakameva | kartRtvena samba ndhitvasya grahaNAca karagatvAdinA sambandhitve na bhavati 50 samAhAradvandvaH, yathA pratyaSThAt kaTha-kalApAbhyAM kacidityAdau / atraitanyAyavalAdeva kartA'pi yatra mukhyastatraiva samAhAro bhavati, gauNatvabhAjA ca katro sambandhe satyapi na bhavati, yathA pratyaSThAyi kaTha- kAlApAbhyAm' ityAdAviti / atra hi bhAve pratyayasya vidhAnAt kaTha - kAlApayoH kartRtve satyapi bhAvasyaiva 55 prAdhAnyena, kartustadanuyAyitvAnna prAdhAnyamiti kecidAhuH, tana rocayAmahe, dvidhA nyAyavyApArAbhAvAt, ekadA hi nyAyavyApAreNa kartRtvena sambandhitvamiti labdhaM punaH kartuH prAdhAnyalAbhArthaM nyAyapravartanAbhAvAt / kiJca bhAve pratyaye sati karturaprAdhAnyamiti kutaH samAyAtam ? kartA hi tAdRzyAma - 60 vasthAyAmapi kArakeSu pradhAnameva kriyAM pratyapi tasya prAdhAnyamakSatameva kevalaM bhAvArthakapratyayena tadanabhidhAnAt kathaM tasya prAdhAnyaM vyAhanyeta tathA ca sati karmaNi pratyaye'pi tatprAdhAnyaM na syAt, tatrApi pratyayena karturanabhidhAnasya sattvAt, kartranukUlasaMkhyAdyabhAvo'pyubhayatra samAna eca, tathA ca yadIha 65 bhAve prayogaH prasiddhastarhi pratyaSTApi karukauthumenetyeva bhavitavyaM viparItaprayoge pramANAbhAvAt / lokasiddha evAyaM nyAya iti yadyapi nAstyatra jJApakApekSA tathApi prAcAM rItyA jJApakamapi pradarzyate, tathA hi-"caraNasya " [ 3. 1. 138. ] iti sUtre sambandhavizeSAnullekha eva tatra jJApakaH, kartRtvena sambandha 70 eveheSTa iti jAnatApi lakSyaikacakSuSkeNAcAryeNa sambandhavizeSa / *gauNa-mukhyayormukhye kArya sampratyayaH // 22 // 25 si0 - guNAdAgato gauNaH guNAditi paJcamI hetau, AGpUrvakagamadhAtorjJAnamarthaH, ktapratyayArtho viSayatAzrayaH, jJAnaM cehAro pAtmakaM hetubodhakapadasAnnidhyAt, guNapadaM guNajJAnaparam, tathA caguNapratisandhAna prayojyAropIyaviSayatAzrayo'rthaH -- gauNo'rthaH yathA gozabdasya jADyAdiguNanimitto vAhIkArthaH 'gaurvAhIkaH' 30 ityAdau, aprasiddhazca saMjJAdirapi tadguNAropAdeva budhyate / mukhamitra pradhAnatvAnmukhyaH prathamaH pradhAna ityarthaH / gauNe hyarthe zabdaH prayujyamAno mukhyArthAropeNa pravartate, evaM cAprasiddhatvaM gauNa | nizcAyakasya kartrAdipadasyAprayoga etanyAyasya vyAkaraNe'pi lAkSaNikatvaM cAtra gauNatvam / tathA ca gauNamukhyayorarthayoH : niyAmakatvamiti jJApayatItyavagamyate / kiJcAyaM nyAyo na sambhavatormadhye mukhya evArthe kArya sampratyayaH, mukhyArthabodhaka eva nAmasambandhini kArye pravartate, kintUpAttaM viziSyArthopasthApakaM 35 zabde kAryapravRttiriti nyAyArthaH / etanyAyopaSTambhAdeva viziSTarUpaM yatra tAdRzapadakArye eva pravartate, pariniSThitasya padA- 75 "caraNasyastheNo'dyatanyAmanuvAde" [ 3. 1. 138. ] iti sUtraM ntarasambandhe hi gauNatvapratItirna svapariniSThitasyeti " dhAtoristheNoH kartuHzcaraNasyetyAdinA vyAkhyAtam, tathAhi - " tatratyo'yaM varNovarNasya0" [ 2.1. 50. ] ityAdInAM yathA 'zizriyatuH, vRttigranthaH --- " zAkhAdhyayananimittakavyapadezabhAjo dvijanmA luluvatuH' ityAdau pravRttistathaiva 'niyo bhuvau' ityAdau kkibanta !
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuJcayaH / - ------naravarnar.nw.krinarpronwrranAmAvanAnnaroornivernmRA.. .....AnA tvaprayuktagauNadhAtusambandhinorapIvargovarNayoH, tatra dhAtorityasya vyavahAraH, vastutaH zabde gauNatva-mukhyatvayorabhAvAt 140 viziSTArthopasthApakatve'pi kAryiNorivarNovarNayoviziSTArthopa- / tathA ca gauNazabdArthoM vRttau nirUpitaH guNapratisandhAnasthApakatvAbhAvAt / evaM caitadartha nyAyAnityatvavarNanaklezo na ; prayojyAropIyaviSayatAzraya iti, tasya ca svazakyatAvacchedakakartavyaH, sakalalokasiddhasya ca nyAyasyAnityatvaM tu varNayitumapi samAnAdhikaraNaguNapratisandhAnaprayojyasvazakyatAvacchedakaprakAra5 na yuktam / evaM ca vasu icchataH-vasUyataH, tataH kipi "ataH" kAropIyaviSayatAzrayo'rthaH khasya gauzo'rtha iti tAtparyam / yathA [4.3. 82.] ityallope "yo'ziti" [4.3.80] iti gaurvAhIka ityAdI gopadazakyatAvacchedakaM gotvaM, tatsamAnAdhi-45 yalope nAmatvAdaukArAdiSu syAdiSu 'vasvI, vasvaH' ityAdau karaNaM yajAjyamAnyAdika, tasya vAhIke-saMskArahIne puruSavizeSa dhAtorivarNa0" [2. 1. 50.] ityasya pravRttinirAyAdheti jJAnAt gopadazakyatAvacchedaka gotvaM tatrAropyata iti vAhIko tadvAdhanArthasya "sthAdau vaH" [2.1.57.] ityasya sArthakyaM gopadasya gauNo'rthaH / evaM-'mahadbhUtazcandramAH' ityatra mahattva10 spaSTameveti nAnityatAjJApakatvamityapi vijJeyam / kiJca kliba- samAnAdhikaraNasya zivazirovahanakarmatvasya kala kinyapi candre nteSu dhAtutvaM na gauNam , gauNatvasya pUrvandarzitasya teSvabhAvAt , , darzanAt tatra mahattvAropa iti candratAtparyako mahacchandaH prakRte 50 tatra hi dhAtutvasya klibantA dhAtutvaM nojjhanti zabdatvaM ca ! gauNa iti "mahataH kara-ghAsa-viziSTe DA" (3.2.68.7 pratipadyante iti nyAyenaiva labdhatvAt / pradhAnAnuyogino / iti DA na bhavati evaM yaH kazcit putrAdeH rAmeti kRSNeti vA vyavahArA* *pradhAnAnuyAyapradhAnam iti nyAyAvetacyAya- nAma karoti sa rAmAdigatapitrAjJApAlanakartatvAdikaM guNa 15 samAnArthakatayA pratibhAsamAnAvanena nyAyena gatArtho na ceti putrAdAvAropya taddhatozca rAmatvAdikamAropya rAmavAdinA bodhaM vivecane prastute gauNazabdasyAtra mukhyabhinnaparatvamAsthAyAnenaiva karoti / tathA ca guNapratisandhAnaprayojyazakyatAvacchedaka-55 gatArthI tAviti kecit / vastutastu prathamasya lakSyaM yaduktam prakArakabodhaviSayatvarUpagauNatvasya tatrApi samanvaya iti tadupA'munImiyAdAvikArasya zaso'kArasya cetyubhayoH sthAnitve'pi ghirIvAprasiddhazca saMjJAdirapi tadvaNAropAdeva budhyata ityuktaM vRtto 'I' dIrghaH sthAnatvakArasyAsanna AH, 'zato'tA saha' iti iyAne vizeSo yadekA guNapratisandhAnaM pramAtmakamaparatra bhramA20 sahArthanirdezena zaso'kArasya gauNatvAd' iti, tada vicAra tmakamiti / nanu saMjJA nAma zabdo, gauNazcArtha iti saMjJAdirapi NIyaM-gauNa-mukhyayorubhayoH pArthakyena kAryayogitve gauNasya / gauNa ityasaMgatam, iti cet ? na-saMjJA diriti padasya saMjJA 60 kArya na syAt , mukhyasyaiva syAditi tAtparyakasyAsya nyAyasya / : AdiH-prathamo bodhako yasyetsarthaparatvAt ,samyaga jJAyate-bodhyata tatra kaH prasara iti, atra hi ubhayoH sthAne kAryamekameva / iti saMjJeti vyutpattyA'rthasyaiva lAbhAcca / etazyAyapravRttividheyamiti na gauNasya kAryayogAbhAvaH kartuM zakyate / tathA ca sthalanirUpaNaprasaGgena vRttau 'upAttaM viziSyArthopasthAkaM viziSTarUpaM 25 SaSThayA nirdiSTasyaiva sthAnitvaM sthAnina eva cAsanna Adeza iti yatra tAdRze padakArye eva pravartate' ityuktam , tatra upAttamityasya "bhAsataH" [7. 4. 120 ] iti paribhASAsahakAreNaiva tatra tatra satre uccAryamANamityarthaH, viziSyArthIpasthApakamityasya svavRtti- 65 nirNayo yuktaH, sati cAniyamasandehe pradhAnAnuyAyino ' zrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadharmAvacchinnabodhakamityarthaH, viziSTavyavahArAH iti lokasiddha eva nyAya AlambanIyaH, na ca ' rUpamityanena svavRttidharma AnupUrvIrUpa eva bodhyate, tathA ca tAvatA gauravamudbhAvanIyam , svataH siddhasya svIkAre gaurava khavRtyAnupUryavacchinnaviSayatAprayojakapadopAdAna evaM nyAyaH 30 carcAnavakAzAt / evaM pradhAnAnuyAyi apradhAnam *ityapi pravartata iti padatrayeNa bodhitam / "ata im" [6. 1.31.] cenyAyastarhi pradhAnAnuyAyino vyavahArAH ityasyaiva rUpA ityAdAvatpadasya nAmapadasya vA''nupUrvIrUpatvAbhAvena tadupAdAnaM 70 ntaramiti svIkArya, na pRthak tasya nyAyAntaratvam , tadAgrahe ca : na viziSTarUpopAdAnam, ata eva gauNe'pi tasya pravRttiH / so'pyAstAM nAma, na svataH siddhavastusvIkAre bhaarH| vivecitaM / nanvevaM viziSTarUpopAdAna evAsya nyAyasya pravRttisvIkAre caitadanyatreti // 22 // vyantasya nipAtatvena cAdi[avyaya tvena ca 'agauauH sama35 *gauNa mukhyayormukhya kAryasampratyayaH // 22 // | padyata go'bhavat' ityAdI "odantaH [ 1. 2. 37.] iti sUtre NAsandhivAraNAya "ot" [pA0 sU0 1.1. 15.] iti 75 ta0-zabdasya hi dvidhA prayogaH-mukhyo gauNazca, mukhyastAva- / MIT , sUtre mahAbhASye gauNa-mukhyanyAyAzrayaNaM virudhyeta, otpadasya danAdiparamparA'vagatArthaviSayaH, gauNazca guNanimittakaH, kasyacid nipAtapadasya [ cAdipadasya ] vA pUrvoktarItyA odantatvAdyavacchiguNaM kvacidavalokyAropya vAtadvAcakaH zabdastatra prayujyate sanaviSayatAprayojakatvena AnupUrvyavacchinnaviSayatAprayojakatvAbhAeva mANaH zabdaH, tasya cArthaniSThagauNatvamAdAya gauNatvena | vena viziSTarUpopAdAnAbhAvAditi cet ? na-nipAtapadaM [cAdipadaM]
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / cAditvenaiva cAdInAmupasthApakamiti cAditvasyAnupUrvI rUpatvAd riti priyatrayANAmiti dIkSitAdayaH / padakArya pravRttI bIjaviziSTarUpopAdAnasattvAt / nanu catvAvacchinne vAtvAvacchinne muktam-pariniSThitasya padAntarasambandhe hItyAdinA vRttI' anena evaMrUpeNa zaktikalpanAyAmapi sva vRttyAnapUrvyavacchinnaviSayatA- yasmin samaye gauNatvapratItistasmin samaye'sya nyAyasya kAryAprayojakatvasyAbhAva eveti cet ? na-khavRttitvaM vihAyAnupUrvyava- bhAva iti sUcitam , tena ca nAmasaMskAravelAyAM gaurvAhIka 5cchinnatvasyaiva lakSaNe pravezAt / nanu tathA sati zakyatAvacchedaka.. ityAdau na gauNatvapratItiriti nyAyapravRttyabhAvAdautvaM siddhayati / 45 bhedena zaktibhedApattyA sarvadharmAvacchinnasyaikadA bodhAbhAva iti / yadi ca tatrApi kadAcijAmasaMskAravelAyAmeva gauNatvapratIticet ? na-cAdyanyatamatvAvacchinne zaktikalpanayA zakyatAvacche- tAha starhi nyAyaH pravartata eveti 'gorvAhIka' ityatra rUpamiti kecit / dakabhedAbhAvena zaktibhedAbhAvAt / nanvAnupUA sAkSAdavacchinna- nanu vibhaktyAnAmattakatvAzasyatatphAlatatve'pi stra - nanu vibhaktyanimittakatvAMzasyaitatphalitatve'pi strItvAnimittamukhyavizeSatAprayojakapadopAdAnaM viziSTarUpopAdAnamiti vakta-; tvAMze kiM pramANamiti cet ? na-"bhAja-goNa-nAga0" 10vyam, anyathA nAmapadavRttiviSayatAyA nAmavarUpAnupUrdhyA : [2. 4. 30.] iti sUtre nAgagrahaNasyaiva tatra mAnatvAt , 50 sAkSAdavacchinnatvena nAmapadavattvAvacchinnamukhyavizeSyatAyAH para. anyathA gajavAcinAgazabdAt mukhye'rthe "jAterayAntanityamparayA''nurvyavacchinnatvena nAmapadopAdAnasyApi viziSTarUpo- strIzadAt" [2. 4. 54.] ityanenaiva DIH siddha iti tasya pAdAnatvApattiH, uktaniveze vAdyavizeSyatAyA mukhyaviSayatAtva- veyarse spaSTametra, uktAMzajJApane tu gauNe cAritArthya bhavatIti na virahAt, anyAyAH sAkSAdavacchinnatvAbhAvAnna doSaH, tathA ca vaiyathyem / na ca tatrApi jAterityavasiddhamAropitagajatvajAti15 nipAtapadasya [cAdipadasya] cAdyanyatamatvAvacchinnatvAGgIkAre'pi prakAreNaiva tatra bodhAditi vAcyam , khasAmAnAdhikaraNya-svaniSThapra-55 tatpadIyamukhyavizeSyatAyAzcatvAdyAnupUrtyA sAkSAdavacchinnatvavira-; kAratAnirUpitatvobhayasambandhena jAtiviziSTaviSayatAkabodhajanahAt, catvAdinA sAkSAdavacchinAyAzca mukhya vizeSyatAtvAbhA- kavarUpajAtivAcakatvAbhAvAt / gAMpAThayetyAdau mukhyagopadArthasya vAt nAmapadasthevAsyApyupAdAnaM na tAdRzam , khena sAkSAdava- pAThanakarmatvAsambhavena vibhaktyutpattivelAyAM prayoktabhirgauNArthacchinnatvaM svAvacchinnatva-svAvacchinnAvacchedakatAnirUpitAvacchedya- tvasya pratItAvapyapadasyAprayogeNa bobhiH sarvatra padasyaiva gauNArtha20 tvAbhAvavatyobhayasambandhana svaviziSTatvam, mukhyatvaM ca vizeSya- tvasya graheNa, 'atvaM tvaM sampadyate, amahAna mahAn bhUtaH' tvadbhavatI-60 tAyAM prakAratvAsAmAnAdhikaraNyam / kiJca nipAtapada [cAdi- tyAdau bhASyaprayoge tvAdyAdezadIrghAdInAM karaNena cAsya nyAyasya pada ] iva nAmapade'pi ghaTAdyanyatamatvAvacchinne zakyApattiH ! ' padakAryaviSayakatvam , ayamAzayaH-yadyapi 'gAM pAThaya' ityAdau na ca ghaTAdInAmAnantyAccAdInAM ca parisaMkhyAtatvAnyAyaM doSa * karmatvAya pAThanakriyAnvayasya vibhaktyutpattivelAyAmevAvazyakatvena iti vAcyam, cAderapyAkRtigaNatvenobhayoH sAmyAditi cet ? mukhyagopadArthasya pAThanAnvayAsambhavAt gopadasya gauNArthakatvasya 25 atra vadanti "ot" [pA. sU. 1. 1. 15.1 iti sUtrastha- - vaktumucitatvena vibhaktyanimittakattvAMzasya na phalamiti prati-65 mahAbhASyaprAmANyAnnipAtapadasya [cAdipasya] khAzrayasaGketavattva- bhAti, tathApyuccAraNAnantaramevArthapratItiH, ucAraNaM tu padasyaiva, sambandhena nipAtatva-cAditvarUpAnupUrvI viziSTa zaktiH klpyte| 'apadaM na prayujIta' iti bhASyAt , tathA ca padatvasiddhathattarameva tathA ca nipAta [cAdi ] padaprayojyamukhyavizeSyatAnirUpitA zrotugauNArthatvagrahaH, yadA ca zrotugauNArthatvagrahasambhavastadaiva khAdhayasaGketavattvasambandhAvacchinnA sAkSAdavacchedakatA nipAtatva- gauNa-mukhyanyAyapravRttiriti kalpanAt , prayoktuH pUrva goNArtha30 rUpAnupUrvIniSTheti viziSTarUpopAdAnatvamupapannam / nAmapade ca katvagrahe'pi na nyAyapravRttiH / nanu prayoktureva prayojananimitta-70 khanirUpitasaGketavattvasambandhena nAmapadaviziSTa zaktiriti mukhya- 'jJAnaM bhavituM yuktamiti tasyaiva mukhyArtha-tAtparye zAstrapravRttirgauNAvizeSyatA nAmapadenaiva sAkSAdavacchinnA na tvAnupUvyeti na tatra tAtparya ca zAstrApravRttirityeva kalpanA jyAyasIti vibhaktiviziSTarUpopAdAnatvamiti dik| padakAryatvaM ca vibhaktyanimitta- nimittakArya na pravRttiriti na phalitama, gAM pAThayetyAdau katve sati strItvAnimittakatvam, ata eva "ota auH" [1. vibhaktyutpattivelAyAmeva gauNArthatAtparyasyAvazyakatvAditi 354. 74.] "A am-zaso'tA" [1. 4. 75.] "bhAjagoNa- ceta? tarhi 'atvaM tvaM sampadyate, amahAn mahAn sampadyate' 15 nAgasthala." [2. 4. 30.] ityAdInAM vibhaktistrItvAnamitta- ityAdau [yuSmacchabdasya ] svAdyAdeza mahacchabdasya ] dIpodInAM katvena gauNe'pi pravRtteH / teSAmuktarUpapadakAryatvAbhAvAt tatrai- mahAbhAdhyakRtA prayuktatvenAsya padakAryaviSayakatvaM svIkAryamiti / tnyaayaa'prvRttiH| sthaulyaguNayogAdU gajavAcinAgazabde'nyatra 'atvaM tvaM sampadyate' ityatra cipratyayo vaikalpikatvAnna bhavati, prayukte 'nAgI sthUlA' ityudAhRtaM vRttau / evaM "strayaH" evam-amahAn mahAn bhUta ityatrApIti bodhyam , cipratyayA40[ 1. 4.34.] ityasyApi padakAryatvAbhAvAd gauNe'pi pravRtti- bhAve'pyAropitasambodhyatvAdiprakAreNaiva bodhAd gauNatva-80
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / I mastyeva / nanu vAkyasaMskArapakSAzrayaNe 'atvaM tvaM sampadyate' dAharaNaprasaGge 'munIn' ityudAharaNamuktaM kaizcit, tatra 'vyavahArA:' ityAdau nyAyapravRttyarthaM padakArya viSayatvaM nyAyasyeti / ityasya yadi kAryANItyarthastadA tu na tasyaitanyAyAt pArthakyakalpyate, tatra yukta padasaMskArapakSAzrayaNena tatra doSAbhAvAt / miti yadyapi pratIyate, tathApi na munInityAdiprayogA etadudAtathA hi-tvAdyAdezakaraNena padaM saMskRtyAbhUtatadbhAvavivakSAyAM / haraNAni, uttarIyAsya nyAyasya padakAryaviSayakatvasya vyavasthA5 jAtasaMskArasya bAdhAyogenaiteSu doSAbhAvaH ekatarapakSeNa lakSye | pitatvAt nahi munInityatra padakArye nyAyopayogaH api tu 45 siddhe pakSAntarAzrayaNena doSadAnasyAdRSTatvAditi cet ? atrocyate nAmasaMskAravelAyAmeveti tatrAsya pravRtterasambhavAt / tathA ca "zukrAmityukte karmanirdiSTaM kartR-kriye cAnirdiSTe ityAdyuktvA, vyavahArA ityasya vyapadezA ityartha iti svIkAryam, yathA- brAhmaNaidAnIM gAmabhyAja kRSNA devadattetyAdau sarvaM nirdiSTam, gAmeva grAmo'yamiti varNAntareSvapi grAmamadhye vasatsu brAhmaNAnAmeva tatra karma, devadatta eva kartA, abhyAjaiva kriyetyarthakena " arthavat 0 " prAdhAnyena brAhmaNagrAmatvena vyapadezo bhavati / tathA ca pRthage10 [ pA0 sU0 1.2.45 ] sUtrasthabhASyeNa 'kArakAdimAtraprayoge vArya nyAya iti nAsya nyAyasya gauNa - mukhyanyAye'ntarbhAvaH, 50 yogya sarvakriyAdhyAhAre prasakte niyamArthaH kriyAvAcakAdiprayogaH | munInityatra "zasoDatA zava naH puMsi" [ 1.4 49. ] iti ityetattAtparyakeNa sAmAnyataH kriyAjanyaphlAzrayatvavivakSAyAM / dIrgho vidheyaH, sa kasyAsannaH syAditi vicAraNA, tatra samAnadvitIyAdInAM sAdhutvAnvAkhyAnasya lAbhena, pAThanakriyAnvayakAle / syeti SaSThyantaM sthAnyanuvartate, 'atA' iti sahArthatRtIyAntaprayokturapi padasyaiva gauNArthatvapratyayAd gAM pAThayetyAdau vyabhinirdiSTo'kAraH kathaM kAryabhAk syAt sthAnArthabodhakaSaSTya15 cArAbhAvena padakAryaviSayatvasya nirbAdhatvAt / ayamAzayaH- bhAvAt sa ca yadi sthAnini samAna evAtmAnamantarbhAvayet 55 'zuklAm' ityukte karma nirdiSTamityAdipradarzitabhASyeNa sAmAnyataH tadaiva syAditi tatrAntarbhUtasyAsya tadbrahaNenaiva grahaNamityucitakriyAkarmatvavivakSayA dvitIyAdeH sAdhutA bhavatItyarthasya lAbhena meva samAnamAtrasya sthAnitvamiti tadAsanna IkAra eva 'dIrghaH' gauNasthale'pi mukhyArtha eva kriyAkarmatvavivakSayA padaM saMsAdhya syAdekavacananirdezAJciti nAtra nyAyasyAvazyakatA'niyamAprAptepazcAd gauNArthavivakSA prayokturapi bhavatItyayamarthaH sphuTaM pratI- riti nedamudAharaNamuktanyAyasyeti bodhyam / evaM pradhAnAnuyA20 yate / tena phalitamevedaM- 'padakArye'yaM nyAyaH pravartate, na prAti yyapradhAnam iti nyAyaH prastutastatraiva / talakSyaM ca - nIlotpala - 60 padi [nAma ] kArye iti / evametanyAyamUlakaH --- mityAdAvutpalasyApi vizeSaNatvavivakSAyAm "vizeSaNaM vizeSyeNaikArthaM karmadhArayazca" [ 3. 1. 96. ] iti samAse utpalazabdasya pUrvaprayogAbhAvaH' ityuktam / ayamarthaH pANinIye tantre mahAbhASyaiti prAcInazloko'pi padakAryaviSayaka eva / dhvanitaM cAsya kRtA itthaM nirNIta:- "vizeSaNaM vizeSeNa bahulam " [ pA0 sU0 25 nyAyasya padakAryaviSayakatvam sarva-vizvAdIn paThitvA 'ityasaMjJAyAM 2. 157 ] iti sUtre, tathAhi -"vizeSaNa vizeSyayorubhaya- 65 sarvAdi:' iti gaNanirdeze'saMjJAyAmiti vadatA vRttikRtA, tathA vizeSaNatvAdubhayavizeSyatvAdupasarjanAprasiddhiH" [ AkSepavArtihi saMjJAbhUtAnAM sarvAdInAM mukhyasarvAditvAbhAvenaitanyAyenaiva kam ], vizeSaNa- vizeSyayorubhayavizeSaNatvAdubhayozca vizeSyatvAsaMjJAbhUtAnAM vAraNasaMbhave 'asaMjJAyAm' iti kathanaM vyarthameva dupasarjanatvasyAprasiddhiH / kRSNatilA iti kRSNazabdo'yaM tilasyAt, asya padakAryaviSayakatve ca nAmakAryeSu smaismAtAdiSu | zabdenAbhisambadhyamAno vizeSaNavacanaH sampadyate, tathA tila30 nyAyasyApravRttyA saMjJAbhUtAnAmapi tatra sarvAditvena grahaNe prasakke | zabdaH kRSNazabdenAbhisambadhyamAno vizeSaNavacanaH sampadyate, 70 bhavatyasaMjJAyAmityasya sArthakyam / nanu 'gaurvAhIkaH, gAM pAThaya' tadubhayaM vizeSaNaM bhaktyubhayaM ca vizeSyam / vizeSaNa- vizeSyayost ityAdau gauNa-mukhyanyAyena vRddhyAtvayoraprAptimAzaya 'arthA- | bhayavizeSaNatvAdubhayozca vizeSatvAdupasarjanatvasyAprasiddhiH [ bhAzraya etadevaM bhavati, zabdAzraye ca vRddhyAtve' iti "ot" Syam ], ayamAzayaH -- vizeSaNAbhimata- vizeSyAbhimatayorubhayo | / 'abhivyaktapadArthA ye svatantrA lokavizrutAH / zAstrArthasteSu kartavyaH zabdeSu na taduktiSu // " ! [ pA0 sU0 1. 1. 15. ] iti sUtre bhASye samAdhAnakaraNena rapi vizeSaNatva - vizeSyatvarUparUpayasya sattvAt samAse sati 35 nAmakAryatvena tatra nyAyapravRttivAraNaM tadbhASyaviruddhamiti cet ? : tayorubhayorapyaniyataH pUrvanipAtaH prApnoti / upasarjanAprasiddhi- 75 na- 'laukikArthavastra yogyapadAzraya eSa nyAyaH, tadrahitazabdAzraye / rityasyopasarjananiyamAprasiddhirityarthaH / tatra mate samAsazAstre prathamAntatvenoktasya upasarjana saMjJA bhavati, "prathamAnirdiSTaM samAsa upasarjanam" [ pA0 sU0 1.2.43. ] iti sUtreNa, "upasarjanaM pUrvam" [ pA0 sU0 2. 2. 30. ] iti sUtreNa ca tasya pUrvaprayogo vidhIyate yathA khamate "prathamoktaM prAk" [ 3.1.80 46 ca vRddhayA' ityetattAtparyakatvAt tasya bhASyasya / ayamAzayaH - laukikArthavatvasya pade eva sattvena 'arthAzraya' ityasya padAzraya scitra tAtparyam ' zabdAzraya' ityasya ca nAmAzraya ityatra 40 tAtparyamiti / * pradhAnAnuyAyino vyavahArAH iti nyAyasyo /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 148. ] iti sUtreNa, samAsavidhAyakaM sUtraM ca "vizeSaNaM vize- tadyathA - khaJjakubja, kubjakhaJja iti / yatra hyanyad dravyamanyataro SyeNaikArthaM karmadhArayava" [ 3. 1. 96. ] tatra ca prathamoktaM vize guNaH, tatra yad dravyaM tat pradhAnam, tadyathA- 'zuklamAlabheta, SaNameva, tobhayamapi paryAyeNa vizeSaNaM bhavatItyubhayoH paryAyeNa : kRSNamAlabhet, na piSTapiNDImAlabhya kRtI bhavati, avazyaM tadgu pUrvaprayogaH prApnotIti kRSNa-nIlayoH samAse kRSNasyaiva, utpala : dravyamAkAGkSati / " iti bhASyam / atra kaiyaTaH- " nAyamiti OM nIlayoH samAse nIlasyaiva pUrvaprayoga iti niyamo na siddhyatIti nahi guNa-dravyavAcinordvandva upapadyate, guNavacanasya dravyApekSa- 45 praznAzayaH / tatrobhayorvizeSaNatvaM vizeSyatvaM cetthamupapAditam - tvAdasAmarthyAd dravyeNa saha vivakSAyA asaMbhavAt, yadi tu dvandraH tilazabdocAraNe zveta rakta kRSNAdivarNAH sarve tilA upasthitA | syAt syAdeva tilakRSNA iti prayoga iti / na khalvapItibhavanti, kRSNazabdasambandhAca kRSNavarNeSveva tileSu sa niyamyate / guNena saha SaSThIsamAsaniSedhAditi bhAvaH / pradhAnazabdAviti - evaM ca kRSNazabdasya vyAvartakatvena vizeSaNatvaM tilazabdasya prathamAntAvityarthaH, anena SaSThIsamAsaviparItatvaM kathitam / 'eka10 vyAvartyatvena vizeSatvam evameva kRSNazabde uccArite bhramara- sminnarthe' ityanena tu dvandvaviparItatvaM kathitam / dvandve hi sarva - 50 kokila - kAkAdi dravyamAtraM pratIyate, tasya ca tilazabdena sambandhe padArthAnAM prAdhAnyAnnAsti sarvapadAnAmekasminnarthe 'vasthAnam, sati sa bhramarAdibhyo vyAvRttya tileSveva sa niyamyate iti tila- etaccAvayavArthApekSayoktam, samudAyArthApekSAyAM tu samudAyalakSaNa zabdasya vyAvartakatvena vizeSaNatvaM kRSNazabdasya vyAvartyatvena ekasminnarthe sarveSAM padAnAM vRttirasyeva / pradhAnazabdayoritivizeSyatvamiti bhavatyubhayorvizeSaNatvaM vizeSyatvaM ceti / atrAha parasparavizeSaNatvenAnupakArakayoH svatantrayorityarthaH / yatro bhAviti -- 15 " navA'nyatarasya pradhAnabhAvAt tadvizeSyatvAccAparasyopasarjana- dvayorapi guNatvAd dravyavyavadhAnena kriyAsAdhanatvAditi bhAvaH 155 siddhiH" [ samAdhAnavArtikam ], "na vA eSa doSaH, kiM kAra - yatra tyanyatarad dravyamiti-tatra nAsti sandeha iti vAkyazeSaH / Nam ? anyatarasya pradhAnabhAvAt, anyataradatra pradhAnam, tadvi- yadravyamiti - sAkSAt kriyAsAdhanatvAditi bhAvaH / nanu tilazeSakatvAccAparasya tadvizeSakaM cAparam, anyatarasya pradhAna- zabdo jAtivAcI na dravyavAcI, tatra jAtiviziSTadravyavAcitvAd bhAvAt tadvizeSakatvAccAparasyopasarjanasaMjJA bhaviSyati / yadA'sya | yadi dravyavAcItyucyate tarhi kRSNazabdo'pi guNaviziSTadravyavaca20 tilAH prAdhAnyena vivakSitA bhavanti kRSNo vizeSakatvena ! natvAd dravyazabda Apadyate iti nAnayoH kazcid vizeSaH, naiSa 60 / doSaH - utpattiprabhRtyAvinAzA jAtirdravyaM na jahAti, nahi zabdena dravyAd vyatireko jAteH pratyAyyate, nahi bhavati - zAbaleyasya gauriti, kiM tarhi ? gauH zAbaleya iti / tasmAjjAtyAtmakameva dravyaM pratIyata iti jAtizabdo dravyavacanatvenAvasthApyate guNAH punarupAyina zvApAyinazca, 'paTasya zukraH' iti vyatiriktA api 65 dravyAt svazabdena guNAH pratyAyyanta iti guNAtmakatvaM dravyasya | tadA tilAH pradhAnaM kRSNo vizeSaNam / " [ bhASyam ] iti ayamAzayaH-dravyasyaivAnayanAdikriyAsambhavena tasyaiva kriyAnvayaucityena tasyaiva vizeSyatvam, kRSNastu guNatvAd dravyavyavadhAnena kriyAyAmupayogAt tilAnAM vizeSaNaM sampadyate / bhASyasthau 25 yadA-tadAzabdau yatastata ityarthakA viti jJeyam / bhASyastha 'yadAtadA' zabdau "vivakSitAH" iti zabdaM ca yathoktAbhiprAya | tvenAjAnAnaH 'dravyasyaiva vizeSyatvaM guNasyaiva vizeSaNatvam' iti nAstIti na guNazabdo dravyavacanatvenAvasthAnamarhati / " iti / bhASya karturAzayamapratipadyamAna iti yAvat vivakSAmAtranibandha : etAbhyAM bhASya- kaiyaTayanthAbhyAM jAtipravRttinimittakAnAM dravyanatvaM vizeSaNa- vizeSyabhAvasya pratipAditamanena bhASyeNa, vivakSA-vAcinAM zabdAnAM prAdhAnyam, guNakriyAdipravRttinimittakAnAM 30 yAzca svAtatryAdaniyamAt prayoganiyama iti manyamAnaH pRcchati / cApradhAnatvameveti na vizeSaNavizeSyabhAve kAmacAraH / tathA ca 70 "kAmaM tarhyanenaiva hetunA yasya kRSNAH prAdhAnyena vivakSitA tilakRSNA ityAdiprayogA asAdhava eva / paricchedya-paricchedakabhavanti tilA vizeSaNatvena tena kartavyaM tilakRSNA iti" | bhAvAcAnya eva vizeSya-vizeSaNabhAvaH, sa hi prAdhAnyAprAdhA[ AkSepabhASyam ], pUrvameva pradarzito'syAzayaH / siddhAntI svAzayaM / nyAnurodhI, tathA ca kRSNasya pariccheyatve'pi vizeSaNatvameva na sphorayan pratikSipati-"na kartavyam, na hyayaM dvandvaH tilAzca / vizeSyatvamiti pradhAnAnuyAyyapradhAnamiti phalati / tathA ca 35 kRSNAzcati, na khaltrapi SaSThIsamAsaH - tilAnAM kRSNA iti, kiM ! nAyamarthaH *gauNa-mukhyayormukhye kAryasampratyayaH * iti nyAyena 75 tarhi ? dvAvimau pradhAnazabdAvekasminnarthe yugapadavarudhyete, na ca labhya iti nAtra tadantarbhAva iti samuditAzayaH / itthaM ca nirNIte dvayoH pradhAnazabdayorekasminnarthe yugapadavarubhyamAnayoH kiJcidapi dravyavAcakazabdasya prAdhAnye 'amukadIkSitaH, devadatta somayAjI' prayojanamasti / tatra prayogAdetad gantavyam - nUnamanyataradatra ityAdayo loke pracalitAH prayogA asAdhava eveti vijJeyamiti / pradhAnaM tadvizeSakaM cAparamiti / tatra tvetAvAn sandehaH - kiM pradhAnaM evameva paribhASenduzekhare nAgezena paThitaH pradhAnA'pradhAnayoH 40 kiM vizeSaNamiti / sa cApi ka sandehaH - yatrobhau guNazabdau pradhAne kAryasampratyayaH * iti nyAyo'pi bhinna eva pradhAnA- 80 / * 47
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / / nuyAyino vyavahArA ityatanyAyasamAnaH, tasya nyAyasya phala- zati / kim ? tadityanuvartate, tadityanena prakRtI strI-puMsau pratisvena brAhmaNavatsA ca brAhmaNIvatsazcetyatraiRzeSAbhAva uktaH, atra: nirdizyete, kau ca prakRtI ? pradhAne, pradhAnaM yA zabdastrIpradhAna hi "puruSaH striyA" [3. 1. 126.] iti sUtreNaikazeSaH yA arthastrIti" iti samAhitam / ayamAzayaH-strI-puMsayoH prApnoti, puMstva-strItvamAnakRta eva ca bheda ityetacyAyapravRtterA- | sahoktAvekazeSaH, sa ca pradhAnayoreva bhavatIti yatra pradhAnastrI. 5vazyakatA, pravRtte vAsmin nyAye pradhAnastrItvapuMstvakRtavizeSasya : kRto vizeSastatraikazeSaH, ihApradhAna strIkRto'pIti naikazeSaH / itthe 45 prahaNe'pi vatsavizeSaNatvAdapradhAnabrAhmaNazabdaniSTastrItvapuMstvakRta- ca *pradhAnApradhAnayoH pradhAne kAryasampratyayaH* iti nyAyo'tra vizeSasya sattvAt tanmAtrabhedAbhAvena naikshessH| tathA cokta-bhASyakRtA sUcitaH / evaM "napuMsakamanapuMsakenaikavacAsyAnyatara"pumAn striyA" [pA. sU. 1. 2.67.] iti sUtramupakramya | syAm" [pA0 sU0 1. 2. 69.] iti sUtre cAyaM nyAyaH tadagrimasUtre mahAbhASye-"iha kasmAnna bhavati brAhmaNavatsA ca | [pradhAnApradhAnayorityAdi] vArtikarUpeNa bhASyakRtA paThitaH, 10 brAhmaNIvatsazceti" iti [ bhASyam ], sUtre pradhAnApradhAnAdipado- etaca sUtra "klIvamanyenaikaM ca vA" [3. 1. 128.] ityeta-50 pAdAnAbhAvena (stvastrItvakRtavizeSasya ca bhedakatvAbhAveneheka- | tsUtrasthAnIyam , tasya ca sUtrasya pratyAkhyAnAyAyaM nyAyo bhASyazeSasya prAptiriti praznAzayaH / tataH "brAhmaNavatsA-brAhmaNIvatsa- kRtA samAzritaH, tathA hi-"ayaM yogaH zakyo'vaktum" iti, yoliGgasyAvibhaktiparasya vizeSavAcakatvAdanekazeSaH"[iti samA- tata AkSepabhASyam-"kathaM zukrazna kambalaH zukraM ca vastram dhAnavArtikam ] "brAhmaNavatsA-brAhmaNIvatsayorliGgasyAvibhaktipa- tadidaM zarka, te ime shuke| zukrazca kambalaH zukA ca bRhatikA 15 rasya vizeSavAcakatvAdekazeSo na bhaviSyati, yatra liGga vibhakti- zukraM ca vastra-tadidaM zukm , tAnImAni shukkaani|" iti / tataH 55 parameva vizeSavAcakaM tatraikazeSo bhavati, nAtra liI vibhaktiparameva | samAdhAnavArtikam-"pradhAne kAryasampratyayAccheSaH / " iti / vizeSavAcakam / " [iti bhASyam ] ayamAzayaH-"syAdAva- | "pradhAne kAryasampratyayAccheSo bhaviSyati / kiM ca pradhAnam ?, saMkhyeyaH" [3. 1. 119.] ityataH 'syAdI' iti padamanu- | napaMsakama. kathaM punarjJAyate napuMsaka pradhAnamiti, evaM hi dRzyate vartate, taca tatra sarvasmin syAdau vibhakkAvityarthaparatayA vyAkhyA- | loke anijhate'rthe guNasandehe ca napuMsakali prayujyate-kiM 20 tam , tadeva caikazeSanimittam , tenaikazeSanimitta vibhakto parato jAtamiti, dvaya caiva hi jAyate-strI vA pumAn vA / tathA 60 yatra strI-puMsamAtrakRto vizeSastatraikazeSaH, iha tu tasyAM cAntarva vidUre'vyaktarUpaM dRSTvA vaktAro bhavanti-mahiSIrUpamiva brAhmaNIrUpatinyAM ca vibhaktau strItva puMstvakRto vizeSa iti naikazeSa iti / miveti pradhAne kAryasampratyayAnnapaMsakasya zeSo bhaviSyati / " iti itthaM ca "puruSaH striyA" [3. 1. 126.] iti sUtrasya yatra | bhaassym| atra kaiyaTaH-pradhAne kAryasampratyayAditi-zabdenArthaprakRtyatiriktaikazeSanimittasyAdivibhaktiparazandagamya eva strItva- / sthAbhidhAnamiha kAryam , tacca napuMsakAnapuMsakasanidhau napuMsakasyaiva 2 puMstvarUpo vizeSastatraikazeSo vibhakto parataH samAnAnAm . vibhaktI / bhaviSyatIti nArthaH sUtreNetyarthaH, kathamiti-yathA loke bahuSu 65 samAnarUpatvaM ca liGgabodhakAtiriktakRtameva bodhyam / evaM cAtrA gacchatsu rAjA garachatIti pradhAna rAjA vyapadizyate, rAjazva yamanumAnaprayogaH-brAhmaNavatsA-brAhmaNIvatsau pakSaH, ekazeSA prAdhAnyaM tadadhInapravRttinimittatvAdanyeSAm , iha tu napuMsakasya bhAvaH sAdhyam, prakRtyatiriktaikazeSanimittavibhaktiparazabdatvasamAnAdhikaraNa yat strItvabodhakatvaM tadvaddhaTitatve sati taditarastrItva kiM kRtaM prAdhAnya miti praznaH / evaM hi loke dRzyata iti-vyApi tvAnapuMsakasya prAdhAnyamAha, sthitirnapuMsaka, sA ca sarvatra vidyata 30 bodhakatvavATitatvaM hetuH, vyatireke brAhmaNa-brAhmaNyAdizabdasaGgho dRSTAntaH, pakSe hetughaTakavizeSyadalaM tvekazeSanimittatvAbhAvAdanta iti sthitirUpatvenaiva-strIpuMsayorapi vivakSAyAM siddho napuMsakazabda-70 prayogaH / aniqhate'rtha iti-sAmAnyarUpeNa jJAte, strItvAdinA vairtivibhaktiparazabdatvasamAnAdhikaraNastrItvabodhakatvavaddhaTitatva vizeSarUpeNAjJAte ityarthaH / guNasandeha iti-guNAH strItyAdayaH / rUpaM bodhyam / ayaM cAnumAnAkAraH prakRtasamAdhAnavArtika dvayaM caiveti-yadyapi napuMsakasyApi janma, tathApi yat prajananAlabhyaH / ato'gre kathaM punaridaM jJAyate zabdo yA strI tahakSaNa | samartha tannapuMsakamiti neha napuMsakalakSaNam, kiM tarhi ? zabdaika35 zvedeva vizeSaH [tanmAtrakRtazcedeva bhedaH] iti, Ahokhidarthosoco yA / gocaratvameva liGgalakSaNam, tathA ca napuMsako bhavatIti prayoga 75 kilA yA strI talakSaNazvedeva vizeSaH" ityAdinA vicArya guNadoSI dASA / upapadyate / mahiSIrUpamiveti-rUpazabdaH saMsthAnavacanaH, yatra para pradarya "kacicchabdastrIkRtavizeSaparigrahaH kvacidarthastrIkRtavizeSa- darAda dRzyamAne vastuni nizcayo nAsti, kevala sambhAvanArUpaH parigraha iti lakSyAnusArAd vyavasthati nizcitya "evaM ca kRtvA / sandehaH, tatraikasyApi zabdasya prayogo bhavati-sthANarayaM ihApi prApnoti-brAhmaNavatsA ca brAhmaNIvatsazca" iti punarapi ! syAditi. evamihApi mahiSIvaitat saMsthAnamityasminnarthe 40 doSamudbhAvya "evaM tahIdamiha vyapadezya sadAcAryoM na vypdi-| mahiSIrUpamiveti prayuktam, rUpazabdo'tra napuMsakaliGgo dRSTAnta-80
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / tvenopAttaH, yatra tu vizeSatvena nirjJAnaM-zukAH zATyaH, "bhavikAro'dravaM mUta, prANisthaM svaanggmucyte| 40 zuklAH kambalA iti, tatra nAsti napuMsakaprayogaH" iti / evaM cyutaM ca prANinastattannibhaM ca pratimAdiSu // " ca pradarzitodAharaNAdibhiH klIvaliGgasya prAdhAnyena, apradhAnAbhyAM iti paribhASitameva svAGgaM gRhyata iti prakRtasthale mukhasya strI-puMlliMgAbhyAM tasya saha vivakSAyAmekasya zeSe vidhIyamAne zAlAyA lokaprasiddhasvAGgatve satyapi prANisthatvAbhAvena pari5 nyAyata evaM klIbasyaivaikazeSo bhaviSyatIti tadekazeSavidhAnArtha bhASitasvAGgatvAbhAvAnna DhIrbhavati / atra jJApakaM ca yadyapi pRthavacanaM nArambhaNIyamiti samuditArthaH / kaiyaTena cArabhyamANe sUtre 'araNyAraNyAnyo' ityatra mahattvasyopAdherAdhikyAnaikazeSa nApekSyate'sya svabhAvasiddhatvasyopapAdayiSyamANatvAt tathApya-45 iti phalamuktam / itthaM pradhAnApradhAnayoH pradhAne kAryasampra. bhyuccayAya tadapi pradazyate, tathA hi--"AGo yama-hanaH sve'" tyayaH' iti nyAyaH sarvairAhataH, evametra *antaropajIvyA- [3.3. 86.] iti sUtre'samastayoH svazabdA'Ggazabdayo10 dapi pradhAna prabalam * iti nyAyo "hetumati ca" [pA. sU0 / grahaNameva tatra pramANa vijJeyam , tandvi 'Ayacchati pAdau maitrasya' 3. 1. 26. J iti sUtre bhASya-kaiyaTayoH sUcita iti pradhAna- | ityAdAvAtmanepadavAraNArthaM kRtam, atra 'svAGge' ityukte'pi prAbalyabodhakA bahavo nyAyA lakSyAnusAreNeha zAstre khIkRtAH, | vAraNa sambhavatyeva, svasyAGgasyeha karmatvAbhAvAt , kintu svAGga-50 tevasya gauNa-mukhyayormukhya kAryasampratyayaH* ityasya vizeSAda- padena pAribhASikameva svAjhaM gRhyateti tAdRzasvAgatvasyeha maitra rAcchAstrakRdAdibhiyAkhyAtatvamupalabhyate nAnyeSAm , teSAM pAdayorapi sattvameveti svAGga-padena tasyApi grahaNaprasaktAvAtmane15 loke'tiprasiddhatvenAvyAkhyAne'pi kAryArthamupAdAtuM zakyatvA- padaM durvAraM syAditi tadvAraNAyAtra vyastatayA'bhidhAnam , tathA dityalamatigaveSaNeneti // 22 // ca prakRtadhAtukarturevAjhaM svAGgapadeneha gRhyata iti tAdRzasvAGga karmakatvAbhAvAdbhavati vAraNamiti, tadvAraNArthaM kRtaM vyastagrahaNa- 55 *kRtrimA'kRtrimayoH kRtrime* // 23 // metanyAyasattAM vinA na sArthakamityetacyAyasattAM jJApayatIti / si0--kriyayA nirvRttaM kRtrimam , tadinnamakRtrima, svAbhA etacca kvacinApi pravartata ityagrimanyAyavyAkhyAvasare sphuTI. vikam / kriyA ca saGketakaraNAdirUpA, tathAhi-zabdo yatrArthe bhaviSyati / pANinIye tatre mahAbhASye'yaM nyAyo lokanyava20 niyamyate so'rthaH kRtrimaH, yazca zabdo yamartha svabhAvata evAha hAreNaiva sAdhitaH, tathAhi-'bahu-gaNa-vatu-Dati-saMkhyA" [pA0 so'rthastasyAkRtrimaH; tathA ca kRtrimA'kRtrimayorubhayoH kArye 1.1.23.] iti sUtre mahAbhASye lokaprasiddhakAdInAmapi 60 prApte kRtrima eva kAryasampratyayaH kAryaH / ayamAzaya:-'savai saMkhyAzabdena grahaNArtha saMkhyA ca saMkhyAsaMjJA bhavatIti bodhasarvArthavAcakAH' iti siddhAntena sarveSAM zabdAnAM sarvArthavAca nArthamatra sUtre saMkhyAgrahaNamapyuddezyakoTau kartavyamityAkSiptam , tatsAdhanAya coktam-'itarathA hyasaMpratyayo'kRtrimatvAd yathA katvasya svAbhAvikatve yaH zabdo yatra viziSTe'thai vyavahArAya 25 niyamyate sa tadA tatraiva pratIti janayati nAnyatra / yat tu loke' iti [vArtikam ] "akriyamANe hi saMkhyAgrahaNe 'kRtrimasya paribhASAniSpannatvenaupAdhikatvAd gauNatvamakRtrimasya ekAdikAyAH saMkhyAyAH saMkhyetyeSa sampratyayo na syAt , kiM 65 kAraNam ? akRtrimatvAt, bahAdInAM kRtrimA saMjJA, kRnnisvAbhAvikatvena mukhyatvamiti pUrvanyAyAdakRtrimasyaiva kArye mA'kRtrimayoH kRtrime kAryasampratyayo bhavati yathA loke, prApte'nena kRtrimasya kArya prApyate' iti, tanna yuktam-kRtrimasya / tadyathA-'gopAlakamAnaya, kaTajakamAnaya' iti yasyaiSA saMjJA hi na guNaprayukto vyavahAraH, nahi kaJcid guNamAzritya svAga30 zabdo'rthavizeSe paribhASitaH api tu svAbhimataprakriyAnirvAhA bhavati sa AnIyate, na yo gAH pAlayati, yo vA kaTe jAtaH" yaiveti na tatra gauNatvam , aprasiddhatvaM gauNalAkSaNikatvaM ca iti, ayamAzayaH-yathA loke kRtrimAyAM gopAlakAdisaMjJAyAM 70 gauNatvamiti pUrvanyAyavyAkhyAvasare pratipAditatvAt / na caan| jJAtAyAM taduccAraNe sa eva jJAyate na tu yo gAH pAlayatIti siddhatvenaiva kRtrimasya gauNatvamiti vAcyam, lokaprasidvitaH / svAbhAviko gopAlaH tathaiva zAstre'pi yasya yA saMjJA kriyate zAstraprasiddhabalIyasvenAprasiddhatvAbhAvAt , anyathA tasya bala tena zabdena sa eva jJAyate, na tu yaugikAdyarthaH / tathA ca bahAdInAM saMkhyAsaMjJAyAM kRtAyAM ta eva saMkhyAtvena gRhyeran na tu 35 vatvamapi na syAt / na ca tathaiva [ zAstraprasidaiva ] balavastre ' svAbhAvikA ekadvayAdisaMkhyA iti tAsAmapi saMkhyAsaMjJArtha-75 siddhe kiM nyAyeneti vAcyam, nyAyasyApUrvArthAnavabodhakatvAt, asya nyAyasya svAbhAvikatvaM cAgne niruupitm| udAharaNaM cAsya ! miha saMkhyAgrahaNa kartavyamiti, agre cobhayagaterihAzrayaNAt 'dIrghamukhA zAlA' ityAdi, tathAhi-"asahana-vidyamAnapUrva | samAhitamityanyat / tathA cAyaM nyAyo lokasiddha iti bhASyapadAt svAGgAdakoDAdibhyaH"[2.4.38.1 ityatra svAGgena ! tAtparyam / vizeSazcAgre pratipAdayiSyate // 23 // 7 nyAyasamu.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / PARATPAR A NPAPrarupr...... .....wwwhere *kRtrimA-'kRtrimayoH kRtrime* // 23 // prAha / tasyAyamAzayaH-sarvazabdebhyaH keSAJcit zaktibhramAt keSA- 40 ta0-.-nyAyAnAM parasparanirapekSatve'pyAkAlitapadAnuvRtti- | citkSaNayA sarvArthaviSayakabodhotpattyA sarvArthabodhakatvaM sarveSAM rekatra pAThasAdhyeti pUrva pratipAditametra *na svarAnantarya* iti | zabdAnAM siddham / vaiyAkaraNamate ca bodhakataiva zaktiriti sarvArthanyAyavyAkhyAnAvasare, tathA cAtrA'pi pUrvanyAyAt 'kAryasampra- nirUpitazaktimattvaM sarveSAM zabdAnAM siddhameva / nanu 'zaktibhramAd tyayaH" ityNsho'nuvrtniiyH| pUrvanyAyApavAdatvamasya prAcInairuktaM / bodhaH, lakSaNayA vodhaH' iti-vyavahArAnupapattiH, taba mate sarvatra nAtIva yuktamityupapAditameva vRttau / yattu-'aprasiddhazca saMjJAdirapi / zaktaH sattvAditi cet ? na-paramatAbhiprAyeNa tadyavahArasya 45 tadguNAropAdeva buddhayate, yathA-rAma-kRSNAdisAmpratikanAmasthale sattvAt , ata eva sarve sarvArthavAcakA ityabhiyuktAnAM vyavahAraH / prasiddharAmAdigatapitrAjJApAlakatvAdiguNAropAd gauNo vyavahAraH evaM ca zAstrasAMketikasaMjJAzabdeSu tattadarthanirUpitazaktarapi sattvena ityAdi gauNa-mukhyanyAyavyAkhyAvasare pratipAditaM tallaukika- | tattatpadena tattadarthapratItelaukrikazaktayaiva siddhau saMjJAsUtrANAM vaiya10 saMjJAdisthalAbhiprAya na zAstrIyapAribhASikazabdAbhiprAyamiti | At 'asmacchAstre'nena padena ata eva grAhyAH' iti niyamArthavijJeyam / prakRtanyAyabIjaM tu prakaraNasyAbhidhAniyAmakatvam , tvena kRtrimA kRtrimayoriti nyAyaH siddha iti kaiyaTAzayo na 50 uktaM hi hariNA yuktaH, uktarItyA tattatsaMjJApade tattadarthanirUpitazakteH sattve'pi loke tatpadena teSAmarthAnAM bodhAbhAvena vyavahArAdinA zaktigrahA"saMyogo viprayogazca sAhacarya virodhitaa| sambhavena, ajJAtazaktyA bodhAbhAvena ca zaktijJAna jananAya arthaH prakaraNaM liGgaM zabdasyAnyasya sannidhiH / / saMjJAsUtrANAM vidhAyakatve sambhavati niyAmakatvAyoga iti nAnena sAmarthyamaucitI dezaH kAlo vyaktiH svarAdayaH / prakAreNoktanyAyasiddhiriti / nanvevaM sarve sarvArthavAcakA ityasya 55 zabdArthasyAna vacchede vizeSasmRtihetavaH // " iti / kA gatirityata Aha--sarve sarvArthavAcakA iti tu yogidRSTeti tathA ca saMyogAdayaH zabdArthatvasya sAmAnyato'nekatra prAptasya | | yoginAM viziSya tattaddharmANAM jJAnasambhavAditi bhAvaH / nanu vizeSe niyAmakA ityanena labhyate, prakaraNaM ca saMyogAdiSveva | ghaTapadamarthavAcakaM padatvAdityanumAnena sAmAnyalakSaNAsahakRtenA paThitam , asti ca zAstre tattatsaMjJA karaNarUpaM prakaraNam , taccatvAvacchinnasakalArthanirUpitazaktijJAnamasmadAdInAmapi sulabha20 sarvatra arthAbhidhAnatAtparyamarthavizeSe niyamayati, atra zAstre'nena, miti cet ?.na-anubhavopasthitizAbdabodhAnAM samAnaprakAreNaiva 60 zabdenAyamevArthoM bodhya iti / abhidhApadasya tAtparyaparatvameva hetahetamaddhAvenArdhatva prakArakazaktigrahaNe ghaTatvAdivizeSadharmaprakA'prakaraNasyAbhidhAniyAmakatvam' ityatra, na tu zaktiparatvam , ! rakopasthiti-zAbdabodhayorajananAt / tathA ca prakaraNAdeva kRtritasyAH zakyatAvacchedakamAtra niyamyatvAt / ayaM bhAvaH-yasmin ! masya grahaNama, tadeva caitanyAyamUlamityapre'pi "baha-gaNa-ktu zabde'nekA zaktistatra zrItuH kIdRsazaktijJAnAdhInArthabodhanecchayA | Dati-saMkhyA" [pA. sU. 1. 1. 26.1 iti sUtre mahAbhASye 20vakrocAritamiti nithayAbhAvAt, zAbdabodhe samAnaviSayaka ! spaSTIkRtam / tathA hi- arthAt prakaraNAdvA loke kRtrimAkRtri-65 tAtparyanizcayasya kAraNatvAt , zAbdabodhAnupapattI prAptAyAM praka- | mayoH kRtrime kAryasampratyayo bhavati / artho vA'syaivaMsaMjJakena raNAdinA tAtparyanirNayottaraM bodho bhavati / evaM ca zAstre saMkhyA- bhavati prakRtaM vA tatra bhavati-idamevaMsaMjJakena kartavyam" iti ! dipade ekatvAdinirUpitA laukikI, bahvAdinirUpitA zAstrIyA tathA ca lokata eva siddho'yamartha iti bhAvaH / ata evArya ca zaktirastIti kIdRzArthabodhanecchayocaritamidamiti jijJAsAyAMcyAyo nAgezAdibhirna paribhASArUpeNa paThitaH paribhASenduzekhare, 30 svayameva zAstrakAreNa bahvAdinirUpitazakti bodhayitvA kathamanyA / kevalamubhayagatiriha bhavatIti nyAyasyotthAne bIjarUpeNa tadavataraNe 70 rthabodhanecchayocAritaM syAditi jJAnarUpaprakaraNabalena bahugaNAdAveva tAtparyanirNayena tadviSayakabodhasyaiva zAstre sambhavena lauki-' pradarzita iti // 23 // kArthabodhAprasaktirityetatkalitameva kRtrimA-'kRtrimayoH kRtrime *kvacidubhayagatiH // 24 // kAryasampratyayaH* iti nyAya iti / yattu kaiyaTena "saMjJAzAstrANAM 35 macchAstre'nena zabdenAyamevArthoM bodhya iti niyamArthatvaM kRtrimA si0-pUrvanyAye kRtrimA'kRtrimayorubhayoH prakRtatvAdiho bhayapadena tAveva gRhyete, tathA ca pUrvanyAyena sarvatra kRtrima eva kRtrimanyAyabIjam" ityuktaM, tanna- teSAmagRhItazaktigrAhakatvena kAryasampratyayasya bodhitatvena svAGgAdipAribhASikapadaiH kvApi 73 niyAmakalyAyogAta, 'sarve sarvArthavAcakAH' ityabhyupagamo'pi svamaGgaM svAGgamiti yogArthasya grahaNa na syAditi prApte'yaM nyAyayogidRSTyA na tvasmadRSTyA viziSya sarvazabdArthajJAnAsambhavAt , | stadapavAdatvena paThyate / kvacidityasyeSTasthale iti bhaavH| ubhayasya sAmAnyajJAnaM tu na bodhopayogi" iti nAgezaH paribhASenduzekhare kRtrimA'kRtrimadvayasthApi, gatiH-vijJAna kAryitvena grahaNamiti mmwwww mmmwww.anam
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / : i | yAvat, bhavati jAyate / tena " nADI- tantrIbhyAM svAGge" panAsambhavAt saMjJino grahaNam / prakaraNaM ca prastAvaH - idamevaM - 40 [ 7. 3. 180. ] ityanena 'bahunADiH kAyaH, bahutantrIgrIvA' saMjJakena kartavyamiti, tatra prayojanaM prakRtaM prastutaM buddhisthaM bhavati ityanayoH paribhASitasvAGgavAcakayornADI-tatrIzabdayoryathA ! saMjJAyA buddhisthatvAt / yazcAcirAgataH svayamUhAsamarthaH sa cet grahaNaM bhavati, tathA ca tatra kac niSidhyate tathaiva 'bahunA DiH kenA'pi gopAlakamAnayetyAdi pUrvoktavAkyamuktaH sa kadAcidu5 stambo, bahutIrvINA' ityatrApi prANisthatvAbhAve'pi yaugi bhayamapi tadAzayaM jAnAnaH sandegdhi-ko'nena samAnetumabhikArthamAdAya svAGgatvena grahaNAt kandra niSidhyate / nanu stambasya laSitaH, kiM gavAM pAlayitA, kiM vA kazcidetannAmaprasiddha iti 1 45 adbhirvimA glAyamAnatvenai kendriyaprANitvasya svIkRtatvena tatra athavA kadAcit sa yogArthamanurudhya yaSTihastaM gavAM pAlakamevAkathaM prANisthatvAbhAva ukta iti cet ? anrocyate- "prANyau nIya kRtI bhavatIti / tathA ca na tatra kRtrimasyaiva gatiriti SadhivRkSebhyo'vayave ca " [ 6. 1. 31.] iti sUtre prANigrahaNe - niyama ityubhayagatiH siddhA / atratyaM bhAgyaM vyAcakSANAnAM madhye 10 naitra vRkSauSadhigrahaNe siddhe'pi pRthaka tahaNenedaM jJApyate yat- kazcid bheda upalabhyate, tathA hi- gopAlakamAnayeti zrutavataH prANigrahaNe vyAkaraNe trasA eva gRhyante, na tu sthAvarA iti, pAMzurapAdasyobhayagatiH, kiM saMjJeyamuta yaugiko'rtho vivakSita iti 50 tathA ca tatra nADIzabdasyAprANisthatvaM susthiram / bhayaM ca nyAya- bhavati, athavA yaSTihastaviSayaM tAtparyaM pAMzurapAdaH samyag grahIstatra tatra zAstra-lokayorubhayorgrahaNadarzanenaiva siddha:, tathAhi / SyatIti kaiyaTAyabhiprAyaH / atra kecit--" ubhayagatistasya bhava* kRtrimA kRtrimayoH 0* iti nyAye satyapi yacchAstre vaci- tIti prakathanAnantaraM yaSTihastaviSayaM tAtparyaM grahISyatItyuktirma 15 dubhayasya grahaNaM dRzyate, loke'pi kvacit kRtrimasya kvacida- samyak, kintu bhayaprakArakameva jJAnaM bhASyakAra Aha- sAdhIya kRtrimasya kacicobhayorgrahaNaM dRzyate, tenAsya nyAyasya siddhiiti, sAdhIyaH - adhyApayiSyatIti vAkyazeSajJAnAt tAtparya 55 riti / pUrvanyAyasyAnena bAdhitatvAt prakaraNAdivazAt sarvathA sAdhIyo grahISyati, athavA yaSTihastaviSayaM tAtparya grahISyati" ityakAryaM nirvahati / asyApi ca kvAcitkatvaM kvaciditi padenaivocyate, zramAhuH / tathA ca yathA prakaraNAt kRtrimasyaiva jJAnaM tathA kvacitathA ca kvacit kevalasyAkRtrimasyApi grahaNaM bhavati, yathA- darthAt prakaraNAcobhayasyApi jJAnaM lokasiddhameveti bhASyAzayaH / 20 "ziro'dhasaH par3he samAsaikye" [2. 3.4. ] ityatra kRtrimaM agre'pi pUrvapakSiNA- 'yatrArthaH prakaraNaM ca bhavati tatra kevalaM kRtri vibhaktyantaM padaM vihAya svarUpasyaiva grahaNe- ziraspadam, adhamasyaiva grahaNaM syAd yathA loke' ityAkSipte 'bhASyakAra Aha- "na 60 spadamityAdi sicyati // 24 // yathAloke tathA vyAkaraNe, ubhayagatiH punariha bhavati" iti / zAstrIyasaMjJAzabdo hi tannAmnA loke'prasiddhasyApi padArthasya grahaNAya prayujyate, na tu lokaprasiddhatadarthanirAsAya saMjJAkaraNasyAdhikArthapratipattyarthatvAdityubhayorgrahaNaM bhavatIti | bhASyAzayamAha 51 *kvacidubhayagatiH || 24 // ta0--prakaraNasyAbhidhAniyAmakatvAzrayaNena hi pUrvanyAyaH 25 siddha ityAveditaM tasya nyAyasya vyAkhyAvasare / tathA ca yatra prakaraNena kRtrimasyAkRtrimasya vA grahaNamiti na nizcetuM zakyate, asti cobhayopasthitiH, tatrobhayoreva grahaNam atra cAprakaraNa prati taduccAraNaM tatra kevalaM kRtrimasyaiva grahaNamiti pratipAditaM "bahu-gaNa-vatu-Dati-saMkhyA" [ pA0 sU0 1.1.23.] iti 30 sUtre mahAbhASye laukikadRSTAntena / tathA hi- [ pUrvanyAyAnusAraM doSaM pradarya ] naiSa doSaH, arthAt prakaraNAd vA loke kRtrimA'kRtrimayoH kRtrime sampratyayo bhavati / artho vA'syaivaMsaMjJakena bhavati, prakRtaM vA tatra bhavati - idamevaMsaMjJakena kartavyamiti / Ata- si0 - pramANAntareNa prAptamevArtha yadi kenacid vacanena vArthAt prakaraNAdvA / aGga hi bhavAn grAmyaM pAMzurapAdama- vidadhAti zAstrakRt tarhi tasya vaiyarthyazaGkAyAM nyAyo'yaM paThitaH / 35 prakaraNajJamAgataM bravItu - gopAlakamAnaya kaTajakamAnayeti, ubhaya- tathA ca pramANAntaraprAptArthavidhAyakaM vacanaM niyamArthaM bhavatIti gatistasya bhavati / sAdhIyo vA yaSTihastaM gamayiSyati / " iti / nyAyArthaH / yathA daNDItyAdau dIrghArtham " ina - han- pUSA 0 ' ayamAzayaH---loke kRtrimagrahaNe na kRtrimatvaM kAraNam, kintu [ 1. 4. 87.] iti vacanam, tathAhi - sAmAnyato ghuTi 75 arthaH prakaraNaM vA, arthaH -sAmarthyam, yathA- gopAlakamAnaya / dIrghavidhAyakena "ni dIrghaH" [ 1. 4. 85.] ityanenaiva mANavakamadhyApayiSyatIti yaSTihastasya [ gavAM pAlakasya ] adhyA- | zi-syorapi dIrgho bhaviSyatyeveti viziSya zi-syoH parato'nena siddhe satyArambho niyamArthaH // 25 // 30 / kaiyaTaH / nAgezopAdhyAyastu - " vyAkhyAtRparamparAvagatavaktRtAtpa- 65 yanupapattyA prakaraNAdyanAdareNobhayagatiriti bhASyArtha ityanye" ityAha / evaM ca kkobhayagatiH ? kvAkRnnimasyaiva ? ka kRtrima syaivetyarthe lakSyAnusAri vyAkhyAnameva zaraNam, na kevalanyAyAnusArameva vyavasthA saMbhavinI, ubhayornyAyayora sthiratvAt // 24 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / ["in-han" ityAdinA sUtreNa] dIrghavidhAnaM vyarthaM sat inA- "in-han0" [1. 4.87.1 ityAdizAstrANAM zisyoranyatra dInAM zi-syoreva dIghI nAnyadhuTIti niyamayati, tena daNDinA- dIrghAbhAva eva tAtparyam / "aho'" [5. 1. 91.] ityA- 40 vityAdau dIpo na bhavati / ayaM ca nyAyaH punarvacanenaiva diSaTsUcyA bRhadvRttau lihAdiprapaJcArthatvasyoktyA cAsya nyAyasyAvijJApyate, etadabhAve hi "in 0" ityevamAdisUtrANAM vidhitva- sthiratvamuktaM vRttau, tatra yadyapi na lihAdiSu pAThaH pUrvakRto'sti 5 meva svIkartavyaM syAt / tathA ca sati teSAM vaiyayaM spaSTameva, | yena siddhe satyArambhatvameSAM syAt, lihAdiSu tathA paThitvaiteSAM etatsAdhyarUpANAM"ni dIrghaH"1.4.85.] ityanenaiva siddhe- tathAtvApAdane ca na kazcid vizeSaH, sUtrairaprAptAMzaparipUraNAyaiva ruktatvAt / kvacica siddhe satyapyArabhyamANo vidhiniyamArthoM na gaNeSu viziSTo vidhirgaNasatrairArabhyate.sati ca sUtraiH prAptau tadA-45 bhavati nyAyasyAsthiratvAt , yathA "lihAdibhyaH" [5. 1.50] | rambhasyaiva pratyAkhyeyatvam, tathA ca yathAsthitalihAdipAThe iti sUtreNa lihAdibhya AkRtigaNebhyo'ca vidhIyate, tatraiva gaNe nAstyeSAM niyamatvasaMbhAvaneti prapazcArthatvamuktamiti naitAvatAsya 10 karmopapadebhyo'hAdibhyo'pi bhavatIti pAThenaiva pUjAhI' ityAdi- nyAyasyAsthiratvaM kalpayituM zakyaM, tathApi prAcAM rItyA tathosiddhau "mo'c" [5.1.91.] ityAdisUtrANi vRthaivA- lekha Ahato vRttAviti vijJeyam // 25 // rabhyanta iti niyamArthAni syuH, na ca niyamaH sambhAvyate, tathAhi-kodazo niyamaH syAt ? karmopapadebhyo lihAdibhyo'jeva ___*dhAtoH svarUpagrahaNe tatpratyaye 50 nANini cet ! asyArthasya lihAdipAThenaiva siddhaH, karmopa kAryavijJAnam // 26 // 15 padebhyo'c celihAdibhya eveti cet ? tadapi na-anyebhyo'caH si0-dhAtoH svarUpasya grahaNaM yasmin sa vidhiH svarUpapramANAntareNAprAptariti na pratyayaniyamo nApi prakRtiniyamaH / grahaNastasmin / yadyapi dhAtorityasya svarUpeNa sambandhaH, saMbhAvyata iti lihAdiprapazcArthatvamevaiyAM sUtrANAmityAstheya- / svarUpasya ca grahaNeneti svarUpazabdasya dhAtunA sAkAhatvAt 55 miti // 25 // sAkAGkamasamarthavaditi nyAyenAsAmarthyAdiha samAsona prApnoti, ___ *siddha satyArambho niyamArthaH* // 25 // / tathApi 20 ta0-yadyapi vidhiratyantamaprAptau. niyamaH pAkSike sati / / "sambandhizabdaH sApekSo nityaM sarvaH samasyate / tatra cAnyatra ca prAptau parisaMkhyeti gIyate // " / vAkyavat sA nyapekSA hi vRttAvapi na hIyate // iti mImAMsakarItyA pAkSikyAM prAptau satyAmeva niyamaH, na / samudAyena sambandho yeSAM gurukulAdinA / 60 tu sarvathA prAptI [ tatra cAnyatra ca prAptau ] / "ni dIrghaH" [1.. ___ saMspRzyAvayavAMste tu yujyante tadvatA saha // " 4. 85.] ityanena ca zi-syoranyatra ca prAptirekha, na tu pAkSikI iti harikathitarItyA sApekSatve'pi samAsaH kRta ityavadhe25 prAptiH, pAkSikI prAptirhi vikalpasthAne bhavati / yathA--'grIhIna- yam / prakRtaharikArikArthastu-sarvaH, nityaM sApekSaH, sambandhi vahanti' iti, atra hi yAgIyacaruniSpAdanArtha vIhINAmavaghAto ! zabdaH samasyate, hi-yataH, sA vyapekSA vAkyavad vRttAvapina vidhIyate, avaghAtazca nistuSIkaraNArtha eva. zakyate ca nistaSI- ! hIyate / ayamAzayaH-sarve sambandhizabdAH-ye kamapi sambandha 65 karaNamupAyAntareNa nakha vidalanAdinA'pi / tathA ca cahaniSpA- | pravRtti nimittIkRtya svArthamabhidadhati te zabdAH sambandhizabdA danArthe nistuSIkaraNAyAvaghAtasya na niyatA prAdhirapi tu pAkSikI / ucyante, te ca niyatameva svasambandhipadArthAntaramAkAantyeva, hAvidhyabhAveda kaTATipAyAntareNApi takaraNayasavAna yathA'tra svarUpazabdaH svasambandhinaM dhAtumAkAGkSati,-tathA ca ityanena vidhinA niyamyate-avadhAtenaiva vrIhIn nistuSIkuryA- te nityaM sAkAGkSA iti teSAM vAkya iva vRttAvapi sAmarthya diti / tathA ca nAtra mImAMsakaparibhASito niyamaH, kintu pari- tiSThatyeveti samAso bhavati / tathA ca *sApekSamasamarthavat* 70 saMkhyAvidherevAna zAstre niyamapadena vyavahAraH, taduktaM nAgezena ityatra nityasApekSAtiriktatvaM nivezanIyamiti // tatrodAharaNarUpeNa dvitIyakArikAmAha-samudAyeneti-'yeSAM paspazAhike mahAbhASyavyAkhyAyAm-"nanyasya parisaMkhyAtvAt gurukulAdInAM samudAyena sambandhaH, te, avayavAna- gurvAdIn , 35 kathaM niyamatvena vyavahAraH, asti ca niyama-parisaMkhyayorbhedaH. saMspRzya-taiH pUrvasambandhya, tadvatA avayavinA samudAyena pAkSikAprAptikAprAptAMzaparipUraNaphalo niyamaH, anyanivRttiphalA gurukulAdinA, yujyante-sambandhyate' ityanvayaH / ayamAzayaH-75 ca parisaMkhyeti cet ?, na-niyame'pyaprAptAMzaparipUraNaphalabodhana- devadattasya gurukulamityAdau devadattasya guruNA gurozca kulena dvArA''rthAnyanivRttaH sattvenAbhedamAzrityokteH" iti / tathA ca / sambandhaH, guruzabdo hi nirUpakatvena devadattAdipadArtha nityamA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu taraGgakalito nyAyasamuccayaH / kAGkatyeveti nityasApekSaH, devadattasya ca kulena saha na sAkSA- | nimittatvenAzriteSu pratyayeSu vizeSAnuktireva, tathAhi-AcAyaH sambandhaH, api tu gurudvAraiva, tathA ca devadattazabdo guruNA : "Ud duSo Nau" [4. 2. 40.] "bhaH sRji-dRzaH" [4. 4. sambandhamanubhUya pazcAt kulena saha sambandhamanubhavatIti tatra , 111.] ityAdisUtreSu NyAdInAM sAmAnyena kathanaM dUSayatItyAdI samAso bhavatyeva / tathaiveha svarUpazabdo dhAtumAkAnapi tadapravartanaM ca yat kRtaM dRzyate tena vijJAyate yat-dhAtoH 5 dhAtunA sambandhamanubhavanneva grahaNena saha sambandhamanubhavati, svarUpagrahaNe tatpratyaya eva kArya vijJAyata iti, tathA cAcAryA-45 nityasApekSatvAcAsAmarthyAbhAvena samAso bhavatyeveti / tathA ca cArAdevAsya nyAyasya siddhiriti // 26 // dhAtutvavyApyenAnupUrvIrUpeNa yatra vidhau dhAturupAdIyate tavra, tatpratyaye-tasmAddhAtoryaH pratyayo vihitaH, dhAtutvena dhAtuM | *dhAtoH svarUpagrahaNe tatpratyaye kAryavijJAnam // 26 // prakRtitvenAzritya vihita iti bhAvaH, tasmin pratyaye pare kAryasya / ta0-yat kArya pratyayanimittakaM tatraiva vyavasthApako'yaM 10 vijJAna-vidheyatAvagamaH, bhavatIti zeSaH / dhAtusvavyApyAnu-! nyAyaH / padAntatvAdinimittake ca kArye nAsya pravRttiH, yathApUrvyavacchijhoddezyatAkaM kAya, dhAtutvAvacchinnoddezyatAni- : "nazahe vA" [2.1. 70.] iti vidhIyamAno gakArAdezaH 50 rUpitavidheyatAzraye pratyaye pare bhavatIti yAvat / sarva vAkyaM : padAntatvanimittaka iti tatra dhAtoH svarUpagrahaNe'pi na tatpratyaya sAvadhAraNam iti nyAyAt tatpratyaya eva bhavati nAnyasmin ! eva kAryam , api tvanyatrApi, ata eva pranagbhyAmityAdAvapi pratyaye-nAmatvamuddizya vihite ityartho labhyate / *kvibantA | bhavati; evaM "nahA-''hodha-tau" [2. 1. 85.] ityAdiviSa15 dhAtutvaM nojjhanti nAmavaM ca prAmuvanti* iti nyAyena | ye'pi vijJeyam / 'kharUpagrahaNe' ityuktatayA ca "dhAtorivarNovarNa vibantAnAM nAmatvadazAyAM tato vihite nAmatvoddezya ke pratyaye / syeyuvau svare pratyaye' [2. 1.50.] ityAdau nAsya nyAyasya 55 parato'pi dhAtutvavyApyena rUpeNa dhAtumuddizya vidhIyamAnaM / pravRttiH, tatra dhAtutvenaiva dhAtorgrahaNaM, na tu dhAtutvavyApyAnupUrvyakAryam "UdU duSo No" [4.2.40.] ityAdivihitaM-! vacchinnatvena, tathA ca 'niyo niyaH' ityAdau nAno vihite syAditi tadvAraNArthamayaM nyAyaH samAzrIyate / tathA ca duSyantaM / pratyaye parato'pi bhavati / pANinIye tatre ca "mRjeIddhiH" 20 prayukte dUSayatItyatreva doSaNaM duda, tAM karotItyarthe "Nij / [pA0 sU0 7. 2. 114.] iti sUtre : bahulam0" [ 3. 4. 42.] iti Niji, dUSayatItyatra "Ud kharUpagrahaNe tatpratyaye kAryavijJAnam iti nyAyakharUpamuktvA 60 duSo Nau" [ 4. 2 40 ] ityUtvaM na bhavati, yato'tra duSo / yatra kenApi dharmeNa dhAturgRhyate tatrAsyApravRttiH syAditi svarUpadhAtutvavyApyena rUpeNAzrayaNamiti dhAtutvoddezyaka evaM NAvatvaM : grahaNamapanIya *dhAtoH kAryamucyamAnaM tatpratyaye bhavati* ityeva sthAna tu "Niz2a bahalam"[3.4.42.] iti vihita-; nyAyakharUpaM svIkRtam / svamate ca prakriyAmedenaivaM [prakRtarUpeNa] 25 nAmatvoddezya ke jau, etlyaayprvRtteH| evaM-"H sRji-dazo'- nyAyasvarUpe'pi kSatyabhAvaH / kiJca tathA sati "dhAtorivarNovarNa kiti" [4. 4. 111.] iti vidhIyamAno'ki DAdipratyaya- / syeyuvI khare pratyaye" [2. 1.50.] ityasyApi dhAtupratyaye 65 nimittako'kAro yathA 'sraSTA dRSTA' ityAdau bhavati tathA| eva pravRtyApattI 'niyaH' ityAdAviyAdezAnApattiH, pANinIye ca rajasRibhyAmityAdau na bhavati / sRji-dRzohi dhAtutvavyApyena ! jJApakena tadvAraNaM kriyate ityanyat / nanu vRttI yat-rajasaDbhyA rUpeNaivAkAravidhAne uddezyateti dhAtutvavyApyAnapUrvyavacchino- | mityAdau kipaH sthAnivadbhAvasya varNAzrayatvena vAraNamuktaM tanna 30 ddezyatAkaM tatkAryamiti dhAtutvAvacchinnoddezyatAnirUpitavidhe-! yujyate, "sthAnIvAvarNavidhI" [7. 4. 109.1 iti sUtre yatAzraye pratyaye parata eva tat syAt, na tu nAmatvAvacchino- 'avarNavidhI' ityasya sthAnivarNAzraye vidhau netyarthasyAzrayaNAt, 70 ddezyatAnirUpitavidheyatAzrayebhyAmi parataH, bhyAmo'ki DAdi- iha ca na sthAninaH kvipaH kazcid varNa AzrIyate DakAravidhApratyayasvasatve'pi dhAtorvihitatvAbhAvAditi / na cAtra kvipaH | viti na tasya niSedhasya prAptiriti sthAnivadbhAyo durvAra iti sthAnivadAvenAkArasya na prAptiriti nAsti nyAyopayoga iti cet 1, na-varNAzraye nAsti pratyayalakSaNamU* iti nyAyAntarA35 vAcyam, dhuTo varNatvena tasya cAtra vizeSaNatayA''zrayaNena nurodhena tadAzrayaNAt / yadi ca nAyaM nyAyaH khaprakriyAsammata varNAzrayavidhitvAt sthAnivadbhAvApravRttaH, vizeSaNatayA'pi / isyAzrIyate tarhi AcAryoktiprAmANyAdeva tatra na sthAnivattva-75 varNAzraye vidhau sthAnivadbhAvo netyasya pakSasya tatsUtranyAkhyAyAM nitya priyAya mityAzrayaNIyam / yadi ca "sthAnIvA0" [5. 4. 109.] piTAstitAlAta cAvabhAvidAsAnAsAnAyoiti sUtreNa bhAvAtideza eva kriyate-'sthAnini sati yad bhavati nAcAryamatapoSaNamityAzayakaH prAcAM vicAro nAvazyaka hatya-tad bhavati' ityAzrayaNAt, spaSTaM cetat "sthAnIvAvarNavidhau" 40 vadheyam / atra jJApakaM tu tatra tatra dhAtoH svarUpagrahaNe / [7.4. 109.] iti sUtrasthAnIyasya "sthAnivadAdezo'nala
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / vidhau" [pA. sU0 1.1.56.] iti sUtrasya mahAbhASya ityu- ! granthAvatyavRttigranthayora virodhAt kA'pi zaGkava nAsti, tathAhicyate, tadA'tra na sthAnivadbhAvaprAptiH, sthAnini vipi satIha : "na vRddhizyAviti." [4. 3. 11.] iti sUtravRttI 'lopokasyApi kAryasya prAyabhAvAt / akArAgamabAdhanArtha hi sthAni- : 'darzanamAtramiha gRhyate' ityuktam, tatra adarzanamAtramiti pratIkavaddhAvakaraNe spaSTamabhAvAtidezasyAzrayaNaprasaGgAt , sthAnini kipi / mupAdAya nyAsakRtA 'na tu luk-lupAvityarthaH, tahaNe hi dadhye5 satyabhavato'kArasya talloparUpe Adeze'pyabhAvAdidezasyeSTatvAvadhA- tyAdau (? dedya ityAdau) guNapratiSedho na syAt , atra hi kipo 45 raNAt / parasUtreNa ca bhAvAbhAvayorubhayorapyatidezaH, kharasya pare / luk lug vA na, kintu "aprayogIt" [ 1. 1.37.] iti; prAvidhI [7. 4. 110.1 iti hi parasUtram, tatsthAnIye . Iryajane'yapi" [4. 3. 97.] iti sUtravRttau "tena vib"acaH parasmin pUrvavidhau" [pA. sU. 1. 1.57.] iti / lupi sthAnivadbhAvanApi na bhavati" iti uktam / tatra pUrvavRttipANinIye sUtre bhAvAbhAvayorubhayorapyanenAtideza iti bhASyakRtA granthasyAyamAzayaH-'lopa'zabdena yadi kazcidevaM manyeta yata10 siddhAntitatvAt / tathA ca tatra sUtre'nuvRttaM sthAnIveti padaM | sAkSAlopArthakena padena vihitakAryasyaiveha lopapadena grahaNamiti 50 sthAnini sati yad bhavati tadAdeze'pi bhavati, sthAnini sati tana mantavyam , apitu yathA-kathaJcidadarzana vidhAyakapadena vihitaM yanna bhavati tadAdeze'pi na bhavatItyarthakam / tathA hi-tatraya kArya grAhyamiti, sa eva cAzayo nyAsakRtopanyastaH, naitAvatA bhASyam-"kAmamatidizyatAM saccAsaJcApi neha bhAro'sti / " | lup-lukoritsaMjJAyAzca bhedo nyAsakArasyAbhimata ityAyAti, ata eva gaNayatItyAdAvakAralope kRte'pi tasyAnena sthAnivattve sarveSAmapyadarzanArthatvAvizeSAt , adarzanasya cAdezatvamAdizyata 15 nopAntyavRddhirna bhavati, sthAninyakAre satyabhavantyA upAntyavRddhe- ityAdeza iti yogArthAnukUlameva, tasya ca sthAnivatvamapi lubA-55 raadeshe'pybhaavaatideshaat| na caikenaiva sthAnIveti padena kathamekAdibhiH sarvaiH zabdairvihitasya syAdeva, nahi sthAnivattvamitsaMjJakevala bhAvAtidezaH, anyatra bhAvAbhAvayorubhayorapyatideza iti | kasya na bhavatIti nyAsakAreNAbhihitamiti nAtra tayorvirodha bhinnArthabodhana miti zavayam , zabdAdhikArAzrayaNAt, dvividho | iti // 26 // hyadhikAraH zabdAdhikAro'rthAdhikArAzca. tatrAdhikAre eva pUrvatra 20 yo'rthoM bodhitaH sa eva paratrApi bodhanIya iti niyamaH, zabdAdhi *naktaM tatsahaze* // 27 // kAre ca tasya zabdasyaha lakSyAnurodhAn bhinnArthakatvamapyAzrayituM si0-najA-nasahitapadenokta kArya tatsaraze-na- 60 zakyata iti lakSyAnurodhivyAkhyAnAdubhayArthatvasaMbhavAt / tathA sahitapadArthasadRze vijJeyamiti sambandhaH, pUrvataH 'kAryavijJAnam' ca pUrvasUtreNa "sthAnIvA" [7.4.109.] ityaneneha rajjusRDbhyAmi- ityasyAnuvartamAnatayA tadanukUlamevArthasya kartavyataucityAt / tyAdAvakArAbhAvAya sthAnivadbhAvo na syAdityakArAdezavAraNAyeha nasahitapadArthazva vyAkaraNe tatpadasvarUpameva, zabdAnAM svarUpa25 nyAyopayogaH sphuTa eveti yuktamevAtrAcAyaistadupayogakaraNamiti | bodhakatvasyeha svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA* iti nyAyena yuktaM pazyAmaH / atredaM vicAryate-kipaH khamate luklupAderavi- siddhAntitatvAt / yatra ca zabdazAstrIyasaMjJA naJyuktA tatra 65 dhAnam , kintu "aprayogIta" [1.1.37.] iti sUtreNa tasya / saMjJisadRzabodhakatvaM tatpadasyeti tatraiva kArya vijJeyam , yathA prayoge'dRzyamAnasyetsaMjJAmAtraM vidhIyate, iti tasya na sthAnitvaM "prathamAdadhuTi zazchaH" [ 1.3.4.] ityatra 'adhuTi' iti navA tadadarzanasyAdezatvamiti kathaM tasya sthAnivadbhAvazaGkA, kutazca | naJyuktaM padaM dhubhinne tatsadRze varNa eva parataH kAryavidhAyakam , 30 tatsamAdhyartha cintanam / atra cArthe "na vRddhizcAviti." [4. | na tu ghubhinne tatsadRze pade / " najA uktaM padaM nazuktapadasaze 3. 11.] iti sUtrastho nyAsaprantho'pyanukUlaH, tathAhi-tatro. vizeSyabhUte pade vizrAmyati" iti vyAkhyAnamArthikam , na tu 70 ktam "nahi kiyo luk lup vA kintu aprayogIt" [1. 1. nyAyArthaH, sarvatra padasyaiva padArthatvAbhAvAt najuktapadasya ca 37.] iti / tathaiva vRttikRtA 'adarzanaM luk lopaH lup vA' | padArthopasthApakatvAt / evaM "yat padaM najA yogAniSidhyate iti pUrvatantrasiddhAntamanusaratA "IvyaJjane'yapi" [4. 3. tatsadRzamevAparaM padaM grAhyam" ityapi bAhulyAbhiprAyakam , 3597.] ityasya vRttau 'zaM sukhaM tatra tiSThatIti vipi zaMsthAH pumAn' | vyAkaraNe bAhulyena padasyaiva padArthatvAt / vastutastu-najA ityatra klipa-luki tasya sthAnivattvena prAptamapi "yajane'yapi" | yogAnna tatpadaM niSidhyate'pi tu tatpadArtho niSidhyate, narUpadA-73 [4.3. 97.] itItvaM na syAt, sAkSAd vyajanasyAbhAvAt | rthasya niSedhasya tatpratiSedhye padArtha evAnvayaucityAt, 'padArthaH tatsUtre ca vyajanagrahaNasya sAkSAdvadhAnapratipattaye kRtatvAdityu- | padArthenAnyeti' iti nyAyAt, udAharaNaM yathA-"yyakye" tam , evaM ca nyAsAnusAraM kripaH sthAnivattvazakaiva na, vRttikR- 1.2.25.1 ityatra nanyuktena kyapratyayena kyasadRzasya 40 danusAraM ca seti kimatra jyAya iti / atredamucyate-tatratyanyAsa- yakArAderapi pratyayasyaiva grahaNAta, 'gAM nAvaM vecchati' ityarthe
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / - ... .." "---- wwwwwwwwwwwwwws kyani-'gAvyati nAvyati' ityAdAvavAcau bhavataH, na tu kArya vijJAyate / kiJcAnyadato'ccantaM cvisadRzam , abhUtata- 40 goyAnaM nauyAnamityAdau yakArAdau pade pare / agra jJApakaM dbhAvaH / " ityuktam / tathA ca svAbhAvikArthagatereva najayuktasya svIrazasthale vizeSyAnuktireva / 'kyabhinne yAdau iti dvayamapi / sadRzArthaparatvamityAyAtyetena bhASyeNa / bhASyastha nyAye ca 'anyavizeSaNameveti vizeSyametacyAyenaiva labhyamiti 'pratyaye' ityartho / sadRzAdhikaraNe' iti dRzyate, tasya cArtha:--anyasmin sadRzArthe 5 labhyate / najA sahoktaM najuktamiti samAsAzrayaNAdevAya nyAyaH ceti, adhikaraNazabdasyArthaparatvAt, arthe hi zabdaH prayujyata paryudAsaviSaya eva pravartate, tatraiva najA saha pratiSedhyasya padasya | iti so'dhikaraNaM zabdasya, tathA cAnyasmiMstatsadRze'rthe iti 45 sambandhAt , anyatra tu kriyayA sambandha iti kriyAyAM kasyApi ! kathanenAbhede'pi sAdRzyaM bhavatIti sUcitam / tathA ca sAdRzyasya kAryAntarasyAbhAvAnyAyapravRttiranarthikA syAt / zrUyate caitadanu- na bhedaghaTitatvamiti vaiyAkaraNasamayaH sUcito bhavati, yuktaM caitat ; sAriNI prAcAmuktiH-"paryudAsaH sadRgyAhI prasajyastu niSedhaH / tathAhi10 kRt / " iti / sAdRzyaM ca ka kena rUpeNa grAhyamityatra lakSyAnu- tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tdlptaa| sAri vyAkhyAnameva zaraNam / atazca "anato lupU"[1.4. aprAzastyaM virodhazca naarthAH SaT pradarzitAH // " 50 59.] iti sUtre'kArasAdRzye gRhyamANe varNatvenaiva sAdRzyaM . ityabhiyuktoktadizA sAdRzya-bhedayorubhayornamarthatvakathanaM sajagRhyate na tu svaratvena, tatazca paya ityAdAvapi lub bhavati / cchate, anyathA sAdRzya eva bhedasyA'pi samAviSTatvena tasya pArthaityaJca tatra prasajyapratiSedhamAzritya tatra nyAyApravRttikalpanA ! kyena kathanaM kartha saGgataM syAt / prakRtasvasammatanyAye ca 'tatsa15 prAcAmanAvazyakI kiJca prasajyapratiSedhasthale najaH kriyayA-dRze' ityetAvanmAtroktyA sAdRzyasya bhedaghaTitatvameva, bhinnavya 'nvayasya satvena tatrAsAmarthyAt samAso na bhavatItyasAmarthe'pi : kyoreva sAdRzyaM bhavatIti yAvat , ityabhipretyAnyArthasyAnuktiH 155 sautratvAt samAsa iti kliSTakalpanA samAzrayaNIyA syAt / atra nyAyamaJjaSAyAm-'asya nyAyasyAnirNayAt paryudAse pravRttine taduktamanyatrApi prasajyapratiSedhe' iti yaduktaM tad vivecitameva vRttau| etacca "paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapadena nn| paribhASenduzekhare nAgezopAdhyAyenApi sUcitam / 'anityatve 20 prasajyapratiSedhastu kriyayA saha yatra naJ // " iti, bhASyasammataphalAbhAvAt iti vdtaa| tasyAyamAzayaH-no yatrottarapadena saha nasamAso bhavati tatra paryudAsaH, yatra 'bhedabodhakatvamatyantAbhAvabodhakatvaM ca svataHsiddhameva, bhedasthale 60 ca kriyayA tasya sambandhastatra prasajyapratiSedho'rtha iti kAri kAra- sAdRzyamA lokasiddhameva nyAyena bodhyte| tathA cAsyAnityakArthaH / tathA ca "anato lu"[1.4.59.] ityatra miTameta ciTasaTazorapi bhinnaH pratI paryudAsa eva, varNatvenaiva ca sAdRzyamiti ca svIkAryam / ' "anato lapa"[1. 4.59.1 iskhagrAsadRzo'pi varNaH pratI25 prasajyapratiSedhavAcinaH prayoge ca nAya nyAyaH, tatra sAdRzyA- : yate ityevAnityatvamAsthAtarabhiprAyaH / tatra so'pi kenacida nupapatteriti // 27 // varNatvAdinA rUpeNa sadRza eveti tenaiva rUpeNa sAdRzyasya lakSyA-63 nabhuktaM tatsadRze* // 27 // nurodhAdAzrayaNIyatayA doSAbhAvenAnityatvAzrayaNe na kimapi ta0-ayaM ca nyAyo na viziSTavacanarUpo'pi tu svAbhA- phalamiti / lokasiddhatayA caitanyAyalabhyArthasya na jJApakApekSavika eva, pratIyata eva nasamabhivyAhAre tatsadRzAnyArthapratItiH, tvamiti jJApakatvenAbhipretamasya phalameveti khIkartavyamityapi 30 yathA-abrAhmaNamAnayetyuktaH kazcid brAhmaNasadRzaM kSatriyAdi ! nAgezAdInAmabhiprAyaH / tathAhi-"zyakye" [1. 2. 25.] puruSamevAnayati, na tu loSTakASThAdikamAnIya kRtI bhavati / / ityAdI vizeSyAnuktirevaitajjJApiketi yat pUrvamuktaM tadiha phala-10 tathA hi-"bhRzAdibhyo bhabyatverlopazca halaH" [pA0 sU0 3.tvenaiva yojyaM. yadetanyAyabalAdeva tatra vizeSyopalabdhiriti / 1. 12.] iti sUne mahAbhASye 'acveH' ityucyamAne 'kka divA sAdRzyasya ca bhedAghaTitatvamityayamarthaH spaSTatayA pratipAdito bhRzA bhavanti' ityarthe'pi bhRzazabdAtU kyaGpratyayaH kasmAnna vaiyAkaraNalaghumaJjUSAyAM teneti vizeSajijJAsubhistata evAvaloka35 bhavatItyAzavaya-"najikyuktamanyasahazAdhikaraNa tathA hathagatiH nIyama iha ca svagranthAnapekSitatayA na prapaJcitama // 27 // [ vArtikam ], navyuktamivayuktaM vA yat kiJcidiha dRzyate, tatonyasmiMstatsadRze kArya vijJAyate, tathA hyoM gamyate, abrAhmaNa- . *uktAnAmaprayogaH* // 28 // .75 mAnayetyukte brAhmaNasadRza evAnIyate, nAsau loSTamAnIya kRtI si0-ukto'rtho yeSAM te uktArthAsteSAm-uktArthAnAM, bhavati, evamihApyacveriti pratiSedhAdanyasminnavyante ccisadRze parapratyayAbhihitasvArthAnAM pratyayAdInAm, aprayogaH-anucitaH
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / prayogaH-aprayogaH, prayogo na kArya iti nyAyArthaH arthapratyAya- 'samAse' ityekavacana nirdeze'pyekatvarUpasyArthasyoktAvapi "caunArthameva zabdAH prayujyante, te ca sAmAnyato dvidhA pratyayAH / STautI samAse"[1. 2. 17.] ityAdivat nirvAhe siddhe aikyaprakRtayazca, tathA ca yeSAM pratyayAnAM prakRtInAM vA'rthAH prakRte | zabdaprayogaH spaSTArtha eva / yattu kaizcit , 'bhavatyaikagrahaNenAsya prayuktaranyaiH pratyayaiH padairvA'bhihitAsteSAM punaH prayogo vyartha eva nyAyasyAnityatvamiti sUcyate' ityuktaM tat tu na sAdhu-loka5 syAt , arthapratyAyanarUpasya prayojanasya pUrvameva sampannatvAt ,tatazca | siddha syApyasya nyAyasyAnityatvasya jJApayitumazakyatvAt , 45 khabhAvasiddha evArtha iha vacanarUpeNa paTita ityavadheyam , yathA jJApakasitasyaivAsArvatrikatvAt ; yat tu jJApakamihopanyasta 'kriyate kaTatena' ityAdau karmAdInAmarthAnAmAtmanepadAdinokta tannAsya nyAyasya sAdhanAyA'pi tu lokasiddho'yaM nyAyaH khena tatra tatra [karmAdau-kaTAdau] karmatvabodhikA dvitIyAdayo zabdazAstre'pi samAzrIyata ityetAvato'rthasya sUcanAyaiva / astu notpadyante, kintu pariziSTe nAmArthamAtre prathamaiva bhavati kvacica vA'tratyaikyagrahaNena *vicitrA sUtrANAM kRtiH* ityetasyAya10 lokaprasiGyA kasyacid vaicitryasya vivakSayA voktArthasyApi jJApanadvAroktArthaprayogarUpasya vaicitryasya sUtre'nujJA kriyate 50 prayogo bhavati, yathA-'akSaNA kANaH padA khaJjaH' ityAdau, anna iti kalpanA // 28 // hi kANatvasyAkSaNoH khAtvasya pAdayozca sambandhe nizcite'pyanini vairUpyasya pratibhAsanAyavaM prayogaH kriyate, iti *uktArthAnAmaprayogaH // 28 // vizeSArthabubodhiSayoktArthasyA'pi prayoge doSA'bhAvaH / loka-1 ta0-asya nyAyasya lokasiddhatvamapIti vRttI pratipAdi15 prasiddhyA vA tathA prayogaH, nahi laukikI prasiddhiranuyoktuM tam, lokasiddhasya cAsya jJApakena zabdazAstre'pyabhyanujJA zakyA pravAhasyAnAditvAt / tathA 'kriyate kaTaH' ityAdAvapi | kriyte| tathA ca kriyate kaTa ityAdau karmaNa uktatvAd dvitIyA 55 karmavabodhakapratyayAdiprayogApattiriti tadvAraNArtho'yaM nyAyaHna, citrA gAvo'sya santItyAdau matorarthasya bahuvrIhiNAbhihitasamAzrayaNIyaH } "raghuvarNA" [2. 3. 63.] iti sUtre tvAnmaturna, gargasya gotrApatyAnItyarthe samutpannasya yo lupi puna ekazabdasya niyamArthatvakathanamatra jJApakam , tathA hi tatra vRttiH- | ryajana'saptaparNa'zabde sapta sapta parNAni santi yasyetyarthasattve'pi 20"pade ityetAvataivaikapade labdhe ekagrahaNaM niyamArtham , ekameva / vIpsAyAH samAsenaivoktatvAd dvivacanaM netyAdIni phalAni / yannityaM tatra yathA syAt , yadekaM cAnekaM ca tatra mA bhUt" iti| pANinIyavyAkaraNe tu-ukta karmAdau dvitIyAdivibhaktInAmabhAvAya 60 yacca vidhyartha na sambhavati tadeva niyamArtha kathyate, *siddhe / "anabhihite"[pA0 sU0 2.3.1.] ityadhikArasUtraM kiyte| satyArambho niyamArthaH * iti *vidhiniyamayoH sambhavato / tatrAnenaiva nyAyenoktArthAnAmaprayogAdeva vibhaktInAmanutpattau vidhireva jyAyAna* iti ca nyAyAbhyAm , vidhezcAsambhavatva- siddhAyAM tasya veyathyamAzaGkayetthaM samAhitaM tatrava mahAbhASye25 metaghyAyamUlameva / tathAhi-yadi prakRtasUtrasthaikazabdasyaivaika- "anabhihitastu vibhaktyarthastasmAdanabhihitavacanaM[ vArtikam ], svamAtramarthaH syAt , sa ca vidhAvanviyAt, kintu vinApyeka- | anabhihitastu vibhaktyarthaH, kaH punarvibhaktyarthaH ?, ekatvAdayo 60 zabdenaikatvArthasya tatra bodhasaMbhava iti na sa vidhyarthaH, yathA- : vibhaktyarthAH, tevanabhihiteSu satsu karmAdayo'bhihitA vibhaktI"isvo'pade vA"1.2.22.] ityatrApade ityaikavacanaikatvasya nAmutpattI nimittAni mA bhUvanniti / tasmAdanabhihitavacanam, vivakSayA 'na cet tau nimittanimittinAvekatra pade syAtAm / tasmAdanabhihitAdhikAraH kriyte| avazyaM caitadevaM vijJeyam30 ityartho bhavati tathehApyekazabdAbhAve'pi 'pade' ityatraikatvasya / ekatvAdayo vibhaktyA iti / 'abhihite hi prathamAbhAvaH' vivakSayA 'ekatrapade' ityarthI labhyetaivetyekagrahaNamuktArthatvAda- [vArtikam ] yo hi manyate-'karmAdayo vibhaktyA , teSvabhihi-70 prayogArha vidhAvanvayamalabhamAna vyartha sat vRtyuktamarthaM grAha- teSu sAmarthyAnme vibhaktInAmutpattine bhaviSyati iti, prathamA yatIti, tena ca 'nanAthaH' ityatra samudAyasyaikapadatvam , / tasya na prApnoti, ka? vRkSaH plakSaH, kiMka antarvativibhaktyA ca pratyekasyA'pi padatyAdanekapadatvaM ceti / noktaH prAtipadikArtha iti / " [iti bhASyam] / ayamAzayaH35 naikamevedaM padamiti RvarNAt parasya nasya NatvaM na bhavati / tathA karmAdInAM vibhaktyarthatvamAzritya "anabhihite" ityadhikArasUtra cAyaM nyAyastatrAzrita iti labhyate, anyathA par3he' ityanenaikatve / mAkSiptam , tanna zobhanam na kevalaM karmAdIni kArakrANi bibha-75 kandhe'pi punarapyekapadenaikatvArthasya kathanaM kathaM vyartha vijJAyeta / ktInAmarthA api tvekatvAdikA saMkhyA'pi vibhaktyarthaH / tathA hievaM ca kanciduktArthAnAmapi prayogaH spaSTArthaH *dvibaMddhaM subaddha / "nAmnaH prathamaika-dvi-bahau" [2. 2. 31.] iti sUtrasthasya bhavati* iti nyAyAnukUlo vA, yathA-"ziro'dhasaH pade samA- 'eka-dvi-bahI' iti padasya "karmaNi" [2.2.40.] ityAdi40 saikye" [2. 3. 4.] iti sUtre aikyazabdaprayogaH, ana hi / vibhaktividhAyakasUtraiH sahaikavAkyatA bhavati, tatra yadaikatvAdIni
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / vizeSaNAni karmAdIni vizeSyANi, ekasya yat karma tatra dvitI- zobhana miti ca, kRtaH kaTo bhISma udAra zobhano darzanIya iti yaikavacana mityevaM rUpeNa ] tadA karma dvitIyArthaH sampadyate, tacca ca karotehapadyamAnaH ko'navayavatvena sarva karmAbhidhatte, kaTayadA kRdAdipratyayairabhihitaM bhavati tadoktArthatvAd dvitIyAyAH zabdAt punarutpadyamAnayA dvitIyayA yat kaTasthaM karma tat zakyaprAptireva netyanabhihitAdhikAravaiyarthyamAyAti / yadA tu karmAdInA mabhidhAtuM na karmavizeSaH" / ayamAzayaH-bhISmAdiyuktakaTasamba5 vizeSaNatvamekatvAdInAM vizeSyatva-karmaNo yadekatvAdi tatra dvitIya ndhikarmatvaM pratipAdyam, tatra ca yathA kaTazabdena bhISmatvAdInA-45 kavacanamiti, tadaikatvAdayo vibhaktyarthAH sampadyante, te cAbhi- manabhidhAnAt tadabhidhAnAya bhISmAdizabdaprayogaH, tathA kaTahiteSvapi kRdAdibhiH karmAdiSvanabhihitA iti tadabhidhAnAya zabdAdutpannayA dvitIyayA bhISmAdizabdAzritA karmatvazaktiranabhidvitIyAdInAM prasaGge tadvAraNAya kartavyo'na bhihitAdhikAraH / hiteti tatrApi tadviziSTakaTakarmatvapratipAdanAya dvitIyA bhaviSya tathA ca "karmaNi" [2.2. 40.] ityAdau saptamInirdezaleveti / athavA yad yat karotikriyayA''sumiSTatamaM tat sarva 10 ekatvAdyapekSaH karmaNi yadekatvAdi tatra dvitIyeti, na tvabhidheya- / karma dravyaM guNo vaa| na hyasau katA kaTamAtreNa santuSyati, kintu 50 [ karma pratipAdanAya, evaM ca karmAdyAzritAnAmekalyAdInAmapi / bhISmatyAdiguNaviziSTena, tatra karotikriyAyAM pRthaka sarveSAM karmatve vibhaktyartha ve pAramparyeNa karmAdInAmapi nimittatvamiti kRdA- | pratyekaM dvitIyotpattiH, pazcAt tvekavAkyatayA vizeSaNavizeSyadipratyayaiH karmAdInAmuktAvapi tadAzritaikatvAdInAmanuktatvAt / bhAvaH / tathA ca na viziSTasya karmatvaM, kintu kriyAyAM karmatvenA tannimittA dvitIyAdivibhaktistatra mA bhUditi, anabhihitAdhi- nvitayoH pazcAnmanasA vizeSaNavizeSyabhAva ityeke / pare tu15 kAreNAna bhihitAnAM karmAdInAmekatvAdAveva dvitIyAdivibhaktI. "sAkSAtphalAzrayasya dravyadvArA phalAzrayasya ca karmatvam / evaM ca 55 nAmekavacanAdi bhaviSyatIti nAtiprasaGgo bhavati / kiJca karmAdayo / bhISmasyApi pRthakkarmazakti viziSTasyaiva bodhanaM bhISmapadAt , dravyevibhaktyarthA iti mate nAmArthasyApi vibhaktyarthatvena bhAvyamiti NAbhedAnvayAt tu tasyAH zaktervAkyArthabodhe viziSyA'grahaH, nAmArthasya nAmnaivoktatvAt tatra prathamA vibhaktirna prApnotIti / bhISmakaTayorbodhazca vizeSaNa-vizeSyabhAvenaiva" ityAhuH / athavA 'vRkSaH zakSaH' ityAdayaH prayogA na syuH / ekatyAdInAM vibhaktya- bhISmAdInAM khayamakarmatve'pi vizeSyasambandhinyaiva vibhaktyA 20 zrutvapakSe tu tadabhidhAnAya prathamA pravartata iti na doSo bhvti| bhAvyam, tadekayogakSematvAt , kevalAnAM ca nAnAM *na kevalA 60 khamase tu "karmaNi" [2.2.40] iti sUtre 'dvitIyA' itya- | prakRtiH prayoktavyA* iti niyamena prayogAnahatvAt , tato yathA syAnuvartanAt tadapekSayaiva saptamI samucitA, na tu 'eka-dvi-jahI' ! rAjasuhRdaH khayaM nirdhanA api rAjadhanenaiva dhanavanto dhanaphala. iti puurvaanuvRttaapekssyaa| kiJca saMkhyAyAH prAyeNa vizeSaNatvasyaiva bhAjo vA tathA guNA api svayaM karmatvAbhAvavanto'pi karmatvavantaM dRSTatayA 'ekatvaviziSTa karmaNi' ityevArtha ucita iti karmaga | kaTAdikaM vizeSayantastadIyakarmatyaphalabhAjo bhavantIti nAsmatpane 25 uktatve na dvitIyAprAptiriti nAna bhihitAdhikArAvazyakateti | kaTAdivizeSaNebhyo bhISmAdibhyo vibhaktyaprAptiriti / uktaM caitat 65 siddhAntaH / atredaM zaGkayate-"yadi karmAdayo vibhaktyarthAstI- "karmaNi" [2.2.40.] iti sUtre bRhadvRttAvapi / vizeSa jibhihite prathamAyAH pravRttyA kaTaM bhISma mudAraM zobhanaM vA karotI. | jJAsubhizvAkaragranthA avalokanIyAH / akSaNA kANa ityAdAvasya tyAdau kaTazabdAdutpannayA dvitIyayA karmaNo'bhihitatvAt tatra nyAyasya nAzrayaNamiti sUcitaM vRttI, tatrAya vizeSo'bhidhIyate bhISmAdibhyaH prathamA prApnoti, dvitIyA na prApnoti, bhISmAdi- kANazabdaH "kaNaNa nimIlane" ityasmAcaurAdikAddhAtoracpratyaye 30 vizeSadhAviziSTasya kaTasya karotikriyAvyApyatvAt karmatvam . ! ghani vA kRte vyutpAdyate, sa cAkSisambandhinimIlanarUpe guNe 70 taca kaTazabdAdutpannayA dvitIyayA'bhihita miti bhISmAdibhyo / rUDhaH, tathApi guNa-guNinorabhedopacArAt, kAgo'syetyarthe vihidvitIyAyA aprasaGgAt prathamA syAt , yathA kRtaH kaTo bhISma tasya matomatAntare lumvidhAnAd vA kANazabdaH kANatvaguNaviziSTe udAraH zobhano darzanIya ityAdau kRdhAtorutpadyamAnena kenAmi- jane'pi rUDhaH, akSaNyapi ca prayujyate-akSi kANamasyeti / tathA hitaM karmeti kRtvA bhISmAdibhyo dvitIyA na bhavati, kintu pratha- ca kANo devadatta iti kathite'pi vivakSitArthapratItirbhavatyeve35 maiva bhavatIti / atredamucyate-"nAyaM doSo mama mate, sAma : tyakSmA kANo devadatta iti laukikavyavahArAdeva prayoga iti 75 Anme vibhaktInAmutpattirbhaviSyati astica sAmarthyama. kima? tatratyagranthAzayaH / yadi ca kANazabdasya guNamAtraparatvaM tarhi karmavizeSo vaktavyaH / athavA kaTo'pi karma bhISmAdayo'pi, tatra nimIlanarUpaguNamAtrasyaiva tena zabdena pratIyA'kSNA saha tasya "karmaNi" [pA0 sU0 2. 3. 2.] ityeva siddham / athavA guNasya sambandhapratipAdanAyAvazyaka evAkSizabdaprayoga iti nAtra kaTa evaM karma tatsAmAnAdhikaraNyAd bhISmAdibhyo dvitIyA bhavi- / prakRtanyAyaprasarAksara iti bodhyam / "raSavarNA." [2.3. 46Syati / asti khalvapi vizeSaH-kaTaM karoti bhISmamudAraM darzanIyaM 63.] iti sUtre 'ekapadeM' ityatrai kazabdasya niyamArthatvamiti 80 8 nyAyasamu.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / pratipAditaM bRhadvattA, tadevAnUditamiha vRttAvapi prasaGgena, tatra niya. samAsAntarAghaTakatvArthasya niyamasya lAbhAyaikyagrahaNamiti tenAsya mAkArazcetthaM pradarzita:-"ekameva yannityam' iti, tasya cAkhaNDa- nyAyasyAnirNItatvajJApanAsaMbhavaH / kRte caivaM niyame ziraHpadasya meva yat padamityarthaH, akhaNDapadatvaM ca padAghaTitapadatvam, samAsAntaraghaTakatvasyApi sattvena satvaM na bhavati / / 28 / / 'tR-nAthaH' ityAdeH samudAyasya padaghaTitapadatvAt padAghaTitapada- .. itvAbhAvena tatra na NatvapravRttirbhavati / na ca 'mAtRbhogINa' ityAdI nimittAbhAve naimittikasyAmAtRpadaghaTitatvena padAghaTitatvAbhAvena NatvaM na syAditi 'pyabhAvaH // 29 // vAcyam , nimittimatpadAghaTitatvamakhaNDapadatvamiti svIkAreNa ' si0-loka hi dvividhaM nimittakAraNaM dRzyate-kAryasthimAtRpadasya nimittimattvAbhAvena bhogInetyasya kevalapratyayasya vA tiniyAmakaM tadaniyAmakaM ca, prathama yathA nyAyanaye-apekSApadatvAbhAvena ca 'mAtRbhogIna' iti samudAye viziSTAbhAvasattvena baddhiH, 'ayamekaH, ayamekaH' iti pUrvamapekSAbaddhirjAyate. tato 10 NatvasiddhI bAdhakAbhAvAt , nimittaM repha-SakArI nimittI nakAra dvitvasaMkhyotpattiH, tato'pekSAbuddhinAzaH, tato dvivanAza iti iti pAribhASiko'rthaH / na ca suparvaNe yAdI nimittimatpadaM tu parva- himo'bhyapeyate naiyAyikaiH, tatra apekSAbaMdireva dvityotpa-30 niti, taddhaTitatvena NatvaM na syAditi vAcyam , nimittAnadhi tenimittamiti nimittabhUtApekSAbuddhinAzAnnaimittikasya dvilvakaraNanimittamatpadAghaTitatvamityakhaNDapadatvasya pariSkRtalakSaNakhI sthApi nAza iti kAryasthiti niyAmaka nimittakAraNamiti kArAt, atra ca parvannityasya nimittAnadhikaraNatvAbhAvenAkhaNDa gamyate / yathA vA vedAntanaye prArabdhasya karmaNo vikSepasthi15 padatvAkSaterdovAbhAvAt / na ca gandharvasya gAna -gandharvagAnamityAdau *gati-kAraka-DasyuktAnAM vibhaktyantAnAmeva kRdantairvibha tiniyAmakatvam , karma hi dvividhaM-saJcitaM prArabdhaM ca, yat ktyatpattaH prAgeva samAsaH iti nyAyena gAnetyasya padAvAbhAvena. phalapradAnanmuikhatA na gata tat prathamam, yazca phalapradAnonma-55 samudAye nimittAnadhikaraNanimittimatpadAbhAvarUpaviziSTAbhAvasa khatAM gataM tad dvitIyam , tatra prathamasya tasvasAkSAtkAreNa tvenAkhaNDapadatvAkSaterNatvamApayeteti vAcyama, padazabdena padatva [brahmasAkSAtkAreNa] nAzaH, "kSIyante cAsya karmANi tasmin 20 yogyasyArthavato grahaNenArthavattvasya ca tatrAgAnazabde? sattvena dRSTe parAvare // " [muNDako0 2.2.8.] iti zruteH / dvitI nimittAnadhikaraNanimittimatpadAbhAvarUpasyAkhaNDapadatvasya tatrA- yasya [prArabdhasya ] karmaNastu bhogAdeva kSayaH, "nAbhuktaM bhAvena doSAbhAvAt / kiJcezasthale vibhaktItarAnapekSayA loke'rtha- kSIyate karma kalpakoTizatairapi // " iti vacanAt, tat karma 60 viSayakabodhajanakatvaM padatvamiti pariSkArasyAdarAdapi na doSaH, yAvadasti tAvad bhogAtmakaH saMsAraH, tannAze ca saMsAranAza gAnetyasya tAdRzapadatvasyAkSateH / nanu sarvanareNetyAdI sarvazabda. / iti saMsAranimittasya prArabdhakarmaNo naimittikasya saMsArasya 25 ghaTakarephottaratvena naraghaTakana kArasyApi NatvaM syAt nimittAnadhi- sthitiniyAmakatvam, iti vedAntinAM prakriyA / kAryasthitya karaNanimittimatpadAghaTitatvasyAbhAva iti ca kathane ca taduttaravibha. niyAmakaM ca daNDAdi, tannAze'pi ghaTanAzAdarzanAt, tathA ca ktinakArasyApi NatvaM na syAdi cet ? 'raSavarNAt' ityatra vaiziSTayaM dvidhA'pi nimittanaimittikabhAvasya darzanAda vyAkaraNazAstre ni-65 paJcamyarthaH, repha-SakAra-RkArAnyatamaviziSTasya nasya NatvamityarthaH - mitsanaimittikayoH ko niyama ityAzaGkAyAmayaM nyAyaH pravartate / sUtrasya, vaiziSTayaM ca khottaratva-svAghaTitapadAghaTakatvobhayasamba. nimittasya-samavAyyasamavAyikAraNabhinnakAraNasya, abhAve30ndhena, ekapadagrahaNaM cAtraivArthe tAtparya grAhakam / sarvanareNetyatra nAze sati, naimittikasya-nimittamAzritya jAtasya kAryasyApi, naraghaTakanakAre rephavaiziSTayaM nAsti, svottaratvasattve'pi vAghaTi abhAvaH-asatvamiti nyAyA'rthaH / tathA ca vyAkaraNe nimittatapadAghaTakatvarUpadvitIyasambandhAbhAvAt / tatraiva vibhaktinakAre kAraNanAze tannimittakasya kAryasyApi nAzo bhavatItyAdhIyate 70 naraghaTakarephavaiziSTayamasti, svottaratva-svAghaTitapadAghaTakalyobhaya- * iti bhAvaH, yathA-bimbazabdAlatAvizeSanAmatvavivakSAyAM sambandhasattvAt , iti tasya NatvasiddhirityalaM bahutarakSodena / gaurAditvAnThIpratyaye sati "asya DayAM".4.86.1 35 "ziro'dhasaH pade samAsaikye' [2. 3. 4.] iti sUtre aikya- iti bimbAkAraluki ca-'bimbI' iti rUpaM bhavati, tato grahaNenAsyAnirNItatvaM yaduktaM prAcInaistadvRttau pratyuktameva, tatrAyamapi vimbyAH phalamityarthe hemAditvAdani "phale" [6. 2. 58.] hetaH-'samAse' ityetAvatA ekasmin samAse ityetasyArthasya lA- iti satreNa phalArthapratyayasyAno lapi "dhyAde bhe'pi paramazirasaH padamityarthe paramaziraH padamityAdI sattvavAraNA- pastaddhitalukyagauNIsUcyoH " [2.4.95.1 iti DInivRttI sambhavaH, asti hi ziraHzabdasya padazabdasya caikasminneva SaSTI- "asya DayAM luk" [2. 4. 86.] iti kI nimittakAluko'pi 40 tatpuruSasamAse sattvam / tathA cai kasminneva samAse ityarthasya | nivRttyA akArasya sthitirbhavatIti 'bimbam' iti rUpaM bhavati /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / tathA ca nimittavinAze naimittikavinAzaH spaSTa evAtra / asya : yAnAzrayaNavyavahAraH pradarzitaH / nArozAdibhizcaitanyAyasiddhAnAM 40 jJApakaM tu "na sandhi." [7.4.111.] iti sUtreNAki prayogANAmanyathA siddhiH pradarzitA, zakyate ca khamate'pi tathA. kartavye GIluk sthAnivadbhAvaniSedhoktiH, tathA hi-tatsUtravRttI 'sya nyAyasya prayojanAnAmanyathA siddhiH pradarzayitum , tathAhikIvidhI kartavye svarAdezasya sthAnivadbhAvaniSedhasyodAharaNaM 5 bimbamiti darzitam / tathA hi-bimbamityatra phalAkapratyayasya vimyAH phalaM bimbamityatrAlapo nimittasya kI pratyayasya luki tannilapi "DyAdeH0" 2.4.95.1 iti vihitasya DIlukaH mittakasyApo nivRttiriti prayojanatvenoktama. taccAnyathApi svarAdezarUpatvena paranimittakatvena tasya "svarasya pare prAvidhI : siddham , tathAhi-padAvadhike'nyAkhyAne bimbaI+aya+si'iti 45 7.4.110.1 iti sthAnivadbhAve sati DIpratyaye sadbhUtatAM sthitAvaparanimittakatvenAntaraGgatvAdayo luki DhITugalakoH prAptI . prApte tasmin pare "asya yAM luk" [2. 4.86.] iti bimba- nIlaka paravA "asya yA luk [2.4.86.] itabimba DhIlukaH paratvAt pravRttAvako nimittAbhAvAdevApravRttiH / itthaM 10 zabdAkArasya luk prasajyeteni sthAnivadbhAvaH pratiSidhyase / yadi ' ca "na sandhi." [7. 4. 111.] iti sUtrasya DIlakaH cAyaM nyAyo na syAt tarhi bimbazabdAkArasya pUrvameva luptatvena sthAnivadbhAvanimedhakatvamapi svata eva caritArthamiti na kAcidanutadakSaNArthaH sthAnivadbhAvapratiSedho vyartha eva sthAt, etanyAya- | sadbhAve tu phalapratyayalugnimittake Dyo lukkaraNe tannimitta- | papattiH / yaccoktaM "hadihavarasyAnu navA" [ 1. 3. 31.] iti 50 kasyAlako vinAzAdakArasya sadbhAva iti / tadrakSaNArtho DolukA sUtre'nugrahaNasyaitanyAyAnityatvajJApakatvamiti tadapi vicAryatAm , 15 sthAnivadbhAvaniSedhaH sArthako bhavati / itthaM caitanyAya vinA- ; tathAhi-nyAyamasUSAgranthaH-"ambityasyAbhAve kila proNunA'nupapadyamAnAmakArapratyAvRttiM vinAnupapadyamAnA sthAnivadbhAva vepatra prathamamantaraGgatvAdUrnudhAtornasya dvairUpye kRte pazcAt parokSA niSedhoktiretanyAyajJApikA / nimittakAraNasya kAryasthiti hetukatvena bahiraGga dvivacanaM syAt , tathA ca proNunnAvetyaniSTaM niyAmakatvapakSAbhiprAyazvAyaM nyAyaH / tadaniyAmakatvapakSA zrayaNamapi zAstre dRzyate lakSyAnurodhAt, tthaahi-muniinaa-| rUpaM prasajyatetkhanugrahaNaM kRtam / yadi cArya nyAyo niyata evaM 05 20 mityAdau dI| nAmyatisUcatasRSaH" [1.4.47.] ityanena / syAt tadA rephAnantaryajaM nasya dverUpyaM kRtamapi dvivacanakaraNe dIrdhe kRte nAnimittasya hasvasthApAye'pi naimittiko nAmna | rephasya guvyavadhAnabhavanena etannyAyAnnivartata eveti kuto'niSTAnazyati / evaM cAsya pakSasyAzrayaNe kecijjJApakamapi dadati- | pattiriti tadvAraNAya kuto'nugrahaNaM kuryAt" iti, tanna zobhanam"hAdahasvarasyAnu navA" [1. 3. 31.] iti sUtre'nugrahaNa, dvitvasya dviHprayogarUpatvena zabdAntaratvAbhAvenAvyavadhAyakatvAt / taca na yuktamiti vivecayinyate vivaraNe / tathA ca vyavasthita- ayamAzayaH- yadi dvitvena kiJcid vilakSaNaM vastu madhye kriyeta 60 25 yoranayoH pakSayorlakSyAnurodhAdAzrayagenaiva sarvalakSyasiddhA tarhi vyavadhAyakallamilyAnantaryavighAtaH syAta, na ca kimapi nyAyasyAsya vizipya svIkAro'nAvazyaka ityapi tatraiva vive- vilakSaNaM vastu kriyate, sa eva 'nu' zabdo dviH paThyata iti cayiSyate // 29 // parasyApi 'tu' zabdasya pUrvAbhinnalaM tadakatvameva vA siddhamiti nimittApAye naimittikasyApyapAyaH // 29 // syAGgamavyavadhAyakaM bhavati iti nyAyena tatra vyavadhAnAbhAvAt prakRtanyAyaprasarAbhAvena nakAradvayasya zravadha syAdeveti tadvAraNAya 65 ta0-asya nyAyasya yathA lokasiddharva tathopapAditaM vRttau| sArthakamevAnugrahaNamiti tajjJApakatvakathanaM kathaM saMgataM syAt / 30 vastutastu nAsya nyAyasyAvazyakatvamiti navInAH kathayanti, nirU 'tathA ca munInAmityAdau dIrgha kRte hambanimittakasya nAmo'vinApitaM caitata *akRtavyUhAH pANinIyAH' iti nyAyavyAkhyA sare / zAya laukikaM nimittakAraNasya kAryasthityaniyAmakatvameva svIkartaparibhASenduzekhare nAgezena / ayaM ca nyAyaH [akRtavyUha-' vyamiti lakSyAnurodhAdubhayoH pakSayoH samAzrayaNameva yuktaM, sati nyAyaH 1 prakRtanyAyAnimittApAye naimittikasyApyapAyaH itya- , tAze lkssye'mihite| parAkAntaM cAna navInebehataramiti vista-70 tannyAyAsthAnIyaH kaiyaTAdibhirAzritaH, spaSTaM caitat "samathonA 'rabhiyAna prapazyate / na ca prorNanAve yatra 'zabdasyAvyavadhAya35 prathamAda vA" [pA0 sU. 4. 1. 82.] iti sUtra kaiyaTe, kintu katvaM sAdhayatA rephAdavyavahitatvena tasya | agrimana kArasya NatvaM mahAbhASye kApyasya nyAyasya carcA na kRtaa'| uktaM ca keyaTenApi kathaM vAraNIyamiti zaGkayama, 'Nu'zabdasya dvitvaM pratyeva svAGgatva"asiddhavadatrAbhAt" {pA. sU. 6. 1. 22.] iti sUtra svIkArAt, Natvasya kRte tu tasya vyavadhAyakatvaM sthAsyatyevetya"nimittAbhAve naimittikasyApyabhAva iti paribhASAyAH bhASyakAre doSAt / vastutastu nyAyo'yaM nAvazyaka iti pUrva varNitameveti 75 NAnAzrayaNAta" iti / tatra ca mahAbhASyakArasya tatra tatra tanyA- ! dik // 29 //
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / -~- ~-rrrrrrrrr KAAMvvvviranArrav.... wmniwani...sanni.... | puMliGgatvasya sadbhAvAt / tata ekAntaprAptamapi navaM niSendraM / yad yalo na kRtastajjJAyate-dIrghasyAbhavane etanyAyabalAnatva'nyatarasyApyapAya: // 30 // 'mapi ma bhAvItyAzayaiva / " iti / atredamucyate-"lakSye kAryasi0-saM-samuccayena, niyogaH-vidhAna-sanniyogaH, tena / madRSTvA tadanusArilakSaNAnumAna lakSyaikacakSuSkANAM kRte syAdapi, ziSTAni-kathitAni-sanmiyogaziSTAni, teSAM madhye, ekasya, lakSaNaikacakSuSkANAmagratanAnAmasmadAdInAM kRte tu tannocitam , 5 apAye-vinAze sati, anyatarastha-avaziSTasyApi, sahaivetyarthaH, , asmadAdayastu zAstrakadvacanamanusarAmaH, tadabhAve ca lokarIti-45 apAyaH-vinAzaH, iti sAmAnyato nyAyArthaH / yadyapyanyatara - mevAnusarAmaH, na tu lakSyabalAt tAdRzaM vacanAntaraM kalpayituM padasamabhivyAhAreNa sanniyogaziSTayoriti dvivacanameva nideSTa, daSTa prabhavAmaH / AcAryavyavahAreNa-tAzaprayogANAmAcAryaiH kRtayuktam , dvayorevekasya nirdhAraNe'nyatarazabdasya prayogAditi tvena ca kalpayituM zakyatA'pi, yadyAcAryaiH svakIyaprayogasanniyogaziSTAnAmiti bahuvacanamanucitamiti pratibhAti, aura prAtabhAta, svena tadullekhaH kRtaH syAt, na caivaM tathA dRzyate, tatazca samu10 tathApi sanniyogaziSTau ca sanniyogaziSTau ca sanniyogaziSTA cayArthacakArayogavidheyatvamevaikApAye'nyatarApAyaheturityAsthe-50 cetyevaMrUpeNa dvitvaviziSTAnAM sanniyogaziSTapadAnAM sahoktau : prastutAyAmekazeSeNa saniyogaziSTAnAmiti bahavacana nirdeza yamiti yuktamutpazyAmaH / bhAcAryairvacanarUpeNAsya nyAyasya paThiiti vyAkhyAne doSAbhAvaH, vivecayiSyate caitadanyatra, samu tatvaM vA'tra pramANamastviti samAzrayaNIyam" iti varamaprAmA. | NikajJApakAntarakalpanayetyalamatigaveSaNayA / anena nyAyena cayena vihitaghaTakAnyatarasyApAye sambhAbite tadubhayorapya- / svabhAvata evAnyatarasthAbhAve itaradapi nivartata iti prasakte sati 15 nutpattiH kartavyeti bhAvaH / loke yugmajabhrAbAdAvekasyAbhAve'pi . gauNasya nivRttI mukhyasya na nivRttiriti pakSAntarasyAgrimanyA-55 tadanyasya sattvadarzanAt , savyetaraviSANayorapi sahaiva jAtayo-' rekasya kathaJcid vinAze'parasya sadbhAvadarzanAca tathaiva zAro'pi yena pratipAdanAdasyAnityatvamityapi labhyate, tena varNavAcakamA jJAyIti tannivRttyartho'yaM nyAyaH / apAyo'bhavanaM ca vidhA 'eta-zyeta'zabdAbhyAM striyAM "iyataitaharitabharatarohitAda varNAta bhavati-bhUtvA'pi nivRttimUlato'pyabhavanaM ca dvayamapyetanyAya- tAnava to nazva" [2.4.36.] iti GIpratyaye takArasya nakArA20 vissyH| tatrAdha yathA-paJcendrANyo devatA asthatyarthe "devatA", deze-'enI, zyenI' iti, tAbhyAmapatye'rthe "dvisvarAdanadyAH" [6. 2. 101.] ityaNi "dvigoranapatye yasvarAdelayatiH" [6. 1. 71.] ityeyaNapratyaye "bhavaNairvarNasya" [7. 4. 68.] 60 [6.1.24.1 iti tasya lupi "DyA degaunnsyH||2.1.. itIkAralope-'aineyaH, zyaineyaH' iti rUpe bhavataH, anyathA Dayo 95.] iti kInivRttau tatsanniyogaziSTa bhAnapi nivartata iti nivRttI tatsanniyogaziSTo nakAro'pi nivarteta, tatazca 'aiteyaH, paJcandra iti prayogo bhavati, dvitIye yathA-etAn gAH pazyetyatra zyaiteyaH' iti rUpe syAtAmiti // 30 // 25 gozabdaukArasya zaso'tA saha "A am-zaso'tA" [ 1.4. *sanniyogaziSTAnAmekApAye'nya75.] ityAtve kRte zaso'kArasyAbhAvAt "zasoDatA sazca naH tarasyApyapAya:* // 30 // 65 puMsi" [1.4.49.] iti vidheyayordIrghanakArAdezayormadhye ta0-atra sanniyogaziSTAnAmiti bahuvacanasthAnaucitya paridIrghasyAbhavanAt tatsanniyogaziSTo nakArAdezo'pi na bhavati bhavAta hatuM dvitvaviziSTasanniyogaziSTapadAnAmekazeSaH pradarzito vRttau| samuthayArthakacazabdayogena vidheyayoH kAryayorekadezakakAlastha-, kAlastha- : pare tu sanniyogaziSTatva-samuccayena vihitatvaM dvayordvayoreva dRSTa30niyamAnyAyasiddha evAyamartha iti nAtra jJApakApekSA / prAcI- miti pratyeka bodhakatsanniyogaziSTatvenobhayabodhakatAtparyeNekazeSa nAstvatra jJApakamevaM varNayanti-"uhayotakaM tvasya Ativarta vata: vinA'pi sanniyogaziSTapadaprayogo bhavitumarhati, anyatarapadasama-70 nAya natvanivartanAya ca yatrAkAraNam / tathAhi-paJcendra ityatra bhivyAhArarUpatAtparyavazAta 'ghaTo' itivat , taduktaM-"sarUpANAtAvada Dya iva Ano'pi nivRttidRzyate, na ca Ano nivRttiH 'mekoSa ekavibhaktI" pA0 sU. 1. 2. 64.] iti sUtre kvA'pi sUtre vihitA, tato jJAyate-DInivRttAvetanyAyabalAt 'mahAbhASye. aauM aauM prati ca yat tadapi pratyartham, arthAna9 sA'pi jAteti; tathA 'etAn gAH' ityatra gozabdasya "zalo'tA / rthAn prati yat tadapi ca pratyarthamiti / tathA ca dvitvaviziSTasannisazca"1.4.49. ityanena dI! nAbhUt tatra heturdRzyate- yogaziSTatvAvacchinnabodhakatayA sanniyogaziSTapadasya bahuvacanA-75 "A am-zaso'tA" [ 1. 4. 75. ] ityAtve kRte sati tatvopapattiH / ekazeSeNa tu na nirvAhaH, yAvatAmekazeSaH kriyate so'kAro nAsti yena saha dIrghaH kriyate ityevaMrUpaH, natvAbha- tAvatAM grahaNe'pyavaziSTAnAmagrahaNaprasaGgAd vivakSitasaMkhyAjJAnaM vanasya tu hetuH ko'pi na dRzyate, pratyuta tadbhavanasyaiva hetuzyate ca durlabham / ayamAzayaH-nanu dvitvatvena dvitvasya zakyatAva
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / cchedakakoTau praveze nityadvivacanAntatvaprayogopapattiH "tAbhyAM bhAvasya siddhatvAt / nanvekmenyA apatyam 'aineyaH' ityAdisanniyogaziSTo GIp ca" iti prayogAnupapattizca; lakSaNayA tathA prayogAH kathamiti cet ? sthAnivadbhAvenaiva siddhatvAt / ayamAbodhanasambhave'pi sAmAnyato dvitvatvena dvitvapraveze'nabhIpsita- zayaH -- tatrekArapi tasya sthAnivadbhAvene kArabuddhayA tadapAyAbhAvAdvitvavatAmapi bodhaprasaGgaH, tattadvitvatvena dvitvapraveze tu vivakSi- nakArasya sthitirbhaviSyati / na ca "svarasya pare prAvidhau" [ 7. chatAnAM tAvatAM dvitvAnAM jJAnaM durlabhaM syAditi cet ? satyam - 4. 110.) iti sUtreNaivAtra sthAnivadbhAvo vidheyaH, sa ca prAtra- 45 vastuto dvitvaviziSTasya sanniyogaziSTatvena bodhakamiti tadarthAt rttini kasmiMzcid vidhau kartavye bhavati, na cAtra kazcit prAgvidhiH etena " sanniyogaziSTapadaM dvitvaviziSTasanniyogaziSTatvAvacchinna- kartavya iti kathaM syAnivadbhAva iti zaGkayam, yataH prAvidhAvibodhakamityayuktameva, 'tAbhyAM sanniyogaziSTo GIp ca' iti tyatra vidhizabdo bhAvasAdhanaH, vidhAnaM - vidhirbhAvaH sattA, prAco dIkSitoktyA dvitvasya sanniyogaziSTapadapravRttinimittakoTAvaprave- | vidhau sattAyAM kartavyAyAmityarthe, prAco nakArasya sattA'tra karta10 zAt" iti kaizciduktaM, tat parAstam ubhayAtmakAca yAvanto vyeti tatpravRttau bAdhakAbhAvaH / vastutastu vidhIyate vidhiriti 50 sanniyogaziSTAsteSAM bahutvAd bahuvacanAntatvopapattiH / ata eva karmasAdhanavidhizabdasvIkAre'pi doSAbhAvaH atra nAdezasyAnena ekazeSeNa na nirvAhaH, pratyarthazabdaniveza iti pakSe hi tadArambhA - nyAyena nivRttirUpe kArye karttavye sthAnivadbhAvapravRttyAzrayaNAt / diti / yattu - aSTAdhyAyyAM [ haimazabdAnuzAsanarItyA saptAdhyAyyAM] kecit tu Nau pare " jAtizcaNi taddhitaya khare" [3.2.51.] yAvantaH sanniyogaziSTAsteSAM sarveSAmekazeSakaraNenAvaziSTAbhAva iti sUtreNa puMvadbhAvavidhAnenAsya nyAyasyAnityatvaM khyApayanti, 15 eveti kecidAhuH, tanna - tAvatAM sanniyoga ziSTAnAmasmAkamekazeSa teSAmayamAzayaH puMvadbhAvavidhAnasyaitatphalaM yat 'enImAcaSTe 55 ityarthe Nau, anena puMvadbhAve etayatIti rUpaM yathA syAt, taca vinA'pi puMvadbhAvaM Nau parataH " tryanyakharAdeH" [ 7. 4. 43.] ityanenAntyasvarAderluki IkAranivRttau tatsanniyogaziSTasya nakArasyApi nivRttyA siddhameva syAt iti puMvattvavidhAnaM vyartha sadasya nyAyasyAnityatAM jJApayatIti / na ca paTTImAcaSTe padayatItyAdi - 60 siddhistatphalamiti vAcyam, tatrApi IkAranivRttau tannimittakasya vakArasyApi nimittApAye * iti nyAyena nivRttau punarapyantyasvarAdilope rUpasiddhisaMbhavAt / na ca lakSye lakSaNaM sakRdeva pravartate iti nyAyena punarantyasvarAdilopAprAptiriti vAcyam, vikArakRtabhedena lakSyabhedasyAzrayaNAt / atrocyate-darado'patyaM 65 strItyarthe "puru-magadha kaliGga-sUramasadvisvarAdaN [ 6. 1. 116.] ityaNi tasya disaMjJAyAM "rajaNo'prAcyabhargAdeH " [ 6. 1. 123. ] iti lupi 'darad' iti, tAmAcaSTe ityarthe Nau puMvadbhAvena | dAradayatIti rUpamiSTaM tadarthaM puMvadbhAvavidhAnasyAvazyakatvAt, tatazca na tenAsya nyAyasyAnityatvaM jJApayituM zakyata iti nitya 70 / pravRttikAle jJAnAsambhavAt, AcAryANAM tajjJAnasambhave'pyasmaduddezena teSAM zAstrapravRtteH asmAkaM tajjJAnasya tadAnImasattvena vAkyArthabodhavilayaprasaGgAt / kathaJcit tatsambhave'pi ca tAvatA mekazeSakaraNena gauravApAtAcca / nanu svIkRte'pyasminyAye paJce20 ndrANyo devatA asyetyarthe "devatA" [ 6. 2. 101 ] ityaNi tasya "dvigoranapatye0 " [ 6.1.24 ] iti lupi "DyA degaNasya0" [ 2.4.95 ] iti GInivRttAvAnasyApi nivRtti rityabhyupagamyamAne paJcendrazabdaH svarAnto na syAt indrazabdAkAreNa saha jAtasyAno dIrghasya AnuzabdanivRttikAle AnuzabdA25 kAratvenaiva grahaNAt tannivRttau paJcendrazabdasya vyaJjanAntatvApatti riti cet ? na-AnkRtasya vizeSasyaivApahAre svAbhAvikasyAkA rasya sthitau bAdhakAbhAvAt, antaraGgAnapi vidhIn bahiraGgo lug bAdhate* iti tantrAntarIyanyAyenAntaraGgadIrdhanimittavinAzakalukaH prAbalyabodhanAt pUrvaM dIrghApravRttervA / nanvevamapi paJca30 bhirenIbhiH krItaH 'paJcaitaH' ityatra krItArthakapratyayasya "dvigoranapatye." [ 6. 1. 24. ] iti lupi "yAdegagasya 0 " [2. | evAyaM nyAya iti // 30 // 4. 95. ] iti Dhyo lupi nakArasyApAye'pe takArazravaNaM na syAt, devadattahantRhatanyAyAditi cet ? na-anyatarApAye sambhA vite sati ubhayoranutpattirityartha svIkAreNAdoSAt agrimanyA35 yenAsyApodyamAnatvenAnityatvamiti prAcInA AhuH, tadanusArameva * vRttau tadAzrityaineyAdiprayogANAM siddhiriti pratipAditam / vastu | tastu na tena nyAyenAsyAnityatvaM khyApayituM zakyate, tena gauNasya nivRttau pradhAnasyAnivRttireva vidhIyate, tadaMze cAsya / nyAyasya bAdha etAvadeva bodhayituM zakyate, anityatve ca sati 40 tasya nyAyasyAvazyakataiva na syAt, anityatvenaiva pradhAnanirRttya 61 * nAnvAcIyamAna nivRttau pradhAnasya || 31 // si0 - pUrvanyAyena sAmAnyataH sanniyogaziSTayormadhye'nyatarasya nivRttAvaparasyApi nivRttiriti bodhitam, tatra nivRttizca 75 dvidhA bhUtvA nivartanaM mUlato'pyabhavanaM ceti tatraiva nyAye pratipAditam / tatrAnyAcIyamAnasyApi sanniyogaziSTatvena tanivRttau pradhAnasyApi nivRttiH prApteti tadvAraNAyAyaM nyAya: samAzrIyate / ekasyAnuSaGgikatvenAnvayo'nvAcayaH, yathA - bhikSAmaTa
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / am marAmrumorrumawwarKore gAM cAnayetyatra bhikSArtha gacchatA pradhAnabhUtayA bhikSayA saha tadartha vizeSavacanAzrayaNamAvazyakam / nakArAdezasya gauNatvena 40 gavAnayanasyApi vidhAnam , anvAcayaviSayIkriyamANazcAnbA- vidhAnameva hi nyAyajJApakamityucyate; nyAyArthazca gauNatvAdeva cIyamAnaH, tasya nivRttI-svabhAvato'bhavane sati, pradhAnasya- siddha iti kiM jJApanena, ata eva pANinIye naye nAyaM nyAyo tena saha prAdhAnyena ziSTasya, na apAya:-nivRttiriti nyaayaarthH| dRzyate iti // 31 // 5 ana 'apAya' iti padaM pUrvanyAyAdanuvartya vyAkhyeyam , uktaM canyAyAnAmAcAryeNa sahapaThitatvena parasparasambandha iti / etadu *niranubandhagrahaNe na sAnudAharaNam-'buddhIH dhenUH' ityAdi, atra puMstvAbhAvAt "zaso bandhakasya* // 32 // 'tA." [1.4.5.] ityanena zasaH sasya natvAbhAve'pi! sika-niranayandhakasya-nirgato'nubandho yasmAt tasya, prAdhAnyena ziSTo dIrghaH syAdeva / asya jJApakaM tu "zaso'tA grahaNe--sUtre samuccAraNe sati, sAnubandhakasya-anubandhena 10 saca naH"[1.4. 59.] iti sUtreNa nasvavidhenvAcayA sahitasya, na, grahaNamiti padamaryAdAkSipyate, pUrvatra grahaNapadadhaina cakAreNa vidhAnameva, anyAcayena vidhAnasya caitadeva phalaM sAhacaryAta / "kArya syAditIhottarana ca zeSaH' iti ca prAcA yat-kvacita pradhAnasyaiva vidhAne'pi vidhezcAritAmiti, tacca- lekha ArthikaH, grahaNAbhAve hi kAryAbhAvaH sutarAmeva siddhaH 150 tanyAyasattve eva saMgataM syAditi // 31 // kazcit pratyayAdiniranubandhaH kvacidanyatra sAnubandhazca dRzyate, tatra vidhipradezeSu kathaM vyavastheti saMzaye, anubandhasya lakSye'vi. *nAnvAcIyamAnani nevRttau prdhaansy:||31|| | dyamAnatvenobhayoraikarUpyAdubhayoreva grahaNamiti pUrvapakSe ca prApte15 ta0--anvAcayena vidhAnaM hi tasyAnuSaGgikatvaM dyotyti| yAta / / 'yaM nyAyo nirNayati yat-niranubandhakasyaiva grahaNamiti, yukta tathA ca na tatra mukhyatayA vidhAnasyAvazyakatvaM bhavati, yathA caitata zAstre, ubhayavidharUpadarzanAlakSye tadadarzane'pyavazya-55 bhikSAmaTa gAM cAnayeti niyukto baTuryadi bhikSArthamaTan gAM pazyati / manyatarasmin pariharaNIye sati, vinigamakAntarAbhAvAcchAstre zaknoti cAnuSaGgikatvena tAmAnetuM tAnayati, anyathA nAna / zrUyamANaM rUpavailakSaNyameva vinigamakaM svIkAryamiti / tathA ca yati, na ca tAvatA'sAvakRtakArya ityAkhyAyate, prAdhAnyenoktasya | "ye'vaNe' [3. 2. 100.] iti sUtre "tasmai hite" 20 bhikSATanasya sampAditattvAt ; tathehApi "zaso'tA sazca naH [7.1.35.] iti vihite niranubandha eva yapratyaye nasAdezo puMsi"|1.4.59.] iti sUtreNa prAdhAnyena dIrgha eva vidheyaH, bhavati, na tu sAnubandha jyAdirUpe, tathA ca nAsikAyai hitaM 60 nakArAdezazca sati puMstve vidheyo'sati ca na vidheya iti na / nasyamiti bhavati, na tu nAsikA yatrAstItyarthe "supandhAdeyaH" niyato vyApyatvAt , vyApyanivRttau hi na vyApakanivRttiH, ayo-', [6.2. 84.] iti vihitaJyapratyayAnte nAsikyamityatra / golake vahivyApyasya dhUmasya nivRttAvapi vyApakasya vhernivRttH|' / atra ca jJApakaM-"na yi taddhite" [ 2. 1. 65, ] ityatra 25 tathA ca nyAyasiddha evAyamartha iti nAtra jJApakApekSA, yat tu [u : vyaJjanamAtra nirdezaH, tathA hi-tatra niranubandha-sAnubandhayojJApakamupanyastaM tad dAdAya / vastutastu-atrAnbAcayena nkaar-| rubhayoreva grahaNaM syAdityetadarthameva vyaJjanamAnaM nirdizyate, 65 vidhAnamiti na prAmANikaM, tathA sati ca tasyaicchikatvApatteH, na / anyathA ykAramAtrasya kasyApi pratyayasyAbhAvAdeva tathA nirdeca tatheSTamiti netena nyAyena 'dhenUH, matIH' ityAdau dIrghaH sAdha zo'saGgataH syAt , tathA ca vyaJjanamAtra nirdezana sUcayatyAyituM zakyaH, kintu sUtrasya yAdaze pravRttistAvadaMze pravartate, cAryaH yadiha yakArAditvamAnaM vivakSitamiti tathAbhUto nira30 yAktoM'zasya tu pravRttarnimittameva nAsti, tasya pravRttiH kathaM / nubandhaH sAnubandho vA pratyaya iha gRhyate / akArasahitatayosyAt / kiJcAna sUtre [ "zaso'tA sazca naH puMsi" ityatra ] pAdAne kRte tu tAdRzaniranubandhayapratyayasya sambhavAt sAnu-70 vAkyArthadvayam-zaso'tA saha pUrvasamAnasya dIrghaH syAdityekaM vA bandhasya yasya grahaNametanyAyavirodhAt katuM na zakyata ityetakyam, puMsi ca zasaH sasya natvaM syAditi dvitIyam, tatra pratha nyAyAzaGkayA kRto vyaJjanamAtranirdeza etanyAyajJApaka iti / masya vAkyasya prAdhAnyAt tatsatva eva natvaM pravartata iti 'etAn , yadyapi 'ye' iti nirdeze lAghavaM nAsti, 'yi' ityetasya sArdha35 gAH pazya' ityAdau na pravarttate, prathamavAkyApravRtteH; dhenUrityAdau / mAtrikatvAt 'ye' iti nirdezasya ca sArdhadvimAtrikatvAditi ca prathamasya vAkyasya pravRttAvapi nimittAbhAvAdeva dvitIyaM na lAghavAdeva 'yi' iti nirdezaH kRta iti kathayituM zakyata iti ? pravartata iti samuccIyamAnatve'pi doSAbhAvaH / yadi cAnvAcIya- na tasya jJApakatvaM saMbhavati, kathaJcidasAGgatye satyeva jJApamAnatvameva nakArAdezasyAbhimataM tarhi tu tasyAnuSaGgikatvenaiva katvasya dRSTatvAt , tathApi 'ye iti byApyanirdezamapahAya durbalatvaM bodhitameveti na tanivRttI pradhAnasya nivRttiriti na : vyApakatvena 'yi' iti nirdezaH sarvasaGgrahArthaH, satyevAsmin
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / nyAye samupapadyata ityabhimAnaH prAcAm / nanu sAnubandhe | kSepyatvAdanityatvamapi na yuktam , varNagrahaNe etadapravRttisUcakayapratyaye "na yi taddhite" [2.1.65.] ityasya pravRttireva bhASyasvArasyAt / na ca na paratantrIyavacanamasmattanne vyavasthApakanAstIti na tasya jJApakatye svAMze cAritArthyam , jJApakeSu hi miti zaGkanIyam , yato na tadvacanamAtramapi tu yuktisahakRtam , svAze cAritArthe sati phalamanyatra bhavatIti tadabhAvena nAsya, anubandhA''sacanayogye viziSTarUpe nirdiSTe hi sAnubandhasya 5 zApakatvamiti cet ? ucyate-dhuraM vahatItyarthe "dhuro yaiyaNa" niranubandhasya vA grahaNamiti vicAraNA bhavati, yatra ca varNamAtra-45 [7.1.3.1 iti yapratyaye "bhvAdernAminaH" [2. 1. 63.1 grahaNaM tatredazasaMzayAbhAvena nyAyApravRtteH / tathA ca "raH padAnte iti prAptasya dIrghatvasya niSedhastAvad "na yi taddhite"visargastayoH" [1.3.53.] ityatra varNamAtrasya nirdiSTatvena [2. 1. 65.] iti sUtreNa kriyate, kecidanye vaiyAkaraNAsAnubandhasya niranubandhasya yA grahaNamiti saMzayAbhAvenAsya dhuryazabdasthaM yapratyayaM Titamicchanti tanmate'pi dhurya ityatra [niranubandhagrahaNe sAmAnyena* iti ] nyAyasyAnAvazyaka10 dIrghaniSedho'nenaiva sUtreNa bhavatIti sAnubandhe'pi yAdau tvAditi tadapekSayAsyAnityatvasvIkRtiranarthiketi / satyanityatvaphale 50 pratyaye'sya pravRttiriSTA, Tittvasya phalaM ca striyAM TivAda , DyAM' jJApakasiddhatvenAsArvatrikatvameva zaraNamiti // 32 // "vyaJjanAt tadvitasya" [2. 4.88.] iti yalope 'dhurI' iti prayogastanmate / ayaM ca nyAyo'nityaH *niranubandhagrahaNe *ekAnuvandhakagrahaNe na ghyanu sAmAnyena- iti nyAyAntarasyApyagre nirUpayiSyamANatvena / bandhakasya* // 33 // 15 tadRSTyA'sya kvacidapravRtterAvazyakatvAt // 32 // si0-pUrvanyAyenAnubandhasambandhivicArasya prastutatvena *niranubandhagrahaNe na sAnubandhasya* // 32 // tatsadRza viSayasyAsya nyAyasya prakaraNasaGgatatvam / yathA niranu-55 ta0-anubadhyante'parasmin sambadhyante ye te'nubandhAH, bandhasya grahaNe na sAnubandhakasya grahaNamanubandhasya bhedakasya kAyArtha pratyayAdiSu sambaddhA lakSyeSvadRSTA varNAH. dRzyante ca | sattvAt , tathaikAnubandhakazcet pratyayAdiH sUtre samupAtastahi samAnA eva pratyayA anuyandhavizeSeNa bhidyamAnAH / te cAnu tadadhikAnubandhasyA'pyanyatra sthitasya bhedakaravaucityAdeva tadvi20 bandhAH kArya bhedakAH santo'nuvAdasthale'pi bhedakAH syureva, kintu . ziSTasyAgrahaNam / tathA ca yanubandhakasyetyantra dvitvasaMkhyAyatrAnubandho noccAritastatra na sAnubandhasya grahaNamiSTamityarthamayaM / " : / 'nekasaMkhyopalakSaNArthI, ekAnubandhakagrahaNe nAnekAnubandhasya 60 nyAyaH samupAzrIyate / paramatra yajjJApakamapanyastaM tanna ghaTate grahaNamiti bhAvaH / ekAnubandhakasyetyatraikapadaM yanabandhakaravekhAMze cAritAobhAvAt, paratantrasammataprayogAdikramanasatya : neSTapratyayAdighaTitAnubandhahayAmyataraparam, gyanubandhakatveneSTakhatantra vyavasthAyA AzrayaNasthAnaucityAt / kiJca na tathApi pratyayAdighaTitAnubandhatrayAnyatamaparamiti ca mantavyam / tathA 25 khAMze cAritArthaM sAnubandhe satyapi yakArAditvasyAnapAyAta tatra! ca na bhinnAnubandhaghaTitaviSayatvamasya, anyathA NakArAnubandhanyAyaM vinApi pravRttanirAbAdhAt / nahi nyAyasya pUrvasattvaM | ghaTitayasya kakArAnubandhaghaTitayasya caikAnubandhaghaTitatvasAmyA-66 khIkRtya 'ye' iti pAThe sati sAnubandhe na pravRttiH syAditi ! dekgrhnne'prgrhnnaaptteH| atra "sUtrokte ekAnubandhe zabde zaGkayA 'yi' iti kRtamiti nyAyasattvamamumApayatIti kathayituM : yo'nubandho'sti tasyAnubandhasya yAdyanubandha 'pi sadbhAvAd zakyate, 'yi' iti karaNe prayatnavizeSasyAbhAvAt , varNamAtrasya vyAdyanubandhakasyApi grahaNe prApta pratiSedhArtho'yaM nyAyaH" iti 30 grahaNe hi viziSTarUpopAdAnAbhAvena kasya grahaNaM kasya neti zaGkAyA | prAcInAnAmuktirapi pUrvoktatAtparyikaiva, anyathA saMkhyAmAtra anudayAt / nirUpitaM ca varNamAtragrahaNe'sya nyAyasyApravartanama- | paratve ekAnubandhake yo'nubandhaH sa yanubandha ke'pi syAdeveti 70 'auGa ApaH' [pA0 sa0 7. 1. 18.] iti sUtre mahAbhASye, niyamAbhAvena tduktersnggtyaaptteH| etadudAharaNaM yathA'au' iti niranuyandhanirdeze khIkRte sAnubandhakasyokArasya grahaNaM "yayakye" [1. 2. 25.] ityatra ekAnubandhasya kyasya na syAditi zadhite 'athavA varNagrahaNamidaM bhavati, na caitadvarNa-varjanAdu dhanubandhake kyani kyali cAvAvau bhavata eva, tathA 35 grahaNeSu bhavati, ananubandhakagrahaNe na sAnubandhakasyaiti' ityuktm| ca gAmicchati-gavyati, nAvamicchati-nAvyati,gaurivAcaratitathA ca jJApakAntaramanveSaNIyamAcAryavacanamAtrasiddhatvaM vA'sya : gavyate, naurivAcarati-nAnyate ityAdisiddhiH / jJApakaM cAsya 75 khIkartavyam / pANinIye naye caikasyaiva pratyayasya kAryAntarA- "dIrghazivayaG-yak-kyeSu ca" [4. 3. 108.] iti sUtre bhAvavadanubandhadvayakaraNenArya nyAyo jJApitaH "vAmadevADyaDDayau / kyeviti bahuvacanam, taddhi kya-kyan-kyaGgha-kyaGAmavizeSeNa [pA. sU. 4. 29.] iti sUtre mahAbhASye / kiJcAsya saMgrahArtham , yadi cAyaM nyAyo na syAt tahi jAtivivakSAyA40nyAyasya niranubandhagrahaNe sAmAnyena* iti nyAyAntaraprati- mekavacana nirdeze'pi sarveSAM saMgrahe siddhe tadvaiyarthya spaSTameva syAt,
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / tathA caitaLyAyAsatve sAphalyamanupalabhamAno bahucacananirdeza | labhyate, naivamayam , yatra pUrva dRSTastadanyatrAnupalabhyamAnatvAdi- 40 etacyAyaM sUcayati / asya ca jJApakasiddhatvenAsArvatrikatvAt | tyavayavatvameva / tathA ca 'kit' 'kit' ityAdiSu bahuvI hisamA"Apo DitAM ye-yAsa-yAmU-yAm" [1.4.17.] ityatra | so'pi svarasata evopapadyate, anyathA [anavayavatve kakAra it bhApa iva DApo'pi grahaNena mAlAyai ityatreva "tAbhyAM vAp | yasya sa kit , ukAra it yasya sa Dint ityAdiSvaSayavArthakaB Dit" [2. 4.15.] iti DApi 'sImAyai' ityAdAvapi bhavati | SaSTyarthe bahuvrIhisamAso na syAt , tadarthamanekakliSTakalpanA'pe'maiM' ityAdirAdezaH, anyathA ekAnubandhakasyApo grahaNe DApo kSayA avayavatvasvIkAra eva lApavAditi / evaM cAnubandhakRta-45 grahaNa na syAditi 'sImAyai' ityAdyasiddhireva syAditi // 33 // manekapratyayAdInAmasarUpatvamanekasvaratvamanekavarNatvaM ca prAptam , morninrrrrrrrrrrrrrrr dhAtvAdInAM cAnekasvaratvaM prAptam , tathAniSTamiti tadvAraNAyA*ekAnubandhakagrahaNe na dyanubandhakasya // 33 // cAyana viziSya kimapi vacanamupanyasta, parantu tadAcArAdayaM sa0---atra saMkhyAvizeSo na vivakSitaH, tathA ca vyanubandha nyAyaH sUcita iti sa ihopanyastaH / tasyAyamarthaH10 ketyatra dvitvasyAnekatvopalakSakatvamityAveditaM vRttI / pANinIye anubandhAH-itsaMjJakA varNAH, taiH kRtAni-tannimittakAni, 50 ca tadanubandhakagrahaNe nAtadanubandhakasya ityevaMrUpeNAyaM nyAyaH asArUpyaM cAnekasvaratvaM cAnekavarNatvaM cetyetAni na bhavantIti / paThitaH / tadarthazca tanmAtrAnubandhagrahaNe sa cAnyazcAnubandho yatra asArUpyaM-sArUpyabhinnatvam, sArUpyaM ca-saMkSepeNa] svatadrahaNaM neti, atra ca nAnyAnubandhakRtasaMkhyAsAbhyamAdAya ghaTakayAvadvarNaghaTitatvam, yathA-DapratyayasyAsarUpo'NapratyayaH, doSaH / yuktaM caivameva nyAyamvarUpasvIkaraNam , prakRtanyAyamvarUpe tathA hi-svaM-upratyayaH, tahaTakaH-DakAro'kArazca, taTitatvamaNa15 hi ekAnubandhagrahaNe yanubandhakasyAgrahaNasAdhane'pi dyanubandhasya pratyayasya nAstItyasarUpatvaM tayoH parasparamasti / tathA cAsmin 55 grahaNe tryanubandhasya grahaNaM na vAritaM syAt prakRtanyAyAviSaya nyAye svIkRte tayoH sarUpatvameva bhavatItyanayorviSaye tvAt, tathA ca kyako grahaNe kyo'pi grahaNaM syAt / kiJca "asarUpo'pAde potsargaH prAk kteH" [5. 1. 16] ityasya 'ya-yak-kyAnAm' ekAnubandhatvasAmyAt paraspara grahaNApattiH, pravRttyabhAvAnnityameva unANa bAdhyate, tathA ca 'goda' ityatra tadvAraNAya tadanubandhakam * ityAdi nyAyasvarUpaM svIkAryameva / / "Ato Do'hvA-vA-maH"[5.1.76.] iti Tu eva bhavati, 20 yalo bhinnAnubandhatve'pi yak-kyayostvekAnubandhatvameveti tayoH parasparaM grahaNavAraNamanena nyAyena durupapAdam / ata eva / na tu "karmaNo'Na" [5.1.72.] ityaNa, anyathA 60 | godAya ityaniSTa rUpaM syAt / ayaM bhAvaH--apavAdapratyayeekAnubandhagrahaNe sambhavatItyAdi prakRtanyAyavyAkhyAnaM bhASya notsargapratyayasyaikAntena bAdhe prApte " asarUpo'vAde ghotsargaH kRtA'nAdRtamityAstAM vistaraH // 33 // prAka kteH" [5. 1. 16.] iti sUtraM tadvAraNAya kRtam / *nAnubandhakRtAnyasArUpyA-'neka- | asyArthaH-" A tumo'tyAdiH kRt" [5. 1.1.] ityataH 25 svaratvA-'nekavarNatvAni* // 34 // prArabdhe kRtpratyayAdhikAre kteH prAga ye pratyayA vakSyante teSvapa-65 vAdapratyayenotsargapratyayo naikAntena bAdhyate, kintu vikalpenosi0-anubandhasambandhivicArasya prakRtatvAt tadviSayama bhAvapi bhavata eva, yadi tayoH parasparamasArUpyaM syAditi; paramapi nyAyamavasaramAsatvAd vyAkhyAtumayaM nyAya upnystH| yadi punarutsargapratyayo'pavAdapratyayena sadRzarUpaH syAt tadA tatrAnubandheSu pakSadvayaM dRzyate anubandhA bodhakAnavayavA | so'pavAdapratyayena bAdhyata eveti saamrthyaallbhyte| iha ca ityekaH pakSaH, anubandhA bodhakAvayavA iti dvitIyaH pkssH| 30 avayavasya samavAyasambandhena sambaddhatvAt tantrApi [bodhye'pi] "karmaNo'Na" [5. 1. 72.] ityutsargazAstram, "Ato 70 samupalabhyamAnatvamAvazyakaM syAt, na caivaM dRzyate, zAstre'nu | Do'hvA-vA-maH" [5. 1. 76.] iti cApavAdazAstram, bandhAH santo'pi lakSye mopalabhyante, atazca anavayavA eveti tayozca kRdadhikArasthatvam, tatazcAnubandhakRtaM tayorasadRzatvaM prthmpkssaashyH| atra pase bahUnAM doSANAM sattvena dvitIyaH yadyapyasti tathApyetena nyAyenAnubandhakRtasyAsarUpatvasyAbhAvAt pakSa evaM samAzrIyate, tatpakSavAdinAmayamAzayaH-zAstre bodhake sarUpayozcAtra bAdhyabAdhakabhAvAbhAvAr3a eva bhavati, na 35 'san' ityAdipade tasya samupalabhyamAnatvena lakSye samupalabhya tvaNiti / atrAMze jJApakaM tu "kR-vRSi-mRji-zaMsi-guhi-duhi-75 mAnatvAbhAve'pi tasya bodhyAvayavatvaM mA'stu, bodhaka san'- | japo vA" [5. 1. 42.1 ityanena kyapo vikalpena vidhApadAvayavatvaM kena vAryatAm ? yo ya ekajAtIyasambandhena | nam, taddhi pakSe "RvarNa-vyaJjanAda ghyaNa"5. 1. 18.] patropalabdhaH sannanyatra nopalabhyate sa tasyAvayava eva, ana- iti sUtravihito dhyaNapi yathA syAdityevamartham, etalyAyAvayavo hi kAkAdirekajAtIya saMyoga sambandhena gRhavRkSAdipUpa- | bhAve cAnubandhakRtAsArUpyeNa "asarUpo'pavAde votsargaH
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prathamollAse nyAyaH 34] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuJcayaH / prAk keH" [5. 1. 16.] iti sUtrabalAdeva siddha iti | saMpUrNasya vyAzabdasya 'ic' Adezo yathA syAdityevamarthovikalpavidhAnaM vyarthameva, tacca vyartha sadanubandhakRtamasArUpyaM na bhedanirdezo'nubandhakRtamanekavarNatvaM na bhavatIti sUcayatIti bhavatIti jJApayati, tatazca kyapa-dhyaNoH sarUpatvena parasparaM ! siddham / yadyapi 'vyAyA Ic' iti SaSThInirdeze gauravamapyasti bAdhyabAdhakabhAvaH syAditi kyapo viSaye ghyaNaH pravRttirna tathApyabhedanirdeze buddhikRtagauravasyApi sattenobhayoH sAmyameveti 5 syAditi vikalpena vidhAne tasya pAkSikI pravRttirbhavati / / saMtoSTavyam', nahi varNoccAraNagauravameva gauravatayAdaraNIyaM na 45 anekasvaratvaM yathA--"dupacI pAke" iti dhAtupAThe'nekasvara- manovyApAragauravamiti rAjAjJAsti / tathA cobhaya nirdezasya svena paThitasyApi parokSAyAH papAcetyatra "dhAtoranekasvarAt" : sAmye'pi prasiddha sthAnyAdezabhAvamapahAya prakRtivikRtibhAva[3. 4. 46.] ityAm na bhavati, sa cAnubandhakRtAneka rUpAbhedAzrayaNametacyAyAMzajJApakameveti sustham // ayaM ca svaratvasyAbhAva eva sambhavati / atra ca jJApaka-"ninda-hiMsa- | nyAyaH prathamAMze'nakAntikaH, tena DA-DAcoranubandhamAtrakRta10 kliza-khAda-vinAzi-vyAbhASA-''sUyA-'nekasvarAt" [5.2. masArUpyaM bhavatyeveti 'pitA kRtvA gataH' iti pitRzabdasya 50 68.] iti sUtre nindAdigrahaNam , anubandhakRtasyAnekasvara- prathamaikavacane "duzanaspurudaMzo'nehasazca seTa" [1. 4. tvasya svIkAre ca nindAdayaH sarve'pyanekasvarA eva; "Nidu 84.] iti DAvidhAnena niSpannaM 'pitA' iti padaM DAjantakutlAyAm" "hisup hiMsAyAm" ityAdirItyA dhAtupAThe tayA "UryAdyanukaraNaviDAcazca gatiH" [3. 1. 42.] pAThAt , tatazcAnekasvarasyenaiva teSAM grahaNe siddhe pRthak teSAM / iti sUtreNa gatisaMjhaM na bhavati, tatra sUtre DAco grahaNena 15 pATho vyartha eva syAt , atazca teSAM pAThena vijJAyate yat-anu- dvitIyAkRtya kSetraM gataH' ityAdau "tIyazambabIjAt kRgA 55 bandhanimittakamanekasvaratvaM na sUtrakRtAmabhiprettamiti / tathA ca ! kRSI DA" [7. 2. 135] iti vihitasyaiva grahaNAt / papAcetyatrA'pyanubandhakRtamanesvaratvamAdAyAm na bhavati, tathAca pUrvatra [ pitA kRtvA gataH1 ityagna gatisaMjJAyA nindAdInAmanekasvaratvAbhAvena teSAM pAThasya cAritArthya ca // abhAvAt "gati vanyastatpuruSaH" [3. 1. 42.] iti anekavarNatvaM yathA-"banyAG paJcamasya" [4.2.65.] iti samAso na bhavatIti pUrvottarapadavyavasthAyA abhAvAt "amajaH 20 vihitasyAGAdezasya DakAreNAnubandhena saha varNadvayarUpatve'pya- vo ya" [3.2.154.] iti yabAdezo nAbhUta.60 nena nyAyenAnekavarNasvAbhAvabodhanAt-"dhuNi bhramaNe" "vana dvitIyAkRtya gata ityatra tu "UryAunukaraNa0" [3.1.2.] bhaktau" ityetAbhyAM dhAtubhyAM "man van vanie vis kvacit"! iti gatisaMjJayA samAse yabAdezo bhavatyeva / sati cAdyAMzasya [5.1.147. ] ityanena vani-dhvAvA, vAvA' ityatra nabandhakatA'sArupyasyAbhAvAdubhayorakairUpyeNa grahaNaM SaSThayA'ntyasya" [7. 4. 106.] iti paribhASayA paJcama : syAdityubhayorgatisaMjJakatvaM sthAdeva / vastutastu naitadartha nyAyA5mAtrasyaivAGAdezo bhavati, anyathA "anekavarNaH sarvasya" dyAMzasyAnityatvamAvazyakam , DAgrahaNe eva kartavye 'DAc' 65 [7. 4. 107.) iti paribhASayA paratvAt paJcamAntasya iti cakAraviziSTagrahaNAt , tadrahitasya grahaNamaniSTamiti jJAtuM dhAtoH sampUrNasya sthAne AGAdezaH syAt / atrAMze jJApakazca zakyatvAt / DAtvaM hi DA-DAcorubhayorapi sAmAnya rUpaM, "pyA putra-patyoH kevalayorIc tatpuruSe" [2. 4. 83.] tadanAdRtya vizeSarUpagrahaNe vizeSasyaiva grahItumaucityAt, iti sUtre pyAzabdasya sthAnitvena SaSThInirdezasyAvazyakatve'pi sAmAnyagrahaNe vizeSagrahaNasambhave'pi vizeSagrahaNe sAmAnya30'cyA Ic' ityabhedanirdezaH, tadvi kArISagandhyAyAH putraH putra / grahaNasyAnaucityAt, tatazca zeSAMzadvayasyevAsyApyaMzasyA-70 kArISagandhIputra ityatra sarvasya vyAzabdasya 'I'Adeza Adaza : naikAntikatvaM na pratIyate / atredaM vicAryate-nAnubandhakRtavidhAnArthaH, sa ca SaSThInirdeze'pi 'Ic'AdezasyAnekasvara kasvara manekavarNatvamityasminnaMze yat "vyA putra-patyoH kevalayorIc svena siddha eveti vyartha evAbhedanirdezaH / kArISagandhyAzabdazca tatpuruSe"|2.4.83.] iti sUtrastho'bhedanirdezaH savAkarISasyeva gandho yasyetyarthe bahuvrIhisamAse "vopamAnAt" ra dezArtha kRto jJApaka iti tanna saMgacchate, asatyapyabheda nirdeze / 357. 3. 147.] iti isamAsAnte-karISagandhiH , tasthApatya 'yA' ityasya pratyayatvena tadviSaye "pratyayasya" [7. 4.75 pautrAdi strItyarthe "so'patye" [ 6. 1. 28.] ityaNi 108] iti paribhASAsUtrasya pravRttyA sarvasyaivAdezaH syAditi "vRddhiH svareNyAdeH0" [7. 4. 1.] iti vRdvau "avarNe- tadvaiyarthyasya spaSTatvAt / na ca 'tyA' ityasya samudAyarUpatvena varNasya" [7. 4.68.] itIkAralope "anArSe vRdve'Nio kathaM pratyayatvamiti vAcyam , aNa ijo vA pratyayasya sthAne bahusvaragurUpAntyasya pyaH" [2. 4.78.] ityanenANa: vyAdeze vihitatvAt , 'tadAdezastadvat' iti siddhAntAt Syasya 40"mAt" [2. 4. 18.] ityApi sati sidhyati, tathA ca ' pratyayatvam, Apazca pratyayatvaM svata eva, tayozca sambandhena 80 9 nyAyasamu0
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 25 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ prathamolAse nyAya: 34 ] ! | niSpannasya 'yA' ityasyaikajAtIya mAtA- pitRniSpannaputrasyaika | vRkSe zAkhA calAkayoriveti praznaH / [ tatrottaram - ] ekAntastatro - 40 jAtIyatvavat pratyayadvayasampannasya tasya pratyayatvAnapAyAt / palabdheriti / nanu yadeva saMzayanimittaM sa eva kathaM nizcayahetuH ?, tathA cAbhedanirdezaM vinA'pi saMpUrNasyAdezaH siddha eveti / ucyate sAmarthyAdavadhAraNamAzrIyate tatraivopalabdheriti, avayavajJApite'pyasminnaMze na tasya cAritArthyamiti cet ? atrocyate- statraivopalabhyate, anavayavastu tatra cAnyatra ca / nanu vakArasya 5 Syasya pratyayAdezatvena pratyayatve satyapi 'yA' ityasya pratyaya- vana vraNa vRkSAdiSu bahuSupalabdhiH, na cAsAvanavayavaH, naiSa doSaHsvamayuktam ekasya tAdRzasya kasyacit pratyayatvAbhAvAt bhinnasamudAyaviSayaM varNAntarameva taditi zakunibhASye [ yadi puna- 45 mAtA- pitRjanyaputrasyaikajAtIyatvadRSTAntasyAnena dArzantikena |rime varNAH zakunivat syuH, AnyabhAvyaM tu kAlazabdavyavAyAditi saha vaiSamyAt, nahi putre pitro rUpe pRthaka pRthak sAkSAlakSyete, prathamAdhyAyaprathamapAdabhASye ] pratipAditam / " iti / tathA ca iha cobhayoH [ Sasya Apazca ] rUpe pRthak sAkSAdeva lakSyete, lopazAstrajJAnAt pUrvaM yastatropalabhyata eva so'vayava ityarthaH, 10 tatazca nAyamekapratyayarUpaH kintu pratyayasamudAyarUpa iti tasya anyathA zAkhAyA api chedanottaramanyatropalambhAdanavayavatvaM pratyayatvena grahaNAbhAvAt " pratyayasya " [ 7. 4 108 ] syAt / evaM cAnupalambhakayanaM vinA'pi tatra cAnyatra copalabhya- 50 iti paribhASAyA apravRtteH / pratyayasamudAyasya pratyayakArya - mAno'navayavaH, taM vinA tatropalabhyamAna eva yaH so'vayava iti svIkAre ca svAGgasamudAyasyApi svAGgakAryaM svIkartavyaM syAditi bhASyAzaya iti pare" / itthamanubandhAnAmavayavatvameveti svamataM kalyANa pANipAdaM yasyAH setyarthe kalyANapANipAdetyatra svAGga- pradarzya tatra prasaktAnasArUpyAdidoSAnudbhAvya taduddharaNAyAnavya15 samudAyasyApi svAGgatvena " asahanan0" [ 2. 4. 38 ] yatvapakSamupasthApya tatra ca doSoddhAraM kRtvA "ubhayamidamanubandheiti GIpratyayasyApi prasaGgaH syAt / yadyapi bhojavaMzajA kSatriyA- grUktamekAntA anekAntA iti, kimatra nyAyyamityAzaGkya - 55 bhojyA, atra Api pare "bhoja-sUtayoH kSatriyA-yuvatyoH" "ekAntA ityeva nyAyyam, kuta etat ? atra hi heturvyapadiSTaH, [ 2. 481 ] iti sUtreNa bhojazabdAntyAkArasya ' Sya' yaca nAma sahetukaM tatryAmyam / " ityekAntapakSa [ avayavatvapakSaH ] zrAdeze pratyaya samudAyarUpatvaM 'yA' ityasya nAsti tathApi vyavasthApitaH [ tatraiva mahAbhASye ], atra ca prAcIna-navInayorvahu20 'vyAyA' iti bhedanirdeze "SaSchyAntyasya [ 7. 4. 106.] vivAdaH - bodhyAvayavatvaM bodhakAvayavatvaM bhASyakRto'bhimatamiti, ityasya prAzya / sarvAdezatvamasambhavItya bhedanirdezasya tadarthatvamasya kiJcAnubandhatvamiti, kathaM cAtra pakSatA, kiM sAdhyasvarUpaM kiM 60 nyAyAMzasya jJApakamityasminnabhipretArthe bAdhakAbhAva ityetAva - ! hetusvarUpamityAdiviSaye, tacAtrAnupayuktamiti na vicAryate / mAtre tAtparyAt // 34 // | khamate ca tatropalabdhidarzanA davayavatvameva nizcitya tatpakSe samApatitAnasArUpyAdidoSAnuddhartumayaM nyAyaH saMgRhItaH / anubandhAnAM ca bodhakAvayavatvena DA-'NoranubandhahetukamasArUpyaM prAptaM tadanena nyAyena niSiddhamiti na DaviSaye'N bhavatIti pUrva prati- 6 pAditameva / adaM zaGkayate---bodhakAvasthAyAmasarUpayorityarthasya vivakSaNe sarveSAmeva pratyayAnAM prAyobodhakAvasthAyAmasarUpatvena vyAvartyAlAbhena "asarUpo'pavAde0 ' [5. 116. ] iti suutre| 'sarUpagrahaNasya vaiyarthyaM syAt, kisa tatra pakSa eva nyAyasvIkAro'pi kartavya iti lAghavAnurodhena prAyogikAsarUpatvasyaiva grahaNaM 70 kartavyaM prayoge ca DA 'NorasarUpatvAbhAvena sarUpatvAhaviSaye'NaH prAptireva neti nAsti nyAyasvIkAra Avazyaka iti, atrocyatevAkyArthabodhakAle lakSaNaikacakSuSAM prAyogikarUpajJAnAbhAvenaupa *nAnubandhakRtAnyasArUpyA'nekasvaratvA SnekavarNatvAni // 34 // ta0 - etanyAyasyotthitibIjaM cAnubandhAnAM vodhakAvayavatvasvIkAra eva / 'san' ityAdi pratyayopasthApakapadaM bodhakam 'sa' ityAdi lakSyaghaTakazabdasvarUpaM ca bodhyam, bodhakeSvanubandhA upalabhyante bodhyeSu ca nopalabhyante, ato bodhakAvayavatvamapi 30 teSAM sandihyate, bodhya-bodha kayorartha - zabdayorvaiyAkaraNAnAM mate Sbhedena bodhyAnavayavatve bokAnavayavatvamapi teSAM syAditi sandehaH / atra ca pANinIye tantre mahAbhASye "tasya lopaH " [ pA0 sU0 1. 3. 9. ] iti sUtre itthaM vicAritam - "atha yasyAnubandha Asajyate kiM sa tasyaikAnto bhavatyAhosvidane / dezikarUpagrahaNasyaivaucityamiti / ayamAzayaH - prAyogike hi rUpe 35 kAntaH ?, "ekAntastatropalabdheH" [ vArtikam ], ekAnta ityAha, kutaH ? tatropalabdheH, tatrastho hyasAbupalabhyate, vRkSasya zAkhA vRkSaikAntopalabhyate " iti / atra kaiyaTa :" ekAntaH- ekadezaH, avayava ityarthaH, anekAntastUpalakSaNameva kevalam, yathA gRhasya kAkaH / tatropalabhyamAnasya rUpadvayadarzanAd | tadyazrA DA 'NoH sArUpyamiti lakSyakacakSuSkA eva jAnanti, lakSaNaika 75 cakSuSkANAmasmAkaM kRte tu pUrvaM tasya [ prAyogikarUpasya ] durgrahatvena zAstreSUpadiSTasyaiva rUpasya sarUpatvAdivyavahAraprayojakatvamiti DA'NorvirUpatvena "asarUpo'pavAde0 " [ 5. 1. 16. ] ityatrAsarUpatvena grahaNAd vikalpena bAdhApattiriti DaviSaye'No'pyApattiH, tadvAraNAyaitanyA yAMza svIkArasyAvazyakatvamiti // 80
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prathamollAse nyAyaH 34] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 67 nanu kimidamasarUpatvam ? na tAvadasamAnarUpavattvaM tat ,sarveSAM / pratyakSaviSayatAvaschedakadharmavaddhaTitatvasva ghaTakAvRttitAdRzadharmavadarUpANAM svApekSayA samAnatvenAvyabhicArAt ; nApi khavRttirUpa- / ghaTitatvobhayasambandhena svaviziSTatvaM svasarUpatvaM vAcyam / evaM vatvasambandhena svaviziSTatvaM svasarUpatvam , tavyA pratyayasya | ca tavyapratyaye 'tapratyayavRttizrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedaka tatva'ktapratyayasarUpatvApatteH, svavRttirUpaM 'ta' iti, tadvattobhayorapyastIti rUpadharmavattakAraghaTitatvarUpaprathamasambandhasattve'pi svaghaTakAvRtti5 khaviziSTatvAkSateH / kiJca nIlaghaTazabdasyApi ghaTazabdasarUpatvA- | zrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedaka vya'tvarUpadharmavad vyazabdaghaTita- 45 pattiH, svavRttighaTatvarUpasya tatrApi sattvAditi cet ? atrocyate-tvisyaiva sattvena tadaghaTitatvAbhAvAd dvitIyasambandhAbhAvena khaparyAptazrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadharmaparyAdhyadhikaraNatvasamba* / khaviziSTatvaM [tapratyayaviziSTatvaM] nAstIti na tayoH sarUpandhena mvaviziSTatvameva svasarUpatvam / etanyAyasahakAreNa tu | tvam / evaM-'sara'rasa'zabdayorapi na sarUpatvam, tatra skhaM 'sara' khaghaTakAnubandhetarayAvadvarNaghaTitaparyAptazrAvaNapratyakSaviSayatAvacche- ' zabdaH,taddhaTakAvRttidharma:-rakArottarasatvarUpAnupUrvo,taddhaTitatvameva 10 dakadharmapAdhyadhikaraNatvaM svasarUpatvam, paranvatra yAvatvaM durvacam , | rasazabde iti tadaghaTitatvAbhAvena dvitIyasambandhAbhAvAta, evaM 50 tasmAt svaviziSTatvaM khasarUpatvam, vaiziSTayaM ca svaghaTakatti- rasazabdamAdAya sarazabde'pi yojanIyam / etanyAyasahakAreNa zrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadharmavaddhaTitatva-svaghaTakAvRttitAdRza- | cobhayatra sambandhe dharme'nubandhAvRtitvaM deyamityanubandhaghaTitadharmadharmavadaghaTitatvobhayasambandhena / na ca sarazabda-rasazabdayoH para- | mAdAya na sarUpatvabhaGga iti // sparavaiziSTyasattvAt sarUpatvApattiriti vAcyam , sva-sarazabdaH, | ___ anekasvaratvamapyanubandhakRtamanena nyAyena niSidhyate / tatra 15 taddhaTa kAvRttitAdRzo dharmo razabdottaratvaviziSTasatvaM, tadvAn 'rasa' yadyayanubandhAnAM bodhakAvayavatvameva svasiddhAntasiddham , bodhyepu-55 iti taddhaTitatvasyaiva rasazabde sattvAt , evaM rasazabdaghaTakAvRtti- | anubandharahitapratyayAdiSu tasya kadApyadarzanena tadavayavatvasyAsambhatAdRzo dharmaH sazabdottaratvaM, taddhaTitatvasyaiva sarazande sattvenA vAt / 'DapacISa' iti samudAyo bodhakaH, 'pan' iti ca bodhyaH, doSAt / nyAyabalena tu dharme'nubandhAvRttitvaM niveshniiymitynyt| | sa eva ca dhAtusaMjJa iti na tatrAnekasvaratvamanubandhakRtaM prApno ayamAzayaH-'asamAnarUpavattvamasarUpatvam' iti svIkAre sarveSAMtIti naitadezasyAvazyakatA pratibhAti, tathApyanuvandhaprayuktakAyasya 20 rUpANAM khApekSayA sAmyena sarvasya khasarUpatvameva syAdityasarUpa- ! bodhye dhAtukharUpe evaM sambhavena tavAnuskhAredittvAdiprayukta-60 padena kasyApi vyAvRttirna syAt, iti tadoSaparihArAya svavRtti- / kAryasya darzanena tasyApyanubandhasambandha eSTavya eveti tasyAnekarUpavatvasambandhena svaviziSTatvaM sarUpatvaM tadbhinnatvamasarUpatvamiti ! svaratvena tatprayukta kArya syAdeveti tanivAraNAyAsyApyaMzasyAsvIkAre svasmin khavaiziSTayAbhAve'pi tavyapratyayasya ktapratyayena saha / vazyakatvAt // svarUpatvApattiH, asti hi tavye'pi takArarUpavattvaM ktapratyaye'pi anekavarNatvamapyanubandhakRtaM na bhavati / tatra ca "ghyA putra25 ca; evaM nIlaghaTazabdasya yathA ghaTarUpavattvaM tathA kevala'ghara'zabda- | zabda patyoH kevalayorIca tatpuruSe" [2. 4. 83.] iti sUtre sarvA-65 syApi tAdRzarUpavattvamiti tayoH sarUpatvApattiH etaddoSaparihArAya ! dezatvArtha kRto'bhedanirdezo jJApaka ityuktameva / tatredaM vicAryatesvaparyAptazrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadharmapAtyadhikaraNatvasamba nanvanubandhAnAmavayavatvapakSa'pi bodhakAvayavatvameveti 'Ic' padandhena svaviziSTatvameva svasarUpatvamiti svIkAre pUrvatra tavyapratyaye bodhyasya IkArasthAnekavarNatvAbhAvenAbhedanirdeza vinA sarvAdezatvapAzA vyApyavartinI yA zrAvaNapratyakSaviSayatA takrArottarAkAro syAsiddhathA kathaM tadvai yarthyamiti tasya jJApakatvAsaMbhava iti / atra 30 ttaravakArottarayakArottarAkAratvarUpA, tadakcchedako dharmastAdRzAnu | kecit-"anekavarNabodhakayodhyaH sarvasyeti "anekavarNaH sarvasya" 70 pUrvI, tatparyAyadhikaraNa tvaM ktapratyaye nAstIti tAdRzasambandhena | [7. 4. 107.] iti sUtrasyArthaH, tenAsatyapyabhedanirdeze 'Ic' tavyapratyayavaiziSTaya ktapratyaye nAstIti na tayoH sarUpatvam / etanyA ityanekavarNavatpadarUpabodhakabodhya IkAraH sarvasya sthAne sthAdeveti yasahakAreNa ca zrAvaNapratyakSaviSayatAyAM svaghaTakAnubandhetarayAva- | tadarthako'bhedanirdezo vyartha evaH na ca lopAdirUpa Adezo'pyevaM dvarNaghaTitatvaM vizeSaNaM deyam , tathA ca DA'NoH baghaTakAnubandha-sarvAdezaH syAta so'pi hAnekavarNavopalabAdizabdavocya iti 35 'i'Na'varNetarayAvadvarNaghaTitazrAvaNapratyakSaviSayatAyA ubhayorapi vAcyam , zAstrIyasaGketAnAzrayatvasya yodhakavizeSaNatvAt / nanvevaM 75 paryAptatvAt tadavacchedakadharmasya 'atva'rUpasyobhayorapi sattvena "jarAyA jaras vA" [2. 1. 3.] iti sUtrasthaM 'jaram' iti tadadhikaraNatvasambandhenobhayorapi sarUpatvameveti "asarUpo'pa-padamapikhaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJAH iti [nyAya zAstrasaMkevAde." [5. 1. 16.1 iti sUtrasyApravRttyA na Davi. titamiti tasyApi varjane so'pyAdezaH sarvasya sthAne na syAditi Saye'Na bhavati / paraM tvatra pakSe yAvattvasya pravezAt tasya ca . cet ? na-tasya nyAyatvena zAstratvAbhAvAt , zAstrapadena hyAcA40 nirvastumazakyatvena doSaH, tasmAt tadapahAra svaghaTakavRttizrAvaNa- | ryabhASitazAsanavacanameva gRhyate, idaM ca jJApakAdisiddhamityasya 80
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [prathamollAse nyAyaH 35 ] zAstratvAbhAvAt" ityAhuH, tanna-anusvAra-visarjanIyAdInAmapya- ! nirdeza eva, anyathA RgAdInAmapparyAntAnAM dvandve samAsAntanekavarNabodhakayodhyatvena sarvAdezatApatteH, zabdamaryAdA vihAya | pravRttyA "Rk-pU:-pathyapAt" iti nirdezaH samucitaH syAt, khecchayA'rthakaraNe sautrAkSarANi khaNDayitvA'nyathA teSAM nAmA- | atazca samAsAntavidhAyakasUtra evaM samAsAntAkaraNamAcAryAdikaraNe'tiprasaGgAcca / tasmAdidamatrAvadheyam-svarUpabodhakasthale / NAmimamAzayaM jJApayati yat-samAsAntavidhilakSyAnusArIti 5 sa evAyamiti pratyabhijJayA bobhya-bodhakayorabheda ityupeyate, tathA 'kvacinnApi bhavatIti // 45 ca sa evAyamIkArAdyAdezo yo bodhake 'Ic' ityAdyAkAraka Agamo yathA-paTTA paTitA' ityAdau seTaH paTenityameveddhaAsIditi pratItyA'nekavarNatvamapyasyaiva dharma ityasyAvazyameva cita iti vikalpya vihito'syAgamasyAnityatvaM vinA'nupapannaH / mantavyatayA bhavatyanekavarNatvadharmavAnIjAdeza iti syAdevAbhedaH / tathA ca kvacidaniTo'pi veTvaM dRzyate, yathA-paktA, pacitA, nirdezaM vinApi sarvasya 'pyA'zabdasya sthAne iti sa nirdezo vyarthaH AskantavyamAskAnditavyamiti / atra ca paci-skandI ubhA10 san jJApayituM zaknoti nyAyAMzamimamiti / zApite cAsmin vapyanusvAretAviti pakSe'pITA na bhAvyaM, dRzyate ca kvacidida- 50 nyAyAMze'nubandhasyAnekavarNaghaTakavarNapadenAgrahaNAdU bodhakAvasthA sahitaH prayogo'pItyAgamavidheranyathApi bhavanarUpamanityatvaM yAmapyanekavarNatvasyejAdeze'bhAvena sarvAdezArthamabhedanirdezasya cA- ! vinaa'smbhvi| tathA dhAverUditvAt ktayorvedatve'pi gatauritAthyam / tathA ca varNaviziSTatvamanekavarNatvamiti phalati / nityamiTa-ghAvitaH, dhAvitavAnitiH zaDyarthe ta neTa-dhotaH, varNazcAnubandhabhinno gRhyate, vaiziSTayaM ca svaghaTitatvam , khetaro dhautvaaniti| tathA jabhestivi "jabhaH svare" [4. 4. 10..] 15 yo'nubandhabhinno varNastaddhaTitatvamityubhayasambandhena, ijAdipadeSu / iti nAgame-jambhatIti bhavati, jAbhItIti yaGlugante ca 05 dvitIyasambandhAbhAvAt tsyaanekvnnetvaabhaavH| tathA cAbhada-nAgamona bhavati. AgamasyAnityatvAdevI evaM kameNiDantasya nirdezaM vinA tasya sarvAdezatvAsaMbhava iti sarvAdezatvArthamabhedanirde- Ane paremAgame kAmayamAna iti bhavati, tasyaivAnityatvAzrayaNe so zasya cAritArthyamiti // 34 // ca-kAmayAna iti mAgamarahito'pi prayogo bhavati / etadani*samAsAntA-''gama-saMjJA-jJApaka- tyatvasUcakaM ca iDAyAgamAnAmanityatvena lakSyeSu prayuktatve'pi 20 gaNa-nanirdiSTAnyanityAni* // 35 // tadartha yatnAkaraNameva, tathA hi-paTTA paTitetyAdau vikalpeneDA-60 . / gamAdi prayuktam, na ca tadartha ko'pi yatnaH zAstre kRtaH, tathA si0-samAsasya antaH-samAsAntaH, samAsacaramAvayaca caitajhyAyAMzamavalambyaiva tathAprayogAH sampAdanIyA iti zAstratayA vidhIyamAnaH 'at' ityaadiH| AgamaH-kamapi varNa padaM kRtAmAzayaH pratIyate / anyatrApi yatra vacanAnityatvArtha yatno voddizya tatsamIpe vidhIyamAno mAgamAdiH / saMjJayA nirdiSTaM na kRtastatra tathAlakSyadarzanenaiva tAdRzArthajJApanamunneyam // saMjJAnirdiSTam , saMjJAM nirdizya vidhIyamAnaM kAryam / jJApana 25 svarUpabodhakena sautranirdezAdinA gaNapAThAdinA ca nirdiSTaM __ saMjJAnirdiSTaM yathA-"dhAtoranekasvarAd" [3. 4. 46.]65 jJApakanirdiSTam / najA samastenAsamastena vA nirdiSTaM kArya- hAta sUtraNa parAkSA ra - iti sUtreNa parokSAM saMjJAM nirdizya Am vihitaH, saca manirdiSTam / etAni anityAni-na niyatAni lakSyAnurodhAt cakAsAmAsetyAdau nityameva pravartate, daridrAJcakAretyAdI kvacinApi bhavanti, kvacidanyathA ca bhavantIti bhAvaH / sarva cAnityatvena vikalpya pravartate, ata eva dadaridrAvityapi rUpaM vAkyaM sAvadhAraNamiti binApi nityamiti kathanenaiSAM nityatve : bhavAta, tacca sajJAnAda bhavati, tacca saMjJAnirdiSTasyAnityatvaM vinA'sambhavi / etardaza30 prApte'niSTasthale'pravRtyarthamayaM nyAyaH sviikriyte| anityatva- jJApaka tu "AtA Na jJApakaM tu "Ato gava auH" [4. 2. 120.] ityatra 70 kathanenaiva yathAprayogadarzanaM kacinna bhavantIti siddhe "yathA okAravidhAne'pi papAvityAdisiddhAcaukAravidhAnameva, taddhi prayogadarzanaM kaciditi zeSaH" iti granthena vAkyapUraNaM prAcA daridrAdhAtoH parokSAyAM Navi "azityassan-Nakac-NakAnaTi" manAvazyakam , kacinna bhavantItyeva dhanityatvameSAmiti prathaka [4. 3. 77.] ityAkAralope darIdrAvityasya siddhyartha vidhIkvaciditi pUraNaM vyarthameva // / yate, anyathA tatra 'dadaridro' iti rUpaM syAt / yadi ca 35 tatra samAsAnto yathA-braya mApo yatretyarthe bahuvI hisamAse | "dhAtoranekasvarAd" [3. 4. 46. ] iti vihita Am 75 "Rk-pU: pathyapo't" [7. 3. 76.] ityati kRte 'bahupaM | nityaH syAt tarhi daridrAtarNava AmAdeze dadaridrAvityasyAsaraH' iti bhavati, kvacicca 'bahvAmpi bahumpi vA sarAMsi saMbhavena tadarthamaukAravidhAnaM vyarthameva syAt, kRtaM caukAraityapi samAsAntarahitaH prayogaH samupalabhyase, sa ca samA- vidhAnaM svasArthakyavidhAyakametanyAyAMzaM jJApayati, jJApite / sAntavidheranityatvenaiva sAdhuH syAt / etdvissyjnyaapkshv-"-| tasminnAmo'bhavanena 'dadaridrau' ityatra aukArabhavaNArthamaukAra40 pU:-pathyapo't" [7. 3. 76.] iti sUtre 'pathyapaH' iti / vidhAnasya cAritAyaM bhavati / 80
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prathamollAse nyAyaH 35] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / jJApakanirdiSTaM yathA-"dazaikAdazAdikazca" [6. 4. 36.] | cArAbhAve vizeSaNavaiyarthyAt , taduktamabhiyuktaiH-"saMbhave vyabhiiti sautranirdezena dazaikAdazazabdasyAdantatvasiddhyA dazaikA- cAre ca syAd vizeSaNamarthavat / " iti, tathA ca vyarthaH dazAn gRhNAtItyeva vigraha ucitaH, parantu dazaikAdaza gRhnnaatii-| sakArAdinirdezo niyamajJApanArthaH, niyamazcAyam-sAt sarvadA tyapi vigraho bhavatyeva, saca jJApakanirdiSTasyAnityatvamUlaka / sAdireva syAnna tu kadApi tasya vikArAntaramiti, etacyAyAMzA5 eva / asya jJApakaM tu-"Rgayanamityanna NatvaniSedhArthamapAta bhAve cAtra Satvasya prAptireva nAsti, sAtaH sakArastha "vRttyanto- 45 "pUrvapadAsthAnAnyagaH" [2. 3. 64.] iti sUtre 'agH'| isaSe" [ 1. 1. 25.] iti sUtrAnusAraM padAditvAt , iti padam , NatvaniSedhazcAtra "zikSAdezcANa"6.3.148.1 tathAhi-vRttyantaH padasaMjJako na syAt , asaSe-sasya Satvabhinne iti sUtrokta zikSAdigaNe brAyanamiti NatvarahitapAThAdeva / kArya iti tadarthaH / tathA ca sastha Satve kartavye svaprAptApi padasiddhaH,paraM ca gaNapATharUpajJApakanirdiSTasya NatvaniSedhasyaitanyAyAM- saMjJA syAdeveti dhvanyate, tathA cAtra sAtaH pratyayatvenAprAptA'pi 10 zabalenAnityatvasambhAvanayA tasya dRDhatAsampAdanAyAtra satre | padasaMjJA 'asaSe' iti paryudAsena vidhIyate, tatazca tasya sasya 50 "agaH" ityuktam, tacaitanyAyAMzaM vinA'nupapannamiti padAditvAt Satvasya prAptireva nAstIti tadabhAvArtho dvitIyanyAyAMzamimaM jJApayati / tathA cobhayavidhajJApakanirdiSTasyaho- . sakAranirdezo vyartha eva syAt / etanyAyAMzasattve tu 'asaSe' payogaH, udAharaNaM sautranidezarUpajJApakanirdiSTApekSa, jJApakaM ca . iti nanirdiSTasyAnityatvasambhAvanayA kadAcit sAtaH padatvAgaNapATharUpajJApakanirdiSTApekSamiti // 'bhAve sakArasya padamadhyasthatvasaMbhavAt SatvaM syAditi tadvAraNArtho 16 gaNanirdiSTaM yathA-kuTatA kuTitamityAdau yathA "kaTAderDi-, dvisakAra nirdezaH saarthkH| tadevamimaM nyAyAzaM vinAnupapadya-55 dvdnnit"| 4.3. 17.] iti hiravaM bhavati, tena cAtra mAnAM SatvaprAptiM vinAnupapadyamAnastadvAraNArtho dvisakArapATha guNAbhAvaH, tathA vivyaciyetyAdau na bhavati, anityatvAdeva, imaM nyAyAMzaM jJApayatIti sustham / asya ca nyAyasyAdRDhatvAt atra ca kuTAdiriti gaNanirdezaH, vigyacitheti rUpaM ca- / kecideva samAsAntAdayo lakSyAnusAraM kvacid bhavanti kacinna "nyacat vyAjIkaraNe" ityasmAddhAtoH parokSAyAM thavi dvitvAdau bhavantIti lbhyte| tathA cAnye nityameva bhavanti, teSAmudA20 kRte pUrvasya "jyA-jye-vyadhi-vyaci-vyatheriH" [4. 1.70.] | haraNAnAmAni pradazyanta-yathA "ica yuddha" [7. 3. 74.. iti itve ca kRte "kuTAdedidaNita"rx.3.17.1. iti samAsAnta ic 'kezA kezi' ityAdI nityameva bhavati / ityasya gaNanirdiSTatvenAnityatvAt DivAbhAve dhAtoryasya "svarAcchau" [1. 4. 65.] iti nAgamaH 'kuNDAni, "vyaco'nasi" [4. 1. 82.] iti svRnna, sati hi Disve 'badarANi' ityAdau nityameva bhavati / svarasaMjJAnirdiSTam vivicitheti rUpaM syAt / samarthakaM cAsya vivyacidhetyAdau "ivarNAderastre svare yavaralam"[1. 2. 21.] iti yatvAdi 25 ravRto'niSTatve'pi tadartha yatnAntarAkaraNameva // dRdhyatretyAdau nityameva bhvti| "saptamI cordhvamaurtike" 65 nanirdiSTaM yathA-"avargAt svare vo'san" [1.2.40] [5. 4. 30. ] iti sautranirdezarUpajJApakanirdiSTA uttarapadaiti sUtre 'asan' iti, asyodAharaNaM yathA-'kru+u+Aste= | vRddhirUdhyamAhUttikazabda bhavatyava, na kadApi RDAste, kim +u+Avapana+kimvAvapanama' iti, ano- "ajAdeH" [2. 4. 16.] ityajAdigaNanirdiSTa ApU'ajA' kArasthAnIyasya vasyAnena sUtreNAsattvAt svare pare "svAhANano | ityaad| bhavatyeva / "anavarNA nAmI" [ 1. 1. 6. 1 iti 30 dve" [1.3. 27.] iti pUrvatra prayoge Gasya dvitvaM bhavati, paratra : sUtre nAmisaMjJAyAmavarNavarjanaM nanirdiSTamapi niyatameveti / 70 tu masya puro vyaJjanAbhAvAt "tau mu-mo vyAne svI" | itthaM ca ye samAsAntAdayo'nityAH bhavanti ca na bhavanti ca, [1. 3. 14.] ityanenAnusvArAnunAsikau nAbhUtAm / / ta evehaitacyAyodAharaNatvenoktA iti // 35 // 'asan' iti nanirdiSTasyAnityatvaphalaM tu tad+u+asya : *samAsAntA-5'gama-saMjhA-jJApaka-gaNamatam tavyasya matamityatrokArasya vasye "tato'sthAH"[. nanirdiSTAnyanityAni // 35 // 35 3. 34.] iti vasya dvitvaM bhavatIti, anyathA vatvasyAsa ta0-atra samAsAntavidheranityatve tu yatra tatra bahUni ta tvAt dvitvaM na syAt / etadaMzajJApakastu "vyAptau ssAt" lakSyANi milanti, kintyAgamAdInAmanityatvajJApane na kimapi [7. 2. 130.] iti dvitIyaH sakAraH, sa hi 'agnisAt' | viziSTa phalamiti navInAH kathayanti, dRr3hatarajJApakAbhAvazca / ityAdau SatvaniSedhajJApanArtha kRtaH, tathA hi-dvisakAranirdezena . 'paTTA paTitA' ityAdiprayogANAM ziSTaprayuktatvagRhe copAyAntara sakArAdiH sAt pratyayo bhavatIti vijJAyate, 'sAt' ca svata / mAzrayaNIyam , taddhi tatra tatra vizeSavacana kalpanameva / yathA 40 eva sakArAdiriti tasya sakArAditvakathanaM vyarthameva, vyabhi- : pANinIyairdhAvitamityAdisiddhayartha "yasya vibhASA" [pA0 sa0 30
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [prathamollAse nyAyaH 35] ....00010agar-rrrrrrrrrr. d 7. 2. 15 ] iti sUtrasya "veTo'pataH" [ 4. 4. 62. ] iti 28. ] iti / ihedAnIM kiM nipAtanam ?, ihApi nipAtanamasti, sUtrasthAnIyasyAnityatvaM kalpyate / na tu prAcInoktamAgamazAstra / kim ? "aNagayanAdibhyaH" [4. 3. 73.] iti / [ tataH] syAnityatvam / lakSyakacakSuSkANAmAcAryANAmIdRzalakSyANAmi- naiva vA punaratra NatvaM prApnoti, kiM kAraNam ? samAnapada ityuSTatve tadartha lakSaNamavazyamanuSThitaM syAt , jJApakaM ca dRr3hataraM tasya / cyate, na caitat samAnapadam , samAse kRte samAnapadam , samAnirdiSTaM syAt , tadviSayakayatnAkaraNe tAdRzanyAyAMzAnumAnaM tvati- nakadameva yannityam, na caitannityaM samAnapadameva / kiM vaktavyame 45 prasaktam , tathA hi-anyAnyapi zAstrakRdanuktAni vacanAni yatheccha- tat ? nahi, kathamanucyamAnaM gaMsyate ? samAna grahaNasAmarthyAt, prayogAnurodhena kalpanIyAni syuH| evaM saMjJAnirdiSTasyA nityatvamapi yadi hi yat samAnaM cAsamAnaM ca tatra syAt samAnapadagrahaNamyatra saMjJA vidhikoTigatavizeSaNatvAdinopAdIyate tatraiveSTavyam , narthaka syAt" iti [bhASyam ] / ayamAzayaH-'aga' iti padaM sAmAnyataH saMjJAnirdiSTasyAnityatve tu prAyaH sarveSAM zabdazAstrI- saMjJAyAmeva [nAnyeva ] iti niyamena prAptasya [ 'pUrvapadasthAnAmni' 10 yakAryANAM yatkiJcitsaMjJAnirdiSTatvApattyA''kulIbhAvApatteH / ityaMzena prAptasyeti bhAvaH] Natvasyaiva pratiSedhaH, anantarasya 50 "Ato Nava auH" [4. 2. 120.1 iti ca saMjJAnirdiSTa syA- | vidhirvA bhavati pratiSedho veti nyAyAt / tatra 'RgayanAdinityatvajJAparka tathA sati na saMbhAvyate "dhAtoranekakharAta" , zabdAnAM nAmatvA-'nAmatyobhayadarzanAt tatra pUrvasUtreNa | "raNa[3.4.46] iti sUdhAtusaMjJAyA vidheyakoTI nirdezAbhAvAt , ! varNAta" 2. 3.63. ityanena ] nityaM NatvaM prApnotIti kRte tatra yuddezyakoTAveva dhAtusaMjJA samAdhIyate / tathA ca dadaridrA- 'agaH' iti pratiSedhe nAtra NatvacAraNamiti zaGkAyAm-"pUrva15 vityAdisiddhayartha 'daridrArAm na' ityetAvadeva tataH [ aukAra- padasthAnAmni" ityeko yogaH, "agaH" iti ca yogAntaramityA-55 vidhAnAt ] kalpanIyam, na tu saMjJAnirdiSTamAtrasyAnityatvam / sthAya yogavibhAgasAmarthyAca sarvasyA NatvaprApteH pratiSedho'yaevaM jJApakanirdiSTasyAnityatvamapi nAvazyakam , taddhi dazaikAdaza miti vijJAsyate, tatazca na doSa iti samAdhAnam / punanirdezenegRhNAtItyevaM vigrahasya sAdhuvArthamAzrIyate, tatra ca "dazaikAdazA- | vAtra NatvAbhAva ityuktam, sa ca nirdezaH "zikSAdibhyo'N" dikazca" [6. 4. 36.] iti sUtre tathAnirdezasya suutrmaatr-|| 6. 3. 148.] iti sUtrastho gaNapAThe naDagayanazabdasya nakAra20 viSayatve'pi doSAbhAvAt , dazaikAdazeti ca pRthageva pade; na caivaM viziSTa pATha eva, yathA 'sarvanAma'zabde sUtre tathA nirdezAdeva 60 cakAraprayogApattiH, kRte prayoge doSAbhAvAt , akRte ca / natvAbhAvaH kalpitastadvat , tathA ca "agaH' iti pratiSedhasya 'vinA'pi caM cArthoM gamyate' iti siddhAntena doSAbhAvaH; na ! naavshykteti| kiJca pUrvasUtre 'ekapade' ityatra 'pade' ityekatvaca tasya nirdezarUpajJApanasya sUtramAtraviSayatve darzakAdazAn / vivakSayaivaikapadatve labdhe ekagrahaNenaikameva yat padaM tatraiva yathA gRhAtIti vigraho na syAditi vAcyam , iSTApatteH / yacAtrAMze syAnna tveka cAnekaM ceti jJApyata iti pUrvamupapAditameva / tathA ca 25 jJApakamupanyasyate-"pUrvapadasthAnnAmyagaH" [2. 3. 64.] iti . nAmato'nyatra nityamekapadatvAbhAvena NatvaprAptireva neti na tadvA- 65 sUtrastham 'agaH' iti padam , tadapi na cAru-kevalaM svacAritA- / raNArthamaga iti kathanamAvazyakamiti / ayaM ca prakAraH svamate'pi *ya jJApakatvakalpanApekSayA tasya tyAga eva varam / kRtaM ca kartuM zakya eveti 'aga' ityasya na jJApanArthatvamucitam // 'agaH' ityasya pratyAkhyAnaM mahAbhASye nirdezalpajJApakAzrayaNena,! svaprakriyAyAM vivyacitheti rUpasiddhayartha gaNanirdiyasyAnitya tathA hi-"pUrvapadAt saMjJAyAmayaH" [pA0 saM0 8.4. 3. vAdhayaNaM yadyapi Avazyakrama. tathApi tadartha yatnAntarameva kara30 iti sUtre mahAbhASye-"saMjJAyAM niyamavacane'gapratiSedhAniyama- / NIyama,aprAmANisyAnityatvAdhyaNasyApekSayA tsyaiviicityaat| 70 pratiSedhaH" [ vArtikam ], saMjJAyAM niyamavacane'gapratiSedhAnniyama- pANinIye tu "jyA-vyadhaH kRiti" [4. 1. 81.] itisUtra. syAyaM pratiSedho vijJAyate-aga iti / tatra ko doSaH ? "tatra niyaM sthAnIye "ahijyAvayivyadhivaSTi." [pA0 sU0 6.1.16.] gatvaprasaGgaH"vArtikam ], tatra pUrveNa saMjJAyAM cAsaMjJAyAM ca iti sUtra eva vicati iti paThyate, "kuTAderDidvadaNit" nityaM NatvaM prApnoti / "yogavibhAgAt siddham" [vArtikam ], yoga- [4.3.17.1 itisUtrasthAnIye "gAGkuTAdibhyo'Nint"i 35 vibhAgaH kariSyate-'pUrvapadAt saMjJAyAm' tataH 'agaH' gAntAt [pA. sU. 1. 2. 1.] iti sUtre 'vyaceH kuTAditvamanasi' 75 pUrvapadAd yA yAvatI ca NatvaprAptiH, tasyAH sarvasyAH pratiSedhaH / / iti kuTAdyantargaNasUnaM paThyate, tatra cAnasIti paryudAsa AzrI"apratiSedho vA yathA sarvanAmasaMjJAyAm'' [vArtikam ], navA'rthaH / yate, tathA ca 'paryudAsaH saharagrAhI' iti nyAyena 'asabhinna'spratiSedhena, NatvaM kasmAna bhavati ? yathA sarvanAmasaMjJAyAm , uktaM | sadRze kRtpratyaye parata eva vyaceH kuTAditvanimitta kAryamiti ca-sarvanAmasaMjJAyAM nipAtanANNatvAbhAvaH / yathA punastatra nipA- ! 'viSyacitha, avyAcIt' ityAdI litvaM na bhavati / tathA khamate 40 tanaM kriyate-"sarvAdIni sarvanAmAni" [pA. sU0 1.1. | "vyaco'nasi [4. 1. 82.] itisUtrasthavyaceH pAThaH pUrvasUtra 80
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prathamolAse nyAya: 36 ] nyAyArthasindhu taraGgakalito nyAyasamuccayaH / evaM [ " jyAvyadhaH Giti 41.81] iti sUtra eva karaNIyaH, kuTAdau ca gaNe " vyaco'nasi" iti gaNasUtrapAThaH kAryaH / tathA ca nAnityatvAzrayaNamAvazyakaM bhaviSyati / prathamopasthitazAstramAtra bAdhena svacAritArthyasaMbhave bAdhakatva - 40 bIjasthAnavakAzatvasya kSINatvAt tadanyabAdhe pramANAbhAva arte myAyasya bIjam / "madviSaye yad yat prAptaM tanmayA bAdhyam" iti bAdhyasAmAnyacintayA svaviSayaprApta sarvazAstrabAdhe prApte'yaM nyAyaH samAzrIyate / yathA "zliSaH" [ 3.4. 56. ] iti sUtravihitaH zliSo'yatanyAM sakU puSyAdigaNa- 46 nimittikaM "ludiyutAdipuSyAdeH parasmai" [3. 4. 64.] iti sUtravihitamakaM bAdhate, ataH 'azlikSat kanyAM devadattaH ' ityantra sageva bhavati, na svaH kintu bhAva-karmaNoH" [ 3.4.68. ] iti sUtravihitaM jicaM na bAdhate, ityAzleSi kanyA caitreNetyatra sak na bhavati / anna kecit -" ullAsakaM tvasya sak- 50 aG-jica sUtrANAmevamupanyAsakrama eva, tathAhi - aGga- JicorapavAdastAvat sak, tatrApyaG bAdhitumiSTo, na tu zicU, tathA cAGasUtrAdanu saksUtraM cet kriyate tadA bAdhyokteranu bAdhakoktiriti nyAyAnapetaH samarthapakSa AhataH syAt, aniSTo cinbAdhospi ca madhye'pavAdAH pUrvAniti nyAyabalAddalati / evaM 55 satyapi yadvAdhakoteranu bAdhyoktirityasamardhapakSa AhatastadetanyAyAdeveSTasiddhirbhaviSyatItyAzayaiva" ityAhuH / tatreda vicAryate-aho'pavAdaH sa bhavitumarhati aGAsako viSayasya vyApanAt, sico'pavAdatvaM tu na yuktam, nico bhAva-karmaNoreva vidhAnAt tadatirikte kartari pratyaye sakazcAritAsaMbhavAt / 60 satyapi sambhave bAdhanaM bhavatIti bhAvyoktapakSamAzritya tada | sAtazca pratyayatvenAnAmatvAt padasaMjJAprAptireva neti tasya SatvaniSedhArtha dvisakArapATha Avazyaka eveti na tasya jJApakatvasaMbhAvanA / itthaM cAsya paJcAMzA nAvazyakA iti pratibhAti tathApi prAcAmanurodhena samAzritAstatra tatra kAryapravRttyarthamAzrI20 yante ceti / pANinIye tantre paribhASenduzekhare'pi nAgezabhaTTena'yattu' ityArabhya 'saMjJApUrvakama niyam' 'AgamazAstramanityam' 'gaNakAryamanityam' 'anudAttetvalakSaNamAtmanepadamanityam' 'naJghaTitamanityam' ityAdinyAyAnullikhya tatra tatra jJApakaphalAdikaM | patrAdatvavyavasthApane'pi naivaM krameNa sUtropanyAso nyAyamimaM jJApayituM zaktaH, yataH sarveSAmadyatanaparato vidhIyamAnAnAM pratyayAnAM paratvAd bAdhanArthameva jicaH prakaraNAnte pAThaH, prakaraNAdau ca sarvato vyApakasyotsargabhUtasya sicaH pAThaH, tada- 65 nantaraM tadapavAdasya sakaH, tatazcAtmanepada parasmaipadayorubhayatra vidhIyamAnasya "Ni zri0" [3. 4. 52. ] ityAdisUtravihitasya GaH, tadanantaraM parasmaipadamAtre vidhIyamAnasyAGaH pAThaH, sarvAnte ca bhAva - karmamAtravidheyasya jicaH, iti kramasyAnyathopapattisambhavA detena krameNa pAThaH prakRtanyAyajJApaka ityAzrayi - 70 tumazakyam / tasmAt svacAritArthyAya parasmin zAstre'vazyaM bAvanIye'vyavahitabAdhena cAritAsambhave vyavahitabAdhe pramANAbhAvaityevaitanyAyamUlamityavagantavyam / / pradarzya, tanna bhASye'darzanAdityAdinA ete nyAyAH khaNDitAH / 25 jJApite cAsmin sampUrNa nyAye'syAdRDhatvamanityatvaM ca yadAzritaM prAcInaistadapi nocitam, anityatvajJApakasyAsya nyAyasyAnityatve sarveSAmetadviSayANAM nityatvamiti phalati, tacca svataH siddhameveti kiM tadarthaM nyAya svIkAratadanityatvAzrayaNa gauraveNa kiJcAnityatvena hi kvAcitkatvaM kAdAcitkatvamiti ca vijJAyate tAvataiveSTaprayogasiddhau 30 tadarthaM punarasyApyanityatvAzrayaNaM vyarthameva / tathA ca samAsAntAdInAM nityatvaM svataH siddhameva, lakSyAnurodhAt kvacit syAdvAdAzrayaNAdapravRttiriti sarvaM sustham // 35 // / | | evaM na nirdiSTasyAnityatvamapi nAvazyakaM tadvasyetyatra vakArasya 5 dvitvasiddhirhi tatphalamityucyate, tatra vyaJjanAt parasyaikasyAnekasya vA vyaJjanasyoccAraNe bhedAbhAvena dvitvAbhAve'pi kSayabhAvAt / pANinIye tu dvitve kartavye'siddhatvasyApravRtyarthaM 'pUrvatrA siddhIya dvitve' iti nyAyaH paThyate / tathaiva vA svamate'pi samAzrayaNIyaM caturNAmityAdAvapi NakArasya dvitvArtham / "vyAptau ssAt" 10 [ 7.2.130.] iti sUtre dvisakAra nirdezazrAsya nyAyAMzasya jJApakatvenoktaH, sa cAnyathApi caritArthaH, tathAhi - "vRtyanto'saSe" [ 1,1.25. ] iti sUtrasya yo'yamardha AkSipyate - sasya patve kartavye padasaMjJA na syAditi na kintva prAptA'pi padasaMjJA tasya syAdeveti tatra kiM mUlam ? kevalaM yasya padasaMjJA prAptA tasya 15 vRttyantasya pattrabhinne kArye padasaMjJA netyevArthaH zabdamaryAdAlabhyaH / 35 *pUrve'pavAdA anantarAn vidhIn bAdhante nottarAna* // 36 // 71 si0 - pUrva- utsargazAstrataH pUrvamuktAH, apavAdA:bAdhakazAstrANi, anantarAn agre vakSyamANabAdhyazAstrasamudAyamadhye svAvyavahitAn, utsargAn bAdhante - pratiSidhya svayaM pravartante, nottarAn na zAstrAntaravyavahitAn iti nyAyArthaH / svacAritArthyAya svaviSayavyApake parasmin zAstre'vazyaM bAdhanIye ayamapyanitya eva tathA ca "saMyogAt" [2. 1. 52. ] itIyAdezo yathA zizriyurityAdau " yo'nekasvarasya" 75 [2. 1. 56 ] ityanantarasUtrAvihitaM yatvaM bAdhate, tathA yavakriyAvityAdau "kkibvRtterasudhiyastau" [2. 1. 58. 8. ] iti vyavahitena sUtreNa vihitaM yatvamapi bAdhata eveti // 36 //
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [prathamollAse nyAyau 37,38] *pUrve'pavAdA anantarAn vidhIn bAdhante 119.] iti paribhASAsUtrabAdhe sAmarthyAbhAva eva bIjamiti 40 nottraan||36|| yuktaH panthAH // 37 // ta0-atra "utsargazAstramuktvA'pavAdazAstrakathana miti | nyAyopetaH panthAH, pratiyogijJAnasyAbhAvajJAna ivApavAdajJAne madhye'pavAdAH pUrvAn vidhIn bAdhante 6 utsarthajJAnasyApyAvazyakatvAt" ityekaH pakSaH, sa ca lakSaNaika nottarAna* // 37 // ckssusskvissyH| "pUrvamapavAdazAstramullilya tadviSayaparihAreNo- ta0-- ayamapi nyAyo'pavAdazAstrasyAvizeSAt sarvotsargatsargazAstrapravRttyartha pazcAdutsargazAstrollekhaH" iti dvitIyaH pakSaH, zAstrabAdhakatve prasakte tasya saMkocArtha eva / tatra mUlaM caitanyAyA- 45 sa ca lkssyaikckssusskvissyH| tatra prathamapakSasyaiva ziSyAnukUla- nukUlalakSyANAM siddhaye upAyAntarAkaraNameveti prAcInA AhaH, tayA tasyaiva samAdareNAyaM nyAyaH paThyate / yatrApavAdazAstrameva tanna yuktam-tAdRzalakSyANAmanabhidhAna evAcAryANAM tAtparya10 pUrva paThyate pazcAdutsargazAstra tatra kenA'pi viziSThena prayojanena mityeva kuto nAvadhAryeta / tatazca yatra pUrva paratazcotsargazAstrANi bhavitavyamiti lakSaNaika cakSuSka Alocayati. taca prayojanametadeva paThyante madhye cAphvAdazAstraM, tatra "spardhe" 7.4.119.1 iti yad-avyavahitamevotsargazAstramayaM bAdhate na vyavahitamiti / | paribhASAsUtrasaha kAreNApi pUrvazAstrabAdhe kRte niravakAzatvamUlasya 50 sarvabAghasyeSTatve hi sarvAnutsargAn pUrva muktvaivAzvAdAn kathayet . balavattvasya prakSINatayA "spardhe"[5.4.119.1 iti zAstrabAdhe yatra na tat kRtaM tatra pUrvokta evaM granthakRtAmAzaya ityuktanyAyaH | pramANAbhAvena khottarotsargazAstrabAdhe'pavAdazAstrasya sAmarthyAbhAva 15 siddhayati / iti 'sak-aG-jic'vidhAyakasUtrANAmevamupanyA | evaitanyAyamUlamityavagantavyamiti, tadevokta vRttau // 37 // sakramasya jJApakatvamupanyasyatA nyAyArthamaJjUSAkRtAmAzayaM kecid ayaM vidhi pratyupadezo'narthakA varNayanti, tadapi na-prakRtazAstrakramasyopapatteruktatvena tasya kramasthAtra jJApakatvAsambhavAt // 36 // sa vidhirbAdhyate // 38 // 55 *madhye'pavAdAH pUrvAn vidhIn si0-yama-utsargatayA svaviSaye prApta, vidhi prati vidhiviSayakaH, upadezaH kathanaM lakSye pravRttatvAnvAkhyAnam , 20 bAdhante nottarAna* // 37 // anarthakAna kamapyarthaM sAdhayati, sa vidhiH, bAdhyate-pravRttisi0-madhya iti vartamAnakriyA'pekSA saptamI, utsarga-vikalIkriyate, svayameva na pravartata iti yAvat / yasya sUtrasya zAstrANAMmadhye vartamAnAH, apavAdAH-apavAdazAstrANi, pUrvAn- lakSye pravartane kiJcit phala nAsti tat sUtraM tantra na avaya'te, 60 svasmAt pUrva paThitAnU , vidhIn-vidhAyakAni utsargazAstrANi, | sasyA: mantrAvate dhyasaMskArArthata sarvasyAH sUtrapravRtterlakSyasaMskArArthatvAd yena kimapi lakSye na bAdhante-pratiSidhya pravartante, nottarAn-svottarapaThitAni sUtrANi saMkriyate sa vidhirAnarthakyAnna pravartate iti bhAvaH / loke 26 na bAdhanta iti nyAyArthaH / yathA "brahma-bhrUNa-vRtrAt vip" meghAdikRtA vRSTirjale'pi sthale'pi ca dRSTA, yantra ca varSaNasya [5.1. 161.] iti sUtreNa bhUte brahmAdyupapadAddhantervihitaH | kimapi prayojana nAsti tatrApi megho varSati, tathA zAstre'pi kvipa vizeSavihitavAdapavAdaH, sa ca svaviSaye "karmaNo'NU" ! prAptamiti tadvAraNAya nyAyo'yamAzritaH / yathA-"tani-tyaji-65 [5. 1. 72.] ityaNaM "brahmAdibhyaH" [5.1.85.] iti / yajibhyo Da" [uNA. 895.] ityanena Dapratyaye 'tad TakaM "hano Nin" [5. 1. 160.] iti NinaM ca bAdhate tyad yad' zabdA niSpAdyante, atra dasya punaH "dhuTastRtIyaH" 30 pUrvoktatvAt ; "kta-ktavatU" [5.1.174.] iti ktavatuM tu [2. 1. 76.] iti davidhiH syAt , na ca taduparatiriti na bAdhate parataH paThitatvAt , ana ag-Tako kAlasAmAnye tatprayogasya kadApi pariniSThitatvaM na syAditi tasya pravartane vihitAviti sAmAnyavihitatvaM tayoH, Nin tu yadyapi bhUte | phalAbhAvena tasya pravRttiranena nyAyena vAryate / tathA saMcaskA-70 vihitastathApyupapadavizeSAnukteH sAmAnyavihita eveti te vipA retyAdAvupasargayogAnantarameva pUrva ssaTi tataH parokSAnimitta ke bAdhyante, saca madhye paTitatvena parataH paThitaM ktavatuM na bAdhate, dvitve 'skR-skR' iti sthitI "aghoSe ziTaH" [4. 1. 45.] 36 etacyAyapravRtteH / tathA ca 'brahmahA' 'brahma hatavAn' iti iti dvitve pUrvasya ssado luki, punazca ssaTra vidhAyakasUtrasya prArUpadyameva bhavati, na tu-brahmaghAtaH, brahmaghnaH, brahmaghAtIti c| ptisattvAt ssada bhaviSyati, anena nyAyena nivartyate, yataH ssaTi asya mUlaM tu tAzaprayogA eveti lakSyAnurodhAdevAya nyAyaH | satyapi "aghoSa ziTa" ityasya pravatyA tasya lapi phalA-75 samAzrIyate iti praaciinaaH| vastutastu pUrvazAstrabAdhena bAdhakatA- bhAvaH / lakSyasya pariniSThitatvArthamIranyAyasyAvazyakatvam / bIjasyAnavakAzatvasyopakSINatayA "spardhe" paraH 7.4. | tathA cedazalakSyasiddhirevAna nyAye mAnamiti prAcInAH /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prathamollAse nyAyau 39,40] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 73 kRtasyaiva punaH punaH karaNe hi vyApArAnuparamaprasaGgena rUpANi | nyAyasya bhASyakArAdibhirdhvanitatvAt , taduktam-"iko jhal" kadApi na siddhayeyuH / evaJca kriyAnuparamaprasaGgasthala evaita- [pA. sU. 1. 2. 9.] iti sUtre mahAbhASye-"akRtakAri 40 lyAyapravRttiriti tattvam // 38 // khalvapi zAstram, agnivat" iti / yathA anirdagdhaM punarna *yara dahati tathA zAstra kRtaM kArya punarna karotIti, yuktaM caitat , prayojanArthameva hi sarvasyApi pravRttirmandasyApi, vinA prayojanameva 5 vidhirbAdhyate // 39 // | zAstraM kutaH pravartiSyate / pariniSThitatvaM cApravRttanityavidhyuddezyatAsi0-yastha-pravattayitumiSTasya, vidheH, nimitta-pravRtti-vacchedakAnAkAntatvam, punaH pravRttivAraNAyaiva hyetalakSaNe 'apra- 45 prayojanamasti, asau vidhirna bAdhyate, pravartyata eveti bhAvaH / vRtta' iti vizeSaNaM dattam / tathA ca pUrvanyAyasya taduktArthatvAyathA 'tayAra' ityAdau tado dakArasyaiva "dhuTastRtIyaH" . bhAve tadvAraNArthasya parasya nyAyasyApi na tAdRzaM vyAkhyAna 1. 76.] iti datvaM kriyata eva, apre'sattvabodhanena | mucitam / asmanmate cAgrimanyAyasya [yena nAprApte yo 10 kAryAntarasya sAdhayiSyamANatvena prayojanasadbhAvAt ; tathAhi-vidhirArabhyate sa tasyaiva bAdhakaH* iti nyAyasya ] avataraNa asadAdhikAravihitasya datvasya "ca-jaH ka-gam" [2.1.86.] bhUtAvevemau nyAyAviti nAnayoH pRthavyAkhyAnamapekSitamiti 150 iti parakAyeM kartavye'satvAt tasya sthAne vihitaM "tavargasya tathA ca tadaprAptiyogye'cAritArthyamevAgrimanyAye bAdhakatvabIjazcavarga-STavargAbhyAM yoge ca-TavagauM"[.. 3. 60.] iti jatva-mityetAbhyAM nyAyAbhyAM prakaTIkRtam // 38-39 // mapyasadevAbhUt sthAnidharmAt, tatastatsthAne "aghoSe prathamo15 ziTaH" [.3. 50.] iti kRtaM casvamapyasadabhUt , tathA ca *yena nA prApte yo vidhirArabhyate. "ca-jaH ka-gam" [2.1.86.] ityanena gasvakatve nAbhUtAm , I sa tasyaiva bAdhaka:* // 40 // anyathA jakArasattve gatvaM cakArasattve ca katvaM durvAraM syAditi ! si0--pUrvanyAyevapavAdazAstrANAM vyavasthA varNitA, 55 'takucAru, taracAru' ityAdi rUpaM syAt / ayaM ca nyAyo yadyapi sampratyapavAdapadArtha bodhayitumathavA bAdhakatvabIja sphorayitu nAvazyakaH, saprayojanasya vidheH svata eva pravarttamAnatvena tadartha / mimaM nyAyamAha / atra 'nAprAp' iti padaghaTake prAptapade bhAye 20 nyAyAzrayaNasyAnAvazyakatvAt, tathApi pUrvanyAyena 'tad' zabde ktaH, tatazca yenetyatra kartari tRtIyA, tathA ca 'yena nAprApte' "dhuTastRtIyaH" // 2.1.76.] iti sUtrasya pravRttiH phalAbhA- | ityasya yatkartRkAvazyaprAptI sasyAmityarthaH / 'mAprAp' ityatra natrUvAda vAritetyatrApi ['taccAru' ityAdiprayogeSvapi tavyAyA- / dvayasattvena tasya prakRtaprAptapadArthadAyabodhakatvAd yatkartRkA-60 zrayaNena tatpravRttirvAritA syAditi tanyAyasyAtra pravRttirmA bhUdi-| vazyaprAptIsatyAmArabhyamANo yo vidhiH-vidhAyakazAstraM tadvihitaM tyarthamevAya nyAyaH samAzrita iti praaciinaanaamaashyH|| 39 // / kArya vA, sa vidhiH, tasyaiva-svaviSaye'vazyaprAptasyaiva, vidhe 'rbAdhakaH / atraivakAro bhinnakramatbena yojanIyaH-sa tasya bAdhaka 25 *ya vidhiM pratyupadezo'narthakaH sa vidhi eveti, anyathA tasya vaiyarthyamiva pratibhAseta, anyasya vAdharbAdhyate* // 38 // katvAprApteranyayogavyacchedArthasyaivakArasya vaiyAta, yena hi 65 *nyasya tu vidhenimittamasti nAsau bAdhyate* // 39 // ' svaviSayo byAptaH sa eva bAdhyo virodhAt , yazcodAsInastena ta0-prAcInarItyA vyAkhyAtAvimo nyAyau vRttisamaye / saha bAdhyabAdhakabhAvAnaucityAt / bAdhakapadasAmIpye tvevavastutastu nAnayoAyayoritthaM vyAkhyAnamucitam , Anarthakya- kAreNAyogavyavacchedaH kriyate, tathA ca na kadAcidapi bAdhaka30 prasaGgAt / tathAhi-pUrvanyAyena niSprayojanasya vidherapravRttiritya- | svAyogaH sarvadA bAdhakatvamevetyarthaH paryavasyati / yamarthoM vyApArAnuparamaprasaGgena sAdhitaH,na caitad yuktam *parja- pANinIyAditane cAtra nyAye evakAro naiva paThyate, pUrva-70 nyavalakSaNapravRttiH* iti nyAyasyAne vakSyamANatvena tena nyAyena | nyAyAdibhiH kvacidapavAdasyApi bAdhakatvAyogasya kthittvaat| samprati phalAbhAve'pi tAtkAlikaM phalamanapekSyApi prAptau satyAM kiJca tatra naye'sya svatantranyAyasvAsvIkAraH, kintvapavAdapadArtha zAstrapravRttirbhavatItyupapAditatvAt / ihApi ca taccAra' ityAdyartha / paricAyakatvamAtramasyeti vivecyissyte'gre| 35 'tad ityAdau "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti zAstraM / prAcInaizcaivakArasyAnyayogavyavacchedakatvArthatayaiva vyAkhyAnaM pravartayitumiSTameveti na tasya sarvathA''narthakyam , anarthakapravRtti- / kRtamiti samprati tadanusArameva vyAkhyAyate / yastu svaviSaye 75 maccha zAstra kathamupadiSTaM syAt / na ca vyApArAnuparamavAraNArthamapi kvacit prApnoti kvacicca na prAmoti tAdRzasyAnityaprAptimato'pi nyAyo'yamapekSitaH *lakSye lakSaNaM sakRdeva pravartate* ityasyApi vidherbAdhyatve prApte evakAreNa tasya bAdhyatvaM vyAvaya'te iti 1. nyAyasamu.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [prathamollAse nyAyaH 40] tadAzayaH / avazyaprAptimata iva prAsyaprAptimato'pi [tAdRza- ___ *yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasyaiva 40 vidhi pratyapi bAdhakatve prApte'yaM nyAya aarbhyte| yathA _bAdhakaH* // 40 // 'vidvat kulam , vidvAn , he vidvan !' ityAdau sarvatra sakArasya / ta0-nAya svatantro nyAyaH kintvapavAdapadArthabodhaka iti "so ruH [2. 1. 72.] iti satvaM prAmotyeva; evaM 'svanaDut | nAgezAdInAM matam / tathAhi-*antaraGgAdapavAdo balIyAn * 5 kulam, anaDvAn , he anaDvan !' ityAdI sarvatra hasya "ho dhuda- iti nyAyamullikhya nAgezenAlekhi-"tatrApavAdapadArthamAha-yena padAnte" [2.1.82] iti DhatvaM prAmotyeva; "padasya" | nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhako bhavatIti, tatra 'yena 45 | nAprApte yo vidhirArabhyate sa' ityanto'pavAdapadArthaH / loke [2. 1. 79 ] iti saMyogAntalopAt tu 'vidvAn , he | sati virodhe balIyasA durbalasya bAdhadarzanAlokasiddhamevArthamAhavidvan !, anaDvAn , he anain !' ityAdAveva prAmoti, nAgamena 'tasya bAdhaka' iti| evaM ca vizeSazAstroddezyavizeSadharmAvacchinnasaMyogasya bhavanAt, 'vidvat kulam, svanaDut kulam' ityAdI vRttisAmAnyadharmAvacchinnoddezyatAkazAstrasya vizeSazAstreNa bAdha 10 tu na prAmoti, dhuTo'bhavanAnAgamAbhAvAt saMyogAniSpatteH / iti phalati / vizeSazAstroddezyo yo vizeSadharmAvacchinnaH, tadRttiyaH 50 evaM ca sati rutva-DhatvayoH saMyogAntalopasya ca bAdhanAtha "saMs- ! ! sAmAnyadharmaH, tadavacchinnoddezyatAkazAstrasya, vizeSazAstreNa dhvaMsU-kvassvanaDuho daH" [2. 1. 68.] iti datvavidhAyakasUtraM vizeSadharmAvacchinnoddezyatAkazAstreNa bAdha iti tadarthaH, sAmAnyatvaM prArabdham , parantu tatsUtramekAntaprAptimatI rUtva-datve evaM bAdhate vyApakatvam , vizeSatvaM vyApyatvam / nanu sAmAnyadharme vizeSaprakRtanyAyAt, na tu kAdAcitkaprAptimantaM saMyogAntalopam, zAstroddezya vizeSadharmAvacchinnavRttitvavizeSaNaM vyartha, sAmAnyadharme 15 tena 'vidvat kulaM, svanaDut kulam' ityAdI kramAd tvaM datvaM ca vizeSazAstroddezyavizeSadharmAvacchinnavRttitvAsattve tasya sAmAnyatvA-55 bAdhitvA datvameva jAtam, 'vidvAn, anavAn' ityAdI tu sambhavAditi cetana-uddezyatAvacchedakatAvacchedakasambandha eva datvasUtreNa saMyogAntalopasyAbAdhAt saMyogAntalopo bhavatyeva / vyApakatAvacchedako grAhya iti bhramavAraNAya tatsArthakyAta , jJApakaM tvasya "saMs dhvaMs" [2. 1. 68.] iti sUtre | anyathA uddezyatAvacchedakAvacchedakasambandhenetyevopAdIyeta, tathA kasaH santatvavizeSaNam, tathAhi-kkasaH sakArasya datvavidhiyathA ca sambandhAnalekhapUrvakaM tAzavizeSaNamAtropAdAnena kAlikAti20 so rutvaM bAdhate tathA saMyogAntalopamapi yadi bAdheta tadA / riktana yena kenApi sambandhena bRttitA vivakSiteti tAtparyamava-60 kasaH santatvaM na kadApi vyabhicaratIti tasya santatvavizeSaNa seyam / tena "kharAderdvitIyaH" [4. 1. 4.] ityanena "Avyarthameva syAt "saMbhave vyabhicAre ca syAd vizeSaNamarthavat" | dyo'za ekasvaraH" [ 4. 1. 2.] ityasya bAdhaH, tasya khuddezyaiti nyAyAt, yat tu santatvavizeSaNaM kRtaM tenedaM jJAyate ! tAvacchedakaM dhAtvavayavAdibhUta svaraparatvaviziSTa dvitIyaikasvaratvam , yat-kadAcit kasaH santatvaM vyabhicaratyapi, saca vyabhicArasta- taca yadyapyaddezyatAvacchedakAvacchedakakharUpasambandhenorNanAvetyatra 25 deva syAd yadi saMyogAntalopaH pravarteta, saMyogAntalopapravRtti- nuzabde'sti, tatra dhAtvavayavaprathamaikavaratvaM svarUpasambandhena 65 caitanyAyAdhInaiva, tatazca 'vidvAna, anasAna ityAdau davA-! nAsti, kintUvityatrAstIti tayoH sAmAnAdhikaraNyasyApyabhAvena pravRttyartha kRtaM santatvavizeSaNametayoH santatvAbhAvaprayojakasaMyo- vyApyavyApakabhAvasya sarvathA'bhAve'pi svaghaTakasvaratvavaduttaratvagAntalopapravRttijJApanadvArA nyAyamimaM sUcayatIti, santatvA- sambandhana prathamaikasvaratvasya dvitIyakAvare sattvAt tasya dvitIyaka bhAvena vidvAnityAdau datvaM na bhavatIti prAcInamatAnusAri kharatvavyApakatvamupapannam // 30 vyAkhyAnam / evakArarahitanyAyasvarUpasvIkAre, evakArasya nanvatra bAdhaH kaH padArthaH / na tAvad vyApakadharmAvacchinne 70 bhinnakramatayA vyAkhyAne vA, avazyaprAptimato rutva-hasvayordatva. vyApyadharmAvacchinnatvabodhanam, tathA sati "kharAderdvitIyaH" vidhiryAdhakaH syAdeva, saMyogAntalopazca nAvazyaprAptimAniti [4. 1. 4.] iti zAstrIyoddezyatAvacchedakamAdibhUtasvaratvaM tadviSaye'sya nyAyasyaudAsInyena "spardhe" [7.4.119.] vyApya, taddharmAvacchinnAtiriktatvasya "AdyoM'za ekasvaraH"[ 4. iti paribhASAsUtreNa vyavasthAyAM kRtAyAM paratvAt "padasya" 1. 2.7 iti zAstrIyoddezyatAvacchedakaprathamaikasvaratvasya vyApaka35/2.1.79.] iti saMyogAntalope vidvAnityAdi siddhyati, tvAt taddharmAvacchinne bodhanaM syAt, tathA sati dhAtorAdibhUto 75 santavizeSaNaM ca saMyogAntalopasyAbAdhAs svata eva caritArtha- yaH svarastadbhinnakharaghaTito yaH prathamaikavaroM'zaH, tasya dvitvamimiti na jJApakam / anyavidheravazyaprAptau vidhIyamAnasya tyarthe 'ATataH' ityAdau 'a' ityasya tathAbhUtasvarabhinnakharaghaTizAstrasya vaiyarthyameva coktanyAyajJApakamityavaseyam / vizeSazca tatvAbhAvAd dvitvAnApatteH, tathA jipiNattaddhitatvasya "vRddhiHsvarevivaraNe vilokanIyaH // 40 // vAdeH" [7. 4. 1.] iti zAstrIyoddezyatAvacchedakasya vyApya
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prathamollAse nyAyaH 40] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / .... ...... . .. . . . . . ... tayA taddharmAvacchinnAtiriktatvasyopAntyavRddhi-[4. 3. 50.1- dAnena dadhidAnaM bAdhyate, tathA satyapi sambhave ubhayavRddhayorAdinAmyanta 4. 3. 51. vRddhathuddezyatAvacchedakaM vyApakIbhUtaM / varavRddhayA'ntyopAntyavRddhI bAdhyete ityekadezinottarite dadhidAnabigNitpratyayatvaM, tadavacchinne bodhanenopAnyavRddhenomyantavRddhezca syAvazyaprAptAvArabhyamANe takradAna satyapi saMbhave bAdhakaM bhavati, triNittaddhitabhinne eva pravRttyA jiNNittaddhite tayorapravRtteAye- ! iha cAntyavRddhathupAntyavRddhayo vazyaprAptAvAdivRddhirArabhyate, yataH 5 naiva siddhau "anuzatikAdInAm" [7.4. 27.] iti sUtre | sazrato'patyaM sauzrutaH, maruto'patyaM mArutirityAdAvantyopAntya-45 'nuzatikAdigaNe 'puSkarasad'zabdapAThena 'AdivRddhirantyopAntya- ' vRddhayoraprAptAvapyAdivRddhiravakAzaM labhate, iti na takrakauNDinyavRddhI bAdhate' iti jJApanaparabhASyavirodhApatteH / "anuzatikAdI-nyAyenAtrAdivRddharantyopAntyavRddhibAdhakatvaM sAdhayituM zakyam , nAma" 7. 4. 27.] iti sUtreNa hi tadgaNapaThitAnAmubhaya- tatazcAnuzatikAdigaNe puSkarasacchandapAThenaiva 'AdivRddhirantyopadasthasvareSvAdeH kharasya vRddhirvidhIyate, tatra 'puSkarasad'zabdo'pi pAntyavRddhI vAdhate' iti jnyaapniiymityuttrgrnthaashyH| jJApanaprakA10 gaNe paThyate, tato'patye'rthe bAhvAditvAdiji-'pauSkarasAdiH' razca pUrvamupapAdita eva / prakRtamanusarAmaH, tathA ca pUrvoktarItyA 50 ityatrobhayapadAdisvarasya vRddhiH siddhA, sA ca Adisvarasya "vRddhiH | bAdhapadArthasvIkAre'nenaiva nyAyenAdivRddherantyopAntyavRddhibAdhakatvaM khareSvAdeH" [7. 4. 1.] iti sUtreNa "Niti" [4. 3. ! setsyatIti vRthaiva bhASyakRtA jJApakAnusaraNa kRtaM syAditi pUrva50.] ityanenopAntyasya ca vRddhividhAnena siddhaiveti vyarthameva tatra sambandhaH / athaitadoSaparihArAya yayarvizeSaNayayairvizeSyabhUtaiH gaNe 'puSkarasad'zabdagrahaNamiti tad vyartha sat 'AdivRddhirantyo- | padArthavizeSito vyApyo dharmaH, taistairvizeSitavyApyadharmAvacchinnA15 pAntyavRddhI bAdhate' iti jJApayatItyuktaM mahAbhASye / tathAhi-tiriktatvabodhanaM vyApakIbhUtadharmAvacchinne bAdhapadArtha ityapi na 55 "taddhiteSvacAmAdeH" [pA. sU. 7. 2. 117.] iti sUtra yuktam , tathA sati yadyapi dvitIyakasvaraniSThaparatvAvadhibhUtatva"taddhiteSvacAmAdivRddhAvantyopadhAlakSaNavRddhipratiSedhaH" [vArti- viziSTaM dhAtvavayavAditvaviziSTaM yat svaratvaM tadavacchinnAtiriktakam ], taddhiteSvacAmAdivRddhAvantyopadhAlakSaNAyA vRddheH pratiSedho tvasya dhAtvavayavaprathamaikavaratvaghaTakavaratvavato bodhanenA''TatuvaktavyaH-'kauSTraH, jAgataH, iti / nanu cAcAmAdivRddhirantyopa- | rityAdau 'aT'dhAtughaTakasya kharasya tadatiriktatvasattvAnna doSaH, 20dhAlakSaNAM vRddhiM bAdhiSyate / kathamanyasyocyamAnA'nyasya urNanAvetyAdau ca dvitIyaikakharo 'nu' iti, tanniSThaparatvAvadhitvasya 60 bAdhikA syAt / asati khalvapi sambhave bAdhanaM bhavati, ! dhAtvavayavAdivaratvasya cokAre sattvena tadavacchinnAtiriktatvaviraasti ca sambhavo yadubhayaM syAt / "lokavijJAnAt siddham' hAnna taddhaTitasya dvitvam / evaM coddezyatAvacchedakAvacchedakatva[vArtikam ], satyapi sambhave bAdhanaM bhavati, tadyathA-dadhi | sambandhenaiva vRttitvagrahaNe'pi na doSa iti vaktuM zakya, tathApyuktabrAhmaNebhyo dIyatAM takaM kauNDinyAyeti satyapi sambhave dadhidAnasya | bhASyavirodhasya tAdavasthyameva / tathAhi-vyApyaM triNittaddhitatvaM, 25 takradAna nivartakaM bhavati, evamihApi satyapi sambhave'cAmAdi- / tacca nAmAvadhikaparatvena vizeSitaM kRtvA nAmAvadhikaparatva- 65 vRddhirantyopadhAlakSaNAM vRddhi bAdhiSyate / viSama upanyAsaH, viziSTamipiNattaddhitatvAvacchinnAtiriktatvena jiNNitpratyayatvAvanAprApte dadhidAne takradAnamArabhyate, tatprApte ArabhyamANaM / cchinne saGkoce pAThasya cAritArthyAjjJApakatvAsaMbhavAduktabhASyabAdhaka bhaviSyati, iha punaraprAptAyAmantyopadhAlakSaNAyAM ! virodhasya jAgarUkatvamitiH atrocyate-tata eva bhASyAd vRddhAvacAmAdivRddhirArabhyate-suzrutsauzruta iti / "puSkarasad-vyApyabhUtayA zAbdabodhIyaviSayatayA vyApakIbhUtAyAH zAbda30 grahaNAdvA" [vArtikam ], athavA yadayamanuzatikAdiSu puSka- bodhIyaviSayatAyA bAdhaH, zAbdabodhIyA ca viSayatA zAbda-10 sacchabdaM paThati tajjJApayatyAcAryo'cAmAdivRddhAvantyopaghAlakSaNA | bodhIyavizeSyatayA prakAratayA ca saGkucitA bhavati, tatazcobRddhirna bhavatIti / " [bhASyam ] 1 kroSTarapatyamityarthe'Ni Adi- / pAnyabhUtAnniSThavizeSyatAnirUpitAvyavahitapUrvatvasambandhAvacchikharasya vRddhau kauSTra iti bhavati, jagato'patyamityarthe'Ni jAgata naprakAratArUpopAntyavRddhisambandhinI niNitpratyayatvAvacchinnA iti, ihobhayatra krameNa "nAmino'kalihale" [4.3.51.1 viSayatA nAmyantaprakRti niSThavizeSyatAnirUpitAvyavahitapUrvatvasa35 "Niti" [ 4. 3. 50.1 iti cAntyavRddhayapAntyavRddhI api mbandhAvacchinnA antyabRddhisambandhinI jiNNitpratyayatvAvacchimA 75 prAmutaH, asti ca sambhavo yadubhayaM syAt , tathA ca 'koSTAraH, prakAratArUpA vA viSayatA, nAmaniSThavizeSyatAnirUpitAvyavahitajAgAtaH' iti rUpe yukte iti shngkaabhaassyaashyH| satyapi sambhave pUrvatvasambandhAvacchinnaniNittaddhitatvAvacchinna prakAratArUpaviSayabAdhanaM bhavati, yathA-'sarvebhyo brAhmaNebhyo dadhi dIyatA taka tAyA na vyApikA, tadabhAvavati marucchabdaprakRtika iji pratyaye kauNDinyAya' ityukte kauNDinyasyApi brAhmaNatvena dadhidAnataka- ! etasyAH satvAt / tathA ca nyAyenAdivRddhayA'ntyopAntyavRddhayo40 dAnayorubhayoH prAptI satyapi dadhidAnottara takradAnasambhave takarbAdhyAprAptyA jJApakena bAdhaH sAdhita iti na tadbhASyavirodhaH 180
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [prathamollAse nyAyau 40,41] v vvwra...~~-v.nvirmanoranAmwww. atratyatattanmatavicArastadanukUlanivezapravezAdizva zAstrArtharasikaira- tRtIyabAdhabIjena tu prathamabAdhabIjaprayojyasaGkocaghaTakasvanyato'vaseyo granthagauravabhiyA nehopanyastaH // pravRttiyogyAthai svIyoddezyatAvacchedakAvacchinneti vizeSaNadAnarUpaH itthaM sAmAnyadharmAvacchinohezyatAkazAstratvaM bAdhyatve bIja- | saGkocaH kriyte| tathA ca 'ayaja+i+indram' ityatra vibhaktImiti saMkSipya vivecitam, samprati vizeSadharmAvacchinnoddezyatAka-kArasya "samAnAnAM tena dIrghaH" [1. 2. 1.] iti zAstra5 zAstratvaM bAdhakarave vIjamiti varNayituM sAmAnyastatsvarUpamucyate- pravRttiyogyatvena "avarNasyevarNAdinaidodarala" [1. 2.6.] 45 tadaprAptiyogye'cAritArthyameva vizeSazAstrasya bAdhakatve bIjamitya-! ityatra "samAnAnAM tena dIrghaH" [ 1. 2. 1.] iti zAstrIyabaseyam / tacca caturvidham-tadaprAptiyogye'cAritArthyam 1. tada- | samAnakharAvyavahitapUrvatvaviziSTa samAnasvaratvarUpoddezyatAvacchedaprAptiyogye'cAritArthe sati kRte cAritArthyam 2, tadaprApti- | kAvacchinno yaH khapravRttiyogyastadatiriktasyAvarNasya samAnakharA yogye'cAritArthye sati kRte'cAritArthyam 3, tadaprAptiyogye. vyavahitaparasamAnakhararUpatvapravRttiyogyAtirikta ivarNAdAvityevaM. 105cAritArthe satyapavAdazAstrapravRttyuttaramutsargazAstrapravRttAvapavAda- rUpasyaiva saGkocasya prAyA 'ayaja+i' ityatra "avarNasyevarNA-50 zAstrapraNayanavaiyarthyasambhAvanA 4, ceti / atra tadaprAptiyogyaM ca dinA." [1. 2. 6.] ityasya durvAratvena na dIrghaH // tadvidheyAghaTita bodhyam, tena tadvidheyaghaTite tadaprAptiyogye'pa- caturthabAdhabIjena ca "ataH sya mo'm" [1. 4. 57.] vAdatvena jikSitazAstrasya cAritArthe'pi na kSatiH / tatrAdyena | ityasya [ "anato lup' [1. 4. 59.] iti sUtre 'anataH' bAdhabIjenotsargasya pUrvamapravRttirityeva baadhH| tathA cotsargazA- | iti padAbhAve'pi] lubaprAptiyogye'cAritAyena, amuttara lupi 15 strIyoddezyatAvacchedakAvacchinne'pavAdazAstrapravRttiyogyalakSyaghaTakA- tu "ataH syamo'm" [1.4.57.] ityasya praNayanavaiyayena 55 tiriktatvena sngkocH| yathA-"edApaH" [1.4. 42.] iti | dvitIyabAdhabIjavat svavihitakAryAzrayAtiriktatvenaiva luvidhAyasUtrasya "dIrghaDyAvyaJjanAtseH" [1. 4. 46. 3 iti sUtrA- | kazAstre saGkocaH, tenAmuttare na lup, prathamabAdhavIjena bAdhAcAmaH prAptiyogye'cAritArthena "edApaH" [1.4. 42.] ityeta | prAgapi na lupa, iti bodhyam / evaJcAnena nyAyenaiva siddhe tpravRttiyogyalakSyaghaTakAtiriktatvena "dIrdhabyAb0" [1. 4. | "anato lupa" [1.4.59.] ityatra 'anataH' iti spaSTArtha20 46.] iti zAstrIyasipadArthe saMkocAt 'padmA+s' ityavasthAyAM | meva // "dIrghabyAba" [1. 4. 46.] iti sUtrAprAyA "edApaH" | anye tu prathamabAdhabIjenaiva sarvatra nirvAhe'nyAni trINi 1.4.42.1 iti sUtreNa sinA sahApa ekAre kRte rUpasiddhi. | bAdhabIjAni nAGgIkAryANItyAhaH. teSAM matamiha vistarabhayAt bhavati, na cAtra dvitIyabAdhabIjena nirvAhaH, tasya bIjasya "dIrgha- | saMkSipya pradIte, tathAhi-dvitIyabAdhavIjasya phalaM sarveSA DyAb0" [ 1. 4. 46.] iti sUtraviSaye'pravRtteH / ata eva | mityuktam , tatra "avarNasyAmaH sAm" [1.4. 15.] ityatra 25 cAnavAnityatra silopasiddhiH, anyathA "anaDuhaH sau" [1. 4. | "haskhApazca" [1. 4. 32.] ityatra ca 'AmaH' iti pade 65 72.] ityanena "dIrghavyAvyajanAt" [1.4.46.] iti : 'A+AmaH' ityAkAraprazleSeNAkArAderAmaH sAm-nAmoH silopasya dvitIyabAdhabIjena bAdhApattyA kRte'pi nAgame pravRtyA prathamabAdhabIjena pUrva sAmi AkArAderAmo'bhAvena nAma silopaanaaptteH|| na bhavati / tRtIyabAdhabIjaphalasya 'ayaje indram' ityasya ca dvitIyabAdhabIjodAharaNaM ca sarveSAmiti, atra "avarNasyAmaH *asiddha bahiraGgamantaraGge* iti nyAyenaiva siddhiriti pUrvamupa30 sAm" [1. 4. 15.] ityasya "haskhApazca" [1. 4. 32.] pAditameva tacyAyavyAkhyAvasare / caturthasya bAdhabIjasya phalaM 70 iti nAmAprAptiyogye'cAritArthena kRte'pi nAmi sthAnivadbhAvena jJAnamityAdAvamolubabhAvastu 'anataH' iti kathanAdeva siddha iti sAmAdezasaMbhave cAritAthyoca dvitIyabAdhabIjena sAmAdezana na tasyApyAvazyakatetyekenaiva bAdhabIjena sarvatra nirvAha iti nAmAdezabAdhasiddhiH / etadvAdhazcotsargazAstrIyoddezyatAvacchedakA- | sNkssepH| vistaraprepsubhirAkaragranthA avalokanIyAH // 40 // vacchinne khavihitakAryAzrayAtiriktatvena saMkocaH, tathA ca 35 "hakhApazca" [1. 4. 32.] ityatrAmpadArthe "avarNasyA *balavannityamanityAt // 41 // maH sAm" [1. 4. 15.] iti zAstravihitasAmAzrayAti- si0-niravakAzatvamUlakaM balavattvaM [bAdhyabAdhakabhAvaM 175 riktatvena saGkocAt sarveSAmityatra sAmottaraM na nAm / evamatra / pUrvanyAyairvicArya, anyakAraNamUlakaM tad vicArayituM krameNa prathamabAdhabIjasya sattve sAmpravRttiyogyalakSyaghaTakAtiriktatvenA- | pravarttamAno nityasya balavatvapradarzakaM nyaaymaah-blvditi| mpadArthe saGkocAt sAmaH pUrvamapi nAm na bhavati / etadeva | nitya-kRtAkRtaprasAGgi, anityAt-nityatvenAbhimatazAstrabhitrAta 40 takrakauNDinyanyAyasvarUpam // tasmin pravRtte pravRttyabhAvavataH zAstrAt, balavat-pUrvapravRttika 60
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prathamollAse nyAyaH 41] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 77 mityarthaH / avazyamekasyApravRttau kalpanIyAyAM yaddhi zAstraM svata : ziSTaprayoga sarvANyapi rUpANyupAyaM vinA'pyasAdhayiSyantyaeva kadAcit pravRtyabhAvavat tasyaiva pravRttyabhAvaH kArya | katham ? acakaladityAdIni kali-halyoH prathamata evAnta / aucityAt, yaddhi zAstramanyasmin kRte'kRte ca pravRttimat / svarAdilukkaraNenAsAdhayiSyanta, apIpaTadisyAdIni tu paTvAdInAM tasyAbhAvasya pUrvamalaptatvAt tatkalpanasyAnaucityamiti bhaavH| prathamato vRddhiM kRtvA pshcaadntysvr| dilukkrnneneti| tatazca 5evaM ca nityasya balavattve tadeva bIjam , dAAyAtra jJApakamapi ! yadetalyAyAzaGkitaH sUribhiH pavAdiSu prathama vRddha rvyavasthApanArtha 45 pradarzayiSyata itynyt| yathA-'akArTa' ityAdau sijaluki kali-halivarjanayatraH kRtaH sa etasyAyajJApaka iti vyaktameva" satyapi pratyayalakSaNena "sici parasmai samAnasyADiti" iti / atredamucyate-kali-halivarjanena lopApekSayA vRddheyalI[4.3. 44.] iti vRddhiH pravartivyata eveti nityA sA, yastvamityeva jJApayituM zakyate, tAvataiva svasya cAritArthyAt , tatazcAnityAt "dhuD hasvAluganiTastathoH" [4. 3. 70.] apIpaTadityAdInAM siddhezca, lopasya vRddhyapekSayA kathaM balavattva10 iti sijluko balavatIti pUrvameva pravattate, tatazva hasvAbhAvAt mityatra tasya vyApArAbhAvAt / yAvatA vinA na sva sijlum na bhavati / cAritArthya tAvadeva jJApanIyam / lopasya balIyasve pUrva niyate ___ aba jJApakaM tu "nAmino'kali-haleH" [4. 3. 51.] eva hi kali-halivarjanasya vaiyarthyazaGkA bhavati, tadeva kaliiti sUtre kalihalivarjanam, taddhi haliM kAleM vA'grahIt- haligrahaNaM svavaiyarthyazArtha lopabalIyastvaM nityamanityAda 'ajahalat , acakalat' ityAdisiddhaye pUrva "trantyasvarAdeH" / balavaditi rUpam ] jJApayiSyatIti citrm| kiJca vRddhaya15[7.4.43.] ityasya pravRttyartha kRtaM syAt, tacca svata eva pekSayA lopasya balIyasvaM svata eva paratvAdapi siddham , paro 56 siddham , yantyasvarAdilopasya kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvAt . hi lopH| tathA ca "spardhe" [paraH 7. 1. 118.] iti pUrvameva pravacyA tato "nAminaH" [.. 3.51.1 iti paribhASayA lopasya vRddhadhapekSayA paratvAd balavattve prApte sUtrasya prAptyabhAvAdeva tadviraprApteti kali-halyoH samAnalopi-! kali-halivarjanena vRddhabalavatvaM jJApyate iti bhavati, nityasya svena "asamAnalope." [.1.63.1 ityAdisUtrANAM balavattvajJApane ca vRddharanityatayA durbalatvameva syAt, taJca 20 prAyabhAvAt , yat tu kRtaM kalihalivarjanaM tadanyatra dhyantya- kali-haligrahaNapratikUlam / tasmAnityasya balavattve jJApakAntara-80 svarAdilopApekSayA vRddhebalavatvajJApanAya, taca jJApanaM tasya / manveSaNIyaM, pUrvoktamaklaptAbhAvasyAbhAvakalpanApekSayA laptAvaiyarthe satyeva sambhavati, tasya vaiyathyaM ca prakatanyAyAzrayaNe- bhAvasyAbhAvakalpanasyaivaucityamiti vA nyAyasaGgataM tanmUlaM naiveti / evaM ca kali-halivarjanaM prakratanyAyajJApanadvArA svIkaraNIyamiti pratImaH / etena yadi tveSa nyAyo nAbhaviSyadibarbalIyasvajJApakama.etasyAyamAnApiyavA tyAdinA yA vyatirekacyAptiruktA sA'pi pratyuktA beditavyA, 25 lopasya nityatvena padamAkhyadapIpaTadityAdAvapi pUrvamantya- paratvAdeva lopasya balIyastvAt / kiJca *parAnnityaM balavat*65 svarAdilope kRte samAnalopitvena sanvaddAvAdyanApattiriti / iti nyAyenApi nAtra vyavasthA sambhavinI, nityatvenAbhimatasya kali-halivarjanena vRddhabalIyastvamapi jJApyate, anyathA / lopasyaiva paratvasyApi sattvAt / tathA ca vRddhebalIyastvamAtrajJApite'pyetasyAye svasya cAritArthyAbhAvAt , etanyAyamAtra- jJApanana ra jJApanena svacAritArthe'pIpaTadityAdirUpasiau ca-nirvAdhAyAM sattve hi nityatvAt pUrvamantyasvarAdilope samAnalopitvena sarvo'pyayaM prAcInAnAM granthaH kimAzayaka iti vicAraNIyaM 30 sanvadAvAdyapravRsyA'jahaladityAdisidveH susNpaadtvaat| tathA sudhAbhiArA sudhIbhiriti // 4 // cayAvatA vinA'nupapattistAvat sarva jJApayatIti nyAyena vRddhe- *balacannityamanisyAt // 41 // balIyastvamapi jJApayati, tathA pUrva vRddhA satyAmaikAralope- ta0-bAdhakatvabIjakathanaprasonAnavakAzasvasya sakalabAdha'samAnalopitvena sambadrAvaH syAditi tadvAraNAya kali-hali- : kabIjaprAdhAnyena tannirUpaNamAdau kRtaM *yena nAprApta0* iti varjanasya svAze cAritArthyam, iti praaciinaanaamaashyH| nyAyena, samprati nityatvamapi kvacid bAdhakatvabIjamiti varNayituM 35 tathAhi-teSAM granthasya nigamanAMza:-"tadevaM paTavAdInAM prathamato nyAyo'yamAzritaH / asya ca [ nityasya ] bAdhakatvabIjaM kRtAkRta vRddhareva sampAdanArtha yat kalihalivarjanopAyaH sUribhiH kRtaH, prasaGgitvameva / kRtAkRtaprasaGgino'pi vidheH zabdAntarasya zabdAntare tadevaMkaraNAbhAve nityatvAdetalyAyena balavatvAdantyasvarAdi-: zabdAntarAd vA prAptau na nityatvamiti *zabdAntarasya prApnuvan luka eva sarvatra prathamata eva pravRttiM bhavantImAzaya tanni-vidhiranityaH* *zabdAntarAt prAmuvataH zabdAntare prAmuktazcA. vAraNArthameva / yadi tveSa nyAyo nAbhaviSyat tadAtyasvarAdi- nityatvam * *lakSaNAntareNa prApnuvan vidhiranityaH* ityAdinyAyaH 40 laco balavattvAzalAyA apyabhAvAnAniSTArtheti nyAyena yathA / paribhASenduzekhare nirUpitam / yadA tu zAstravyatirekeNa tadvidheya-80 10......... 70
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [prathamollAse nyAyaH 41] kAryayoreva nityatvAdivicAraH, yadApi lakSyAnurodhAd vyaktyai- nityasya balavattve jJApakakathanaM kathamiva teSAM samIcIna miti kyasya lakSaNaikyasya vA'nAdarastadApi kAryasya sadA prAptimattvenaiva vivecanIyaM sUribhiH / kimcAsyAntyakharAdilopasya nityatvamastyapi nityatvamityapi *kvacit kRtAkRtaprasaGgitvamAtreNApi nityatA* neti vivecitaM mahAbhASye "Nau caDyupadhAyA hakhaH" [pA. sU0 iti nyAyenoktaM tatraiva, tasyAyamAzayaH kRte dvitIye nityatvenAbhi- 7. 4. 1.] iti sUtre / tathAhi-vAditavantaM prayojitavAnmatasya punaH prasaGgamAnaM nityatvavyavahAre prayojakam, na tu vAdhakA- avIvadad vINAM parivAdakeneti vAkye'vIvadadityatra prathamaNico 45 bAdhitaphalopahitaprasaGga eva tatheti, tadetazyAyAntareNApi lope tena vyavadhAnAd havAmAyA sanvadbhAvAdyapi na syAditi pratipAditaM yasya ca lakSaNAntareNa nimitta vyAhanyate na tada- tasiddhyarthamitthaM vicAritam-"upadhAhaskhe NerNicyupasaMkhyAnam" nityam tathA ca tasya nityatvaprAptaye lakSye pravRtti vazyikA, vArtikam ], upadhAhasvatve rNicyupasaMkhyAnaM kartavyam / yadi lakSaNAntareNa tasya nimittaM vyAhanyate / kacica bAdhakA-: vAditavantaM prayojitavAn-avIvadadvINAM parivAdakena / kiM punaH 10 bAdhitaphalopahitaprasaGga eva nityatvArtha gRhyate, tathA ca nyAyA- : kAraNaM na siddhayati ?, NicA vyavahitatvAt , Nilope kRte 50 ntaraM tadarthamAzrayanti- yasya ca lakSaNAntareNa nimittaM vyAhanyate nAsti vyavadhAnamA sthAnivaddhAvAd vyavadhAnameva / pratiSidhyatadapyanityabhU* iti / tathA ca lakSaNAntareNa nimittasya vyAghAte te'tra sthAnivadbhAvaH, caparanihA~se na sthAnivaditi / eva. tadapravRttau na tasya nityatvameSitavyamiti bhAvaH / saptamAdhyAye maglopino neti pratiSedhaH prApnoti, vRddhau kRtAyAM lopaH, tannA mahAbhASyavyAkhyAyAM kaiyaTenAsya nyAyasyopaSTambhakatvena loka- lopya bhavati / idamiha sampradhArya-vRddhiH kriyatA lopa iti. 16 vyavahAradvayamudAhRtam-"vAli-sugrIvayoryuddhayamAnayorbhagavatA vA- kimatra kartavyam ? paratvAd vRddhiH / nityo lopaH kRtAyAmapi 55 lini hate'pi sugrIvasya vAlinaH vAlyapekSayA] prAvalyaM na vyava- vRddhau prApnotyakRtAyAmapi, anityo lopo'nyasya kRtAyAM vRddhau haranti / bhagavatsahAyaiH pANDavaijaye labdhe'pi pANDavAnAM prAbalya ' prAmoti, anyasyAkRtAyAm / zabdAntarasya ca prAmuvan vidhiravyavaharanti ca" iti / ayamAzayaH-yathA bhagavatprayatnenaiva sugrIvasya nityo bhavati, ubhayoranityayoH paratvAd vRddhiH, vRddhau kRtAyAM pANDavAnAM ca jaye'viziSTa'pi lokA vAlinaM prati sugrIvasya / lopaH, tannAmlopyaGgaM bhavati, evaM tAcAryapravRttiApayati-vRddha20 prAbalyaM na vyavaharanti, kauravAn prati pANDavAnAM prAbalyaM laoNpo balIyAniti, yadayamaglopinA neti niSedhaM zAsti; naitadasti 60 vyavaharanti, tathA prakRte'pi lakSaNAntareNa nimittavighAtasthala- : jJApakam , astyanyadetasya vacane prayojanam , kim ? yatra vRddhAvapi prasaGgasya bAdhakAbAdhitaphalopahitaprasaGgatvAbhAve'viziSTe'pi kvaci- kRtAyAmageva lupyate, atyararAjat / yat tarhi pratyAhAragrahaNaM nityatvaM kvacidanityatvamiti lakSyAnurodhenaiva vyavasthApanIyamiti / / 'karoti. itarathA hi alopinAM neti brUyAt / evaM tarhi vRddherlopo ___ atra jJApakamapyupanyastaM nyAyamaJjUSAyAM prAcInaiH, tacca balIyAniti" iti / asyAyamAzayaH-avIvadityatra pUrvaNi 25 vivecitameva vRttau / tatra cAcAryasammatirapi pratIyata iti : sthAnivadbhAvena vyavadhAnAnDaparaNerabhAvAdupAnyasya hrasvo na syA-65 bRhaddhattigranthenAvasIyate, tathAhi-"upAntyasyAsamAnalopizA-! diti tadartha NeNici-yantANinci, hasva vidhAnArtha kimapi svadito "4.2.35 iti sUtravyAkhyAyAmasamAnalopi-| vacanaM kartavyam / yadi ca Nilope kRte tasya vacanAntareNa padasya prayojanapradarzanAvasare rAjAnamAkhyadararAjadilyAdipratyadA- | sthAnivadbhAvaniSedhAd vyavadhAnAbhAva ityAzrIyate, tathApyantyaharaNasya saGgamanAya-"yatrAntyasvarAdilopastatra sthAnivadbhAvena na! svarAdilope samAnalopitvAdevAtropAntyahasvo na syAt / vRddhau 30 siddhayatIti vacanam" ityuktam, tatredaM zaGkitam-"nanu yatrApi ! kRtAyAmanyasvarAdilope samAnalopitvAbhAva ityapi na vakta-70 khara-vyaJjanalopastatrApyavayavAvayavinorabhedanayena svarAdeza eveti vyam, vRddhopasya balIyastvAt / tatra bRddhabalIyastvaM na kRtAsthAnivaddhAvenaiva siddhayati, kimasamAnalopivacanena" iti / uttara- kRtaprAptimatvarUpanityatvena, vRddhAvakRtAyAmikAralopaH kRtAyAM yati-"satyam , sthAnivadbhAvasya anityatvakhyApanArtha vacanam , ' ca aikAralopa iti zabdAntaraprAjhyA tasyAnityatvAt , kintu tena vAsyAparicchinnavAn -paryavIvasat , svAdukRtavAn-asi., asamAnalopinAM hrasvAdiniSedhavidhAnasAmarthyena bRddhlopsy 35 khadadityAdi siddham / atrakArokArayoH "nAmino'kalihale:" balIyastvajJApanAt, yadi ca rAjAnamatikAntavAn-atyararA-75 [4. 3. 51.] iti vRddhau kRtAyAmanyasvarAdilopAdasamAna-jadityAdau vRddhau kRtAyAmapi samAnalopitvasyAkSatestadartha samA. lopitvam / nanu ca paratvAt prathama lopenaiva bhavitavyam, / nalopinAM pratiSedha ityAdhIyate, tadA'kAralopinAmityarthakanaivamU-kalihalivarjanAt paramapi lopaM vRddhibodhate / ata eva 'alopinAm eva pratiSedhena siddhe 'a' iti samAnalopisamu tatra kali-halivarjanamarthavat" iti / etena granthena paratvamevA- dAyavAcakazabdopAdAnasyaiva tadarthajJApakatvamityAstheyam / tathA 40ntyavarAdilopasya balavattve niyAmakamiti spaSTamevoktamityasya ca vRddherlopasya balIyastvenAvIvadadityAdau samAnalopitvasattvAt 80
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prathamollAse nyAyau 41,42 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / tatra hakhAdi na syAditi tadartha kimapi vacanamArabdhavyamiti kRtAkRtaprasatitvarUpasya nityatvasya vidhizAstramAviSayatvAt, zaGkA sthireti // etena mahAbhASyasandarbheNAnyakharAdilopasya | lakSyAnurodhAjjJApakAntareNa vA kvacidapravarttamAnamevAnityamiti nityatvaM neti vyavatiSThate / sati hi nityatvanimittake tasya zAbdikasampradAye'GgIkArAt / bAdhakena hi vakSyamANanyAyenAbalavattve tadartha jJApakAnusaraNaklezo na kRtaH syAt / itthaM cantaraGgazAstrabhinnatvarUpeNAnityapadArtha saGkoca evaM bAdho na tu 5 prakRtabhASyaparyAlocanena paTumAkhyadityartha epaTadityeva bhaviSyati, | nyAyasya sAkSAdvAdha iti tattvavida vimarzaH / anyasvarAdilopasya 45 antyakharAdilopasya balavattvena samAnalopitvAt sanvadbhAvAdya-nityatvamapi pUrvoktamahAbhASyagranthe pratyuktameva veditavyam / yat bhAvAt / tasyaiva bhASyasya kaiyaTagranthenaitatsphoritam . tathAhi- tu nyAyArthamaJjUSAnyAse'ntyakharAdilopasya nityatvaM siddhavatkRtya tatratyapradIpagranthaH "halikalyoradantatvanipAtanameva jJApaka-lopAt 'nityatvAdetaghyAyena balavattvAt' iti nyAyamajaSApratIkamA. pUrva vRddhirbhavatIti / Nilopastu vAcanikena pUrvavipratiSedhena vRddheH dAya "nanvantyakharAdilopasya na kevalaM nityatvAdeva balavattA10 pUrva bhavati / evaM paTumAkhyadapIpaTaditi sanvadbhAvaprasaGgAt 'sti, kintu paratvAdapi, tato'nyavarAdilopasya paratvahetuka-50 pratyAhAragrahaNameva jJApakamAzrayaNIyam , tena vRddhaH prAya lopo. balavattvazaGkayA'pi prathamaM vRddhibhavanajJApanAya kali-halivarjana vidheyaH" iti / ayamAzayaH-khamate "nAmino'kalihaleH" kRtaM syAditi kathaM nityatvasyaiva kevalasya jJApakamidamudbhAvitaM [4. 3. 51.] iti sUtre kali-halivarjanamiva pANinIye naye : bhavadbhiH?, ucyate--pradhAnadharme sambhavatyapradhAnadharmasya vyapadezo "muNDa-mizra-lakSNa-lavaNa-vrata-vastra-hala-kala-kRta-tUstebhyo Ni" na yujyate, paratvanityatvayozca nityatvameva pradhAno dharmaH *parA15[pA0 sU0 3.1.21.1 iti sUtre kali-halyoradastatvani- : nityam iti nyAyAt, tataH pradhAnadharmasya nityatvasyaiva 55 pAtanaM kriyate, tena ca vRddhau kRtAyAmapi tayoH samAnalopi.. vyapadezaH kRtaH" iti / asyAyamAzayaH-antyasvarAdilopasya tvameva bhavatIti 'acakalat, ajahalat' ityAdi siddhayati / paratvamapi nityatvamapi, tatra khataH siddhasya paratvasyApyantyayadi ca vRddhopasyaiva balavattvaM syAt tarhi svamate kali-haliH kharAdilopaprayojakatvamiti tadvAraNAyApi kali-halivarjanaM kuto varjanamiva tanmate tayoradantatvanipAtamapi vyarthameva syAta. noktamiti nAzaGkanIyam, nityatvasya paratvApekSayA prAdhAnyena 20 tatazca tena nipAtanena lopAt pUrva vRddhirbhavatIti vijnyaayte| tenaiva vRddhito lopasya balavattvodbhAvanaM yuktamiti vicArya nitya-60 avIvadadityatra ca "NyAlopAviyaDayaNaguNa vRddhidIbhyaH pUrvaviprati- tvasyaivAdarAditi / atredamucyate-yadi paratvamiva nityatvamapi Sedhena" iti vArtikena Nilopasyaiva pUrva pravRttyA tadartha kimapi vacana- pUrvasiddhaM balavattvaprayojakaM prasiddha syAt tadA paratvApekSayA tasya mArabdhavyameva, NAviti jAtiparo vA nirdezaH svIkArya iti samAdarI yuktiyuktaH syAt, na tvevamasti, bhavadbhinityatvasya bala uparayorNitvajAtyAzrayayoIyorapi vyavadhAne hakho bhaviSyati / vattve jJApakamidameva dIyate, jJAparka ca tadA bhatrati yadA tasya 25 evaM paTumAkhyadapIpaTadityatra sanvadbhAvo mA bhUdityetadartha baddhaH sArthakyAyAnya upAyo na syAt , asti ceha paratvarUpo lopasya 65 prAg lopo bhavatIti pUrvoktaM jJApakamAzrayaNIyameva. tathA cApa- balavatvaprayojaka upAya iti tamAzritya kali-hali-varjanasya paTadityeva rUpamucitam / sUtrarItyA cApIpaTadityubhayoH paraspara lopApekSayA vRddherbalavattvajJApanena cArityArthasambhave nityatvasyApi virodhe yathottaraM munInAM prAmANyamiti bhASyakAramatasyaiva balavattvajJApakatvAyogAt, kica lopasya zabdAntaraprAptyA'nityaprAmANyamiti nviinaaH|diikssiten ca siddhAntakaumudyA-'paratvAda svasya pUrvamupapAditatvenApIha nityatvaM tasya balavattvaprayojaka 30 vRddhau satyAM hi lopaH' iti sUtrakAramatamupanyasya pazcAd na bhavitumarhati / na ca zabdAntaraprAptasyAnityatvaM paramatasiddha-70 masmanmate nAdaraNIyamiti vAcyam, pUrvoktabRhadvatigranthe paratvabhASyamatamidamupanyastamityubhayatra prAmANyamaGgIkRtamiti 'apI-. syaivAntyavArAdilope samAdRtatvena paramatasiddhasyApi zabdAntarapaTat , apapaTat' ityeva rUpadvayamapi sAdhu / svamate ca pUrvoktena / prAyA'nityatvasya svIkRtaprAyatvAditi tadanAdaraNa tadanuyAyi"upAntyasyAsamAnalopizAsvRddhito le" [4. 2. 35.] iti nAmayuktameveti // 41 // sUtroktabRhadattigranthena vRddhereva balIyastvasya jJApanAt paTumAkhya35 dapIpaTadityeva bhaviSyati, tatra vRddhau kRtAyAmantyasvarAdilope-! *antaraGgaM bahiraGgAt* // 42 // 75 usamAnalopitvAkSateH / tathA ca 'anityAnityai balavat' ityarthe / si0--balavazvaprayojakapadArthAntarasaMgrahAyAya nyAyaH, na jJApakamapi tu svataHsiddhatvameveti / kiJcAsya nyAyasya svataH- atrApi pUrvanyAyasthaM balavaditi padaM yojyam / antaraGgamsiddhatvenAnityatvamapi nocitam / na ca nityAdantaraGgam iti antaraGgatvenAbhimataM zAstraM, bahiraGgAt-svApekSayA bahirbhUta vakSyamANanyAyena bAdhyamAnatvAdasyAnityatvamiti vAcyam , nimittakAt zAstrAt , blvt-puurvprvRttikmityrthH| antaraGga40 bAdhakaprayuktApravRttyA'nityatvasyAnanIkArAt, vAdhakAyAdhita- bahiraGgapadArthoM ca pUrva vivecitAveva / tathA ca 'te+indrama,80
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [prathamollAse nyAyaH 42] vRkSe+indram' ityatra pUrvatra jasa itve paratra chau vibhaktau ca | iti sUtre mahAbhASye'ntaraGgasya balavattvaM prastutya bahUni tasya 40 kRtAyAm 'ta++indram , vRkSa++indram' iti sthitI prayojanAni pradarya "yAnyetasyAH paribhASAyAH prayojanAni prAptAt "samAnAnAM tena dIrghaH" [..2.1.] iti dIrghAt ! tadarthameSA karttavyA" ityupasaMhRtya "yadi santi prayojanAnItyeSA prathamam "avarNasyevarNAdinadodaral" [5.2.6.] ityotvameva kriyate / nanu ceyaM ca karttavyA *asiddhaM bahiraGgalakSaNamantaraGga5bhavati, ekapadAzritavarNadvayanimittatvenAntaraGgatvAt, samAna-lakSaNe* iti / kiM prayojanam ?, pacAvedam, pacAbhedam dIrghasya ca padadvayAzritavarNadvayanimittakatvena bahiraGgatvAt / ' tvAd bahiraGgalakSaNaguNasthAntaraGgalakSaNamaittvaM mA bhUditi / ume 45 jJApakaM tvatra "vRttyanto'sa" [ 1.1.25. ] iti sUtre tarhi kartavye, netyAha-anayaiva siddham / ihApi 'syonaH, syonA' vatvApekSayA balavatvenauvasya pravartanameva, ana hi vRttyanta- iti, asiddhatvAd bahiraGgalakSaNasya guNasyAntaraGgAlakSaNo yaNA dezo zabdAdupasthitasya serutve tasyotve ca kRte 'vRttyanta+u+asaNe , bhaviSyati / yadyasiddhaM bahiraGgalakSaNamantaraGgalakSaNe ityucyate10 iti sthite ukArasya pUrveNa saha otvaM pareNAkAreNa yoge ca ' 'akSayaH, hiraNyayuH' asiddhatvAd bahiraGgalakSaNasyoTho'nta. vatvaM prApnotIti paratvAt "ivarNAderasve svare yavaralam" raGgalakSaNo yaNAdezo na prApnoti / naiSa doSaH--'asiddha bahiraGga- 50 [.2.21.] ityanena vatvameva prAptamiti tadavidhAyautva- ! lakSaNamantaraGgalakSaNe' ityuktvA 'nAjAnantarye bahiSTapraklaptiH' nirdezaH kRta iti prakRtanyAyAzrayaNaM kRtamiti vibhaavyte| : iti / sA toSA paribhASA kartavyA, na kartavyA, AcArya asti ca tatrApyekapadaniSThavarNadvayAzritatvenauttvasyAntaraGgatvam , ! pravRttipiyati-bhavatyeSA paribhASeti, sadayaM "vattvatukorasiddhaH" 15 padadvayaniSThavarNadvayAzritatvena ca vatvasya bahiraGgatvam / tathA| [pA0 sU0 6.1. 86.] ityAha / iyaM tahiM paribhASA kartavyA caitasyAyaM vinAnupadyamAnaH sa nirdeza etasyAyajJApaka iti / "asiddhaM bahiraGgalakSaNamantaraGgAlakSaNe' iti / eSA ca na kartavyA 55 susthameva / ayaM ca *vArNAt prAkRtam ityAdibhirane vakSya- AcAryapravRttipiyati-bhavatyeSA paribhASeti, yadayaM "vAha UTha" mArgAyaibAdhyata iti vyaktIbhaviSyatyagre / na ca tAvatA'syA- : [pA0 sU0 6.4.132.] ityUThaM zAtti" ityevaM pUrvasya nyAyasyonityatvaM sAmAnyazAstrasya vizeSazAstrairvAdhasya nyAyasiddhatvena bhayArthasAdhakatvaM sthApitam / *antara bahiraGgAdu balIyaH* 20 tAvatA'nityatvavyavahArasyAyuktatvAt, anyathA'nityatvenaiva : itIdRzanyAyasyopadarzitabahuprayojanasattvena tatkaraNamAvazyakamiti tAzasthale'pravRttI viziSya jJApakAdibhistattadarthasya jJApane / yadyapi pratibhAti, tathApi yatrAntarajAbahiraGgayoryugapatprAptistatra 60 phalAbhAvAt teSAM nyAyAnAM vaiyarthyaprasaGga iti vibhAvanIya- | prakRtanyAyena kAryanirvAhe'pi yatra bahiraGga pravRttamantaraGga ca manyatrApi // 42 // | pravartayitumiSTaM tatrAnena nyAyena lakSyasiddhayasambhavAt tadarthama *asiddhaM bahiraGga[ lakSaNa]mantaraGga[ lakSaNe]* iti nyAyo'pi ___ *antaraGgaM bahiraGgAt* // 42 // svIkartavya eveti siddhAnti nokte ubhayorapi kartavyatvamApatita25 ta0-pUrvam asiddha bahiraGgamantaraGge* iti nyAyo bahi- miti pareNAkSipte'nenaiva { *asiddha bahiraGgamantaraGge* ityanenaiva ]65 raGgasyAntaraGgApekSayA'siddhatvabodhakaH proktaH, tena ca bahiraGgatvasya | sakalalakSyasiddhiriti siddhAntitamU / tatra kaiyaTa:-"iyaM hi durbalatyaprayojakatvamuktameva, atrAntaraGgatvasya balavattvaprayojakatva-vyApikA pUrvoktaprayojananiSpAdanAt / zAstrAsiddhatvAzrayaNAd mucyate / na ca devadattApekSayA yajJadatto durbala ityukte devadattasya | bahiraGgalakSaNaM na tAvat pravartate, antaraGgalakSaNe tu pravRtte yatra prAbalyamayuktameva yathA tathA'ntaraGgApekSayA bahiraGgasya durbalatve nimitta sadbhAvastatra bahiraGgalakSaNapravRttiH" iti / tathA ca 30 jJAte'ntaraGgasya balavatvamapi jJAtameveti kiM punaruttenAntaraGgasya pUrvottanyAyasya [*asiddhaM bahiraGgamantaraGke ityasya ] antaraGge 70 balavattveneti vAcyam, pUrvanyAyena yatra bahiraGgaM jAtamantaraGgaM ca kartavye bahiraGgamasiddha, tadU bahiraGgaM kRtaM cikIrSitaM vetyanyadetat / kartavyaM tatra bahiraGgasyAsattvamiva jJeyamiti rItyA'ntaraGgasya | ityevamarthavarNanena sakaleTasiddhau na pRthagantaraGgabalavattvabodhakasya pravRttiH sAdhitA, anena ca yatrAntaraGga-bahiraGgayoH samakAlameva nyAyasyAvazyakateti pUrvoktabhASyasandarbhAzayaH / etena tasya prAptistatrApyantaraGgameva pravartate balavattvAdityucyate iti vize-nyAyasya [*asiddhaM, bahiraGgamantaraGge* ityasya ] Avazyakatve 35SAt / vastutastu pUrvoktanyAyasya [*asiddhaM bahiraGgamantaraGge sthirIkRte tatrApatitAn doSAn *na svarAnantarya* iti nyAya-75 ityasya ] vyAkhyAyAmantaraGge kartavye jAtaM samakAlaprAptikaM ca jJApanena nirasyAnte *asiddhaM bahiraGgam ityasyApi jJApaka bahiraGgamasiddhamityasyArthasya pradarzitatvenAsyA'pi nyAyasyArthaH - siddhatvameveti na tadarthamapUrvavacana karaNAvazyakateti zeSabhASyeNa pUrvanyAyenaiva kroDIkRta iti nAsya nyAyasya pRthkkthnmaavshykm| / pratipAditam / khamate cobhayavidhalakSyANAM spaSTatayA saMgrahAya ata eva "vipratiSedhe para kAryam" [pA. sU. 1. 4. 2.] nyAyadvayamapi svIkRtamiti vijJeyam // 42 //
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prathamolAse nyAya 43, 44 ] nyAyArthasindhu - taraGgakalino nyAyasamuJcayaH / *niravakAzaM sAvakAzAt // 43 // si0 yena nAprApti0*nyAyena yadyapi niravakAzatvameva bAdhakatvabIjamuktam, yatkartRkAvazyaprAptau vidhIyamAnasya hi sena vyAsAvakAzatayA niravakAzatvAt, tathApi tena sarvathA 5 niravakAzatve eva bAdhakatvamityAyAti, anena va kavivAritAsambhave'pi bAdhyamAnazAstrApekSayA'lpAvakAzavedha katvamiti kathyate / tathA cAtra 'nara' zabdo'lpArthaparaH, sAvakAzapade ca sahazabdo'dhikArthaparaH, tathA cAlpaviSayaM zAstraM bahuviSayazAstrAd balavadityarthaH / tathA cArUpAvakAzaM 10 zAstraM bahnavakAzazAstraM prabAdhya pUrva pravarttata iti paryavasyati / yathA "ed bahu-s-bhosi" [ 4. 4. 4. ] ityasya bahvarye sakArAdau syAdau pravarttamAnatvena "bhila ais" [ 1.4.2.] ityasya ca viziSya bhisyeva pravarttamAnatvena pUrvasya [ esvavidhAyakasya ] parollikhita [ bhisa aividhAyaka zAstrA15 pekSayA durbalatvam, tasya [ ezvavidhAyakasya ] bahuviSayatvAt tathA ca 'vRkSaiH' ityAdI aiseva pravarttate, na tvevaM bhavati, esvasya hi 'vRkSebhyaH, ebhiH, ebhyaH' ityAdI sAvakAzatvam, aisazca sarvatraitvena vyAptAvakAzatvameva, tena caizvasya paratve'pi niravakAzaisvidhAyakazAstradRSTyA durbalatvameva / yadi hi vRkSai 20 rityAdAvapyevameva pravarteta tarhi aimbidhAyakasya vaiyarthyameva sthAt, kRtaM ca tacchAstraM svasArdhakyAyaitaka mAyamAkSipati, tathA caitramevaitasyAyaM jJApayati / bhayaM ca na kApi vAdhyA, niravakAzasyApavAdatvena sarvataH prAbalyAt // 43 // / 81 pradarzaka iti pUrvanyAyAdasya vizeSaH / yadyapi pUrvanyAyenApyeta- 40 lakSyANi siddhyanti, tathApi bAdhakatvasya vaicitryapradarzanArtho'yaM nyAya ityavagantavyam // 43 // *vArNAt prAkRtam // 44 // si0 --- varNA :- akArAdayaH, tatsambandhikArya vArNam, prakRtiH - pratyayavidhAvuddezyatvenAzrIyamANo varNasamudAyarUpaH 46 zabdaH, tatsambandhikAryaM prAkRtam, tathA ca varNatvavyApyadharmAvacchinnoddezyakakAryApekSayA prakRtitvAvacchinnoddezyaka kArya balavaditi nyAyArthaH / atra prakRtipadena dhAtureva gRhyate na tu nAma, tatkAryANAM vArNeSvevAntarbhAvAditi kecit tatAdRzasaGkoce mAnAbhAvAt, "svarito vA'nudAtte padAdau " 50 nAmaprayogaviSaye'pyetatpravRtticarcAyAH kRtatvAcca / svamate cAtra [ pA0 sU0 8. 2. 6. ] ityAdisUtre bhASyAdau 'kumAryai' ityAdipUrve vyAkhyAtAraH, tadapi na samIcInam - tArArUpAsiddhadharthaM jJApakam 'avatu:' ityAdiprayogasiddhyarthaM yatrAntarAkaraNameveti yatnAkaraNena tathAvidharUpasyaivAniSTatvAnumAnasya yuktatvAt sati 55 hi tAdRzarUpasyeSTatve'vazyamAcAryaistadarthaM yatnaH kRto bhavet, na ca kRtaH, tatastasyAniSTatvamevetyapi kazcidudbhAvayet / attaca tadarthaM yatnAkaraNamasya nyAyasya jJApakamiti na kiJcidetat / pANinIye mahAbhASye ca SaSThAdhyAmaprathamAhnikAnte "dAzvAn sAGkhAn mIDhAMzca" [pA0 sU0 6. 1. 12. ] iti sUtramyAkhyAva - 60 saressya nyAyasya jJApakasiddhatvaM spaSTamevoktam / jJApakaM ca tatra "abhyAsasya savarNai" [ 6. 4. 78 ] iti pANinIye sUtre'savarNagrahaNam / svamate'pi "pUrvasyAsve svare khoriyuk" [ 4. 137 ] iti sUtrastham 'astre svare' iti vacanaM zApakaM bhavitumarhati tathAhi - 'iyeSa' ityAdau 'i+iS+a' 85 iti sthitau "laghorupAnyasya" [ 4. 3. 4.] iti guNaH kAlameva prAtaH, tatra dIrghasyAntaraGgatvena pUrva pravRtyA'svasvara"samAnAnAM tena dIrghaH " [ 1.2.1] iti dIrghazca samaparasvAbhAvenAsya prAptireva neti tasya vaiyathyaM spaSTameveti vyarthIbhUtaM tadimaM nyAyaM jJApayati / jJApite cAsmiyAye 70 guNasya pratyuddezyakavidhitvena balavattvAt tasya pUrva pravRtAvasvasvaraparatvaM bhavatIti tasya sArthakyaM bhavati / 'asvasvara' grahaNaM hi 'ISatuH' ityAdau guNAderaprAyA tatreyuvorapravRtyarthameva kRtaM syAt, tatrApi ca pUrva samAnadIrghapravRttyA'svasvaraparatvamasaMbhavameyeti nyAyajJApanaM vinA na tasya sArthakyam, iti prAcIna- 75 matam / | 25 *niravakAzaM sAvakAzAt* // 43 // ta0--*yena nAprApti*nyAyasyaivAyaM prapaJca ityupapAditaM vRttau / tathA ca tadaprAptiyogye'cAritArthyaM sati kRte'cAritArthyamityevaMrUpadvitIyabAdhabIjasthale'pi yadyapi pUrvanyAyasya prAptirasti tathApi tadbAdhabIjasya tena zabdato na saGgraha iti viziSya nyAyAntareNa tadiha kathyate / loke hi dvidhA vyavahArA dRzyante, kecidasambhave 30 evaM bAdhakAH, kecit satyapi sambhave bAdhakAH, yathA 'sarve brAhmaNA bhojyantAM, mAThara - kauNDinyau pariveviSAtAm ityuke brAhmaNatvena mAThara-kauNDinyayoH prAptaM bhojanaM pariveSaNena viziSya bihitena bAdhyate, tatra bhojana- pariveSaNayoryugapadasambhave eva bAdhakatvamiti; anyatra ca 'sarvebhyo brAhmaNebhyo dadhi dIyatAM, takraM 35 kauNDinyAya' iti vyavahiyate, tatra yadyapi tadAnasya dadhidAnottaraM tataH pUrva vA sambhavo'sti tathApi viziSya vihitatvena yena nAprAptau vihitatvena vA tadAnaM dadhidAnasya bAdhakaM bhavati / tathA ca *yena nAprApti nyAyaH sarvathA niravakAzatve eva bAdhaka iti nAsti / ayaM ca nyAyo'sambhave evaM bAdhakatva navInAstu - "etanyAyAbhAve "pUrvasyAstre svare0" [ 4. 1. 37. ] iti saMpUrNasUtrameva vyartham, na ca 'iyAya, iyeSa ' ityAdau caritArtham, tayorapi pUrvapravRttaguNasya pUrvapravRttabaddhezva / 11 nyAyasamu
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [prathamollAse nyAyau 44,45] - rUpAtidezenApahAre-dvitve kRte punaH prApte guNa-vRddhI bAdhisvA- *vArNAt prAkRtam // 44 // antaraGgatvAt samAnadI_patteH / na ca e-ai-o-auzabdezya ta0-pUrvanyAya hyadharmanityatvAdinimittakaM balavattvamuktam , AcAraklibantebhyaH parokSAyAmiyAdyartha suutrmaavshykmiti| anena nyAyenAbhyantaranimittakaM balavattvaM vyAkhyAyate / tatra vAcyam, uktabhAjyAdiprAmANyena teSAmanabhidhAnAt / evaM ca vArNAdityasya varNatvAvacchinnoddezyatAkAdityarthaH, prAkRtamityasya 5 sampUrNasUtrasyaiva jJApakatocitA na kevalam 'asvasvara grahaNasya / ' prakRtitvavyApyadharmAvacchinnoddezyatAkamityarthaH / ayaM ca nyAyaH 45 yadyapi pAThaprathamAhnikAntasthe mahAbhASye-"yadayam "abhyAsa- prAkRta-vArNayoH samAnakAryitva eva pravartate, samAnakAyitvaM ca syAsavaNe" [6.4.78.1 ityasavarNagrahaNaM karoti" iti / vArNazAstrIyasthAnitA samAnAdhikaraNasthAnitAkatvaM prAkRtazAstre / granthenAsavarNapadasamAnArthakasya 'asvasvare' ityasyaiva jJApakatA yathA-veMgadhAtoH parokSAyA atusi 'UvatuH' iti bhavati, tatra labhyate, tathApi "nAntareNa guNa-vRddhI asavarNaparo'bhyAso 'u+u+atus' iti sthite dIrghazAstrIyasthAnitobhayekAraniSThA, 10[ dvitve pUrvaH] bhavati" iti tadupapAdanagranthena sampUrNasUtrasyaiva / sA ca parokAraniSThA'pi, ubhayoH pRthageva sthAnitvAt , tatsamA- 50 jJApakatA samAyAti / na ca *nimittA'pAye naimittikasyApya-nAdhikaraNA sthAnitovAdezanirUpitA. tannirUpakatvamavAdezazAstra pAyaH iti nyAyasamAnaphalakena akRtavyUhAH zAbdikAH* iti lakSaNasamanvayaH / paryApyanivezAd dIdhIyasthAnitobhayo nadAghAprAptiA, yAda dAdhA na syAt / kArasamudAyaniSThA. uvAdezazAstrIyasthAnitA ca parokAraniSThati tAha guNaH syAdAta sabhAvanAyAH saravana naamttaavnaashshngkyaa| samAnasthAnikatvasya na kSatiH / nanu laM strItyatra 'tva+a+am 15 savarNadIrghAmAyA cAsya sUtrasya sArthakyasatvena kathaM sampUrNa- / iti sthite'ntaraGgatvAdakAraloye kRte "zeSe luka" [2. 1.8.]55 sUtrasya jJApakateti vAcyam, nimittA'pAye0* iti nyAyasyA ityasya zeSasya [mantAdavaziSTasya aa lugityarthe zeSasya lope'dantasattvAt, satve vA pUrvoktajJApakatAparabhASyAdiprAmANyena svAbhAvAdAp na bhavatIti siddhAntakaumudIgrantho virudhyeta yatrAntaraGgakAryapravRttiyogyakAlottarameva tannimittavinAzaka zeSalopIyAkAralopIyasthAnitayoraparyAdhyA'kAraniSTatvena samAbahiraGgavidheH prAptistatraiva tasyAyapravRttisvIkArAva" ityA | nasthAnitAkatvenAnena nyAyena pUrvamakAralope Apo durvAratvAditi 20 dyAhuH / ayaM ca nyAyo vArNa-prAkRtazAstrayoH samAnasthAnitAkatva cet ? na-vArNazAstrIyasthAnitAsamAnAdhikaraNaparyAptasthAnitAka- 60 eva pravartate, samAnasthAnitAkatvaM ca vArNazAstrIyasthAnitAvacche svasyaiva samAnasthAnitAkatvapadArthatayA'doSAt, UvatarityAdau dakadharmapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakadharmAvacchimA vArNadIrdhazAstrIyasthAnitAparyAptiH parokAre'pi, tatraivovAdezasthAnuyogitAkaparyAptipratiyogibhUtasthAnikatvam / ayamAzayaH | nitAyAH paryAptaH sattvAt , tvamityAdAklopIyasthAnitAparyAptiH vArNazAstrIyasthAnitAvacchedakadharmapratiyogitAkaparyAsyanuyogi parokAre, tatra zeSalopasthAnitApoterabhAvAt / yat tu samAna25 tAvarachedakIbhUto dharmaH prAkRtazAstrIyasthAnitAvacchedakadharma nimittakatvarUpasamAnAzrayatve evaiSeti, tanna-nyAyasvIkAre'pyUba- 65 pratiyogitAkaparyAsyanuyogitAvacchedakadharmazca eko yatra tatra turityAdyasiddhaH, tatra dIrghasya parokAranimittakatvAt , uvAdezasya samAnasthAnitAkatvamiti / yathA-'iyAya' ityatra vArNazAstraM cAkAranimittakatvAt , tayoH samAnanimittakatvAbhAvAt / "samAnAnAM tena dIrghaH" [1. 2. 1.] iti tadIyA vyAkhyAnAdiha prakRtipadena dhAturUpaprakRtireva gRhyata ityukta vRttii| sthAnitA pUrvaparobhayeti tritayaniSThA, sthAnitAvacchedakI pANinIyatantre ca sAmAnyato nAma-dhAtUbhayoreva prakRtitvena 30 bhUto dharmoM yathA pUrvatvaM paratvaM dvitvaM ca, tathA paratvamapi grahaNam "kharito vA'nudAtte padAdau" [pA0 sU0 8. 2. 6. 170 tAdazaparatvapratiyogitAkaparyAsyanuyogitAvacchedako dharma iti sUtre mahAbhASye 'kumAya' ityAdAvasya nyAyasya pravartitatvAt , ikAravRttistabyaktitvarUpaH, taddharmAvacchinnAnuyogitAka tena ca nAno'pi prakRtipadena grahaNamiti spaSTameva / dhAtostu paryAptiAmitvapratiyogitAkA, tAzaprAptipratiyogibhUto ! prakRtitvena grahaNamiti caitanyAyajJApakenaiva landhamityubhayagrahaNadharmo nAmitvam , taddharmAvacchinnasthAnitAkatvaM "nAmino'ka mucitam / anyacAsya jJApakAdiviSaye vRttAveva vivecitamiti 35 lihale" [4.3.51.1 iti sUtrasyeti lakSaNasamanvayaH / / neha viviyata iti // 44 / / / yat tu-samAnanimittakatvarUpasamAnAzrayatva evAyaM nyAyaH pravartata iti kecidAhuH, tanna-jJApite'pi iyAyeyeSetyAdyasiddheH / *vRda vRdAzrayaM c*||45|| sUtravaiyarthyasya tadavasthatvAcca, iyAyetyAdau hi parekAranimitta- si0-sasvarAntasthAyAH sthAne vidhIyamAnA ikArokatvaM dIrghasya, pratyayanimittakatvaM vRddheriti tayoH samAnanimitta- kArakIrA vRditizabdena vyavahriyante / taca svato varNasya 40 svAbhAvaH sutarAmeveti kimadhikena pariSkaraNeneti // 14 // ! sthAne vidhIyamAnatvAd vArNameva, sadAzritaM ca dIrdhAdikArya ___75
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prathamollAse nyAyau 45,46 ] nyAyArthasindhu taraGgakalito nyAyasamuccayaH / MARWAAAAAAAAAAAAAAAAAAnnAnamnagaane mapi varNAzritatvAda vArNameva / tasya ca pUrvanyAyarItyA prAkRta- abhyAsasaMprasAraNasyAvakAzaH-iyAja, uvApa, halAdizeSasyAvakAryApekSayA daurbalyamucitamityanena bhyAyena tasya prAbalyaM kAzaH-bibhidatuH, bibhiduH, ihobhayaM prApnoti-vivyAdha, vivyabodhyate / svRtastadAzrayasya ca kAryasya pUrvanyAyena yena kenA'pi dhiya / abhyAsasamprasAraNaM bhavati pUrvavipratiSedhena" iti / yathAkathavid yad daurbalyaM prAptaM tadanena nivAryate sAmAnyato tato vipratiSedhakhaNDakavArtikam-"na vA samprasAraNasamprasAraNA5 vRtastadAzrayasya ca kAryasya balavattvaM bodhayatA / prakRtA'pekSayA zrayabalIyastvAdanyatrApi" iti / bhASyam-"na vA vaktavyaH / kiM 45 tvevaM vyAkhyAtavyam-vRt tadAzrayaM ca kAya vArNamapi prAkRtAd kAraNam ? samprasAraNasamprasAraNAzrayasya bliiystvaadnytraapi| balavat / yathA-upapUrvakAt 'zvi'dhAtoH ktvApratyaye tasya yabA saMprasAraNaM samprasAraNAzrayaM ca balIyo bhavatIti vaktavyamanyatrApi, deze "hasvasya taH pitkRti" [ 4. 4. 113. ] iti tAgamo nAvazyAmihaiva vaktavyam" iti / tato'nyAni tatprayojanAni "yajAdi-vaceH" [4.1. 79.1 iti yvRccetyubhayoH prAptI pradarzitAnyanyathA sAdhitAni ca / atraiva punarevaM zaGkitaM-"tadeta10 tAgamaH paraH hasvAntaprakRtyAzritatvAt prAkRtazceti pUrvanyAyAnu dananyArtha samprasAraNaM tadAzrayaM ca balIyo bhavatIti vaktavyam , 50 sAraM balavAnapi vRtA bAdhyata iti sasvarAntasthAyAH sthAne pUrvavipratiSedho vA vaktavyaH, ubhayaM na vaktavyam , uktamevobhayeSAM vRti ukAre kRte punaH prApto'pi tAgamo bRdAzrayeNa grahaNasya prayojanam, ubhayeSAmabhyAsasya samprasAraNameva yathA "dIrghamavo'ntyam" [1. 1. 103.] iti dIryeNa bAdhyate, syAt, yadanyat prApnoti tanmA bhuuditi|" iti / ayamAzayaH yavRtastadAzrayasya ca kAryasya kvacit paratvAt kacinnityatvAt satazca hrasvAbhAvAt tAgamasya prAptireva netyupazUyeti rUpaM 15 siddhayati / ayaM ca nyAya iMdRzalakSyAnurodhAdevAvalambyate, kvaciccAntaraGgatvAdeva siddhyA nAnyatra tasya nyAyasyAvazyakatA-55 nAnyat kijanAtra jJApakamiti prAzvaH / navInAstu nAsya 'sti, kevalaM vivyAdha vivyadhithetyAdisthale to vyaJjanasyA nAde cazca yugapatprAptau satyAM pUrva lucaH pravRttizcediSTasya yakArasya nyAyasyAvazyakateti bhASyAdigranthaiH pramANayantIti prapaJcitaM / sthAne rabRnna syAditi doSaH prApnoti, so'pi pANinIyamate vivaraNe / lakSyAnusAreNAsya svIkRtatvapakSe cAsya sthiratvameva "liTyabhyAsasyobhayeSAm" [6. 1. 17.] iti sUtre ubhayeSAM na caJcalatvamiti // 15 // grahaNena yathA sAdhyate tathA svamate'pi paratvAdeva vyavasthApayituM 60 30 *yvRdu vRdAzrayaM c*||45|| zakyate / upazUyetyAdau ca yadyapi pUrvAkhyAtRbhistAgamasya ta0-vRtaH, tadAzrayasya-tamAzritya vidhIyamAnasya ca prAkRtakAryatvaM hasvAntaprakRtyAzritatvAt gvRtazca sakharAntasthAdIrghAdeH kAryasya, prAbalyabodhako'yaM nyAya iti tAvat spaSTameva / dhitatvAdu bArNakAryatvamuktaM tathApi tAgamasyaiva kevalaM hrasvarUpatatredaM vicAryate-prAbalyaprayojaka rUpamiha kiM vivakSitam ? | svarAzritatvAd vArNakAryatvaM skRtazca yajAdirUpaprakRtimuddizya svRttvamiti cet ? kiM tat jAtirupAdhirvA ?, na tAvajAtiH- vihitatvAt prAkRtakAryatvamiti pUrvanyAyenaiva vyavasthA suzaketi 65 25 kvacidekatrAnekatra vaivaMrUpeNAzritatvAbhAvAt , ekaikazaH kvaciditvaM nAsya nyAyasyAvazyakatvamiti yuktamutpazyAmaH / vRti kRte kvacidutvaM kvacidatvaM ca tiSThati naikatreti naitajAtiH, na vopAdhiH, dIrgha-tAgamayoH prAptau dIrghasyAnamittakatvenAntaraGgatvAt pravRttI tasyApi kvacidekatrAzritatvaniyamAt / tathA ca balavattAprayojaka- tAgamaprAptireva netyupazUyetyasya siddhirityevaMprakAreNa sarveSTasiddhA rUpAnirNayAna vRto balavattvaM vyavasthApayituM zakyate iti cet ? | nAsya nyAyasyAvazyakateti // 45 // satyam-khamate sakharAntasthAyAH sthAne vidhIyamAnAnAmikArA *upapadavibhakteH kAraka- 70 30 dInAM pratyekaM myUditi saMjJelyavadhAraNAt , tathA ca vRttvaM pratyekavRtti rUpamiti tena rUpeNa balavattvaM niyantuM zakyata eva / paramate | vibhaktiH // 46 // cAntasthAyAH sthAne prayujyamAnAnAmeSAM samprasAraNamiti saMjJA, si0-*balavannityamanityAt [41] iti nyAye paThitaM yathA-"iga yaNaH samprasAraNam" [1. 1. 45.1 iti | balavatpadaM tadagrimanyAyeSvanuvartamAnamiha vizeSyAnarodhAta pANinIyasUtreNa vidhIyate tadvaditi bhAvaH / pANinIyanaye caita- | strItvaviziSTatvena yojanIyamityupapadavibhakteH kArakavibhakti35 dhyAyasthAne *samprasAraNaM tadAzrayaM ca kArya balavata* iti nyAyaH | balavatIti sambandhaH / upa samIpe uccAritaM padam-upapadaM, 75 paThyate, saca bhASyakAreNAnyathA tadIyalakSyasiddhyA khaNDitaH | tannimittA vibhaktiH-upapadavibhaktiH, kriyAjanakArthaka"liTyabhyAsasyobhayeSAm" [6.1.15.] iti suutrvyaakhyaavsre| vibhaktitvaM kArakavibhaktitvam / "zaktArtha-vaSaD-namaH-svastitathAhi-tatraikadezivArtikam-"abhyAsasamprasAraNaM halAdizeSAd svAhA-svadhAbhiH"[2.2.68.] ityAdisUtrastha 'namaH' ityAdivipratiSedhena" bhASyam-"abhyAsasya [dvitve pUrvasya ] samprasAraNaM padAnAM hi svaM rUpam0* iti nyAyena svarUpamAtrabodhakatvam , 40 bhavati, halAdizeSAd [vyajanasyAnAde caH] vipratiSedhena / / tena ca svarUpeNa saha devAdInAM svadyotyakriyAkarmatvaM sambandhaH, 80
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmukhyH| [prathamollAse nyAyaH 46 ] kriyayA sahaca karmasvameva sambandha iti kriyAsambandhasyAnta-:yAyAstu kadA'pyantirAbodhakatvena kArakavibhaktitvasya subacaraGgAravena tatsambandhamUlikAyA vibhaktarantarakatvamiti tanmUlaka-svAt / atra ca kriyAjanakatvena vivakSito'thoM grAhyaH, tena meva tasyA basavasvamityaraGgabalavatvabodhakanyAyamUlo'yaM nyAya mAtuH smaratItyAdaurastuto mAtrAdeH kriyAjanakatve'pi na ksstiH| iti nAtra jJApakAntarApekSA / siddhe cAtra nyAye namasyati | prathamAyA api kArakavibhaktitvamiti "sahayukte'pradhAne" [pA. 5 devAniyAdau "zaktArtha." [2. 2. 68.] ityAdisUtra-sU. 2. 3. 19.] iti sUtre bhASye dhvanitam, tatraiva cAyaM 45 prAsacaturthIvibhaktyapekSayA karmasvanimittakadvitIyA vibhakte- nyAyo vacanarUpeNa paThitaH / tathAhi-tatratya bhASyaM-"kimudAbalavasthAt saiva bhavati na su caturthI / "kud-chu heyA- haraNam ?, tilaiH saha mASAn vapatIti, tilairmizrIkRtya mASA pUbAthairya prati kopaH" [2.2. 27.] iti sUtre 'yasmai kopaH' | upyante, tatra 'karaNe' ityeva siddham / idaM tarhi putreNa sahAgato isvanirdizya 'yaM prati' iti nirdezena cAsya nyAyasya durbalasva- | devadatta iti, apradhAne kartari tRtIyA yathA syAt / etadapi 10 misi prAcInAH / tadAzayazcetyam-atra tAvat kuSyatimA | nAsti prayojanam, pradhAne kartari lAdayo bhavantIti pradhAnakartA 50 yogAdanenaiva sUtreNa yadaH sampradAnasaMjJAsambhavAcaturthI prApnoti, | kenAbhidhIyate, yazcApradhAnaM siddhA tatra 'kartari' ityeva tRtIyA / pratinA yogAt "bhAgini ca pratiparyanubhiH" [2.2.37.] | idaM tarhi putreNa sahAgamanaM devadattasyeti, SaSThyatra bAdhikA iti dvitIyA ca; yadi cAya nyAya ojasvI syAt sadopapada- bhaviSyati / idaM tarhi putreNa saha sthUlaH putreNa saha piGgala iti / vibhaktiM dvitIyAM bAdhitvA kArakavibhaktezcaturthyA bhavane yasai | idaM cApyudAharaNaM tilaiH saha mASAn vapatIti / nanu cokta 15 prati kopa iti nirdizyeta, caturthyAgamanAdanu pratizabdasya | tilairmizrIkRtya mASA upyante, tatra 'karaNe' ityeva siddhamiti / 55 vyAbhUtavAd *nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH iti / bhavet siddhaM yadA tilaimizrIkRtyopyeran , yadA tu khalu kasyacinmA. nyAyena tatrayogasthApi nivRttau 'yasmai kopaH' iti vA nirdizyeta, | SabIjAvApa upasthitaH, tadartha ca kSetramupArjitaM, tatrAnyadapi parametakhAnojasvisvAccaturthI bAdhitvA dvisIyaivAjanIsyato ye | kiJcidupyate, yadi bhaviSyati bhaviSyatIti, tadA na siddhyti"| pratIti nirdiSTamiti / atredaM brUmaH-atra yacchabdArtha prasi vAsta- | iti / ayamAzayaH-'putreNa saha sthUlaH' ityAdivad yatra tilAnAM 30vikakopAbhAvena na sampradAnasaMjJA prAmoti, anyathA 'manasA | mASavApena saha vApa ityelAvanmAnaM viSakSitaM na tu tilairmi-60 yati, ziSyasya krudhyati vinayArtham, bhAryAmIpati | zrIkaraNa tatra tilAnA karaNatvAbhAvAt tRtIyAvidhAnArtha sUtramidamainAmamyo drAkSIt' ityAdAvapi sampradAnaskhe caturthyAMpatteH / | mAvazyakam / ekakSetre ca bApAt kAlamede'pi sahabhAvo na tathA cAtra caturthyaprAtyA pratizabdayoge dvitIyA vihiteti nAya | viruddha iti / athAna sUtre 'apradhAne' grahaNasya phalaM vivecitamnyAyasya prasara iti naitema nirdezenAsya durbalatvaM sAdhamIyam, "sahayukte'pradhAnavacanamanarthakamupapadavibhakteH kArakavibhaktibalI. 25 sati ca kvacidapravRttiprayojane upaassaaaatrmnvessnniiymiti||46|| yasyAdanyatrApi vArtikamI sadayatepradhAnavAcanamAna-65 *upapadavibhakteH kArakavibhaktiH // 46 // kam, kiM kAraNam ? upapadavibhakteH kArakavibhaktibalIyastvAda. ta-namasyati devAnityatra 'namaH karoti' iti vyutpattyA anyatrApi *upapadavibhakteH kArakavibhaktirbalIyasI* iti prathamA 'namaH'padArthasya garthatvena namaHpadArthe'nvayavivakSAyAM caturthI bhavati / evamatrApi *upapadavibhakteH kArakavibhaktirbalIyasI* iti kRdhAtvardhaphale'nvayavivakSAyAM karmaNi dvitIyeti viSayamedAdubhayo prathamA bhaviSyati / kvAnyatra ? gAH svAmI vrajatIti" [bhaassym]| BovibhaktyorvyavasthAsaMbhavAt kathaM caturthyApattiriti cet ? na ayamAzayaH-pANinIye naye "sahArthe" [2.2.45.] ityasya sUtrasya 70 "zaktArtha-vaSai-namaH-svasti." [2. 2.68.] ityAdisUtra sthAne "sahayukte'pradhAne" [2. 3. 19.] iti sUtramArabhyate, syoddezyatAvacchedakakukSA sambandhavizeSAnuktyA kriyAkarmabhAva tatrApradhAnavacanaM pradhAnanivRttyartha kriyate, pradhAnasya cAntaraGgatvAt kArakavibhaktirbhaviSyatIti nArthastanivRttyarthenApradhAnavacanena / sambandhavivakSAyAmapi tatpravRttaratra caturthyAMpatteAyaM vinA | ziSyeNa sahopAdhyAyasya gaurityatrApi gavA sambandho'ntaraNa vAramitumazakyatvAt / na caivaM caturthA api kriyAjanakArtha isyupAdhyAyAt SaSThayaiva bhaviSyati na tRtIyA ! gAH svAmI vrajatItya-75 38 vibhaktitvarUpakArakavibhaktitvena paratvAcaturthyApattiAyasattve'pi trApi brajikriyAyogavA karmatvAt tamibandhanAdvitIyA "khAmIdurvAreti vAcyam, kriyAjanakatvamAtrArthakavibhaktareva kAraka zvarAdhipati" [2.2.98.] iti prApta SaSThI-saptamyau prayAdhya vibhaktitvasvIkAreNa "zatArtha-vaSaD-namaH-khakhi." [2. 2. | pravartata iti / itthaM ca pradhAne kArakavibhaktiH prathamaiva bhaviSyatI68.1 ityAdisUtravihitavibhakteH 'devAya namaH' ityAdau kriyA-tyapradhAne eva pAritoSyATanena nalIyA mAhiti vinAyapadhAna janakatvarUpArthabodhakatvAbhAvena tanmAtrArthakatvarUpakArakavibhakti- vacanaM siddhestadvaiyarya spaSTameva / anena ca bhASyasandarbheNa prathamAyA 80 40 tvAbhAvAt, "karmaNi" [2.2.40.] iti sUtravihitadvitI- api kArakavibhaktitvaM spaSTameva / uktabhAthyAccAsya nyAyasya
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prathamollAse nyAyau 46,47] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / vAcanikatvameva na tu jJApakasiddhatvamityapi labhyate / vastutastu nanvatannyAyopanyAsaH / kaiyaTakRto nyAyopanyAsastu pUrvokta tvana kArakAvabhaktAnA balavattvam, tanmUla kA'ya | jJApakamUlaka eveti vijJeyam / atra kecit-"namasyati devAnityatra nyAyaH / namasthatItyAdAvapakRSTatvaprakArakabodhAnukUlavyApArAtma- | namaHpadasya samadAyaikadezatvenAnarthakatvAt "zaktArtha."12.2. kanamaskAradhaTakabodhAnvayamAtraM caturthyA'pekSyate, bodhApekSayA / 68.1 iti sUtre cArthavata eva namaHzabdasya grahaNAcato aprApti 5pradhAnIbhUtavyApAranimittakatvaM dvitIyAyAH pradhAnIbhUtavyApAraja- / riti nAtrAsya nyAyasya prasara ityAzaGkaya nyAyAnAM sthavirayaSTi-40 nyaphalAzrayasya karmatvAditi dvitIyA blvtii| na ca kartRpratyayasthale / prAyatvena yatra taivinA kArya na nirvahet tatraiva teSAmAlambanIyavyApArasya prAdhAnyavat karmapratyayasthale 'namasyante devAH' ityAdau tvena *arthavadvahaNe nAnarthakasya* iti nyAya iha nAdhIyate" vaiyAkaraNamate phalasyaiva prAdhAnyena sAmyameveti vAcyam , zAbdabo- ! ityAhaH, tannAticAru-yataH sati kyani namasyeti samudAyasya dhIyavizeSyatvarUpaprAdhAnyasya bodhe sattve'pi janyatvenApratIyamAna- | dhAtatve'pi kyanaH pUrva vidyamAnaM namaHzabdasyArthavattvaM kenApa10 tvalakSaNaprAdhAnyasya vyApAre eva tatrApi sattvAt / ata eva / hriyatAm ? vRttiSu vyapekSApakSasyApi sarvasammatatvAt , ekArthI-50 pradhAnakriyAnimittakarmatvaM tatra siddham , tadarthakatvena ca prathamAyA ! bhAvapakSe'pi bhUtapUrvakamarthavattvamAdAya caturthIpravRttisaMbhavAt / api pradhAnanimittakatvena catuthyapekSayA balavattvam / ata eva / kiJca vAkyasaMskArapakSe kyana utpattitaH pUrvameva tatsamakAlameva sahArthe tRtIyAvidhAyakasUtre'pradhAnagrahaNAbhAve putreNa sahAgataH |vA devapadArthena saha sambandhAt tasmin samaye namaHpadayogasya pitetyAdI kArakavibhaktitvena prathamAyAstRtIyAbAdhakatve'pi durapahnavatvena tatraiva caturthIpravRttisambhavAditi vibhAvanIyaM sudhI15 putreNa sahAgatasya piturdhanamityAdau SaSThauM bAdhitvA na tRtIyA 55 pattiH sAhityarUpasambandhasya pitranuyogikasya pitrapekSayA vize. Syatvena pradhAnIbhUtadhanAnuyogikasambandhA'pekSayA'prAdhAnyAt, *lubantaraGgebhyaH* // 47 // tannimittakaSaSTayAH sAhityasambandhanimittakatRtIyApekSayA balava- si0-arthAnurodhAdapiratrAdhyAhAryaH, balavaditi cAnutvam / asya nyAyasya vAcanikatve tu SaSThayAH kArakavibhaktitvA- | vartata eva, tacca lupaH strItvena svamate vyavahArAt strIliGgena 20 bhAvena tRtIyAbAdhakatvAnApattyA'pradhAnagrahaNapratyAkhyAnAsaGgatyA- vipariNamanIyam / tathA cAntaraGgebhyo'pi vidhibhyo bahiraGgA'pi pattaH / na caivaM "tatra ca dIyate kArya bhavavat" [5.1.96.] | luba balavatI, tAnapi pravAdhya pravartata ityarthaH sampadyate 160 iti pANinIyasUtrasthabhASyavirodhaH, tathAhi-tatratyabhASyAzayaH-| | apizabdAdhyAhAreNAntaraNayAdhikAyA asyAH [lupaH] antarajAprakRtasUtre dIyate grahaNa kAryagrahaNaM ca kimartham ? yanmAse dIyate, pekSayA durbalayoH para-nityayorvAdhakatvaM sutarAmiti sabhyate, yanmAse kArya tadapi tatra bhavaM bhavatIti "tatra bhavaH" [pA. apavAdayAdhakatvaM tu na tasya nisvakAzatvena prAbalyAt, 25 sU. 4. 3. 53.] ityanenaiva siddharityAzaGkA, tatra bhava ! tadAdhakatvasyeSTatve lubapavAdAdapItyeva nyAyasvarUpaM svIkRtaM ityatropalaSikAdhikaraNe saptamI, tatra ca dIyate ityatra ca | syAt ; apavAdasyAntaraGgApekSayA'pi prAbalyena tadvAdhakatve 65 sAmarthyAd "yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam' [pA0 sU0 2.! tadapekSayA durbalAnAM para-nityA-'ntaraGgANAM bAdhakatvaM svata eva 3. 37.] iti saptamIti tena saptamI yatra tatra pratyayArtha | siddhayeta, na ca tadiSTamiti lubantarobhya ityeva nyAyasvarUpaM dIyate grahaNamiti / kaiyaTena copapadavibhakeriti nyAyenopazleSikA-svIkRtam / phalamasya yathA-gargasya vRddhApatyAnItyarthe "gargA30 dhikaraNe saptamIti spaSTamevoktam / etacca bhASyamasya nyAyasya vAca- | derya" [6. 1. 42] iti yami tasya "bahubvastri nikatve evaM saMgataM syAnAnyatheti tadvirodha iti vAcyam, yadi [6.1.124.] iti lupi-gargA iti bhavati, mana bahirbhUta-10 sarvatra zAstre satsaptamyaiva syAt tarhi "tasminniti nirdiSTe pUrvasya" | bahuvacanavibhaktyapekSatayA lub bahiraGgA,prakRtyAzritA ca "vRddhiH [pA. sU. 1. 1. 66.] khamate "saptamyA pUrvasya" [7. | svareSvAdeH" [7. 4. 1.] iti vRddhirantarakA, sAtra lupaH 4. 115.] iti paribhASAsUtraM vyartha syAt, asya hi aupa- pUrva na pravartate'nena nyAyena lupa evaM prAbalyabodhanAt, satyAM 35zleSikasaptamI liGgam , tasmAd vyarthIbhUtamidam 'asati bAdhake- | ca lupi NitpratyayarUpanimittAbhAvAda vRddhirna bhavati / ayaM 'smin zAstre'dhikaraNasaptamyeva' iti jJApayati / tathA ca tatra | ca nyAyaH "svamau pratyayottarapade caikasmin" [2. 1. 11.175 bhava ityatra jJApakAdevAdhikaraNasaptamIti na tadarthamasya nyAyasya | iti sUtre pratyayottarapadagrahaNena prakAzyate, tathAhi- tatra syAthavAcanikatvAzrayaNamAvazyakramiti na tatratyabhASyavirodhaH / "tatra | dhikAreNa 'svadIyaH, matputraH' ityAdau 'yuSmad as|iiym , ca dIyate" [5. 1. 96.] ityatra tu sAmarthAt satsaptamI / asmad+as+putra+s' iti sthite "aikAyeM" [3. 2.8.] 40 ata eva bhASye aupalaSikAdhikaraNa vijJAsyata ityevoktaM, ityaikArthyavivakSAyAmantavartinyA vimaktelae "sva-mau
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [prathamollAse nyAyaH 47] pratyayottarapade caikasmin" [2. 1. 11.] iti tva-mAdezau ca na ca tava-mamAdyAdezavidhAyakasUtreSu 'manta'padasambandho vRttau 40 prAptaH, tatra lupaH padadvayApekSakAr2yAMpekSitayA bahiraGgatvena | na kRta iti nAsti 'manta' dezatvamutsargasyeti tadapavAdasya vibhaktimAtrAzritatvenAntaraGgayostva-mAdezayostadapekSayA luba- 'pratyayottarapade ityaMzasyApi na mantadezatvamiti bhramitavyam , pekSayA] balavatvAt tva-mAdezayoH satorlupi tvadIya ityAdi- 'mantapadAsambandhe hi tataH pUrvasya "yuSmadasmadoH" [2.1. 6.] 5 siddhau nirbAdhAyo tasiddhayartha prakRtasUtre kRtaM pratyayottarapadagrahaNaM | ityasyApi sambandho na syAt / tathA ca kasyaite AdezA ityapi vyartha sat-'antaranebhyo'pi vidhibhyo lubU balavatI' iti vijJA-! na nizcIyeta / / payati, tatazca pUrvameva syAdelapi nimittAbhAvAt tva-mAdezau na / jhApitazcAyaM nyAya evameva "pratyayottarapadayozca" pAsU07. syAtAmiti talsiddhayarthaM pratyayottarapadagrahaNasya svAMze cAri-! 2, 98.] iti sUtre mahAbhASye, tathAhi--"kimarthamidamucyate tArthyam / asya ca nyAyasya kenApi bAdhAbhAvAt prAyaH / na "tvamAvekavacane" [pA. sU0 7.2. 97] ityeva siddham , 10 sthiratvameveti // 47 // na siddhayati, kiM kAraNam ? ekavacanAbhAvAt / ekavacana ityucyate, na cAtraikavacanaM pazyAmaH / pratyayalakSaNena, "na 50 *lubantaraGgebhyaH* // 47 // lumatAGgasya" [pA0 sU0 1.1.63] iti pratyayalakSaNapratita0-nanvatra "tva-mau pratyayottarapade cakasmin" [2. | ssedhH| evaM tarhi idamiha sampradhArya-luk kriyatAmAdezAviti, 1. 11.] iti sUtrasthapratyayottarapadagrahaNaM jJApakamiti yaduktaM | kimatra kartavyam ? paratvAdAdezau, nityo luk-kRtayorapyAdezayoH tanna zobhanam , tadabhAve hi syAdau pratyaye yuSmadasmadormAntasya prApnotyakRtayorapi / antaraGgAvAdezau / evaM tarhi siddhe sati 15 yathAsaMkhyaM tvamau sta ityevArthaH syAt , tathA ca 'yuSmad+asa+ yatpratyayottarapadayostvamau zAsti tajjJApayatyAcAryo'ntaraGgAnapi 55 Iyas' ityAdyavasthAyAM paratvAt tva-mAdezau prabAdhya "tava mama | vidhIn bAdhitvA bahiraGgo luga bhavatIti / kimetasya jJApane DasA" [2. 1. 15.] iti tabAdezaH syAditi tvadIya | prayojanam ? gomAn priyo yasya-gomapriyaH, yavamatpriyaH / ityAdyasiddhiH, sati ca pratyayottarapadagrahaNe tatsAmarthyAt paramapi gomAnivAcarati-gomatyate, ykmtyte| antaraGgAnapi vidhIna tavAdyAdezaM prabAdhya sva-mAvAdezau bhakta iti pratyayottarapadagrahaNasya | bahiraGgo lug bAdhata iti / naitadasti jJApakam , astyanyadetasya 20 sati sArthakye jJApakatvAsambhava iti cet ? na-tathA sati ! vacane prayojanam / kim ? ye'nye ekavacanAdezAH prApnuvanti 60 'pratyayottarapade' ityaMze mantasyetyasambandho bRsyAdiSu kRto vyarthaH / tvadAdhanArthametat syAt, tadyathA-tava putraH-svatputraH, mama san jJApaka ityadoSAt / ayamAzayaH-tava-mamAdezabAdhanArtha putro-matputraH, tubhyaM hitaM-tvaddhitaM, mahyaM hitaM-maddhitamiti yadi pratyayottarapadaM grahaNaM kriyata ityAsthIyate tadA tasya tada- | yat tarhi maparyantagrahaNamanuvartayati, yadyatrAnye ekavacanAdezA pavAdatva[ tavAyAdezApavAdatvamAyAti / tathA ca *utsarga-syurmaparyantAnuvRttiranarthikA syAt" iti / ayamAzayaH-pratyaye 25 samAnadezA apavAdAH* iti nyAyena tavAdyAdezAnAM mantadeza- | uttarapade ca paratastvamAdezavidhAyakenAnena sUtreNa na prayojanam 65 tvenAsyApi mantadezatvasiddhau tadaMze [pratyayottarapadAMze ] manta- ekavacane paratastvamAdezasya pUrvasUtreNa vihitatvAt tenaiva padasambandho vyarthaH san nyAyasimaM jJApayatItyAsthayam / jJApitve | siddheriti vyartha sadidaM sUtraM nyAyamamuM jJApayati / tena 'gargAH, cAsmin nyAye tavAdyAdezApekSayA lubaH prAbalyena syAderlapi / ityAdau vRddhyabhAvavad gomAn priyo yasya sa gomatpriya ityAdAve. tavAdInAM prAtyabhAvAdubhayorvirodhAbhAvena notsargApavAdatvamiti | kapadAzrayatvenAntaraGgAH sulopAdayaH syuH, padadvayAzrayaNAd bahi30 mantasamudAyasyAdezArtha tadaMze [pratyayottarapadAMze'pi manta- | raGgo lugiti sa na syAditi pratyayalakSaNena numAdiSu kRteSu 70 padasambandha Avazyaka iti tasya cAritArthyam / na ca svamate | gomAn priya ityAdirUpApattirapina anena nyAyena bahiraGgasyApi *utsargasamAnadezA apavAdA:* iti nyAya eva nAsti, tathA | lukaH prAbalyabodhanAta; kintu tava putra iti vigrahe tvatputra ca mantasyAdezavidhAnArthameva tatsArthakyamiti na jJApakatvasaMbhava | ityAdau tavAdyAdezA mA bhUvannityetadarthamasya sUtrasya sArthakyena na iti vAcyam , tasya nyaaysyaucitysiddhtyaa'vshysviikrtvytvaat| jJApakatvamiti maparyantasyAmantasyetyasyAnuvRttiriha jJApi35 na ca pratyayottarapadagrahaNa na kevalaM tavAdyAdezabAdhakamapi | keti / atra "yat tarhi maparyantagrahaNamanuvartayati" iti bhASya-75 vAtvAdibAdhakamapi, tathA cAvAdInAmantyasya sthAne vidhAnA- | granthasya vyAkhyAyAM visaMvAdo dRzyate, tathAhi, kaiyaTaH-kecid duktanyAyenAsyApi kadAcidanyasthAnitvaM syAditi tadvAraNAya ! vyAcakSate-'yadyAdezAntarANAM la-mau vAdhako syAtAM tadA mantasambandha Avazyaka iti vAcyam , jJApakatAparanyAsAdi- | maparyantagrahaNAnuvRttimantareNotsargasamAnadezatvAdapavAdAnAM maparyagranthaprAmANyAt tadviSaye bAdhyavizeSacintApakSasyaivAzrayaNAt / / ntasya tvamau siddhAviti kiM tadanuvRttyA? anuvRttyA tu jJApyate
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prathamollAse nyAyau 47,48 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuJcayaH / prAgeva luki kRte vibhaktyabhAvAdasatvAdezAntareSu tva-mau vidhI- | zeSyAt / yathA vibAdInAm "aprayogIt" [1. 1. 37.] 40 yete' iti / etacAyuktam-nAyaM niyogaH *utsargasa mAnadezA | iti sUtreNa 'eti-apagacchatIti it' iti sArthakasaMjJAkaraNAda apavAdA:* iti / inamakajvahunyAM bhinnadezAnAmadhyapavAdatva- yadadarzanaM tadapi lopazabdena "na vRddhizcAviti killope" darzanAt / tatazcAsatyAM maparyantAnuvRttAvAdezAntarANAmapi [4. 3. 11.] iti sUtre gRhyate, tathA'smin nyAye'pi . 5 bAdhako tvamau sarvAdezau syAtAmanekActvAditi saprayojanA | luglopetsaMjJAdInAM sarveSAM grahaNa veditavyam / tathA ca 'abuddha' maparyantAnuvRttiH / tasmAdanyathA vyAkhyAyate-tava-mamAdaya | AdezAH sthAniprakRptyarthamihAnuvarttante, tatra tabAdInAM prasaGge | ityatra "dhuD-hasvAt0" [ 4. 3. 70.] ityanena sicaH sarva- 45 siddhayostvamayormaparyantAnuvRttistvayA kRtaM tvatkRtamityAdyarthI vidhibhyaH pUrvameva lopakaraNAt "ga-Da-da-bAdezcaturthAntasyaika bhavantI luko bAdhakatvaM jJApayati / tatazca tavAdyanuvRttisahitA svarasyAdecaturthaH sdhvozca pratyaye" [2. 1. 77.] iti 10 maparyantAnuvRttiApanAya bhavati / kevalA himaparyantAnuvRtti- sUtreNAdezcaturthatvaM na / na ca sico lope'pi sthAnivadbhAvena lAdhavAya sthAt, garIyasI hi tavAdyanuvRttyA sthAnipratItiH / caturthatvamAdeH syAdeveti zaGkanIyam, sakArastha varNamAtratvena tato jJApanAya na prabhavet / tasmAt tavAdyanuvRttisahitA mapaye- | sAnimAmilAmA nitI.. ntAnuvRttiyethoktArthajJApanAyAlam" iti / nAgezena ca-*utsage- tyarthe 'zaMsthAH' ityatra kipaH pUrvamevesaMjJArUpe'darzane jAte samAnadezA apavAdAH* iti nyAyasyAsambhave eva bAdhakatvamiti sthAdhAtorAkArasya "Iya'Jjane'yapi" [4. 3. 97.] iti 15 vArtikAnusAritvena tanmatAnusArameva prakRtanyAyasya jJApakasiddha-Ina bhavati, ItvavidhAyakasUtre'yapIti paryudAsena vyaJjanalAbhe tvam / 'satyapi sambhave bAdhanaM bhavatIti' bhASyakRnmate ca* utsa- | satyapi 'vyaJjane' iti padaM sAkSAd vyaJjanagrahaNAyeti vyAkhyArgasamAnadezA apavAdAH ityasyAsvIkArAt, prakRtanyAyo vAca- | nAt / jJApakaM tvasya "sastaH si" [4.3.92.] ityatra 55 nika eva znamakajbahuyAM bhinnadezAnAmapavAdatvadarzanena *utsarga-viSayasaptamIvyAkhyAnam , sItyatra nimittasaptamyAM svIkRtAyAM samAnadezA apavAdAH iti nyAyasyAniyatatvaM tu na sthApanIyaM tu baseradyatanyAM tAmi 'avAttAm' ityAdau sijutpattyanantaraM 30 teSAmutsagebhinna dezatvasya kAraNAntaraprayojyatvAt / tathAhi- | "sastaH si" [4.3. 92.] iti tAdeze siddhe pazcAta 'nam' rudhAdidhAtubhyo vihitaH zabapavAdo'pi na zabvat prakRti- | sicaH "dhuD-dUsvAt"[4.3.70.] ityanena lope'vAttApratyayayormadhye bhavati, kintu mittvAt [makArAnubandhakaraNAt miti rUpasiddhiryadyapi sambhavati, tathApi yad viSayasasamI-60 "midaco'ntyAt paraH" [pA. sU. 1. 1. 47.] iti pANi- | tvenAcAryaiAkhyAnaM kRtaM tasyAyamevAzayo yat-lopavidheH sarvaniparibhASAsUtrAnusAramantyavarAt paro bhavati, 'akaba' pratyayaH vidhibhyo balavattvamiti sijutpatyanantarameva "dhuDa-hasvAda." 25 'ka'pratyayApavAdo'pi kapratyayavat prakRteH paro na bhavati, kintu | [ 4. 3. 70.] iti lopaH prasajyeteti sakAraparatvAbhAvena "avyayasarvanAmnAmaka prAk Te:"[pA. sU. 5.3. 71.] "sastaH si"[4. 3. 92.] iti tAdezo na syAt / na ca iti tadvidhAyakasUtre 'prAk TeH' ityuktatvAdanyavarAdisamudAyAt | sthAnivadbhAvena nirvAhaH, 'si' iti varNamAtrasya nimittatvenA-6: pUrva bhavati, evaM 'bahuc' pratyayaH kalpabAdipratyayAnAmapatrAda- zrayAd varNAzraye vidhau ca sthAnivadbhAvaparyudAsAt / tathA ca bhUto'pi "vibhASA supo bahuca purastAt tu" [pA0 sU05.3.| tAdezavidhAnArthamiha viSayasaptamyAzrayaNamAvazyakamiti viSaya3068.] iti vidhAyakasUtre purastAditi kathanena prakRteHpUrva bhavatIti | saptamItvena vyAkhyAnamasya nyAyasya jJApakaM saadhvev| viSaya sarvatra vizeSavacanAdevApavAdAnAmutsargabhinnadezatvamiti na teno- | saptamyAM svIkRtAyAM ca vaseradyatanItAmi 'avAttAm' ityAdau tsargA-'pavAdayoH samAnadezatvaniyame vyAghAtaH / " ityevaMrUpeNa sico viSayatAyAmeva "sastaH si" [4. 3. 92.] iti 70 kaiyaToktasya cintyatvaM sAdhitamityAstAM vistaraH // 47 // tatve pazcAt sici tasya lope'pi sthAnivadbhAvena "vyaJjanA nAmanidi" [4.3. 45.] iti vRddhiH siddhaa| atra ca *sarvebhyo lopa:* // 48 // [vRddhau] sijiti samudAyasyaiva nimittatvenAzrayaNAt samudA35 si0-vizeSyAnurodhena pUrvato'nuvRttaM balavaditi padaM ! yasya ca varNarUpatvAbhAvAnna sthAnivadbhAvaniSedhAzaGkA, yadyapi puMliGgena vipariNamayitavyam , tathA ca sarvebhyo vidhibhyo / lopazabdena lupo'pi saMgrahaH sambhavatIti pUrvanyAyo'pyanena 75 lopavidhibalavAniti nyAyArthaH sampannaH lopapadena cAdarzana- nyAyana gatAtha: syAt tathA'pyAcAyaraya nyAyaH pRthagukta hAta vAcinA lup-lukoH sAmAnyena grahaNaprAptAvapi lupaH pUrvanyA-nAtra lopazabdena lupo grahaNam / uttaranyAyabAdhyamAnatvAvAsya yena balabattvasyoktatvAdana lopapadena lugeva gRhyate pAri-| durbalatvam // 48 // *rnimarwar
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [prathamollAse nyAyau 48,49] *sarvebhyo lopa:* // 48 // tu vRddhisUtrasyekAralopasUtrAt prAk paatthH| yadyayaM nyAyo 40 ta0-lopa-lupa-lucAmitsaMjJAyAzcArthato bhedAbhAve'pi nAbhISTaH syAdAcAryANAM tarhi vRddhisUtrameva parataH pttheyuH| yantra phalataH kvacid bhedAt tatsambandhavyavahArasya bhedaH / pratyaya- | cAsya nyAyasya pravRttirneSTA tatra * nAniSTArthA zAstrapravRttiH * lopAdiSu satsu sthAnivaddhAvena tatpratyayanimittakakAryasampAdane'pi | ityagrimanyAyena vyavasthonneyetyagre sphuTIbhaviSyatyeva, tasyAya5 lupi sati "lupyambulena" [7.4. 112.] iti niSedhAt ! vyAkhyAvasare / tatazcAsya nyAyasyAnityatvamityapi sphuTakArya na bhavatIti lupo vizeSaH, ata evaM gomAnityAdau selaki meveti // 49 // 45 sthAnivadbhAvena tanimitto dI| bhavati, gomat kulamityAdau tu *lopAt svarAdezaH* // 49 // na bhavati / pANinIye tantre ca lup-lukoH samAnatvameva / yatra taka-yadyapIkAralopavidhAyakasUtrasya vRddhividhAyakasUtrAt sthAnivadbhAvaniSedho neSTastatra lopa eva vidhIyate na tu lug lub | prAka pAThena 'lopAda vRddhibalIyasI' ityevaM jJApayitaM zakyama, 10 vetyanyadetat / pANinIye naye ca prAcInairayaM nyAyo jJApaka tAvatA'pi zrAyamityAdiprayogAMNAM siddhiH sambhavatIti na sAmAsiddhatvenokto'pi navInairnAgezAdibhine svIkriyate, bhAjyAnukta-nyataH svarAdezasyaiva lopApekSayA balavatvajJApanayogyatA, navA 50 svAditi spaSTa paribhASenduzekhare / yadyapi svamate'pi 'abuddha' tatprayojanam , tathA cAgre *nAnirdeiSTArthA zAstrapravRttiH iti ityatra "gaDadabAdeH0" [2.1.70.] ityataH "dhuD-hasvAta." nyAyavyAkhyAvasare 'cikIryate' ityAdAvalopApekSayA dIrghasya " [4. 3. 7.] ityasya paratvena paratvAdeva sico lope caturthasya prAbalye'nena nyAyena prApte tadAdhanAyAsyApravRttikalpanA'pi na 16 nApattiH, avAttAmityAdau ca "sastaH si" 4.3. 92.17 karaNIyA bhavatIti sAmprataM pratibhAti, tathApi 'asati bAdhake ityasya lopApekSayA paratvena pUrvameva tAdeze pazcAt sico luki pramANAnAM sAmAnye pakSapAtaH' iti siddhAntena sAmAnyata ema 55 kArya siddhayati, evaM 'zaMsthAH' ityatrA'pi "IvyaMjane'yapi" jJApanaM kriyate / vastutastu jJApanasthale jJApitArthena jJApakasya [4. 3. 97.] ityatra sAkSAd vyaJjane iti vyAkhyAnAt svAze cAritArthya phalamanyatreti saraNidRzyate, yadi kevalaM khAze vipazca vidhAnasamakAlamevetsaMjJAyAM netvaprAptiriti nyAyaM vinApi cAritArthyameva bhavet tadApi na tasya sArthakyaM svIkriyate, 20 sarveSTasiddhiH sambhavati, tathApyAcAryaH "sastaH si"[4, 3. tanmAtrArthatve varaM tadakaraNameva / iha cAnyatra phUlaM yadyapi 92.] ityatra kRtasya viSayasaptamItvena vyAkhyAnasya phalAntarA labhyate kintu svAze cAritArthyaM nAsti, nahi jJApite'smin 60 bhAvena tathAsthIyate, svIkRte cAtra nyAye 'abuddha' ityAdayo nyAye vRddheH pUrvaM pAThasya kimapi phalaM nirdeSTuM zakyate / tathA ca 'pyasya nyAyasyodAharaNAni bhavitumarhantIti tathA vyAkhyAta | naivaM pAThasya jJApakatvasaMbhAvanetyanyadeva kiJcidasya nyAyasya jJApakapUrvam / na ca tatrAdhikaM vivaditavyam-'nAsUyA tatra kartavyA manveSaNIyam 'spardhe" [ paraH, 7. 4. 119.] iti sUtre'nu25 yatrAnugamaH kriyate' iti nyAyAt / uttaranyAyabAdhyatvenAsya vRttasya parazabdasyeSTavAcitvena spardhe sati yadiSTaM tad bhavatIti durbalatvamityuktaM vRttI prAcAmanusAreNa / vastutastu bAdhakabAdhyatvaM vyAkhyAnena kacit pUrvasyeveSTatvena balavattvamiti mahAbhASyoktA,65 na durbalatvaprayojakamiti vivecitameva pUrvamanekatreti nAtra svayamapi ttrttraashritaariitirvaa'lbmniiyaa| tathA ca zrAyapunarucyate // 48 // mityAdau pUrvapaThitAyA vRddhereveSTatvena saiva bhaviSyatIti nArtho 'nena nyAyena / pANinIye ca vRddhireva parastAt paThyata iti __*lopAt svarAdezaH // 49 // nAsya nyAyasyAvazyakatA svIkriyate, taduktaM siddhAntakaumudyA si0---balavadityanuvartamAnaM pulliGgasayA bipariNamanIya- | dIkSitena "sA'sya devatA"4. 2.24.1 iti prakaraNe-70 miti samAna pUrveNa / lopazabdo'pi lugvAcI pUrvavadeva, | "yasya" [ 6. 4. 148.] iti lopAt paratvAdAdivRddhi. tadapavAdatvAdasya, utsargasyApavAdazAstravyApakatvaniyamAt / riti / tathA ca svamate'pi pUrvoktarItyA nirvAhasambhave nyAya tathA ca sarvavidhibhyo balavato lopAdapi svarAdezo balavAniti | vijJApya pazcAdanityatvAzrayaNAdikaSTakalpanAyA nAvazyakateti nyAyArthoM labhyate / yathA zrIrdevatA'syetyarthe "devatA" vibhAvanIyaM sUribhiriti / kiJcaitasmin sAmAnyato jJApite'zva35[6. 2.101.] ityaNi paramapi "avarNavarNasya" [7.4.. pateridamAzvapatam, gaNapateridaM gANapatamityApi na siddhayet, 75 68.1 iti IkAraluca bAdhitvA "vRddhiH svarevAdeH0"] tatrApi "nAmino'kali-hale" [4.3.51. 1 iti vRddhiH [7. 4...] ityAdisvararUpasyekArasya vRddhirbhavati, tata prAmotIti vizeSata eva jJApanamucitam-*lopAdAdivRddhilabhAyAdeze-zrAyamiti rUpaM siddhyati / etasyAyAbhAve tu vatI* itirUpeNa / pANinIye ca "nAmino'kalihaleH" paratvAdIkAralope vRddhayamAteridaM rUpaM na siddhayet / asya jJApaka [4. 3. 51] iti sUtrasthAnIyasya "aco Niti" [pA0 arch a .. . . ... ................ .......
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prathamollAse nyAyAH 19,51] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / ....... pANinIya sU0 7. 2. 112.] iti sUtrasya yadyapi lopApekSayA paratva-: yukta ityavadheyam / yadyapi *samAsAntAgamasaMjJAjJApakagaNana-40 masti, tathApi 'AdivRddhirantyopadhAvRddhI bAdhate' ityanuzatikAdi- nirdiSTAnyanityAni* iti pUrvavyAkhyAtanyAyAnusAramAgamasyApyagaNe puSkarasacchabdapAThena jJApitatvAd dossaaphaarH| tathA ca nityatvamiti kathayituM zakyate, tathApi tasyApi nyAyasyAnityasAmAnyataH svarAdezabalabatvajJApane doSasadbhAvAd vizeSato'pi tvamiti tanyAyavyAkhyAvasara evoktatvena, asya ca kRtAkRta5 jJApane khAMze cAritArthyAbhAvAcca nAyaM nyAyo jJApanamahatItyeva / prasaGgitvaprAptanityatvasya na vyAghAtaH / apavAdatvaM cApyasyetyuktavicArasaraNAvadhirohatIti / / 49 // meveti na nyAyasyAsyAvazyakatA tathApi samAzrayaNIya ityuktameva / 45 pANinIye ca tantre nAyaM nyAyo dRzyate, paratvAdinaiva tatra *AdezAdAgamaH / / 50 // vyavasthA kRtA, asti cAgamazAstrAnityatvabodhako nyAyastatrApi si0--vizeSyAnurodhena balavAniti sambadhyate / AdezA- prAcInaiH samAzritaH paraM tu nAgezAdibhirbhASyAnuktatvAt khaNDita ''gamayoH samakAlaprAptayoratulyabalayorapi satorAdezApekSayA iti nAsau bAgamadaurbalyabodhanAyAlama , anAzrayaNe ca prakRta10 ''gamasyaiva balavatvavidhAyako'yaM nyAyaH / tathA ca arpayatItyatra nyAyasya dvayoH kulayorityAdInAmAJjasyena siddhiriti // 50 // 50 RdhAtorNI "nAmino'kalihale." [4. 3. 51.] iti ..... vRddhiH "arti-rI-blI-hI-kruyi-kSmAyyAtA puH" [4. 2. 21.] *AgamAt savodezaH* // 51 // iti pvAgamazca prAmuta ityanenAdezarUpavRddhayapekSayA bAgamasya . si0-balavAniti vizeSyAnurodhena sambadhyata iti balavattvabodhanAt pvAgame kRte "puspau" [4.3.3.] iti samAna pUrveNa / pUrvanyAyena sAmAnyata evAdezApekSayA''gamasya 15guNarUpa Adezo bhavati / asya vAcanikatvameva, jJApakAntarA- / prAbalyaM bodhitamiti 'tisUrUpasarvAdezasya nAgamApekSayA bhAvAt / arpayatItyAdisiddhyartha yanAntarasyAkaraNAdasya ca daurbalyaM prAptamiti tadvAraNAyAyaM nyAya Azrita iti pUrva 55 nyAyasyAcAyayAyeSu paThitatvAdAcAryavacanamevAna pramANam / * nyAyApavAdatvamasya nyAyasya / atra ca jJApakam "Rto raH kvaciJcalakSyAnurodhAdayaM nAzrIyate, yathA dvayoH kulayorityatra svare'ni" [2. 1. 2.] iti sUtrasthamanIti padam, tena hi dvizabdAdosi "A DheraH" [2.1.41.] ityadAdeze / tisrAdiRto rAdezavidhau nakAraviSayavarjana kriyate, na ca 20"anAm-svare no'ntaH" [1.1.64.] iti nAgame ca tisrAdInAM kadApi nakArAdisvarapUrvatvaM sambhavati, 'priyatisRNaH prApte paratvAdantaraGgatvAccAdAdeza eva bhavati, na naagmH| kulAt' ityAdau hi pUrva syAdI pratyaye pare pUrvanyAyabalAt 60 etacca "anAmasvareno'ntaH" iti sUtranyAse'pi spssttmktm| tisrAdezApekSayA nAgamasya balavattvena nAgame kRte tayavadhAna ca tatrAnena nyAyena nAgamaM prasajya paratvAdantaraGgatvAcca : nAcca syAdipratyayaparatvAbhAvena tisrAdezAprAptaH / na cAgamasya tatsamAdhAnaM kRtamiti nedaM svato nyAyApravRttisthalamiti ra svAGgatvena * svAGgamavyavadhAyi* iti nyAyena kathaM tatkRtaM 26vAsyam , nyAyasyAsya vAcanikatvena zAstrAntarasAdhAraNyena / vyavadhAnamiti vAcyam, nAgamo hi 'priyatri' iti samudAyazAsAtavyavasthAmAvani nikovinyAsa- syAGgam , tikhAdezazca tadavayavabhUtatrizabdasya vidheya iti 66 grnthsyaashyaat| tathA ca tema nyAsagranthenAsya nyAyasyA-: tanirUpitasvAGgatvasya nAgame'bhAvena vyavadhAyakatvAkSateH. nityatvameva dIbhavati / nyAya viviyana tathA ca nakArAdisvaraviSaye tistrAderabhAvena vyAvAlAbhAda gatyantarAbhAva evAzrayaNamityapi tasya nyAsasyAzayo varNayitaM nIti nakAraparyudAso vyarthaH san nyAyamamuM jJApayati / jJApite 30 zakyate / iha cAnAzrayagenaiva lakSyasiddhiriti bodhyam // 50 // cAtra nyAye sarvAdezasya tisUrUpasya nAgamApekSayA pUrva pravRttI tatsambandhina RkArasya rAdezAbhAvayAnIti paryudAsasya 70 *AdezAdAgamaH // 50 // sArthakyam / nanu nAgamApekSayA tisAdezasya paratvena ta0- yadyapyarpayatItyatrAnyatra vA pvAgamasthale sarvatra vRddhaH paratvAdeva tisrAdezaH syAditi nArtho'nena nyAyeneti vAcyam, prAptau satyAmeva pvAgamo vidhIyata iti yena nAprAptI yo nAgamasya tisrAdezAt pUrva tasmin kRte ca prAptiriti tasya vidhirArabhyate sa tasya bAdhako bhavati iti nyAyena vRddhadhAdezasya , kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvAt * parAnnityaM balavat * iti 35 bAdhaka eva pvAgama iti, vRddhyAdeze kRte'kRte ca pvAgamasya | nyAyAd nAgama eva syAditi tadvAraNasya nyAya binA'sambha-75 prAptiH sthAnivadbhAveneti kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvamapi trAga- | vAt / kRte ca tisrAdeze yadyapi paratvAd rAdezaH prAmoti masyeti ca tadvidhAnArtha nAsya nyAyasyAvazyakatA, tathApi tathApi 'ani' iti viSayasaptamyAzrayaNAda rAdezaprAptisamaye *mitravadAgamaH* *zatruvadAdezaH iti svabhAvasiddhanyAyAnugRhI. ! nAgamasya prAptirastIti tadviSayatAyAM rAdezApravRttirbhavati / ayaM to'yaM nyAya ityAcAryAyamadhye paThitaH,prAptisattvenehApyAzrayituM ca nyAyaH kenApi na bAdhyate iti sthira eva / / 51 // 12 nyAyasamu. bhA
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [prathamollAse nyAyau 51,52] *AgamAt sarvAdezaH* // 51 // jJApakaM ca oNe-ditkaraNam , taddhi mA bhavAn oNiNadityatra 40 ta0-pUrvanyAyenAgamasAmAnyasyAdezasAmAnyApekSayA bala- * prAptasyopAntyahasvatvasya niSedhArtha kRtam, hasva vidhAyaka vattvamuktam, anena ca nyAyenAdezavizeSasya sAmAnyata Aga- "upAntyasyAsamAnalopizAsvRdito he"[4. 2. 35.1 iti mApekSayA balavattvaM bodhyata iti pUrvanyAyApavAdo'yamiti prAcI sUtre RditaH paryudAsena tatropAntyahasvo na bhavati, kintu tatra harItimanusRtya vyAkhyAtam / atradaM vicAryate-'priyatisRNaH kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvAt pUrvameva "svarAderdvitIyaH" ityAdI nAgamAt pUrva tistrAdezasiddhiretacyAyaprayojanam , tatra [4. 1.4.] iti dvitve okArasyopAntyatvAbhAvena hrasvA-45 pAThakRtaparatvena tisrAdezaH siddha eva / na ca pUrvanyAyenAdezA- prAptestanivAraNArthamRditkaraNaM vyarthameva, vyartha sadU RdiskaraNam pekSayA''gamasya prAbalyaM bodhitamiti na paratva miha vyavasthAeka 'anityo'pyupAnyahasvo dvitvAt prAgeva syAt' iti jnyaapyti| syAditi vAcyam , tasya nyAyasyAnityatvasya pUrvanyAyavyAkhyA- tena ca svAMze cAritArthyaM dvitvAt prAk prAptasyopAntyabasvasya 10 vasare nyAsapranyAzayamanurudhya pradarzitatvAt / na ca kRtAkRta- / nivRttyA / phalaM ca mA bhavAn aTiTaditi siddhiH, tathA hi-tatrApi prasaGgitvena nAgamasya nityatvamiti nityasya parazAstrApekSayA bala- | 'mATi' iti Nyantasya Gapare No hasvAt pUrva yadi dvitvaM syAt 50 vattvamiti nAgama eva pUrva syAnna tisrAdeza iti vAcyam, tadA tarhi AkArasyopAntyatvAbhAve hasvAprAptImA bhavAna ATiTaditi nAsya nyAyasya pUrvanyAyApavAdatvaM syAt, kintu *parAnnityaM rUpaM syAt , jJApite copAntyahasvasya dvitvAt prAka pravartane balavat* iti nyAyApavAdatvameva vaktavyam, na ca tAvataiva rUpaM mA bhavAnaTiTaditi siddhayati / etaNyAyAbhAve tu paratvAdeva 15 nistAraH, tasmin nyAye bAdhite'pi pUrvanyAyaprAptAgamabalavattvasya dvitvAt pUrvamupAntyahasvaH pravatetaiveti mA bhavAn oNiNanivRttyarthaM tadanityatvAzrayaNamapi kartavyaM syAt , tathA ca pUrva- | dityatropAntyahasvanyAvRtyarthamoNedikaraNaM sArthakamevetika nyAyApavAdatayA tadane lekhanamaprAsaGgika syAditi na ko'pi | jJApakatvAsambhavaH / tathA caitanyAyAzaGkayaivauNedikaraNaM panthAH samIcIna iti cet ? satyam-pUrvanyAyApavAdatvamevA- kRtamityetanyAyasya sttvmnumaapyti| mA bhavAna oNiNata mA syAstu; nyAsagranthe 'dvayoH kulayoH' ityatra pUrvanyAyApravRttyuktyaika- bhavAn aTiTadityubhayatropAntyahastrakRtavizeSasya sphuTapratipattaye 20 dezAdezaviSaye'nilyatvasiddhAvapi sarvAdezaviSaye'nityatvasyA- bhavAniti padaM madhye prayuktamiti / udAharaNaM cAsya yuSmAnasiddhatvAt / na ca nityatvAnnAgamaH syAditi vAcyam , zabdA- smAna vA AcakSANeneti vigrahe 'yuSyA, asyA' iti, atra 60 ntaraprAptyA nAgamasyAnityatvAt / *kRtAkRtaprasadbhinityatva vat ! parAbhyAmapi tvamAbhyAM prAk "TAiyosi yaH"[2.1.7.iti *zabdAntarasya prApnuvan vidhiranityo bhavati* ityasyApi nyAyasya | masya yatvaM siddham , tathA hi-atra yuSmadasmayAM Niji "tryantya bhASyakRdAdisammatatvAt / pUrva hi "priyatri' ityasya nAgamaH svarAdeH" [7.4. 43.] iti 'a'bhAgasya luki dhAtutvAt 25 prAptaH pazcAt 'priyatisR' ityasyeti zabdAntaraprAptiH spaSTA tasya / ! vipi "aprayogIt"[.1.37.] iti tallaki "NeraniTi" vastutastUktarItyA nityatvasyAvyavasthApakatvAnirNaye'pi tisrAdeza- | [4. 3. 83.] iti Nijluki nAmatvena TApratyaye "sva-mau 65 syAntaraGgatvameva tasya pUrvapravRttI vyavasthApakatvaM bhaviSyati / na ca pratyayottarapade caikasmin" [2. 1. 11.] iti tva mAdezo kathaM tasyAntarajatvamiti zaGkayam, nAmyantasya napuMsakasya hi TADayosi yaH" [2.1.7.1 iti yatvaM ca samakAlameva Amabarje syAdau khare pare nAgamo vihita iti tasyAdhikApekSatvena prAmutaH, tatra yadyapi sva-mAdeza parau tathApi yAdezasya kRtAkRta30 bahiraGgatvam, tisrAdezasya ca trizabdasyAdipratyayobhayamAtranimi prasaGgitvena nityatvAd yAdeza eva bhavati / yadyapi tva-mAdezAt ttatvAt / tathA ca dvayoH kulayoritikt paratvAdantaraGgatvAca pUrva 'yuSma asm' etayormasya yAdezaH, sva-mAdezayoH kRtayostu 70 vyavasthAyAH kartuM zakyatve'pi nyAyAzrayaNaM prapaJcArthameveti tayorakAsyeti zabdAntaraprAptyA yAdezasya na nityatvamiti vibhAvanIyam // 51 // kathayituM zakyate tathApi kvacit kRtAkRtaprasaGgitvamAtreNApi nityatvamiti pakSamAzrityodAharaNasaMgatirAsthayA / iti prAcA __ *parAnnityam // 52 // vRttikRtAmAzayaH / svamataM tu vivarage spaSTam // 52 // 35 si0-balavattvaprayojakaM tattatprAtisvikarUpamuktvA samprati prakArAntareNa balavatvaM darzayitumupakramata etadAdinyAyena / *parAnnityam // 52 // 75 tatra "spardhe" [7.4.119.] iti paribhASayA pAThakRta- ta0-nityamapi dvirvacanaM prabAyopAntyahavaH prathama syAditi parasvasya balavasvaM pratipAditamiti tadapekSayApi nityasya bala- jJApanArtha kRtenoNeLaditkaraNenAyaM nyAyo jJApyata iti vRttI vasvabodhako'yaM nyAya iti tatparibhASA'pavAdatvamasya / atra | pradarzitam / tatredaM vicAryate-oNeIditkaraNasya vaiyarthya katham?
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prathamollAse nyAyau 52,53 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / sAmprataM nAstyaya nyAyaH, dvitvAt paratvAdupAntyahakhe prApte tanni- svapravRttiprAkAlikaprAptikatva-kha pravRttyuttarakAlikaprAptikatva-skhanivAraNAyoNeditkaraNamarthavaditi kathaM tajjJApayiSyati / kiJcA- ThAntaraGgAnirUpakatva-svaniSThApavAdatvAnirUpakatvaitaccatuSTayasambandhesatyasmin nyAye 'mA bhavAnaTiTat' ityatrApi paratvAd dvitvaM / neti sambandhadvayena kRtAkRtaprasaGgitvaM saMgRhItam , tRtIyacatuprabAdhyopAntyahrasva eva syAditi tatsiddhA nirAbAdhAyAm 'anityo- ' bhyAM ca sambandhAbhyAM nityApekSayA'ntaraGga-bahiraGgayorbalavattvaM 5'yupAntyahalo dvitvAt prAgeva, iti jJApanasyapi nAvazyakatA, ca saMgRhItam , atra ca kevalaM pakSa-sAdhyayonirdezaH, hetustu 45 tad vinApi kSatyabhAvAditi kathamasya nyAyasya jJApana smbhaavyte| kRtAkRtaprAsaGgitvarUpa eva, tatra cApatitA doSAH pUrvavat pariyadi copAntyahakho bahiraGgaH, Gapare jI vidhAnenAdhikApekSatvAt , hAryAH / athAsya 'yuSyA, asyA' iti yadudAharaNamuktaM prAcIna dvitvaM tu kevalaM hameva nimittatvenAzrayatItyantaraGgamityantaraGgatvAd statra vicAryate-yuSmAnasmAn vA''cakSANeneti vigrahe sva-mAdedvitve kRte nopAntyahasvaprAptiriti tasya [oNeditkaraNasya ] : zayoH prAptireva nAstIti kutastAbhyAM saha yAdezasya balAbala10 vaiyaryamityucyate, tAktApi *parAnnityam ityatra tasya jJApakatvaM vicAraH, tva-mAdezI hi ekatvArthapratipAdakayoreva yuSmadasmado-50 kathaM setsyati / bahiraGgo'pyupAntyahakho dvitvAt prAgeveti bhavata iti spaSTamuktaM vRttyAdiSu, tatazcAtra kasyacana parazAstrasyAjJApayituM zaknoti, tAvataiva 'mA bhavAnaTiTat' ityasyApi siddhiH prAdhyA svata eva yAdezenaiva bhavitavyamiti nedamudAharaNaM sNgcchte| sambhavati / itthaM ca nArya nyAyo jJApakasAdhya ityeva vicArapathamava- ! tathA ca 'tudati' ityAyeva tadudAharaNamucitam , atra hi paramapi tarati / nanu tarhi parApekSayA nityasya balavattvaM yat prasiddhaM tasya "laghorupAntyasya" [4.3. 4.] iti guNaM prabAdhya nityatvAt 15 ko heturiti cen ? atrocyate-kRtAkRtaprasaGgitvameva tasya balavattve : "tudAdeH zaH" [3. 4, 81.] iti zapratyaya eva bhavati, sati 55 heturiti / tathA ca tatrAnumAnaprayogaH-'nityaM zAstraM balavat kRtA- ca tasmin "zidavit" [3. 4. 20.] iti kivadbhAvAna kRtaprasaGgitvAt' iti / nanvevamantaraGgazAstrApavAdazAstrApekSayA'pi guNaH / tathA ca nyAyasya sAphalyamiti // 52 // tasya balavattvaM syAditi cet ? na-'bahiraGgatvotsargavarahitatve | were... ... .. ... . sati' iti pakSavizeSaNadAnenAdoSAt / tathA ca bahiraGgotsarga- *nityAdantaraGgam // 53 // 20 zAstrabhinnaM nitya zAstraM balavaditi samAyAti / na ca kRtAkRta- si0-nityAdapi bahiraGgazAstrAdanityamapyantaraGgazAstraM prasaGgitvamastu balavattvaM mA'sviti vyabhicArazaGkAyAM tanni- balavat / asya nyAyasya sUcakazca "AzIH" [3.3. 13.] 60 vattako'nukUlastako nAstIti vAcyam , aklaptAbhAvakasyAbhAvaH / iti sUtranirdeza eva / tathA hi-tatra "AzisU'zabdAt sau tasya kalpanApekSayA kaptAbhAvakasyaivAbhAvakalpanamucitamityastyaiva tarkasya / lope so rutve visargaH "padAnte"[2.1.64.] iti dIrghazca vyabhicArazaGkA nivartakatvAt / ayamAzayaH-anityazAstrasya hi ' prAmataH, visargazca kRte'kRte ca dIrgha bhavatIti kRtAkRtaprasaGgi25 kadAcidabhAvaH klupta eva, yadi nityatvenAbhimataM zAstraM pravRttaM tadA : svena nityaH, sa ca paramapi dIrgha bAdhitvA pravarteta yadyayaM nyAyo tasya pravRttyabhAvAt / nityatvenAbhimataM ca zAstramakluptAbhAvakaM na syAta, sati cAsmina nyAye pUrvavyavasthitanimittatvenAnta-65 tasyAnityazAstre kRte'kRte ca prAptatvAditi yasya kadAcidabhAvaH : raGgasvAda dIrgha eva bhavati, tato visarga kRte ca dIrghasthAsiddha eva tasyaivAbhAvaH kalpanIyo lAghavAt , yasya cAsiddho'bhAva- ! prAple sau nirdezaH siddhyeta / etApAyAbhAve ca nityatvAta stasyAbhAvakalpane gauravamiti lAghavAnugRhIto'yaM takaH / na : pUrvanyAyasahakAreNa visargo durvAra ityanupapadyamAno dIrgha30 cAnityazAstrasya paratve tasya ca "spardhe" [7, 4. 119.] nirdezo'yaM nyAyaM jnyaapyti| phalaM ca prejuH propurityAdau iti zAstreNa bAdhabodhanAt kRtAkRtaprasaGgitvarUpaheto dhitatvamiti . yaj-vapoH parokSAyAmusi *svRd vRdAzrayaM ca* iti 70 vAcyam , anenAnumAnena nityasya prAvalyabodhane kRte tulyabala- nyAyAt prathama vRti tato dvitve padadvayApekSatvena bahiraGgaM tvAbhAvena tulyabalayorekana samAvezarUpaspardhAbhAvena "spardhe" | nityamapyetvamotvaM ca prabAdhya ekapadAzrayatvenAntaraGgatvAd dIrgha [7.4.119.] iti zAstrasyAprApteH / na ca nityasya balavattva- eva bhavati, tata etvamotvamiti siyatISTa rUpamiti / ayaM 35 manumitam, parasya ca balavattvaM "spardhe" [7. 4. 119.] cAgretanena nyAyena bAdhyamAnatvAdanityaH // 53 // iti zAstrarUpapramANasiddhamityanumitApekSayA zrutasya balavattvena mean kRtAkRtaprasaGgitvarUpaheto dhAdukkAnumAnAsiddhiriti vAcyam , . *nityAdantaraGgam // 53 // 15 spardhasiddhayartha sUtrasyAnumAnApekSAyAH sattvena pUrva sUtrApravarta- ta0 * pUrvavyavasthitasthAnikatvarUpamantaraGgatvamAdAya dIrghasyaha tAddhetorabAdhitatvAdityAstAM vistareNa / pariSkArarasikAstvatraivaM visargApekSayA balavattvaM svIkRtya "AzIH" [ 3. 3. 13.] 40 pariSkurvanti-svaviziSTaM zAstraM svApekSayA balavat , ubhayatra vaiziSTyaM iti nirdezasiddhirAzritA, nanvaGgapadena sthAninimittAdisakala
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 10 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / | saMgrahAd dIrghanimittasya rephasya dIrghasthAninaH, padAntatvasya ca tattacchandAnAM kriyata iti vizeSaH, parantu "puMnAni ghaH " dIrghe samAzrayaNAt visarge ca rephasya padAntatvasya ceti dvayasya / [5. 3. 130. ] iti pazca dhano'pi sAmAnyavihitaH, 40 syaiva samAzrayaNAd visargApekSayA dIrghasyaivAdhikApekSatvena bahi- | vyaJjanAntAdavyaJjanAntAt sarvasmAdeva vidhAnAt sa ca ghamA raGgatvaucityam, tathA ca nAsya nirdezasya saMgatirityucyate cetU ?, bAdhiSyata ityAzaGkayA ghAntA ime nipAtyante / tacaitanyAyA5na - adhikApekSatvena bahiraGgatvasya asiddhaM bahiraGgamantaraGge bhAve vyarthameva syAditi svasArthakyAtha nyAyamimaM jJApayatIti iti nyAyavyAkhyAvasare pratiSiddhatvAt / vastutastu nAtra jJApakA prAcInAH / vastutastu pUrvanyAyenApi ghaJo'navakAzatayaiva pekSA, bahiraGgApekSayA'ntaraGgasya prAbalyaM pUrvanyAyena-: asiddhaM bAdhakatvaM prAptamiti tadvAraNAyaiva nipAtanamidamityapi kalpayituM 45 bahiraGgam ityanenaiva siddhamiti tadeva niyAdapyantaraGgasya balavattve zakyate / na ca pUrvanyAyenAntaraGgApekSayA'navakAzasya balavatvaM bIjaM bhaviSyatItyalaM jJApakAnveSaNena // 53 // bodhyate, notsargApekSayeti vAcyam, antaraGgAdapi zAstrAdanavakAzazAstraM balavadityeva tasya tAtparyAt / yadA cAntaraGgAdapi ca vyApakazAstrAdanavakAzasya balavasvaM tena bodhitaM tarhi kA kathA antaraGgatvAdibalavastraprayojaka heturahitA dutsargazAstrAditi 50 kaimutikanyAyenaivAnavakAzasya sarvabAdhakatvaucityAt / asti ca sarvatra puMsi nAmni ghapratyayaprasaGge "vyaJjanAd ghan" [ 5. 3. 132. ] ityasyAnavakAzatvaM sustham / phalaM cAsya 'ApacantyasminnityApAkaH' ityatra puMnAmni ghaM prabAdhya vyaJjanAntatvanimitta jeva bhavatIti / vastutastu naitau nyAyau mUlataH 55 pRthagiti pratipAdayiSyate vivaraNe / tathA ca yathA pUrvanyAye na jJApakApekSA tathehApIti // 55 // *antaraGgAccAnavakAzama* // 54 // si0 - anavakAzatvaM ca tadaprAptiyogye'cAritAmeva, tathA ca yadaprAptiyogye yasyAcAritArthyaM tasmAdantaraGgAdapi, tad bahiraGgamapi balavaditi nyAyArthaH / atra ca jJApakaM tattadanavakAzazAstrakaraNameva / yadi hi vyApakAnAM zAstrANAM pravRttiH 15 syAt tarhi vyApyabhUtAnAmavakAzAbhAvAt tatpraNayanavaiyarthyameva syAditi praNayanasArthakyAya tasya balavattvamAzrIyate / yathA"mahaM sinA prAk cAka: " [ 2. 1. 12. ] iti sUtreNa | "tva-mau pratyayottarapade caikasmin" [2. 1. 11.] ityasya prAptiviSayabhUta eva tvamahamAdezau vidhIyete, tatra yadi "tva-mau 20 pratyayottarapade0 " [2 1 11] iti sUtramantaraGgatvAt pravartteta tarhi vamahamoracakAzAbhAvena tayorvidhAnaM vyarthameva syAt / sva-mAdezayorantaraGgakhaM tu prakRtimAtrA dezatvAt, tvamahahmAdezau tu sinA saha prakRteH sthAne bhavata iti prakRtipratyayobhayApekSAciti bahiraGgau / tathA cAnavakAzatvAt tau *antaraGgAccAnavakAzam // 54 // *utsargAdapavAdaH * // 55 // ta0- -- etau nyAyau sahaiva vitriyete, ubhayorapi samAna- 60 phalatvAnmatAntareNaikarUpyAsa | bAdhakatvabIjAni yena nAprApta yo vidhirArabhyate sa tasyaiva bAghako bhavati iti nyAyavyAkhyA 1 25 tva-mAdezau bAdhese iti tena cArya nyAyaH phalati / tathA ca / vasare pradarzitAnyeva / tAni cAnavakAzeSvapavAdeSu ca samAnatayaiva nAtra jJApakatvamasya kintu svata eva bAdhakatvam / prakRta | nyAyastu *yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhako bhavati iti nyAyamUlaka evaM udAharaNaM cAsya ' tvam, aham' iti spaSTameva // 54 // * 30 [ prathamollAse nyAyAH 53-55 ] *utsargAdapavAdaH // 56 // si0 - utsargaH - sAmAnyazAstram, apavAdaH - vizeSa zAstram, tathA ca sAmAnyazAstrApekSayA vizeSazAstraM balavaditi nyAyArthaH / asya jJApakaM ca "puMnAni ghaH " [ 5. 3. 130.] iti ghapratyayena siddhau "gocara- saMcara - vaha vraja- vyaja-khalA paNa 35 nigama 0" [ 5. 3. 131.] iti sUtreNa gocarAdInAM nipAtanam, taddhi "vyaJjanAd ghaJ " [5. 3. 132. ] iti sUtreNa prAptasya ghaJo bAdhanArthaM kriyate, ayaM ca ghaJ vyaJjanAntAddhAtusAmAnyAt kriyata ityutsargaH, nipAtanaM ca vizeSata ! laganti, anavakAzatvamapi kenaciccAritArthyAvighAtarUpameva, etAvAn vizeSaH - anavakAzasthale tadaprAptiyogye'cAritA 65 sati kRte cAritArthyarUpaM bAdhakatvabIjaM na bhavati, utsargApavAdasthale tu tadaprAptiyogye'cAritArthe sati kRte cAritA'pi bAdhakatvaM bhavati / carcitaM cedaM paribhASenduzekhare nAgezena, tatra ca bAdhyasAmAnyacintApakSo bAdhyavizeSacintApakSaceti pakSadvayamuktam / tathAhi - " yena nAprApte" ityatra yenetyasya yadi khetare - 70 NetyarthaH, tadA svaviSaye yad yat prApnoti tad bAdhyaM vidhyantarAprAptaviSayatvAbhAvAt / iyameva bAdhyasAmAnyacinteti vyavahiyate, anavakAzatvena bAdhakatve'pyeSA vaktuM yuktA, yadyudAharaNamasti, vinigamanAvirahAt / yadi tu yenetyasya lakSaNenetyarthaH kAryeNeArtho vA tadA bAdhya vizeSacintA | anavakAzatvena bAdheyetadvAdhena 75 sArthakamuta tadvAdhenetyevaM vizeSacintA saMbhavati, yadyudAharaNamasti / " | iti / etadvanyasya cAyamAzayaH - yad yena nAprApta nyAyenA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prathamollAse nyAyAH 55-57 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / iPhora... .. . . .." navakAzatyena vA bAdhe ubhayoH pakSayoH bAdhyasAmAnyacintA- *apavAdAt kvaci dutsago'pi // 56 // vAdhyavizeSacintApakSayoH sambhave satyapi *yena nAprApta ta0-nanu kRte cAritAye sati yo bAdhakaH sa evApavAdanyAyena bAdhe yadhobhayoH pakSayoH spaSTatayodAharaNAni milanti zabdazakyaH, atra ca tasyotsargeNa vAdhyatve'pavAdatvameva nAstIti tathA'navakAzatvena bAdhe na milanti, *yena nAprApta nyAyenA- kathamatrApavAdazabdaprayoga iti cet ? na-apavAdazabdo'tra bAdha5'vakAze satyasati ca bAdhaH, anavakAzatvena bAdhe cAvakAzA- katvenAnyatra vyavahRtazAstraparaH, tathA ca yat prati yasya bAdhakatvaM 45 bhAva evetyubhayoH pakSayoH pArthakyamiti vivekaH / tathA ca : kvacid dRSTaM tadapi tena kvacid bAdhyata iti nyAyatAtparyAt / *antaraGgAcAnavakAzam iti nyAyo na yena nAprApta* nyAyena pANinIye tantre'pi RcidapavAdaviSaye'pyutsargo'bhinivizate* gatArthaH / * utsargAdapavAdaH* iti nyAyazca yena nAprApta0* . iti nyAya etacyAyasamAna viSaya iva dRzyate / yazca kazcana bhedaH nyAyasUcitabAdhakatvasyaivAnuvAdaka iti tasyaiva prapaJcaH / pANi- sa tayAkhyAyAM paribhASenduzekhare spaSTaH / tasyAyamAzayaH10 nIye'pi paribhASenduzekharIyamudritapustakeSu antarajAdaNyapavAdo / apavAdazabdo'tra bAdhakaparaH, kacidilyasya ca sarvathA niravakAza-50 balIyAn iti nyAyaH *yena nAprApta nyAyazca kvacit sthale ityarthaH / tathA ca sarvathAniravakAzarUpabAdhakasthale'pyutsargasvAtanyeNa pRthagulikhito, kacica pUrva eva nyAyo likhitoyena zAstra pravartata iti nyAyArthaH / tathA ca utsargazAkhe kRte'pavAnAprApta *nyAyazca tatra bIjapradarzakatvena varNitaH, vyAkhyAnaM dazAstrasya cAritAyeM sati vancidapatrAdaviSaye'pyatsargaH pravartata cobhayoH sahaivopalabhyate / svamate ca *yena nAprApta nyAya ' iti phalatIti / svamate ca *apavAdAt kvacidutsargo'pi* 15 evakAraghaTita upalabhyate, tasmin tantre ca evakAro na ptthyte|| ityuktyA tatrotsargazAstrasyaiva balavattvaM bodhyate, na tvapabAdazAstrasya 55 tathA ca svamate bAdhyavizeSacintApakSa eka, tanmate bobhI pakSA / tatra pravRttiriti labhyate / anayoryuktAyuktatvavicArazca na sammatau bAdhyavizeSacintApakSo baadhysaamaanycintaapkssshc| tathA : saMbhavati, ubhayoH svaprakriyAnusAraM pravRttatvAt , tadanusAramubhayoH ca svamate yena nAprApta nyAyAt pRthak *utsargadapavAdaH / sAdhutvAceti saMkSepaH // 56 / / iti nyAyalekhanasyAvazyakatA'styeva / tathA ca *antaraGgAcAna- . 20 bakAzam ityasyApyAvazyakatvameva, pANinIyatantre ca nAsya / nyAyasya pRthak sattopalabhyate, apavAdatvenAnabakAzasyApi si0--arthazabdo'tra caturthyarthaH, aniSTAyeyamityarthe'rtha-60 saGgrahAt / svamate'pi tat kattuM zakyate, kintUbhayorapavAdatva- zabdena saha "tdrthaarthn"|3.1.72.] iti sUtreNa caturthyayorvidyamAnaM sUkSmamantaraM bhedaM ] grAhayituM pRthagupanyAso yukta tAniSTazabdasya tatpuruSasamAsaH, tasya ca vizeSyaliGgatA evecalamadhikagaveSaNayA / / 55 // "De'rtho vAcyavat"|134] iti liGgAnuzAsanasUtreNa ziSTeti zAstrapravRttervizeSyatayA tasya strItvam / ayaM ca nityasamAsaH, 25 *apavAdAt kacidutsago'pi* // 56 // 'avigraho nityasamAsaH, asvapadavigraho vA' iti talakSaNAt , 55 si0--pUrvanyAyenotsargAdapavAdasya balavattve bodhite / atra ca aniSTAyeti kathanenaivArthazabdArtho'pyukta iti tadarthakalakSyAnurodhAt kvacidasya vaiparItyamapyAzrayaNIyamityanena vAkyAsambhavena vigrahAsambhavAta, vRtyarthAvabodhakavAkyasyaiva nyAyenocyate / kvacidiSTasthale'pavAdazAstrAdutsargazAstramapi : vigrahavAkyatvAt / tathA cAniSTAya zAstrasya pravRttinaM bhavatIti balIyo bhavatIti nyAyArthaH / etacca lakSyAnurodhAdevAcAryeNa , nyAyArthaH / zAstrazabdena ceha zAsanakaraNamucyate, tacca svamate 30 vacanarUpeNa paThitaM, nAto'tra jJApakApekSA / asya ca nyAyasya sUtra nyAyazcetyanayoriSTasiddhyarthameva pravRttirnAniSTasiddhayarthamiti 70 svIkArAdeva 'makhaH, maThaH' ityAdayaH prayogAH siyanti, bhAvaH / nAtra jJApakApekSA, kintu sAdhvanuzAsane'smin zAstre tathAhi-makhanti-svarga gacchantyanenetyarthe "makha gatau" itya- sAdhUnAmevAnuzAsyatvena ziSTaiH prayuktAnAmeva lakSyatvAt , smAddhAtoH, maThanti-nivasanti chAtrAdayo'sminnityarthe "maTha ziSTairaprayuktAzcAsAdhavo'lakSyA iti tatra zAstrapravRtteranaucitya nivAse" ityasmAddhAtozca kramazaH karaNAdhikaraNayorarthayoH 'mevaitanyAyamUlam / tatra sUtrasyAniSTArthA'pravRttiyathA-nayatergi35 "vyaJjanAd dham" [5. 3. 132. ] iti ghana prAptaH, sa ca : svAt phalasya kartRgAmitvavivakSAyAm "IgitaH" [3.3.95.] 75 "yunAmni ghaH" [5. 3. 130.] ityasyApavAdabhUtastathApi ityAtmanepadasiddhAvapi "kartRsthAmUpyiAt" [3. 3. 40.] prakRtamyAyabalena ca eva bhavati, na tu ghaJ iti / asya ca ityanena nayateryadAtmanepadavidhAnaM tanniyamArtham, niyamakacidityuktyA iSTasthalamAtre pravRttiriti na lakSyAnurodhenA-svarUpaJcedam-kartRsthAmU pyAdeva nayarAtmanepadaM sthAt , yathA nityatAdhayaNAvazyakatvam, anityatAyA etabhyAyasvarUpa- 'zramaM vinayate' ityatra, atra ca zamayatItyarthaH / niyamAnurodhena, 40 evAntarbhAvAt // 56 // ca kartRsthAmU pyatvAbhAve phalavakartaryapi na syAt, yathA-80
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ A nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [prathamollAse nyAyaH 57] wrrrrrrrrrrrriawwwAAAAAAAAAmarwar caitrasya manyu vinayati, gahu~ vinayati, buddhyA vinayatIti, ayaM nAniSTArthA zAstrapravRttiH* // 57 // ca niyamaH zamayatikriyArthasyaiva nayate yo na tvanyArthasya ta0-utsargApavAdazAsvairhi sakalamidaM zabdazAstra vyAptam , ziSTaprayogAnarodhAt / tatazcaivaM vyavasthA siddhyati-zamayati- tantra lazyakacakSuSkarAcAryathAsambhava prayuktAnAM zabdAnAmAva- 40 kriyArthAsayateryadyAtmanepadaM syAt tadA kartRsthAmUrtApyatvasadAve ' bodhanAya zAstramAtraprakriyAnirvAhakaH prakatipratyayAdivibhAga5 eva, na tu tadabhAve phalavakartRvivakSAyAmapIti / tatazca / stattadarthavibhAgazca kalpitaH, tadanusArINi ca lakSaNAni nirmizamayatikriyAto'nyArthe vartamAnAnayateH phalavaskartRtvavivakSA batamAnAnayataH phalavakkatRtvAvavakSA- tAni, paramatimahataH zabdaprayogaviSayasya samyaktayA lakSaNairanu'vivakSAbhyAmAtmanepada-parasmaipade sarvatra siddhe, yathA-ajA . zAsana duSkaramiveti samAkalathya khazAstrAdAvevAsya viSayasyAgrAmaM nayati nayate vA / evamanyatrApi ziSTaprayogAnurodhena naikAntikatvaM darzitaM "siddhiH syAdvAdAt" [1. 1. 2.] 45 sUtrasyApravRttirvijJeyA, yathA-'zrIAdinAtha' ityAdiziSTa iti sUtreNa, tadevAna kAntikatvamanena nyAyenApyanUdyate / etena 10 prayogasthale yatvasyApravRttiriti / nyAyastha yathA-*lopAt ca yathAsambhavamiSTaprayogAnusArameva zAstrapravRttiriti prtipaadyte| ti nyAyaH 'cikASyate' ityAdo na pravattata, : anyeSvapi hi vaiyAkaraNatantreSvIdRzasya vacanasyopalabdhidRzyate / etacca taLyAyavyAkhyAvasara evaM pratipAditam / ayamapi ca pANinIyatantre'pi "yathAlakSaNamaprayukta" iti bhASyakAreNa tatra nyAyo'naikAntika iti "idamadaso'kyeva" [1. 4. 3.] tatrodoSyate. tasya ca dvividhA vyAkhyA kriyate khayameva-"apra- 50 ityatrAniSTaniyamApohArthamevakAraprayogaH sArthakaH, tathAhi-yakte zabde lakSaNAnusArameva vyavasthA kAryA" iti "naiva vA 16 prakRtasUtrasya niyAmakatvamevakAraM vinApi siddham , yataH 'imakaiH, lakSaNamaprayukta pravartate, prayuktAnAmeva lakSaNenAnvAkhyAnAt" amukaiH' ityatra "bhisa ais" [1. 4. 2.] ityanenaiva aisi iti ca / tatra dvitIyavyAkhyAyAmaprayuktazabdo'niSTaprayogaparaH, siddhe punarane so vidhAna niyamArthameva, siddhe satyArabhyamANasya tathA cAniSTaprayogasAdhanAya zAstrapravRttinoMciteti tadabhiprAyaH / vidherniyamArthatvasvAbhAvyAt, kintUbhayathA niyamasaMbhAvanA, ! etannyAyavalAdeva "kartRsthAmUrtApyAt" [3. 3. 4..] ityatra 55 tathAhi-idamadasa evAki bhisa es, na tvanyazabdamya ityaka, zamayatikriyArthAdeva nayaterityarthI labhyate / yadyapi bRhadvattAve20 idamadaso'kyeva sati bhisa aim', na tvako'bhAve iti dvitIyaH, AratI silakiyAvacanAdeva satrAdyo neSTaH, takairvizvakairityAdau bhisa aisabhAvApatteH, dvitIya nayarAtmanepadaM dRzyate na prApaNArthAta' ityuktam, tathApi tasyApiiSTaH, ebharamAbhAratyAdA bhisa esA'dazanAt / tatazcAbhASTa-: granthasyaitanyAyasahakAreNaiva tAdRzArthoM labhyata iti tAtparyameSitaniyamasiddhyarthamevAkyevetyevakAraH ptthitH| yadi cAyaM nyAya ! vyam / prakRtabRhadvRttigranthena ca zamayatikriyAto'nyArthAnnayateH 60 aikAntikaH syAt tarhi nyAyavalAdevAbhISTaniyamasiddhI tadartha- phalavakartavivakSAyAmapi nAtmanepadamityeva labhyate / tathAhi-tatra 25 mevakArapATho na karttavya eva, pazyati tvAcAryo'sya nyAyasyA zamayatikriyAto'nyAthai sarvaM parasmaipadaviSayamevodAharaNaM pradattam , naikAntikatvamityetadarthamevakAraM paThatIti // 5 // | "yathA zivamApayikaM garIyasIM phalaniSpattimadUSitAyatIm / RSEVERGEReastcaree reas vigaNayya nayanti pauruSaM vijitakrodharayA jigISavaH / / " iti , iti nyAyasamuccayasya prathamollAse kalikAlasarvajJena / [kirAtArjunIye dvitIyasarge ], atra "vijitakrodharayA jigISavaH 65 bhagavatA zrIhemacandrasUrIzvareNa samuccitAnAM garIyasIm adUSitAyatI phalaniSpattiM vigaNayya pauruSa zivasaptapaJcAzato nyAyAnAM tapogacchAdhipati- HmApayikaM nayanti" ityarthe'bhidheye pauruSasyopAyabhAvaprApteH phalaM sUricakracakravarti-sarvatantrasvatantra-zrIma kartRgAmyeveti, tathApi nAtmanepadamityabhiprAyaH, 'yathA ca kopaM dvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa / zamaM nayati, manyu nAzaM nayati, prajJA pravRddhi nayati, buddhiM kSaya 'byAkaraNavAcaspati-zAstra nayati' ityAdyudAharaNeSvapi phalavakartRtva spaSTameveti // pANi-70 vizArada-kaviratna'iti padA nIye tantre tvetAdazasthale phalavaskartRtvAvivakSayA parasmaipadaM sAdhilaGkatena vijayalAvaNya 5 tam / asyAnai kAntikatvaM yaduktaM vRttau tat prAcAmanusAreNa, sUriNA viracitA vastutastu nAsyAnakAntikatvameSTavyam "idamadaso'kyeva [1. nyAyArthasindhu / 4. 3.] iti sUtre evakArasArthakyAtha hi nyAyasthAsyAnityatvanAnI vRttiH|| miSyate, nAyaM nyAyaH kRtasya vacanasyAnarthakyAya yateta, svaya-75 sepesERSERSessEFSWEFREE mevAniSTArthavAraNAya pravRttatvAt / kiJca zAstrasyaivAniSTapravRttibhayaM MeRSERASEAPSEPSERSERSerCa MERSEASERSERSELF nomwwwinAman
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1 ullAse nyAya: 57, 2 ullAse nyAya: 1] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / vArayati, zAstratvaM ca sUtranyAyayoreva svamate iti pratipAditaM / pUrvam, tatazca niyamasyA niSTArthatvavAraNaM nAnena kartuM zakyata itISTaniyamabodhanAya sArthakyamevakArasyeti tena nAsya nyAyasyA- / nityatvaM sAdhayituM zakyate / kiJca tatra " nedamasoraki" ityapi 5 nyAsaH kartuM zakyate, idamadasora ki sati bhisa aisa netyarthenaiveSTasiddheriti tadarthamevakArasyAnupayuktatvameveti na tena nyAyAnityatvajJApanamucitam / na ca tathaiva nyAsaH kuto na kRtaH, tathA sati sArdhamAtrAlAghavamapIti vAcyam, vidhiprakaraNatvena tanirvAhAya vidherevAzrayaNIyatvaucityAt / na ca niyamasUtrANAM niSedha 10 mukhena pravRttiriti niyame'kRte'pi niSedha eva phalatIti vAcyam, vidhimukhenApi pravRtteH svIkArAt atra tathaivAzrayaNAt / yadyapi vidheriha siddhatvena niSedha eva zAstratAtparyamiti tanmukhe naiva pravRttirucitA, tathApi zabdato niSedhApratItervidhikaraNatvA- | / vyAghAtAdityAstAM vistareNeti // 57 // 155 20 KANIKIRIKTIRIRSKRINKINIAIRES iti nyAyasamuccayasya sindhukalite prathamolAse kalikAla www.www.www Www sarvajJena bhagavatA zrI hemacandrasUrIzvareNa samucitAnAM wwwwwwwwwww saptapaJcAzato nyAyAnAM tapogacchAdhipati sUricakacakravarti sarvatantra svatantra- zrImadvijayane misUrIvarapaTTAlaGkAreNa 'vyAkaraNa vAcaspatizAstravizArada-kaviratna' iti padAlaGkRtena vijayalAvaNyasUriNA viracitaM taraGgAbhidhaM vivaraNam // 25 30 kvacit prAcyaH panthAH kvacidapi ca navyo budhapathaH, kvacit svAtantryAdhvA kvacidapi ca teSAM samudayaH / zrito'smin ziSyANAM mativikasanArthaM zubhadhiyA, budhairbuddhA tattvaM tadanugatamarthaM zritajane // 1 // sUrIndraM hemacandraM kalisakala vidaM saMsmarAmo'bhirAmaM, dhImantaM hemahaMsaM gaNimaNimamalaM taM kathaM vismarAmaH / nyAyAnAmarthasArtha nijamataghaTitaM dhArayantIM yadIyAM, maSAM prApya jAtA vayamiha prabhavaH sAdhu sindhau taraGge // 2 // AMA 95 [ atha nyAyasamuccaye dvitIyollAsaH ] athAnye'pi tatra tatrAcAryaiH kaNThato'bhiprAyatazca vyavahRtA vAcaka zrI hemahaMsagaNinA ca samuzcitA ye nyAyAste vyAkhyAyante 35 * prakRtigrahaNe khArthikapratyayAntAnAmapi grahaNam // 1 // si0 - yasmAt pratyayo vidhIyate sa zabdaH prakRtiH, sa ca dvividhaH dhAturUpo nAmarUpazca tasya grahaNaM yatra tacchAkhaM prakRtigrahaNam, tatra svArthikapratyayAntAnAmapi svasyAH prakRterartha eva 40 zApyo yeSAM te svArthikAH te ca te pratyayA ante yeSAM teSAmapi [ prakRtInAmiti yogyatayA sambandhanIyam, ] grahaNaM bhavatIti nyAyArthaH / kevalaprakRtigrahaNe pratyayAntasya grahaNaM prApnoti svarUpabhedAditi tatprAyartho'yaM nyAyaH / atra ca jJApakasarvAdigaNe niyamArthaM uttara-utamapratyayopAdAnam, tathAhi -tadu- 46 pAdAne'yamAzayaH - itara- itamau pratyayau pratyayasya ca kevalasya *na kevalA prakRtiH prayoktavyA, nAgi kevalapratyayAH iti mahAbhASyAdisammatarItyA prayoga eva nAstIti kutastayoH saMjJAsaMbhavaH ?, tatazca pratyayaH prakRtiM vinA'nupapadyamAnaH prakRtimAkSipati, yena vinA yadanupapannaM tat tenA kSipyate iti 50 * nyAyAt, tatazca yebhyo yat-tat- kimanyaika-zabdebhyaH svArthikau tara - tamau saMbhavataste yadAdizabdA itara-DatamAntA iha utaraitamAbhyAM saMgRhyante, tena yatarasmai yatarasmAditya / diSu smAyAdayaH siddhAH, kintu sUribhirasya utara-utamayo rupAdAnasya niyamArthatvamuktam / tathAhi - "sarvAdeH smaismAtau [ 1.4.7] 55 iti sUtre bRhadvRtti:- "Datara-Datamau pratyayau, tyoH svArthikatvAt prakRtidvAreNaiva siddhe pRthagupAdAnamatra prakaraNe'nyasvArthikapratya - yAntAnAmagrahaNArtham, anyAdilakSaNadArtha ca" iti / niyamAkArazcAyam- 'yadi sarvAdInAM svArthikapratyayAntAnAM prakRtisarvAdivvadvAreNa sarvAditvaM syAt tadA itara- DattamAntAnAmeva sthAna 60 svanyasvArthikapratyayAntAnAm' iti, tena prakRSTArthe svArthikatamamapi sarvatamAya sarvatamAdityeva bhavati, na tu smAyAdayo bhavanti / itthaM cAnyasvArthikapratyayAntAnAM sarvAditvavAraNAya kriyamANasya utara - tamagrahaNasya tadaiva tadarthatvaM syAd yadi teSAmanyasvArthikapratyayAntAnAmantra grahaNaM kenApi prAptaM syAt, na ca sA 66 prAptiH prakRtanyAya mantareNa sambhavatIti prakRtanyAyaM vinAnupapadyamAnaM itara- dattamayorniyAmakatvaM prakRtanyAyaM jJApayatIti svIkAyam / tatra dhAturUpa prakRtigrahaNe svArthikapratyayAntagrahaNasyodAharaNaM yathA- "vinimeya yUtapaNaM paNi-vyavahoH " [2. 2. 16. ] 1
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 20 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAya: 1 ] | ityatra paNItyukteH kevalasyaiva paNeryahaNaM yadyapi prApnoti, tathApi prakRtanyAyasAhAyyena svArthikAyapratyayAntarasyApi grahaNaM bhavati, tena zatasya zataM vA apamityAdAviva zatasya zataM vA apaNA yIdityAdAvapi "vinimeya dyUta0" [ 2.2.16. ] ityanena 5 vyApyasya vA karmasaMjJA bhavati / nAmarUpaprakRtigrahaNe svArthikapratyayAntagrahaNaM yathA- grAmAt parasmin deze vasatItyAdau kevalaparazabdayoge iva grAmAt parastAd vasatItyAdAvapi grAmazabdAt "prabhutyanyArtha0" [ 2. 2. 75. ] iti digyogalakSaNA paJcamI siddhA, parastAdityatra ca "parAcarAt stAt" [ 7.2 116.] 10 iti sUtreNa svArthikaH svAtpratyayo bhavati / ayaM ca nyAyaH / [ 3.4. 2. ] "RteyaH" [ 3.4.3. ] ityAdIni AkhyAteSu " varNA'vyayAt kharUpe kAraH " [ 72. 156.] "rAdephaH " [ 7.2.157. ] "nAma-rUpa- bhAgAd dheyaH " 10 [72.158. ] ityAdIni ca taddhiteSu / na cAyAdiSu sannapi samAviSTaH, sa ca "gup-tijoH garhA kSAntau san" [ 3.4 5. ] "kitaH saMzaya- pratIkA re" [ 3. 4. 6. ] iti sUtrAbhyAmarthavizeSeSu vihitaH, jugupsate, titikSate vicikitsati, cikitsatItyAdI ca te te'rthAH prakRtitaH pRthagavabhAsante'pIti kathamAyAdInAM 45 sarveSAM svArthikatvamityuktamiti vAcyam, yato dhAtUnAmanekArthatvena gahadInAM dhAtvarthatvameva na tUpAdhivizeSatvam, gadyarthe vartta | 0---------- kamerNiGo kiraNenAnitya iti jJAyate, anyathA kamerDitvena | mAnAd gupyAdereyaM pratyayo vidhIyata ityarthAzrayaNAt, tathA ca NyantasyApi prakRtigrahaNena grahaNAdAtmanepade siddhe tadarthaM kRtasya saMzayAdyarthAnAM prakRtyarthatvameva na tUpAdhivizeSatvam upAdhirhi miGo Gitvasya vaiyathyaM syAdeva tatazca vyarthIbhUtaM tadasya nyAya- prakRtyarthabhinnaH san prakRtyarthavizeSako bhavati / tamabAdayastaddhitAstu syAnityatvaM jJApayatIti kamerNyantAdAtmanepada nityatAyai tasya prakRtyarthAdadhikaM prakRSTAdyarthamupAdhimapekSanta ityAyAditaH kArA15 svAMze cAritArthyam, phalaM ca paNAyatItyAdau paNadhAtoridittve'pi ditazca bhinnAH, yathA - bahUnAM madhye prakRSTa ADhyaH [ ADhyatamaH ] nAtmanepadamiti vizeSazva pratipAdayiSyate // 1 // ityarthe "prakRSTe tamap" [ 7. 3. 5. ] ityAdi, parantu tatrApi prakRSTAdayo'rthA prakRtyartha vizeSaNIbhUtA api prakRtita evAvasIyante, pratyayAnAM tatra yotakatAmAtram, samuccayAdyarthAnAM dyotakatvaM yathA cAdInAm / evaM ca taddhitasvArthikeSu dvividhattram - prakRtyarthamAtraniSThatvaM prakRtyarthopAdhiyotakatvaM ceti // atra zatasya zataM vA apaNAyIditi yadudAharaNamuktaM tat svamatAbhiprAyakam / pANinIyamate tu paNervyavahAre Ayapratyayo na bhavati, tadAha dIkSitaH"pani sAhacaryAt paNerapi stutAvevAyapratyayaH" iti / tasyAya- 60 mAzayaH - paniH stutyartha eva, paNistu stuti-vyavahArobhayArthaH, tatra stutyarthena paninA sAhacaryAt paNerapi stutyarthakA devAya pratyayo ta0 - yadyapi pratIyate'rtho'neneti vyutpattyA pratyayasyApi bhavatIti / tathA ca tanmate dhAtUdAharaNaM mRgyam / yattu paNAyabodhyo'rthaH kazcidabhipreya eva na cAyAdInAM kazcidarthaH zAstre tItyanudAhRtya apaNAyIdityudAharaNaM zilAyapratyayasya nityatvena 20 paThyate, na cAnarthakasya pratyayatvaM, tathApi teSAM prakRtyartha eva / kevalasya postatrAsambhavena sUtre [ vinimeyadyUta0 " 2. 2. 16.04 vidhAnamiti / tathAhi -- "supi sthaH " [ pA0 sU0 3. 2.4 ] ! ityatra ] paNigrahaNe'pi sUtrasArthakyAyaivAyapratyayAnte pare pravRttiityAdisUtreSu mahAbhASye paThyate- 'anirdiSTArthAH pratyayAH khArthe' / riti zaGkAvAraNAyeti prAcInAH, tana-yUrvodAhRtena zatasya zarta iti / pratyaya iti hyanvanarthA saMjJA kRtA, na cAnyasya kasyaca- vA apaNiSTetyanenaivAyapratyayasya vaikalpikatve'vagate tAdRzazaGkAyA nArthasyopasthitirasti, tathA copasthitatvAt pratyAsannatvAca anutthiteH / tathA cAryAgataM prAkaraNikamevodAharaNaM nAnyAbhi athAnye'pi tatra tatrAcAryaiH kaNThato'bhiprAyatazca vyavahRtA vAcaka zrI hemahaMsagaNinA ca samucitA ye nyAyAsteSAM vivaraNaM kriyate de===== * prakRtigrahaNe svArthikapratyayAntAnAmapi grahaNam // 1 // " 30 prakRtyartha eva teSAM vidhAnamiti tadAzayaH / tathA ca sva-svaprakR- / prAyakamiti vijJeyam / vastutastu naitAdRze viSaye nyAyasyAvazyaka- 70 tyantarArthapralAyakatvaM pratyayatvamiti phalati / yatazca svArthikAH | tA'sti yatra hi prakRtiH paratvena nimittIkriyate, yatastatra pratyayA vidhIyante tasya pratyayAntasyApi prakRtivad vyavahAro / pratyayAntasya bhinnatve'pi prakRtibhAgasya tacchabdatvaM na vyAhanyate / bhavati, na ca sa vyavahAro vacanaM vinA setsyatItyayaM nyAya na ca tatra viziSTarUpopAdAnasatvenArthavata eva tadrUpasya grahaNaM, AzrIyate / svArthikAH pratyayAya dvidhA kecidAkhyA tIyAH pratyayasambandhe ca na kevalaprakRterarthavattvaM vRttAvekArthIbhAvAbhyu35 kecit taddhitIyAca, AyAdayaH prathame, kArAdayastamavAdazcAnye | pagamAditi vAcyam, pratyayAntena prakRtibhinnArthAnabhidhAnAt 175 tatrAyAdInAM kArAdInAM ca sAmAnyataH prakRtyarthamAtra evaM vidhA- yatra hi prakRtimAtrapratyayAntayorarthe bhedastatra tatryAyAvasare'pyatra i I nam / tathAhi -sUtrANi "gupau dhUpa0" [3.4 1.]" kameD"i / tadabhAvAt / tathApi svArthikapratyayAntAnAM sarvatra prakRtimAtra
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyau 1,2] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasaMmukhyaH / grahaNe'pi grahaNaM bhavatItyetAvato'rthasyAnyatrApyupayujyamAnasya itara, Datara, Datama' ityapAThe paJcato'nyAderucyamAno dAdezo sAdhanAya nyAyasyAvazyakatAmAkalayya prakRtiparato vidhIyamAna- | labhyeta" iti / tathA ca satyasmin prayojane vaiyarthyAbhAvAt kathaM kAryeSvapi satprApyA tadudAharaNatvenehopanyastaH paNAyateH pryogH| jJApakatvaM syAt / yadyapi tadane niyamArthatvAbhAvamAzaGkaya samarthievaM grAmAta parastAdityAdAvapi bodhym| atraitanyAyAnityatva- | tamapi tathApi tannAtIva hRdayaMgamamiti tasmAd grnthaadevaavgmyte| mAzritya tasya phalatvena paNAyatItyAdau ya AtmanepadAbhAva | tathAhi-tatratyo granthaH "nanu ca satyasmin prayojane kathaM vArthi-45 udAhRto vRttau sa prAcAmanurodhena / vastutastu paNAyatItyAdA kapratyayAntAnAM sarvAditvAbhAvArtha syAjjJApakamidamU? anyathAvAtmanepadAbhAvo bRhadvRttAvittha sAdhitaH-"anubandhasyAzAve Aya 'nupadyamAnaM jJApakaM bhavati, na ca satyasmin prayojane'syAnyathApratyayAbhAvapakSe caritArthatvAdAyapratyayAntAbhyAM paNi-panibhyAmA- 'nupapattirasti; na ca dAdezamAtrArthatve dAdezavidhAveva Datara-DatatmanepadaM na bhavati"iti,evaM ca nyAyAnityatvaphalaM kthmidmucyte| magrahaNaM kartavyam , gaNe tu karaNAt svArthikapratyayAntAnAM sarvA10 kiJcaivaM tadanityatve jJApakamapi durlabham , kameNiDo Gittvasyaiva hi ditvAbhAvArthamapi bhavatIti vAcyam , gaNe karaNamasaMjJAyAmiti 50 prakRtanyAyAnityatvajJApakatvAmiSyate, tasya coktayuktyA sArthakatvena vizeSaNArtha syAt , guruzca 'anyAnyataretaraDataraDatamasya" iti jJApakatvAsaMbhavAt / ayamAzayaH-yathA paNAyatItyatra paNeranu nirdezaH syAditi ucyate-yathedaM dAdezArthamanyAdipaJcake bhAvAda bandhasyAzavi AyapratyayAbhAve cAritArthenAyapratyayAntAnAtmane nAtyayAntAna bhavati tathA sma-smAdAdezAdyarthamapi syAt , sarvAditvAt , tathA padamityucyate, tathA kamerDittvasyApyazavi NiGabhAvapakSe cAritA. hi-yadi svArthikapratyayAntAnAM sarvAditvaM syAt , tadA sma-smAdA15 thyesambhavena na tena gyantAdAtmanepadaM sAdhayituM zakyata iti | dezArthe itara-DatamozadAnamanarthakaM syAt ], ataH khArthikapratya-55 NiDo Gittvasya cAritArthyasattvena jJApakatvAsambhava iti / yAntAnAM savAditvaM na bhavatIti tadupAdAnaM khArthikapratyayAntAnAM athAsya nyAyasya jJApakaM yadukta-niyamArtha sarvAdigaNe Datara- | savAditvAbhAvArtha vijJAyata iti" iti / asyAyamAzayaH-'DatarautamopAdAnamiti, tadapi vicAryate-Datara-DatamayorupAdAnasya DatamayoH pAThaH sarvAdAvanyAdipaJcake ca, tavAnyAdipaJcake pATho niyamArthatvakathanaparo bRhavattigrantha udAhRtaH pUrva vRttau, tatra hi dAdezasampAdanena caritArtho'pi sAdipATho vyarthaH sancuktamartha 20niyamArthatvopapattiristhamucyate-"tayoH khArthikatvAt prakRti jJApayatIti / tatredamucyate-yadi sarvAdyantargatAnyAdipaJcake pAThaH 60 dvAreNaiva siddha" iti / tadupapAdanaparo nyAsapranthazvAyam -- sArthakaH, tAvatA'pi sArthakatvasiddhAvadhikaprayojanAbhAve'pi "khArthikatvAt prakRtyaviziSTatayA yattadAdiprakRtidvArakameva sarvA jJApakratvAnavakAza eva / avazyaM hi sarvAdI kvacidanyAdipaJcaka ditvaM bhaviSyati, kimanayorupAdAnena" iti / etadvicAre Datara paThanIyamiti tanmadhyapatitAvimAvapi paThitau sma-smAdAdezaDatamayoniyamArthatvAya prakRtanyAyasyopayoga iti viSaye nAcArya vidhAnArthamapi bhaviSyataH, anyeSAM svArthikapratyayAntAnAM va 25 sammatirityAyAti arthabhedAcchabdabheda iti hi manyante zAbdikAH, pAThAbhAvAdeva na tadAdezaprAptiH, na ca svArthikapratyayAntatvena 65 tatra svArthikapratyaye kRte nArthabheda iti zabdaikyAdhyavasAyAdeva tatra prakRtidvAreNa bhaviSyati, tathA sati anvarthasaMjJAbalAdeva sarveSAM kArya bhaviSyatIti na tayorgrahaNamAvazyakamiti niyamAveva / sarvAdikArya bhaviSyatIti kimanena pAThena kRtaM syAt, yatazca tAviti / tathA ca tatra sarvAditvaM svabhAvata evetyaacaaryaashyH| pAThaH kriyate tatasa tatpaThitAnupUrvI tatpaThitazabdaprAdhAnyavaktaagre copasarjanapratiSedhaviSayakavRttigranthavyAkhyAnasare nyAsakRtA / dantAnupUrvI ca prA dantAnupUrvI ca pAhyeti nAnyeSAM svArthikapratyayAntAnAM sarvAdi30"athavA sarvamAdIyate'bhidheyatvena gRhyate'neneti anvarthAzraya kAryamiti / kicAcAryavacanAnurodhena tasya kathaMciniyamArthatva-70 pAt sarveSAM yAni nAmAni tAni sarvAdIni" iti yaduktaM khIkAre'pi na niyamArthatva kathanasya prakRtanyAyajJApakatvasambhava . tenA'pi svArthikapratyayAntAnAM sarvAditvamanumataM bhavati / vastu iti pUrvamAveditameveti / yadi cAsti kiJcinyAyasyAnanyathAsiddhaM tastvanvarthasaMjJAzrayaNe gaNapAThasyAnarthakyamiti sarvanAmatve sati prayojana tarhi vAcanikamevedaM svIkAryamiti // 1 // sarvAdigaNapaThitatvamapi sarvAditvaprayojakamiti Datara-Datama- *pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaiva // 2 // 35 yorida gaNe pAThAbhAve tadantAnAM sarvAditvaprayukta kArya na syAditi si0-yatra kvacit tAdRzAnupUrvI gRhyate yA pratyaye'pratyaye 16 tayoH pAThasya sArthakyena niyamArthatvAbhAvaH / ata evAcAryairapi ca sambhavati, tatra tAdRzAnupUrvIviziSTaH pratyaya eca grAhyo na prayojanAntaramuktaM tasya---"anyAdilakSaNadArtha " iti / tadA-tvapratyaya iti nyAyArthaHnyAyAbhAye'vyavasthayobhayograhaNe prApta zayazca nyAse itthaM vikRtaH-"Datara-DatamAntAnAM "paJcato'nyA- vyavasthArtho'yaM nyAyaH / atra pUrvanyAyAd 'grahaNam' iti deranekatarasya daH"[1.4.58.] ityanyAditvAd dAdezo yathA | padamanuvartate, tena coktArthalAbhaH / ayaM ca nyAyo yatra tatra 10 syAdityevamartha ca utara-itamagrahaNam , nahi 'anya, anyatara, / zAstrakArairvacanarUpeNa paThita iti vAcanika eva, tatra tatra teSAM 80 13nyAyasamu0
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [dvitIyollAse nyAyau 2,3] zabdAnAM pratyayaparatvena vyAkhyAnamUlaka evaM ceti nAtra jJApaka- | tatra tatreSTapratyayamAtragrahaNasAdhanAya nyAyo'yamAzraNIya eca, 40 vinyAsaH / tathA caitanyAyasavAdeva "kAlAt tana-tara-tama-! pUrvoktavArtikaMtu nyAyaprAptArthAnuvAdarUpameva, yatracana pratyayamAtrakAle" [3.2.24.] iti sUtre tas-tamau pratyayAveva grAhyau, grahaNamiSTaM tatrAcAryavyAkhyAnameva zaraNIkaraNIyamiti nyAyamimaM na tu taratIti taraH, tAmyatIti tamaH, ityajante nAmnI, tathA sthApayanti / tathA ca yathAlakSyamasyAzrayaNamanAzrayaNaM ca 5 ca tayoH parato na saptamyA aluk / asya ca vyAkhyAnamUla-! sidbhyatIti / ayamatra niSkarSaH-jyAyakhIkAre yatra pratyayagrahaNaM. katvAd yatrAcAryaH pratyayatvena vyAkhyAna na kRtaM tantra pratyayA'- | neSTaM tatrAsyAnityavaM bhASyakArAdivyAkhyAnaM ca zaraNIkaraNI- 45 pratyayayorubhayorgrahaNam , tena "strIdUtaH" [1. 4. 29.], yam , nyAyAkhIkAre ca yatra pratyayamAtragrahaNamiSTaM tatra vyAkhyAnaM ityAdau "nArI" [2. 4.76.] ityAdiGIpratyayAntavata' zaraNIkaraNIyamityubhayoH pakSayordoSasAmyAt sthi 'tarI' ityAdyAH pratyayarahitA avyutpannAH zabdAapi Idantatvena | svIkAra eva yukta iti prAcInapakSarakSaNotsukAnAM vicakSaNAnAma10 graahyaaH| yadyapi 'tarI ityAdayo'pi zabdAH "tR-stR-tandri0" bhiprAyaH // 2 // [uNA0 711.] ityAdibhiruNAdisUtrairyutpAdyanta iti tatrA-! *adAdyanadAdyoranadAreva* // 3 // 50 pIkArasya pratyayasvaM sambhavati, tathApi *uNAdayo'myutpannAni si0-yatra hi adAdiSu anadAdiSu ca paThito dhAtuH nAmAni* iti nyAyamAzritya tatrekArasya pratyayatvAbhAva uktH| . sAmAnyenopAdIyatena ca kiJcida vyAvartakamAzrIyate tatrobhayoasya vyAkhyAnamUlakatvenAsthairyAdeva "dhAtorivarNa0" [2. 1. grahaNe prApte tannivAraNArtho'yaM nyAyaH / pUrvavadatrA'pi grahaNamiti 15 50.] iti sUtre 'svare pratyaye' iti pratyayagrahaNaM sArthakam , : | padamanuvartanIyam / tathA cobhayathA saMbhAvyamAnadhAtorupAdAne'. bhanyathA nyAyenaiva pratyayArthe landhe tasya vaiyarthyameva syAt // 2 // nadAdereva dhAtorgrahaNamityarthaH / asya jJApakaM ca-'zAsashanaH 55 *pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaiva* // 2 // zAdhyedhija hi" [4.2.84.] iti sUtre'sterAdAdikasya ta0-ayaM nyAyaH "aGgasya" [pA. sU. 6.4.1.] grahaNasiddhayartha zAs-hana-sAhacaryabalagrahaNam , taddhayetanyAya balAdasatyasya tyohaNavAraNArthameva kRtamityanumIyate / ayaM ca . " iti sUtre mahAbhASye bacanarUpeNa ptthitH| na ca tatra jJAparka nyAyaH "upAnvadhyAvasaH" [2. 2. 21.] ityatra vaste." 20 kimapyupanyastamiti tanmate'pIyaM vAcanika eva / kiJca varNa rAcchAdanArthasya vyudAlena vasategrahaNaM vyavasthApayati / ayaM 60 grahaNe'yaM nyAyo na pravarsate, tena "IzvAvarNasyA'navyayasya" cAcAryavyavahAramAtramUlaka iti yatrAcAryaiH vizeSAdadAderapi [4. 3. 111.] ityAdau na pratyayagrahaNam / yadyapi tatrAnavyayasyeti paryudAsAdeva sahazapAhakAt grahaNamiSTaM tatra na pravartate, yathA-"R-hI-ghrA-dhA-tronda-nudakathayituM zakyate, tathApi "avarNasyevavarNAdinadodaral" bintervA" [1.2.76.] ityatra bhauvAdikasyevAdAdikasyApi RdhAtorgrahaH / vastutastu RNamityasyArthavizeSa eva niyantrita 25 [ 1. 2. 6.] ityAdau varNagrahaNe'pravRttiAkhyeyA / spaSTaM cedaM / / tatraiva kaiyaTe'pi, iti prAcInamatam / navInAstu nyAyamimaM na svAt tatra kasyApi grahaNe vizeSAbhAvena na tatrAnityatvaphalamiti 65 ttrtybRhdvttigrnthblaadevaavsiiyte| vistRtaM caitadvivaraNe // 3 // svIkurvanti, tathA hi-"titvaritam"[pA. sU0 6.1.186.] iti sUne kaiyaTa Aha- "*pratyayA'pratyayayoH pratyaye saMpratyayaH* *adAdhanadAdyoranadAdereva* // 3 // pratyayasyaiva grahaNam ] iti paribhASA tu bhAdhya-vArtikakArAbhyAM ! 10-"dvidhA hi dhAtayo lumvikaraNA alumvikaraNAzca, 30 na kacidAzritA" iti / yadyapi pUrvodAite "aGgasya" [6. | tatrAdAdayo lumvikaraNA anye'lumvikaraNAH" iti pareSAM matam / 4. 1.] iti sUtre mahAbhASye tasya nyAyasya caco kRtA'sti, / khamate cAdAdibhyo vikaraNaM vidhAya tasya punarlamvidhAna miti tathApi tatsUtrapratyAkhyAnapareNakadezineva tatra tadAzrayaNamiti | gauravamAkalayya "kartaryanadbhadhaH zava" [3. 4. 71.] iti kaiyaTAzaya iti nAgezena tatraiva [6. 1. 186.] sUtre | vikaraNavidhAyakasane'dAdayaH paryudastAH / tathA ca khamate sphoritam / tathAhi-"na kApi lakSyasiddhyarthamAzritetyarthaH / / vikaraNabhAvino'vikaraNAzceti rUpeNaiva vibhaagH| tatra vikaraNa-: 35 "aGgasya" [pA. sU0 6.4. 1.] iti sUtre bhAdhye tu bhAvino'nadAdayaH, vikaraNAbhAvavantazcAdAdaya ityucyante / / 'tatpratyAkhyAnAyaikadezinopanyastA, na tu siddhAntinA ityAzayaH' sUtrapaThitAH katipaye dhAtavo'dAdiSu paThitA anyatra ca, tatra iti / evaM ca "titi pratyayagrahaNa kartavyam" iti "titvaritam" ! kasya kutra grahaNamiti niyamAya nyAyo'yamAzrIyate / anna jJAparka [pA. sU. 6. 1. 86.] iti sUtre vArtikamapi sArthakam , | prAcInottarIyopasthApita "zAsasU-hanaH . zAMdhyedhijahi" [4. anyathA nyAyenaiva siddhaM vArtikasya vaiyarthya spaSTameva / pare tu-2.84.] iti sUtre'sterAdAdikasya parigrahArtha sAhacaryAzrayaNam / /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyau 3,4 ] nyAyArthasindhu taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 99 tatredaM vicAryate-kasyApyekasyaiva grahaNamiha kArya, tat kasyeti | noktam / kaNThatastu eSA bhAdhye kvApi na ptthitaa| "gAti-sthA." nirNayAbhAve prApte tanirNayArthameva sAhacaryamAzritamiti. kuto [pAsU0 2.4.77.] iti sUtra "pibatesrahaNaM kartavyam" iti nAzrIyate?, etacyAyabalAt tadAzrayaNamanumAyatacyAyAnumA- vArttikakRtA, 'sarvatraiva pAgrahaNe'lumvikaraNasya grahaNam' iti nasya nirmUlatvAt , ata eva "gama-hana-vidTa-viza-dRzo vA" bhASya kRtA coktam" iti / tathA ca vyavahAreNAya nyAyaH :[4. 4. 84.] iti sUtre lAbhArthasya taudAdikasya vidermahaNArtha- parigRhItaH, kintu svarUpeNa kvacidapi nokta iti pratibhAti / 45 manubandhasahitapAThaH, anyathA'nena nyAyenaiva taudAdikasyaiva grahaNe / kaiyaTena ca "kharati-sUti-sUyati ghUadito vA" [pA0. sU0 siddha tadarthamanubandhanirdezo vyarthaH syAt / sattA-vicArArthayostu / 7.2.44.] iti sUtre spaSTa mukto'yaM nyAyaH, tatra cAsya AtmanepaditvAdeva kasorabhAva iti tadrahaNasya saMbhAvanaiva jJApakamapi tenoktam-"sUriti vaktavye sUti-sUyatyoH pRthagrahaNa nAsti / yattu kaizcit prakRtanyAyenAnadAdegrahaNe siddhe'pi masya jJApakam" iti / tathA ca yathA tatra jJApakasiddho'yaM nyAyaH -10niranubandhanyAyena sAhacaryanyAyena ca hansAhacaryAjjJAnArtha- / svIkriyate tathA svamate kimapi dRDhataraM jJAparka na pratibhAti, 50 kasyAdAderapi grahaNa syAditi parasparavirUddhanyAyadvayApravRttaye'nu- | vRttyuktajJApakasya cAnyAzayatvasaMbhavasyoktatvAt pUrvoktakaiyaTagranthabandhanirdeza iti vyAkhyAtam, tathAhi teSAM granthaH-"atha vida syApi sAhacaryaparibhASAmAzritya tatraiva nAgezena khaNDitatvAt ityukte'pi *adAyanadAdya0* iti nyAyAlAbhArthasyaiva grahaNaM | tanmate'pi jJApakatvasya duruppaadtvaac| tathA cAcAryapravRtti bhaviSyati, sattAvicAraNArthayoranadAditve'pyAtmanepaditvAt kaso- revaitanyAyamUlamiti // 3 // -16rasaMbhavAt , naivam-niranubandhaparibhASayA taudAdikasya grahaNA'sambhavAt , ubhe hyete vacane parasparavirodhinI naivAtra pravartate. *pAkaraNikA-'prAkaraNikayoH tasmAd yena prakAreNa nirvizata lAbhArthasya grahaNa sampadyate sa prAkaraNikasyaiva* // 4 // prakAro vRttau darzita iti / atha vizinA sAhacaryAlAbhArthasyaiva si0-prAkaraNikaM prakaraNaprAptam, prakaraNenAdhikAreNa . grahaNa bhaviSyati, kim lakArakaraNena ? naivam-yathA vizinA | caratItyarthe "carati" [6.4.11.] itIkaNi prAkaraNika20 sAhacarya tathA hantinA'pi sAhacaryazaGkA syAt, tatazcAdAdereva / zabdavyutpatteH / tathA ca prAkaraNikapadena svaprakaraNapaThita pratya grahaH syAt" iti [prakRtasUtralaghunyAse], tatredamucyate-trayo | yAdIha grAhyam , anyAdhikAroktaM tu prakRte vivakSitApekSayAs-60 hi nyAyA abAvasaraprAptAH-*adAdhanadAdyoranadAdereva* iti, prAkaraNikam / tatra yatrobhayorgrahaNaM sambhAvyeta, tana prAkaraNikaniranubandhagrahaNe na sAnubandhasya* iti, *sAhacaryAt sadRza- | syaiva grahaNaM nyAyyamiti nyAyArthaH / asya ca jJApakamsyaiva iti ca / tatra niranubandhagrahaNa nyAyazca *niranubandha- "nerajaNo'prAcyabhargAdeH" [6. 1. 123.1 iti sUtre 25 grahaNe sAmAnyena* iti nyAyAntareNa satpratipakSo'to durvlH| "zakAdibhyo TrelRp" [6.1.12..] iti sUtrAd drerityanu *sAhacarya*nyAyena ca pUrvasAhacaryasya parasAhacaryasya ca prAptau vartamAne'pi punargrahaNam , taddhi etacyAyabalAt prAkaraNika- 65 parasAhacaryasya . balavatvena *adAdhanadAdyoranadAdereva* iti / syaiva veramaNo'nena lub bhaviSyati nAprAkaraNikasyeti zaGkayA nyAyAnugRhItatvena cAnadAdereva grahaNasiddhAvanubandhoccAraNa- | dvividhasyApi rajaNo lub bhavedityevamartha kRtam, etasyAyA syaitanyAyAnityatve'sattve vA tAtparya bAdhAbhAvAt / yadyapi | bhAve tu bAdhakAbhAvAdubhayavidhasyApi dUrgrahaNe siddhe tadvaiyarthya 30 zAstrakRddhirayaM nyAyastAtparyeNa kvacid gRhItaH paraM kaNThataH prAyaH spaSTameva / ayamAzayaH-"rajaNo'prAcyabhargAdeH" [6.1.. kkApi na paThita iti navInAH / tathAhi-"etacyAyasthAnIya- 123.1 iti sUtramapatyAdhikAre'sti, tatra prakaraNe ca "rASTra-7c *lumvikaraNAlugvikaraNayoralugvikaraNasya* itinyAyavyAkhyA-| kSatriyAt sarUpAd rAjA-upatye dira" [6.1.113.] -vasare prokta nAgezabhaTTena-"dhvanitA ceyaM paribhASA "yasya vibhASA" iti drisaMjJA vidhIyate, bhanyA ca disaMjJA "pUgAdamukhyakAjo pA. sU. 7. 2. 15.] ityatra bhAdhye / tatra hi vidita iti ! niH" [7.3.60.] ityAyudhajIvisavAdhikAre'sti, sA prayoge niSedhamAzaya 'yadapAdhervibhASA tadupAdhaniSedho "vibhASA | cApatyAdhikArasthasUtrasyAprAkaraNikI, adhikAradrayasyApi gama-hana-vida-vizAm" [pA. sU0 7. 1. 68.] iti | bhajaNpratyayA atra sUtre grAhyAH, tacca vinA vizeSa prayatna na75 zavikaraNasya grahaNa lugvikaraNazvAyam' ityuktam / tatra co saMbhavati, tadarthe reriti punaH paThyate / tena madrasthApatyaM strItyarthe heto. yato'yaM lugvikaraNo'to vizisAhacaryAcchavikaraNasya "puru-magadha-kaliGga-yUramasa-dvisvarAda" 6.1.116.1 grahaNaM, na tu hantisAhacaryAdasyApi, etatparibhASAvirodhAditi / ityanenANi tasya ca disaMjJakatvAt "derajaNaH".1.12..1 40 tadAzayaH / ata evaM paribhASAyo 'lumbikaraNasyaiva' iti | iti lupi pratyayalope'pi, tallAgaM kArya vijJAyate* iti:.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [dvitIyollAse nyAyaH 4 ] - - nyAyAlupte'pyaNi "aNajeya." [2. 4. 20.] iti Dyo | saMyogAdayaH, vizeSasya-anyatarAdyarthasya, smRtau-samupasthApakatve, madrIti sidhyati, matrApatyArthasya svaprakaraNapaThisadrisaMjJakasya hetavaH-kAraNAni, iti tadIyaH saMkSipto'rthaH; eteSAmudAharaNAni yathA "drerajaNaH" [ 6. 1. 123.] iti lub bhavati tathaiva ca tatra tatrAkaragrantheSu dattAni / tathA ca prakaraNasyAbhidhApazunAma kAcit , tasyA apatyAni bahavo mANavakA ityarthe | niyAmakatvamiti sakalavicArasammataH panthAH, tamevAdhitya "purumagadha".1.116.1 ityaNi "zakAdibhyoH " | svamate'pyayaM nyAyaH ptthyte| tathA ca svataH siddho'yamartha 45 [6.1.12..] iti talapi ca parzavaH, teSAM strItvaviziSTaH | iti nAtra jJApakApekSA, tathApi "TreraNaH" [ 6. 1. 123.] zastrajIvisaMgha ityarthavivakSAyAM "parvAderaNa" [7.3.66.] iti sUtrasthabRhadvRttigranthe-"drAvanuvartamAne punardrigrahaNaM bhinnaiti dvisaMjJake'Ni tasyApi "derajaNaH" 6.1.123.] prakaraNasyApi Trelabartham" iti lekhanasya prakRtanyAyasUcakatvamiti ityeva lub bhavati, tatazca "uto'prANinazcAyurajjvAdibhya U" manyante praaciinaaH| kecit tu-sAmAnyaniyamo'yaM 'prakaraNasyArtha10[2. 4.73.] ityUGi padhuriti bhavati, etadarthameva puna graha-| vizeSaniyAmakatvam' iti, tadAzrityaiva vRttigranthasyApi sAGgatya- 50 Nam , tabaitaDyAyAbhAve sArthakyamapratipadyamAnaM nyAyamimaM sUca- siddhau na pRthaG nyAyakalpanAvazyakatvamityAhuH / asyAnityatvaphalaM yatIti sustham / etacyAyaphalaM ca "ina itaH" [2.4.71.]| ca prAcAM rItyA "RvarNadRzo'Dhi" [4. 3. 7.] iti sUtra iti kovidhAyakasUtre "yano DAyan ca bA" [2. 4. 67.] ! kRtprakaraNA''khyAtaprakaraNayorubhayorapi paThitasyAlo grahaNena ityataH prArabdhAt taddhitAdhikArAt taddhitIya evena grAhyaH jaretyAdisiddhirityuktam , tadapi nAtisamIcInam-pUrvoktarItyA'sya 16 prakRtanyAyAt, na tu "prabhAkhyAne ve"5.3.119.] jJApakasiddhatvAbhAvenAnityatvAbhAvAt / na ca tarhi kathamubhayo-55 iti kRdadhikArasthasUtroktaH, tena sutaGgamena nivRttA "sutaGga- rohaNaM guNavidhAyake sUtre iti vAcyam, asya nyAyasya mAdaH"16. 2.85. itIji-sautaGgamI' ityatra gIbhavati, | zabdArthanirNAyakatvasyaiva yuktatvena, atra ca nArthatvenAko grahaNamapi kinta cenna! kAM tvaM kArimakArSIH' iti prazne 'sA kArima-! tu kharUpeNeti doSAbhAvAt / ayamAzayaH-yatra hi 'anena zabdena kArSam' ityAkhyAne ca prayuktAt "praznAkhyAne ve" ko'rthoM grAhyaH' iti saMzaya statra prakaraNAnusAramarthanirNayaH kartavya 20[5. 3. 119.] iti kRtsUtroktemantAt kArizabdAnna / ityatraivAsya nyAyasya tAtparyam , atra ca aG svarUpeNaiva gRhyate 60 bhavati, prakRtanyAyena kRdadhikArasthasya DIvidhAyakasUtre grahaNa- | na tu tadvAcakapadAntareNeti prakRtanyAyaprasarAbhAvaH / 'Tri'saMjJAdau vAraNAt / asya ca jJApakasiddharavenAsArvatrikatvAt kacida-! tu pratyayavizeSAstacchabdena pratipAdyanta iti teSAM bhedAda bhavati pravRttirapIti jaSadhAtoradyatanIdipratyaye 'bhajarat' ityAdau saMzaya iha ke disaMjJayA grAhyA iti tatra nirNayAya pravRtto'yaM "Rdicchi"3. 4. 65.] ityAkhyAtaprakaraNasthe'pratyaye | nyAyaHpunardrigrahaNena vArita AcAryeNeti sAzveva, iha ca tadbhinna28 kRte tatra yathA "RvarNadRzo'Ggi" [4. 3. 7.] iti guNo | viSayatvAt / kiJca avidhAyakasUtrayorubhayordhAtorevADUvidhAya-65 bhavati tathaiva jaraNaM jaretyAdau "Sito'G [5. 3. 107.]| katvena samAnaprakaraNatvaM spaSTameva / prathamAvidhAyakasUtrasamIpe iti kRtprakaraNasthe'Gi kRte'pi bhavatIti / yadyapyAkhyAta- guNavidhAyakasUtraM ca paThitamapi na, kintu pRthageva guNaprakaraNe, kRtprakaraNayorubhayorapi dhAtoreva sambandhitvena tayorakyame | iti neha drisaMjJAvat prAkaraNikatvazaGkA'pi / evaJca saMkhyA-saM vetyapi matamasti, tathApi tatra tatra zAstrakRnibhedenA'pi | bhadrAnmAtumAturca" [6.1.66.] iti sUtranyAsoktamAkhyAta30 vyavahArasya kRtatvAd bhedapakSamAdAyaivAnityasvaphaladAnamiti | kRtprakaraNayorakyamapi samyageva / khakathitanyAyAnityatvaphalasya 70 vijJeyam / vivecitametad vistarato vivaraNe // 4 // samarthanAya tasya pakSAntaratvasAdhanaprayAso'pi nAvazyaka iti *prAkaraNikA-'prAkaraNikayoHprAkaraNikasyaiva // 4 // yuktaM pratibhAti / kiJca na tatratyanyAsagranthena 'AkhyAtata0-eka eva zabdo'nekeSvartheSu zaktazcet ? kutra tena kRtprakaraNayorbhedapakSaH sAdhayituM zakyate, tathAhi-tatratyagranthaHko'rthoM grAhya ityasya viSayasya nirNayAya sAmAnyataH "saMyogA-| "nanvatra miti taddhite "nAmino'kali-hale:" [4. 3.51.] 36 dayaH" kAraNatvena gRhItA abhiyuktaH, tathAhi-teSAM vacanam iti bRddhiH kathaM na bhavati? ucyate-takrakauNDinyanyAyena 15 "saMyogo viprayogazca, sAhacarya virodhitaa| miti taddhite "vRddhiH khare." [5.4.1.] ityAdereva arthaH prakaraNaM lija, zabdasyAnyasya saMnidhiH // vRddhiH, na tu "nAmino'kali-haleH" [4.3.51.] ityantasya, sAmarthyamaucitI dezaH, kAlo vyaktiH svraadyH| yadvA AkhyAta-kRtprakaraNamekameva, tatsAhacaryAdanna prakaraNe yat - zabdArthasyAnavacchede, vizeSasmRtihetavaH // " iti, sUtraM tadvihitapratyayo gRhyate, ayaM tu minnaprakaraNavihitaH" 10 zabdArthasya-zabdavAcyasyArthasya, anavacchede-anirNaye sati, iti / asyAyamAzayaH-paricchettavAcakyormAtrorabhiprAyeNa dvayo-80
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dvitIyollAse nyAyaH 4] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / triorapatyamityarthe "sambandhinA sambandhe" iti [7.4. 121.] prakRtagranthasya parasparaviruddhalaukikA pUrvapradarzita nyAyadvayanimittaiti paribhASAbalAt "saMkhyA-saMbhadrAnmAtarmAtarca" [.. 1. kaphalabhedamAtravAraNAya pravRttatvAt / athavA takakauNDinyanyAyasya 66.] iti sUtre jananIvAcakasya mAtRzabdasyaiva grahaNenAtra yena nAprAptaviSaye pravRttiH, na cAntavRddhyA sahAdivRddhayena tadapAyA "so'patye"[6. 1. 28.) ityanenavANi Adi- nAprAptaviSayatvamiti tasya nyAyasya mAtra pravRttiriti zaGkayA vA svarasya "vRddhiH svareSvAdeH" [7.4.1.] iti vRddhau dvaimAtra! nyAsakAreNa pakSAntaramAzritamiti khIkaraNIyam / ayamAzayaH-45 iti rUpaM bhavatIti bRhadattigranthatAtparyam, tatrAdisvaraghuddhau nAprApte [avazyaprApte] dadhidAne vidhIyamAnaM takradAnaM dadhisalyAmapi "nAmino'kali-hale." [ 4.3.51.] ityantakhara- dAnasya bAdhakaM bhavati *yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasya syApi vRddhiH kuto netyuktamiti zaGkA, tatra paratvAdAdivRddhau kRtAyAM bAdhako bhavati iti nyAyAt, atra cAntyavRtI prAptAyAma *sakRdrato vipratiSedhe yad bAdhitaM tad bAdhitameva * iti na | | prAptAyAM cAdivRddhividhAnam-yathA suzruto'patyaM sozruta iti, 10 punarantyavRddhiriti yadi kazciduttaraM yAt, sa cAsambhave eva atra hi nAntyavRddhine vopAntyavRddhiHprApteti yena nAprAptaviSayatvA-50 "spardhe" [5. 4. 119.] iti sUtreNa bAdhaH, iha cAsti bhAvAna tacyAyapravRttiriti prakaraNamedamAzritya samAdhAnamapi sambhavo yat-khareSvAderantyasya ca vRddhiH syAditi prativaktavyaH | samyageva / spaSTazcAyamartho "vRddhiH khareSvAdeH" [7. 4. 1.] syAditi, satyapi sambhave bAdhasAdhakena takrakauNDinyanyAyena tadu-: iti sUtrasthAnIye "taddhiteSvacAmAdeH" [pA. sU. 7. 2. tara dattam / sa ca nyAyaH *sarvebhyo brAhmaNebhyo dadhi dIyatAM / 117.] iti sUtre mahAbhASye, tathA hi-"taddhiteSvacAmAdi15 takra kauNDinyAya* iti / ayaM ca satyapi sambhave bAdhaM bodhyti| | vRddhAvantyopadhAlakSaNavRddhipratiSedhaH" [AkSepavArtikam ]. taddhi-55 tathAhi-brAhmaNeSu kauNDinyo'pi samAviSTa eva, tasmai ca teSvacAmAdivRddhAvanyopadhAlakSaNAyA vRddheH pratiSedho vaktavyaHdadhidAnottaraM tataH pazcAd vA takradAne sambhavatyapi takadAnaM | 'kauSTraH, jAgataH' iti / nanu cAcAmAdivRddhirantyopadhAlakSaNAM dadhidAnasya bAdhakamiti svIkriyate, tathA prakRte'pi Adisvara- vRddhiM bAdhiSyate, kathamanyasyocyamAnA'nyasya bAdhikA syAt ? vRddheH pUrvaM pazcAd vA'ntyasvarasyApi vRddhiyadyapi sambhavati tathA- | asati khalvapi saMbhave bAdhanaM bhavati / asti ca sambhavo 20pyAdivRdhyA'ntyavRddhirbAdhyate iti / yazca mAThara-kauNDinya- | yadubhayaM syAt / "lokavijJAnAt siddham" [vArtikam ] satyapi 60 nyAyamAtrityAsambhave evaM bAdhakatvamiti svIkaroti tanmatena | sambhave bAdhanaM bhavati, tadyathA-sarvebhyo brAhmaNebhyo dadhi dIyatA, samAdhAnAntaramAha-yadvetyAdinA, mATharakauNDinyanyAyasvarUpaM ca takra kauNDinyAyeti satyapi sambhave dadhidAnasya takradAnaM nivartaka *sarve brAhmaNA bhojyantAm , mAThara-kauNDinyau pariveviSAtAma* | bhavati, evamihApi satyapi sambhave'cAmAdivRddhirantyopayAlakSaNAM iti, atra brAhmaNAntargatayormAThara-kauNDinyayobhojanaM pari- vRddhiM bAdhiSyate / viSama upanyAsaH, nAprApte dadhidAne takradAna25 veSaNena bAdhyate, nahi sambhavati yat-mAThara-kauNDinyau pari-mArabhyate, tatprApte ArabhyamANaM bAdhaka bhaviSyati, iha punara-65 veSaNaM bhojanaM ca saha kuruta iti, tathA cAsambhava eva bAdhya-prAptAyAmantyopadhAlakSaNAyAM vRddhAvacAmAdivRddhirArabhyate-'suzrubAdhakabhAva ityAgrahapahilAnA santoSAyeha pakSAntaramAzritaM- | sauzruta' iti / "puSkarasadhaNAdvA" [vArtikam ], athavA yadveti / asyAyamAzayaH-"nAmino'kali-hale:" [4. 3.| yadayamanuzatikAdiSu puSkarasacchabdaM paThati tajjJApayatyAcAryoM 51.] iti sUtramAkhyAta-kRtprakaraNayormadhye paThyate, tayozca | 'cAmAdivRddhAvantyopadhAlakSaNA vRddhirna bhavatIti" iti / aya30 prakaraNayorakyameva / tathA cAkhyAtaprakaraNasthe Niti pratyaye mAzayaH-yatra taddhitaJNitpratyayanimittakA Adikharasya vRddhiH70 kRtprakaraNasthe ca tasmin "nAmino'kali-hale 4.3. kriyate tatra tannimitva kacidantyasya "nAmino'kali-hale." 51.] iti sUtra pravartate. taddhitaprakaraNaM tu dUragyavahitamiti [4. 3.51.] iti vRddhiH prAmoti, yathA-koSTarapatyaM 'koSTaH' tatprakaraNasthe Niti pratyaye tat satra na pravartiSyata iti / ayaM | iti; kvacidupAntyalakSaNA vRddhiH "Niti" [4. 3.50 ca pranthaH prakRte taddhitaprakaraNena saha "nAmino'kali-Dhale" | iti ca vRddhiH prApnoti / anedaM smaraNIyam-pANinIyatatre 30[4. 3. 51.1 iti sUtraprakaraNasya pArthakyamAnaM bodhayita iyamupAntyavRddhirdhAtoreva na vidhIyate, kintu sAmAnyena; khamate 15 - pravRtto na tu tayoH prakaraNasyaikyamiha bodhayitaM tasya tAtparyama. tu tatra prakaraNe dhAtoreva prakRtatvAt tathA vivaraNa kRtam, tadaprime tayArakyopAdAnaM tu "nAmino'kali-hale" [4.3.51.1| sUtre ca nAno'pi vRddhireSTavyeva, anyathA kAla-dAlavajana vyarthaiti sUtrasyobhayoH prakaraNayoH pravRttatvAd bhinaprakaraNe'pi | mApadyeta, tatazca tatpUrvasUtrasyApi nAmni pravRttI bAdhakAbhAvaH, tatpravRttiriti sambhavacchaGkApanodanamAtraparam / tathA ca mAnena | nAmasu taddhitavRttyAdAvAdivRddhayA bAdhitatvAna pravRttiriti 0 granthena nyAsakArasyobhayapakSe sammatiH pradarzayituM zakyate, tvanyat ] ityaM ca yathAlakSyamubhayorapi vRddhayoH prAdhyA tatprati-80
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyau 4,5] - --- SedhArthamupAyaH kartavya iti zaGkAyAM-vizeSavihitA parAcAdivRddhi-: yatazca yatra zabdo vAcyatvenAnekamarthamupasthApayati tatra ko'rtho rantyopAntyabRddhI bAdhiSyate iti ceduttaraM dIyeta, tarhi bhinnaviSa- grAhya iti saMzaye'yaM nyAyo nirNAyakaH, iha ca na NitIti pada yatvAdeva bAdhyabAdhakabhAvAbhAva iti. pratyuttaraM syAt / yadi vAcyatvena 'aJ aN' ityAdipratyayAnupasthApayati, kintu jittvena ekasyaiva sthAninaH sarvA vRddhayaH prAptAH syustarhi bAdhyabAdhaka- Nitvena ca linenetyasya rUDhapadatvAbhAvAdetadviSaye prakRtanyAyasya bhAvaH sambhavedapi, iha cAyantopAnyAnAM yathAyathaM sthAnitvamiti na pravRttiriti / evaM sati 'dvaimAtraH, koSTaH, jAgataH' ityAdiSu 45 viSayabhedAdasaMbhavAbhAvena nAsti bAdhyabAdhakabhAva iti / atha ca vRddhivAraNAya ko'bhyupAya iti cet ? atrocyate-khamate'pi loke yathA takrakauNDinyanyAyAdiviSaye satyapi saMbhave viSaya- "anuzatikAdInAm" [7. 4. 27.] iti pUrvottarapadayorAdibhede'pi bAdhyabAdhakabhAva iSyate tathA'trApi satyapi saMbhave varavaddhividhAyakasUtrasthe gaNapAThe puSkasacchabdapAThasya 'Adi. bAdhyabAdhakamAvo'stviti zayate cet ? tadApi na nistAraH, , addhirantyopAntyavRddhI bAdhate' iti jJApanArthatvasya saMgrAhyatvena 10 *yena nAprApta*nyAyena hi yasya zAstrasya svaviSaye'vazyameva doSAbhAvAt / na ca khamate "Niti" [4.3.50.1 iti 50 prAptistadeva zAstraM khena bAdhyate iti niNIyate, atra ca sanne dhAtorupAntyasyAto bRddhiriti vyAkhyAtatvena puSkarasadosuzruto'patyaM sauzruta ityAdAmanyopAntyalakSaNayovRddhayoraprAptAva- 'patyaM pauSkarasAdirityatra tasyAprApyottarapadAdisvarabaddharaprAdhyA pyAdiddhirvidhIyata iti nAtra yena nAprAptatvamiti nAsti bAdhya kathaM pAThasya vaiyarthyamityAzaGkanIyam , yato dhAtoriti tatra na bAdhakabhAvaH / tatazca 'kauSTraH, jAgataH' ityAdilakSyeSvantyo prakRtaM, kintu pUrvasUtrANAM prAyo dhAtuviSayatvena dhAtorityApAtA15 pAntyavRddhirduvoraiveti cet ? atra pratividhAnam , tathAhi-anu - yAtamiti tasya dhAtumAtraviSayatvakalpanAnaucityAt / uktaM ca / zatikAdigaNe ubhayapadAdisvaravRddhividhAnArtha puSkarasacchandaH / dhAtorityaMzasya parizeSalabdhatvamiti sati saMbhave nAmaviSaye'pi paThyate, tatphalaM tu puSkarasado'patyaM pauSkarasAdirityatra bAhvA pravRttau bAdhakAbhAvAca // 4 // ditvAdini ubhayapadAdisvarasya vRddhireva / yadi cAdivRddhau | satyAmapIhopAntyavRddhiH syAt tadA'pi gaNapAThaphalaM siddhameveti / ndhana maanyen*||5|| 20 vRdhaiva tatra gaNe tasya pAThaH syAditi sa vyarthIbhUto'sati bAdhake | si0-yat kiJcit vastu, niranubandha-kAryavizeSahetupramANAnAM sAmAnye pakSapAta iti nyAyAd 'AdivRddhirantyopadhA- bhUtAnubandhazUnyaM, tarasahitaM ca prayujyate nirdizyate vA zAstre, 60 antyopAntyaM lakSaNAM vRddhiM bAdhate' iti jJApayati / tathA ca tasya niranubandhasyoJcAraNe-tathAbhUtamevoccArya vidhIyamAne jJApakAdeva 'kauSTra' ityAdau nAnyopAntyavRddhiriti svamate cainayo- | kArye, sAmAnyena-tadrUpaM samAnatayA yatra vartate tena rUpeNaiva, vRddhayobhinna prakaraNatvenaiva samAdhAnaM kartuM zakyamiti jJApakAzrayaNaM grahaNam / tathA cAnubandhasyAprayogitayA tadahita rUpamubhayatra25 na kRtam / evaM ca yena nAprAptaviSayatvAbhAvAdeva takakauNDinya- niranubandhoccArite sAnubandhoccArite ca tiSThatIti tayorubhayonyAyena samAdhAne'rucau satyAM yadvAkhyAta-kRtprakaraNamekameveti grahaNaM bhavati tatreti bhAvaH / asya ca sUcakam-"bharoH supi 65 samAdhAnAntaraM nyAsakAreNa dattaM, na tu bhedapakSa bhedAbhedapakSa / " [1.3. 57.] iti rusambandhibhinnasya rasya supi pare pAzrityeti tena rUpeNa tadAzayavarNanamatra na yuktamiti vistarAd visargabAdhanAya ravidhAyake sUtre rukharjanameva, taddhi ": padAnte viramAmaH / vastutastu "nAmino'kali-haleH" [4. 3. 51.] samino kali-dale:"TY 51. visargastayoH" [1.3. 53.] iti sUtreNa niranubandhasya 30 iti sUtrasya nAkhyAtaprakaraNamAtraviSayatvam, AkhyAtamiti / rephasya sthAne vidhIyamAnasya visargasya rusambandhirephe pravRtyahi tyAyantasya [ tiGantarasya ] saMjJA, tatrAkhyAtaprakaraNaviSayatva- ! bhAvena vyartha sat prakRtanyAyaM jJApayati / tathA ca tatrobhayo70 piyaviSayalamilAyAta rephayorgrahaNe prasakte rusambandhibhinnarephasya supi visargavAraNAya na ca tanmAtraviSayatvamasya, tathA sati kali-halivarjana ' tasya svAMze cAritArthyam / phalaM ca 'svaH' ityatra prAkRtasya vRthaiva syAt, kaliM haliM vA'cakSaNa ityarthe "gija bahalaM [svAbhAvikasya] rephasya, 'kaH' ityAdau rusambandhinazca tasya - 35 nAmnaH." [ 3. 4. 52.] iti Nici tasya tyAditvA tiGtvA]- | visargasiddhiH / ayaM ca nyAyo'sArvatrika niranubandhagrahaNe. na bhAvAt tatra vRddharaprAptI tadanaM vRthaiva syAt / na ca mAstu / lAnuSandhasya hAta pUvavyAkhyAtanyAyana satpAtapa / sAnubandhasya iti pUrvavyAkhyAtanyAyena satpratipakSatvAt // 5 // 15 Ni vastyAdi[ tiG pratyayatvaM kintu tyAdya[tiGantaprakaraNa- *niranubandhagrahaNe sAmAnyena* // 5 // madhyapatitatvaM tvasyeveti vAcyam, evaM sati "saMyogAt" ta0--vastutastu *niranubandhagrahaNe na sAnubandhasya* iti 2.1.52.7 ityAdisUtrANAM syAdiprakaraNapaThitAnAmubhayatra nyAyasya pUrva jJApakasiddhasya varNitatvena tatpratipakSabhUto'yaM nyAyo 40 prakaraNe pravRttine syAt / kicca nedRze viSaye prakRtanyAyasya prasaraH, nAtmAnaM labdhubhISTe, ekasminneva viSaye viruddhasya nyAyadvayasthAno
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dvitIyAlA nyAya 5,6 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 103 cityAt / nanu cobhayorapi jJApakasiddhatvena kasyaiaucityamityatra | kiMzabdAt " dvayorvibhajye ca tarap" [7.3 6.] ityanena vinigamakAbhAvenobhayorapi svIkAra Avazyaka iti vAcyam, tarapi "kintyAye'vyayAdasacce tayorantasyAm" [ 7. 3.8.] ekasya jJApakena pUrvaM sthirIkRte 'rthe tadviruddhenAnyena tadanityatvajJApa- iti tarapo'ntasyAmAdeze ca tasya yathA'vyayatvena tato vihitasya nasyaivaucityAt / ata eva ca "aroH supi raH" [ 1.3. 57.] se: "avyayasya" [ 3. 2.7.] iti lub bhavati tathaiva $ iti sUtre nyAsasArasamuddhAre- "ruvarjanAlAkSaNikanyAyo niranubandha- 'pAcayAMca SA' ityatra parokSAsthAnajasyApyAmo'gre dAyA lup 45 nyAyazcAnityaH" ityevoktam, na tu ruvarjanasya prakRtanyAyajJApaka- siddhaH" iti prAJcaH // tvamuktam, tathA ca vRttau prakRtanyAyajJApanakathanaM prAcAM vRttikRtAmanurodhenaiva / kecittu-'ha' zabde ukArasyAnubandhatvaM nAsti, kAryArthamevAnubandhakaraNasya zAstrakAra zailI siddhatvena 'ru' zabde 10 ukArasya kAryAntarAbhAvAduccAraNamAtrArthatvena tasyAnubandhatvAbhAvAt prakRtanyAyaviSayatvAbhAvaH, iti vadanti, tanna cAru - | "ato'ti roruH" [ 1. 3. 20. ] "zeryaH" [ 1.3.26. ] ityAdau vizeSaNArthatvasya saMbhavenoccAraNamAtrArthatvAbhAvAt / uccAra NArthasyA'pi prayogAbhAvenAprayogitvarUpettva [ itsaMjJakatva ] sattvA 15 ditsaMjJAyogyatvarUpAnubandhatvAvyAghAtAt / ukArasya vizeSaNatvaphalaM ca 'prAtaratra' ityAdI 'bhrAtargaccha' ityAdI yotvasyAbhAvaH / tathA ca "raH padAnte0" [1. 3. 53 ] ityantra niranubandhagrahaNaparibhASAyAH prAptirna vArayituM zakyata iti prakRtajJApakena tadanityatvajJApana mAvazyakameveti // 5 // www " vattasyAm" [11 34.] iti sUtrasthavRhanyAsanyAsagranthayostu prakRtanyAyasahakAreNaiva parokSAsthAnikasyAmo ! grahaNaM syAderAmo'grahaNaM ca sAdhitam / tathAhi - buhazyAse'Am' iti SaSThIbahuvacanasya, taddhitasya, parokSAsthAna niSpannasya 50 cAvizeSAt trayANAM grahaNaM prAmoti, dvayoreva ceSyate, ativyAyupahatatvAdalakSaNametadityAha - vattasItyAdi / ayamarthaHvat-tasI avibhaktI, tatsAhacaryAdAmo'pyavibhaktaireSaH grahaNam 'daridAJcakRtradbhiH' ityatra vasusthAna niSpannasya pacatitarAmityasya ca grahaNaM, tAveva hi tayorSattasyoravibhaktivena hitau, ata Aha- 55 taddhitasyetyAdi, rUpApekSayA tvekavacanam / ata eva "kintyAdye'dhyaya0" [7. 3.8. ] [ ityAdinA ] ityatrAdizabdaH AmvidhAyakasUtraparigrahArtha uktaH / " iti / nyAse'pi 'vattasi - sAhacaryAd 'Am' iti taddhitasya " kintyAdye'vyayA." [ 7. 3. 8. ] ityAdinA vihitasyAmo grahaNam" iti 60 bRhadvRttigranthanyAkhyAnAvasare " taddhitasyetyupalakSaNam, tataH " dhAtoranekasvarAt." [3. 4. 46. ] ityAdinA vihitasyAmo grahaNam, tena pAcayAJcakRSetyAdau TAlope padatvAdanusvArasiddhiH / na copalakSaNAt SaSThIbahuvacanasyApi grahaNaM kiM na syAditi vAcyam, yato ya Am bhAmeva bhavati sa gRhyate, 65 ayaM tu nAm sAmU vA bhavatIti" samAdhAya " yadvA vattasI avibhaktI tatsAhacaryAdAmo'pyavibhaktereva grahaNam, tato daridrAcakRvadbhirityatra vasusthAnaniSpannasya pacatitarAmityatra "kintyAdye'vyayA0 " [ 7.3.8. ] iti vihitasya ca grahaNaM bhavati, yata etAveva tayorvattasyoravibhaktitvena hitau iti 70 vyutpatyA taddhitAvityabhidhIyate" iti bRhanyAso karItyaivobhayagrahaNaM sAdhitam / etayorgranthayozcAyamAzayaH - bRhadvRttigranthe taddhitazabdastatsadRzaparaH, sAdRzyaM cAvibhaktitvena, sadRzaprAhityaM ca sAhacaryanibandhanamiti spaSTamevaitatryAyopayogaH kRta iti pratIyate / tatazva tatra parokSAsthAna niSpannasyAmo 75 grahaNasiddhyarthametanyAyAnityatyAzrayaNaM prAcAM vRttikRtAM kiMmUlakamiti nopalabhAmahe / na ca bRhadvRttigranthastha ' taddhita'zabdasya taddhitatvena prasiddhapratyayaparatvAzrayaNe parokSAsthAnaniSpannasya grahaNaM na syAdityarthamanityatvAzrayaNamAvazyakameveti vAcyam, tathA sati SaSThIbahuvacanagrahaNavAraNAyopAyAntaraka- 80 *sAhacaryAt sadRzasyaiva // 6 // si0 -- saha - avyabhicaritaM yathA syAt tathA, carati-vyavaharatIti sahacarastasya bhAvaH sAhacaryamavyabhicaritatvaM, tasmAt, sadRzasya-svanirUpitasAdRzyavata eva grahaNaM, na tu visazasyeti nyAyArthaH / ekatra nirdiSTeSu padArtheSu kazcana sarvathA na vyabhi 25 carati, kazvana ca kenacidaMzena vyabhicaratyapi, tatra yaH sarvathA bfbhacArahInaH sa eva grAhya ityAzayaH / svarUpato'vizeSAt sAzasyAnyasyApi prahaNe prasake sahacaritanyaktisAdRzyavata eva mahaNamiti niyamArtho'yaM nyAyaH / bhayaM ca nyAyo loka siddha eva, loke'pi hi 'rAma-lakSmaNau' ityukte lakSmaNa30 sAhacaryAd dazarathApatyatvena sadRzasya dAzarathereva rAmasya grahaNam, 'rAma-kRSNau' ityukte ca kRSNasahacaritasya balarAmasyaiva grahaNam, atazva nAtra jJApakApekSA / yat tvavizeSoktirecaitanyAya bodhiketi, tantra cAru - avizeSokteH sAmAnyagrahaNasAdhakatve'pi vizeSagrahaNasAdhakatve vyApArAbhAvAt / phalaM 36 svasya "ktvA-tumam" [ 1 1 35 ] ityavyayasaMjJAvidhAyakasUtre kRtpratyayayoH ktvA tumoH sAhacaryAt kRta evAmpratyayasya grahaNaM, na tu syAdipratyayasyAma iti / 20 "asya cAsthiratvam, tena " vattasyAm" [ 1.1.34.] ityatra na kevalaM vattasisAhacaryAttaddhitasyaiyAmo grahaNam, api 10 tu parokSAsthAnikasyAmo'pi, tenedamanayoratizayena kimityarthe /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyolA se nyAya: 6 ] pandhAH // 6 // *sAhacaryAt sadRzasyaiva // 6 // 5 ta0 - ayaM ca nyAyo lokasiddha eveti vRttau sUcitam / loke'pi hi sAhacaryasyAnyatarAdyarthaparigrahakAraNatvaM prasiddham / "saMyogo viprayogazca sAhacarya virodhitA / arthaH prakaraNaM liGgaM zabdasyAnyasya sannidhiH // sAmarthya mauvisI dezaH kAlo vyaktiH kharAdayaH / zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH // " [vAkyapadIye ] iti harikArikoktarItyA zabdArthasya saMdehe sati saMyogAdi madhyapatitasya sAhacaryasya svasadRzagrAhakatayA nirNAyakatvaM prasiddham / tatra sAhacaryapadaM ca sAdRzyArthatvena vyAkhyAtam, sahacaraNaM sadRzayoreva tayoreva ca sahavivakSeti tayoreva saha15 prayogaH / tathA ca parasparasAdRzyenApi yugapadeva parasparasadRzaprahaNam, yathA-vRttyudAhRte 'rAmalakSmaNau' ityAdau rAmasAdRzyena lakSmaNo dAzarathirna tu duryodhanAtmajaH, lakSmaNa sAdRzyena ca rAmo dAzarathireva na jAmadamya iti yugapadeva niyamanamiti na parasparAzrayatvam / bodhitazca sadRzAnAmeva prayoge sahabhAvaH 20 "paJcamyapAparibhiH" [ pA0 sU0 2. 3. 10.] iti sUtrasthaparizabdo varjanArtha eveti sAdhanAvasare "karmapravacanIyayukte dvitIyA" [ pA0 sU0 23.8.] iti sUtre mahAbhASye"yadyapi tAvadayaM parirdRSTApacAro varjane cAvarjane ca / ayaM khalvapazabdo'dRSTApacAro varjanArthaM eva tasya ko'nyo dvitIyaH 25 sahAyo bhavitumarhati - anyadato varjanArthAt / tadyathA - asya gordvitIyenArtha iti gauravAnIyate nAzvo na gardabhaH" iti / tathA ca sahaprayogaH sahabhAvo vA sadRzAnAmeveti sAdRzyena sadRzasyaiva grahaNamiti "ktvAtumam" [1.1.35. ] ityAdI kRttvAdinA sAdRzyAt kRta evAmo grahaNam, "vattasyAm" 30[ 1. 1. 34. ] ityAdAvavibhaktitatvena sAdRzyAca SaSThIbahuvacanasya na grahaNam, taddhitatvena prasiddhapratyayatvena sAdRzyagrahaNe ca 'pAtayAcakuSA' ityAdI vasoH sthAne " dhAtoranekasvarAt." [ 3. 4. 46. ] iti vihitasyAmo grahaNaM na syAditi tasyAnavyayatvena tataH parasyASTAvibhakterlup na syAt / athAvyayasaMjJAyA vibhaktilopamAtra phalatve mAstu sA, yato'sya nAmatvAbhAvena vibhakeraprAptireva tatazvAvyayasaMjJayA nAmatvaM prasAdhya vibhaktirupAyA, tasyAzca punarluv vidheyoti mAstu vibhaktiH, 'prakSAlanAddhi paGkasya dUrAdasparzanaM varam' iti nyAyAditi cet ? atrocyate-vibhaktyutpattau tallope ca padatvena "tau mumau0" [1.3 14 ] raNasyAvazyakatayA varamAcAryavarNitarIterevAzrayaNamityadoSAt / padatvAbhAvena "no ghuDvarge 0" [1.3. 39.] ityanenAntya tathA caitadarthaM nyAyAnityatvAzrayaNamanAvazyakamityeva yuktaH eva syAditi rUpadvayaM yadiSyate tanna svAt / nanu cAvyayatvAbhAve syAdyantatvanimittaM padatvaM mAstu, kasoH parokSAvadbhAvena tyAdyantatvanimittaM padatvaM tu bhaviSyatyeveti vyarthamevAvyayasaMjJArthamiha prayatna karaNamiti cet ? na- kasoH parokSAvadbhAve'pi 45 tatsthAnikasyAmaH parokSAvadbhAvAbhAvAt, atidezaprAptadharmasyAdeze sulabhatve'pIha "vetteH kit" [ 3. 4. 51.] iti kidvidhAnena parokSAsthAna niSpannasyAmaH parokSAvadbhAvAbhAvasAdhanAt, anyathA "vettera vit" [ 3.4. 51.] iti nyAse Amo'vitkaraNAdavitparokSAyAzca "indhyasaMyogAt parokSA 50 vidvat" [4. 3. 21.] ityanena kive siddhe tadvaiyarthya spaSTameva / tathA ca vyarthIbhUtaM kiztvavidhAnamAmaH parIkSAvadbhAvo nAstIti jJApayati, tatazca tyAdivibhaktayantanimittaM pAtayAmItyasya padatvaM na syAditi tadarthamasyAvyayatvamAvazyakameva ! AmaH parokSAvadbhAvAbhAvajJApanAJca vidAJcakAretyAdau "dvirdhAtuH parokSA 0 " 65 [4.1.1.] iti dvitvamapi vido nAbhUt / yadyapi "vetteravit" iti karaNe mAtrA gauravaM prakriyAgauravaM cAsti, tathAhi'kitU' ityasyocAraNe mAtrAtrayam, 'avit' ityasyocAraNe ca citalo mAtrAH, kizca prathamamAmo'vittvametena sAdhyaM, tatazca tasya kittvamiti sAkSAtkidvidhAnApekSayA prakriyAgauravamapi, 60 tathApi vidAJcakAretyAdau vido guNAbhAvasAdhanarUpaphalamukhatayA nyAsAntarasya tatrAprastutatvena lAghavagauravacaryAyA anutthAnAt / kRte ca prakRte nyAse jJApite cAsminnarthe yadi lAghavamapi bhavati tarhi so'pi guNa eva / kizva parokSAviSaye'vitkicchandau paryAyAviva yato'vitparokSAyA "indhyasaMyogAt parokSA vidvat" 65 [ 4. 3. 21.] iti dvidbhAvo nizcita eva / tathA ca paryAyazabdAnAM lAghavagauravaca cayAH zAstrakAra zailIviruddhatvAdihApi tamarcAyA abhAva eva / yacca prakriyAgauravamudbhAvitaM tadapi nana hyavidvadbhAve kRte tasya kittvavidhAnasya karttavyatA tiSThati, zAstreNa ["indhyasaMyogAt parokSA kidvat" ityanena ] ekatra svavi- 70 yasaMskAre sthirIkRte vinaiva vyApArAntaramanyatra tadbodhodayAt / paryAyazabdAnAM lAghava- gauravacaryAyA anAdarAdeva 'klIba' zabdasya 'napuMsaka' zabdasya ca tatra tatra paryAyeNa vyavahAra AcAryaiH kRtaH, yathA - "klIbe" [ 2.497] iti, "napuMsakasya ziH " [14. 55. ] iti ca tatazcedRze viSaye na lAghavagauravacarcA 175 "avit' karaNApekSayA kitkaraNe lAghavaM yathoktArthabodhane'pi samartha, tathaiva " anavarNA nAmI " [1.1.6.] ityatra saMjJAyA ekavacanAntatvopanyAsena saMdhyapekSayA vacanabhedaM kurvatA''cAyeMNAnyo'rtho'pi bodhitaH, sa cAyaM - "yatra nAminaH kArya kriyate | / 40 ityanukhArAnunAsikayoH pAkSikayoreva phalatvAt, anyathA / tatra yadA kAryAt kAryoM kharo nyUnaH syAt tadeva nAmisaMjJA- 80 10 35 104
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyau 6-7] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / pravRttirnAnyathA, tena glAyati mlAyatItyAdau na guNaH / ataH syAmo grahaNAyeha ["vattasyAm" 1. 1. 34. iti sUtre] eva tatra [dhAtupAThe] Aha-aikAropadezabalAnnAmitvAbhAvAd prakRtanyAyapravRttireva bRhanyAsAdipranthAnukUleti tadarthaM prakRtanyAguNAbhAva iti / na ca sandhyakSarANAM dvimAtratvAt prayatmAdhikyA- yAnityatvAzrayaNamanucitamiti / yadi ca 'pAtayAcakruSA, pAtabhAvAdAdhikyAbhAva iti vAcyam, yato vizliSTAvarNatvenAdhika- yAJcakruSA' itirUpadvayasyAbhidhAne dRDhatarapramANa eva tadarthamayaM yatna yoraikAraukArayoH prazliSTAvarNatvena nyUna ekAra okArazca bhvti"| AvazyakaH, kecidanye vaiyAkaraNA atrAvyayatvaM necchanti, tanmate 45 ayamAzayaH-ekAroccAraNe'kArasya vizleSo nAvagamyate, tdu.| ca rUpaikyameveti tena matena sahaikyAya svamate'pi rUpaikyameva cAraNe ca vivRttatara evAsya prayatnaH, aikArocAraNe tu akAro svIkAryamityucyate tadA "vattasyAm" [1. 1. 34.] iti vizliSTa evaM pratibhAsate, ativivRtatarakSyAsyaprayatna iti / sUtra taddhitatvena prasiddhapratyayaravena sAdRzyameva grAhyamiti nAsyAmaH tayormAtraikye'pyekArApekSayA aikArasyAdhikyamiti / nanu yadi | saMgrahasyAvazyakatvam ; kintu prakRta[ "vattasyAm" sUtrasthabRha10 kAryisvarasya nyUnatva eva nAmisaMjJA tato nayatItyAdau / cyAsapranyaparyAlocanayA svamate rUpadvayasyai veSTatvamiti tasyA- 50 guNo na syAt , tatrekArasya dvimAtratvena guNena ekAre'pi pyAmaH saMgraha Avazyaka eveti pratIyate // 6 // dvimAtratvasyaiva lAbhena sAmyAditi cet ? na-tatra samatve'pi ekArasya prazliSTAvarNatvenAdhikyaM guNasyeti sNjnyaaprvttau| *varNagrahaNe jaatigrhnnm*||7|| bAdhakAbhAvAt / na caitadartha na vacanabhedasyAvazyakatA, kintu si0---'pratyuccAraNaM zabdo bhidyate' iti zabdavidA 15 glaidhAtvAdAvaikAropadezavalAd guNasya bAdha iti vAcyam , | sampradAye'pi kvacicchyata eva, mahAbhASye ca yatra tatraitad AyAdInAmapi bAdhaprasaGgAt / vastutastu-AyAdeza prati aikArasya dRzyate, tathA caika evAkAraH pratyuccAraNaM bhinna eva, hasvatvAdi-55 nimittatvAt tasya bAdho na yuktimAn zyaM vidhi pratyupadezo- kRtabhedavAnapi; evamanyeSvapi varNeSu kAlabhedAda dezabhedAda 'narthakaH sa vidhirvAbhyate, yasya tu vidhenimittamasti na rA | guNabhedAca bheda ityekasya kasyacid grahaNe'nyasya grahaNa na vidhirbAdhyate iti nyAyAt , tathApi svakharUpavidhAtamAtrarUpa- prAmotIti nyaayo'ymaashriiyte| tathA ca varNagrahaNe-varNasva20 bAdhapakSamAdAya tathoktamiti na doSaH / ata eva vA'ruce- vyApyajAtyavacchinnagrahaNe, jAtigrahaNa-jAtyavacchinnasakalabRhanyAse pakSAntaramuktam-"yadvA avidyamAnamavaNa yeSvityavarNa- | vyaktigrahaNamiti nyaayaarthH| tathA ca na kAlaguNasvarAdi-60 varjanAt sandhyakSareSu tvavarNabhAgasyApi sadbhAvAt nAmisaMjJA-: bhedakRto vrnnbhedH| atra ca na jJApakApekSA, loke'pi bhAvaH" iti / itthaM vyAkhyAyAM yadyapi "nAmyantarasthA" | jAtipakSAzrayeNa vyavahArasya prasiddhatvAt / tathAhi-devaH 2. 3. 15.] "na nAmyekAvarAt0" [3. 2. 9.] pUjya ityAdI jAtivivakSayaiva sakaladevAnAM pUjyatvaM siddhayati / 25 "vyaJjanAde myupAntyAdvA" [2. 3.87.] ityAdiSu nAmi- ! yat tu prAjJaH-etasyAyasAdhyalakSyasiddhayarthaM yatnAntarAkaraNameva saMjJApradezeSu sandhyakSarasyAgrahaNAd doSo bhavati tathApi prathame- etacyAyajJApakamiti, tamma yuktam-AcAryatrAkaraNenaitaLyAya-65 nAmino'nte tiSThantIti vyutpattyA nAmyantasthAH sandhyakSarANyu- sAdhyalakSyANAmanabhidhAnasyaiva svIkartavyatvApatteH / AcAryocyante, dvitIye'pi-nAmyekasvarAdityasyAvRttyA nAmI ekadezena / cAritena hi kenaciliGgena tadanukto'pi nyAyAdiH zakyate kharo yasyeti vyAkhyAnAt sabhyakSarANAM saMgrahaH, tRtIye'pi- ! svIkartum, na tu gamakAbhAve'pi svataH prayogAn parikalpya, 30 pravepaNamityAdau sandhyakSareSu pUrvabhAgasyAvarNatvAt , uttarabhAgasya ca tasiddhayarthaM yanAntarAnumAna yuktam, uktazcAyamarthaH pUrvamapi / nAmirUpatvAnnAmyupAntyatvAkSatiriti samAdheyamiti spaSTam "ana- nyAyasya kaNThenAnuktatve'pi varNagrahaNeSu jAtigrahaNarUpanyAyA-70 varmA nAmI" [1. 1. 6.] iti sUtre bRhanyAse / prakRtamanu- | rthasyAcAryeNa "audantAH svarAH" [1.1.4.] iti sUtrasarAmaH-tathA ca "vetteH kit" [3. 4.5] ityatrAvitaH bRhalyAse spaSTamuktatvAt, tathAhi-"iha kAla-zabdavyavadhA parokSAyAH kivadbhAvavidhAyakasUtravyApakatAsiddhayartha "vettera vit" nAbhyAM bhedo dRSTaH, yathA-asaMhitAyAm "aiuvarNasyAnte" 35 iti nyAsasya nyAyaprAptatve'pi parokSAsthAnikasyAmo na parokSAva- [1.2. 41.] ityatra kAlavyavAyaH "itiH' ityAdau zabda dbhAva ityarthajJApanadvArA vidAJcakAretyAdau dvitvAbhAvA disAdhanAya | vyavAyastakAreNa RkArekArayordhyavadhAnAt / ekatve tu vyavAyo 15 kriyamANo "vetteH kit' iti nyAso laghubhUto na ca prakriyAgaurava- na dRSTaH, yathA 'a' iti kevalo'kAra uccaaryte| tathodAttAnudAmiti tena rUpeNa | parokSAvadbhAvena ] pAtayAmityasya tyAdyantatva-ttasvaritasAnunAsikaniranunAsikAdiguNabhedAcca bhedH| tasmAt nimittakapadatvAsaMbhAvanAyA'nusvArAntyavarNasahitarUpadvayalAbhArtha- kAlAdinyavAyAdudAttAdiguNabhedAcya, nAnAsvamakArAdInAmapi / 40 mavyayasaMjJAsiddhaye'vibhaktitvena sAdRzyamAdAya parokSAsthAnika- [tathA ca ] yadguNaviziSTasya varNasamAnAye pAThastadguNavizi 14 nyAyasamu.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAya: 7 1 pUrvapradarzitarItyA jAtigrahaNena sakalavarNa saMgrahamuktvA ' ' yadyevaM dIrghapATho'pi vyarthaH, sAmAnyAzrayaNenaiva tasya labdhatvAt, ucyate- vyaktirapyastIti 'jAti vyaktipakSAbhyAM ca zAstra pravarttate' iti jJApanArtham" iti / tathA cobhayoH pakSayorvyavasthitatvameva zAkhapravRttAviti labhyate / yaccAsya nyAyasyA - 45 nityatve jJApakamupanyastaM "dhuTayaM prAkU" [ 1. 4. 66. ] iti sUtrasthaM bahuvacanaM, tadapi vyaktipakSeNa prAptasyaikadhuvyaktereva parigrahasya bAdhAnAyAtra jAtipakSa evAzrayitavya iti bodhanAya ceti tadapi nAsmAkaM pratikUlam / nanu ca yadyapyubhayojativyaktipakSayorvyavasthitatvena zAstraprakriyA nirvAhakatvaM tathApye- 50 katra [ varNaviSaye ] jAtipakSasya nyAyena vA svoktyA vA lokadRSTAntena vA grahaNe niNate tadviSaya eva punarvyakti pakSA I STasya saMjJAnyavahAraH tena bhinnaguNasya daNDAnamityAdau dIrghAdyabhAvaH [ syAditi ced ? ] ucyate-jAtyAzrayaNAdadoSaH, tathAhi - udAttAdibhedabhinneSvakArAdiSvatvA dijAtervidyamAnatvAt teSAmapi saMjJAvyavahAraH" iti / tathA ca nyAyasvarUpa 6 mamuccArayatAsscAryeNa nyAyArthasya svataH siddhatvamiti spaSTa mevAssveditamiti nAtra jJApakApekSA / nyAyaphalaM tu daNDAmra-: miti AcAryasaMmatameva, tatrApi hi kAlabhedAdakArasyAnyatve svasvarAbhAvena dIrgho na syAt / evaM 'jaMhammyate' ityAdyapi, tathAhi - "murato'nunAsikasya " [4. 151 ] iti sUtreNA 10 kArapuraHsthaikAnunAsikAntasya 'ramyate' ityAdau yathA svAgamo bhavati tathaivAkArapuraH sthAsne kAnunAsikAntasya hammaterapi jAtipakSAzrayaNenAkArapuraHsthAnunAsikatvajAtyavacchinnAntasya svAgamavidhAnAt / atra " asyAsthairyAca kacid varNagrahaNe | zrayaNasyAyuktasvaM vinApramANamiti nirNItajAtigrahaNaviSaye i jAtigrahaNaM syAcca na syAcca, yathA supUrvasya "viNuG grahaNe " varNagrahaNe, punarjAtipakSAzrayaNabodhakaprakRta [ghuTAM prAk ] sUtrastha15 ityasyodittvAnnAgame tasya " tavargasya zravarga0" [1.3. 60.] bahuvacanena tatpakSAzrayaNasya [ jAtipakSAzrayaNasya ] anityatvaM 55 iti viSNurUpAdvAto: "man van0" [5. 1. 147 ] bodhyate iti nyAyAnityabodhanameva phalitamiti madukte iti vani "vanyAi paJcamasya" [ 4 2 65 ] iti paJcama- nyAyAnityatve ko bhavatA mamarSa iti cet ? na- nahi kazcidamarSaH, jAtigrahaNANNadvayasyApyAGAdeze AGo Disvena guNAbhAvAd kevalamanyanyAyasAdhAraNyenAsyApi nyAyasya jJApakamAtrasiddhayatve - sudhyAvA iti syAt, jAtigrahaNAbhavane svantyasyaiva nasya tvam, atha ca jJApakenaivAsya sthAnavizeSe'pravRttirvodhanIyeti 20 Aye tathA ca kArayoga rUpa nimittanivRttyA nimittAbhAve0* na yuktam, asya nyAyasya lokasiddhArthAnuvAdakatvena viziSTa- 60 iti nyAyAdAdyaNasya NatvanivRttau sudhinAvA ityapi syAt / niyamatvAbhAvAdityetAvadeva mayA bodhanIyam / prakaTIbhUte asthairyapratiSThApakaM svasya kASThataddhi kulAnItyAdau nAgamArthaM cAsminnarthe yadi lokavyavahArataH zAstrIyavyavahArasya pramANa"ghuTa prAkU" [ 1. 4 66 ] iti bahuvacanam, tathAhi siddhatvavyavasthApanAgraheNa nyAyajJApananyAyAnityatvAdijJApabahuvacanaM kilAnekadhudarUpajAtigrahaNasiddhyarthaM nyastam, eta- nAdi ca vyavahniyate, vyavahiyatAM nAma na kApi kSatiriti // 25 nyAyasthairye ca 'da' ityekavacanenApi bahavo dhuTo labhyeranniti ! antra ca nyAye 'varNagrahaNe' ityupalakSaNam, tena varNasamudAya- 65 kimarthaM bahuvacanaM prayujyeta ? / " iti prAcInAH / tatredamucyate- ! grahaNe'pi kvacijjAtyAzrayaNaM siddham, yathA-corayantaM prAyuktenAyaM nyAyo niyamarUpaH, tena varNagrahaNe sarvatra jAtigrahaNameveti / tyarthe'cUcuradityatra NijAtirAzritA / tathAhi - 'corI' iti niyamAnAzrayaNAt kvacid vyaktipakSamAzritya prayoganirvAha svArthaNyantAt punarhetumaNNAcadyatanIdipratyaye "Ni zri0" sambhavAnyAyAnityatvasyAzrayaNe phalAbhAvAt / yadyapyaniyame [ 3. 4. 58. ] iti GaH, bhatra GAt pUrvaM gidvayamastIti yo 30 niyamakAritvaM nyAyAnAM svabhAvasiddhaM tathApi yatra loka- miIparastadavyavahitapUrvI dhAturnAsti, yazca NirdhAtoranantaro 70 vyavahArasAdhAraNaH zAstra vyavahArastatralokaca deva vyavasthocitA / nAsau GaparaH, pareNa NinA vyavadhAnAditi "upAntyasya / samAna0 " tathA hi-loke ghaTo dravyamityukte ghaTatvAvacchinneSu sakalaghaTeSu [ 4 2. 35.] ityAdinopAntyasya hasvo na prApnoti, dravyatvaM vijJAyate ghaTamAnayetyukte ca ghaTatvAvacchinnasakala- "NeraniTi" [ 4. 3.83.] iti Nilope kRte tu samAnaghaTAnayanAsambhavAdekA ghaTavyaktirevAnayanakarmatAM prApnoti, lopitvaM bhavatIti tathApi na hasvaprAptiriti "upAntyasyA35 tathA yatra jAtipakSeNa lakSyasiddhistatra jAtipakSAzrayaNaM, yatra samAna 0" [ 4. 2.35. ] iti sUtre 'Gapare tvijAtyAzraye 75 ca vyaktipakSeNa lakSyasAdhanaM tatra tadAzrayaNamityasyAJjasyena pare' ityarthasyAzrayaNAnna doSo bhavati / evamarthe samAzrite ca sakalArthasAdhakasya mArgasyaivehAzrayaNamiti na nyAyAnityatvaM pUrvaNilope kRte'pi nAsamAnalopitvakSatirNitvajAtyAzrayasya jJApana sAdhanIyam / ata evAnayoH [ jAti-vyaktipakSayoH ] nimittatvena grahaNAt, Neranyasya samAnasya lopa eva hi samAnazAstre lakSyAnusAraM sammatatvamiti "audantAH svarAH" lopitvamAzrIyate tacca yathA - kalimAkhyadacakala dityAdau 40 [ 1.1.4.] iti sUtre vRhanyAse'pi spaSTamuktam, tathAhi / kalizabda sambandhina ikArasya "yantyasvarAdeH" [ 7. 4. 80 !
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 7] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 53.] iti lope samAnalopitvaM bhavatIti tatra "asamAnalope ghaTatvaM sAmAnyamastIti nizcIyata iti yAvata , tatra gavAdayaH 40 samvallaghuni De" [1.1.63.] iti sanvattvaM tannimittaM ca "sa- zabdA bhinnadravyasamavetA jAtimabhidadhati / pratyAtma minneSu nyasya" [.1.59.] itItvAdika na bhavati, prakRte'cUcuradityatra mavAdivyaktiSu samavAyena vartamAnAM gotvAdijAtimabhidhayA ca No samAnalopitvAbhAvenopAntyahasvatve tadanu ca dvitve | vRttyA pratipAdayanti gavAdayaH zabdAH, tasyAM jAtau zabdazakya5 "laghordIrgho'svarAdeH" [4. 1. 64.] iti dIrghe sati rUpaM | tvena gRhItAyAM tatsamavAyat tadavacchinnaM dravyamavinAbhAvAsiddhyati / kecit tu-"upAntyasyAsamAna." [4. 2.35.] cchabdajanyapratItiviSayo bhavati / zuklAdayaH zabdA guNasamavetAM 45 ityatrApi varNagrahaNameva, Nau sarvatra varNamAtrasyAvaziSyamANa- jAtimAcakSate, guNe tu zukra rUpamityAdau tatsambandhAt [tAdRzatvAditi varNasamudAyagrahaNAbhAvena nopalakSaNatayA varNagrahaNasya | jAtisamavAyAt ] pratyayaH [ jJAnam ], dravye 'zuklaH paTaH' vyAkhyAnasyedaM phalam" iti kathayanti, tanna-zAstre samuccAri- ityAdau sambandhisambandhAt [tAdRzaguNatvajAtisambandhiguNa10 tasya rUpasya gRhyamANatvavyavahAraucityAt, zAstre ca Nitvena samavAyAt ] pratyaya utpadyate / saMjJAzabdAnAmapyutpattiprabhRtyA grahaNaM na tu varNatvena, NitvaM ca na varNavyApyo dharmaH, yathA- ! vinAzAt piNDasya kaumAra-yauvanAdyavasthAbhede'pi sa evAyamitya-50 iTtvasya varNavyApyadharmatvAbhAvena varNavidhivAbhAvAt tadAzraye | bhedapratyayanimittA DisthatvAdikA jAtireva vaacyaa| kriyAsvapi vidhau sthAnivadrAvo bhavati, anyathA 'agrahIt' ityatreTo 'paThati, paThataH, paThanti' ityAdiSvabhinna pratyayasyAnugamAt tatrApi dIrghatve tasya sthAnivadbhAvo na syAditi "iTa Iti" [4.3. | jAtirasti saiva vAcyA / itthaM ca jAti-guNa-saMjJA-kriyeti 1571.1 iti sijlopo na syAt, paramiDAzrayasya sijlopasya | caturvidhazabdAnAM jAtireva vAcyA, vyaktistu jAtyavinAbhAvA varNavidhivAbhAvena sthAnivadbhAvo bhavatyeva; evamevehApi | dAkSiptA kAryAnvayamatI bhavatIti / vyaktivAdinastu-"zabdasya 55 NigrahaNaM na varNagrahaNam, api tu varNasamudAyagrahaNameveti | vyaktireva vAcyA, AnubhavikatvAdanupapattipratisandhAnaM vinApi varNagrahaNapadasyopalakSaNatayA varNasamudAyagrahaNaparatve'pi svIkRta | pratIyamAnatvAt , kiyAdyanvayasya tatraiva sambhavAt , tasyA eva evAtra prakRtanyAyapravRttiH saMbhAvyate, nAnyatheti, vizeSo | prAdhAnyena pratIyamAnatvAcca / jAtestu zakyatAvacchedakatvenAzraya20 vivaraNe spaSTIkRtaH // 7 // NAnnAnantyAdidoSAvakAzaH" ityAdyAhuH / vistRtaM caita vaiyA karaNasiddhAntamajUSAyAM nAgezabhaTena / tathA ca "smRtidvadhaM tu 60 *varNagrahaNe jAtigrahaNama* // 7 // yatra syAt tatra dharmAvubhau smRto" iti nyAyAdu vyAkaraNazAstre ta0-*pratyartha zabdanivezaH iti nyAyAda yAvantaH padArthA ubhayoreva pakSayoH prigrhH| taduktaM mahAbhASye'pi paspazAhikeviziSTaguNakriyAdiviSayatayA vivakSitAstAyatA zabdAnAmekaikArtha- "kiM punarAkRtiH padArtha Ahosvid dravyam ? ubhayamityAha, bodhanaviratAnAM prayogaH kartavyo bhavati / tathA ca yatrAneka- kathaM jJAyate ?, ubhayathA tyAcAryeNa sUtrANi paThitAni / AkRti 25 guNavanto bhinnAH padArthA bubodhayiSitAstatraikazabdaprayoge kRte'ne- padArtha matvA "jAtyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAmU" 65 keSAM padArthAnAM grahaNa naiva prAyoti, tathA ca yatra kaJcid varNamuccArya / [pA0 sU. 1. 2. 59.] ityucyate / dravya padArtha matvA kimapi kArya vidhIyate tatra tasyaiva tadguNakasyaiva kArya sthAnAnyeSAM / "sarUpANAm" [pA0 sU0 1. 2. 64.] ityekazeSa Arabhyate" dezakAlaguNabhinnAnAM varNAnAmiti tatsiddhayarthamayaM nyAya iti iti / ayamAzayaH-sakalazAstravyavasthA ekatarapakSAzrayaNena na vRttau pratipAditam , pradarzitazca tatra varNabhedaprakAraH, svIkRte | sidbhyatIti pakSadvayAzrayaNameva yuktam / etacAcAryapANininA'pi 30 cAtra nyAye tajAtIyasakalavarNagrahaNasiddhiH / ayaM ca nyAyo na | sUcitamevobhayapakSAbhiprAyakasUtre kurvatA, tathAhi-"jAtyAkhyA-70 navInaH, kintu lokaprasiddhajAti-vyaktipakSadvayamadhye'nyatarapakSa- | yAm" [1. 2. 59.] iti prathamena sUtreNa jAto vAcyAya parigrahamAtrapratipAdakaH / ayaM ca jAti-vyaktipadArthavAdInAM tasyA ekatvenaikavacanasya prayoge prApte bahuvacana vidhIyate. yathAsaMkSipta AzayaH-tatra jAtivAdina AhuH-jAti reva zabdena | 'sampannA vrIhyaH' iti / vyaktimeva padArtha yadi manyeta, tarhi pratipAdyate vyaktInAmAnantyAta sambandhagrahaNAsambhavAt / vyaktayo | nIhivyaktibAhulyAd bahuvacanaM khabhAvata eva siddhamiti vyarthameva 35 hi na kenacidiyatayA paricchettuM zakyante, tatparicchedAbhAve ca | sUtraM syAt / evaM vyakti padArtha matvA ekazeSa Arabhyate, 75 tayA tayA vyaktyA saha tasya tasya zabdasya vAcyavAcakarUpaH | anyathA jAto padArtha tasyA ekatvAdekazabdasyaiva prayoge siddhe sambandho na prahItuM zakyate / sA ca jAtiH sarvavyaktiSvekA- ekazeSavidhAnasya vaiyarthyameva syAt , vyaktau padArthe tu vyaktInAM kArapratyayadarzanAdastItyavasIyate, pratighaTavyakti 'ghaTaH, ghaTaH' | bahutvena prativyakti zabdaprayogaH syAdityekazeSa AvazyakaH / na ityevamekarUpameva jJAnaM dRzyata iti sarvAsu vyaktiSvanugataM kimapi | ca jAtipakSe'pi bhinnArthAnAM samAnarUpANAmekazeSArtha sUtrasyA
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [dvitIyollAse nyAyau 7-8] vazyakatvam , anyathA 'akSA bhujyantAM bhajyantAM dIvyantAm parigraha iti tAsAM vyaktInAM paurvAparyamAdAya lakSyasiddhiriti ityAdau vibhItaka-zakaTAGga-devanAgavAcitvenAnekArthasyAkSazabdasyai- vadanti // 7 // kazeSo na syAditi vAcyam , tAvatISvakSatvajAtiSu kAJcidekA ..." jAtiM svIkRtya tasyA eva zabdavAcyatve paramparayA'tra vyaktipratyaya / *varNekadezo'pi varNagrahaNena 5 iti svIkAreNAdoSAt / jAtau na jAtiriti naiyAyikAnAM gRhyate // 8 // mataM, na vaiyAkaraNAnAm , anavasthAbhiyA hi jAto jAtine : si0-dvidhA hi varNA dRzyante-samudAyarUpA avayava- 45 svIkriyate taiH, kintu nAsmAkaM sarvasyAM jAtA jAterastitva-rUpAza savasyA jAtA jAtarAstatva- rUpAzca, tantra samudAyarUpAH sandhyakSaratvena prasiddhAH dIrghAdayazca; mityAgrahaH, yatra kvacidavacchedakatayA sA'vazyasvIkaraNIyA . avayavarUpAzca pratyekamakArAdayo husvA vyaJjanAni ca evam tAvataiva vizrAmAt / vispaSTaM cedaM sarva "sarUpANAm" [pA0 RkAra-lakArAvapi varNasamudAyatvena prasiddhI, RkAramadhye hi 10 sU0 1.2.64.] iti sUtre bhaassy-kaiyttyoH| prakRtamanusarAmaH- 'ardhamAtro repho'gre pazcAcca turIyaH svarabhAgo'sti; evam tathA ca jAti-vyaktipakSayordhyAkaraNazAstre yathAlakSyaM vyavasthita- lakAre'pi lakAraH svarabhAgazca / yatra ca dvimAtriko akAra-50 syeNa svIkAra iti varNagrahaNeSu jAtipakSa evAzrayaNIya iti lakArI tatra rephadvayaM ladvayaM ca, ziSTaH svarAMza iti vanyat / prakRtanyAya prayojanam / uktazca varNagrahaNeSu jAtigrahaNapakSaH spaSTaM caitat "lata R-la R-lubhyAM vA"1.2.3.1 iti sUtre "aiuNa" [pA. sU. 1.] iti sUtravyAkhyAnAvasare brahadvattAvapi, prAcAM ca prAtizAkhya kArAdInAM matametat / tatra 16 mahAbhASyakRtA'pi / tatra pUrva vyaktivAdimatenAkArAdInAM : ye samadAyarUpA varNAsteSAmavayavAH pArthakyena gRhyante varNAnAM bhedaM saMsAdhya pakSAntareNa [jAtipakSeNa ] samAdhAna- moTekomaaai ko na tira muktam / itthameva lakSyAnurodhAdubhayoH pakSayoH parigrahaH, loke'pi tatsAmAnyAdihApi na grahaNamiti prApte'yaM nyAya Arabhyate, tathA darzanAt , pradarzitazca laukikavyavahAre pakSadvayaparipraho I tatazca samudAyarUpasya varNasyaikadezo'pi varNagrahaNena svatantravRttAdeva tathaiva viziSTavarNasamudAyarUpANigrahaNe'pi jAtipakSA- varNavena rAyate iti siddhaM bhavati. tena pralIyamAnamityAdI 20 zrayaNena nirvAhaH, vyAkaraNe sarvatrobhayapadArthatvasyAcAryaruktatve'pi yathA "svarAta"2.3.85.] iti prApta NavaM "raSavarNAmro Ne sarvatrobhayapadArthatvasyAcArukta varNatvena gRhyate iti siddhaM bhavati, tena pralIyamAmilA yatra yena pakSeNa lakSyasiddhistasyaivAzrayitumabhimatatvAt / 6 / Na." [2.3. 63.] iti sUtre'lacaTatavagaityAdiparyudAsAna 60 evaM cAtratyavarNaprahaNasya varNasamudAyarUpopalakSaNaparatvena vyAkhyAnaM . mI bhavati tathA praklapyamAnaM pazyetyAdAvapi lakAravyavadhAnanAvazyakam , "jAtivyaktibhyAM ca zAstra pravartate" ityAcArya- ' mAzritya NatvaM na bhavati / asya ca nyAyasya prakRpyamAnamityAdivacanena vinA'pi tathA-vyAkhyAnaM 'Ni grahaNasya jAtiparatayA lakSyAnurodhAdevAzrayaNam / kiJcAne samudAhiyamANabRhadvRtti bha yima 25 vyAkhyAtuM zakyatvAt / ata eva "upAntyasyAsamAna." pAsamAna" ' granthenApi kvacid varNaikadezasya varNagrahaNena grahaNamiti vijnyaayte| [ 4. 2. 35.] iti sUtravyAkhyAyAM-"vadati sma vINA, tAM tathA hi-varNaikadezasya varNagrahaNena grahaNAta 'kRtaH kRtavAn'65 prAyukta parivAdakaH, tamapyanyaH prAyukta- avISadad vINAM parivAda- ityAdau "radAdamUrchamadaH ktayordasya ca" [4.2. 69.] iti keneti tu NijAtyAzrayaNAt siddham / ityukta bRhadvRttI, na tu sapreNa tasya nAdezamudbhAgya tatroktam-rakArakadezarUpasya tatrAsya nyAyasya caco kRtA / "upAntyasyAsamAna0"[4. 2. rephasya repharUpavarNagrahaNenAgrahaNAt ktasya to natvaM na, "rephAta 3035.] iti sUtrasthAnIye "NI caGayupadhAyA havaH" [pA0 pareNa svarabhAgena gyavadhAnAda vA" iti, yadi ca kvApi varNaika sU. 7. 4. 1.] iti sUtre mahAbhASye ca avIvadad vINAM dezo varNagrahaNena na gRhItaH syAt tarhi prakRte natvaprAptizadaiva 70 parivAdakenelyAdisiddhaye "NeNicyupasaMkhyAnaM karttavyam" iti : nodetIti kiM tasya samAdhAnena ? / prakRtagranthena ca pakSadvaye'pi bacanamevArabdham , tatra jAtipakSAzrayaNena nivAhazca nAgezena [vaNekadezasya varNagrahaNena grahaNe'grahaNe ca ] prakRte natvAbhAva khaNDitaH. tathAhi-"yattu-pyAkRtinirdeSTavyeti, tanna-jAteH upapAditaH / tathAhi-yadi vaNaikadezo varNagrahaNena na gRhyate 35 paurvAparyAbhAvena 'caGpara' iti vizeSaNenAtra vyaktipakSasyaivA. tarhi rephAta paratvAbhAvenaivAtra natvAprAptiH, bhatha yadi gRhyata zrayaNAt" iti / ayamAzayaH-'upare Nau' ityasya 'rUpare Nitve' ' ityucyate tarhi tadIyaH svarabhAgazca prakRtasvaravilakSaNa eva,75 ityartho jAtipakSAzrayaNe syAt, na ca NisvarUpayA jAtyA usya saca madhye patita iti tathApi na natvaprAptiriti / etenAnyatra paurvAparya sambhavatItyetAdRzasthale jAtipakSAzrayaNaM na yuktamiti sati prayojane tasya [varNaikadezasya] varNagrahaNena grahaNaM bhavituM tadartha vacanamevArabdhavyam / atra jAtipakSAzrayaNavAdinastu zanotIti spaSTamevAveditaM bhavati, "ravarNA"[2.3.63.] 40 jAtipakSa ityasya jAtyA vyaktanirdeza iti tajjAtIyAnekavyakti- ityatra rephAt pRthagRkArasya grahaNAcAgrahaNapakSo'pi sUtrakArAbhi
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 8] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 109 mata ityAyAti / vastutastu-agrahaNapakSa eva zAstrakRtAM vizeSa- ikAro dIrghatvaM pratipadyate. ekamekArastho'pIkAraH 'ama indra' sammata ityAdikaM vivaraNe vizeSato vivecitam / yadyapi ; ityAdau savarNadIrghatvaM pratipadyateti grahaNapakSAzaGkAbIjam / agra"raSAbhyAM noNaH samAnapade" [pA0 sU0 8. 4.1.] iti haNapakSAzaGkAbIjaM tu-tirohitatvAdavayavAnAM samudAyakArye ca sUtrayatA, kSumnAdigaNe NatvapratiSedhArtha ca 'nRnamana' 'sRpnoti' / pAratacyAt svakAryasyAprayojakatvAnnarasiMhavajAtyantarayogAd 5 grahaNe kurvatA ca pANininA grahaNapakSa eva sUcito bhavati, : varNAntarasArUpyamAtreNa tatkAryApravarttanamiti kaiyaTAzayaH / tataH 45 tathApi bhASyakArAdInAmagrahaNapakSa eveSTa iti spaSTa tatraiva // 8 // "kazrAtra vizeSaH" iti prakramya grahaNapakSakhIkAre sandhyakSare *varNaikadezo'pi varNagrahaNena gRhyate* // 8 // samAnAkSaravidhipratiSedhasya, dIrgha hrasvAzrayavidhipratiSedhasya, svarata0-ayamarthaH pAtaJjale mahAbhASye vizadayya vivecitaH, 'iyanimittakavidhipratiSedhasya ca vaktavyatvamAkSipya, lokadRSTAnte. tatrAgrahaNapakSa eva ca siddhAntitaH, tathA hi-prtyaahaaraahike| nAvyapavRktAvayavanibandhana kAryAbhAvaM prasAdhya sandhyakSareSu cAvaya10 tRtIyamAhezvarasUtravicAraprasaGke-"idamatra vicAryate-ya ete vaNeSu : | vasya pRthanirdiSTAvayavAntarebhyo bhedaM cAzritya grahaNapakSoktadoSo-50 varNakadezA varNAntarasamAnAkRtaya eteSAmavayavagrahaNena grahaNaM dvAreNa sa pakSaH samarthitaH / ayamAzayaH-sandhyakSarAdInAmAsyAd vA navA? iti / kutaH punariyaM vicAraNA? iha samudAyA kArAdInAM cAvayavA yadi pRthag gRdheraistahi tatra samAnadIrghatvAapyupadizyante, avayavA api, abhyatarazca samudAye'vayavaH, dIni prAmuvanti, yathA-'agne indram , vAyo udakam , etayoH tadyathA-vRkSaH pracalan sahAvayavaiH pracalati, tatra samudAyastha samAnadIrghatvam / evam-AlUya pralUyetyAdau havAzrayatAgamaH, 15 syAvayavasyAvayavagrahaNena grahaNaM syAdvA na veti jAyate vicAraNA" tathA vAcA taratItyAdau dvikharanimitta ikaNa ca prApnotIti teSAM 55 iti / ayamAzayaH-AkArAdayo varNA vanAdivat saMghAtarUpAH, / pratiSedho vaktavya iti doSa Apatita iti na zaGkayam , yato anAdirUpapratyabhijJAnAt krameNopalambhAca, aicaH 'ai au' yathA 'tailaM na vikretavyam , ghRtaM na vikretavyam' iti niSedhAnuityetayoH] te tadavayavoridutoH plutaH "tAvaica iduto" sAraM sarSapebhyo gobhyazca pRthagbhUtasya tailasya ghRtasya ca vikrayo na [pA. sU08.2. 106.1 iti sUtreNa vihitaH, tathA ca teSu kiyate, kintu tailasahitAH sarpapAdayo ghRtasahitA gAvazca kAmaM 20 prAgakAraH pazcAdidutAviti vijJAyate / svamate'pi "praznA - / vikrI yante, tathA'vayavAnA pArthakye'pi samudAyasthitAvayaveSva-60 vicAre" [7.4.1.2.1 ityanena sandhyakSarasyAdibhato'kAra | vayavAzrayo vidhine bhaviSyatIti doSAbhAvena grahaNapakSo nirdaSTaH / eva plavate / sarvathA teSAM samudAyarUpatvam e ai tu knntthtaalvyo| yadi ca sandhyakSareyu 'ai au' ityanayorakArekArayorakArokArayo. ityAdizikSAvacanaizca, avayavakramakRta eva sthAnakramastatra pratIyata | vyapavargasya spaSTamupalabhyamAnatvena tana tadAzrayakAryaprasaGgazaGkA ityavagantavyam , na hokasya varNasya sthAnakrameNotpattirataH saMghAta-, cet ? tarhi sandhyakSareSu pratIyamAnayoravayavayoH khatantratadvoM25 rUpAste iti siddham / evaM RkAra-lakArayorapi repha-lakAra-! pekSayA prayatnabhedAt tayoH pArthakyena tatra samAnAzrayavidhyAdInA-65 sadRzAvayavI, tatra kevalavarNakAryamavayaveSu bhavati na veti vicaarH| mabhAva iti / tadevam-AkArAdisthasyAvayavasya bhedenAgRhyamANatatra samudAyapare nirdeze sannihitA apyavayavA nAntarIyakatvA- / tvAdagrahaNam ,sandhyakSareSu prayatnabhedAdagrahaNam , RkArasthastu reko dejA[sandhyakSarA ]disaMjJAM na labhante, avayavapare ca nirdeze bhedena pratibhAsAd gRhyata iti vivekaH / itthaM grahaNapakSa pratipAdya samudAyo na saMjJAbhAk, yathA mahezvarakRtasUtreSu hayavaretyAdA- : "athavA punane gRhyante' iti samudAyaikadezAnAM pArthakyenA30 vanackasya halo [akharasya vyaJjanasya ] duHkhenocAryatvAt taiH / grahaNapakSa utthApya siddhaantitH| tatredamasya pakSasyotthAnabIjam-70 saha nirdiSTo'pyakAro'nyatra ["aiuN" sUtrAdau] prAdhAnyena vastutaH sandhyakSarAdIni narasiMhavad bhinnAnyeva, yathA-narasiMha nirdezAt 'halA'disaMjJAM na labhata iti dadhyatretyAdAvanacka eva ! na naratvavyavahAro na vA siMhatvavyavahAraH, kintu vilakSaNajAtI[asvara' eva yAdezaH] yaNAdezaH pravartate. tatrAvayavAnAmasatyA- yatvavyavahAraH, tathA sandhyakSarAdInAmapi / sAdRzyAt sandhya mapyejAdisaMjJAyAm ejAdisthAnIyA ayAdayaH samudAyAdezA kSarAvayaveSu akArAdayaH pratyabhijJAtatayA pRthagupalabhyamAnA aghi 35 api nAntarIyakatvAdayayavAn nirvartayanti / evaM sthite 'agne | na santyeva, sandhyakSarANAM cAkSarasamudAyarUpatvaprasiddhirapi bhrAnti-75 indraH' ityAdau yatrAvayavakArya / dIrghaH / samudAyakArya / ayA- mUlaiveti / tathA ca bhrAntyaiva grahaNapakSaH samupasthApito na tAttvika dezaH] ca prApnoti, tatrAntaraNatvAt tatraca sAkSAduktatvAt / iti bhAvaH / agrahaNapakSe ca RkArasthasya rephasyA'pi pArthakyepratyakSatvAcAvayavakArya dIrghaprasaGgaH, avayavAvagatipUrvakatvAddhi | nAgrahaNe AmRdhurityAdI nAgamArtha tatra RkAragrahaNasya kartavyatvaM samudAyakAryasya samudAyakArya bahiraGgam / ayAdInAM cAva- syAt, NatvArtha ca RkAragrahaNaM Natvavidhau kartavyaM syAta. 40 kAzaH-anna AyAhIti, tatra yathA-dadhIndra ityAdau dadhizabdastha- kRpadhAto rephasya lAdezArtha ca RkAragrahaNaM kartavyaM syAditi 80
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAyau 8-9] jJApite cAtra nyAye'ksahitasyAdezavAraNArtha 'prAkU cAkaH ' 40 iti sArthakam / phalaM cAsya 'bharuNat' ityatraikasmin zre'ntaHpatite'pi dhAtutvAnapAyAt tataH prAgaDAgamaH; atRNodityatra ca me Iti cAntaH patite'pi tagrahaNenaiva grahaNAt tataH pUrvamaDAgamazca siddhaH, zrapratyayAt pUrvaM tu nADAgamaH kartuM zakyate | doSAnudbhAvya tatra tatra jJApakAdinA kArya prasAdhyAgrahaNapakSaH samarthita iti / svamate ca- AnRdhaturityAdau nAgamArtham "anAto nazvAnta RdAdyazau saMyogasya " [ 4. 169 ] iti sUtre RdAdigrahaNaM kriyata eva, NatvArthaM ca " ratRvarNAt0 " 5[ 2. 3. 63.] iti sUtre RkAragrahaNamapi kriyate, kRpadhAtoRkArasya ca lakAra eva vidhIyate "R-ra-la-laM kRpo'kRpITA - kRte'nyasmin dhAtukArye pazcAd vRddhistadvAdhyo'da ca iti 45 diSu" [ 2. 3. 99.] iti sUtreNa / tathA cAgrahaNapakSa eva nyAyAt tathA ca dhAtukArye bhAdau kRte evADAgamo na tataH sUtrakArAbhimata iti pratibhAti / yacca "radAdamUrccha-madaH " pUrvamiti teSu kRteSu dhAtoH svarUpasya bhajyamAnatvena nyAya [ 4. 1. 69. ] iti sUtravRttau - "rephAt pareNa svarabhAgena vinA'DAgamo na syAt / yadyapi nyAyavyAkhyA va sares: 10 vyavadhAnAd vA" iti samAdhAnAntaramuktaM tadapi grahaNavAdimata- pazcAt pravRttyaMzasyAnityatvaM vakSyate, tathA ca tenaiva pUrvamaDAgame sAdhAraNyena prayogasAdhutva samarthanAyaiva na tu tena grahaNapakSa pazcAt zrAdau prakRte doSAbhAvastathApi " tvamahaM sinA0 " 50 AcAryasya sammata iti pratipAdayituM zakyaM tatra tatra RkAra- [ 2. 1. 12. ] ityatratya 'prAk cAko' grahaNasya sArthakyAya pAThAdivaiyarthyaprasaGgAt / tathA ca kevalaM praklRpyamAnamityatra NatvA / jJApitasyAsya nyAyasya 'sarvake' ityAdI jarA ikAravidhAnam, bhAvamAtraprayojana eva grahaNapakSaparo'yaM nyAyaH samAzrIyata iti | 'uccakaiH' ityAdAvavyaya saMjJA vidhAnamityAdibahuphalasattvena prakR15 pariziSyate / tatra ca spaSTata eva lazrutervidyamAnatvAd vinA'pi / te'pi *kRte'nyasmin* * ityAdinyAyasya svAbhAvikapravRttyA nyAyaM NatvAbhAvaH setsyatyeveti nArtho'nena nyAyena vizeSasya | pUrva bhAdau kRte'pi rUpasiddhayarthamudAharaNaM na doSAyeti 55 kasyApi vidhAnAbhAvAditi pratibhAti // 8 // dhyeyam / vizeSazca vivaraNe spaSTaH // 9 // 110 * tanmadhyapatitastadbrahaNena gRhyate // 9 // *tanmadhyapatitastagrahaNena gRhyate // 9 // si0 -- taditi prakRte gRhyamANamucyate, tathA ca cikI20 rSitavidhizAstragRhyamANazabda madhyapatitaH - zAstreNa tanmadhyapAtitvena vihitaH pratyayAdiH, tadbrahaNena tadvAhaNa zabdena gRhyate - bodhyate iti nyAyArthaH / yathA nadI kAcid gaGgAM praviSTA gaGgAgrahaNenaiva gRhyate, yathA vA devadattAmadhyastho garbhoM devadattagrahaNenaiva gRhyate loke tathA zAstre'pi gRhyamANazabda- | 25 madhyapatito varNAdistacchadenaiva gRhyate na tu bhinnatveneti | rityavyayAdaki - uccakairityana serlug na syAt, aruNadityAdau bhAvaH / tathA ca dhAtvAdermadhye zrAdipratyaya ekasminnanekasmin vihite dhAtuspApAyAt tasyADAgamo na syAt, abhinastva- 65 vA patite tasya dhAtutvAdivyavahAraH syAdeva na tu pratyayasya mityAdau "se: sa-dUdhAM ca svI" [4. 3. 79. ] iti ruzca madhye pAte tasya khaNDitatvabuddhyA kapAladazAmApanasya kala- na syAt, tathA caiSA kAryANAM siddhayarthamayaM nyAya: svIkriyate / zAderjalA haraNAdAviva dhAtvAderdhAtutvanimittakakAryAdau yogya- "yena vidhistadantasya " [1. 1. 72. ] iti pANinIye sUtre ta0 - ak taddhitapratyayaH zrAdaya AkhyAtaviSayAH pratyayAzca prakRtermadhye bhavanti, teSu kRteSu ca prakRteH sakhaNDatvapratItyA tatra tatra tattacchabdairvidhIyamAnAni kAryANi na syuH, yathA - 'sarvake' 60 ityatra 'sarve' ityarthe [ svArthe ] sarvazabdAt "tyAdisarvAdeH 0" [ 7. 3. 29 ] ityaki tatra taddhitAntatvAnnAmatve punarjasi "jasa i:" [ 1. 4. 9.] iti jasa ikArAdezo na syAt, ucca 30 svAbhAvaH anena nyAyena tatra khaNDitatvabuddherajananAt / itthaM ca / mahAbhASye prakaraNavazAdeSAM kAryANAmabhAvamAzaGkaya tatra " tada lokaTAntena siddho'pyayaM nyAyo jJApakenApi sAdhyate, tathAhi--'" tvamahaM sinA prAk cAkaH" [ 2. 1. 12. ] iti sUtre 'prAk cAkaH' iti vacanamevAsya nyAyasya jJApakam / ntAntagrahaNam" iti samAdhAya vyAkhyAya ca tadantAntapadaM prakR- 70 tasavai lakSyAnukUlam, tatra kriSTakalpanAM kAJcidAlokya - "tadekadezavijJAnAd vA siddham" iti vArtikamuktam, vyAkhyAtaM ca tathA hi-yuSmadasmadoH sau "tyAdi - sarvAdeH svareSvanyAt : " tadekadezavijJAnAd vA punaH siddhametat tadekadezabhUtasta 1 35 pUrvo'kU" [ 7.3.29. ] ityaki 'yuSmakad asmakad' : ityetayoH sthAne svamahamAdezau mA bhUtAmiti prAk cAka ityucyate, yadi cAki sati tayorbhinnatvena grahaNaM syAt tadA tayostvamamAdezau svata evAprAptAviti tadvAraNAya 'prAk cAkaH' iti vyarthameva vyarthIbhUtaM ca tadetazyAyaM jJApayati, grahaNena gRhyate, tadyathA - gaGgA yamunA devadatteti, anekA nadI gaGgAM yamunAM ca praviSTA gaGgA-yamunAgrahaNena gRhyate, tathA deva- 75 dattAstho garbho devadattAgrahaNena gRtyate / " iti / punaH zaGkitam" viSama upanyAsaH iha kecicchandA aktaparimANAnAmarthAnAM vAcakA bhavanti ya ete saMkhyAzabdAH parimANazabdAMzca paJca
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyau 9-10] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 111 Prawat.. saptati, ekenApyayAye na bhavanti, droNaH khArI ADhakamiti nyAya svIkArasya tacchaGkAkAraNatvokterasaGgatyApatteH / ayamAnavAdhike bhavanti, na nyUne / kecid yAtradeva tad bhavati tAva- zayaH-bhiddhAtoH paJcamyA madhyamapuruSakavacane 'bhindhi' iti devAhuH-ya ete jAtizabdA guNazabdAzca-tailaM ghRtamiti, khAryA- rUpaM bhavati, tatra heH "hu-dhuTo herthiH" [4. 2. 83.] iti mapi bhavanti droNe'pi / zukko nIlaH kRSNa iti himavatyapi dhirbhavati, tatra 'mind-hi' ityavasthAyAM "lyAdi-sarvAde:0" 5 bhavati vaTakaNikAmAtre'pi dravye / imAzcApi saMjJA aktaparimA- 7, 4. 29.] ityak, anena dhitvaM ca prApnoti, tatra para- 45 NAnAM dravyANAM kriyante, tAH kenAdhikasya syuH" iti / aya- tvAdaki kRte dhitvasyAprApyA 'bhindhaki' iti rUpaM na syAditi mAzayaH-paricchinnaparimANavAcakAH shbd| yathA nyUne'dhike ca bhASyakRtaH zaGkA / tabIjaM kecinnirdizyamAnahizabdAbhAvaM na pravartante, tathA dhAtvAdayo'pi zabdAH paricchinna niyatAnu-: kathayanti, kecit tanmadhyapatitatvAbhAvam / tatra tanmadhyapatitapUrvAka zabdamAtravAcakA iti minnAnupUrvIke zabde kathaM pravRttAH / tvAbhAvavAdinA mata eva tanmadhyapatitatvalakSaNe tRtIyasambandha10 syuH / gaGgAdayazca zabdAstailAdizabdavajAtipravRttinimittakA iti ! nivezaH, tathA sati "tyAdi-sAdeH0"[7.4.29.] ityAdinA 50 nyUne'dhike ca pravartate, iti na tena dRSTAntenAyamarthaH sAdhayituM | tyAdi-sarvAderako vidhAnena 'mind hi'paryAptamukhyoddezyatAnirUzakyate iti / tataH "evaM tAcAryapravRttipiyati-tadekadezabhUtaM | pitavidheyatAzrayasyaidAkaH sattvena, 'hi'paryAptamukhyoddezyatAnirUtagRhNana gRhyate" iti / ityevaM jJApakaM svamatAnusAramupanyasya ! pitavidheyatAzrayatvAbhAvena tanmadhyapatitanyAyena 'haki'zabdasya nyAyo'yaM sAdhitaH, tatra tanmadhyapatitazabdasya sthAne tadekadezabhUta hizabdatvAsambhava iti / anye tu nirdizyamAnahizabdAbhAvAdeva 15 iti pada nyAyazarIre nivezitametAvAneva vizeSaH / tadekadezabhUta-dhitvaM na prApnotIti bhASyAzaye nizcite tadarthaM tRtIya sambandha-55 padaM ca tanmadhyapatitasamAnArthakamiti kaiyaTAdibhirvyAkhyAtam / nivezaklezo vyartha eva / "ajJAtArthApekSatayA bahiraGgo'ka, tatrAnekadoSaparihArAya tanmadhyapatitatvamitthaM pariSkriyate-tadvi- antaraGgaM dhitvamiti pUrva vitve tato'k" iti navInAH / athavA ziSTatvaM tanmadhyapatitatvaM, vaiziSyaM ca svaghaTakapUrvatvasvaghaTaka- / "herSiH" ityubhayorapi sthAnyAdezayorikAra uccAraNArthaH, varNa paratva-svaparyAptamukhyoddezyatAnirUpitavidheyatAzrayatvaitatritayasamba- mAtrasyaiva sthAnitvamAdezatvaM ceti kRte'pyaki hakArasya dhuTaH 20ndhena / yathA-atRNedityAdau znAdeH dhAtuviziSTatvamasti, yataH / parasya sattvena tasya ca hizabdAvayavatvasyApi sattvena dhAdeza 60 khaM dhAtuH, tahaTako hakAraH, tatpUrvatvamapyasti, evaM-khaM-dhAtuH, / iti samAdhAnamuktaM bhASye / evaM ca aruNadityAdI *kRte'nyasmin taddhaTakaH 'tR' iti zabdaH, tatparatvamapyasti, tathA sva-dhAtuH, | dhAtupratyayakArye0* iti nyAyasyAnityatvena pravRttyA kathaMcidvAraNatatparyAptA yA mukhyoddezyatA-rudhAdigaNapaThitadhAtutvAvacchinnA, saMbhave'pi 'abhinastvam' ityAdau satvArthametanyAyAzrayaNasyAva tannirUpitA vidheyatA 'na'niSThA, tadAzrayatvamapi tatreti samba- | zyakatvameveti khIkRte nyAye'ruNadityAdAvapi *kRte'nyasmin 0* 25 ndhatrayeNa dhAtuviziSTatvaM tatreti tanmadhyapatitatvaM siddham / / iti nyAyasya svAbhAvikyA pravRtyA pUrve znAdau kRte pazcAdeta-65 tRtIyasambandhanivezena jana rAtIti 'janarA' iti zabdasyApi nyAyasahAyenADAgama iti na kimapi hIyate / asya ca nyAyasya madhyasthanakAratve'pi jarAzabdatvaM prakRtanyAyena na bhavatIti na lokajJApakobhayasiddhatvAdanityatvaM na dRzyate // 9 // tasya jarasAdezaH, tatratyanakArasya khaparyAptamukhyoddezyatAnirUpita ____ *AgamA yadguNIbhUtAstadrahaNena vidheyatAzrayatvAbhAvAditi kaiyaTAdimatam / navInAstu-tRtIya30 sambandhasya kimapi na phalamiti kathayanti, 'janarA' zabde hi gRhyante* // 10 // jarAzabdatyavAraNaM yat tasya phalamityuktaM tanna cAru, avyavahito- si-AgamAH-AgamatvenAtra zAstre prasiddhAbhavayavatvA-70 ttaratvasambandhena javiziSTarAtvasyaiva jarAtvapadArthatayA tasya prakRte | vacchinnavidheyatAzrayatvavantaH, yadguNIbhUtAH-yasya guNAHkasminnapi kSaNe'satvena tanmadhyapatitatvAbhAvena nyAyena katha- ! yadguNAH, ayadguNA yadguNA sampannA:-yadguNIbhUtAH, guNazabdo mapyAnayanAsambhavAt / ata eva "hu-jhalbhyo hedhiH" [pA0 / lakSaNayA'vayavabodhakaH, vipratyayArtha AhAryajJAnam , bhUdhA35 sU0 6. 4. 100.] iti sUtre mahAbhAdhye--'bhindhaki' ityatrA- tvartho'vivakSitaH, ktapratyayArtho viSayatAzrayaH, tathA ca kaci kRte dhitvaM na prApnotIti nirdizyamAnahizabdAbhAvAdeva ! AgamA yannirUpitAvayavatvaprakArakAhAryajJAnanirUpitaviSaya-75 zaGkitaM, na tu tanmadhyapatitaravAbhAvAt , ata eva tatra mahAbhASya- tAzrayAH, [gRhyante'neneti grahaNam , tasya grahaNa tahahaNaM, tena vyAkhyAvasare-yadyevamityasya 'yadi nirdizyamAnasyAdezAH' ityeva tahaNena, grahadhAtvarthoM bodhaH, janakatvamanapratyayArthaH, bodhA kaiyaTenApi vyAkhyAtam, anyathA tRtIyasambandhaniveze nvayiviSayatvaM tatpadottaraSaSTyarthaH, gRhyanta ityatratyagrahadhAtvartha40 tanmadhyapatitatvAbhAdhAdeva dhitvAprAptyA nirdizyamAnaparibhASA- bodhAnvayijanyatvaM tRtIyArthaH, bodhasya ca viSayatAzrayavarta
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAya: 10 ] kvasoH " [ 4. 4. 82. ] ityaneneTi kRte seTo'pi kvasorupAdezo bhavatyeva, anyathA tatreTaH zravaNaprasaGgAt tadarthaM tallopAya seTa evoSAdezAya vA yatnaH karaNIyaH syAt / na ceTo nimittasya kasoruSAdezenApahAre naimittikasyeTo'pyapahAraH syAt *nimittAbhAve naimittikasyA'pyabhAvaH* iti 45 nyAyAditi vAcyam, tasya nyAyasyAnityatvAt sthAnibadbhAvena nimittasadbhAvAd vA / "upasargAt suga-suba-sostu-stu-bho'vyayadvitve" [2. 3. 39 ] iti sUtrevyapIti karaNenAyaM nyAyo'nityaH tena " ce skando'ktayoH" [ 2. 3. 51. ] iti SatvavidhAyakasUtre skandgrahaNe- 50 nAdasahitasya skando'grahaNAd vyaskandadityAdau SatvaM na bhavatIti pratIyate, tathAhi etanyAyasacce'dasahitAnAmapi sugAdInAM tadrahaNenaiva grahaNAd 'avyapi' iti vyarthameveti tenAsyA mAnArthaikadezaviSayatAyAmantrayo nirUpitatvasambandhena, tathA [ca] tannirUpita viSayitAvadbodha niSThajanyatA nirUpitajanakatA - vannirUpitajanyatvaviziSTabodha nirUpitaviSayatAzrayA iti nyAyArthaH / 'yaguNIbhUtAH' iti hi 'tagrahaNena gRhyante' iti 5 vidheyAMze hetubhUtam, yatastadguNIbhUtAH tadavayavatvena zAstreNa bodhitA atastagrahaNena gRhyante iti bhAvaH / vizeSo vivaraNe spaSTaH / loke'pi hi devadattasyAGgAdhikye tadviziSTasyaiva deva: dattagrahaNena grahaNAcchAstre'pyavayavatvena bodhakAdyantazabdAbhyAM vihitAnAmavayavatvasya siddhatayA tadviziSTasyaiva tahahaNena 10 grahaNasyau cityAt / tathA ca yat kAryaM tadavayavarahitasyokaM tat kArya tasmi satyapi tasya bhavatIti phalati / bhAgamA ityatra bahuvacanaM ca lakSyabahutvAnurodhena, tathA ca yatraiko yo vA AgamAH syuste sarve'pi tagrahaNena gRhyante / tatraikA gamaviziSTasyodAharaNaM yathA-praNyapataditi bhannADAgamasahita / nityatve khyApite vyaskandadityatra DAgamasahitasya tasya skand16 syApi pateH patigrahaNena grahaNAt tasmin pare ne "ne-dA0" dhAtutvenAgrahaNAt SatvaM na bhavatIti prAJcaH / vastutastu 55 [2. 3. 79. ] iti nerno NaH siddhaH / bhAgamadvayaviziSTasya 'avyapi' ityanenAsya nyAyasyAnityatvaM sAdhayituM na zakyate, yathA-praNyapanIpaditi, atra pranipUrvasya pateryaGgalapi divi yataH "upasargAt sug0" [2. 3. 39 ] ityAdisUtre "vyaJjanAddeH0" [ 4. 3. 78.] iti talluki AdarAvaTo : upasargAt paratvaM na dhAtorvizeSaNamapi tu sakArasya, tathAhi-myayAnte vidhAnAdAgamadvayasahitasyApi pateH patigrahaNena upasargasthAnnAmyAdeH parasya sunotyAdeH saH So bhavatIti 20 grahaNAt tasmin pare "ne dA0 " [ 2. 3. 79.] iti no tadarthaH, aTi kRte cAkAreNa vyavadhAnAt sakArasya nAmyA- 60 NaH siddhaH / atra yadyapi dvitvena yaH pakAro'dhiko janitastasya deravyavahitatvaM nAstIti SatvAprAptau SatvArthamavyapItyAvazyakaca nAgamatvamiti tadviziSTasya grahaNamanena nyAyena na saMbhava- meva / evaM ca vyaskandadityatra Satvasya svata evAprAptiriti na tIti kathamatra Natvamiti zaGkituM zakyate, tathApi tasya tadarthaM nyAyAnityatvamAzrayaNIyam / yadi ca kvacidanityatvAdviHprayogamAtratyena svAGgatvAvyatirekAdagrimanyAyena [svAGgama- zrayaNamAvazyakameva tarhi "ato ma Ane" [ 4. 4. 114.] 25 vyavadhAyiityanena ] grahaNAna doSaH / AgamantrayaviziSTasya iti sUtreNa mAgamavidhAnasAmarthyAdeva tasyAnityatvamiti 65 yathA- 'praNyayaMyaMsIt' iti atra pratipUrvasya yameryaGgalapi kalpanIyam / tathAhi - 'zavidhyamANa' ityAdau mAgame vihite adyatanIdipratyaye'DAgama- svAgama-sAgametya / gamagrayasahitasyApi tasya cAkAragrahaNenaiva grahaNAt " samAnAnAM tena dIrghaH " yamo dhAtutvena tasmin pare "akAkhAdyaSAnte pATe vA" [1.2.1] iti dIrghe zayiSyANa ityeva prayogaH syAditi [2. 3.80.] iti nenoM NaH siddhaH / asya nyAyasyArtha mAgamasya vaiyarthya spaSTameva vyarthaM ca sat tadasya nyAyasyA30 aucitya siddha eveti nAtra jJApakApekSA, tathA hi- "aD dhAto nityatvaM jJApayitumalam / na ca mAgamasAmarthyAd dIrgha eva 70 rAdirhyastanyAM cAmADA" [ 4. 4. 29 ] ityAdisUtre Adi- bAdhyatAM, na tu nyAyAnityatvaM jJApyatAmiti vAcyam, nyAyAnityatvakalpanasyaivauzabdaH, "anAmsvare no'ntaH " [1. 4. 64.] ityAdi sAkSAcchAkha bAdhakalpanApekSayA sUtre'ntazabdazcAvayavavAcinau, tathA cAbhyAM zabdAbhyAM vidhIya: cityAt / *bhAgamo'nupaghAtI* ityayaM nyAyo'pi dRzyate, sa mAna Agama uddezabhUtasya zabdasyAvayavatvena bodhyate, avaca naitazyAya samAnArthaH, kintu yathA AdezaH sthAnina upaghAtaM 35 yavasya ca samudAyagrahaNena grahaNamiti sarvasammata meva, na hyeka- kRtvaiva bhavati tathAgamo netyeva bodhayati / yat tu etanyAya-70 samAnArthatvena tasyAyavyAkhyAnaM kRtvA tasyAcaivAntarbhAva iti dvizikhAnAmAdhikye nyUnatve vA vRkSo vRkSatvaM jahAti / ata evoktaM pUrvaM yadguNIbhUtA iti kathanaM hetugarbhamiti / ata proktaM prAcInaiH, tatra cAra- zabdazaktyobhayoH samAnArthatvasyAeva "kvasuSmatau ca" [2. 1. 105.] iti sUtreNa seTaH bhAnAt / evaM hi prAcAM granthaH- "Agamo'nupaghAtItyapi kasoruSAdezaH siddhyati, tena hi yathA babhUvuSItyAdAvaniTaH nyAyo'sti yathA bhavAnityatra nAgame kRte aturanturUpo 40 kvasoruSAdezo bhavati tathaiva pecuSItyAdau "ghasyekasvarAtaH jAtastathApi nAgamasyAnupaghAtitvAt "abhvAderatvasaH sau" 80
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 10] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [1. 4. 50.] ityanenAtvantalakSaNo dIrghaH syAdeva, paraM ca guNazabdastAvat khAzrayavyApiSu rUpAdiSu rUDhaH, atra ca 40 so'pyatraivAntarbhAvanAhaH samAnaphalatvAt / tathAhi-anupa- svAzrayaikadezaniSTheSvavayaveSu prayujyamAnasya tasya mukhyArthasya ghAtItyasya tAvadayamoM yat-stravyavadhAnahetukaM yathAprApta- bAdhaH spaSTaH, svAzrayasamavAyitvarUpasAdharmyaNa guNA avayavAnAkAryANAmupaghAtamAgamo na karotIti / yadi cAgamAnAmavaya- mAsannA iti tena sambandhanAgamapadamavayavarUpamartha lakSayati / vitvenAvayavigrahaNena grahaNaM siddhaM tadA'vyavadhAyitvAdanupa- atra cAgamarUpANAmavayavAnAmAtyantikaM khAzrayasamavAyitvadyoghAtitvaM sphuTameva" iti / atredamucyate-bhavAnityAdau nAsya tanaM prayojanam / yathA ghaTagrahaNe tadgatarUpAdInAM grahaNaM svabhAva-45 [ bhAgamo'nupaghAtI iti nyAyasya ] phalam , yato nAgama- | siddhaM tathA''gamAzrayabhUtasya dhAtvAdergrahaNe tamiSThAnAmavayavAnAvidhAyaka-"RduditaH" [1. 4. 70.] iti sUtrApekSayA | mapi guNavad grahaNaM bhavatyeveti guNapadoktyA vyjyte| Adyanta. dIrgha vidhAyakasya "abhvAderatvasaH sau" [1. 4. 90] ityasya zabdAbhyAM vidhAnAccAgamAnAmavayavatvaM sphuTamiti vRttI prati10 paratvAt pUrva dIrdhe kRte pazcAnnAgame nyAyopayogAbhAvAt / na pAditameva / kaizcidatra nyAyasvarUpe ekastacchabdo'dhikaH ptthyte| ca kRtAkRtaprasaGgitvena nAgamasya nityatva nityasya ca *parAnni-! tathAhi-teSAM mate yadAgamAstadguNIbhUtAstadrahaNena gRhyante*iti 50 tyam iti nyAyabalena parApekSayA balavatvamiti nAgama eva nyAyasvarUpam , yuktaM caitad, evaM svIkRte hetudvayaM labhyate-'yato dIrghAt pUrva svAditi vAcyam , nAgame kRte'tvantatvavighAtena yasyAgamA atastadguNIbhUtAH, yatazca tadguNIbhUtA atastadhaNena dIrghasyAnavakAzatayA nAgamApavAdatvasya kalpayituM zakyatvena, | gRhyante' iti / tathA ca teSAM mate vAkyArthasvarUpamidam-yato 16 nityazAstrApekSayA'pyapavAdazAstrasya balabattvAt pUrva dIrghasyaiva yanniSThoddezyatAnirUpitAvayavatvAvacchinna vidheyatAzrayA atastanni prvRtteH| Agamasya vyavadhAyakatvAbhAve cAnena nyAyena sAdhite | rUpitAvayavatvaprakArakAhAryajJAnanirUpitaviSayatAzrayAH, yatasta-56 mAgamAdInAM "ato ma Ane" [4. 4. 114.] ityAdi / thAbhUtA atastadviziSTAstanirUpitaviSayitAvarodhajanakapadajanyasUtravihitAnAM vaiyarthyameva syAditi nAya nyAyo'vyavadhAyakatva- bodhanirUpitaviSayatAzrayA iti / svamate ca yathA vAkyArthasAdhako'pi tu svabhAvasiddhamAgamAnAmanupadhAtivaM mitravadA-svarUpaM tathA tavRttI pradarzitameva / tanmate ca 'yatastathAbhUtA 20 gamaH ityAdinyAyavadanuvadati, na tu kimapi navIna vidadhAtIti atastadviziSTAH' iti padasamudAyo'dhyAhiyate spaSTapratipattaye / mantavyamiti // 10 // taddhaTakavaiziSTayaM ca khaghaTitatva-svaniSThavidheyatAnirUpitoddezyatA-60 zrayaghaTitatva-khaviziSTAghaTitatvaitatritayasambandhena, sambandhaghaTaka*AgamA yahaNIbhUtAstadrahaNena gRhyante // 10 // | vaiziSTayaM ca-skhetaratva-svaniSThavidheyatAnirUpitoddezyatAzrayAvayavA ta0--atra guNapadaM lakSaNayA'vayavabodhakamityukta vRttI, ghaTitatvaitadubhayasambandhena / atretthaM nyAyArthasamanvayo bodhyaHtatra 'lakSaNA' iti kaH padArtha iti cet ? yena kenacicchabdena praNyapatadityAdAvakaro yato dhAtutvena "pat'niSThoddezyatAnirU25 sarvArthasya bodhAnudayena tatpadajanyatadarthaviSayakazAbdabodhaM prati | pitAdizabdabodhitAvayavatvAvacchinna vidheyatAzrayaH, ataH 'pat'-65 tatpadajanyatadarthaviSayakavRttijJAnAdhInatadarthaviSayakopasthitiH kAra-nirUpitAvayavatvaprakArakAhAryajJAnanirUpitaviSayatAzrayaH, yata evaMNamiti niyamaH khIkriyate, vRttizca pada-padArthayoH sambandhaH, | bhUto'stadakAraviziSTo'pat 'zabdaH', 'pat'nirUpitaviSayitAvadoSasa ca sambandho dvividhaH-zaktilakSaNA ca / zaktizca bodhaka-niSThajanyatAnirUpitajanakatAvat padaM "nemA-dA." [2. 3. tArUyA, lakSaNApi yadyapi vaiyAkaraNairaprasiddhA zaktireveti svIkri- 79.] iti sUtraghaTakaM patpadaM, tannirUpitajanyatvaviziSTo bodho30 yate tathApi vyavahArAya talakSaNabhedaH svIkriyata eva / tathA hi- upatpadajanyaH, tanirUpitaviSayatAzrayo ['apat' iti] bhavati / 10 tadakSaNamAhuH akAravaiziSTayam 'apat'zabde kathamiti cet ? ityam-kha"mukhyArthabAthe mukhyArthAsannatve lakSyate'paraH / akAra;, taghaTitatvam 'apat'zabde, punaH svam-akAraH, rUDheH prayojanAd vArthoM, yat soktA lakSaNA budhaiH / / " iti | taniSThavidheyanirUpitoddezyatAzrayo dhAtutvena 'pata'zabdaH, taddha'gaGgAyA ghoSaH' ityAdI gaGgApadamukhyArthasya pravAharUpasya Titatvamapi 'apat'zabde, punaH svam-akAraH, tadviziSTro 'pat'35 ghoSAdhAratvaM bAdhitamiti tadarthasya sAmIpyasambandhenAsannastIra- | ghaTakabhinnaH, yataH khetaratvamakAre nAsti, svaniSThavidheyatAnirU-75 rUpo'rthaH zaitya-pAvanastrapratItirUpaprayojanAkSyate iti lakSaNa- | pitoddezyatAzrayAvayavAghaTitatvamapi 'apat'zabde nAsti, apitu samanvayaH / rUDherudAharaNaM ca 'karmaNi kuzalaH' ityAdi, atra hi / tadubhayamudAsInasyaiveti tadaghaTitatvaM 'pat'zabdasyeti 'pat'grahaNena kuzalazabdasya kuzamAhirUpo mukhyo'rthaH prakRte bAdhita iti vive- grahNasiddhiH // yadyapyanena nyAyenAgamaviziSTasyAgamivAcakapadacakatvAdisAdhamryeNAsanna nipuNatvarUpamartha rUDhelakSayati / prakRte | grAhyatvaM bodhyate tathApi zakti-lakSaNAbhyAmupasthitasyaiva zAbda 15 nyAyasamu.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyaH 10] bodhaviSayatayA 'pat' zabdAdAvaDAgamaviziSTA''pa' Adizabda- mAzayaH-'dhu'saMjJA['dA'saMjJA vidhAyakasUtre viziSTarUpopAdAnanirUpitazaktilakSaNayorabhAvena katham 'apat' ityasya 'pat' padena | sattvena *arthavadhaNe nAnarthakasya* iti nyAyopasthityA'rthavatoreva bodha iti cet ? atrocyate-grAhyatvAbhyanujJAne yad vinA dA-dhoH sA saMjJA syAt , iha ca ddhau kRtAyAM 'dAra 'ghAra' iti grAhyatvaM na bhavati tadapyabhyanujJAtamevetyadoSAt / yadvA Agami- samudAyasyArthavattvaM, na tu tadavayavayordA-dhoH, *samudAyo yartha6 bodhaka pat'zabdAdInAM svazakyaviziSTe lakSaNA'nena nyAyena bA~stasyaikadezo'narthakaH iti nyAyAt , iti na ghusaMjJAprAptiriti / 45 bodhyate / khasmin zakyArthavaiziSTayaM ca svaghaTitatva svaviziSTA-! atra zaGkate-"yadyevamihApi tarhi na prApnoti-praNidApayati ghaTitatvaitatsambandhAbhyAm, tatra vaiziSTayaM ca khetaratva-svaniSTho- praNidhApayati / atrApi naitau dA-dhAvarthavanto" iti / ayamAdezyatAnirUpitAvayavatvAvacchinnavidheyatAzrayetaratvobhayasambandhena, zayaH-yadi samudAyasyaivArthavattvam , arthavatoreva ca dA-dhorgrahaNaM kham-AgamibodhakaM padAdipadam , tucchakyaM "pat' iti zabda- | tarhi praNidApayati praNidhApayatItyAdau dA-dhAbhyAM Nici pvAgame 10 svarUpa, taddhaTitatvam 'apat' zabde'sti, svaviziSTAghaTitatva- | dAp-thAporevArthavatvaM, na kevalayordA-dhoriti ghusaMjJA dAsaMjJA-50 mapyasti, yataH khetaratvaM na 'pat'zabde navA khaniSThoddezyatAnirU- | 'bhAve nenoM No na syAditi / tatra samAdhAnavArtikam-"na vA pitAvayavatvAvacchinnavidheyatAzrayetarattramityubhayasambandhana svavi- hyarthavato hyAgamastadgaNIbhUtastadhaNena gRhyate, yathA'nyatra" iti / ziSTamudAsInameva kiJciditi tadaghaTitatvamasya [ 'apat'zabdasya ] : "na vaiSa dossH| kiM kAraNam ? arthavata AgamastadguNIbhUto'rthasiddham, tatazca 'pat'zabdenA''pat'zabdasya lakSaNayeva bodha | badahaNena gRhyate. yathA'nyatra. tadyathA-anyatrApyarthavata Agamo15 ubhayoruktalakSyatAvacchedakAkAntatvAt // atredaM vicAryate zabda-| 'rthavadhaNena gRhyate / kvAnyatra? lavitA cikIrSiteti" iti / 55 nityatvavAdinAM mate zabdAnAM kUTasthatvam-apAyopajanavikAra- atra kaiyaTa:-"labdhAtmakasya bhAvasya nimittakzAdupacayApacayau rahitatvamiti sviikriyte| tathA cAdezasthale yathA buddhevipariNAmaH vyapadezahAni na kustaH, yathA devdttsyaanggaadhikyaa-'nggcchedo| kalpyate, yathA-"samAnAnAM tena dIrdha:"[1.2.1.] ityAdI ihApyantaraGgatvAt kRtAyAM dA-dhoghesaMjJAyAM pazcAdutpannaH pugAgamo samAnAnAM samAnena saha prayogaprasaGge dIrghaH prayoktavya iti, ghuvyapadezaM na nivartayati nApyarthavattvamityadoSaH / ayamAzayaH20 evam-Agamasthale'pyanAgamakAnAM prayogaprasaGge sAgamakAH prayo vAgamAt pUrvamatra dA-dhoghusaMjJA [dAsaMjJA] nimittAntarAnapekSa-60 ktavyA ityeva buddhivipariNAma ityAzayena mahAbhASye-anAgamakAnAM / tvenAntaraGgatvAt pravRttA, sA ca satyapi pvAgame na hIyate, yadi sAgamakA AdezA ityuktam ; tathA cAgamasthale'pi sthAnyAdeza ca kAryakAlapakSe yadA kArya tadA saMjJeti matamAzrIyate tadAbhAvakalpanaiveti sthAnivadbhAvenaiva siddhe nyAyo'yaM na svIkArya iti pyarthavato-dhoreva vAgama iti dA-dhoreva grahaNena gRhyata iti na keSAJcinmatamapAstaM veditavyam / sthAnivadbhAvavidhAyake sUtre tu tasyArthavattvavyAghAtakatvamiti ghusaMjJA [dAsaMjJA ] NatvavidhAna25 nAnenApattikalpitena "anAgamakAnAM sAgamakA AdezAH" rUpakAryakAle'pi susAdhyeti / punarAkSipati-"yuktaM punaryannityeSu 65 iti vAkyena bodhitasya sthAnyAdezabhAvasya grahaNam, api tu zabdeSvAgamazAsanaM syAt ?, na, nileSu nAma zabdeSu kUTasthairavisAkSAtsUtrabodhitasthAnyAdezamAvasyaivetyAgamasthale tAdRzasthAnyA cAlibhirvarbhavitavyamanapAyopajanavikAribhiH, Agamazca nAmAdezabhAvasyAbhAvena sthAnivadbhAvenAgamaviziSTa syAgamigrahaNena graha | pUrvaH zabdopajanaH" iti / ayamAzayaH-'viyadAdivad varNAH Nasya sAdhayitumazakyatvam / spaSTazcAyamoM "dA dhA vadAp" prakRtipratyayapadavAkyAdirUpAH sargAyakAlikotpattimantaH pralaya30[ pA0 sU. 1. 1. 20.] iti sUtre mahAbhASye / tathAhi kAlikanAzavantazca' iti pakSe nityeSu zabdeSvapAyopajanavirodhA-70 . . anena sUtreNa dAdho'saMjJA vidhIyate "avau dAdhau dA" | dAgamo'pi viruddha ityAgamadvAreNa 'dA'zabdasya sthAne 'dA'zabda [3.3.5.] ityanena dAsaMjJAvat , tatreyaM pUrvapakSiNA zaGkA kRtA- | Adezo vidhIyata iti svIkAryamiti 'dAp'zabda evArthavAn na 'pranidArayati' ityAdI dRdhAtoNici vRddhau kRtAyA 'dA'zabdo'sti, dAzabda iti tasya ghusaMjJA na praapnotiiti| pratibandImAha-"atha tasyApi 'dhutvaM' [ dAtvaM ] kathaM neti ? / tadAha-"samAnazabda yuktaM yannityeSu zabdeSvAdezAH syuH" iti / ayamAzayaH-zabdAnAM pratiSedhaH" [ vArtikam ], samAnazabdAnAM pratiSedho vaktavyaH nityatvakhIkAre Agama ivAdezo'pi na yukta eva, tatrApi 75 pranidArayati, pranidhArayati / dAdhA ghusaMjJA bhavantIti ghusaMjJA prApnoti" iti / samAdhAnavArttikam-"samAnazabdApratiSedho'rthava sthAninamapanIyAdezaH kriyata iti pUrvavadanityatvaprasaGgaH / tathA ca brahaNAt" iti / "samAnazabdAnAmapratiSedhaH, anarthakaH prati "yazcobhayoH samo doSaH parihAro'pi tAdRzaH / Sedho'pratiSedhaH / ghusaMjJA kasmAnna bhavati hai, arthavadhaNAta / naikaH paryanuyoktavyastAhagarthavicAraNe / " 40 arthavato-dhograhaNam , na caitAvarthavanto" iti bhASyam / ay-| iti nyAyAd yathA praNidAphyatItyAdAvAgame'nityatvaM
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dvitIyollAse nyAyaH 10 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / tathaivAdezasvIkAre'pIti na kimapi vaiziSTayamiti / tatrAdezapakSaM | IdRzasthAnyAdezabhAvasthale [anAgamakAnAM sAgamakA AdezA samarthayati-"bADhaM yuktam , zabdAntarairiha bhavitavyam 1 tatra | iti kalpitasthAnyAdezabhAvasthale] sthAnivadbhAvasya na pravRttiH zabdAntare zabdAntarasya pratipattiyuktA" iti / atra kaiyaTaH- sthAnIveti zruteH zrautasthAnyAdezabhAvAnupapattimUlakatayA kalpya"prasaGgavAcI sthAnazabdo na nivRttivAcI, tatazca santa eva / mAnasthAnyAdezabhAvasthale eva tatpravRtteH, na tvatra kevalAprayoge nityAH zabdA buddhayunmajananimajanadvAreNa pratipAdyante / numAnike, ityAdinA vicAreNa vivRtaM nAgezena / kecit tu 45 AgamastvavasthitasyApUrvaH kriyamANo nityatvaM viruNaddhi" / / nyAyamimaM na manyante - "sthAnIvAvarNavidhau" 7. 4. 101.] ayamAzayaH-Adezasthale 'sthAne' vidhIyamAnaH zabdo na pUrva- | iti sUtre sarvo'pi [autaH kalpitazca ] sthAnyAdezabhAvo gRhyata zabdasya nivRttiM prAha, kintu tAdRzazabdaprayoge prApte zabdAntarasya / iti tenaiva prakRtanyAyArthasiddhiH / na caivam 'apibat' ityAdA. prasaGgarUpaprayogArthakaH sthAnezabdaH / tathA ca tatra | baDAgamasahitasya dhAtoH pibAdezaH syAditi vAcyam, *kRte. 10 sthale AdezabuddharunmajanaM sthAnibuddhernimajjanamityeva svIkriyata anyasmin dhAtupratyayakArye0* iti nyAyenAdoSAt / athavA 50 iti pUrvazabdasya prayoga vihAya zabdAntarasya prayogaH kriyata : *nirdizyamAna syAdezA bhavanti iti nyAyenAdoSaH, nirdizyaityeva tAtparyamiti na nityatvahAniH / Agamasthale tu tasmin mAnatvaM ca SaSTIprakRtiviziSTatvam , vaiziSTayaM ca vajanyopasthitizabde eva kiJcidadhikamAsajyata iti varNavRddhirUpopajanasattvAda- viSayatva-svajanyopasthitiviSayasamabhivyAhRtavaghaTitatvaitadubhanityatvaM spaSTamityAdezAgamayo da iti / tataH svasiddhAnta / yasambandhena, 'zrIti-kRvu0" [4. 2. 108.] iti sUtrastha15 upasaMhRtaH-"AdezAstahIme bhaviSyantyunAgamakAnAM sAgamakAH / SaSThIprakRtiviziSTatvaM 'pA'zabdasyaiva na svapAzabdasyetyadoSAt , 55 .: tat katham ? tathAhi-svajanyopasthitIyaviSayatAzrayatvamasti pAzabdasya, svaja"sarve sarvapadAdezA dAkSIputrasya pANineH / nyopasthitIyaviSayatAzrayaH 'pA' iti, tatsamabhivyAhRto'kAraH, ekadezavikAre hi nityatvaM nopapadyate // " taddhaTitatvamapAzabdasya, tadaghaTitatvaM pAzabdasyeti lakSaNasama.. iti / ime-Agamatvena vyavahriyamANA api, tathA vidhIya- ! nvayAt / tathA ca 'anAgamakAnAM sAgamakA AdezAH' iti 20 mAnA api, AdezA:-AdezasadRzAH, bhaviSyanti / Adyanta-bhAdhyamate'sya nyAyasya nAvazyakatvamiti vistareNa pratipAda-80 zabdAbhyAM vidhIyamAnA iDAdaya AgamAH stAderazita iDityarthe | yanti / tanmatavivecanAdikamiha na prAkaraNikamiti tyajyate, vRtte nityatvAnupapattimUlakavAkyAntarakalpanayA kevala tavya buddhau / vistRte mubhiranyatra samavalokanIyam / yat tu "upasargAt sugaprasaktAyAmikArAdistavyaH sAdhuriti bodhaH, tenAtrApyAdeza- ! suba." { 2. 3. 39.] iti sUtrasthasya 'avyapi' ityaMzasya sthala iva buddhivipariNAmasyaiva sattvena na nityatvahAniriti / prakRtanyAyAnityatvajJApanasya sthApanAya nyAyasaMgrahamaSAnyAse 25 bhaavH| AgamA yadguNIbhUtAH iti nyAyasya cAtrApi pakSe pratipAditam-"nanu 'ziDAntare'pi' ityadhikAreNA'nyavyava-65 svIkAra Avazyaka eveti praNidApayatItyAdau na doSaH / ye tvatra dhAnasyAnanumatatvAdaTA vyavadhAne SatvAprApteravyapIti tatroktapakSe AgamatvaM nAstyeveti vadanti te'tattvavidaH 'anAgamakAnAM | masti, tat kathamidamanityatvakhyApakamuktam ? ucyate-asyAsAgamakA AdezAH' iti kathanasyAsaMgalyApatteH / Agamasthale nityatvAbhAve sugAdInAM grahaNenAsahitAnAmapi teSAM grahaNaniravayavakrabuddhinimajana-sAvayavakrabuddhayunmajjanenAgamavyavahAra. / siddheraTA vyavadhAnamiti vaktumapi na zakyam , ityato yuktamevedam ; 30 syApi nidhitvAt / anAgamakAnAmityAdi na mama matamapi tu / tasmAdIyamanabhAvanA-abhyaSuNodityAdau sugaH SatvaM tAvat 70 pANinerevetyuktam-sarve sarvapadAdezA ityAdinA / ayamAzayaH- sUreriSTham, tacca 'ziGnAntare'pi' ityadhikAreNA'nyavyavadhAnAzAstre'vayavayoH sthAnyAdezabhAvazravaNe'pi nityatAnupapattimUlakaH | numatyabhAvAdaDAgamavyavadhAne niSividhAnam , tadanu *AgamA samudAyayorapi sthAnyAdezabhAvaH kalpyate / evamAgamasthale'vaya- | yahaNIbhUtA* iti nyAyena punaH prasUtam , para nyAyAnAmanityavatvena vidhAne'pyarthApattimUlakavAkyAntarakalpanena niravayavatva- svAt sUrevizvAso na, tenADAgamavyavadhAne'pi SatvArthamavyapItyu35 sAvayavatvabuddhayorvipariNAmamAtreNAdezatvavyavahAro gauNo nityatva- | kam / " iti / atredamucyate-"upasargAt suga." [2. 3.78 rakSaNAya kalyata iti / yathA cAdezasthale uktarItyA kalpyamAna. 39.] iti sUtravRttyAdipolocanayA'vyapItyasya sArthakyena sthAnyAdezabhAvena zrutasya sthAnyAdezabhAvasya na tyAgaH, tathA prakRtanyAyAnityatvajJApane sAmarthyAbhAvaH / tathAhi-prakRtasUtrArthaH sati [zrutasthAnyAdezabhAvatyAge sati] sthAnivadbhAvavidhAyaka- "advitve...[eSAM]sakArasyopasargasthAnnAmyantasthAkavargAta parasya sUtrANAmAnarthakyApattiH syAt , tathaivAgamasthale sUtre zrUyamANA- ' So bhavati, aTyapi-aDAgame satyapi, avyavadhAne'pItyarthaH" 40 vayavAvayavibhAvasya na tyAga iti prkRtnyaayprvRttivyaahtaiv| . iti, punazca "ziinAntare'pItyadhikArAdaTA vyavadhAne na 80
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyau 10,11] prApnotItyadhyapIti grahaNam / " iti, tathA ca sUtrArthAnusAraM / mAtragrahaNe tadapravRttau nAtra nirvAhaH, nAtra varNasyAgamo'pi tu sakArasyopasargasthanAmino'vyavahitaparatvamiha Satvanimittam , dhAtoreva / kiJca pUrvopadarzitasya "Damo hakhAdaci DamuN taghATA vyavadhAne bAdhitamiti tadvAdhAbhAvAyATyapIti sArthaka- nityam" [pA. sU0 8... 32.] iti sUtrasya bhASyamapi na miti bRhadvRttigranthAzayaH / atra yadi dhAtorupasargasthanAminaH / saMgaccheta, tatra hi 'kurvannAste' ityAdau "hasyAnchaNano dve" 5 paratvaM nimittaM syAt tarhi dhAtorevADAgato vihita iti tasyAnena {1. 3. : 7.7 iti nakArasya dvitvasthAne nakArAgama evAdI 45 nyAyena dhAtugrahaNenaiva grahaNe prApte'vyapItyasya vaiyarthya prasajyeta, vidhIyate, tatrAdibhUtasya nakArasya 'raghuvarNAt "[2.3.63.] kintu sakArasyopargasthanAminaH paratvamiSyate, na cADAgamaH | iti NatvaM pUrvanakArasya padAntanakArAgamatvAdanena nyAyena sakArasyAvayavaH samudAyAvayavatvAt tasyeti, tadvayavadhAnanivRttA- padAntatvamAzritya vAritamiti varNagrahaNe'pi pravRttiH spaSTamayI vetanyAyopayogAbhAvAt SatvaprAdhyarthamaTyapItyAvazyakameveti na kRtA, sA virudhye teti / tathA ca mAgamena nyAyAnityatvameva 10 tenaitacyA yAnityatvam / tasyAnityatvaphalasyAbhidhAne-"ato ma | jJApyate na tu varNagrahaNe'pravRttiriti // 10 // 50 Ane' [4. 4. 114.] iti mAgamavidhAnameva tajjJApakamityAveditaM vRttau / tatra kecidAhuH-"anena mAgamavidhAnena *vAGgamavyavadhAyi* // 11 // varNagrahaNe'sya nyAyasya na pravRttirityeva jJApyate, na tu sAmAnyato si0-svamaGga svAGgaM, tAjhino vyavadhAyaka-kAryoMparo. unityatvaM jJApyate" iti, tanna cAru-'asati bAdhake pramANAnAM | dhakaM na bhavati / parokSAdau dhAtvAderdviruktaM dviprayogarUpatayA 15 sAmAnye pakSapAtaH' iti laukikanyAyAnumoditena 'saMbhavati | svamaGgameva, tArazAGgena tasya dhAtoH kimapi kArya na vyavadhI sAmAnyApekSajJApane vizeSApekSajJApanamanyAyyam' iti nyAyena yate. nahi devadattaH svAvayavairvyavadhIyate, svAGgatvena dvitvAdi-51 vizeSajJApanasyAsaMbhavAt , mahAbhASye varNagrahaNe'pi prakRtanyAyasya | vidhAnasya hi phalametad nyAyena prakAzyate, tathA ca nApUrvamidaM sazcAritatvAca / tathAhi-"mo havAdaci muN nityam" [pA. vacanam / tathApi yadi jJApakApekSA tarhi jJApakamapi nirdi sU0 8.3.32.] iti sUtre mahAbhASye 'hasvAt parasya Ga-maH | zAnti prAtaH, tathAhi-"pramApakaM tvasya "nevI-dA." [2. 20[Ga-Na-nAna] padAntasya muT [kaNa-nA AdibhUtAH bhvti| 3.79.1 iti sUtrasya "dvitve'pyante'pyaniteH parestu vA" ityarthe samAzrite 'kurvannAste' ityAdI pUrvanakArasya NatvaM prAno. ta kuvannAsta' ityAdA pUrvanakArasya NatvaM prApno- [2.3.81.] iti sUtrAnantaropanyAsaM, tara dvitve'pIsya-60 tIti zaGkAyAM padAntasya nasyAyaM nAgamo vihita iti *AgamA syAnuvartanaM cAkRtvA "nemA-dA."[2.3.79.] iti sUtre yadguNIbhUtA:0* iti nyAyena tasya padAntatvAnna Natvamityuktam / | yAdidhAtUnAM sAmAnyanirdezaH, tathAhi nerNavaM tAvat praNi varNagrahaNe prakRtanyAyApravRttau tu tatra varNasyaiva grahaNAt prakRtanyAya-patatItyAdivata praNipapAtesyAdAvapISTam , taca tadaiva sidhyati 28 pravRttirbhAdhyakRtkRtA kathaM saMgaccheta ? 1 ayamatra sAra:-"ato ma | yadi "ne-idA."[2.3.79.1 iti sUtra "dvitve'pya Ane"[4.4.114.iti sUtreNa dhAtorvihite Ane'tonte'pyaniteH" [2.3.81.1 iti sUtrasthAnantaraM kriyate, 65 'mo'ntaH vidhIyate, sa cAkArasyaivAvayava iti tadraNena grahaNAt tatra ca dvitve'pItyanuvartyate / evaM hi dvitve'pyadvirave'pi ca "samAnAnAM tena dIghaH" [1. 2. 1.] iti makArasahitasyA- AdidhAta pareSu nirvivAda nerNaH sidhyati, yattu tathA na sskArasya sthAne dIrdhe kRte mAgamo na zrUyeteti tasya vaiyarthe | kRtaM kintu sAmAnyena yAdidhAtava eva paThitAstajjJAyate30 spaSTameveti tadasya nyAyasyAnityatA jJApayatIti svamatam / tatra | praNipatatItyAdivat praNipapAtetyAdAvapi "nemA-dA.".. kazcidAha-anena jJApakena nyAyasya varNagrahaNe'pravRttireva jJApyate, | 3. 75.] ityanenaiva NatvaM setsyati, dvitvajasya pasya dhAto:10 tAvatA'pi svasya cAritArthyasambhavAt , asti hi "samAnAnAM svAGgatvAt *svAGgamavyavadhAyi* isi nyAyasadbhAvAdilyAtena dIrghaH" [1. 2. 1.] iti sUtre varNagrahaNamiti tatraitacyA- | zayaiva iti / atredamucyate-pUrva dhAturupasargeNa yujyate pazcAta yasyApravRttyA mAgamasya varNagrahaNenAgrahaNAt tasya [ mAgamasya] | sAdhaneneti siddhAnte dhAtoH pUrvamupasargayoge upasarganimittaka35zravaNaM siddhamiti / tatredamucyate-sAmAnyata evAnityatvajJApane | kAryasya cAta evAntaraGgatvAt pUrva nerNatve kRte pazcAd dvitvAdI sambhavati varNagrahaNe'pravRttirUpaM vizeSaM kuto jJApayet / na ca / praNipAtelyasya siyA tadarthamiha "nehA-dA." [2.3.79.] 15 sAmAnyato'nityatvajJApane phalAbhAva iti vAcyam , 'didIye' iti sUtrasya "dvitve'pyante'pyaniteH." [2.3.81.] iti ityAdau doGaH parasya kharAdekhita Adau yakArAgama iti vAdinA | sUtrAnantaraM pAThasya, tantra dvitve'pItyanuvartanasya cA'prayojana pANinIyAnAM mate tasyAnena nyAyena 'dI'grahaNena grahaNe tatra | tvAta tadabhAvasyaitatyAyajJApakatvAyogA 40"yo'nekakharasya" [2. 1.56.] iti yAdezApatteH / varNa- parasthApi nakArasya Natvasiddhaye dvitve'pIti kathanaM tu-adurUpa
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dvitIyollAse nyAya: 11 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / sargAntaHsthAdvAderanantarasyaikasya nakArasya Natve kRte vacanasya ! skando'grahaNAd viciskantsatItyAdau na Satvam / samyabhikRtArthatvAt *lakSye lakSaNaM sakRdeva pravarttate iti nyAyAcca / cAratvapratiSThApakaM tu pratitaSThAvityAdau dvitvavyavadhAne'pi SatvArtha parasya nasya gatvaM na syAditi tasyA'pi svavidhAnArtham, iha ca | "sthA-seni-sedha-sica sa dvitve'pi " [ 2.3.40. ] iti [ praNipAtetyAdau ] dhAtUpasargayogasya pUrvametra jAtatvena nernasya sUtre dvitve'pItyuktiH, sA hi dvitve kRte sati tasya svAGgatveye kRte pazcAd dvitvAdikArye nyAyaprayojanAbhAvAt / pUrva 'pi etanyAyasya savyabhicAratvAd vyavadhAyitvaM bhaviSyatItyA- 45 dhAtuH sAdhanena yujyate pazcAdupasargeNeti matAntare'pi dvitvasya zaGkayA kRtA / " iti / etasyArthasya dAyaya ca svopajJadviH prayogarUpatayA tajjAtasya pakArasyAmyatvabuddhyanutpAdaka ! nyAse'pi tairityamuktam - " nanu 'ziDnAntare'pi ityadhikArAt / prAgvadA'pi dvitvena vyavadhAne dhatvAprApterdvitve'pIti tatroktamasti, tat kathamidamanityatvakhyApaka muktam ? ucyate - asyAnityatvAbhAve dvitvena vyavadhAnamiti vaktumapi na zakyam, ityato 50 yuktamevedam / tadeiyamatra bhAvanA - pratiSThAvityAdau tAvat sthAdhAtoH SatvaM sUreriSTam, tacca 'zinAntare'pi' ityadhikAreNAnyavyavadhAnAnumatyabhAvAd dvitvavyavadhAne niSividhAnam, tadanu svAGgamanyavadhAyiiti nyAyena punaH prasUtam, paraM nyAyAnAmanityatvAt surerna vistrambhaH, tena dvitvavyavadhAnepi 55 SatvArthaM dvitve'pItyuktam" iti / atredamucyate- "veH skandouktayoH" [2. 3. 51.] iti sUtre veH paratvaM dhAtorvi | svAt / evaM cAtra nyAyopayogasya kathaJcitsambhave'pi naivaM sUtrapAThasya nyAyajJApakatvamucitam / nyAyasyAsya ca svata eva 10 siddhatvamityuktaM prAk, etatphalaM ca saMskAretyatra pUrvaM dhAtorupasargayoge tannimittakatvenAntaraGgatvAt "saMpareH kRgaH ssada" [ 4. 4.91 ] iti ssaTi tadavasaraprApte'pi "slaTi samaH" [ 1.3.12. ] "luk" [ 1. 3. 13. ] iti sUtre bAdhitvA paratvAzcityatvAdvAtumAtrAzritatvenAntaraGgatvAzca Navi tadAzrite 15 ca dvitvAdikArye 'saMskR' iti sthite dhAtvaGgena dvitvajacakAreNa samo vyavadhAne sati tadanyavadhAnarUpasya ssaTo nimittasya nAzAt * nimittAbhAve naimittikasyA'pyabhAvaH * iti nyAyena sTospi nivRttiH prAptA, sA'nena nyAyena svAsyAvyavadhAyakatvaM zeSaNamuta sakArasya ?, tatra na tAvat prathamaH -- skanderityasya bodhayatA vAryate iti / yadi ca loke nimittakAraNanAzAt | svayameva sakAra vizeSaNatvAt, skanderiti padaM hi sakAra 20 kAryanAzAvazyambhAvAdarzanena jAtaH saMskAro na nivarttate iti vizinaSTi na tu kAryabhAkU, kAryabhAgatra sakAraH, sa eva ca 60 nyAyAntaradarzanena ca satyapi vyavadhAne ssaTo na nivRttiH * prAdhAnyamarhati tameva ca veH paratvenApi vizinaSTi sUtrakRt / nimittA'bhAve0 * iti nyAyasya cAniyatatvasyoktatayA'tra doSA tathA ca sakArasya veravyavahitasya patvaM vidheyamiti viciska bhAvena nedamananyathAsiddhaM phalamityucyate, tadA pUrvaM dhAtuH nsatItyAdau patvaprAptirvyAyenApi dussAdhyeti tadabhAvAya sAdhanena yujyate iti siddhAntapakSe praNipapAtetyAdyevAsya phala- [ SatvAbhAvAya ] nyAyA nityatvA zrayaNamanarthakameva / 'zir3anA25 miti bodhyam / yat tu - svAGgamiti kimityAzaGkaya parAGgasya ntare'pi' ityadhikArAdapi sakAropasargayormadhya eva vyavadhAna - 65 oraareerasvIkAraH, tatphalaM cAtra dvitve kRte sam-ssaTo- rAhityaM labhyamiti tathApi na SatvaprAptiH / yadi ca dhAtorvivyavadhAnAt "ssaTi samaH" [1. 3. 12. ] "luk" zeSaNaM syAd veriti tadA tat kathaJcit saMgaccheta, na tu [ 1. 3. 13. ] iti sUtrayorapravRttirityuktaM tadanarthakam tadityAveditameva / evaM ca "sthA-seni - sedha0 " [ 2. 3.40.] svAGgamityasyAbhAve nyAyasvarUpasyaivAlAbhA nyAyavaiyarthyamevA iti sUtre dvitve'pIti vacanamapi sArthakameva, dvitve sati 30 nayA bhaGgayA coditaM syAt, tathA sati nyAyodAharaNAsiddhireva takAreNa vyavadhAnAnnAmiparatvamapi sakAre nAsti, kimu vaktavya - 70 tatra doSatvena kathanIyA syAt, nAtivyAptirUpo doSa:, mupasargasya nAmiparatvam / ata eva sUtraprayojanavarNana mukhena ativyAyapekSayA'vyApterbalavaccAt / yadi ca svAGgamiti dvitve'pItyasya prayojanamapItthameva sphoritaM bRhadvRttau tathA hikimityasya svagrahaNaM kimarthamityAzayaH, tathA ca 'aGgamavyadhA- "seneraSopadezArthaM, sthA-saJjaravarNAntanyavadhAne'pi vidhyartha, yIti nyAyasvarUpamastu' iti tadarthaH, tadA kathaJcidetad sic-saJj-sedhAM SaNi niyamabAdhanArthaM, sarveSAmayavadhAne 35 yujyetA'pi kintu nirupapadasyAGgazabdasya svAGgaparyavasAyitva- padAdau ca SatvArthaM vacanam" iti / atraiva sthA saJjoriti 75 meveti svazabdAbhAve'pi svAGgamityevArthaH pratIyeteti spaSTArthameva pratIkamAdAya nyAse "upasargasthasya nAmino'varNAntena dvirvacasvagrahaNamityeva vaktavyaM, na parAGgavyAvRttyarthamiti yuktamutpa- nenetyarthaH" ityuktam, tathA cAvarNAntena vyavadhAnaM sakArasyaizyAmaH / asya ca nyAyasyAnaikAntikatvamapi pradarzitaM taireva, vetyeva sarveSAmabhimatamiti pratibhAti / sakArasya ca na svAnatathAhi-"asya ca vyabhicAritvAt "veH skando'ktayoH" bhUto dvitvajo varNa iti na tatra nyAyena siddhiriti tadarthaM 40 [2. 3. 51.] iti SatvavidhAyakasUtre dvitvasahitasya / dvizve'pIti kathanamAvazyakameveti na tadasya nyAyasyAnityatva- 80 wwwwww 117
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyaH 11] . cAmatra jJApane samartham / tathA ca satyanaikAntikatvAvazyakatve'nyadeva | gopadhagrahaNaM kartavyaM kRpartham' iti / caDi dIrghapratiSedhA'tha 40 jJApakasiddhatvAdikaM hetutayopAdeyaM, kintvanityaphalaM kimapi na nApi nArthaH / padamitIyaM bhagavataH kRtrimA saMjJA / yuktamiha pazyAmaH, na vA'sya jJApakasidvatvamapi, svAGgasyAvyavadhAyaka- | draSTavyaM kimantaraGga kiM bahiraGgamiti, dhAtUpasargayoH kArya yat tvasya sarvalokasiddhatvAt / asyaiva ca nyAyasya prapaJcabhUtaH tadantaraGgam / kuta etat ? pUrva dhAturupasargeNa yujyate, pazcAt 5 pUrvo'pi nyAyaH, AgamAnAmapyAdyantazabdAbhyAM vidhAnenAva- sAdhaneneti / naitatsAram-pUrva dhAtuH sAdhanena yujyate pazcAdupa- : yavatvAvizeSAt / tathA ca yadyapyanenaiva nyAyena tasya gatArthatA | sargeNa, sAdhanaM hi kriyAM nirvatayati tAmupasargoM vizinaSTi, 45 sambhavati, tathApyasyAprasiddhatayA pUrvanyAyasya ca sakalatatra- abhinivRttasya cArthasyopasargeNa vizeSaH zakyo vaktum ; satyamevaprasiddhatayA tadupanyAsaH pRthak kRta iti // 11 // metat, yastvasau dhAtUpasargayorabhisambandhastamabhyantaraM kRtvA .. ... .. ' dhAtuH sAdhanena yujyate, avasyaM caitadevaM vijJeyam / yo hi *svAGgamavyavadhAyi* // 11 // / manyate-pUrva dhAtuH sAdhanena yujyate pazcAdupasargeNeti, tasya 10 ta0-saMcaskAretyAdAvantaragatvAt ssaTi kRte'pi dvitvA- | 'Asyate guruNA' ityakarmakaH 'upAsyate guruH iti kena sakarmakaH 50 dinA cakArasya vyavadhAnAt samo'vyavahitasya kRgo'bhAvAt | syAt / evaM ca kRtvA suT sarvato'ntaraGgatarako bhavati / kAt *nimittApAya*nyAyena utpanno'pi ssaT vinaGkhayati, praNipapA- 1 pUrvagrahaNaM cApi zakyamakartum" iti / ayamAzayaH-saMcaskAretetyAdau dvitvAdI kRte rUpAntaratvAt patau pare vidhIyamAnaM neNatvaM, tyAdI kAt pUrvagrahaNena nirvAhe'pi 'saMcaskaratuH, saMcaskaraH' ma syAditi ca doSadvayasyairvabhUtasya cAnyasyApi doSasya nivAra- | ityAdau ssaTaH padadvayanimittakatvAd guNadRSTyA asiddhatvena 15 NAya nyAyo'yaM svIkriyate / asya caucityamUlakatvena na / saMyogAditvAbhAvAt "Rtazca saMyogAderguNaH" [pA. sU0 7.55 jJApakApekSetyAdi vRttI prtipaaditm| pANinIyAstu nyAyamimaM / 4. 10.] iti saMyogAditvanibandhano guNo na syAt , [khamate meM manyante. saMcaskAretyatra ssaTo dhAtUpasargaruSapadadvayanimitta- caitaddoSaparihArAyaiva "skR-stRto'ki parokSAyAm" [4. 3.8.] katvAd bahiraGgatvamityantaraGgatvAt pUrva dvitvAdiSu kRteSu dvitvasya / iti sUtre skRgrahaNa kriyata iti tatraiva vRttI spaSTIkRtam ] atazca diHprayogarUpatvapakSe pUrvakhaNDasyApi 'ka'dhAtatvaM svata eva. sthAne / tasya ssaTa upadezivadbhAvo vaktavyaH / tathA copadezAvasthAyAmeva 20 dvirvacanaM [ ekasya kRgaH sthAne dvitvena kRdvayamAdizyata iti [pratyayotpatteH pUrvameva ] ssa vidhAnena tadAnIM dhAtoH padatvA-60 pakSe'pi ca sthAnivaddhAvena cakArasyAdI rasaTa mA bhUdetadartha | siddhathA na padadvayanimittakatvaM ssaTa iti na tasya bahirakatvama. pANininA "saTa kAt pUrvaH"6.1.535.1 iti sUtraM | kintu yathA bahirbhUtopasarganimittatvaM ssaTastathA bahirbhUtaparokSAkiyate. tatra kAt pUrva iti kAlAvadhAraNArtha dezanirUpaNArtha | nimittakatvaM guNasyeti sAmyameveti / tatrottarapakSavAdinA, veti vivAde ubhayapakSe'pi doSAbhAvaH samarthitaH / tathA ca / vArtikottopadezivadbhAvakhaNDanaM kRtam, tathAhi-upadeziva25 kAlAvadhAraNArthapakSe 'kAt pUrvaH suTa kartavyaH' kAryAntarAca dbhAvasya phaladvayamucyate-saMcaskaratarityAdI guNaH samaciskara-65 prAg bhavan kAt pUrvo bhavatIti pUrva ssaTi tato dvitvAdau dityAdau "laghodIgho'kharAdeH" [4. 1.64.] iti dIrghA*nimittApAye* iti nyAyasya cAsadbhAvAt sakAra,varNa | bhAvazca, tatra guNArtha guNavidhAyakasUtre-"Rtazca saMyogAderguNaH" niryAdhaM bhavati / dezanirUpaNArthatvapakSe ca satyapi dvitvaado| pA0 sU0 7. 4. 10. ityatra] 'saMyogopadhasaMyogopAntya - kakArAt pUrva eva suT syAnna cakArAditi kAt pUrvagrahaNena grahaNaM kartavyaM kRmartham' iti vArtikena tatra guNasya sAdhitatvA30 kiyata iti kAt pUrvagrahaNaM samAdhAya, punaH pUrva ssaTi satyapi dupadezivadbhAvo nAvazyakaH / dIrghAbhAvArthamapi nAvazyakaH, ssaTaH 70 dvitve etadRSTyA tasya bahiraGgAsiddhatayA sakArasya zravarNa | padadvayAzrayatvaM dIrghasya caikapadAzrayatvamiti hi dIrghasyAntaraGgatvena sannimittakArya ca na syAditi zaGkAmutthApya tenaiva prasaGgena | tadRSTyA ssaTo'siddhatvAt saMyogAbhAvena ladhutvAt "laghodI?'kAt pUrvagrahaNamapi khaNDitaM tatraiva satre, tacca prakaraNaM svamate- 'svarAdeH" [4. 1. 64.] ityasya prAptirudbhAvyate, tatra ssaTo 'pyupayuktamiti pradarzyate / tathAhi-"upadezivacanaM ca" yadi padaM nimittaM syAt tadA padadvayAzritatvaM syAt, na ca padasya 35 [ vArtikam ] upadezivadAvazca vaktavyaH, kiM prayojanam ? | [ padasaMjJakasya ] saT vidhIyate'pi tu dhAtoreva, dhAtuzca na padaM 75 "liTi guNa-cali dIrghapratiSedhArtham" [vArtikam ], liTi guNArtha / | tyAdyantasyaiva padatvAditi padadvayanimittatvAbhAvAt ssaTo bahinavadIpratiSedhArtha ca liTi guNArtha tAvata-saMcaskaratuH / raGgatvAbhAvena nAsiddhatvamiti laghutvAbhAvAd dIrghAbhAva iti / saMcaskaraH, caGi dIrghapratiSedhArtha ca-samaciskarat / liTi / kiJcAtra ssaTa evAntaraGgatvamapi, tathAhi-dhAtUpasaryayoH kAryasya guNAna tAvannArthaH, vakSyatyaitat saMyogAdeguNavidhAne saMyo- pUrvopasthitanimittakatvenAntarajAtvamiti khIkAryam, yataH pUrva
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dvitIyollAse nyAyaH 11 ] nyAyArthasindhu taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 119 | i dhAturupasargeNa yujyate pazcAt sAdhaneneti pakSa eva zreyAn yataH 'Aste guruNA' ityAdi prayoge'karmakasyApi 'As' dhAtoH 'upAsyate guruH' ityAdiprayoge sakarmakatvamupasargasambandhAdeva / tatazcopasargArthamantarbhAvyaiva dhAtuH sAdhanena yujyata ityupasarga5 sambandha eva pUrvamucitaH sati copasargasambandhe tannimittaka kAryasya pUrvopasthitanimittakatvenAntaraGgatvamiti ssaTossiddhatvasya zava neti tadarthamupadezavadbhAvasya vacanaM nAvazyakam / svIkRte cAsmin pakSe kAlAvadhAraNArthaM dezavizeSAvadhAraNArtha vA 'kAtU pUrvaH' iti svavidhAyakasUtre yat pANininA kRtaM tadapi na 10 kartavyamityaparamanukUlam, yataH pUrvamupasargayoge tannimittasya sTaH pUrvameva pravRttiriti saMcaskAra samaskarodityAdoM kakArAt pUrvameva niyataH ssaT syAt / dvitvenATA copasargasya vyavadhAne'pi jAtasya ssaTo na nivRttiH, *nimittApAya0 * iti nyAyasyAnityatvAdasattvAdvaiti / nAsya nyAyasyApyatropayogaH, praNipapAte15 tyAdAvapi pUrvameva nerNatve nimittApAye 0 * iti nyAyasya cAnAzrayaNAnna doSaH / evaM rIyA doSAbhAve siddhe'pi lokasiddhatayaiveSa nyAyaH svIkAryo na jJApakena sAdhanIyaH / asya nyAyasya prapaJcabhUta evaM pUrvanyAyaH [* AyamA yadguNIbhUtAstadgrahaNena gRhyante iti ] ityuktaM vRttau tatredaM vicAraNIyam - AgamAnAM 20 guNIbhUtatvaM tu 'AdiH ' 'antaH' ityAdizabdairvidhAnAcchAstreNaiva | tatra sampramugdhatvAt prakRtipratyayasya naSTaH sa bhavati ya ekAjupa- 60 siddham / dvitvaniSpannasya cakAra pakArAderaGgatvaM kena sAdhanIyam deze'nudAttaH / dviH prayoge cApi dvirvacane na doSaH, ekAjgrahaNedvitvaM hi na tadavayavatvena vidhIyate yena tadaGgaM syAt, api tu ! nA vizeSayiSyAmaH - ekAco'GgAditi / nanu caikaikamatrAGgam / [ pA0 sU0 6.4.51 ] iti Nilopo na prApnoti / idamiha saMpradhAryam - dvirvacanaM kriyatAM Nilopa iti, kimatra karttavyam ? paratvA NilopaH / nityaM dvirvacanaM kRte'pi Nilope prApnotya kRte'pi, anityaM dvirvacanam, anyasya kRte Nilope prApnotyanyasyAkRte, zabdAntarasya ca prApnuvan vidhiranityo bhavati / nityameva 45 dvirvacanam, kathaM ? rUpasya sthAnivattvAt / " yacca samyaGantasya dvirvacane" [ vArtikam ], yacca samyaGantasya dviryacane corya tadihApi codyam / kiM punastat ? 'sanyahantasyeti cedazeH sanyaniTa: ityAdi, astu tarhi dviH prayogo dvirvacanam / "dviH prayoga iti ceSNakAraSakArAdezAderetvavacanaM liTi" 50 [ vArtikam ], dviH prayoga iti ceSNakAra-SakArAdezAderevaM liTi vaktavyam- 'nematuH nemuH, sehe, sehAte, sehire, anAdezAderiti pratiSedhaH prApnoti / sthAne punardvirvacane sati samudAyasya samudAya AdezaH, tatra sampramugdhatvAt prakRtipratyayasya naSTaH sa AdezAdi - rbhavati / dviH prayoge'pi sati dvirvacane na doSaH / vakSyati tatra 55 ligrahaNasya prayojanam - liTi ya AdezAdistadAderneti / "iD vacanaM ca yaGlope" [ vArtikam ], iT ca yaGlope vaktavyaHbebhiditA, bebhiditum / ekAca upadeze'nudAttAditITpratiSedhaH | prApnoti / sthAne punardvirvacane sati samudAyasya samudAya AdezaH, | dhAtureva dvirucyate, " dvidhAtuH parokSA- De0 " [ 4. 1.1 ] iti / sUtrasya tathaiva svarasAt / tathA ca sa eva dhAtuH punarucyata iti 25 na tayoH parasparamaGgAGgibhAvaH samucitaH kiJca prakRto ghAtuH pUrvaM parastAdveti vivekAsambhavenobhayorapi tattvamabhyupeyameva, tathA | ca praNipAtetyAdau dvitve pUrvasyApi ekadezavikRtamananyavat * iti nyAyena 'pat' rUpatvamakSatamiti doSAbhAvaH / tathA ca na tatra khAGgatvamUlakamavyavadhAyakatvameSTavyamiti na tatra nyAyaprayo30 janam / saMcaskAretyAdau caivarIlyA nopasargadhAtvorAnantaryakSatiH / I samudAye yA vAkyaparisamAptistayAGgasaMjJA bhaviSyati / kuta etat ? zAstrAhAneH / evaM hi zAstramahInaM bhavati / "iDdIrghapratiSedhazva" [ vArtikam ], iTo dIrghatvasya ca pratiSedho vaktavyaH, 65 'jarIgRhitA jarIgRhitum ' ' graho liTi dIrghaH " [ pA0 sU0 7. 2. 37.] iti dIrghatvaM prApnoti / sthAne punardvirvacane sati samudAyasya samudAya Adezastatra sampramugdhatvAt prakRtipratyayasya naSTo grahiH / dviH prayoge cApi dvirvacane na doSaH - grahiNA vizeSayiSyAmaH - graherajJAditi / nanu caikaikamapyatrAGgam, samudAye 70 / yA vAkyaparisamAptistayAGgasaMjJA bhaviSyati / kuta etat ? zAstrAhAneH / evaM hi zAstramahInaM bhavati / "padAdividhiprati'Sedhazca" [ vArtikam ], padAdilakSaNavidheH pratiSedho vaktavyaH, siSeca, susvApa / "sAtpadAdyoH" [ pA0 sU0 8 3. 111.] iti SatvapratiSedhaH prApnoti / sthAne punardvirvacane sati na doSa:- 75 samudAyasya samudAya Adezastatra sampramugdhatvAt prakRtipratyayasya naSTaH sa padAdirbhavati // dviH prayoge cApi dvirvacane na doSaH / suptiGbhyAM padaM vizeSayiSyAmaH - suptiGantaM padam yasmAt 1 yadi caikasya dhAtoH sthAne dhAtudvayamAdizyata iti pakSaH svIkriyate tadA'pi sthAnivadbhAvena kAryamiti jJeyam / vivecitau ca sthAne - dvirvacanadvi: prayoga- dvirvacanapakSau mahAbhASye " ekAco dve prathamasya" [ pA0 sU0 6.1 1 ] iti sUtre sAdhutayA, tathA hi"atha yasya dvirvacanaM vidhIyate kiM tasya sthAne bhavati, Ahokhid dviH prayoga iti / kazcAtra vizeSaH ? " sthAne dvirvacane - NilopacacanaM samudAyA dezatvAt " [ vArtikam ], sthAne dvirvacane * Nilopo vaktavyaH - ATiTat, aashisht| kiM kAraNam ? samu 35 / dAyAdezatvAt / samudAyasya samudAya AdezaH, tatra sampramu- sup-tividhistadAdi subantaM tiGantaM ca / nanu caikaikasmAda40dhatvAt prakRtipratyaya samudAyasya naSTo NirbhavatIti "NeraniTi" ! pyatra suptividhiH ? / samudAye yA vAkyaparisamAptistayA 80
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAyau 11,12 ] padasaMjJA bhaviSyati / kuta etat ? zAstrAhAneH, evaM hi vyaJjanamadhye'taH " [4 1.24 ] ityetvaM na syAt sthAne dvirSa- 40 zAstramahInaM bhavati / canapakSe tu dvitve kRte sati AdezAdisthAne'nAdezAderAdezAna doSo bhavati [ svamate cAtra dvitvaM niSidhyata iti sarvathA AdezAditvamastyeva ], yadi ca parokSayA AdezAditvasya vizeSaNAdatra na doSaH parokSAnimittasyAdezasyAbhAvAdityucyate, tadA bebhiditeti yaGlupi iDabhAvo doSo bodhyaH / dviH prayogarUpatvena khAbhA - 45 vikaikasvaratvAvidhAnAt "eka varAdanukhAretaH" [ 4. 4. 56. ] itITpratiSedhAt yadi cAtreividhAnasamaya sthitamanekasvaratvaM zrUya 120 " tAveva suptiGayau tataH parau seva ca prakRtirAdyA / AdigrahaNaM ca kRtaM samudAyapadatvametena // 5 ayamAzayaH - pANinIye naye "ekAco dve prathamasya " [pA0 sU0 6. 1. 1.] "ajAderdvitIyasya " [pA0 sU0 6.12] "liTi dhAtoranabhyAsasya" [ pA0 sU0 6. 1. 8. ] iti trisUtryAM liTi [parokSAyAM ] pare'nabhyAsa [ akRtadvirvacana ]dhAtvavayavasya prathamasyaikasvarasya dvitvaM syAt, svarAdestvAdibhUtAtmANameva gRhyata ityucyate tadA'pi 'jarIgRhitA' ityAdI "gRho - 10 svarAt parasya dvitIyasyaikasvarasya dviH syAdityayoM bhavati / tatredaM parokSAyAM dIrghaH " [ 4. 4. 34 ] iti dIrghaH prApnoti, sthAne zaGkayate kimidaM sthAne dvirvacanam ?- ekasya sthAne dvAvekasvarA- dvirvacanapakSe cAnya eva dhAturiti na bhavati / yadi cAtra samu- 50 vAdezau bhavata iti, Ahosvid dviH prayogamAtram / asti dAyasya prahirUpatvAbhAvAdadoSa ityucyate, tadA 'siSeca' ityAdI cobhayoH pakSayoH saMbhavaH; tathAhi - kaiyaTaH - "tatra 'dve' ityetat dvitIya sakArasya padAditvAt 'padAntaHsthasya' ityucyamAnaM SatvaM saMkhyeye vartate, tacca saMkhyeyaM zabdAnAmanvAkhyeyatvena prastutatvAt dvirvacanapakSe ca samudAyasya sthAne 'sic sic a' ityAdisamuna prApnoti, dvitIyasyApi sicarutyAdyantatvanimittapadatvAt sthAne 15 zabdarUpaM vA syAt tatsambandhi koccAraNam / tatra yadA zabdadAyarUpa Adeza iti pramugdhatvAt prakRtipratyayasya [ prakRtijJAnasya 55 svarUpaM saMkhyeyaM tadA 'ekAca: ' [ ekasvarasya ] iti sthAne yogASaSThI " SaSThI sthAne yogA" [ pA0 sU0 1. 1. 49 ] iti paripratyayajJAnasya cAbhAvAditi bhAvaH ] sa padAdirna bhaktIti SatvaM bhASopasthAnAt / tadA sthAne dvirvacanamityeSa pakSo bhavati siddhayati / itthamayamapi doSo dviH prayogarUpadvirvacanapakSe pariyathA- 'asterbhUH " [ pA0 sU0 2452. ] [ "asti bruvorbhU20 vacAdaziti' [ 4. 4. 1. ] iti / yadA tUcAraNaM saMkhyeyaM tadA tasya kriyArUpatvAta, kriyAyAH zabdasya ca sthAnyAdezabhAvAyogAt 'ekAcaH'[ ekasvarasya ] iti karmaNi SaSThI vijJAyate uccAraNazabdAdhyAhAreNa, zeSalakSaNA vA, yathA mAtuH smaratIti dviHprayogo dvirvacanamityeSa pakSo bhavati / tatra guNadoSaparIkSArthI 25 vicAraH kriyate" iti / tatra sthAne dvirvacanapakSe - 'ATiTat, / hiyate - dviH prayoge uccAraNabhedAcchabdabhede satyapi 'sic sic tadAdereva ca padatvAt, tathA ca dvitIyasicaH padatvAbhAvena 60 Nava' ityasyaiva padasaMjJA, tasyaiva tyAdyantatadAditvAt vyAyantatadIyasakArasya padAditvAbhAvAt padAntaHsthatvaM sUpapannamiti tasya SatvaM bhavatyeveti / itthaM ca yadyapyubhayoH pakSayordoSoddhAraH saMbharUpeNAzrayaNAdatra ca pakSe na kimapi kaJcidavayavinamuddizya vidhI - vati, tatha. pi dviH prayogarUpadvirvacanapakSasyaiva bhASyakRtA siddhAntayate iti kasyApyaGgAGgibhAva iti naitadviSaye'sya nyAyasyopayoga- 65 stanmate iti kRtamadhikeneti // 11 // Azizat'ityAdau svarAderdvitIyasyaikakharasya 'Ti' 'zi' zabdasya sthAne 'TiTi, zizi' zabdAdeze prakRtipratyayayoH sampramugdhatvAtviziSyAgRhyamANatvAt [ ko NiH ka Adeza ityanirNaya | diti yAvat ] gerlopo na prApnoti / na ca sthAnivadbhAvena Nitvam, 30 NimAtrasya dvitvAbhAvAt samudAyasya 'Ti'zabdAderdvitvavidhAnAt / yadi ca pUrvaM Nilopa eva kriyatAmityucyate, tadA dvirvacanasya kRte'kRte ca Nilope prApternityatvena dvirvacanameva syAditi NilopAnApattiriti NilopArthaM yatnaH karttavyaH syAditi tatparihArAya dviHprayogapakSa eva svIkArya iti ceducyate [ etadeva 35 ca svamatam, yato hi svamate "dvirdhAtuH parokSA-De0 " [4. 4. 1.] iti sUtre dhAturiti prathamAntatayA nirdizyate, tathA ca SaSThIvibhaktyabhAvAt sthAne dvirvacanapakSasya svamate nAsti zaGkA tatrApyayaM doSaH 'neme, sehe' ityAdau NakArasya sthAne nakAra Adi zyate SakArasya sthAne sakAra ityAdezAditvena "anAdezAdereka- / *upasargo na vyavadhAyI // 12 // si0 --- prAdInAmupasargasvaM dhAtoH prAk prayojyatvaM ca sAmAnyata eva "dhAtoH pUjArthasvati gatArthAdhiparyatikramArthAtivarjaH prAdirUpasargaH prAk ca" [ 3. 1.1] iti sUtreNAnu- 70 ziSTam, kintu tasya vyavahitA vyavahitaprayogaviSaye na kimapi niyamitaM, tathApi 'dhAtoH prAkU' iti nirdeze paJcamyA'vyavahitapUrvatvameva gamyata iti tadanyavahita eva prayoga upasargANAm, tathApi teSAM padatvena padAntareNa sahAkhyAtasya vyavadhAyakatvaM prAptam, tatrAnyavadhAyakatvasAdhako'yaM nyAyaH / 75 na ca ' dhAtoH prAkU' ityatra dhAtoriti SaSThayantatvamAzritya prAk padasya ca pUrvAvayavA citvamAzritya dhAtorAdyavayavatvena teSAM svAGgamanyavadhAyiH iti pUrvoktanyAyenaivAnyavadhAyakatvaM
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 12] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / P ARAMPARAN siddha miti vAcyam, prAkzabdasya digvAcakatvena dikzabda- | pUrvadeza-kAlavyAvarttakavena pazcAcchabdaparyAyatve lokaprasiddhe'pi 10 yogalakSaNapaJcamyA eva tatra pratipadoktatvena prAbalyAt, prAk- | 'kAzItaH pazcime prayAgo mathurA puSkaraM dvArakA' ityatra deze, zabdasya pUrvAvayavavAcakatvasya kApyadarzanAcca / asya ca jJApa- | 'caitrataH pazcAd vaizAkho jyeSThaH zrAvaNaH' ityAdau kAle ca pazcAkam-"gAyo'nupasargA" [5. 1.74.] iti sUtre'nupa- | cchabdasya yadyapi vyavahitAvyavahitasAdhAraNatvaM prAptaM, tathApi 5sargAdityupasargavarjanam , tasya hi sAma saMgAyatItyarthe sAmasaM- 'anu' ityasyoccAraNasAmarthyAMdavyavahitatvena prayujyamAnatvameva gAya ityatra Tako'pravRttyarthatvam , yadi copasargasya vyavadhAya- kRbhvasAmiti pratIyate / atra ca greNa vyavadhAnAdasAdhutvaM syAdi-45 katvaM syAt tarhi sAmasaMgAya ityatra karmaNo vyavahitatvAd tyayaM nyAya AdhIyate / tathA ca nAtra vyavadhAnamiti siddhyti| gAyateH karmaNaH paratvAbhAvAhakaH prAptireva neti tadvAraNAyopa- bhaTTikAvyavyAkhyAtA jayamaGgalAkArastu-anuzabdoccAraNasAma: sargaparatvavarjana vRthaiva syAt , vRthAbhUtaM ca tadima nyAyaM jJApa *davyavahita eka prayoge vidhaye prazabdavyavadhAnaM nocitamiti 10 yati, jJApite cAsmin nyAye upasargasyAvyavadhAyakatve siddhe 'ukSAn pracakra garasya mArgAn' 'praribharA cakArAsau' ityevaMsAmasaMgAya ityatrApi TakaH prAptiriti tadvAraNayopasargavarjana | rUpeNa pAThaM parikalpitavAn / "kRchAnu prayujyate liTi" [pA0 50 sArthakam / tathA cAsyATako'prAptau "karmaNo'Na" [5.1. 03.1.40.1 iti sUtrasthamahAbhASyagranthaparyAlocanayA tu 72.] ityeva bhavatIti sAmasaMgAya iti siddhati / phalaM cAsya - bhinnArthasattvapradhAnazabdavyavadhAnameva nivartanIyamanuprayogasAma "ukSAMpracakrurnagarasya mArgAn" bhaTTi0 s03|5] ityaadikvipr-| Aditi labhyate, upasargasya ca dhAtvarthadyotakatvena bhinnArthatvA15 yogANAM sAdhutvameva / etasyAyAbhAvena hyAnna "zurunAmyAdeH0" ! bhAvAdasattvapradhAnatvAca na vyavadhAyakatvam / tathAhi-tatratya / [3. 4. 48.] iti parokSAyA mAmAdeze kRte 'kRbhvasti granthaH kimarthamidamacyate ? anaprayogo yathA syAta netadastikA cAnuvadantam' iti parokSAntatayA'nuprayujyamAnasya kRgo madhya- | prayojanam, AmantamavyaktapadArthaka, tenAparisamApto'rtha iti sthitenopasargeNAmprakRtito'vyavadhAnam, anvityavyayena hi kRtvA'nuprayogo bhaviSyati. "viparyAsanivRttyartha vA" [vArtipazcAdarthena tato'vyavahitasyaiva [AmprakRtisannihitasyaiva ]i kama viparyAsanivRttyartha tarhi kRo'nuprayogavacanaM kriyate, 20 kRgaH prayogasyaucityaM pratibhAti / yadi ca madhye prazabda upasargaH | ihAMcave. cake iMhAmiti mA bhUt / "vyavahitanivRttyartha ca" kavinA prayuktastarhi tasya vyavadhAyitvenAnuprayujyamAnatvaM kRgo | vArtikam ], vyavahitanivRttyartha tarhi kRto'nuprayogavacanaM kriyate; 60 na syAt , svIkRte cAtra nyAye prazabdasyAvyavadhAyakatvena kRgo- | anveva ca kRto'nuprayogo yathA syAt-IhAMcake, vyavahitasya mA 'vyavadhAnAdanuprayujyamAnatvaM siyati / "ayaM ca nyAyo'nai-bhUta-IhAM devadattazcakre' iti / " iti / itthaM cema andhaM kaiyaTo kAntikaH, tena samAgacchatItyatra sama AGA vyavadhAnAt vyAcakhyau-"antareNApi sUtrArambhamanuprayogaH siddhaH kAla25 "samogamRcchi-pracchi-zru-vit-svaratyarti-dRzaH" [3.3.84.] saMkhyA-sAdhanapratyaktvAdipratipAdanAya liTparasya kRssH| AmaityAtmanepadaM na bhavati" iti prAJcaH / vastutastu-upasarga ntAddhi kAlavizeSa evAvasIyate, na tvarthAntaram , tatra samAmA-65 syAnyaM pratyavyavadhAyakatve'nena nyAyenocyamAne upasargANAM rthasya dhAtoranuprayogo na bhaviSyati, oSAmuvoSeti, uttareNaiva parasparaM vyavadhAyakatvamapAkantuM na zakyate, tathA copasargasyADo ! mabhivya sarvArthAbhivyaJjanAdAmantasyAnarthakyaprasaGgAt / nApi bhinnArthasyaanya pratyavyavadhAyakatve'pi svasajAtIyamupasarga prati vyava IhAM papAceti, AmantasambaddhasAdhanAdyasaMpratyayAt / kRJ tu 30 dhAyakatvaM syAdeveti nAtrAtmanepadaprAptiriti na tadarthamasya sAmAnyavacanaH, sAmAnya-vizeSavAcinozca prayogo'rthavizeSapratinyAyasyAnityatvamAzrayaNIyam / kiJja karmaNyasatyevAtmanepadaM | pAdane'nuguNa iti bhAvaH" iti| ayamAzayaH-parokSAsthAnikAma-70 bhavati, samAgacchatItyanna karmaNo vivakSAyAM parasmaipadaM nirA rA / ntena kAraka-saMkhyAdInAM khamate / matAntare ca kAlasyApi bodho bAdhameveti // 12 // naiva jAyata iti tadvodhanAya vinA'pi vacanaM parokSAparasya kRto: / anuprayogo bhaviSyatyeva / na ca kRna eva kuto'nuprayogo bhaviSyati, . *upasargoM na vyavadhAyI* // 12 // samAnArthasyaiva, bhinnArthasyaiva vA dhAtoH parokSAparasyAnuprayogaH kuto 35 ta0-dhAtoH prAk prayujyamAnaH prAdirupasargasaMjJAM labhate, na bhaviSyati?, tatra samAnArthasya yathA-oSAmuvoSeti, bhinnArthasya sa ca na kasyacidavayavaH, padatvaM ca tasya siddhameva / tathA ca yathA-IhAM papAceti vAcyam , uvoSetyanenaiva oSAmityasyApi na tasya dhaatvntrgttvm| evaM ca "ukSA pracakrurnagarasya mArgAn" / gatArthatvAt samAnArthasyAprayogAt, bhinnArthena tu AmantadhAtuevaM-"bibharAM pracakArAsau" iti ca bhaTTikaviprayoge AmantAda- : sambaddhakArakAdInAmasaMpratyayAca / tathA ca IhadhAturvizeSavAcI nuprayujyamAnasya kRgaH preNa vyavadhAnaM prApnoti, anuzabdasya kRJ ca kriyAsAmAnyavAcI tato'nuprayujyate, iti sAmAnya 16 nyAyasamu0 ............
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyau 12-13 ] 45 vizeSavAcinonIlo ghaTa ityAdAviva prayogaH svabhAvAdeva bhavitasyAnuprayujyamAnatvAsambhavAdupasargasya vyvdhaayktvmevocitm| 40 SyatItyanuprayogavidhAnaM nAvazyakamiti "kimarthamidamucyate" iti 'lunIhi lunIhIyevAyaM lunAti' ityAdibhASyaprayogeSu vyvhitbhaassyprshnaashyH| tato 'anuprayogo yathA syAt' iti granthaM tvenAnuprayujyamAnasya prayogazca tatrAvyavahitaprayogasyAniSTatvasUcaka vyAcakhyo-"yadyapyAmantAt sakalArthAbhivyaktirna bhavati tathApi eva, na tu sarvatrAnuprayujyamAnasya vyavahitaprayoge sAdhutvasUcaka 5 prakaraNavazAd bhaviSyati, tasmAdanuprayoga siddhayarthamidaM [anu- ! ityavadheyam // 12 // prayogavidhAnaM] vaktavyamiti bhAvaH" iti| punarapyanuprayoga yena nAvyavadhAnaM tena vyavasyAnyathA siddhatvamAha bhASyakRd-"netadasti prayojanam" ityAdinA / tasya vyAkhyAnam- "pUrvoktAnAmarthAnAM [kAlasAdhanA hite'pi syAt // 13 // dInAM ] prakaraNAdivazAdazakyA pratipattiriti tadarthAbhidhAnAyAnu- si0--yeneti kartari tRtIyA, na vyavadhAnamavyavadhAnam, 10 prayogaH sidhyatyeveti bhAvaH" iti kaiyaTena kRtam / tato'nuprayoga- na avyavadhAnam-nAvyavadhAnam, naikadhetyAdAviva niSedhArthoM vacanasya bahuzaH prayojanAni madhye pratipAdya khaNDayitvA cAha : 'ma'zabdo na tu na, tena samAso'samastameva vA padam / bhASyakRt-viparyAsanivRttyartha vyavahitanivRttyartha cetyAdinA / tathA ca najadayasya prakRtArthadAyabodhakatvena yatkartRkamavazya-50 / vyavadhAna prApnoti, tena vyavahite'pi [ tatkartRkavyavadhAnasatasyAyamAzayaH-AmantenAparisamAptasyArthasya pratipAdanAya dAbe'pi, kArya syAditi nyAyArthaH / nimitta-kAryiNoravyavakRbhvasAM prayoge siddhe'pi dezaniyamArthamanuprayogavidhAnam , 15 anuzabdasya pazcAdarthatvAt , tenAmantasya pazcAdeva kRJ prayujyate dhAnameva kAryavidhAvapekSitam , tatra yatra vacane nimitta-kAryi NoravyavadhAnamasaMbhava tatra vyavahite'pi kArya bhavati vacanama tu pUrva nApi vyavahitamityarthalAbha iti| anena ca bhASyeNa yadyapi sAmAnyata eva vyavahitaprayogo niSiddhaH, tathApi 'IhAM prAmANyAt / tathA ca tAdRzaM vacanarUpaM sUtrameveha jJApakam , 55 devadattacake' ityevaM vyavahitaprayogasya bhASyakRtA vyAvartyatvena yathA "svarAduno guNAdakharoH" [2. 4. 35.] iti sUtreNa pradarzanAt , agre "yathAvidhyanuprayogaH pUrvasmin"[pA0 sU0 | svarAt paro ya ut tadantAd guNavacanAt khasvarjAt striyAM 203. 4. 4.] iti sUtre tatkhaNDanaparabhASyavyAkhyAnAvasare-"ata . DIrvA vidhIyate, tatra svarAt paratvamutaH kevalaM 'titau'zabde eva lunIhi lunIhItyevAyaM lunAti" iti bhASyaprayoge [ anu / dRzyate, kintu sa na guNavAcI kintu dravyavAcI, ye ca guNaprayujyamAnasya vyavahitaprayogaH saMgacchate"iti nAgezavyAkhyA vacanatvena mahAbhASyAdyanusAra bRhadvRttyAdau paribhASitAH zabdA-60 steSu na ko'pi tAdRza iti vidheyarthyamevAyAti, kiJcaiva nena cAnuprayogasthale dravyavAcakenaiva vyavadhAnaM vyAvarttanIyamiti / | kharuvarjanamapi na yujyate, kharuzabde'pi svarAt parasyokArasyAzivadattAdibhiSTippaNyA [ 3.1.40.] niNItam / tatra ca sattvAt tatra prApterevAbhAvena niSedhasyAnaucityAditi vidhi25 vaidikaprayogAdInAmudAharaNena "ukSAM pracakrurnagarasya mArgAn" varjanAbhyAmubhAbhyAM svasArthakyAyAya nyAyo vijJApyate / tathA ityAdikaviprayogA api bhASyAnukUlA iti sAdhitam / "vie- caikavyaJjanavyavadhAne'pi 'paTa-mRda'prabhRtInAM zabdAnAmatra 65 sinivRttyartha. vyavahitanivRttyarthaM ca" iti vArtikAbhyAM ca "taM . uddezyakoTau grahaNAt tato DIvidhAnena sUtrasya sArthakyaM kharU pAtayAM prathamamAsa papAta pazcAt" "prabhraMzayAM yo nahuSaM cakAra" | varjanasya ca / phalaM cAnyatrApi bhettetyAdau "laghorupAntyasya" [raghuvaMza. sa. 13. 36] ityAdivyavahitAH "nArezcakAra 1.3.4.1 iti guNasiddhiH, anyathA 'akkuiti' iti 30 gaNayAmayamastra pAtAn" ityAdivipayestAH prayogAzca vyaavtyoH| saptamyA "saptamyA pUrvasya" [7.4.106.1 iti parite'pi ca chandovat kavayaH kurvantIti vadatA bhASyakRtA sAdhutvena bhASAsUtrasyopasthAnAd vidvarjapratyayA'vyavahitapUrvasyaiva lagho-70 gRhItA iti kecit| vastutastu-ukSAM pracArityAdayo'pi prayogAHmina upAntyabhUtasya guNaH syAditi bhettetyAdau vApi guNo "taM pAtayAM prathamamAsa"ityAdikaviprayogA iva chAndasA eva, na syAt / etacyAyAccopAntyasya vidhIyamAnavidhAvantyenakena vyavahitaprayogasyAkSarAnanuguNatvAt / tathA cedazasthale upasargasya varNena vyavadhAnasyAvazyaMbhAvitvena tena vyavahite'pi guNa35 vyavadhAyakatvameva / "gAyo'nupasargA" [5. 1. 74.] : pravRttI baadhkaabhaavH| nAvyavadhAnamiti najadayopAdAnaityAdAvupasargavarjana copasargArthasya dhAtvarthAntarbhAvaNopasargasya ca / mavarjanIyavyavadhAnagrahaNArthameva, tena ca yatrAbyavadhAne'pi75 tadvayaJjakatvena dhAtvaGgabhUtatayA tasya [karmaNaH ] sopasargadhAtuM / sUtrapravRttiH saMbhAbyate tanna nAsya nyAyasya prasaraH, yathA "jyuka pratyeva karmatvAdavyavadhAyakatvamAzrityaiva, anuprayogasthale cAnu- gatau" ityasmAddhAtoNigi sani ca jujyAvayiSatIti rUpaM prayujyamAnasya sAmAnyArthakasyaiva sUtrAvidheyatvena sopasargasya bhavati, bhatra nimittabhUtAyA avarNAntAyA antasthAyA jakA Aman
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyau 13-14 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 123 reNa vyavadhAnAd dvitve pUrvasyokArasya "ontisthA pavarga- | nAvyavadhAnamiti najadvayopAdAnalabhyaH / spaSTaM cedaM tatraiva [siddhA-40 'vaNe" [4.1.60. 1 iti itvaM na bhavati, yato | ntakaumudyAM] dhvanitaM dIkSitena / evaM ca yena nAvyavadhAnamiti 'vyavahite 'yiyaviSati' ityAdilakSyasthe ukAre sUtrasya naddhayopAdAnasyaiva sArthakyapradarzanaM yadi prAcInAnAmabhipretaM syAt ["ontisthApavarge'vaNe"ityasya cAritArthyasattvena vyava- tarhi bhinattItyAdau guNavyAvRttireva pradarzanIyA syAnna tu jujyAva. 5 hitapravRtteravarjanIyavAbhAvenAvazyavyavadhAnamiha nAmti, tatazca / yiSatItyAdAvitvAdyapravRttiriti vibhAvanIya sUribhiriti / etaghyAye jujyAvayiSatItyatra vyavahitAntasthAyA grahaNaM na bhavatIti | "svarAduto guNAdakharoH" [2. 4. 35.] iti sUtrasya tatratya-45 nAnnetvapravRttiH / imaM cArtha prAcInA yena nAvyavadhAnamiti khasvarjanasya ca jJApakatvopanyasanaM diGmAtrapradarzanAya / evaMkimityevaM rItyA padakRtyapradarzanena sUcayanti, tacca na cAru- bhUtAnAM zAstrANAM praNanayanenAcAryasyeyaM zailI lakSyate yat 'yena nAnyavadhAnam' itIyatoM'zasyAbhAve nyAyasvarUpaM kiM / "saptamyA pUrvasya" [7. 4. 105.] ityAdizAstreSu savizeSaNa10 syAt ?, vyavahite'pi syAdityetAvadeva / tathA ca sarvasya | syoddezyasyAvyavahitatvaM nimittena lakSyate / tathA copAnye hi zAstrasya vyavahite'pi pravRttiH syAt, na ca tadiSTaM na cApi antyaM vizeSaNatvena svarUpamadhyapraviSTamiti tadvayavadhAnaM na gaNyate 50 tantra kimapi mAnam / tathA ca nyAya eva kimartha iti svasvarUpasyAnyavadhAyakatvasya *khAGkamavyavadhAyi iti nyAye. tasya prabhasyAzayo'vadhAraNIyaH, tathA caitanyAyalakSyAsiddhireva naiva lAbhAt / evaM "kharAduto guNAt" [2. 4. 35.] tatra doSatvena pradarzanIyA'nyAptidoSasyAtivyAptidoSApekSayA ityAdAvekasmin guNavAcake zabde kharAt paratvaM svararUpasyo15 prAbalyAt / yadi ca samudAyadvArA'vayace praznaH 'nan- ! kArasya kathyamAnaM svarAntarasamAnakAli kamAtrAvarNAvyavadhAya - dvayopAdAnaM kimartham' itirUpastadA sAdhyeva, tathA sati ! katvaM lakSayatIti vyaJjanadvayavyavadhAne mAtrAkAlavyavadhAnAna pravR-56 prAgukkAmadAzayasyaiva sthairyAt / ayaM ca zAstrasAmAkSipta- ttiriti, tatazca nyAyo'yaM nApUrthijJApaka ityalam // 13 // iti nAnaikAntikaH // 13 // *RkArApadiSTaM lakArasyApi* // 14 // *yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAt* // 13 // si0-RkAreNa apadizyate iti RkArApadiSTaM karmaNi 20 ta0-yatropAntyasya kArya vidhIyate tatra nimittasya saptamyA ktaH, tathA ca RkAramuccArya vidhIyamAnaM kArya lukArasyApi nirdiSTasyAvyavadhAna na saMbhavatIti kiM tatra "saptamyA pUrvasya" bhavatIti zeSaH / ayaM ca nyAyaH "dUrAdAmayasya guruko'na-60 [7. 4. 105.] iti paribhASAzAstrabAdha uta vidhivaiyarthya ntyo'pi lanRt" [7. 4. 99.] iti sUtre lagrahaNena jnyaapyte| meva ?, "svarAduto guNAdakharoH" [2. 4. 35.] ityAdau ! tathAhi-RkAravarjasya svarasyAnena luto vidhIyamAna lakArakharAt paratvamukArasya guNavAcakazabdeSvadRSTamiti vidhivaiyarthyam , syApi svabhAvata eva siddha iti lakArasya punastatra grahaNaM tasya 25 tathA ca bhettetyAdI "laghorupAntyasya" [4. 3. 4.] ityAdI RkAravarjanena varjitatvaM dyotayati, tacca tadaiva saMbhavati yadA'yaM nAmapravRttiratha vA paribhASAbAdhAta ninditetyAdAvapi pravRttiH, nyAyaH svIkRtaH syAdityetacyAyaM vinA sArthakyamalabhamAnam 65 upratyayasya ca mRdvItyAdAvapravRttiratha vA "paJcamyA nirdiSTe parasya" lakAragrahaNametanyAyajJApakam / uktaM caitat prakRtasUtre vRhadvRttA [7. 4. 104.] iti paribhASAbAdhAt pANDurbhUmirityAdAvapi vapi / tathAhi-"lukAragrahaNamanRditi pratiSedhanivRttyartham / pravRttirityavyAptyativyAptirUpadoSadvayanirAsAyAyaM nyAyaH samA atha RtaH pratiSedhe lukArasya kA prasaGgaH? ucyate-idameva 30 zrIyate tattacchAstrapraNayanasAmarthyAta , tathA ca na doSaH / anyai jJApakamRvarNagrahaNe lavarNasyApi grahaNaM bhavatIti, tenAcIlapadirapi nyAyo'yaM samAzrIyata eva, pare nyAyamadhye na paThitaH / tyAdau varNakAryam lavarNasthApi siddhaM bhavati" iti / aya-10 . pribhaassendushekhraadau| dIkSitAdinA ca "pugantalaghUpadhasya ca" mAzayaH-RkAravarjanena lukAravarjanametacyAyenaiva labhyamiti pA. sU. 7.3.86.] iti sUtravyAkhyAvasare jJApyatvena svasArthakyAya lakAragrahaNametanyAyaM jJApayatyeva, tathA cAcInirdiSTa eva / 'yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi' iti kathanena ! klapadityatra pUrvamanaimittikatvAt pUrvam "Rra lulaM kRpo'kRpITA35 tena tadanyena ca vyavahite'pi kAryamiti tu na zaGkanIyam, ava-diSu"2. 3. 99.1 iti Rta lutve pazcAda dvisve pUrvasya zyavyavadhAyakavyavadhAna evaM pravRttariSTatvena tenaiva vyavahita ityartha- "Rto't" [4. 1. 38.] iti RkArasya vidhIyamAnamattvaM 75 syApi sAmarthyalabdhatvAt , anyathA bhettelyAdAviva bhinattItyAdA- | lakArasyApi bhavatIti proktaM rUpaM siddhyati, anyathA na vapi guNaH syAt / tenaiva vyavahita ityuktezca tadanyena vyavadhAne | siddhayet / atra yadyapi vRttau paThyamAnanyAyasvarUpAdatra paThyana prvrtte| 'tenaiva vyavahite' ityayamarthazca na navIno'pi tu mAnasya nyAyasya svarUpe bhedaH, tathApi lavarNasya kA'pi
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyolAse nyAya 14-15 ] sattvAt 'gamla' ityasyAnukaraNarUpasya gamlazabdasyAmi gamlanA- 40 mityAdau RvarNAt paratvena vihitatvaM NatvaM na bhavatIti / evaM klRpyamAnaM pazyetyatra NatvaM na bhavati / yadyapi varNaikadezA varNagrahaNena gRhyante iti mate prakRyamAnaM pazyatItyatra lakAravyavadhAnena NatvAbhAva iti tatryAyavyAkhyAvasare nirUpitaM tathApi RkArApadiSTavidhitvena tasya lakAre prAptiH syAdevetyanityatvAdeva 45 vAraNIya ityalam // 14 // kRperAdezAdanyatra tathAvidhaprayogAbhAvAdatra ca kAryamAtrameva kArasya vidheyaM na tu nimittatvAdikamiti matvA lukArApadiSTamiti vizeSarUpeNa kathitam / dRzyate caivamapi pUrvairasya | nyAyasyollekhaH, tathAhi - "kara lalaM kRpo'kRpITAdiSu" [ 3. 3. 99 ] iti sUtranyAse - " dUrAdAmatrayasya0 " [ 7. 4. 99. ] ityatra Rharjitasya svarasya lutatvaM vadan svaradvAreNaiva siddheH punarapi yata lRkAragrahaNaM karoti, tadeva jJApayati-sa RvyatiSedhaprasaGge lRto'pi pratiSedha iti RkArApadiSTaM kAryam lRkArasyApIti" iti / tathA ca tatra na ko'pi phale bheda 10 iti jJeyam // 14 // *sakArApadiSTaM kAryaM tadAdezasya zakArasyApi // 15 // / * RkArApadiSTaM kArya lRkArasyApi // 14 // ta0 - anye vaiyAkaraNA RkAra-lakArayoH svasaMjJAmAhuH tathA ca teSAM mate RkAramuddizya vidhIyamAnaM kAryam lakArasya svabhAvata eva siddham / svamate cetayoH sthAnabhedAt svasaMjJakatvaM 15 nAsti / ata eva sarvatra lRkArasya kRte pRthagevAdezAdayo si0 - sakAreNApadizyate iti sakArApadieM, sakAramuccArya vidhIyamAnaM kArya, tadAdezasya tamuddizya vihitasya, 50 sakArasyApi bhavatIti zeSaH / ubhayoH sthAnabhedena bhinatvAdekasya [ sasya ] grahaNe parasya [zasya ] grahaNAprAptestaprAptaye nyAyo'yamAzrIyate / * sAmpratikAbhAve bhUtapUrvagatiH * bhUtapUrvakastadupacAraH iti vA nyAyasyaivAyaM prapaJcaH, yato yaH vihitAH, nimittatvaM ca tasya svAtaMtryeNaivocyate / tathA hi-kila pUrvaM sakAraH sa zakAratAmApanno'pi sakAra eva gaNanIya 55 iti bhUtapUrvaka eva tadupacAra iti samAyAti / atra va jJApakaM "GgaH tsaH so'zvaH " [ 3. 3. 18. ] iti sUtre 'azvaH ' ityevaMrUpeNa zrasaMyogAvayavasya zakArasya tsAdezavarjanameva / taduktaM prakRtasUtre bRhadvRttau - 'azvaH' iti kim ? SaT yotanti, bhavAn 1 "avarNasyevarNAdinaidodaral" [ 1.2. 6. ] iti sUtre lakArasyAl vihitaH / "latyA vA" [1.2.11.] ityantra lRkArasya nimittatvamAdezazca pRthagevocyete / lukArazca dIrgho'pi 20 svamate'styeveti klRkAra ityAdI lakArasya lukAra eva, na tu .. paramatavat RkAraH / evaM ca svasaMjJA phalatvena parairabhimatAni kAryANi khamate viziSyaiva vihitAnIti nAsti khasaMjJAphalam / kintu 'acIkRt' ityAdau Rta latvasyAntaraGgatvAt pUrvaM pravartane tatra "Rto't" [ 4. 1. 38. ] ityasya pravRtyarthamayaM nyAya 26 AzrIyate / tatredaM vicAryate-- nAkamudAharaNaM yogArambhaM prayo... jayatIti bhASyoktadizaikasya kRpeRRkArasya sthAne vihitasya lRkArasya "Rto't" [ 4 1 38. ] ityatra saMgrahAya etAvrataH prayatnasyApekSayA "Rtot" [4.1.38.] iti sUtra eva "lRto't" iti lakArakarayorubhayoruccAraNaM kAryaM " dUrA-: 30 dAmadhyasya " [ 7 499 ] iti sUtre ca lakAragrahaNaM na kAryam / kiM vA pANinIyatantravat "R-ra lalaM kRpo'kRpITA diSu" [ 2. 3. 99. ] iti sUtramasatkANDe paThanIyam / tathA ca lakArAdezasya paradRthyA'sattvena RkArabuddhayaiva kAryotpattau nyAyasya tajjJApakasya ca " dUrAdAmadhya0 " iti sUtrasthasya 35 lRkAragrahaNasya nAvazyakatvamiti / yadyapyevaM sidhyati tathApi sAbhiprAyakAcAryavacanaviruddhaM bhavatIti yathAnyAsameva svIkRtya vacanamidamAzrayaNIyameva / evaM ca sati "R lRti hakho vA" [1. 2. 2. ]ityatro bhayorgrahaNasya vaiyarthyamAyAtIti nyAyasyAsyAnityatvamapyeSTavyam / tatphalaM ca svamate lRkArasyApi dIrghasya ! zrotati / zrayuteH sopadezatvAt zakArasya sakArApadiSTaM 60 kArya vijJAyate" iti / kathaM kRtvA jJApakamiti cet ? ucyate bhavAn zyotatItyatra zasya sAdezAbhAvArtha zvarjanamiti kathitameva, tatra ca sakArAbhAvAdeva tsAdezAprAptestadvarjanasya vaiyarthyameva, tathA ca tadvarjanaM vyarthaM sat sakArApadiSTaM kAryaM tadAdezabhUtasya zakArasyApIti vijJApayati, tathA ca 65 bhavAn zyotatItyatrApi prApnotIti tadvAraNArthaM zvarjanaM svAMze caritArtham / phalaM cAsya "Sasva gatau" ityasya dhAtoH pasya "ghaH so'yai- SThiva - dhvaSkaH" [ 2.3. 98.] iti sAdeze, tasya " sasya zaSau " anadyatanyAM divi, "vyaJjanAd deH0" [4. 3.78 ]70 1. 3. 61. ] iti zakAre, yaGlupi, iti taluki, etasyAya balAt "saMyogasyAdau skorluk" [2. 1.88. ] iti sakArAdezasya zasyApi luki, casya katve ca 'asAsaka' iti rUpasya siddhiH / nanu prakRtajJApa kena sakArasyApadiSTaM kArya zakArasyApIti sAmAnyata eva jJApya - tAm, tadAdezasyeti kuto labhyata iti cet ? *bhUtapUrvakasta- 75 dupacAraH * iti nyAyAnuprahAditi gRhANa / ayamAzayaHsAmAnyataH sakArApadiSTaM kAryaM zakArasyApIti jJApane'pUrva| vacanamevedamAzrayaNIyaM bhavati, tadAdezasyeti vizeSasanniveze
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dvitIyollAse nyAyaH 15 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / ca bhUtapUrvakA stadupacAraH * iti nyAyalabhya evArtha iha kAryebhyaH pazcAdeva zakAra | dezasya pravRttiriti 'AsAsak 'azrvaH' ityasya sArthakyAya samAzrita iti pratIyate, tathA ca mUlavRT madhuk ityAdau zakArAdezAt pUrvameva paratvAt nApUrvacacanajJApanamiti lAghavam / phalaM cAsya 'bhavAn zete' | sakArasya "saMyogasyAdau skorluk "[ 2. 1. 88 . ] iti luki ityAdau svAbhAvikasya zakArasya sakArApadiSTakAryatsAdezA: rUpasiddhau tatra tAdRzeSu anyeSu vA lakSyeSu prakRtanyAyasyopayogo 5 bhAvaH tathA ca na tadaMze jJApakAntarAnveSaNaM kAryam / prAJcastu- nAsti tathApi ' azva:' iti jJApakanirdezenAnumIyamAno'yaM 45 '' azva:' ityasyaiva tadezajJApana sAmarthyamapi varNayanti, tathAhi prakRtalakSyeSvapi yadi pravartteta tarhi na kApi kSatiriti samAdRtaH / teSAM granthaH - ' azva:' ityanena tAvat vyutyAdInAM zvo varjyate, nanvevamasya nyAyasya phalAntarAbhAvena tajjJApakam 'azvaH' iti na tvanyaH kazcidasaMbhavAt, tasmiMzva zve zaH sakArAdeza evAsti, padameva parityajyatAmiti cet ? na - 'AcAryAH kRtvA na nivarttante' " sasya zaSau" [ 1.3.61.] ityanena tasya kRtatvAt iti nyAyAdatra kRtasya tasya padasyAdRSTArthatvasaMbhAvanayA parityAgA10 tatazca sakArAdezasyaiva vasya zakArasya sakArakAyaM jJApayatA narhatvAt / nanu zyotatyAdiSu yatra sakArasya zakArAdezo vidhIyate 125 50 kAryavarjanena ceti cet ? atroktaM bRha zrayotatIti kvip madhucayutamAcaSTe iti : zvavarjanena khaNDo'pyayaM nyAyo jJApita eva" iti / atreda-tatra sarvatra tAlavya eva paThyatAm, alaM tasya zakArAdezavidhAnena mabhidadhmahe - vastugatyA 'azva:' ityanena zyotatyAdizakAravarja tasya punarazca ityanena nalAbhe'pi zabdatastadalAbhena tasyoktArthajJApakatvAyogAt dRttyAdiSu - " tena madhu 'azva:' iti zabdenopasthApitasyaivArthasya jJApakatvaucitye- | NAvantyasvarAdilope punaH kvipi Nilope sau taluki ca yalope 15 nArthikArthasya jJApanasAmarthyAbhAvAt tasya zAbdabodhA- | "saMyogasyAdau skorluk" [ 2. 1. 88 . ] iti zalope casya 55 viSayasthAt, zabdopasthita evArthaH zAbdabodhe bhAsate iti | katve- 'madhug' iti siddham" iti / tathA copadeze sakArAbhAve padavAkyavivecakAnAM siddhAntAcca tasmAdukta eva tadaMzalA- | zakArapAThe ca 'madhuT' iti prayogApattiriti tatropadeze sakArapATha bhopAya' iti pratibhAti / yadyapi pUrvodAhRtavRhadvRttigranthe / AvazyakaH / tathA ca tatsthAnIyasya tasya bhUtapUrvaMgatyA kadAcit 'zakArasya sakAropadiSTaM kAryaM vijJAyate, ityevoktaM, na tu tsAdezo mA bhUdityetadarthamazca iti varjanamAvazyakameva / bhUtapUrva20 'tadAdezasya' iti, tathApi 'bhavAn zete' ityAdau tsAdezA- gatizca nyAyAntarasiddhaiva, ayaM ca nyAyastasyaiva prapaJca ityAvedita- 60 bhAvAya tAvAnaMzo'pi nyAye samAvezanIya eva / nyAsagranthe meva pUrvam / tathA caitajjJApakAbhAve'pi sakArAdezasya zakArasya cAyamarthaH pRthagevollikhitaH tathAhi tatra bRhadvRttistha- 'Sada sakArApadiSTakAryazaGkA'styeceti tannirAkaraNAya kriyamANam *yotanti' iti pratyudAharaNapratIkamAdAya vyAkhyAya ca tat ' azva:' iti varjanaM viziSya prakRtanyAyasvarUpaM jJApayatIti " dantyApadiSTaM kAryaM tAlanyasyApi bhavati, paraM dantyasthAna- sarvamupapannam / nyAsakArastu dhAtvAdiSu dantyapAThasyaiva prakRta 25 niSpannasya, na tu sarvasya" iti pRthageva tadaMzapUraNaM dRzyate / nyAyajJApakatAmAha, tathAhi -tagranthaH "GgaH saH tso'zvaH " 65 sarvathA ca tasyAvazyakatvameva, vRttau ca tadanuktiH svayamUha |[1 3 18 ] iti sUtre - nanu tarhi upadezAvasthA me nIyatvasyaJjanAyeti svIkAryam / yadi ca yotatyAdisthitasya / tAlavyaH paThanIyaH, kiM dantyapATheneti ? satyam - - dantyaM paThanaivaM 'zvaH' evedamanukaraNam 'avaH' ityatreti samAzrIyate tadA jJApayati dantyApadiSTaM kAryaM tAlavyasyApi bhavati paraM dantyaprAcInoktaM tasyaiva tadAdezasyetyaMzasyApi jJApakatvaM samyage- sthAnaniSpannasya, na sarvasya; tena 'bhavAn zete' ityAdau tso na 30 veti // 15 // bhavati' iti / atredaM vicAramarhati - pUrvodAhRtavRttiprandhena 'azvaH ' 70 iti varjanasya jJApakatA labhyate, prakRtanyAsagranthena ca dhAtuSu dantyapAThasyeti kimatra jyAya iti, tatredamanurUpaM pratibhAti yaddantyapAThasya phalAntarAbhAvena dantyatvanimitakakAryasiddhireva phalaM, taca prakRtanyAyajJApanenaiva labhyamiti dantyapAThasya jJApakatvamapi sAdhveva / paraM vRttigranthAnukUlyAya tatra 'azva' iti nirdezaM 75 kurvazca' ityadhikaM yojanIyam / tathA ca dhAtuSu dantyaM paThastasya dantyakAryavizeSavarjanaM ca kurvannAcAryaH prakRtanyAyaM jJApayatIti / sakArApadiSTaM kArye tadAdezasya zakArasyApi // 15 // I ta0 - atra prakriyAbhedenAsya nyAyasya kecana vaiyAkaraNA anAvazyakatvamapi manyante / tathAhi sakArasthAnIyasya zakArasya 35 kArya yadyapi sarveSAM sakAravadiSTameva, tathApi taiH sUtrANAM pATha eva tathA vihito yena sakAramuddizya vidhIyamAnakAryApekSayA tadAdezasya zakArasyAsattvaM bhavatIti sakArabuddhayaiva tatra kArya bhavati / svamate'pi yadyapi "sasya za Sau" [1.3.61.] | samudAyArthaH phalati / dantyatvanimittaM kAryaM ca vRttau 'madhu' ityasya iti sUtre "hRdirhasvarasyAnu navA" [1. 3. 31.] iti sUtrAd siddhirUpaM pradarzitameva / taJcetthaM nyAsakAreNa samarthitam - nanu 40 'anu' iti padamanuvarttamAnamasti tathA ca tatra prApyamANa- / 'madhug' ityatra " kharasya pare0 " [ 7. 4, 110.] iti sUtreNa 80
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAyau 15-16 ] ... NiloparUpasya kharAdezasya sthAnivattvAt zalopo na prANoti ? na sUtramidamAtmAMze caritArtham / phalaM ca hrasvAMzasya he rAja3--10 ca vAcyaM na "sandhi [7.4.111.ityupatiSThate iti, niheti, atra paratvAnnityatvAca "dUrAdAmadhyastha." [7. 4. 'askaluki' iti vacanAd yathA supUrvot kusmayateH sukurityatra, / 99.1 ityanena plute kRte tasmAt parasya nasya "hasvAnchaNana." [iti cet ?] na-'askaluki' ityatra nanirdiSTatvena *nayA [1.3.27.1 iti na dvitvam / dIghAze ca he go3-trAta! 5 nirdiSTamanityam iti nyAyAt sthAnivattvAbhAva iti"iti / he goitrAta ! ityatra "adIrghAd virAma." [1.3. 32.] ayaM ca nyAyo vyAkaraNazAstrakAryArthameva / AlaGkArikAstu-1 iti sUtreNa dIrghasthAnaniSpannaplutAt parasya takArasya prakRta-45 leSAlaGkAre sa-zayoraikyaM sAmAnyenaiva manyante, na tatra 'tadA- 'nyAyabalena dIrdhApadiSTakAryAbhAvAd dvitvavarjanAbhAvena vikadezasya' ityazo yojyate / tathAhi spena dvitvasiddhiriti / ayaM ca na vyabhicArI / na cAsyA"Adau dhanabhave yena, ghRtamedhAyitaM tthaa| pyanityatvameSaNIyameva, anyathA he baTo3 ehItyAdau 'baTu+s' 10 jajJe yathovAzasyazrIH zrInAmeyaH sa vaH zriyai // iti sthitau paratvAt pUrvamukArasya plutatve vihite pazcAdasya ityAdau uzisya-rAjJaH, zrIH, urvI-mahatI, sasyazrI:- nyAyasya nityatvAt "hasvasya guNaH" [1. 4. 41.] iti 50 dhAnyasampattirityarthadvayalAbhAya zleSa AhataH, sa ca sazayoraikya ' guNo na bhaviSyatIti vAcyam , AmadhyamAtrApekSatvena guNasyAeva saMgacchetetyalam // 15 // ntaraGgatvAt tasya tu dUrAdAmacyApekSatvena bahiraGgavAt | *parAdantaraGgaM* [balavat ] iti nyAyAt pUrva guNasyaiva pravRttI hakhadIrghApadiSTaM kArya na plutasya* // 16 // prakRtanyAyaviSayAbhAvAt , tatazca na tadarthamanityatvamAzraya16 si0-hasvazca dIrghazca hasva-dIghauM, tAbhyAmapadizyata | NIyamiti // 16 // 55 iti hasvadIrghApadiSTaM, kArya, plutasya-hasvasthAnikasya plutasya hasvApadiSTaM, dIrghasthAnikasya plutasya dIrghApadiSTaM ca kArya, na hasvadIrghApadiSTaM kArya na plutasya* // 16 // syAditi nyAyArthaH / yadyapi mAtrA-kAlabhedena pRthakU 2 saMjJA | ta0-vastutastu nyAyo'yaM nAzrayaNIyaH phalAbhAvAjjJA "eka-dvi-trimAtrA hasva-dIrgha-sutAH" [1.1.5.1 iti pakAbhAvAca / phalaM tAvadiha 'he rAja3niha' ityatra "hakhAnDa20 sUtreNa vihitA, iti husvazabdamuccArya dIrghazabdamacArya ca NanaH0" [1. 3.37.] iti nakArasya dvitvaniSedhAbhAvaH, vidhIyamAnaM kArya svata eva plute na prAmoti, tathApi bhUta-! Agaccha he indrabhUte3 cchatramAnayetyatra chasya dvitvavikalpArtha 60 pUrvAvagatimAzritya prAptiriti tadvAraNArtho'yaM nyAyaH / "atra kRtasya "plutAdvA" [1. 3. 29.] iti sUtrasya sArthakyaM ca jJApakam-hasvAze-"hasvAnchaNana." [1.3. 27 ] iti | goitrAtetyatra takArasya dvitvavikalpa iti coktam / etAni ca sUtre hasvAditi sAmAnyoktireva / tathAhi-alutarUpAdrasvAt phalAni nyAyaM vinA'pi siddhAnyeva, yato he rAjanityatra 26 tAvat GaNanAM dvitvamiSTam , plutarUpAt tu neSTam , tathApi sUtre padAntarasambandhikharApekSadvitvApekSayA'ntaraGgatvAt paratvAca hasvAditi sAmAnyena yadUce tdetnyaayaashyaiv|" iti prAJcaH, prathamaM chute kRte pazcAdbhakhAbhAvAd dvitvAprApteH / na ca bhUtapUrvA-65 tanna cAra-sAmAnyenokta vizeSasya plutarUpasya grahaNaM neSTamityasya : vagatyA hakhatvamAzritya nakArasya dvitvaprAptiriti vAcyam , lakSaNaikacakSuSkardujJeyatvAt, svayaM cAcAryeNa tAdRzArthAkatha- | sAmpratikAbhAve hi bhUtapUrvakastadupacAraH* ityAzrIyate, tathA nAt / tathA ca jJApakAntaramanveSaNIyam , dIrghAzajJApakenaiva ! ca yatra sAmpratikataddharmalAbhAbhAvena zAstrapravRttivirahAdiSTalakSyA30 vaikadezAnumatyA cA saMpUrNanyAyajJApanamAstheyam / dIrghAze | siddhirityAlokyate tatraiva tannyAyena kAryajanana, na tu doSApAda jJApakaM ca "anAimADo dIrghAdvA chaH" [.3.38.1 nAya tannyAyAzrayaNam, anyathA "devAniha' ityAdau havasya 70 ityanenaiva plutAdapi siddhe'pi dIrghasthAnaniSpannAt platAt dIrgha vihite'pi bhUtapUrvakamupacAramAzritya hakhAt paratvamAdAya parasya chasya dvitvavikalpArtha "tAdvA" [1.3.39.] iti nakArasya dvitvaM syAdityAdi bahvaniSTaM prasajyeta / ata eva ca sUtrakaraNam / tathAhi-Agaccha bho indrabhUte3 cchatramAnaya, | "hasvAnGa-Na-naH0" [1. 3. 27.] iti sUtre zabdamahArNava35 mAgaccha bho indrabhUte3 chatramAnayetyatra chasya dvitvavikalpo | nyAse 'rAja niha' iti hastragrahaNavyAvatyetvena pradarzita bhUtapUrvAvagatyA pUrvasUtreNaiva yadi siddhaH syAt tarhi punaridaM vyAkhyAvasare-"rAjan" zabdAdAmanyase ki "nAmanye" 2.1.75 sUtra vyartha syAt ; vyarthIbhUtaM ca tadi; nyAyaM jJApayati, ! 92.] iti nalopapratiSedhAt , antaragatvAt paratvAca te tathA ca dIrghasthAnikasya plutasya dIrdhApadiSTakAryAbhAvabodhanAt kRte hrasvAbhAvAd dvitvaM na bhavati" ityevoktaM, na tu nyAyaH pUrvasUtreNa lutAt parasya cchasya dvitvaM na siddha miti tadartha | samAzritaH / tathA ca dIrgha-plutayobhadaM vAstavika pradarzanAyAcAryeNa
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dvitIyollAse nyAyaH 16-17 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 127 "mutAdvA" [1.3. 29.] iti sUtravyAkhyAyAM zabdamahArNava- | paribhASAbalAt pratyayagrahaNe tadantavidhirbhavati, sa cAvi-40 nyAse 'dIrghAt' ityanuvRttasya padasya kathaM plutAdityanenAnvaya iti / zeSAt saMjJAvidhAvuttarapadAdhikArasthe vidhAvanyatra ca samameva pradarzanAvasare pratipAditam-"dIrghAdityanuvRttAvapi dvimAtratri-! prAptaH, tatra saMjJAvidhAvapi tadantagrahaNe "styAdirvibhaktiH" mAtrayorvirodhAt sAmAnAdhikaraNyAsambhave'pi 'macAH krozantI'- [1. 1. 19.] ityAdAvapi tadantavidhisatvAt syAdyantaityAdivat sthAnopacArAt tadvayapadezAd vizeSaNa-vizeSyabhAvaH,' syaiva vibhaktisaMjJA syAditi prakRtevibhaktI vidhIyamAna kArya tathA cAbhidhIyate-'sahacaraNa-sthAna-tAdarthya-vRtta-mAna dhAraNa- na syAdapi tu vibhaktyante pare vibhaktinimittakaM kAyaM syAt, 45 sAmIpya-yoga-sAdhanA-'dhipatyebhyo brAhmaNa-maJca kaTa-rAja-saktu- yathA-kASThagRhaM yuSmaputrANAmityAdau gRhamiti syAdyantasya candana-gaGgA-zATakA-'nna-puruSeSvatadbhAve'pi tadvadupacAraH" vibhaktitve tanimittaM kASThazabdasya padatvam, tadanu tataH [nyA. sU.] / dIrgho'syAsti sthAnitvenetyabhrAditvAdati vA parasya 'yuSmad'zabdasya putrANAmiti syAdivibhaktisahitasya 10dIrghazabdena luto'bhidhIyate' iti / tathA ca dIrgha-sutayorbhedo dRDha vasAdezaH syAdityevamAdayo doSAH prasajyeraniti tadvAraNAyAyaM. iti dIrghakArya pUte na sambhavatIti tadAzayaH spaSTamAyAti / tathA nyAyaH samAzrIyate / tatra cAMzadvayaM saMjJAdhikAre [ saMjJA-50 ca dIrgha-sutayoH svAbhAvikabhedasattvAd dIrghApadiSTakAryasya plute- vidhAyake zAstra] pratyayagrahaNe, pratyayamAtrasyaiva grahaNaM, na tada'bhAvAt tAt parasya chasya dvitvaM pUrvasUtreNa na prApnotIti tadartha stasyetyekaH, aparaznottarapadAdhikAre pratyayagrahaNe na tadantasye "plutA vA" [1.3. 29.] ityasyAvazyakatvameveti na syevaMrUpaH / tatra prathamasya saMjJAvidhAyakazAstraghaTakapratyayabodhaka 15 tatsArthakyAya nyAyAvazyakatA / yat tu--"nanu kimarthamidam ? padaM tadantabodhakaM netyeva sAdhAraNatayA'rthI labhyate, tathA ca yato dIrghatvamAzritya "anAGamAGo." [1.3.28.1 ityane-: "styAdivibhaktiH " [1.1.19.] iti sUtre pratyayabodhakaM 55 naiva dvitvaM vA bhaviSyati, satyam-idameva jJApaka- dIrghApadiSTaM styAdipadaM na tadantabodhakamiti na syAyantasya tyAdyantasya kArya na plutasya* iti, hrasvakArya ca na, yathA-Agaccha bho| ca vibhaktisaMjJA / atrAMze jJApakaM ca "tadantaM padam" devadatta3 iti tAt prathama se ka "adetaH" [1.4. 44.][1.1.20.] iti sUtre'ntagrahaNam / tathAhi-prakRtasUtre 20ityanena, anyathA prathamaM na kuryAt yadi pazcAdapi syAt" ityuktaM bRhalyAsagrantha:-"nanu antagrahaNaM kimartham ? na cAsatyanta- . laghunyAse "putAdvA " [1. 3. 29.] iti sUtre, tadapi na ! grahaNe syAdereva padasaMjJA syAt , tatazca 'agniSu' ityAdau 60 vicAracAru iti pratibhAti, yato 'dIrghatvamAzritya' ityatra padamadhye vidhIyamAnaM SatvaM padAdau na syAditi vAcyam, heturanuktaH, yadi ca bhUtapUrvakastadupacAraH* iti nyAyabalameva ' "pratyayaH prakRtyAdeH" [7. 4. : 15.] iti paribhASayA heturiti kathyate tarhi tatpUrva pratiSiddhameva, anyathA sthAniva- tadantavidherlabdhatvAditi; ucyate-padasaMjJAyAmantagrahaNamanyanna 25dbhAvAdInAmapi nAvazyakatA syAt , bahudoSApAtAcca / AcArya- ' saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantavidhiniSedhArtham , tena pUrvasUtre retatsUtravyAkhyAyAmeva dIrtha tayormedapradarzanena tanyAyasyehAnA- tadantasya vibhaktisaMjJA na bhavati, anyathA 'zeSAya yuSmadvaddhi-65 zrayaNasya spaSTa saGketitatvAca / Agaccha bho devadatta3 ityAdau hitAya namaH' ityatraiva 'te-me' AdiprasaGga iti" / ayamAprathamaM se karaNena nAyaM nyAyaH sUcyate, apitu hasva-lutayoH zaya:-"tadantaM padam" [1. 1. 20.] ityatra tatpadena khAbhAviko bheda eveti kuto na sAdhyate, evaM ca "putAd vA" : "styAdirvibhaktiH" [1. 1. 19.] iti pUrvasUtraprakAntA 30[ 1. 3. 29.] iti sUtrasya sArthakye svataH siddhe dIrghAze'pi vibhaktiH parAmRzyate, antagrahaNAbhAve ca 'sA padam iti jJApakamatra nAsti, haskhAze jJApakAbhAvazca vRttA pratipAdita eva / nirdezaH syAt, kiJca tathA sati pRthak sUtrakaraNamapyanAva-70 evaM he gotrAtetyAdau takArasya dvitvavikalpo'pi dIrgha-sutayorbhedaM zyakaM syAt "styAdirvibhaktiH padaM ca" iti nyAsenaivobhayasvAbhAvikamAzriyaivaiti na tadapi nyAyaprayojanamiti phala jJApaka- saMjJA vidhAnasaMbhavAt , tathA sati [kevalaM vibhakteH padasaMjJA yorabhAvAnnAyaM nyAyo'pUrvavacanatvena svIkAryo'pi tu svataH siddha- : yAm ] 'agniSu' ityAdau 'su' ityetasyaiva padatve sakArasya 30 mavArthamanuvadatIti nyAyasaGgrahe saMgrahItumanaha iti pratibhAti 16 padamadhyasthatvAbhAvena SatvAnApattiriti doSaH syAt , bhatazca women | pRthak sUtraM vidhAya tatra "pratyayaH prakRtyAdeH" [7.4.75 | 115.] iti paribhASAsUtrasAhAyyena syAdyantasya tyAdyantasya pratyayamAnasyaiva grahaNaM, na tada- ca padatve 'agniSu' ityAdau doSAbhAyena 'anta' grahaNaM vyarthameveti ntasya* // 17 // tad vyarthIbhUtaM 'saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantaM na gRhyate' iti si0-"pratyayaH prakRtyAdeH" [7. 4. 115.] iti jJApayati / tathA ca padasaMjJAyAmapi tadantAgrahaNe 'bhagniSu' *sara
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAyaH 17] 128 [ / ityAdau doSApattiriti tadarthamantagrahaNaM svAMze caritArtham / lAbhasyA'saMbhavAt / yadi cAtra nyAye'pi "pratyayaH prakRtyAdeH" phalaM cAnyatrApi saMjJAvidhAne tadantAgrahaNe na syAyantasya / [7 4 115 ] ityAdAviva pratyayatvena bodhakamAtraparaM tyAdyantasya ca vibhaktisaMjJeti 'zeSAya yuSmadvRddhihitAya namaH ' pratyayapadaM, na tu pratyayavRttizrAvaNapratyakSa viSayatAvacchedakadharmA ityatra zeSAyeti padAt parasya yuSmado vRddhihitAyeti catu vacchinnaparamityAzrIyate, tadA tadantavidheH siddhatvAdantagrahaNaM Brthyantena saha 'te' Adezo neti / uttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe [ "navA khitkRdante rAtreH" ityatra ] vyarthameva vyarthaM ca sat 45 na tadantasyetyaMze tu " na vA khitkadante rAtreH" [ 3.2. tadeva jJApakaM kuto nAzrIyate ? ityucyate, ata eva cAcAryai117. ] iti sUtrasthamantagrahaNaM jJApakam, taduktaM tasminneva rapi tatsUtre 'idamevAntagrahaNaM jJApakam' ityevaMrUpeNaivakArosUtre bRhadvRttau -" idamevAntagrahaNaM jJApakam - ihottarapadAdhi'vadhAraNArthaH prayukta iti cet ? tarhi lekha grahaNasyaitAva kAre pratyayagrahaNe pratyayasyaiva grahaNaM na tadantasya " iti, aya- sArthakyamastu kRtaM tasyApi jJApakatvavarNaneneti vibhAvanIya10 mAzayaH--kRtaH pratyayatvena "na vA khitkRti rAtreH" ityukte'pi | sudhIbhiriti / nanvevaM jJApite'smin nyAye " khityana- 50 "pratyayaH prakRtyAdeH" [ 7. 4. 115. ] iti paribhASayA vyayAruSo moDanto hasvazca" [ 3.2.111. ] iti sUtre 'kRdante' ityarthalAbhasambhave'ntagrahaNaM vyarthameva, vyarthIbhUtaM ca tadantavidhyabhAvApattau 'zaMmanyaH' ityAdau tadapravRttiH syAditi tat uttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe tadantagrahaNAbhAvaM jJApayati vAcyam, kevalasya khitaH prayogAsambhavena tatra sUtrasArthakyA tathA ca tadantArthalAbhArthamantagrahaNaM sArthakam / phalaM cAsya prakRtanyAyApravRttisvIkArAt, taduktaM "hRdayasya hallAsa 0" 15 "kAlAt taratanatama 0 [ 3. 2. 54 ] ityAdau pratyayamAtrasyaiva 3. 2. 24 ] iti sUtre bRhadvRttAveva - "khityananyaya0 " 55 grahaNaM na tu tadantasyeti / tena pUrvAhNe bhavaH- pUrvAhNetanaH pUrvA [3. 2. 111.] ityAdau tvasaMbhavAt tadantagrahaNamiti / hRtana ityatreva parame pUrvAhNetane iti vigrahe samAse tadante pare Adipadena "tatpuruSe kRti" [ 3.2.20.] "menU-siddhasthe" [ tanAnte pare ] saptamyA aluk na bhavatiH uttarapadAdhikArazca [3. 2. 29 ] ityAdInAM saMgrahaH / tathA ca " tatpuruSe "na nAmyekasvarAt khityuttarapade'maH " [3. 2. 9.] kRti" [ 3.2 20. ] ityatrApi kevalasya kRtaH prAyaH prayo20 iti sUtrAdanuvarttamAnaH / vastutastu prakRtanyAye pratyaya- gAbhAvAt 'kRdante' ityarthalAbhaH tena ' stamberamaH' ityAdi- 60 grahaNapadaM pratyayavRttizrAvaNapratyakSa viSayatAvacchedakadharmAvacchi siddhiH / paratra [ " nenU - siddhasthe " 3. 2. 29. ] ityatra naviSayatAprayojakapadaparaM, tathA ca 'kRta' padAdau pratyayavRtti- 'inpratyayAnte' ityarthalAbhazca kevalasyena uttarapadatvAsambhazrAvaNapratyakSaviSayatAyA abhAvena tadavacchedakadharmAvacchinna- ' benaiva tathA ca ' sthaNDilavartI' ityAdau "tatpuruSe kRti" viSayatAprayojakapadasya kRtItyAdeH pratyayagrahaNatvAbhAvena na 25 tatrAnena nyAyena tadantavidhiniSedhaH sambhavatIti "na vA khitkU dante rAtreH" [ 3. 2. 117 ] iti sUtre 'kRti' ityuaspi kRdantArthalAbha iti tatrAntagrahaNaM vyarthameva / na caivaM "pratyayaH prakRtyAdeH " [ 7. 4. 115. ] ityatrApi pratyayapadasya pratyayavRttizrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadharmAvacchinna 30 paratve tadantavidhiH kathaM syAditi vAcyam, tatra svarUpata eva pratyayasya grahaNAt kevalasya kRtaH prayogAbhAvena kRdUposarapadasyAbhAvAcceti prakRtanyA yajJApakatvamantagrahaNasya na yuktam, kintu "hRdayasya hRllAsale khANye" [3. 2. 94.] iti sUtrasthaM lekhagrahaNameva jJApakamatreti bodhyam, tathAhi tatra 35 sUtre bRhadvRttau - "aNUsannidhAnA lekhazabdo'nanto gRhyate, tena dhajante na bhavati, hRdayasya lekha:- hRdayalekhaH" ityuktvA vRttau pradarzitameva parantvasminnarthe nAmasaMjJAvidhAyakazAstraghaTakaM "aNItyeva siddhe lekhagrahaNaM jJApakam - uttarapadAdhikAre pratya-pratyayabodhakaM vibhaktipadaM tadantabodhakaM na syAtaH tathA ca yagrahaNe tadantagrahaNaM na bhavati" iti spaSTameva ' jJApakAntaramuktam / sati caitasmin jJApake "na vA khirakRdante rAtreH" 40 [ 3.2.1917 ] iti sUtre'ntagrahaNaM sArthakameva, kRdantArtha | " adhAtu-vibhakti - vAkyamarthavannAma [ 1. 1. 27.] iti sUtrasyArthe vibhaktayantavarjamityartho na labhyeta, kintu vibhaktivarjamityeva, tatazca vibhaktyantasya nAmasaMjJAyAM tadavayavasya syAderlugApatiH, 80 [3.2.20 ] iti prAptAyAH saptamyA alupo'nena niSedhaH / evaM ca prakRtanyAyA nityatvasthAnImAnIti phalati / anityatvaM 65 hi kacidapravRttirUpameva, tacca jJApakavazAd bhavatva saMbhavAd bhavatu kAraNAntarAd vA tatrAgrahAbhAvAt / vastutastu - asaM - bhavo'pi nyAyAnityatvajJApakatvena svIkattuM zakyata eveti na ko'pi vibhedaH // 17 // *saMjJottarapadAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayasyaiva 70 grahaNaM, na tadantasya // 17 // ta0 - atra nyAyeM'zadvayaM saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantagrahaNaniSedhakaH, uttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe tadantagrahaNaniSedhakazva, tatra prathamAMzasya saMjJAvidhAyakazAstraghaTaka pratyayabodhakaM padaM tadantabodhakaM netyarthakatvamityeva zabdamaryAdayA labhyate, tacca 75
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 17] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 129 tadvAraNAya yadi saMjJAniSThavidheyatayA sAkSAnnirUpitA yoddezyatA, smudaahRtaaH| bRhanyAse'pi vibhakyantetyAdigrandhAvatArAyetthatatprayojakaM pratyayabodhakaM padaM tadantabodhaka netyarthaH, tathA ca 'muktam-"yeSAM pratyayavarjana sAmAnyena tairAbAdipratyayasya nAmasaMjJAyA uddezyatA na sAkSAtpratyayatvenAvacchinnA kintu nAmatvAbhAvAt syAdyutpattau yatnAntaraM vidheyam, iha tu arthavattvAvacchinneti pratyayabodhakavibhaktipadasya saMjJAniSThavidheyatayA | vibhaktivarjanAcchepratyayAntasya nAmatvaM bhavatyeva, vizeSaniSedhasya 5 sAkSAnirUpitoddezyatAprayojakatvAbhAvAnna doSa ityucyate, tadA zeSAbhyanujJAhetutvAdiyAha-vibhakyantetyAdi" iti / itthaM ca 45 "A tumo'tyAdiH kRt"[5. 1. 1.iti sUtre'tyAdipadasyApi / vibhakyantavanAccheSaprayayAntAnAM sAdhAraNyenArthavattvamAdAyaiva kRtsaMjJAniSThavidheyatayA sAkSAdavacchinnoddezyatAprayojakatvAbhAvAt nAmasaMjJA, na tu kRdantatvena taddhitAntatvena vA, tena rUpeNoddezyatatra tyAdipade tadantArthaniSedhAnApattyA tadantabodhApattau tasya ca : tAyA upasthApakapadAbhAvAt ; vibhaktyantavajenasya ca paryudAsa dhAtuvihitatvAbhAvena tatpadasya baiyApattariti cet ? anocyate- rUpatvena sAdRzyagrAhakatvAd vibhaktibhinnatatsadazapratyayAntasyArtha10 saMjJAniSThavidheyatayA sAkSAnnirUpitA pratyayatvavyApyadharmeNa / vato nAmasaMjJAvidhAnArthatvaM na tu vibhatyantasya nAmasaMjJAprati-50 sAkSAdavacchinnA yoddezyatA, tatprayojakazAstraghaTaka pratyayabodhaka SedhArthatvaM vidhi-niSedhasaMbhave vidhereva dalIyastvAt ; tathA ca padaM tadantabodhaka netyarthaH / nAmasaMjJAvidhAyakasUtre vidheyatayA | niSedharUpasya 'adhAtu iti dhAtuvarjanasya tadaMze pratyayAntAMze]SprasAkSAnnirUpitAyA uddezyatAyAH pratyayatvena sAkSAdavacchinnatvA- 'vRtyA-tatra [kRdante kibantAdau] nAmasaMjJeti tatsUtravyAkhyAyAmapre bhAvAnna doSaH, kRtsaMjJA vidhAyakasUtre ca kRtsaMjJAniSTavidheyatayA / pratipAditam , tathAhi-dhAtuvarjane svIkRte] "evaM tarhi 15 sAkSAnirUpitAyA uddezyatAyAH pratyayatvena sAkSAdavacchinnatayA | 'chid, bhid' ityAdInAM kathaM nAmasaMjJA, yato na vibantA 55 [dhAtorvidhIyamAnatyAdivarjaH pratyayaH kRtsaMjJa ityarthe ]tatprayo- dhAtuvaM jahati iti 'adhAtu' iti pratiSedhena bhavitavyam , jakazAstraghaTakatvAt 'alyAdi'padaghaTitatyAdipade na tadantavidhi- naivam-'avibhakti' iti paryudAsAt tatsadRzapratyayagrahaNAt paryuriti / etanyAyajJApanAnantaramitthaM bRhanyAse'tra vicAritam-. dAse ca vidhipratiSedhayodheireva balIyastvAt 'adhAtu' iti yadyevaM kRttaddhitayoH kevalayoreva nAmasaMjJA syAnna tadantayoH, | pratiSedhApravRttau nAmatvasiddhiH"iti / tathA ca na khamate kRdante 20 tatazca 'chid, bhid' ityatra kibantasya na syAt / arthavattvAd ! taddhitAnte vA kRdantatvena taddhitAntatvena vA nAmasaMjJA, kintu 60 bhaviSyatIti na vAcyam , adhAtviti niSedhAt / nApi pratyaya- | vibhaktibhinna pratyayAntatvena, sA ca kRdanteSu taddhitAnteSu yathA lakSaNena prApnoti, yataH pratyayanimittaM yat kAryamanyasya vidhIyate / tathaivA''bAdyanteSvapIti na ko'pyatra vizeSaH, tathApyanyatrArthatat pratyayalope bhavati, na tu pratyayasyaiva yat kArya tadapi, / vattvenApi sA saMjJA saMbhavinI, iha ca 'adhAtu'iti niSedhasya nahyasat kAyitvena bacanazatenApi zakyamAzrayitum / kevalasya paryudAsaprAptavidhivazAdevApravRttidarzanarUpavizeSAt tasyaiva pratya25 ca tasya nAmasaMjJAyAm 'aupagava' ityatra SaSThayA aikArthyA- | yAntatvArthAbhAvaprayuktadoSasthalatvena grahaNamiti santoSTavyam 165 bhAvAllup na syAt, tadantavidhau tu doSAnavakAzaH; ucyate- prakRtamanusarAmaH-saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantagrahaNAbhAve prakRtapratyayasya saMjJinastadantasya saMjJA na bhavati, na tu pratyayasya yA / nyAyena siddhe pratyayasyaiva saMjJA syAnna pratyayAntasya, tathA ca saMjJA vidhIyate tasyAstadantAyA anyA saMjJA na bhavatIti, chid, bhid' ilyAdI pratyayatvAbhAvena, 'adhAtu' iti yato'rthavato nAmasaMjJA, kRttaddhitAntaM caivArthavat , ma kevalAH ' paryudAsaprabhAvAdarthavattvamAdAyApi nAmasaMjJApravRttyabhAvena nAmasaMjJA 30 kRtastaddhitA vA / nanu yadyarthavattA laukikyAzrIyate, sA padasyaiva, / na syAt / nApi *pratyayalope pratyayalakSaNam iti nyAyena 70 na kRttaddhitAntasyApi, tasyaiva loke prayogAt , anvaya-vyatireka- sAdhayituM zakyA, pratyayanimittasyaiva kAryasya pratyayalakSaNena lAbhAt, gamyA tvarthavattA kevalAnAmapi kRttaddhitAnAmasti, tataH kimu-: pratyayasthAnikakArya tu na landhuM zakyate, asataH kAryatvatya cyate na kevalAH kRtastaddhitA veti; evaM tarhi arthavadhaNa- | vacanena sAdhayitumazakyatvAt / yatra ca taddhitasthale pratyayasya sAmarthyAllaukikArthapratyAsanno'bhivyaktataro yo'rthaH pratyayAnteSu vidyamAnatvaM tatrApi 'aupagavaH' ityAdiSu lakSyeSu kevalasya 35 lakSyate sa ihAzrIyate ityadoSa iti / asyAyamAzayaH- yadyapi pratyayasya nAmasaMjJAyAmapyaikArthyAbhAvAdupaguzabdAdutpannAyAH 75 svamate kRdantataddhitAntAnAM na viziSya nAmasaMjJAvidhAnasUtraM, SaSThyA lup na syAt / tadantavidhau tu samudAyasya nAmatve kintu "adhAtu-vibhakti-vAkyamarthavannAma"[ 1. 1. 27 ]iti / tadantargatatvAt SaSThayA lup siddhayatIti; atrocyate-saMjJAvidhau sUtre vibhaktivarjanAccheSapratyayAntAnAM nAmasaMjJA siddhiruktA / ta- ! pratyayagrahaNe tadantagrahaNa netyasya 'yatra pratyayatvena pratyayasya thAhi-tatsUtre bRhadvatto-vibhaktyantavarjanAcA''bAdipratyayAntAnAM saMjJAvidhAnaM tatra tadantagrahaNa na'ityevArtho na tu 'pratyayadvAraka 40 nAmasaMjJA bhavatyevetyuktvA kramazastaddhitAntAH kRdantAzca zabdAH | yatra saMjJAvidhAnaM tatra tadantagrahaNaM na'iti / tathA ca padAdisaMjJAsu 80 17 nyAyasamu0
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyau 17,18] pratyayatvena styAdereva saMjJAvidhAvuddezyatvamiti tatra na tadantavidhiH, kathaM mo'ntAdeza iti cet ? na kevalaM khitpratyayamAtrasyottaraiha ca pratyayasya nAmasaMjJAyAM paryudAsadvArA'pi saMjJAvidhA- padatvAbhAvAt sUtrasya vaiyarkhApattyA tatra tadantagrahaNamityasyArthasya vuddezyatvamiti tadantagrahaNe bAdhakAbhAvAt , yato'rthavataH saMjJA- vRttAvevAveditatvAt / kizcAtra sUtre'vyayavarjanamapi tadantArthavidhAnena tasyaiva tatra sAkSAduddezyatvamarthavattvaM ca na pratyayamAtre jJApakam , yataH khitpratyayo dhAtorvidhIyate, khitIti saptamyA 5 iti talAbhAya tadantavidhestatsAmarthyAdevAzrayaNAt , yataH kRdante cAvyavahitapUrvasya vidhiriti pratIyate, na ca khitpratyayAdavyava- 45 taddhitAnte ca samudAye'rthavattA, na kevalaM phurasu taddhiteSu vA hitapUrvamavyayaM sambhAvyate, tatazcAvyayavarjanaM vyarthameveti vyathI. pratyayeSu / nanviha arthavattA laukikI samAdhIyate zAstrIyA vA?, bhUtaM tadatra tadantavidhi jJApayiSyatIti na ko'pi doSaH / uktatatra nAdyA, yataH kRdanta-taddhitAntasamudAye'pi laukikyA artha- zcAyamarthaH "hRdayasya hullekhayadaNlAseSu" [pA0 sU0 6.3.50] battAyA abhAva eva, padasyaiva loke'rthabodhakatAdarzanAt / na iti sUtre mahAbhAdhye'pi, tatra hi prakRtasUtrasthalekhagrahaNenottara10 dvitIyA, tasyA anvaya-vyatirekAbhyAM kRttaddhitAdipratyayeSvapi . padAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayasvarUpasyaiva grahaNaM na tadantasyeti 50 khIkArAt / ayamAzayaH-vAstavikamarthabodhakatvaM vAkyasyaiva kintu jJApayitvA'nte zaGkitam-"yadyeta jjJApyate "khityanavyayasya" vAkyasyAnantatvena tadarthAnuzAsanasya kartumazakyatvena teSu pada- [pA0 sU0 6. 3.66.] iti khilevAnantarasyAnavyayasya vibhAgaH kalpitaH, teSu padevapyarthabodhasaukaryAyAnvaya-vyatire- hrasvatvaM prApnoti / khityanantaro hrasvabhAvI nAstIti kRtvA kAbhyAM prakRti-pratyayAdivibhAgastadarthavibhAgazca kalpitaH,taMkalpi- khidante uttarapade bhaviSyati / nanu cAyamasti 'stanandhaya'iti / 15 tamarthamAdAyaiva pratyayeSu kartR-karmAdivAcakatA'patyAdyarthavAcakatA atrA'pi zapA vyavadhAnam / ekAdeze kRte nAsti vyavadhAnam / 55 ca vyavahiyate zAstrakAraiH / tathA ca zAstrakRtkalpito'rthaH pratyayA- ekAdezaH pUrvavidhau sthAnivadbhavatIti sthAnivadbhAvAd vyavadhAnadInAmapyastyeveti kathamucyate-na kevalAH kRtastaddhitA vA artha- meva / athavetajjJApayatyAcAryaH-khityanavyayasya na bhavatIti, vanta iti; atrocyate-arthavadrahaNasAmarthyAdiha loke'rthabodhakaM yadayamanavyayasyeti pratiSedhaM zAsti, nahi khityanantaramavyaya yat padaM tasya yo'rthastasya pratyAsanno yaH syAdiprakRterarthaH prasiddha- masti / " iti / tathA ca sUtrasAmarthyasya zrayitumazakyatve'pi 20 taraH pratyayAnteSu dRzyate tAdRzenArthena yukta evA'rthavAniha gRhyate anavyayasyeti pratiSedhasAmarthyAdeva tatra tadantagrahaNamiti bhASyA-60 kRttaddhitapratyayeSu tu tAdRzArthasya na sattvam , yatasteSu kalpitama-! zayaH / evametazyAyasattve "ghaJyupasargasya bahulam" [3. 2. rthakttvam, iti tatra tadantavidhi vinA'nirvAha iti / uktazcA-! 86.] iti sUtre'pi sUtrArambhasAmarthyAdeva tadantaravidhirityAyamartho mahAbhASye-"suptiGantaM padam"pA. sU. 1. 4. 14.] stheyam, anyathA dharUpasyottarapadasya tasmin pare vopasargasyA iti satre. vyAkhyAtaca kaiyaTAdimiruktarItyaiva / dvitIye nyAyAMze | bhAvAt sUtravaiyarthya syAdeva / na ca 'a'zabdAdAcArakliyantAd 25 bRhadvRttigranthAnusAra jJApakadvayamupalabhyata iti vRtto pratipAdita ghani tatra dhAturUpasya pratyaye parato "lugasyAdetyapade" [2. 1.65 meva / tatra kiJcit punarvicAryate-"hRdayasya hulAsalekhAdhye" | 113.] iti luki kRte ghapasyottarapadasya saMbhava iti [3. 2. 94.] ityatra lekhagrahaNamaNantalekhazabdaparamityaktvA -vAcyam, tatropasargasya dIrghaprayojanabhAvAt / ayamAzayaHpuNantatvenaiva tasya grahaNe siddha tadvaiyarthyamuddhAvya prakRtanyAya- | tatropasargo yadi nAmyantastarhi "hasvo'pade vA [1.2.22.] zApakatvamuktvA'pi yadante "nA khitkRdante rAtre"3. 2. iti hasvaH syAt , yadi cAkArAntastadA tena saha dIrgha kRte 30117.] ityatrAntagrahaNasyaiva jJApakatvamiti kathanaM tat prspr-| ghanimittakasya dIghasya prayojanAbhAvaH sutarAmeti / tathA ca 70 viruddhamiva pratibhAti, tathApi tatra lekhagrahaNasya zabdasvarUpa- sUtravaiyarthyaparijihIrSayA'tra tadantavidhirAsthya iti na ko'pi vizeSaNaparatvamAzritya "vizeSaNamantaH" [5.4. 113.1 iti doSa iti // 17 // paribhASAbalAt tadantaparatayA 'hRtparamalekhaH' ityAdau kRdAdeza-. vidhAnArthamAvazyakatvamiti keSAMcinmataM samarthayituM tasya jJApaka __*grahaNavatA nAmnA na tadantasvAbhAve'pi "navA titkRdante rAtreH" [3.2. 115.] iti vidhiH // 18 // sUtroktasyAntagrahaNasyAnyArthatayA vyAkhyAtumazakyatvena tasyaiva / si0-"maDAdibhya AyanaNa" [6.1.53.] ityAdi-75 jJApakatvamiti prakaTitam , sati cAsya jJApakatve lekhagrahaNasya ; sUtreSu 'naDAdizabde bahuvrIhiH, naDa AdiyeSAM tebhya ityasarvathA sArthakyameveti na ko'pi doSaH / nanvetasmin nyAyAMze rthAt, bahuvrIhI cAnyapadArtha vizeSyam, tacceha yogyatvAd jJApite "khilanavyayAruze mo'nto hrasvazca [ 3. 2. 111.] | nAmarUpameva / tathA ca naDAdibhyo nAmabhya mAyanaN iti 40 iti sUtre khitpratyayAnte uttarapade ityAlAbhAzaMmanya ityAdau phalati / vizeSaNaM ca tadantasya bodhakamiti "vizeSaNamantaH"
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 18 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [7.4.113.] iti paribhASayA labhyate, tatazca naDAdi- dAviti vaktavyam" iti tatratyanyAsagrantho'pi vRttyabhiprAyavarNapadasyApi tadantabodhakatayA naDAyantebhyo nAmabhya AyanaN narUpa eva nApUrvabodhakaH, indrazabdAdibhUte svare iti tattAityarthaH syAt / kevalAnaDAdizabdAcca vyapadezivadbhAvenAyanaN / paryAt / iha ca [nyAyasaMgrahavRttigranthe ] 'indrarUpAvayavasiddhayati / itthaM ca sutranaDasthApatyamityarthe'sya pravRttau sautra- : prAdhAnyavivakSayA' iti kathanasya indrayajJazabde indrarUpasya 5 nADAyana iti syAt , ipyate tu "ata ina"6.1.31] tadekadezabhUtasya zabdasyaiva prAdhAnyamiti tAtparya sphuTameva 45 iti iJi, anuzatikAditvAdubhayapadavRddhau-sautranADiriti, | pratibhAtIti mahAneva bheda ubhayoH [nyAsagranthena sahAsya tadarthamayaM nyAyaH samAzrIyate / tathA ca "vizeSaNamantaH" vRttigranthasya ], tat kathaM nyAsagranthaH svakIyanyAyasaMgrahanyAse [7.4. 113.] iti paribhASAbAdhanArthamevAyaM nyAya iti / svavRttigranthamUlabhUtatayA prAcInairupavarNita iti vivecayantu samAyAti / nyAyArthazca-grahaNavanAmaprayojyaM tadante vidhAnena | sUrayaH / etalyAyajJApakaM ca "mAleSIkeSTakasyAnte'pi bhAri10 bhavatIti / atra prAcInaiAyAvataraNArthamevaM likhitam -sautra-tUla-cite" [2. 4. 102.] itisUtrasthamante'pIti pada-50 nADirityatrAyanavAraNArthatvamupanyasya "nanu kA'tra nyAyA miti prakRtasUtre bRhadvattau pratipAditam / tathAhi-tatrAnte'pIti pekSA? 'sUtranaI' ityasya naDAdibhyo'nyatvenAyanaNaH prApte- padaM mAlabhArItyatrevotpalamAlabhArIti prayoge'pi hastrapravRttyartha revAbhAvAt , ucyate-gavendra ityatravad 'gavendrayajJa' itya- kRtam , tacca "vizeSaNamantaH" 7.4.113.] iti paribhA. nendrayajJazabde'pi pare indrarUpAvayavaprAdhAnyavivakSayA "indre" | SayA mAlAzabdasya zabdasvarUpavizeSaNatAmAzritya mAlAntasyA15[1. 2. 30.] ityanenAva Adezo yathA syAt tathAtra | 'pi grahaNenaiva siddhamiti tadartha kRtamante'pIti vyarthameva, vyartha 55 naDarUpAvayavaprAdhAnyavivakSAyAM sUtranaDazabdAdapyAyanaNa prApno- | tadima nyAyaM jJApayati / tathA ca mAleti nAmagrahaNe tadantasya ti, parametaghyAyena niSiddhatvAdeva na syAt / itthaM cAvayava-grahaNaM na prAmotIti tadarthamante'pItyasya svAze cAritArthyam / prAdhAnyavivakSA yadi kriyate tadaivAsya nyAyasyAvakAzaH syAt , | phalaM ca 'nADAyana' ityatreva sUtrapradhAno naDaH sUtranaDastasyA anyathA tu nAmagrAhamukta kArya tadantasya vApi prAmotyeva patyaM sautranADirityatra "naDAdibhya AyanaN" [6.1.53.1 20 neti niravakAzatvamevAsya nyAyasya prasajyeta / tatazca nAma- | iti AyanaN na bhavati, kintu "ata iJ" [6. 1.31.] 60 grAhamuktasya kAryasyAvayavaprAdhAnyavivakSayA, tannAmAntasyApi | ityevetyuktameva / ayaM ca nyAyastaralaH "kevalasakhipaterauH" prAptau taniSedhArtho'yaM nyAyaH" iti / atredamucyate-yadopari- [1. 4. 26.] iti sUtre kevalagrahaNAt / tathAhi-sakhivarNitaprakAreNa tadantAt pratyayaprAptiH paribhASArUpAnuzAsana- ! patizabdayonamitvena tadhaNe tadantavidherabhAvAt kevalayoreva siddhA tadA'vayavaprAdhAnyavivakSArUpA'nirdhAritahetumAzritya tayoH kArya syAditi kevalagrahaNa vyartha sadasya nyAyasyAnityatA 25 nyAyaprayojanavarNanaM nocitam / ata eva "mAleSIkeSTaka | khyApayati, tathA ca kadAcit samastayoH [samAsAntasthi-65 syAnte'pi bhAri-tUla-cite" [2. 4. 102.] iti sUtre | tayoH] sakhi-patyorapi grahaNaM syAditi tanivAraNAya bRhadvRttAvatratyAntagrahaNasya prakRtanyAyajJApakatvakathanaparagranthasya | kevalagrahaNasya cAritArthyam / phalaM cAnityatvasya "priyAvyAkhyAyAM tu laghunyAse "mAlAdibhiH prakRtasya nAno vize- sRjo'sAvaNad dviDastrA" [yAzraye sarga 2 zlo0 67] SaNAt tadantalAbhAt kevalasya ca vyapadezivadbhAvAt hasva- | ityAcAryaprayoge "danta-pAda nAsikA." [2. 1.1.1.] 30 siddhau kimarthamantagrahaNamityAzaGkAyAmAha-idameveti" ityu- iti sUtreNAntasthitasyApyasakzabdasyAsanAdezo vikalpeneti, 70 tam / evaM ca "vizeSaNamantaH".4.113.7 iti anyathA tatrApi nAmagrahaNasya sattvAt tadantasyAgrahaNenyAyabAdhanArthamevedaM jJApana miti spaSTameva, evaM cAvayavaprA- I 'sanAdezo na syAditi / etanyAyasvIkArAdeva "pUrvamanena dhAnyavivakSA vyAkhyAnabhUtastadIyanyAsaprantho'pi cintya eva, | sAdezven" [7.1.167.] iti sUtre sAdezceti caritAprakRtaviSaye tAdRzavivakSAyA anAzrayaNAt / yacca "indre" / rtham, anyathA pUrvazabdAdiva kRtapUrvazabdAdibhyo'pi tadanta35 iti [1.2.30.] iti sUtre 'indrasthe svare pare' iti vidhinA "vizeSaNamantaH" [7. 4. 113.] iti paribhA-1 vRttigranthenAvayavaprAdhAnyavivakSAsAdhanaM tat tu na yuktam , | SayA inpratyayasiddheH sAdecatyaMzasya vaiyarthyameva / pANinIye tatrAvAdezasya nimittabhUtaH svara eva tadadhikArAt, sa ca / naye caitatsamAnaviSayayoH "pUrvAdiniH" [pA0 sU0 5.2. indrazabdastho grAhya iti svata eva tasya prAdhAnyaM, na tu viva-86.] "sapUrvAJca" [pA0 sU0 5. 2.87.] iti sUtra kSAdhInam / 'indre' iti 'svare' ityanuvRttasya vizeSaNameva, | yormadhye dvitIyasyaitanyAyajJApakatvamAzrIyate, ata evAya 40 sasamyA cendrazabdasya tAdRzasvarAdhikaraNatvameva kathyate, "tadA- | nyAyaH pratyayavidhiviSaya eveti te varNayanti, vivecayiSyate 80
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyaH 18 ] caitadvivarage // *upapadavidhiSu na tadantavidhiH* itthamapye- | dikasya dvArapAleti samudAya syApi vakArAt prAgaukAra iSTaH, taLyAyasamAnaviSayameva nyAyAntaraM kecit paThanti / asyA- / sa cAvayavaprAdhAnyavivakSayA sidhyanevAbhUt , paraM *grahaNavatA yamarthaH-yatra kiJcit padamupapadatvena paThyate tatra tadantavidhinA | nAmnA na tadAdividhiH iti nyAyena niSiddhaH, tato dvArAtadantasya padasya grahaNa na bhavati, yathA-"kSema-priya-madra-bhadrAt dInAM tadAdividhirapi syAt ; nyagrodhasya tu tadAdividhirna 5 khAN" [5. 1. 105.] iti sUtre kSemAdayaH zabdAH karma- syAt, kintu kevalasyaiva syAdityanayArItyA dvArAdInAM tadAdi-45 bhUtA upapadatvena pakhyante, teSu svarUpasyaiva grahaNaM na tadanta- | vidhibhavanajJApanArtha "bhyagrodhasya kevalasya" [7. 4. 8.] iti syeti yoga-kSemau karoti tacchIlesyarthe yogakSemakarItyeva sUtraM kRtam" iti, etadagre'pi cAyameva granyo vivRtaH / bhavati, na tu tatra khANau bhavataH, iti yogakSemakarA-yoga- | tatredamucyate-dvArAdInAM tadAdividhijJApanArtha "nyagrodhasya kSemakArIti na bhavati / asyApi jJApakAntaramudAharanti, yathA| kevalasya" [7.4.8.1 iti sUtrasthaM kevala grahaNamityetAva10"nagna-palita-priyA'ndha-sthUla-subhagAya-tadantAvyarthe'cverbhuvaH | deva bRhadvRttyAdigranthebhyo'vasIyate, na tAvatA'sya nyAyasya 50 khiSNu-khukajI" [5. 1. 128.] iti sUtre tadantagrahaNamatra | sattvamanumIyate / yadi tadAdividhistatra kenApi pramANena jJApakamiti, taddhi anamo namo bhavatIti nagnaMbhaviSNunana-siddhaH syAt tadAdividhijJApanArtha kRtena prayatnena tadAdividhibhAvuka itivat ananagno'nagno bhavatIti vigrahe ananabhaviSNu- | niSedhakaprakRtanyAyasattA vijJApyetApi, na caitadasti, nahi ranagnabhAvuka ityAdiprayogasiddhyarthameva kRtam / tacca tadanta- | kenApi vacanenAtrAvayavaprAdhAnyadhivakSA'numanyate, baturicchA15 vidhinaiva siddhamiti vyartha sadupapadavidhiSu na tadantavidhiriti | rUpAyAzca tasyAH zAstrAvyavasthApakatvAt / tathA ca *svaM 55 jJApayati / sati ca prakRte nyAye tasyA'pi nAmagrahaNatvena | rUpaM0* iti nyAyena dvArAdipaThitazabdAnAM svarUpata evaM tatra tadantavidherabhAve tadantagrahaNasya sArthakyena tajhyAyasya | grahaNa sthAna tadAdInAmiti dvArapAlazabdasya tatra grahaNaM na [upapadavidhiSu tdntvidhinetysy] prayojanAbhAva eva, syAditi tahaNAyAtratya kevalagrahaNena "vAdeH0" [7. 4. vizeSasyAsya sAmAnye'ntarbhAvAt / evaM *grahaNavatA nAmnA na 10.] iti sUtreNa vA dvArAdiSu tadAdividhijJapyite ityeva 20 tadAdividhiH* ityapi byAkaraNe nyAyAntaramastIti sodAha- | tatratyagranthasyAzayaH / sampUrNasUtrasya jJApakatA ca prAgukta-60 raNajJApakasadbhAvAdavagamyate / ana ca jJApakaM dvArAdigaNe! prAcInagranthasambadvA na tatra pratIyate, sampUrNasUtrasya niyamArthatadAdividhipratipAdakaM "nyagrodhasya ca kebalasya" 7.4. tvavidhyarthatvayostantra pakSAntareNa pratipAdanAt / tathAhi-tavratyo 7.] iti sUtram / phalaM ca "nyodhI"[7.4.8.] ityane- grandhaH-["dvArAdeH" 7. 4. 6. iti sUtrabRhaddhRttau] "zvAde nakAra vikalpo yathA naiyaGkavamityAdau bhavati tathA nyAkucarma- riti" [7. 4. 10.] iti prativedhAd dvArAdipUrvANAmapi 25 NamityAdau na bhavatIti prAcInAH pratipAdayanti / tathAhi- bhavati-dvArapAlasyApatyaM dauvArapAliH," teSAM granthaH-"grahaNavatA nAmnA na tadAdividhirityapi nyAyaH nyAsakAreNetthaM vyAkhyAtam - "zvanzabdo'pi dvArAdistatra sodAharaNajJApako'rthato vyAkaraNe dRzyate / tathAhityaka- tadAdeH kAryapratiSedhAt tatprAptirvijJAyate ityarthaH" iti / zabdasyauNAdikasyAvyutpattipakSe nyormugavizeSasyedaM naiyaGka | etAbhyAM ca grandhAbhyAM dvArAdipUrvANa svata eva kAryaprAsyanyAyamityatra yathA "nyaGko" [7.4. 8.] ityanena | bhAva iti zvAdeH kAryasya prAptireva neti tatra niSedho'nu30 nyaGgazabdasya yakArAt prAgaikAro vikalpena syAt tathA | papadyamAnastadAdividhidvArA kAryaprAptiM jJApayatIti spaSTamava-10 nyakucarmaNa idaM nyAkucarmaNamityatrAvayavaprAdhAnyavivakSayA / gamyate / tatra tadAdeH kArya kenacicyAyena pratiSiddha miti prApto'pi "nyakorvA" [7. 4. 8.] ityaikAravikalpo | nAvadyotyate, agre ca "nyagrodhasya kevalasya" [7. 4. 7.] na syAt, etasyAyena niSedhAt / jJApakaM cAsya "dvArAdeH" | iti sUtrabRhadvRttI nyagrodhazabdasya vyutpannatvA'vyutpannala[7. 4. 6.] ityatra dvArAdInAM tadAdividheravayavaprAdhAnya- pakSayoH sUtrArtha varNayitvodAhRtya ca "kevalasyeti kim ? 36 vivakSayA prAptasyApyetanyAyena niSiddhatvAt tatpratiprasavakara- | nyagrodhamUle bhavA nyAnodhamUlAH zAlayaH, nyagrodhAH santyasmin tara NArtha "nyagrodhasya kevalasya" [7. 4. 7.] iti sUtrakaraNam / | RzyAditvAcAturarthikaH kaH-nyagrodhakam , tatra bhavo nyAnotathAhi-dvAre niyukta iti vAkye "tatra niyukte" 6.4.74.] | dhakaH" ityevaM samAsaghaTaka pratyayAntaghaTakayonyagrodhazabdayoH ityanenekaNi dauvArika ityatra "dvArAdeH" [7, 4. 6.] kevalagrahaNavyAvaya'tvena pradarya "idamapi dvArAdInAM tadAdi ityanena kevalasya dvArazabdasya vakArAt prAgIkAro yathA / vidheopakam" ityuktam |nyaaskRtaa ca idamapIti pratIkamupA40 sthAt, tathA dvArapAlasyApatyaM dauvArapAlirityatra dvArazabdA- ! dAya-"na kevalaM 'vAdeH" iti niSedhaH, kintu kevalagrahaNama-80
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 18] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / pItyarthaH, tathA ca kevalagrahaNamAtrasyaiva jJApakatvamuktam / kiJca *grahaNavatA nAnA na tadantavidhiH* // 18 // tadane sUtrasya pakSabhedena niyamArthatvavidhyarthatvapratipAdanapara- | ta0 - grahaNavatetyatra tRtIyAyAH prayojyatvamarthaH, tathA ca brahadvatigrandhavyAkhyAnAvasare "nanvetat sUtramapi kimarthaM kRta- grahaNavannAmaprayojyaM tadante vidhAnaM netyartha ityukaM vRttau / tatra mityAha-nyagrohatIti / ayamarthaH-yadA vyutpattipakSa AzrIyate kimidaM grahaNavattvamiti cet ? anna kenvit-AnupUrvyavacchinna5 tadA nyazabdasAdhanakAle yA nizabdAt prathamA tadapekSayA ! viSayatAprayojakatvaM tadilyAhaH, tanna-tathA sati naDAdeH["naDA. 45 nizabdasambandhina ikArasya padAntavAt tatsthAnaprAdurbhAvAd dibhya AyanaN" 6. 1. 53.]iti sUtre AnupUrvyavacchinnayasyApi padAntatve "vaH padAntAt" [7. 4. 5.] ityane-viSamatAprayojakatvena grahaNavattvopapattAvapi "dorIyaH" [6. 3. naivaidAgame siddhe satIdaM sUrva niyamArtham / avyutpattipakSe tu | 32. "dvimbraadndyaaH||6.1.7 ityAdisatraSu 'du'padasya yasyApadAntatvAt "vaH padAntAt" [7. 4. 5.] iti na dvisvarapadasya cAnupUrvyavacchinnaviSayatAprayojakatvAbhAvena niSedhA10 siddhyatIti vidhyarthamidam" iti / tathA cobhayoH pakSayoH | prAdhyA tadantavidhyApatteH / tadoSaparihArAya nAmatvavyApyadharmA-50 sUtrasya sArthakyaM pradarzayatA sampUrNasUtrasya dvArAdiSu tadAdi- vacchinnaviSayatAprayojakatvaM grahaNavannAmatvamityucyate cet ? vidhijJApakatvakathanaM na tadanukUlamiti prakaTitameva / dvArAdiSu / tathApyuktadoSANAM tAdavasyameva, dutva-dvimvaratvAdInAM nAmatvahi sarve'vyutpannAH prAyo'padAntavakArayakArA eva zabdAH vyApyatvAbhAvAt / tannirAsAya yadi nAmatvavyApyaviSayatApaThitA iti vyutpattipakSe sambhAvitapadAntayakArasya nyagrodha prayojakatvameva tattvamityucyate, nAmabhya eva taddhitapratyayAnAM 15 zabdasya tatra pAThakalpanA tadanugatA ca saMpUrNasya sUtrasya | vidhAnAt taddhitaprakaraNAntargatAnA du-dvikharAdizabdAnA nAmatva-55 dvArAdau tadAdividhijJApakakatvalpanA ca kimmUleti cintyaa| vyApyaviSayatAprayojakatvena prakatadoSoddhArAditi. tathA sati na caitasya nyAyastha [ grahaNavatA nAnA na tadAdividhiH* | | "ata i[6. 1. 31. ]ityAdAvapi nAmasambandhasyAvazyaityasya] abhAve nyaGkucarmaNa idaM nyAGkucarmaNamityatrApi | katvenoktarItyA atvAvacchinnaviSayatAyA nAmatvavyApyatvena nyakorvA" [7. 4. 9.] ityanena vikalpenedAgamaH | tadanavidhiniSedhApattau 'adantAt SaSThayantAnAnaH' ityarthAnApatto 20 syAditi vAcyam ,tadAdeH prAyabhAvAt / na cAvayavaprAdhA- dAkSirityAdInAmasiddhayApattiH, iti cet ? atrocyate-varNatva-60 nyavivakSayA prAptiriti vAcyam , avayavaprAdhAnyacivakSAyA | vyApyadharmAvacchinnaviSayatvAprayojakatve sati pratyayatvavyApyadharmAanirukteH, keyamavayavaprAdhAnya vivakSA''zrIyate sUtre vA lakSye | vacchinnaviSayatvAprayojakatve ca sati nAmavRttiviSayatAprayojakatvaM vA?, sUtre iti cet ? tatra nyaGkuzabdasyAvayavo yo yakA- | grahaNavannAmatvamiti / na caivaM dvisvarapadasthApi varNatvavyApyarastasyaiva prAdhAnya vivakSitaM na tu zabdasya, tathA ca tasya | svaramAvacchinnaviSayatAprayojakatvena niSedhAnApattau dvikharAntAyathA nyaGkuzabDe sattvaM tathA nyaGkucarmazabde'pIti bhavatA- | dapi pratyayavidhAnaM syAditi vAcyam , dharmitAnavacchedakasyaiva 65 mAzayaH, tathA ca nAyaM tadAdividhiH, tathA ca tadAdivi-varNatvavyApyadharmasya grahaNenAdoSAt, dvikharapade dvisvaratvasya dhiniSedhArthena nyAyenAvayavaprAdhAnyavivakSayA prAptasya kAryasya | dvitvAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatvasya sattvAt / niSeddhamasAmarthyameva / atha prayoge nyakucarmazabde nyakuzabda- | nanvevam - "asU-tapo-mAyA-medhA-srajo vin"[7. 2. 47.] syaiva prAdhAnyamiti tadIya evaM yakAro'ntra vijJAyata iti / ityAdau 'as'padasyApi praNavannAmalApattyA niSedhapravRttyA 30cet ? hantaitAvatA kathaM sUtraprAptiriha syAt, tathAhi- | yazastrIyAdiprayogANAmasiddhyApattiriti cet ? na. pratyayasyA-70 "nyako" [7. 4. 9.] iti sUtrArtha evaM bhavati- | pyasaH sattvena pratyayatvavyApyadharmAvacchinnaviSayatvAprayojakatvA'NittaddhitapratyayAvyavahitapUrvatvaviziSTanyazabdAvayavayakA- bhAvAdadoSAt / pare tu-"evaM sati bahUnAM pratyayAnAM dvisvaratvena rAt prAgaikAro bhavati' iti, na cAsti nyaGkucarmanazabdAd dvikharagrahaNasyA'pi pratyayatvavyApyadharmAvacchinnaviSayatvAprayojavihite pratyaye nyaGgazabdasyAvyavahitapUrvatvamiti tanAvayava- katvAbhAvena tatrApi niSedhAnApattiriti kathaJcidasya nyAyasyA35 prAdhAnyavivakSayA prAptiH kathamIryata iti ta evaM vidanti / | nityatvamAzrityaiva-"as tapo-mAyA."[7... 47. ityAdau 75 asmanmate tu tatra svata eva naidAgamaprAptiriti tadarthamapUrva nirvAhaH kAryaH" iti varNayanti / "vizeSaNamantaH" .. 4. nyAyakalpanA'nAvazyakIti kimadhikaM vivecakeSu / svato- | 113.]iti paribhASAprAptatadantavidheyaM pratiSedha ityAveditaM 'pyasya nyAyasya kApyapaThitatvamiti svIkRtaM tairante iti | vRtto nyAsAdigranthopanyAsena / pANinIye naye ca "vizeSaNa *grahaNavatA nAnA na tadantavidhiH ityeka evedazo'yaM nyAya | mantaH[7.4.113.iti paribhASAsthAne "yena vidhistada10 iti paryavasyati / vizeSazca vivaraNa vivecitH||18|| tasya"[pA. . 1. 1. 72.]iti saMjJAsUtraM paThyate, tatra ca 80
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 nyAyArthasindhu-saraGgakalito nyaaysmuccyH| dvitIyollAse nyAyaH 18] PRADHAARPARArrrrraanee M samAse pratyayavidhau ca tadantavidhipratiSedhAya 'samAsa-pratyaya- sati [ sAderilanenAsmin nyAye jJApite sati prakRtanyAyasya vidhau pratiSedha ugidvarNagrahaNavarjam" iti bArtikaM paThyate, tatratya-pratyayavidhiviSayatvasaMbhAvanayA "mAleSIkeSTakasya0"[2. 4. pratyayAMzAnuvAdabhUto'yaM nyAya iti nAgezabhaTTaH prAha paribhASendu- 102.iti sUtrasthAne'pItvasya vaiyayaM syAditi pratyayavidhizekhare. ata eva cAyaM nyAyaH pratyayavidhiviSaya eveti tanmatamabhinnaviSayeNAnte'pIti padenaiva jJApanamucitamAsthitam / yatra 5 ata eva ca "yena vidhistadantasya"[pA. sU. 1. 1. 72.] : pratyayavidhibhinne'sya nyAyasya pravRttiraniSTA tatrAnityatvAzrayaNena 45 iti sUtre mahAbhAdhye pratyayavidhibhinne "aptantRcasvasUnapta." nirvAhaH kAryaH / anityatvajJApakaM yaduktaM "kevalasakhi-paterauH" [pA0 sU0 6. 4. 11.ityAdisUtre gRhyamANanAmnA'pi [1.4. 26.]iti sUtre kevalagrahaNaM, tadapi prakRtanyAyasya tadantavidhi svIkRtya vasA paramasvasetyudAhRtamiti tenApi / pratyayavidhiviSayatvAbhAva eva / yadi cAsya pratyayavidhiviSayatvaprakRtanyAyasya pratyayavidhimAtraviSayatvamiti gamyate / tathA ca mevetyAzrIyate tadA "mAlepIkeSTakasyAnte'pi"[2. 4. 102.1 10 pUrvokta["samAsapratyayavidhau pratiSedha ugidvarNagrahaNavarjam" iti] itisUtrasthamante'pIti spaSTArthameva, "kevalasakhi-paterauH"[1.4.50 vArtikasthapratyayagrahaNenaiva gatArthatvAzayenevAyaM nyAyastatra sUtre ! 15. 26.]iti sUtrasthaM kevalagrahaNaM ca sArthakameva / anityatvajJApamahAbhASye viziSya na paThitaH / "asamAse niSkAdibhyaH" | | nasyAvazyakatve ca "puruSahRdayAdasamAse"[7. 1. 70.] [pA. sU. 5. 1. 20.]iti sUtravyAkhyAyAM mahAbhASye'yaM itisUtrasthamasamAse iti tajjJApakamAstheyam , tathAhi-puruSanyAyaH paThyate, tatraiva cAsya kvacidapravRttirapi vijJApyate'samAsa hRdayagrahaNasya nAmagraNatvena *grahaNavatA0 iti nyAyaprAptI 15 grahaNasAmarthyAt / ayaM ca tatratyo granthaH-"asamAsa iti tadantavidhiniSedhe paramapuruSAdisamAsAt prAyabhAvena tadvAraNArtham 55 kimartham ? paramaniSkeNa krItaM-paramanaSkikam / naitadasti, 'asamAse' iti padaM vyarthameva, vyartha ca tadasya nyAyasyAniSkazabdAt pratyayo vidhIyate, tatra kaH prasaGgo yat paramaniSka nityatvaM jJApayitumalam / evaM ca "danta-pAda-nAsikA." zabdAt syAt , neva prApnoti, nArthaH pratiSedhena / tadantavidhinA | [2. 1. 1.1.]iti sUtre cAsya nyAyasya pratyayavidhiviSayatvaprApnoti / grahaNavatA prAtipadikena tadantavidhiH prApnoti / ata svIkAre tadantavidhinirbAdha eveti "priyAsujo'sAvapRNad dvi 20 uttara paThati-"niSkAdiSvasamAsagrahaNaM jJApaka pUrvatra tadantAprati- | DasnA"iti vyAzrayakAvya[sa02, zlo. 67prayogo'pi saGgata 60 Sedhasya"[vArtikam , niSkA divasamAsagrahaNaM kriyate jJApa-eva / asya nyAyasya pratyayavidhimAtraviSayatve sAmAnyato nAmakArtham / kiM jJApyam ? etajjJApayatyAcArya:-"pUrvatra tadantavidheH | grahaNaviSayatve bobhayathApyupapadavidhiSu pravRttarabAdhAd *upapadapratiSedho na bhvtiiti"| iti / tatra pUrvatreti padaM nyAyavyutpAdana- | vidhiSu na tadantavidhiH* iti nyAyo'pi tena gatArtha eveti na mAtraM na tu vivakSitArtham / etatsUtre'samAsagrahaNenetaH pUrva / tasya pRthagullekha AvazyakaH // *grahaNavatA nAnA na tadAdividhiH 25 grahaNavatA nAmrA na tadantavidhiriti nyAyo nAstIveti gamyata iti nyAyasaMgrahaprAcInavRttyupasthApito nyAyazca nirmUla eveti 65 iti tAtparyAt / tathA ca parasUtra viSayANyapyudAharaNAni mahAbhAdhye | pratipAditaM vRttAveva / tadupapAdanaparo nyAsagranthaH kevalamiha tatraiva pradattAni / svamate ca "mAleSIkeSTakasyAnte'pi" | kiJcid vivecyate-tatra hi nyaGkazabdasyauNAdikatvenoNAdInAM ca [2.4.112.iti syAnte'pItyaMzena pratyayavidhibhinnaviSayeNa / vyutpattyavyutpattipakSayoH samayoH zAstrakArAbhimatatvena vyutpatti jJApanAt pratyayApratyayavidhisAdhAraNo'yaM nyAya ityAsthIyate | pakSe "vaH padAntAd" [7. 4. 5.] iti nityamaidAgame 30tathA ca yatra pratyayavidhibhinne pratyayavidhau vA'syApravRttiriSTA tatra | prApte'vyutpattipakSe cAprApte "nyakovo" [7. 4. 8.] ityanena 70 "kevalasakhi-paterauH"[1. 4. 26. ]iti sUtrasthakevalagrahaNA | vikalpenaidAgamo vidhIyata iti prAptAprAptavibhASeyamiti pratipAdya, dasyAnityatvamAzrayaNIyamiti vRttau pradarzitameva / yadyapi svamate'pi | 'naiyaGkavam , nyAGkavam' iti rUpadvayaM ca tatprayojanatvenoktvA "pUrvamanena sAdezcan"[7. 1. 167.]iti sUtrasthena sAde- nyAkucarmaNamityatra tatpravRttivAraNAya prakRtanyAyaH samAzritaH / zvetyaMzena nyAyo'yaM jJApayituM zakyate, tathAhi-prakRtanyAyAbhAve tasmin viSaye ca nyaGkuzande'vyutpattipakSa evAdhIyate, anyathA 35 'pUrvamanena'ityetAvaduktAveva kRtapUrvAdInAmapi tadantavidhinA grahaNe | vyutpattipakSe "yvaH padAntAt " [7.4. 5.] iti nitya-75 siddha tadarthaM kRtasya sAdezcetyaMzasya vaiyayaM spaSTameva / jJApite / maidAgamaH syAdanyutpattipakSe ca na syAditIhApi rUpayasatve cAmin nyAye pUrvazabdasya nAmagrahaNatvena tatra tadantavidhera- | nyAyAzrayaNasyAnAvazyakatvApAta iti nyAyasandehApAdakaravena bhAvAt sAdeH pratyayo na prApnotIti tadbrahaNaM sArthakam / jJApite / vyutpattipakSasyehAnAzrayaNameveti pratipAditam / tathAhi-tatratya cAsmin nyAye "mAleSIkeSTakasyAnte'pi."[2. 4. 102.] nyAyasadbhAvopapAdanagranthaH-"vyupattipakSAzrayaNe yakArasya padA40 iti sUtre'ntagrahaNasya khata eva cAritAryam, kintu tathA | ntagatvena "yyaH padAntAd" [7.4.5.] ityaidAgame-80
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyau 18,19 ] nyAyArthasindhu taraGgakalito nyAyasamuccayaH / naiyakacarmaNamityapi rUpabhavanena rUpayasyApi bhavanAt, na | vidhAna, prayojayanti-pravartayantIti / atra ca "abhvAdera-40 jJAyate-etacyAyasadbhAvAd nyaGkAdizabdaprayoge "nyakordA tvasaH sau" [1. 4. 90.] iti sUtrasthamabhvAderiti pada[5. 4. 8. 3 ityasya pravRttI niSiddhAyAmapi vyutpatyavyutpatti- ! mekadezAnumatyA jJApakamityuktaM tatraiva sUtre bRhdvRttau| tathAhipakSAbhyAM dvairUpyaM jAtam , AhokhidetanyAyAbhAvAt kevalanya- "abhvAderiti kim ? piNDaM asate-piNDagraH, carma vaste-ca5 zabdaprayoga iva nyakvAdizabdaprayoge'pi pakSadvaye'pi pratyeka | makaH *arthavadrahaNe nAnarthakasya : ityeva siddhe, 'abhvAdeH' iti "nyakorvA" [7.4.8.] ityasyaiva pravRttyA dvairUpyaM jAtamiti / vacanam aninasmangrahaNAnyarthavatA cAnarthakena ca tadantavidhi 45 avyutpattipakSasyaivAzrayaNe tu yakArasya padAntagatvAbhAvena "ratraH prayojayanti iti nyAyajJApanArtham , tenAnApi bhavatipadAntAt." [ 7. 4.5.] ityaidAgamAbhavanAd "nyako kharaNAH khuraNAH" iti| ayamAzayaH- "abhvAderetvasaH."[1. [5. 4. 8.] ityasya tvetacyAyaniSiddhatvenApravRttyA naiyaGku / 4. 90.] ityannAsa sArthaka eva grahISyate, sa ca 'apasarAH' 10 carmaNamiti rUpasya kathamAyabhavanena nyAGkucarmaNamityekameva rUpa- / ityAdAvasti, 'piNDagraH' ityAdau ca 'pras' dhAtoravayavabhUto'sa mavyutpattipakSe syAt , ityetrametanyAyasadbhAvaH phalena nizcikye / / | samudAyaikadezatayA'narthaka iti tasyehAsgrahaNena grahaNa na syAt ,50 iti / atredamucyate-atraikaM rUpamiSTaM rUpadvayaM veti pUrva kenacit samudAyo hyarthavAn tasyaikadezo'narthakA* *arthavadhaNe pramANena nirdhAraNIyam-tadasti na vA?, asti cet tadA'vyu- | nAnarthakasya* iti nyAyAbhyAmiti tadvarjanArthamihAbhvAderiti tpattipakSa evAzrIyatAm , "nyakorvA" [ 7. 4. 8.] ityasya | padaM vyarthameveti vyarthIbhUtaM tadekadezAnumatyA [sthAlIpulAka15 ceha pravRttiH svata eva na syAt , NittaddhitAvyavadhAnAbhAvAt / nyAyena ] saMpUrNanyAyamimaM jJApayati / tathA cAnarthakasyApya "yvaH padAntAt." [. 4. 5. ] ityatra ca na vo Nita- so grahaNe 'piNDagraH, carmavaH' ityAdAvapi dIrghaH syAditi tadvA-55 dvitapratyayAvyavadhAnaM nimittamasaMbhavAta, tasya ceha nyAGkucarmaNa- | raNAya abhvAderiti varjanamAvazyakam / phalaM cAsya nyAyamityatrAvyutpattipakSAzrayaNenaiva pravRttyabhAva iti / yadi ca / sthAsaMze 'kharaNAH, svaraNAH' iti, 'anna kharasyeva nAsikA yasya naiyaGkucarmaNamityevaika rUpamiSTaM tarhi vyutpattipakSa evAzrIyatAm / / khura iba nAsikA yasyeti cArthe bahuvrIhisamAse "khara-khurA20 ubhayavidhaM rUpamiSTaM cet pakSadvayamAzrIyatAmiti sarvathA nirvAhe | mAsikAyA nasa"[7.3.160.] iti nasAdeze-kharaNAH sati nyAyAzrayaNamanAvazyakameveti nyAkucarmaNamiti rUpasiddhi- ! khuraNAH iti bhavati, atra 'nas'zabdAvayavasyAso'narthaka- 60 rUpeNa phalenAyaM nyAyo nizcikye iti kathanaM nirmUlameva prtibhaati| ve'pi prakRtanyAyabalena tasyApi tadantavidhiprayojakatve na caiva rItyA 'naiyakavam , nyA kavam' iti rUpadayasyApi pakSa- I sthite'santatvanibandhano dIrgho'tra siddhH| na ca striyamadUyAzrayaNena siddhau "nyakovo" [7. 4. 8.] iti sUtramapi / sthatItyarthe 'syasa'zabdasyAsantasya dIrghavAraNArthamabhvAderityasya 25 kimarthamanuSThIyate iti vAcyam, pakSadvaye'pi rUpadyasya sAdhutva- | cAritAyena jJApakatvAsambhava iti vAcyam , yata etAvanmAlAbhAya sUtrasArthakyAt / kaizcica vaiyAkaraNairata evezaM sUtraM traphalatve "anaso'tvasaH sau"[1.4.90.] ityeva nyAsaH 65 nArabhyate'pi, sarvathA nirmUlo'yaM nyAya iti pratibhAti, tatazca kRtaH syAt , yenAsadhAtuvarjana sphuTameva viziSya pratIyeteti tadarthakliSTakalpanA vyarthati // 18 // sAmAnyena bhvAdivarjanavaiyarthyasya tAdavAsthyameva syAt , yatazca tathA nyAsamakRtvA sAmAnyena "abhvAdeH" iti bhvAdivarjana*aninasmangrahaNAnyarthavatA'narthakena ca makAri tat 'piNDagras' ityAdivAraNArthameva, tatra cArthavadrahaNa30 tadantavidhi prayojayanti* // 19 // nyAyenaiva siddhiriti tadvaiyarthya nyAyajJApanaM vinA'panoda-70 si0-'an ina as man' ityevamAdayaH zabdA vidhi-yitumazakyameva / athodAharaNAni, tatra an arthavAn yathAsutreSu pakhyante, teSAM ca viziSTarUpopAdAnaviSayatvAt tatra 'rAjana'zabde, anna hi rAjidhAtoH "ukSi-takSi0" [uNA. *arthavadrahaNe nAnarthakasya grahaNam iti nyAyopasthityA'rtha- 900.1 ityauNAdike'ni anumAnasya pratyayatvena sArthakyam, vatAmeva teSAM grahaNaM syAnnAnarthakAnAmiti sthite tatrAnarthakAnAtasya ca pusi rAjeti rUpam , striyAM ca "striyAM tRto'svastrA. 35 mapi grahaNArtha tasyAyApavAdabhUto'yaM nyAyaH paThyate / asyArtha:- (deDI"|2.4.1.] iti khyAM rAjJIti / anarthako'n 15 ana ina asa mana' eSAM grahaNaM yeSa tAni zAstrANi-ani- | yathA-azadhAtoH "SapyazobhyAma"uNA0903.ityaunasmanagrahaNAni, prayojakakartRbhUtAni, arthavatA-sArthakena svagR- | NAdike tani-aSTan zabdaH, tasya priyazabdena saha bahavIhI hItarUpeNa, anarthakena-samudAyaikadezatayA'rthaparyAptirahitena ca | priyASTA iti, itthaM ca "ano'sya" [2.1.108.] iti tena tena rUpeNa, tadante vidhiH-tadantavidhiH, tam, annantAdiSu sUtre ubhayorapyanorgrahaNe yathA sArthakasya rAjItyatrAno'kArasya
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyaH 19] marringar lopo bhavati, tathA priyASTraH pshyetytraanrthksyaapiiti| evam- | zaGkayitvA samAhitam--"nanu tathApi tadanubandhakagrahaNein sArthako yathA-daNDo'syAstItyarthe daNDazabdAt "ato'ne- 'tadanubandhakasya grahaNa na* iti sa evAnubandho yasyAsau kasvarAt" [7.2.6.] iti inpratyaye daNDIti / ana- | tadanubandhakaH, sa cAsAvanyazcAnubandho yasya so'tadanubandhakaH] rthako yathA-khagasyAstItyarthe "astapomAyAmeghAsrajo bin" nyAyAd yattadetado DAvAdergrahaNAprasaGgaH, ktavatorapi kakarAnu5[7. 2. 47.] iti vini sragbIti, anna vinpratyayaikadeza- bandhasadbhAvAd grahaNAbhAvaH, naiSa doSaH-AnantaryalakSaNe'nu-45 * bhUtasyeno'narthakatvaM spaTameva, tathApi "in-han-pUSa0" bandhAnubandhavatoH sambandhe 'DAvat ktavat'zabdasya DakAra[1. 4. 87.] iti sUtre ubhayorevenantatvena grahaNAd | kakArAvanubandhau pratyayasya na tvatuzabdasya, athavA DakAradIrghaH siddhyati / as sArthako yathA-ApnoteH "Apo'pAptA" | kakArA-vanubandhau pratyayasya na tvatuzabdasya, tatazca pratyayaikadeza [uNA0 964.] ityauNAdike asi dhAtorapsarAdeze grahaNAdavyApAra evaM pUrvoktanyAyasyeti" iti / ayamardhaH10ca-apsarAH' iti, anna pratyayatvenAsaH sArthakatvam / jJApite'pyatuzabdasyAnarthakasyApi tadantavidhiprayojakatve yatrA-50 bhanarthako's yathA-'kharaNAH khuraNAH' ityatroktameva / man / torukAramAtrAnubandhakatvaM tatraivaitajjJApakasiddhatadantavidhilabdhaM sArthako yathA-"syaterIca vA" [uNA. 915.] iti mani kArya syAt, yatra cAdhikAnubandhakatvaM tana na syAt syaterAta Itve ca-sImeti / anardhakazvAso yathA mahato bhAva | *tadanubandhakagrahaNe nAtadanubandhakasya* iti nyAyAt , tathA ityarthe "pRthvAderiman vA" [7. 1. 58.] iti imani- | ca "yattadetado DAvAdiH" [7. 1. 149.] iti sUtra16 mahimeti, mahimAnamatikrAntetyarthe striyAm-atimahimeti, vihito DAvAdirasuH, anubandhAnAmanekAntaravapakSe svasamIpe-55 ubhayatrApi "manaH" 2. 4.14] iti GIniSedhaH / 'nubandhe svAvayavatvAropasya svIkArAt, ekAntatvapakSe ca "abhvAderatvasaH sau 1. 4. 90.] iti sUtrasthabRhanyA- | sAkSAdeva DakArasya tadanubandhatvAdadhikAnubandhatvamatoH, evaM sarItyA ca aninAdivadaturapyanarthako'pi tadantavidhi prayo- ktavatupratyaye pakSadvaye'pi kakArasyAdhikasyAnubandhavamiti jayatIti gamyate / tathAhi-tatratyo granthaH-"nanu *anina- | pUrvoktanyAyena tasyApyatugrahaNenAgrahaNe 'yAvAn , tAvAn , 20 sman ityatrAtoranirdiSTatvAdanartha kena tadantavidheraprayogAd etAvAn , gatavAn' ityAdAvatvantatvaprayukto dIyoM na syAditi 60 *arthavadhaNe nAnarthakasya iti nyAyAt 'kiyAn' ityatraiva doSo'styeveti, atrocyate-ubhayatrapakSe DakAra-kakArAvanudIrghaH prAmoti na 'gomAn' ityAdAviti, naiSa doSaH-atura- | bandhau pratyayasya, iha coktarItyA [ atuzabdasyAnarthakasyApi narthako'pi tadantavidhi prayojayati, matvAdInAmukArAnubandha- | grahaNarItyA ] atuzabdasya na pratyayatvamapi tu tadekadezaparatva sAmarthyAt, anyathA teSAmapi zatRvad RkAramevAnubandha mapIti pratyayamAvagrahaNe pravarttamAnasya pUrvoktanyAyakha [ *tada25 kuryAt" iti / ayamAzayaH-'an in as man eSAM caturNA- | nubandhagrahaNe nAsadanubandhakasya * iti nyAyasya ] iha viSaya-65 miha nyAye samAvezAdaSAmevAnarthakAnAM tadantavidhiprayojakatA | eva neti noktadoSa iti // 19 // nAnyeSAmiti parizeSanyAyAlabhyate, tathA ca aturiha sUtre *aninasmangrahaNAnyarthavatA cAnarthakena ca nirdiSTaH sArthaka eva yatra syAt tatraivAtvantaprayukto dIrghaH tadantavidhi prayojayanti* // 19 // sthAnAnyatra, sa ca sArthakaH kiyAnityAdAveva, tatra hi kiM ta0-tadantavidhirityasya te-anAdayo'ntA yeSAM te 30 pramANamasyetyarthe "idaM-kimo'turiya kiya cAsya" [7.1.| tadantAH teSu vidhistadantavidhirityarthaH / arthavatA anarthakenetya-70 -- 148] iti atupratyaye kimaH kiyAdeze ca-kiyAniti | bhede tRtIyA, tatpadAthai tasyAnvayaH / athavA lakSyastham 'an'bhavati, tatrAtoH pratyayarUpatvena sArthakatvam / anarthakazcAtu zabdAdikaM kartR svAnte vidhi prayute karoti, taM sUtrasthAni yathA-gomAnityAdI, tatra hi gAvo'sya santItyarthe "tada- anAdIni prayojayantIti vivakSayA prayojyakartari tatIyA bodhyaa| syAstyasminniti matuH" [7. 2. 1.] iti maturbhavati, | etadbhayatpattyanusArameva vRttAvarthaH saMkSipya likhitH| "abhyA35 atra hi atuH pratyayaikadeza iti tasyAnarthakatvena tatra tadanta- deratvasaH sau" [1. 4.80.1 iti sUtre'bhvAderiti padenaika-75 vidherabhAvAdatvantatvAbhAvaprayukto dIrghAbhAvaH syAdityato'tura- | dezAnumatyA nyAyo'yaM jJApyate ityuktaM vRttau| tasyAyamAzayaHpyanarthakastadantavidhi prayojayatIti svIkriyate, tatra ca mAnaM | nyAyA hi siddhasvarUpA eva, teSAM svazAstre pravRttarabhyanujJAnArtha matvAdInAmukArAnubandhakaraNameva, ukArAnubandhasyaitadeva phalaM jJApakamAdhIyate / tathA ca yatra nyAye'nekeM'zAH santi tatra yadatugrahaNenAyamapi gRhyeta, nAntAdezAdyarthaM ca zatRvahakAra yoko'pi svazAstrasthena kenApi vacanena sRcyate tarhi tadIyaH 40 evAnubadhyeteti / tataH punastatraiva [prakRtasUtrIyabRhanyAsa eva] sarvo'pyazaH svAnumato bodhyaH / atra ca viSaye sthAlIpulAka-80
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dvitIyolAse nyAya 19,20 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / : 1 nyAyo'nugrAhakaH, sa cAyaM nyAyo laukikaH, loke yathA sthAlI' siddhe 'gAya' iti gurunirdezo vRthaiva syAt / jJApite cAsmin sthamekaM pulAkaM bhaktasikthaM siddhaM dRSTvA sarve pulAkAH siddhAH / nyAye'vizeSAdubhayorapi grahaNaM syAditi gAtergrahaNavAraNAya [ pakkAH ] iti vijJAyante tathA kasmiJcid vacaneM'zataH pramANite ! 'gAya' iti nirdezaH sArthakaH / phalaM cAsya gAtergAyatervA yasarva pramANitaM svIkriyate / pANinIye tantre ca "yena vidhistada- lupi AzI: kyAti, grAmaM gItaM vA jAgeyAdityatro bhayorapi 5ntasya " [ pA0 sU0 1 1 72. ] iti sUtrazeSe mahAbhASye "gA-pA-sthA-sA-dA-mA-hAkaH " [4. 3. 96. ] ityekAraH siddhaH, 45 vArttikarUpeNa paThito'yaM nyAyaH, tathA ca tanmate vAcanikatva - anyathA gAyatergArUpasya lAkSaNikatvAd gAtera kRtrimatvAJca mevAsya na jJApakasiddhatvam / navInAzca "kArmastAcchIlye" [pA0 *lakSaNapratipadoktanyAyena kRtrimA kRtrima *nyAyena ca grahaNaM sU0 6. 4. 172. ] iti sUtreNa 'kArma' iti nipAtanenaika- na syAt / atrAMze kacidetazyAyapravRtyabhAvo'pi yathA dezAnumatyA nyAyamiyaM jJApayanti / teSAmayamAzaya: - 'karman ' - "rAsthakaH " [ 5. 1. 66. ] ityatra ga iti sAmAnyagrahaNe'pi 10 zabdeno'narthakatvena tatra "an " [ pA0 sU0 6. 4. 167 ] gAyatereva grahaNam // 1 // mAgrahaNe'vizeSasyAnujJApakaM ca 50 iti sUtreNAno lopAbhAvasya prAptasyAbhAvo nipAtanena vidhIyate, "IrvyaJjane'yapi " [4. 3. 97. ] ityasya vRttau - "mA iti tatra yadi an sArthaka eva gRhyeta tarhi 'karmana' zabdasyAnantatvA- mAM-mAMDa-meMDAM grahaNam" ityuktiH, sA caitanyAmanurudhyaiva bhAvena lopasya prAptireva neti tadabhAvavidhAnArthaM nipAtanamidaM yuktA, anyathA #adAdyanadAghoranadAdereva* *kRtrimAkRtri vyarthameveti vyarthaM tadimaM nyAyamekadezAnumatyA jJApayatIti / paraM mayoH kRtrimasyaiva* iti nyAyAbhyAM mAgrahaNe meMGa eva grahaNaM 15 tu " an " [ pA0 sU0 6. 4. 167 ] iti sUtre vizeSyA prApnoti na tu mAtyoH / yadi *lakSaNa-pratipadoktamyAya 55 sattvenAnuzabdasya svarUpamAtrabodhakatvaM na tadantabodhakatvamiti ! AzrIyate tarhi mAtyoreva grahaNaM syAnna tu meGaH / tathA ca | tatrAsya nyAyasya prayojanAbhAvena na tena jJApanaM yuktamiti pare vAcanikamevAnuM manyante / nAgezazca bhASye vacanarUpeNAyaM paThita iti svIkRtya arthavagrahaNanyAyAnityatvamUlakamamuM nyAyamAha / 20 sarvathA sarvA'tra jJApakamalabhyamiti sthAlI pulAkanyAyena jJApi tamathavA vAcanikamevemaM sarve svIkurvantIti hRdayamiti // 19 // *gA-mA-dAgrahaNeSvavizeSaH // 20 // / trayANAM grahaNo ke retazyAyAnusaraNaM vinA'yuktatvameva syAt / anujJAte cAtrAMze mAgrahaNe "do-so-mA-stha i:" [ 4. 4. 11. ] iti sUtre sarveSAmevAvizeSeNa grahaNe mAtyormezva kte'nenetve - mitaH, mitavAniti sidhyati / asyApyaMzasyA- 60 sthiratvAt " mi-mI-mA- dAmit svarasya" [ 4.1.20.] ityatra mAgrahaNena sarveSAM grahaNArthaM bahuvacana rUpo yatraH sakalaH / asyAsthiratve hi mA iti sAmAnyagrahaNe'pyavizeSAt sarveSAM grahaNaM syAdeveti tadarthaM bahuvacanarUpo yalo vyartha eva si0 (0 - svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA* iti nyAyena zabdasya svarUpamAtrabodhakatve nirNIte svarUpasyApi bAhya25 nimittabhedAt kvacit kasyacideva yodha dRSTa iti tadvyavasthArthaM syAt // 2 // dAMze jJApakaM ca - "dA- dave-si-sada-zadoruH " [5. 65 2. 36. ] ityatra ghayateH pRthaguktyA dAzabdeneha dAsaMjJAM prati *lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam* adAdyana- ! nAgraha ityeva vaktuM zakye'pi SaDapi dArUpA grAhyA ityuktiH, dAghoradAdeva grahaNam * * kRtrimA'kRtrimayoH kRtrimasyaiva ! ayamAzayaH- dhayateH pRthaguktyA dAsaMjJAM prati nAgrahaH, tasyApi grahaNam * ityAdinyAyA uktAH, teSAmapi kacidapravRttibodha- dAsaMjJayA grahItuM zakyatvAditi vaktuM zakyate, na tu sarve'pi ko'yaM nyAya: / 'gA mA dA' iti dhAturUpatrayasya grahaNaM yeSu ! : dArUpA grAhyA iti, tathA grahage adAvanadAghoranadA dereva * 70 30 tAni gA-mA-dAgrahaNAni sUtrANi teSu lakSaNapratipadoktamyA- ityAdibahUnAM nyAyAnAM bAdhakatvAt / yacca tathoktaM tadetazyAyAdikRto vizeSo nAzrIyate'pi tu sAmAnyenaiva tadrUpANAM | yAnurodhenaiveti tadaMze'pi [ daze'pi ] nyAyo'yamAcAryANAsarveSAM dhAtUnAM grahaNaM bhavatIti nyAyArthaH / tathA ca gAgrahaNe | mabhimata ityanumIyate / tathA ca "prAjJazca" [5] 1.79] "gAMi gatau" "maiM zabde" ityetau dvAvapi prAhyau, mAgrahaNe ? "mAMka mAne" "mAMka mAna- zabdayoH" " meM pratidAne" ityatra jJArUpasAhacaryAd dArUpameva pratyAgraho na tu dAsaMjJAM 35 ityete trayo'pi, dAgrahaNe cAvizeSeNAgre pratipAdyamAnAH SaDapi / pratItyetAvanmAtraM saMsAdhya pazcAt SaNNAmapi dArUpANAmeta- 75 dArUpAzca gRhyante / atra ca nyAyasya tryaMzatvAjJApakatrayaM nyAyabalena grahaNamabhilakSya SaDmyo'pi tebhyo Do vihitaH / kramazaH prkttyissyte| tatra gAMze jJApako "gAyo'nupasargAdRkU" yathA - "DudAMgka dAm vA ghanapradaH / do-vRkSapradaH / deM[ 5.1.74 ] iti sUtre gAtiM niSeddhuM 'gAya' iti nirdezaH, putrapradaH, dAMva -kedArapradaH / daiv bhAjanapradaH" iti / anyathA "go'nupasargASTak" ityukte'pi kRtrimAkRtrima * - ! etasyAyazAbhAve tu *adAdyanadAyo: 0* iti nyAyAdanyeSAM 40 nyAyena kRtrimasya gAyatereva grahaNAda kRtrimasya gAtergrahaNAbhAve / caturNAM grahaNaM syAna tu dag dAMvUkoH / yadi ca *lakSaNa- 80 18 nyAyasamu 137
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [dvitIyollAse nyAyau 20,21] pratipadoktayoH0* iti nyAya AzrIyate tarhi 'doM deM daiva'. ' ityasyApi 'yabakciti' bhavati, tathA ca sapta saMkhyA bhavati, na varjAnAM trayANAmeva grahaNaM syAt, kRtrimAkRtrima nyAyA-SaDena, tathApi tasyAkarmakatvena karmaNaH paratvaM na saMbhavati zrayaNe caiSAmeva [doM, deMcha, dain , ityeSAmeva ] grahaNaM syAnna | "prAjjJazca" [5. 1. 79.] ityatra ca karmaNaH paratvamAzrIyate tu dAm-dAMgk-dAMvakAm / svIkRte ca dAgrahANe'vizeSagrahaNe | iti tasyeha grahaNAsambhava iti SaDeva dArUpA dhAtava udaahRtaaH||20|| sarveSAmeva dArUpatvena grahaNaM bhavati / yatra ca 'dA' iti saMjJA ! " .. samAzrIyate, tatra tu tatsaMjJakAnAmeva grahaNamityanyat // 20 // __ *zrutA-'numitayoH zrIto vidhi- 45 *gA-mA-dA-grahaNeSvavizeSaH* // 20 // | balavAn* // 21 // ta0-atra cAMzatrayamityuktaM, tatra cAdyAMza eva vastuto si0-zrutaH-sUtre sAkSAdeva zabdenocyamAnaH, anujJApakasiddhA, aMzadvayaM tu vRttyanumatameva, na tu tatra jJApakaM ! mitaH-kayA'pi paribhASayA, kenApi prakaraNena vA'dhikAra10 kiJcit / tathA caikadezAnumatidvArA jJApitasyAsya nyAyasya | vazAlabdhaH, tayoH zrutAnumitayoriti sambandhe SaSTI vidhyapekSA, "Iya'jane'yapi" [4. 3.97.1 iti sUtrasthA vRttiH| 'mA' ! agre vidhernirdhAyamANatvAt , vidhyoriti padamarthaprAptam , tatra 50 iti mA-meM-mAThAM trayANAM grahaNamiti tacyAyalabdhArthAna-: ca nirdhAraNe paSThI / zrutasyAyaM vidhirityarthe zrutazabdAta vAdikA tadanujJApikA vA, na tu jJApikA, tatra siddhavatkRtya tathA tasyedam" 6. 3. 560.] ityaNi zrauta iti sAdhuH / pradarzanAtU / "prAjjJazca" [5.1. 79. 1 ityatra SaNNAM grahaNaM / tatazcAyamarthaH paryavasyati-zrutAnumitasambandhinoyorvidhyoH 15 tu na vRttyA kaNThata uktam, tatra hi "iha pUrvasUtre ca dAspaM / saMbhavatormadhye zrutasambandhI vidhibalavattvenAtizayito bhavati, gRhyate na saMjJA jJA-khyAsAhacaryAt" ityevoktama. dArUpatvena / tathA ca sa eva vidhIyate iti / ayaM ca nyAyo nyAyAntara-55 sarveSAM grahaNaM, SaNNAmudAharaNaM ca tatra na dRzyate, tathApi prakRta- | mUlakaH, sa ca nyAyo jaiminIyaH "zruti-liGga-vAkya-prakaraNanyAyena tathodAha zakyata iti na tAvatA tena nyAyajJApanaM | sthAna-samAkhyAnAM samavAye pAradaurbalyamarthaviprakarSAta" iti / samAzrayitaM zakyate / tathA caikadeze eva jJApakamiti bodhym| 'zrutiH, liGga, vAkyaM, prakaraNaM, sthAnaM, samAkhyeti SaTa 20"gasthakaH" [5.1.66.1 iti sUtre gAyatereva grahaNena ' pramANAni arthanirNayAyAzrIyante, teSu para prati pUrvasya prakatanyAyasyAnityatvamityaktaM vRttI. tadapi phalitArthakathanameva na / balIyastvamarthaviprakarSakRtam' iti tadIyaH sAmAbhyo'rthaH, 60 tu nyAyAnityatve jJApakam / tatra hi-"gAlaH pratyaye zilpI na vyAkhyAsyate cAyaM nyAyo vivaraNe / anena nyAyena liGgAgRhyate iti gAyategrahaNam" ityevoktam . na caitAvatA nyAyA- pekSayA zruteH pratyakSazravaNasya balavatvaM nirNItameva / liGga nityatvamAcAryazabdalabhyam , tathApi prakRtanyAyenAvizeSAdabhayo- cAnumAnasAdhakameva, paribhASayA prApto hyarthaH liGgAnumita 25 prehaNe prApte ekasyaivagrahaNamiti prakRtanyAyApravRttiphalameveti tena eva, paribhASA hi kenacilliGgenaiva svakIyamartha vidhizAstreSu nyAyAnityatvamanumAtuM zakyata iti prAcInAnAmAzayaH / vastu- | bodhayanti / yadyapi prakaraNaprApto'rtho'numitArthabhinnaH, ata 65 tastu tAvatA na nyAyasyAnityatvamAcAryAbhimatamiti pratipAdayituM : eva liGgAdbhedena prakaraNasya pramANeSu nirdezastathApi svamate zakyate, pratyuta tatrApi nyAyapravRttisvIkAra eva, gADo gatyartha- * zrutabhinnatayA'numito'rthaH saGkalita ityavagantavyam , tathA ca tvena tataH samutpannena pratyayena zilpI nAbhidhAtuM zakyate, gamane nAtra jJApakApekSA / prAcInazcAtra nyAye jJApakamitthaM prada30 zilpaviSayAbhAvAditi gAyatereva grahaNa, na tu gAchaH, anyathA- / rzitam-"sattAkaraM cAsya ["RtAM vitIra" 4. 3.116. * 'nityatvamevAsya nyAyasyoktaM syAt / laghunyAsakRtA ca zilpI | iti] sUtre "RtAmataH" ityakRtvA tAmityeva nirdezaH 170 na gamyate iti pratIkamupAdAya-"zabdazaktikhAbhAvyAt" / tathAhi-RtAmityasya tAvadantAnAmiti vyAkhyA, ir ityuktaM, na tu nyAyApravRtticarcA kRtA / tathApyapravRttisthalatvena 'cAdezo'nekavarNaH, tatazca "anekavarNa:0" [7. 4. 107.] tadupadarzayituM zakyata ityetAvanmAtreNa vRttau tadukhaH kRtH| iti sarvasya RdantadhAtorir prApnoti, iSyate tu RmAtrasyaiva, 35 "prAjjJazca" [5. 1. 79. ] ityatra dAsaMjJAM pratyAgraho na kArya ' tathA ca "anekavarNaH0" [7. 4. 107.] iti paribhASAyA ityuktizca vRttikRtAM navaM rUpaM0*iti paribhASayA zabdasaMjJayA / avakAzanirAsAya "RtAmataH" iti nirdeSTa yuktam, yat ta saMjJina eva grahaNaM pratyAgraho na kArya ityAzayakA / tathA ca / RtAmityeva nirdiSTaM tadetacyAyAzayAt, zrutasya Rta evera svarUpagrahaNameva, svarUpagrahaNe ca svIkRte prakRtanyAyabalAt tatrA- bhAvI, na tvanumitasya RdantasyetyAzayaiva" iti / asthAyavizeSeNa sarveSAM grahaNaM bhaviSyati, tathA ca tadudAharaNasthalamidaM na mAzayaH-"RtAM kRitIra"[4. 4. 116.] iti sUtreNa 40 tu jJApakamityAveditameva pUrvam / dArUpatvaM yadyapi "dIG kSaye" | RkArasyaiveriSThaH, tadarthaM ca yalAntaraM na kRtaM, prakRtasUtranyAse
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAyaH 21] | 7. 4. ca "vizeSaNamantaH" [ 7. 4. 114.] iti paribhASAbalena RkArAntasya samudAyasya sthAnitvam, AdezazcAnekavarNa hariti "anekavarNaH sarvasya" [ 7. 4. 107 ] iti paribhASayA sarvasya sthAne syAditi tannivAraNAyAsya nyAyasya sattAssvazya- | revAbhAvAnnAsti nyAyAnityatvAzrayaNaphalamiti / pratyuta "mano 5 kIti nyAyamimama / kSipati, yena vinA yadanupapannaM tena dAkSipyate' iti nyAyAt" iti / atredaM vaktavyaM yAvadAcAryasya [ sUtrakRtaH ] kimapi tAdRzaM vacanaM pramANatayA nopanyasyate yena RkAramAtrasyera dezo'bhimata iti tAvat kevalamanena [ RtAmiti ] nirdezena nyAyo jJApayituM na zakyate, nyAyena 10 binA tAdRzAnirdezasyAnupapadyamAnatva virahAt / tathA ca nyAyajJApanAya "kiro lavane" [4. 4. 93. ] ityAdayo nirdezA evopanyasanIyA yadyavazyaM jJApaka nirdezAgrahaH syAt, tathA hi"RtAM kitI" [ 4. 4. 116. ] iti prakRta nirdeze sati 'kiraH' ityAdayo nirdezA nopapadyante, tathA nirdeze samamtasya 15 dhaatori| dezaprasaGgAditi tathA nirdezo'nupapannaH san RkAramAtrasyAdezalAbhAya prakRtanyAyaM jJApayituM prabhavet / jJApite cAsmin nyAye zrutasya RkArasyaivervidhirbhavati, na tvanumitasya Rdantasya, RdantasyAnumitatvaM ca "vizeSaNamantaH" [ 113. ] iti paribhASAlabhyatvenaiva sA hi paribhASA vize20 SaNarUpaM liGgamabhilakSya tAdRzamarthaM bodhayatIti tallabhyasyArthasyAnumitatvam, tato'numitasya Rdantasya sambandhI vidhiH zrutasya RkArasya sambandhino bidherapekSayA nirbala iti na bhavati, kintu RkArasyaiva bhavatIti sa nirdezaH [ 'kiraH' iti nirdeza: ] upapadyate / evaM 'tIrNam' ityAdayo'pi prayogAH 25 sidhyanti / ayaM ca nyAyo'nitya iti prAcInA AhuH / anityatvaphalaM cetthaM varNayanti - "asya cAsArvatrikatvAt "manorau ca vA" [2. 4. 63 ] ityatra vAzabdo GIpratyaye pUrvAdhikArAdanuvRtte sambadhyate, na svIkAre zrute, tena mano rbhAryA dhavayoge "manorau ca vA" [ 2. 4. 61.] iti vA 30 [DayAM GIyoge audaitozva-manAvI, manAyI, manuriti trairUpyaM siddham, au cetyasya vAzabdasambandhane tu GIpratyayasya nityameva bhavanAt -manAvI, manAyI, manvI iti trairUpyaM syAt" iti / asyAyamAzayaH--"manorau ca vA" [ 2. 4. 61. ] iti sUtre aukAra eva zruto GI ca prakaraNalabdhatvAdanumitaH, tatsambandhi35 vidhinA saha vAzabdArthasya sambandho na syAd yadi prakRtanyAyo - 'nityo na svIkriyeta / tathA ca GIvidhAnaM nityameva syAt, aukAraikAravidhAnameva vikalpe na syAditi prakRtanyAyasyAnityakhamAzritya yA sahApi vikalpArthasambandho'bhipreya iti tadabhAvo'pi [GayA abhAvo'pi ] pakSe sidhyatIti / bhantredamucyate - 40 zrautasambandhAnumitasambandhayorvidhyoH parasparavirodhe prApte hi / ca vA" ityatra cakAreNa pUrvAnuvRttaikAreNa saha uyapi samuccIyata 45 iti aukAraikArAbhyAM sahaiva uyapi samucita iti sanniyogaziSTa itiHsanniyogaziSTAnAM saha vA pravRttiH saha vA nivRttiH * iti nyAyenaukAraikArAdezAbhAve DyAH pravRttinaiva syAditi tadarthaM nyAyAnityatvAzrayaNamanAvazyakameveti / kicha na lakSyadarzanamAtreNA nityatvaM bhavati, kintu tajjJApanArthamapi 50 pramANamapekSyate, ityanityatvajJApaka pramANAnupanyAsAdya nityatvamAzrayitumayuktamiti / nirdizyamAnasyaivAdezAH syuH * ityapi nyAyAntaramanyaiH svIkriyate, tatphalaM cetthaM varNyate yathA - "svare pAda: 0" [2. 1102. ] ityatra pAda ityasya pAdantasyetyarthaH, sa cArtho'dhikAralabdhasya 'nAmnaH' iti padasya 55 vizeSaNasAmarthyAladhaH "vizeSaNamantaH" [ 7. 4. 113. ] iti paribhASAsAmarthyAt tatazca padAdezasyAnekavarNatvAt "SaSTrayAntyasya " [ 7 4 106 ] iti paribhASAM bAdhitvA "anekavarNaH sarvasya " [ 7. 4. 107.] iti paribhASayA pAdantasya nAmnaH sarvasya padbhAvaH prApnoti, iSyate tu 'pAda' 60 ityetAvata eva tacca prakRtanyAyasAdhyam, tasyaiva [ pAcchandasyaiva ] sUtre nirdezAt / yathA dvau pAdAvasyetyarthe bahuvrIhau dvipAditi "pAt pAdasyAhastyAdeH " [ 7. 3. 148.] ityanena pAdasya pAdbhAvAt tataSTAyAM 'dvipadA' iti, atra "yasvare pAdaH 0 " [2. 1. 102. ] ityanena 65 'pAd' ityetAvanmAtrasya padAdezaH / kintvayamapi nyAyaH [ nirdizyamAnasyAdezAH syuH iti ] prakRtanyAyAntarbhUta eva na tu pRthagbhUtaH, tadarthasyApyanena sNgrhaat| kathamiti cet ? ittham - "yasvare pAdaH 0 [2. 1. 102. ] ityatra pAda iti zrUyate, 'nAmnaH' iti padaM ca pUrvAdhikArAnuvRttam, tacca 70 vizeSyam, 'pAdaH' iti ca vizeSaNamiti tadvizeSyabalAdiha vizeSaNamantaH" [ 4. 113. ] iti nyAyAt pAdantasyetyarthI labhyata iti tatkRtaM padAdezavidhAnamanumitena sambaddhamiti prakRtanyAyena zrautavidherbalavatvabodhanAdeva zrutasya pAda evAdezaH setsyatIti tadartho'nena saMgRhIta iti tadaMza 75 bhUta evAyaM nyAya iti svIkartavyam / aMza cAsya nirdizyamAnanyAyasya ] tadvyApyatayA / tathAhi prakRtanyAyaH [zrutAnumitamyAyaH ] Adezavidhau pratyayAdividhau ca sarvatra pravarttate, nirdizyamAna nyAyazca kevalamA deza vidhAveveti tasya vyApakatvamasya vyApyatvamiti tadaMzabhUtatvamasya spaSTameveti prAcInAH / vastutastu na tena nyAyenAsya [ nirdizyamAnanyA- 80 / "" " 7. [ | 139 tannirNayAya zrautavidherbalavattvabodhanAya nyAyo'yaM pravartteta, iha ca zrautakAravidhAnasyAnumitakIvidhAnasyobhAbhyAmarthAbhyAM vikalpArthasambandhasya ca parasparavirodhAbhAvena prakRtanyAyapravRtte
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [dvitIyollAse nyAyaH 21] viSaye para ra, atra himAnasyAdezAH yasya ] gatArthatA sambhavati, bhinnaviSayatvAt , yatra hi zruta- / ekatropanipAte, parasya-etatsUtrapaThiteSu parasya[ pUrvapaThitApekSayA] sthAnumitasya ca svAtabyeNa pRthagupasthitistatraiva zrutAnumita-daurbalyaM durbalatvamityarthaH / tatra nirapekSo ravaH-zrutiH 1, svakaranyAyAvasarAt, "RtAM kitIra"[1. 4. 116.] ityAdau NIye sambandhabodhe pramANAntarApekSAhInaH zabda iha zrutihi RdantAnAM dhAtUnAmukArasya ca pRthagupasthiti sti, : zabdenocyate; zabdasAmarthya-liGgam 2, zabdasyArthaprakAzana5RtAmityanena hi padena dhAtuvizeSaNabhUtenaivArtha upasthApyate, / sAmarthya liGgamityarthaH, yadAhuH-"sAmarthya sarvazabdAnAM liGga- 45 na tu svAtantryeNa RkAra iti tatrobhayorvidhyoH prAptyabhAvena mityabhidhIyate / " iti; parasparAkAnAvazAt kvacidekasmin spardhAbhAvAd balAbalavicArasyAyuktatvAt prakRtazrutAnumita-viSaye paryavasitAni padAni-vAkyam 3; parasparA''kAsAbhyAyApravartanAt / tatra hi nirdizyamAnasyAdezAH syuH iti prakaraNam 4; samAnadezatvaM-sthAnam 5, ayameva kramo'pyucyate; nyAyasyaiva viSayAt , atra hi akArasya svAtacyeNArthopasthA- yogikaH zabdaH-samAkhyA 6; iti hi teSAM SaNNA svarUpam / 10 pakatvAbhAve'pi nirdishymaantvaakssteH| nanu tarhi *zrutAnu- eSAmudAharaNAdIni virodhasthalAdIni ca mImAMsAnyAyaprakAzAdau 50 mita nyAyasya viSayaH ka iti cecchaNu-"tri-caturastisR-catasR vilokniiyaani| iha ca sUtravyAkhyAmAtrasyApekSitatvAt tanmAtrasyAdau" [2.1,1.] ityevamAdIni sUtrANi talyAyapravRtti- mucyte| tadidaM zrutyAdilakSaNaM kArikayetthaM sAhItaM cakravartiyogyAni, tathAhi-tatra striyAmiti pUrvAnuvRttaM padaM zrutAbhyAM bhaTTAcAryeNa--- tri-caturzabdAbhyAmeva sambandhyate, na tu 'nicatura zabdayo- "abhidhAtuM pade'nyasmin nirapekSo ravaH zrutiH / 15 vizeSaNatvamahimnA labdhena tadantena syAdiprakRtinA, ata eva / sarvatrAvagatA zaktirliGgamityabhidhIyate // 55 priyAstisro yasya sa 'priyatisA pumAn ityAdau tisrAdezo saMhatyArtha bruvad vRndaM padAnAM vAkyamucyate / bhavati, priyAnayo yasyAH sA strI-"priyantriH' ityAdau tisrA- pradhAnavAkyasyAjhoktyA''kAlA prakaraNaM matam // dezo na bhavati / ata eva tasya sUtrasyedaM vyAkhyAnam-'tri- sthAnaM samAnadezatvaM, samAkhyA yaugiko ravaH ||"iti / catura' ityetayoH strIliGge vartamAnayostarasambandhinyasambandhini | pUrvasya balIyastvaM paradaurbalyakRtam, tatra paradaurbalye kAraNa20vA syAdau, ityAdi / tatra ca striyAmityanuvartate iti pratIka- maktama-arthaviprakarSAditiH tasyAyamAzayaH-sAkSAdviniyojikA 60 mupAdAya nyAsakAreNoktam-"etacca zrutatvAt tricatura itya- zrutiH, sA hi aGgatvena viniyogAya na kiJcidanyadapekSate, syaiva vizeSaNam" iti / tathA cedRze'rtha evaM prakRtanyAyapravRttiH, liGgAdIni zruti kalpayitvA viniyojakAnIti yAvat, taiH tatra hi zrutasya 'tricaturaH' ityasya, anumitasya tadantasya ca | kramazaH zrutiH kahapyate tAvat zrutyA viniyogaH kriyate'rthena sthAdiprakRtitvadarzanAdubhayoH svAtanyeNa striyAmityanena sambandha-saha sannikarSAta, liGgAdIni tu kramazo'rthAd viprakRSTAni-liI 25 yogyatAsti, na tatheha RdantAnAmRkArasya ca pRthak 2 Ade- zrutyantaritam, vAkyaM dhantaritam , prakaraNaM tryantaritam , 65 zasambandhayogyatA'stIti vibhAvanIyaM sudhIbhiriti ziSTaM / sthAnaM caturantaritam , samAkhyA tu pazcAntariteti kramAhubelatvaM vivaraNe spaSTam // 21 // pareSAm / tadetaduktam -- *zrutA-'numitayoH zrIto vidhirbalavAnbhaH // 21 // / "eka-dvi-tri-catuSpaJcavastvantarakAritam / ta0-ayaM nyAyo jaiminyukta-"zrati-liGga-vAkya-prakaraNa zrutyartha prati vaiSamyaM liGgAdInAM pratIyate // 30 sthAna-samAkhyAnAM samavAye pAradaurbalyamarthaviprakarSAtU" [pUrva- / bAdhiva zrutinityaM samAkhyA bAdhyate sdaa| mImAMsAyAM tRtIyAdhyAye zayapAde 14 caturdazaM sUtram ] iti / madhyamAnAM tu bAdhyatvaM bAdhakatvamapekSayA / " iti / sUtrarUpanyAyamUlakaH / idaM ca sUtraM kiJcit prakRtArthopayogitayA- idaM sarve jaiminIyanyAyamAlAvistare mImAMsAnyAyaprakAze ca 'nyatra copayujyamAnatayA saMkSepeNa vyAkhyAyate-zruti-liGgA-- spaSTam / prakRtamanusarAmaH-zrutibodhitasambandhasya liGgAdibodhitadIni SaT pramANAni mImAMsAyAM viniyojakAni [ aGgAditvarUpa. : sambandhAdanumitarUpAt prAbalyaM yanmImAMsakAdisamayasiddhaM tadevA3.5 viniyogayodhakAni] kathyante / tatra yatraikasya vastunaH pramANAbhyAM ! nena nyAyenAnUdyate, na tu kazcidapUrvo'rthaH prakAzyata iti nAstyatraka padArthadvayasambandho bodhyate, sa bAsaMbhavaH, ekasya yugapat padArtha- jJApakAntarApekSeti / yadyapyetacyAyAnusAraM liGgarUpapramANAgata dvayena sambandhAsambhavAt , tatraikenAparasya bAdho'vazyaM vktvyH| evArtho'numitaH, prakaraNaprAptazca tasmAt pRthak, tathApi saca balavatA durbalasya bhavatIti sthite daurbalyabodhakamidaM anumitapadaM zratibhinnapramANaprAptArthaparamiti svIkartavyaM, taduktaM jaiminisUtram / atra pAradaurbalyamityatra parameva pAramityarthAt | vRttAvapi / yacca jJApakAmahopanyastaM prAcInaH, taca dvidhA 40 parazabdaH khArthikANpratyayAntaH / zruti-liGgAdInAM samavAye-khaNDitameva vRttAveva ! satyeva jJApakApekSaNe vRttinirdiSTajJApakA-80
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 21] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / ntaramevAnusatavyaM nyAyasya svamatasiddhatvapratipAdanAya // atha mAna iti tacyAyasahakAreNADAgamasahitapibateH pibatigrahaNena *nirdizyamAnasyAdezAH syuH iti nyAyo vicAryate / asya phalaM / grahaNe tasya [Agamasahitasya pivAdezo na bhavati / yatra ca hrasvasyotu vRttAyuktameva, jJApakaM ca noktamasya nyAyasya prakRtanyAye'nta- cAraNe dIrghasyApi kArya bhavati tatra svasaMjJAbodhakazAstrasahakAreNa rbhAvasya kariSyamANatvAt / yadi ca vRttizeSadarzitadizA'sya dIrghasyopasthitiriti zAstrAntarAsahakAreNopasthitiviSatvAbhAvAt 5nyAyasya na prakRtanyAyagatArthatvaM tarhi jJApakamapyatra anveSaNIya- tAdRzasthale dIrghasya nirdizyamAnatvaM na syAt, yathA-"IzvAva-45 meva / taccetyaM labhyate-"yakhare pAda:0"[ 2.1.102.] ityAdau / varNasyAnavyayasya" [4. 3. 111.] ityAdAviti na zaGkatham , 'pA'zabdastadantasyopasthApako'pi, tataH parA sthAnArthI vibhaktiH tatra varNagrahaNAjAtipakSAzrayaNAd vA doSAbhAvAt / nanu svaprakRtimeva svArthena yojayati, tatazca vidheyena saha SaSThIprakRtereva zAstrAntarasahakAreNopasthitiviSayasya nirdizyamAnatvAbhAve devI sambandho na tu tadantasyAnuccAritasya "uccArita eva zabdaH maJcatItyarthe devIzabdasyAntasya "sarvAdivizvagdevAdriH kayaJcau" 10 pratyAyako nAnuccAritaH" iti nyAyasahakArAn / athavA 'pAdaH' [3. 2. 122.] iti DadrayAdezo na syAt, tatra hi vayaca-50 ityAdau sarvatra sthAninastantreNa nirdezaH, tathA ca pAdantasya pAda viti saptamyA nirdezAdavyavahitapUrvasya "saptamyA pUrvasya"[7. Adezo bhavatItyarthena nirdizyamAnasyAdezA bhavanti iti nyAyaH 4. 105.] iti paribhASAbalAd bodhe sUtre devazabde zrUyaphalataH setsyati / athavA "kiro lavane"[4. 4. 93.] mANAyAH paJcamyAH SaSThIprakalpane devazabdena ca devIzabdasyopaityAdayo nirdezA eva prakRtanyAyajJApakAH, anyathA "RtAM sthitiH*nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi* iti nyAyarUpazAstrAntara15 klitIra" [4. 4. 116.] ityanena Rdantasya sampUrNasya sthAne sahakAreNaiveti zAstrAntarAsahakAreNopasthitiviSayatvAbhAvAditi 55 irAdeze nirdezAsaMgatiH spaSTaiva / na ca pUrvamidaM jJApakaM *zrutA'nu- cet ? anocyate--SaSThIprakRtiviziSTatvaM nirdizyamAnatvam , vaiziSTyaM mitayoH iti nyAye yojitamiti vAcyam , "RtA kitIra" ca vajanyopasthitiviSayatva-khajanyopasthitiviSayapUrvavarNAghaTi[4. 4. 116.]ilyasya zrutAnumitanyAyazApakApekSayA tatvaitadubhayasambandhena, tathA cAna pakSe zAstrAntarAsahakAreNa prakRtajJApakasyopanyastatvAt / vastutastu "RtAM kvitI" | SaSThIprakRtijanyopasthitiviSayatAyAH parityAgena prakRte dossaabhaavH| 30[ 4. 4. 116.ityatra *zrutAnumita nyAyasya na prasaro'pi | "vizeSaNamantaH" [7. 4. 113.] *AgamA yadguNIbhUtA:*60 tu *nirdizyamAna nyAyasyaiveti vRttizeSe nirNItatvenAsya[ 'kiro | iti zAstradvayasahakAreNopasthitasya tadantarUpasyAgamasahitarUpasya lakne' iti nirdezasya prakRtanyAyajJApakatvasyaivaucityAt / tathA | vArthasya vyavacchedAyaiva hi zAstrAntarAsahakAreNeti nivezitamAca *nirdizyamAna nyAyaM vinA'nupapadyamAnaH 'kiraH' ityAdi- | sIt , tasya cArthasya prakRtapariSkAreNaiva vyavacchedasya kRtatvAt , nirdezastanyAyasya jJApanAyAlamiti sa eva jJApakatvenAdaraNIyaH ! | tathA hi-'dvipadA' ityAdau tadantavidhinA 'dvipAd' iti samu. 25 atra nirdizyamAna-sUtre uccAryamANam-uccAryamANasajAtIyameva, dAyasya padAdezaH prAptaH sa vAraNIyaH, tatra SaSThIprakRtiviziSTatvaM 65 uccAryamANAvayavarUpameva veti bodhyam / sUtre uccAryamANasya | 'pAd' ityasyaiva, na tu dvipAdityasya, SaSThIprakRtipAdzabdajanyopakAryayogitvAbhAvAdumbAryamANasajAtIyaparyantAnudhAvanam / yatra | sthitiviSayaH 'pAd' iti, tatyUrvavarNo dvizabdaghaTakekAraH, tada"SaSThayAntyasya"[7. 4. 106.]iti paribhASAdibalAduccArya- ghaTitatvAbhAvAd, iti na tasya nirdizyamAnatvam ; evam 'api mANasajAtIyasyApi kArya na bhavati tadarthamuccAryamANAvayavarUpameva bad' ityatra *AgamA yadguNIbhUtAH0* iti nyAyavazAd yadyapi 30 veti pakSAntaropAdAnamiti vivekaH / uccAryamANasAjAya tu | "zrauti-kRvu-dhivu." [4.2.108.] iti sUtraghaTakaSaSThIprakRti-70 samAnAnupUrvIkatvameva, tathA ca sUtrocAryamANasamAnAnupUrvIkasyaiva viziSTatvam 'apA' ityasyApi tathApi tatra vaiziSTayaghaTakadvitIyakvacit tadavayavarUpasyaiva vA Adezo na tu pramANAntareNa pratIya- | sambandhAbhAvAna pibAdezaH, tathA hi-pAzabdaH SaSThIprakRtiH, tamAnasyeti phalati / tathA ca pratIyamAnasya kAryAbhAvabodhako'yaM | janyopasthitiviSaya'pA'zabdapUrvavarNADAgamavihitAkAraghaTitatvena nyAyaH, tathA ca nirdizyamAnatvaM zAstrAntarAsahakAreNa SaSThIprakRti- tadaghaTitatvAbhAvAt / tathA ca "vizeSaNamantaH"[7.4. 113.] janyopasthitiviSayatAzrayatvamiti phalati / "ya-svare pAdaH." *AgamA yadguNIbhUtA:* ityubhayazAstrasahakAreNopasthitArthasya 76 [2. 1. 102.]ityAdau pAdantasyetyartho "vizeSaNamantaH | vyavacchedaH prakRtapariSkAreNa siddha iti zAstrAntarAsahakAreNopa[7. 4. 113.]iti zAstrasahakAreNavopatiSThatIti tatsahakAreNa | sthitiviSayatvaniveze phalAbhAvena *nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi* labdho'rtho na nirdizyamAno'pi tu 'pAdaH' iti SaSThIprakRti pAd' iti nyAyasahakAreNopasthitiviSayadevIzabdasya nirdizyamAnatve ityAnupUrvI rUpa eva nirdizyamAna iti tasyaivAdezo bhavati, evam bAdhAbhAvAt tasyApyantasya DadyAdezaH siddha iti / apare tu-evaM 10*AgamA yadguNIbhUtAH*iti nyAyena labdho'rtho'pina nirdizya- nirdizyamAnatvapariSkAre'pi 'sajuSaH sajU:-sajUHsajUH' ityAdau 80
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ rraimarinews 142 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyaH 21] wweirasannauriminanta "sajaSaH" [2.1.62.1 iti sUtranirdiSTaSaSThIprakRtiviziSTatvaM ziSTatvasya nivezanIyatvAt, nAgamasya sicasamabhivyAhRtapUrvasya sajUHzabdasya na syAt, pUrvoktavaiziSTyaniyAmakadvitIya- | tvavirahAt pUrvaparayoreva samabhivyAhRtapadArthatvAditi cet ? sambandhAbhAvAditi taddoSaparihArAya 'SaSThIprakRtiviziSTatvaM nirdizya- ! maivam-'vyAghrapadaH supadaH' iti samudAye upasthitIviSayatAzrayamAnatvam' ityatra vaiziSTayaniyAmakasambandhadvayamitthamAhuH-svaja-parapAcchabdAvadhikapUrvavarNaghaTitatvena pUrvasya padAdezAbhAvApattyA5 nyazAbdabodhIyaviSayatAzrayatva-svajanyazAbdabodhIyaviSayatAzrayA- 'vyavahitapUrvatvaM sambandhaghaTakaM vaktavyam , tathA ca anAtvA 45 ghaTitatvobhayasambandheneti, tathA cobhayoH pRthageva nirdizyamAna-! kAlakaM snAtvAkAlakaM kRtvA snAtvAkAlakIkRtye tyatra mayUrasvamiti na doSaH / anye tu-devImaJcati-'devaya ityatra / vyaMsakAditvAt [3. 1. 116] mAtvAkAlaka ityatra samAsaH, doSavAraNAya nirdizyamAnatvamanyathaiva pariSkurvanti-SaSThIprakRti- | pazcAvyantasya gatisamAse pUrvaktvA pratyayasyApi "ananaH ktvo viziSTatvaM nirdizyamAnatvam, vaiziSTayaM ca khajanyopasthiti- ya" [3. 2. 154.] iti yabAdezavidhAyakasUtraghaTitaSaSThI10 viSayatva-svajanyopasthitiviSayatAzrayaviziSTavarNAghaTitatvaitadubhaya- prakRtiktvAviziSTatvAd nirdizyamAnatvena yabAdezApattiH, yataH 50 sambandhena, tatra sambandhaghaTakavaiziSTayaM ca-khasamabhivyAhRtatva- vajanyopasthitIyaviSayatAzrayatvamapyasti, svajanyopasthitIyasvaprakRtikastrIpratyayetaratvobhayasambandhena, devItyatra khaM-devazabdaH, viSayatAzrayaH paraH ktvA, tadavyavahitapUrvavarNAghaTitatvena tadvitajjanyopasthitiviSayatAzrayo devaH, tadviziSTatvamIkArasya nAsti, ziSTavaghaTitatvaM cAsti, tatazcAtra snAtvAkAla kIkRtyatyatra] khasamabhivyAhRtatvasattve'pi svaprakRtikastrIpratyayetaratvAbhAvAditi / / kvAntasamAsAvayavaktvApadIyanirdizyamAnatvAd yayAdezApatti15 nanvevamapi 'jarAyA jarA-jarAjarA, jarAjarasau' ityatropasthi- riti cet ? atrocyate-mayUravyaMsakAdau snAtvAkAlaketi nipA-56 tIyaviSayatAzrayaH pUrvo jarAzabdaH, tadviziSTa uttarajarAjakAraH, | tanena, 'anajaH' iti payudAsena nabhinnapUrvapadAt parasyottarataddhaTitatvAduttarasya nirdizyamAnatvAbhAvena jarasAdezo na syAt, padasthasyaiva kvo yabAdeza ityAzrayaNena vA dodhAbhAva iti / na ca prakRti vaiziSTayaghaTakadvitIya[khajanyopasthitIyaviSayatA- taduktam-"mayUravyaMsakAdayazca" [pA. sU. 2. 1. 72.] iti zrayaviziSTavAghaTitatvarUpa sambandhasya sthAne svajanyopasthi-sUtre mahAbhASye'pi-"samAsanipAtanAdvA, avazyamatra samAsArtha 20 tIyaviSayatAzrayAvadhikapUrvavarNAghaTitatvarUpasambandhasya nivezAd- | nipAtanaM kartavyam, tenaiva yatnena lyabapi [ yabapi ] na bhavi-60 ttarasya jarAzabdasya nirdizyamAnatvamakSatamiti vAcyam, triza-dhyati / anamo vA parasya, athavA anamaH parasya lyapA [yapA] bdAdAcAravicantAt kartari kvipi tAgame tataH SaSThayA bahuvacane ! bhavitavyam" ityAdi / nanu "vizeSaNamantaH" [7. 4. 113.] Ami tritAmityAdAvupasthitIyaviSayatAzrayastrizabdaH, tadavadhika- | iti paribhASayA * AgamA yadguNIbhUtAH * iti nyAyena copapUrvo varNa udAsInaH, tadaghaTitatvaM trizabdasyeti tasya nirdizya- sthitasyArthasya sthAnitvAlAbhAryavAyaM nyAyaH samAzrIyate, tatredaM 25 mAnatvena tryaadeshaaptteH| atha vajanyopasthitIyaviSayatAzraya- ktavyamime zAstre lakSaNAgrAhake, na zaktiyAhake; AdyaM zAstra-65 tva-svajanyopasthitIyaviSayatAzrayaviziSTavarNAghaTitatvobhayasamba- ! ghaTakasyAbhedena vizeSaNatAtparyakasya padasya tadantatvAvacchinne, ndhena SaSThIprakRtiviziSTatvaM tattvam , vaiziSTayaM ca svAvadhikapUrvatva- antyaM ca tattacchAstraghaTakapadasya svazakyaviziSTe lakSaNAM grAhakhaniSToddezyatAnirUpitAvayavatvAvacchinnavidheyatAzrayatvaitadanyatara- ' yati, vaiziSTadhaM ca khetaratva-svaniSThoddezyatAnirUpitavidheyatAzraye sambandhena, 'jarAjarasau nirjarasau' ityAdau samudAyasya 'vyAghra- taratvobhayasambandhena svaviziSTAghaTitatvasvaghaTitatvobhayasambandhena, 30 pAtpadaH' ityAdau pUrvapAcchabdasya ca nirdizyamAnatvAbhAvAya / tatazca SaSThIprakRtizakyatvaM nirdizyamAnatvamiti svIkAryam, 70 khAvadhikapUrvatvarUpaprathamasambandhanivezaH, tritAmityAdau tAgama- : 'dvipadA' ityatra 'apibat' ityatra ca na viziSTasya tattvamiti viziSTe nirdizyamAnatvAbhAvAya uddezyatAghaTito dvitIyasambandha na doSaH / nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam* *tanmadhyaAhata iti sarvamavadAtam / nanvevamapi pratiSicatItyAdau nAgama- | patitastadrahaNena gRhyate* *khaM rUpam0* iti nyAyAH "sthAnIviziSTasya *tanmadhyapatita nyAyena ' sidhAtutve'pi siniSTho- | vAvarNavidhau" [7. 4. 110.] iti paribhASA caitat sarva 35 iMzyatAnirUpitAvayavatvAvacchinnavidheyatAzrayo nAgamaH, taddhaTita- zaktigrAhakamityeteSAM sahakAreNopasthitasyArthasya zakyArthatvena 75 svena svajanyopasthitIyaviSayatAzrayaviziSTavarNAghaTitatvarUpadvitIya- sarvatra nirdizyamAnatvasiddhiH / jarAyA jarasau- jarAjarasau sambandhAbhAvena nirdizyamAnatvAbhAvAt "sthA-seni-sedha-sinca."! ityatra pUrvajarAzabdasya nirdizyamAnatve'pi kharAdisyAdyavyavahita[2. 3. 40.] iti SatvAnApattiriti cet ? na-sambandha- pUrvatvAbhAvAna doSaH, vyAghrapAtpadaH sAtvAkAlakIkRtyetyatra ghaTakadvitIyasambandhasthAne svasamabhivyAhRtatva-khaniSThoddezyatA- pUrvoktarItyA *antyabAdhe'ntyasadezasya iti nyAyena vA doSAnirUpitAvayavatvAvacchinnavidheyatAzrayatvaitadubhayasambandhena svavi- bhAvaH / na ca patirivAcarati-patit, vRSalaH patit yasyAH sA so
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyau 21-22 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 143 MARRIVARIANTRWITTER.REPREPAawararuna.irni.ma.mirmirmirariantan. Mar aranandHaranMAHARAHAAAAAAAAAAAI vRSalapatit, pUtAH kratako yayA sA pUtakatuH, sA ivAcarati- / tvena tAdinimittako jagdhAdeza evaikapadApekSatvAdantaraGgatvAt 40 pUtakratut, ityAdau "sAdeH" [2. 4. 59.] "pUtakatu-vRSA- pravartiSyate, pazcAcca yabiti yapi cetyasyAnuktAvapi yapi jagdhAkapyagni."[2. 4. 60.iti sUtrAbhyAM patizabda-pUtaRtu-dezaH siddha eveti yapi cetyasya vaiyarthya spaSTameva, vyarthIbhUtaM zabdayonakAraikArAvAdezau syAtAm , Agamarahitayostayonidizya-ca tat nyAyamimaM jJApayati / tathA ca jJApite nyAye pUrva 5 mAnatva[SaSThIprakRtizakyatva sattvAditi vAcyam, pUrvokteSu yavAdeza eva syAt, tatazca tAdikitpratyayAbhAvena jagdhAdezo sarveSvapi pariSkAreSvetadoSavAraNAyopAyAntarAnusaraNasyAvazyaka- na syAditi tadvidhAnArthaM yapi cetyasya sArthakyam / phalaM cAsya 45 tvAt / tathAhi-pUtakratudityatropasarjanasvAnakAraH. vRSalapati- / nyAyasya 'prazamya' ityAdI "ahanpaJcamasya viti" [... dityatra "patyunaH"[2.4.48.1 iti sUtre patizabde ikArA- 107.] iti dIrghatvaM prakRtyAzritatvAdantaraGgamapi bAdhitvA ntarasyA'pi prazleSaNAtrA'pi [ "sAdeH" 2. 4. 59. itya- pUrva yapi kRte pazcAd dhuDAdipratyayAbhAvAna dIrghatvamiti, 10 trApi] ikArAntapatizabdasyaiva grahaNena vRSalapatidityAdAvikA- taduktamabhiyuktaH-- rAntatvAbhAvena doSAbhAvAnmudhaiva vistRtA pariSkArakalpaneti "tAdau kiti jagdhi siddhe yapi ceti yducyte| 50 cet ? na-iSTatvAt , iti pUrvoktapariSkArakalpanA''graharahitA / jJApayatyanjaraGgANAM yapA bhavati bAdhanam // " iti / anena nyAyena ca svasvanimittasannidhApitAnAM "SaSTyAntasya" spaSTaM cedaM "yapi cAdo jagdha" [4. 4. 16.1 iti [7.4, 106.] "anekavarNaH sarvasya" [7. 4. 107.1 sUtre bRhadvRttau / tathAhi-"ekapadAzrayatvenAntaraGgatvAd yabA15 ityAdiparibhASANAM na virodho'pi tu samAveza eva, tathA ca dazAt prAgava - dezAt prAgeva jagdhAdeze siddhe yagrahaNam *antaraGgAnapi . 'aSTAbhiH' ityAdau "vASTana AH syaadau"| 1. 4. 52.1 vidhIn yabAdezo bAdhate* iti jJApanArtham , tena prazamya, 55 iti sUtre'sya nyAyasya "SaSTayAntyasya" [7. 4. 106.]. 'prapRcchaya, pradIvya, prakhanya, prasthAya, prapAya, pradAya, pradhAya, paribhASAyAzcopasthitI nirdizyamAnASTazabdAntyasyAkAra' 'prapaThyetyAdau dIrghatvaM zatvamUtvamAtvamitvamItvaM hitvamitvaM ityAdirItyA samAvezaH, virodhe sati hi bAdhya-bAdhakabhAvo | yapA bAdhyate" iti / prazamyetyatra dIrghatvAbhAvAH pUrvamevopa20 bhavAMta / na ca mAstu virodhaH, aGgAnibhAvasta syAdeveti / pAdataH, zatva prapRcchayetyatra, UtvaM pradIvyetyatra. AtvaM prakhanye vAcyam, ubhayorapi vidhizAstropakArakatvena guNazAstratvAta tyatra, itvaM prasthAyetyatra, itvaM prapAyetyatra pradAyetyantra ca, hitvaM 60 'guNAnAM ca parArthatvAdasambandhaH samatvAt syAt' iti nyAyena pradhAyetyatra, iTtvaM prapaThyetyatra, yabAdezena bAdhyata iti yojatadayogAt // itthaJcAnekaphalasvena *zrutAnumita nyAyavibhinna nIyam / atra ca sthAnivadbhAvena sthAnivRttidharmasya kittvAviSayatvena nyAsakArAdibhiH pRthak pRthak lakSyabhedenocAritatvena ! de bhe'pi dhuDAditvAdervarNamAtravRttidharmatvena tadAzraye vidhau sthAnivadbhAvApravRttiravarNavidhAviti tatroktatvAt / yadyapi 25 ca pRthagevAyaM nyAyaH svIkArya iti saMkSepaH // 21 // "IyaJjane'yapi" [4. 3. 97.] iti sUtre 'ayapi 65 *antaraGga ityukteH prapAya pradAyetyAdAvItvaM na prAptaM, tathA ca naite'sya bAdhate* // 22 // nyAyasyodAharaNe tathApi tasya 'ayapi' iti vacanasyaitacyAyana gatArthatve'pi kvacidanubandhaghaTitadharmAnayane'varNavidhAviti na si0-bahiraGgo'pIti zeSaH / yabAdezaH "anaJaH ktvo ! pravartata iti jJApanArthatvama, tenAnabhayetyAdau guNaniSedhAdiyapa" [3. 2. 154.1 iti sUtreNa vidhIyate, tadarthazca / siddhiriti spaSTa vivaraNe // 22 // 70 30 maJo'nyasmAdanyayAt pUrvapadAt paraM yadusarapadaM tadadvayavasya kvo yap syAditi / evaM ca yabAdeze pUrvapadamuttarapadaM cApe- *antaraGgAnapi vidhIn bahiraGgo yabAdezo kSitamiti padadvayApekSatvena bahiraGgaH, tadapekSayaikapadamAtrApekSANi baadhte*|| 22 // kAryAgyantaraGgANIti tAni yabAdezApekSayA balavantIti sthitau ta0-"IrvyaJjane'yapi" [ 4. 3. 97.] iti sUtre'yapIti yabAdezasya balavasvavidhAyako'yaM nyAyaH samAzrIyate / antara- vacanasyaitacyAyasattve nAvazyakatvam, yataH kriti aziti ItvaM 35 GgAnapItyapizabdAt para-nityayoH saGgrahaH, yo'ntaraGga parAji-vidhIyate, yap ca na svataH kit, sthAnidvArA'sya kitvaM tu na 75 tyAca balavantamapi bAdhate tasya paranityabAdhaH kaimutikanyAya- labhyam , kittvaM hi kakAretsaMjJakatvam, kakArazca varNa iti varNasiddha eva / atra jJApakaM ca "yapi cAdo jag" [4.4. 16.] vidhitvena sthAnivadbhAvAbhAvAd yapaH kitvasya landhumazakyaiti sUtre yapi ceti vacanam , atra cakAreNa tAdau kitIti tvaat| tathA ca vyartha sat tadu 'anubandhaghaTitadharmAnayane samuccIyate, tatra 'prajagdhya' ityAdau ktvApratyayasyApi tAdi- 'avarNavidhI' iti pratiSedho na pravartate iti jJApayati, tenAna
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyau 22,23] bhUyetyatra yapaH kittvena guNo na, pro tyanna vRta, pramathyetyatra cyate sati yacchAstraM kenApi balavattvanimittena bAdhita cet 40 nlopshcetyaadisiddhiH| kecit tu-ayapIti vacanAkaraNalAghavArthe / tat bAdhitameva bhavati, na svabAdhakasUtrapravRttyanantaraM punaH "yapi cAdo jagcha" [4. 4. 16.] iti sUtre yapi cetyanena pravartata iti nyAyArthaH, bAdhakasya zAstrasya sarvathaiva tatpravRttiprakRti-pratyayamAtranimitta kArya yaviSaye na bhavatIti jJApayanti, | bAdhakatvamiti bhAvaH / ayaM ca nyAyaH "spardhe' [7. 4. na vimaM nyAyam / teSAmayamAzaya:-prajamdhyetyAdI jagdhAdezAt | 118.] iti sUtrasya niyamArthatAmUlako laukikanyAyamUlapUrva yapaH pravRtyarthamevedaM jJApanaM kriyate, taccoktajJApanenApi labhya, | kaca, tasya niyamArthatvaM tAvadityam-spardhasthale ubhe api 45 prazamyetyAdayo'pi prayogAH siddhyanyeva, sarvatra prakRtipratyaya- | zAstre prAmANike, tatra yathA tRc-Nako pratyayau dhAtoH paryAyeNa nimittakA bhAvasmaiveSTatvAt / vizeSazcAyaM labhyate yat "I- bhavatastathobhayorapi zAstrayoH [ pUrva-parayoH ] paryAyeNa pravRttiH jane'yapi" [4.3.97.] iti sUtre'yamapIti na kartavyaM | svata eva siddheti parapravRttividhAyakamidaM sUtram ["spardhe" 10 bhavatIti / parametanna yuktam-adhItyetyAdau tAgamasyAgyabhAvA- 7.4.111.] iti niyamArthameva bhaviSyati-parameva bhavati, patteH, tasyApi prakRti-pratyayamAtranimittakAryatvAt / yadi ca | na pUrvamiti; yathA tulyabalayoH svAminorekaH preSyaH paryAyeNa 50 kvAzrayANyanubandhakAryANi yaviSaye na bhavantIti jJApyatA- dvayoH kArya karoti, yadA yugapat tamubhI viruddhadikakriyayoH mityucyeta tarhi anubhUyetyAdiprayogeSu guNaniSedhAdikAryANi na kAryayoH preSayatastadobhayoH kArya kartumazaklavan yastana syuH / vastutastu "yapi cAdo jag" / 4. 4. 16, ] iti svAmidvayamadhye] kathamapi nirbalatayA jJAyate tasya kArya na 15 sUtre yapigrahaNaM vyartha sat svapravRttivirodhiprAdhina cAritAyeM | karoti kintu sabalasyaiva, tathaiva paratvena balavadeva zAstraM sati svapravRttyuttaraprAptidhAdhe na samarthamiti sthAnivadbhAvena | pravartate na nilamiti lokanyAyo'pyantrAnukUlaH / prAJcazvAtra 55 yabuttaraprAptatvavAraNAya "Iya'kSane'pi" [4. 3. 97.] iti nyAye jJApakAntaramAhuH, tattham-"sphAtidaM cAsya "udaca sUtre'yapItyasyAvazyakatvameva / anena nyAyena cAntaraGganimitta- | udIc" [2. 1. 103.] iti sUtre Nivarjanam, takhi vinAzakasyaiva yaeH prAbalyaM bodhyate, na tUdAsInasya; tena preSya | udaJcamAcaSTe iti gau--udayatIti rUpasiddhyartham, taba 20 gata ityAdI prapUrvakAdiSadhAtorNyantAt ktvApratyaye Ninimitta- udIcAdezakaraNAdanu yadi "tryantyasvarAdeH" [7.4.43.] kopAntyaguNAt pUrva na yapa, anyathA pUrva yapi "laghoryapi" ityantyasvarAdiluka pravartyate tadA'pi sidhyatyeva, paraM vizeSa-60 [4.3. 86.] iti rayAdezaH syAt, siddhAnte tvatra yapo- vihitatvenAntyasvarAdilopAt prAgevodIcAdeze pazcAcaita'ntaraGgaguNanimittavinAzakatvAbhAvena na prAbalyamiti pUrva guNe nyAyAdantyasvarAdiluko'pravRtterudIcayatItyeva syAt, na tu . tato yapi laghorabhAve'yAdezo na bhvti| vyAghrabhUtirAcAryo- udayatIti tato NivarjanaM kRtam / tathA codIcAdezaM vinAntya25'pyetazyAyajJApanamanena [ yapi cetyetatsthAnIyena "ado jagdhi- | svarAdilukaivodayatIti siddham" / atredamucyate-yadi udI ya'p tikiti" pA0 2.4,36. iti sUtrasthalyapagrahaNenacAdezasya vizeSavihitatvamiSyate tarhi vizeSavidheH sAmAnya-65 manyate, taduktaM tatraiva sUtre mahAbhASye-"jagdhividhiya'pi yattada- vidhyapekSayA balavattvena tulyabalatvAbhAvAt spardhAbhAvena kasmAt siddhamadastikitIti vidhAnAt / hiprabhRtIMstu sadA bahi- | prakRtanyAyaviSayatvasyahopapAdayitumayuktatvena nAnenaitamyAya raGgo lyap haratIti kRtaM taduviddhi" khayaM ca bhASyakRtAyamartha | jJApanaM yuktam / yadi ca pratipadoktatvenodIcAdezasya balavatva30 evamupanibaddhaH- jagdhau siddhe'ntaraGgatvAttikitIti, tyabucyate / ! mityucyate tadApi tulyabalalvAbhAva eva / yadyapi laghujJApayatyantaraGgANAM lyapA bhavati bAdhanam, iti / sthAnivadbhAvena nyAse'pyatra viSaye'yaM nyAyaH pracAritaH, tathAhi-tantratyo 70 prAptetvavAraNArtha kRtam - "Iya'jane'yapi" [4. 3. 97.] itya- anya:-"nanu NivarjanaM kimartham ? na ca vAcyaM NivarjanAbhAve bAyapIti ca varNavidhAvapyanubandhaghaTitadharmAnayane sthAnivattvajJA. [udaJcamAcaSTe udayatItyantra] udIcAdezaH syAt, yato pakamapIti pUrva pratipAditameveti sarva sustham // 22 // bhavatu udIcAdezaH, tathApi "tryantyasvarAdeH" [7.4.1.3.1 iti lope udayatIti bhaviSyati / atrocyate-vizeSavihita*sakRd gate spardhe yad bAdhitaM tvAt luka bAdhitvA prathamamevodIcAdezaH syAt, tatazca 75 tad bAdhitameva* // 23 // | sakRdgate spardhe0* iti nyAyAt pazcAdapi na syAt" iti / sika-sakRd-ekavAraM, gate-jAte, spardhe-tulyabala- | tathApi na tena granthena jJApakatA'sya jivarjanasya labhyate, virodhe [dvayoH zArUyoryathAsambhavaM labdhAvakAzayorekana kintu pUrvoktarItyA "spardhe" [7. 4. 118.] ityasya lakSye'sambhavannupanipAtastulyabalavirodhaH, sa eva spardha ityu- niyamArthatvenaitanyAyasiddhau satyAM labdhAvakAzatvamAtreNa tulya
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 23 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 145 balatvamAzritya spadha kalpayitvA nyAyaprasAraNa NigrahaNasya syAdivizeSaNabhUtameveti syAdito nAdhikam , syAdinimittasArthakyopapAdanaM nyAsakRtAM sthitasya gatezciMtanIyasvAditi / katvaM cAravasthApIti dvayoH samatvAt / abhyuccAyakatayA'ntavibhAvyam / tatrAntare ca "udaca udIca" [2. 1. 103.] 'raGgatvamapi kathaJcit svIkriyate cet ? astu / ayaM ca ityetatsthAnIye sUtre zivarjanaM na dRzyate, te hi udIcayatItyeva nyAyo'naikAntikaH punaH prasaGgavijJAna nyAyasyApi lakSyAnurUpamicchanti, tathA hi-atra givarjanAbhAve udIcAdeze'pi ! rodhAt tatrAntaraparigRhItatvAcAbhyupeyatvAt / tathA ca priya-45 antyasvarAdilopo na bhavati "naikasvarasya" [7. 4. 43.] tisRNaH kulasyetyatraH AgamAt sarvAdezaH iti nyAyena prathama iti niSedhAt / na ca kathamasyaikasvaratvamiti vAcyam , tanmate bAdhito'pi nAgamastisrAdeze kRte'pi bhavati, punaH prasaGgavi"upasargasamAnAkAraM pUrvapadaM dhAtusaMjJAprayojake pratyaye cikI- jJAnAt / *punaH prasaGgavijJAnam: ityasya siddhimitthaM varNarSite pRthak kriyate" iti svIkArAt / tathA cAvApi yanti-yathA loke tulyabalayoH svAminorekH preSyo bhavati, 10 "uditi pUrvapadamupasargabhUtameva, tacca dhAtusaMjJAprayojakesa tayoH kArya paryAyeNa karoti, yadA tamubhau preSayato nAnA-50 Nipratyaye cikIrSite pRthakkariSyata iti 'an' ityetanmAtrameva dikSu ca kAya tadobhayoH kArya na karoti yogapadyAsaMbhavAt , NiprakRtiriti, tccaiksvrmevetyntysvraadiluko'prvRttiH| yadyapi kintvekasya karoti, pazcAd yadi dvitIyasya kAryasyApyavasaro svamate'pi "na prAdirapratyayaH" [3.3. 4.] ityanena prAde- bhavati tadA tasyApi kArya karoti, tathaiva zAstrayorlakSyA rdhAtvavayavatvaM niSidhyata ityatrApi 'aca' ityasyaiva dhAtutvam, dhayoH kvacilakSye yogapadyena pravRttyasaMbhavAdapratipattA prAptAyAM 15 tataH pUrvamevADAgamo na tUdaH, tathApi NiprakRtitvaM samudAya- "spardhe" [7. 4. 118.] iti sUtraM para vidhyartham [na tu 55 syaiva svIkriyate na tUpasargarahitasyeti labhyate "udava udIca" | niyamArtham ], tatra kRte yadi pUrvasyApi prAptirasti tadA tadapi [2. 1. 103.] iti sUtre udayatIti prayogadarzanAt / | bhavatyeveti punaH prasaGgavijJAnasiddhiH / spaSTaM cedaM vipratiSedhe tathA caitadviSaye pANinIyatantreNa saha phalabheda iti pratIyate, . param" [pA0 sU0 1. 4. 2.] iti sUtre mahAbhASye / vizeSo vivaraNe vyaktaH / etannyAyaphalaM tu dvayoH kulayo- 7 tathA hi-asyaiva sUtrasya["vipratiSedhe paraM kAryam" pA0 sa0 20 rityAdau nAntAdezAbhAvaH, tathA hi-atra 'dvi+os' iti | 1. 4. 2. ityasya ] niyamArthatvena sakRdte vipratiSedhe yad 60 sthite AdezAdAgamaH iti nyAyAt "anAmvare" [1.4. | bAdhitaM tad bAdhitameva iti nyAyasya siddhiH, vidhyarthatvena 64.] iti no'ntAgamaH prathama prAptaH, sa ca paratvAdantaraGga- ca *punaH prasaGgavijJAnAt siddham ityasya nyAyasya siddhiriti svAcca "AdveraH" [2. 1. 41.] ityanena bAdhitaH, tasmin / pUrvoktalokanyAyAdibhiH saprapaJcamuktvA "kiM punariyatA sUtre kRte "ed bahusa0" [1.4. 4.] ityetve ca vihite yadyapi ! gobhayaM labhyam ?" ityAkSepe sati samAdhAnabhASyam-'labhya25 punarnAgamasya prAptiramti, kintu prakRtanyAyapravRtyA na bhavati / mityAha / katham ? iha bhavatA dvau hetU vyapadiSTau-'tRjAdi-65 atra hi nAgamasyAtvasya ca parasparaM pRthagevAvakAza iti tulya- | bhistulyaM paryAyaH prApnoti' ca, apratipattiobhayostulyababalatvena spardhasya sattvAt paratvAnnAgame bAdhite punaH pravRttau / latvAt iti ca / tad yadA tAvadeSa hetuH-'tRjAdibhistulyaM prakRtanyAyasaJcArasyaucityAt / atra AdezAdAgamaH iti / paryAyaH prApnoti' iti, tadA "vipratiSedhe param" ityanena kiM nyAyasya tadAdhasya collekhaH prAcAmanurodhena / vastutastu kriyate ? niyamaH, vipratiSedhe parameva bhavatIti / tadaitadupapannaM 30 "anAmasvare0 [1. 4. 64.] iti sUtrasthanyAsagranthA- bhavati- sakRdgate vipratiSedhe yad bAdhitaM tad bAdhitameva 70 nukUlaM paratvAdantaraGgAravAccAtvasya pravRttirityetanmAtramevolle- | bhavati iti, yadA sveSa hetuH--apratipattistulyabalatvAt' iti khyam / svayameva *AdezAdAgamaH iti nyAyasya vRttau tacyA- | tadA "vipratiSedhe param" ityanena kiM kriyate? dvAram , viprayAnityavaphalatayA dvayoH kulayorityudAhRtatvAdatra taLyAya- tiSedhe paraM tAvada bhavati, tasmin kRte yadi pUrvamapi prAmoti carcA nAvazyakI, kintu paratvAdantaraGgatvAdatvamityetAvadeva tadapi bhavati / tadaitadupapannaM bhavati punaH prasaGgavijJAnAt 35 lekhyam / yadi hi sa nyAyaH pravRttastarhi paratvAdikamAdezasya siddham iti / vizeSazca vivaraNe spaSTaH // 23 // 5 balavattve prayojakaM na syAtyAyena, paranityAntaraGgatvAdiprayuktabalavato'pyAdezAdAgamasya balabattvapratipAdanAditi bodhyam / / *sakRdgate spardhe yad bAdhitaM tad bAdhitameva // 23 // vastutastu paratvamevAna vyavasthApakam , antaraGgatvaM tu bahi- ta0-spardhaviSayo'yaM nyAyaH, spardhatha vRttI vyAkhyAta raGgaravasApekSaM, bahiraGgatvaM ca "anAmasvare no'ntaH" [1. 4. eva / tathA ca spardhaviSaye nirNAyakatayA''rabdhAyAH "spardhe" 40 64.] ityasya svarAditvamAtrAzrayaNanimittaM vaktavyaM, tacca [7.4 116.] iti paribhASAyA evAyaM nyAyaH prapaJca iti 19 nyAyasamu0
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [dvitIyollAse nyAyaH 23] A a i .......... me .." ... tattvam / tatrAsyAH paribhASAyA niyAmikatvAzrayaNena prakRtanyAya dipadAnAM nityAdhupalakSitatattadvyaktitvAvacchinne zaktiriti na siddhiH, vidhAyikAtvAzrayaNe ca *punaH prasaGgavijJAna* nyAyasiddhi- ! zakyatAvacchedakatattadvayaktibhede'pi zaktibheda upalakSaNIbhUtadharmariti vRttau pratipAditam / tatra yadyapi svamate'sya sUtrasya pari- | syaikyAt / ekena padenaikatadvayaktitvAvacchinnasyaiva bodhAdanyabhASAsUtratvena paribhASAyAzca 'aniyame niyamakAriNItvaM pari- tadvyaktitvAvacchinne kArya na syAditi pratilakSye lkssnnmuplvte| bhASAtvama' iti sAmAnyalakSaNAnurodhena niyAmikAtvamevocita- | tathA ca spardhasthale dvayostadviSayakopalatazAstrayoH prAptI parameveti 45 miti vidhAyikAvAbhAvena *punaH prasaGgavijJAna* nyAyaH svamate- | niyamayati "spardhe" [ 7.4. 118.] iti paribhASAsUtram , 'nena satreNa sAdhayitumazakyaH, tathApi lakSyAnurodhenetacyAyA-! tanniyamavazAca pUrvameva tadviSayasya pUrvazAstrasyAnupaplava iti na nityatvAzrayaNavidhayA tanyAyasvIkAra iti mantavyam / ata eva tadvaiyarthyazaGkA / jAtipakSe ta ekenaiva zAstreNa svodezyatAvaccheda tatra tatrAcAryairapyayaM nyAyaH [punaHprasaGgavijJAnAt siddhim iti] kAkAntasakalalakSyavyAptiriti na pratilakSya lakSaNopAlavAvazya10 samAzrIyate / vastutastu vRttipradarzitamahAbhASyoktayuktyA'sya katA, tatra kvacillazye paraspara caritArthayoIyoH zAstrayoH kasyApi 50 sUtrasya paribhASAsUtratvaM vidhisUtratvaM cAvazyakameva, pradarzitaloka- pravRttirna syAt rAtpratipakSanyAyAt, yathA viruddhasAdhyasAdhakanyAyAnugRhItatvAt / atra keyaTena-"lakSyAnurodhena vyaktyAkRti-! hetamatpakSe kimapi sAdhyaM na siyati. yathA 'zabdo nityaH padArthAzrayaNAdanayoH paribhASayoH [nyAyayoH] viSayavibhAgo- zrAvaNatvAcchandatvavat' 'zabdo'nityaH kAryavAhaTavat' ityanu 'vaseyaH' ityuktam / tasyAyamAzayaH- vyaktI padArthe pratilakSyaM mAnayoH, tathA dvayorapi zAstrayoyugapadasambhavAdubhayorapyapravRttI 15 lakSaNopalAdubhayorapi zAstrayostattalakSya viSayayoracAritArthena / paravidhAyakamidaM "spardhe" [7. 4. 118.] iti sUtraM na 55 paryAyeNa dvayorapi prApto parameveti niyamArthamida[ vipratiSedhe | niyAmakamiti vyaktipakSaH *sakRdrAti nyAyasAdhakaH; jAtipakSaH paraM kAryamiti sUtram miti *sakRdgata* nyAyasiddhiH / *punaH prasaGgavijJAnanyAyasAdhaka iti / tatredamucyate-vyaktipakSa atra pakSe etanniyamavazAdetalakSyaviSayakapUrvazAstrAnupAlana eva / ' lakSaNopAlavadvArA zAstreNa sakalAni lakSyANi vyApyante, jAti jAtipakSe taddezyatAvacchedakAkAnte kvacitrazye caritArthayoddhayoH pakSa netyatra na mAnam, pratyuta jAtipakSa evaM sakalalakSya20 zAstrayoH satpratipakSanyAyena yugapadubhayAsambhavarUpavirodhasthale | vyAptinaM vyaktipakSe iti bhASyAditaH sidhyati / na brAhmaNaM 60 ubhayorapyaprAptau paravidhyarthamidamiti punaH prsnggvijnyaansiddhiriti| hanyAdityAdau sakalabrAhmaNakarmakahananasyAniSTasAdhakatvanirvAhAetacca nAgezabhaTTo na manyate, tathA hi-"vyaktipakSe rA lakSyaM | yaiva jAtipakSAzrayaNasya sarvairAhatatyAra / kiJca bhASye tRjAdizAstra kirtR] vyApnoti, na jAtipakSe ityatra mAnAbhAvAt , na | dRSTAntena sadhai dvayorapi zAstrayoH paryAyeNa pravRttiruktA, sa brAhmaNaM hanyAdityAdI jAlyAzrayasa kalavyaktiviSayatvArthameva | dRSTAnto vyaktipakSa eva sarvavyaktiviSayo na jAtipakSe ityatra 25 jAtipakSAzrayaNasya bhASye darzanAt / ata eva "sarUpa." [pA0 kiM pramANam ? tathA cobhayoH pakSayostasya dRSTAntasya samatvameva / sU. 1. 2. 64.] sUtre bhASye, jAtau padArthe'navayavena sAka- | kizca vyaktipakSe'pi spardhasthalabhUtAlakSyavyaktisvabhinnalakSyalyena vidheH pravRttI 'gauranubandhya' ityAdau sakalagavAmanubandha- vyaktirUpaviSayalAbhena caritArthayoH zAstrayovirodhamavalokya nAsambhavAt karmaNo vaiguNyamuktam ; dravyavAde cAsarvadravyAgate- | tatra pUrvazAstrasyeva parazAstrasyApi svaviSayakatvaM na kalpayatIti gauranubandhya ityAdAvekaH zAstrokto'paro'zAstrokta' ityuktam / vaktaM zakyam / evaM jAtipakSe'pi tajjAtyAzrayaspardhaviSayalakSya30 kiJca nahi bhASyoktatRjAdidRSTAntasya vyaktipakSa eva sarvaviSayatvaM | bhinnavyaktiviSayatvameva na spardhaviSayalakSyaviSayatvamityatrApi na 70 na jAtipakSe ityatra mAnamasti / api ca vyaktipakSe'pyanyavyakti- | mAnam, tathA ca lakSyANAmubhayathA darzanena yatra parasyaitra pravRttirUpaviSayalAbhena caritArthayoriyaM vyaktirvirodhAt khaviSayatvaM na | riSTA tatra NakatajAdidRSTAntAzrayaNenobhayoH svata eva pravRttI kalpayatIti vaktuM zakyam , jAtipakSe'pi tajAlAzrayatadvayakti- | prAptAyAM "spardhe" [7. 4. 54.] sUtrasya niyamArthatvam ; yatra viSayatvameva, naitadvyaktiviSayatvamityatra vinigamakAbhAvaH / tatra | cobhayoH pravRttiriSTA tatra laukikadvisvAmikaika mRtyadRSTAntAzrayaNe35 lakSyAnurodhAt kacicchAstrIyadRSTAntAzrayaNaM kvacilaukikadRSTAntA- | nobhayorapratipattA prAptAyAM paravidhyarthamidaM sUtram, tatraikasya kArye 75 zrayaNamiti bhASyasammatamAge eva yukta iti bodhyam" iti kRte dvitIyasya kAryamapi sati prasaGge yathA saMpAdyate tathehApi paribhASenduzekhare tenoktam / asyAyamAzayaH-vyaktI padArtha punaH prasaGgavijJAnamiti / atredamAzaGkayate-spardhasthale NakatRjA[vyaktipakSe] *pratilasyaM lakSaNopalavaH [yAvanti lakSyANi | divadubhayoH zAstrayoH paryAyeNa pravRttiriti yaduktaM tanna zobhanam , tAvanti sUtrANi kalpyanta ] ityanena hi kaiyaTAdInAmeSo'rthaH tathA sati vidheyazanyasya kasyacillakSyasya sAdhutvAbhAvAya vidheye 40 paryavasyati-"strayaH" [1. 4. 34.] ityAdizAstraghaTakanyA- klaptasyoddezyatAvacchedakavyApakatvasya bhaGgApatteH, paktatyAdau 80
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 23 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 147 dhAtutvalpoddezyatAvacchedakAdhikaraNe svAvyavahitaparatvasambandhena | paramiyaM brAhmaNyasmin kule, pradhAnamiti gamyate; astISTavAcI NakAbhAvasya sattvAt ; na cAtroktasambandhena vyApakatvasya | parazabdaH, tadyathA-paraM dhAma gataH, iSTaM dhAma gata iti gmyte| vidheyadvaye bAdhitatvenAnyatra tathAniyamasvIkAre'pi prakRte tad ya iSTavAcI parazabdastasyedaM grahaNaM-'vipratiSedhe paraM yadilaM uddezyatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyamAtrakhIkAreNa paryAyeNa pravRttI | tad bhavati" iti / evamAcAryAdivyAkhyAnAd yadiSTaM taccat 5 bAdhakAbhAva iti vAcyam , tathA sati prakRte kadAcid vidheya- pUrvapaThitametra bhavet tadapi spardhe pravartanIyamiti phalati / / atha 45 zUnyasya 'pac' ityasyApi sAdhutApattariti; atrocyate-prakRte | "udaca udIc" [1. 1. 103. ] iti sUtre NivarjanametacyAyavidheye'nyataravaiyAphtyoddezyatAvacchedaka prati vidheyatAvaccheda- jJApakatanyoktaM prAcInaiH, taca vRttau vivecitamapi sthUNAnikhananakavyApakatAyA abhAne'pyanyataratvAvacchinnavyApakatAyA eca nyAyena punarvicAryate, tathA hi-udaJcamAcaSTe udayatIti siddhayartha zAstratAtparyaviSayatvAt , tasya cAbAdhAd vidheyazUnyasya sAdhutvA-NivarjanaM kriyate, taccaitanyAyaM vinA nopapadyate, tathA hi-eta10 prasakteH / vyApakatAghaTakAdhikaraNasyAnyatarAnadhikaraNasyaiva | nyAyAbhAve'nyatvarAdilopaM bAdhitvA sarvAdeze [ udIcAdeze ] 50 prakRte nivezena vidheyatAvacchedakAvacchinnavyApakatAbhAne'pi kSatya- satyapi pazcAdanyavarAdilope satISTarUpasiddhirasyeveti Nivarjana bhAvAcca / dvayoH kAryayolgapacanAsambhava eva "spardhe" [7,4. vyarthameva syAditi / atra kencit-yatra padadvayasamudAyahapAnAmno 118.] iti sUtrapravRttyupayogi / etaca "iko guNavRddhI" [pA0 dhAtusaMjJAprayojakaH pratyayazcikIryate tatra yadi tasmin samudAye sU0 1. 1. 3.] iti sUtre kaiyaTe spaSTam , yathA-'zAs+hi' pUrvapadamupasargasamAnAkAraM bhavati tarhi tasya pRthakkAraH pANinI15 iti sthitau "AziSi tuhyostAta" [4. 2. 119.] iti | yAdivaiyAkaraNAnAmiSTaH, svasyApi ca tadanumatam , tathAhi-"na 55 tAtAdezaH, "zAsas-hanaH zAdhyedhi-jahi" [4. 2. 84.] | prAdirapratyayaH" [ 3. 3. 4] iti sUtreNa prAderdhAtvavayavatvaM ityanena prakRti-pratyayasamudAyasya sthAne zAdhyAdezazca yugapat / niSidhyate / tathA ca tatra 'abhyamanAyata prAsAdIyat' ityAprApnutaH, tatra tAtaDAdezaH para iti tatpravRtau ziSTAditi rUpa, dyudAharaNaM dIyate / evaM ca dhAtusaMjJAprayojakapatyayotpattikAla pakSe ca zAdhIti, tathA ca tAtalAdezo histhAnikaH, zAdhyA- eva tasya pRthakAra ucitaH, anyathA samudAyAt pratyayotpattI 20 dezazca prakRti-pratyayobhayasthAnika iti bhinnasthAnikatve'pi samudAyasyaiva kriyArthatve dhAtutvaM syAditi tadAdAvevADAgamaH 60 yogaponobhayorvidhAnasyAsaMbhavAt "spardhe" [.. 4. 118.] syAt, tatazca pratyayotpatteH pUrvamevAtropasargasyodaH pRthakAre 'aca' iti sUtreNa vyavasthA kriyate / nanu 'zAsa+hi' iti sthite / itye kasvarameva prakRtisvarUpaM sthitamiti tatra "kasvarasya" hAntazAsUrUpatvaM "zAsama-hanaH zAdhyedhi-jahi' [4. 2. 4.44.] ityasya pravRttyA'ntyasvarAdilopasya prAptireva nAstIti 84.] iti sUtranimittamapyasti "AziSi tuhyostAta sarvAdaze kRte tatpravRttirna syAdetacyAyAditi tatra sarvAdezavAraNArtha 25 [4. 2. 119] iti sUtranimittamAzIrarthavRttihizabdatvamapya- NigrahaNaM sArthakamityuktiH kathaM saGgacchata iti vicAraNIya suuribhiH|65 stIti yugapadubhayoH pravRttau ko bAdha iti cet ? na-ubhayanirU- yadi ca "na prAdirapratyayaH" [3. 3. 4.] ityanena sopasargasya pitanimittasyoddezyasya caikadA'sambhavAt , yadyapi tAtaDAdeze kRte dhAtutvameva pratiSicyate iti sAdhutvanivandhanakArya evopasargasya tasya sthAnivattvAt "zAsas-hanaH cAdhyedhi-jahi" [ 4, 2. | pRthakAro na tu nAmatvaniyandhane prtyyoptto| tathA ca 'udaya' 84.] ityasya nimittamasti tathApi tAtapravRttyuttarameva tat , ' ityasyaiva NiprakRtitvamiti tasyaikastAratvAbhAvenedaM sarva samyageve30 na tu tatpravRttisamakAlamiti yugapadasambhavaH spaSTa eva; eva-tyucyeta tarhi Nipratyayaprayukta kriyAvAcitvamapi samudAyasyaiveti 70 manyatrApi spardhaviSaye'vagantavyam / lakSyAnurodhAdeva cAnayo- tasyaiva dhAtutvaM syAnna tvavayavasya, khAbhAvikadhAtusthale copasarga Ayayorvyavastheti sarveSAmabhimatam, kizva spardhe na sarvatra | sahitasya viziSTa kriyAvAcakatvena dhAtutve'pi tadrahitasyApi parazAstrasyaiva pravRttiH, kintu kvacita purvazAstrasthApi pravRttirityapi / sAmAnyakriyAvAcitvamakSatamevetyupasargapRthakkAre'pi na dhAtatvaM "vipratiSedhe param" pA. sU. 1.4.2] iti sUtre mahAbhASye / hIyata iti tatra vizeSaH, abha cAkhyAtArthaH karolyoM vA 35 spaSTam / tatra ca yatra yatra pUrvazAstrapravRttiH spardhe'bhipretA tatra : Niyeto vidhIyata tasyaiva dhAtutvaM syAditi NividhAnAt pazcAdupa-75 tatra vacanArambhasyAvazyakatAmudbhAvya sUtrabhedAdinA ca tat pradUSya / sargapRthakAre tasya dhAtvavayavatvApattyA''narthakyaprasaGgAditi / "ythaanyaasmevaastu| kathaM ye pUrvavipratiSedhAH vipratiSedhe paramityeva evaM codavamAcaSTe ityarthe-udIcayati, adyatanyAdau-udaicicasiddham / katham? parazabdo'yaM bahvarthaH-asyeva vyavasthAyAM vartate, dityAyeva rUpamunvitaM na tUdayatItyAdIti yuktaM pratibhAtIyapi tadyathA-pUrvaH para iti; astyanyArthe vartate, paraputraH parabhAryA, vicAraNIyamiti / evaM cAtra Nivarjanamanakamiti na tadasya 40 anyaputro'nyabhAyeti gamyate; asti prAdhAnye vartate, tadyathA- nyAyasya jJApakaM bhavitumarhati, kintu "spardhe" [7.4.118,180
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 5 25 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAyau 23 - 25] tvasya prAptiriti tadvAraNAya nyAgamAdivarjanaM saarthkm| na ca nyAyAgamAt pUrvaM dvitve pUrvasya nyAgamAdirahitasya sattvAt 40 kRte'pi nyAgamAdivarjane Azvasya durvAratvamiti vAcyam, yadi AvaM na syAt tadA nyAgamAdau kRte 'anyAdeH' iti niSedhaH syAditi sambhAvanAyAH satvena upasaMjaniSyamANanimitto'yavAda upasaMjAtanimittamapyutsargaM bAghate * iti nyAyena pUrvamAtvApravRtteH / nyAdivarjanAbhAve tu bAdhaka sambhAvanAyA apya- 45 bhAvenAtvaM durvAraM syAditi nyAdivarjanasya sArthakyam; na ca tathApyapatrAdatvAcyAgamAdau kRte dvitve pUrvasyAkArAntatvAbhAvenAtyAprAyA nyAgamAdivarjanaM vyarthameveti vAcyam, yAvatparyantaM iti sUtrAdevAsya nyAyasya siddhiruktarItyeti svIkaraNIyam, tatazcodayatIti vRttyudAhRtaM rUpaM prakRtasUtre NivarjanaM ca kimarthamiti vivecanIyam // 23 // *dvitve sati pUrvasya vikAreSu bAghako na bAdhakaH // 24 // si0 - dvitve kRte sati yaH samudAyaH sampadyate tatra yaH pUrvo'vayavastasya sambandhino ye vikArAsteSu karttavyeSu yaH paratvAdihetunA bAdhakatvenotsargazAstrato balavAn sa bAdhako na bhavati, utsargazAstrameva tatra pUrvaM pravarttata iti nyAyArthaH / 10 evaM ca "spardhe" [ 7 4 118 ] iti parabalavatvabodhaka | vyarthaM tAvajjJApakamiti nyAyAd vaiyadhikaraNyAnvayasyApi paribhASAyAH *balavannityamanityAt ityAdinyAyAnAM cApavA / jJApanAt / ayamAzaya:-nyAdivarjanenAtra [ AtyavidhAyakasUtre ] 50 dabhUto'yaM nyAyaH / jJApakaM cAsya "A-guNAcanyAdeH " [4. dvitve pUrvasya sambandhino'kArasyAtyamityartharUpasya vaiyadhikaraNyA1. 48. ] iti sUtre nyAdivarjanam, taddhi 'vanIvacyate |ntrayasyApi jJApanamiti / tathA ca nyAgamAdau kRte'kArAnta'narInarti' ityAdAvAtvAbhAvArthaM kriyate, AtvAbhAvazcAnyathApi tvAbhAvaprayukto doSo na syAt, yatra dvitvapUrva sambandhyakAraH syAt 15 setsyatyeva, myAgamAdInAmAsyApavAdasvAt / tatazca bAdha tatraivAtvaprApteH / nyAgamAdivarjane ca tadviSaye nAtvapravRttiriti / kAnAmeSAM pUrvaM pravRttyarthaM kriyamANaM nyAdivarjanaM teSAmabAdhaka "guNo yaGlukoH" [ pA0 sU0 7.4. 82. ] "dIrgho'kitaH" 85 tvabodhanavidhayA nyAyamimaM jJApayati / jJApite cAsmin nyAye [ pA0 sa0 7 4 83 ] iti sUtrayormahAbhASye'pyayaM nyAya autsargikavRAssed guNe ca kRte pazcAnyAdipravRttyeSTaM rUpaM evameva jJApitaH, tatrApi coktarItyA vaiyadhikaraNyAnyamAzrityAna siddhyediti nyAdivarjanamiha sArthakam / phalaM cAsya 'acI- kidugrahaNasya [ khamate'nyAderityetatsthAnIyasya ] sArthakya20 karat' ityAdau sanvadbhAvAt pUrvaM "laghordIrghaH 0 4. 1 muktamiti // 24 // ! "" | 64. ] iti dIrgho na pravarttate sa hi paro nityazca tathApi dvitve pUrvasya vikAra iti bAdhako'pi na bAdhako bhavati, sati cAsya bAdhakatve pUrvameva dIrghe cAcAkaraditi rUpaM syAt // 24 // *dvitve sati pUrvasya vikAreSu bAghako na bAdhakaH // 24 // *kRte'nyasmin dhAtu-pratyayakArye pazcAd 60 vRddhistadvAdhyo'T ca // 25 // ! si0 --- "aD dhAtorAdirhyastanyAM cAmAGA" [ 4. 4. 29. ] "svarAdestAstu" [ 4. 4. 31. ] iti sUtrayorviSayasasamyA vyAkhyAnAt tAsu vibhatinvakRtAsvapi tadviSayatAyAmeva tayora- vRddhyoH prAptiriti pUrvopasthita nimittakatve - 65 nAntaraGgatvaM tayornityatvaM ca pazcAdapi prasaGgAditi sarvathA tayorbalavatve'pi na pUrvaM pravRttirityanena nyAyenocyate / amyasmin vRddhi bhanne'bhinne ca dhAtu-pratyayakArye - pratyaya nimitta ke dhAtusambandhini dhAtusthAnike ca kArye, kRte sati pazcAd vRddhiH, sA ca yadyapi sAmAnyata eva nirdiSTA tathApi jJApaka- 70 sAjAtyAdaTi tadvAdhyatvavizeSaNenATA saha bAdhyabAdhakabhAvasya tasminneva satvAca "svarAdestAstu" [ 4. 4 31 ] iti vihitaiva vRddhiriha grAhyA sA, tayA vRddhyA paratvAdanavakAzatvAcca bAdhyo'T ca "aD dhAtorAdi: 0" [43.29. ] iti sUtravihitaH pravarttata iti nyAyArthaH / " sAmAnyato 75 vRddhimAtrasya pazcAt pravRttau svIkRtAyAM tu 'atrIkarat' ityAdi na siddhyet, tatra hi Nau pUrva "nAmino'kali-haleH " [ 4. ta0 -" A-guNAvanyAdeH " [ 4. 1. 48. ] iti sUtre nyAdivarjanasya prakRtanyAyajJApakatvamuktaM vRttau tatra nyAgamA dInAmAttrApavAdatvena pUrvaM pravRttervyAdivarjanasya vaiyarthyAmiti jJApa - 30 katAbIjamuktam / nyAgamAdInAmAtvApavAdatvaM cAnavakAzatvena tadaprAptiyogye'cAritA hyanavakAzatvam asti cAtvAprApti yogye nyAgamAdInAmacAritArthyam, yatra yatra hi nyAgamAdInAM prAptistatra sarvatrAtvasya prApteH sattvAt tathA cAnavakAzatvenAtvaM after nyAgamAdau kRte AtvasyAprApteH, AkAro hi svAsanna 35 makArameva sthAninamAkSipati, nyAgame kRte dvitve pUrvasyAkA rAntatvAbhAvAt svAgamAdau ca kRte'pi tasyAkArAntatvAbhAvaH spaSTa eva / tathA ca prAtyabhAvAdevAtvAbhAve siddhe nyAdivarjanavaiyarthyaM spaSTameva / prakRtanyAye jJApite tu nyAgamAdeH pUrvamevA /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 25] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 149 avaran 3. 51.] iti vRddhau satyAM pazcAt DanimittakadvitvAdikAryANi sUtre'nviti padAnupAdAnAm , tathA hi-paratvAt kRtAkRtabhavanti" iti prAcInaruktaM myAse, tacca nAvazyakam , yataH | prasaGgitvena nityatvAcca yadi prathamamaDeva kriyate tadA dhAtoH 'acIkarat' ityatra vRndvau kRtAyAmapi *Nau yat kRtaM kArya tat svarAditvasampattyA "ladhordIrghaH0" [4. 1. 64.] ityasyAsarva sthAnivad bhavati iti nyAyena tasyAH sthAnivadbhAve prAyA 'acIkarat' ityAdi na setsyati, satazca sarvakAryebhyaH 'kR' ityasyaiva dvitve "Rto't" [4. 1. 34.] iti pazcAdabhavanArthamaDvidhAyakasUtre 'anu' iti padopAdAna-45 RkArasthAti rUpasidvau bAdhakAbhAvAt , tatazvAsandehArthamevetthaM mAvazyakameveti vijAnatApyAcAryeNa yat tasmin sUtre'nviti vyAkhyAnaM yuktam / atra ca nyAyeM'zadvayam-'kRte'nyasmin padaM nopAtaM, tat tena vinA'pi prakRtena nyAyAMzena kArya dhAtu-pratyayakArye pazcAd vRddhiH' ityekaH, kRte'nyasmin bhaviSyatyevetyAzayaiva / tatazcAcAryAbhimato'yaM nyAya ityar3a dhAtu-pratyayakArye pazcAdada' iti ca dvitIyaH / tatra prathamAMza- | vidhAyakasUtre'nu' iti padAnupanyAsena jJApyate / tathA ca 10 jJApakam "etyastervRddhiH" [4. 4. 30.] iti sUtram, 'acIkarat' ityAdI paro'pi kRtAkRtaprasaGgitvena nityo'pyalpa-50 tathA hi-tat sUtram "iMka gatI" adhipUrva "iMka smaraNe" | nimittakatvenAntarako'pi cADAgamo dvitva sanvavetva-dIrgha"asak bhuvi" ityeteSAM dhAtUnAM hastanyAmani pare 'svAdiSu dhAtu-pratyayakAryeSu kRteSu pravartata ityasvarAditvAt iSTAnAm 'Ayana, adhyAyana, AsanU' ityAdirUpANAM siddhaye, "laghodI?'svarAdeH" [4. 1.64.1 ityasya pravRttinirA yatvA-'llugbhyAM paratvAt pUrvameva "svarAdestAsu"[4.1.31.] bAdhA bhavati / ayamapyaMzo'niyataH, tatra ca jJApakam 15 iti vRddhau satyAM sidvisattve'pi yat kRtaM tadetanyAyAMzasattva / "upasargAt sug-suva0" [2. 3. 39.] iti sUtre'kapIti 55 eva saGgacchate / etaLyAyAMzasatve hi iMNk-iMkoH krameNa 'vacanam / tathAhi-abhyapuNodityAdau kRte'Ti tabyavadhAne'pi "hmiNorapibati" [1.3. 15.1 "iko vA"4.3. SatvaM syAdityarthamevAThyapIti tanna paThyate, yadi cAya nyAyAMza 16.1 iti sUtrAbhyAM yatvasya, asteH "bhA-'ssyola" ! sthiraH syAt tarhi pUrvameva patve kRte pazcAdadAgame rUpasiddhau [4. 2. 90.] ityallaka evaM prAptestatkaraNAt pazcAJca nirAbAdhAyAmadhyapIti byarthameva syAt / tathA ca tat 20 svarAdiyAbhAvena "svarAdestAsu" [4. 4.31.] ityasyA- svasArdhakyAyAsya nyAyAMzasyAnityatvamudoSayati, tatazcAsyA-60 prAsyA vRdayabhAve 'AyanU' ityAdi na siddhayediti yatvA- vizvanIyatayA kadAcit paratvAdibhirhetubhiraDAgamo'pi pUrva ullukodhinArtha punaH "etyastervRddhiH"[4.4.30.1 iti pravartata tadA'pi SatvaM siddhye detadarthamaThyapItyasya sArthakyam / vRddhividhAyaka satraM svAMze caritArtham / phalaM cAsya 'aiyaraH, yadyapi "etyastevRddhiH" [4. 4.30.1 iti sUtrasthabRhadvatti adhyayata' ityAdirUpANI siddhiH / atra hi "raka gato' | grantha tat sUtrameva saMpUrNasyAsya nyAyasya jJApakamiti labhyate, 25 ityasya bastanyAM prathamapuruSabahuvacane dvitvAdipu kRteSu tathA hi-tatratyo granthaH-"yatve luki ca svarAditvAbhAvAduttareNa 65 "dhAtorivarNa" [2. 1.50.1 itIyAdeze kRte vRddhirbhavati, vRddhirna prAmotIti vacanam / viSayatvavijJAnAt paratvAda vA etacyAyAMzAbhAve tu vRddhaH kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvAt pUrva / prAgeva vRddhI kuto yatvA-lukoH prAptiriti cet ? satyamvRddhau 'AyaruH' iti rUpaM syAt / evam-'adhyayata' ityatra / idameva vacanaM jJApakaM *kRte'nyasmin dhAtu-pratyayakArye pazcAd adhipUrvasya "iMDaka adhyayane" ityasya hastanyAM prathamapuruSa- vRddhistadvAdhyo'T ca bhavati, tena 'aiyaruH, adhyayata' ityAdA30bahavacane vRddheH puurv"dhaatorivrnn"||2.1.50. itIyAdaze . viyAdeze sati vRddhiH siddhA, acIkaradityAdau ca dIrghatvam, 10 pazcAd vRdvau rUpaM siddhayati / nyAyAMzAbhAve tu vRddhereva pUrvamaTi tu svarAditvAnna syAt / " iti, yuktaM caitat-pUrva hi nityatvAt pUrva pravRttyA 'adhyAyata' iti rUpaM syAt // ani- sarvatra "aD dhAtoH0" [4. 4. 39.] ityasyaiva prAptiH yatazcAyamaMzaH, tena saMpUrvasya "* prApaNe" "ka gatau" / svarAdAbasvarAdI ca, "etyastevRddhiH" [4. 4. 30.] betyAbhyAmadyatanyAM "samo gamyacchi" [3. 3.84.7 ! "svarAdastAsu" [4. 4. 31.1 iti sUtre tu tadapavAde, 35 ityAtmanepade 'samArTa' ityAdau "dhuDhasvAtU0"4.3.70.1 tathA ca yadi kaMvalavRddhe,reva pazcAdbhavanaM jJApitaM syAt , tadA'DAiti prAptAt sijlopAt prAgeva "svarAdestAsu"[4. 4. 31.] | gamo na niyata iti sa pUrva pravarteteti so'pyetenaiva iti vRddhI kRtAyAM pazcAt tu dhuhasvAntAbhAvAna sijlopaH niyamyaH,utsargApavAdayostulyayogakSematvAt , "ar3a dhAtoH" etanyAyAMzanityatve tu pUrva sijlopa eva syAd , dhAtu- [4. 4. 39.] ityAdAvanupadasyAnupAdAnaM cetyaM nyAyasiddhau pratyayakAryatvAt , tathA ca 'samAta' iti rUpaM syAt / cityameveti, tathApi vaicitryAyAMzadvaye jJApakadvayamupanyastamiti 40 dvitIyAMzajJApakaM tu "aD dhAtoH0" [1.4.29.1 iti | vijJeyam // 25 // 80
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAyaH 25 ] *te'nyasmin dhAtu-pratyayakArye pazcAd vRddhistadvAdhyo'T ca // 25 // ditvanimitta Ada, svamate vRddhiH ] kathaM syAt., upadezAvasthAyAmeva yAvatA pravarttiSyate ityAzaGkAyAM bhASyakRtA - aTa eva ta0 -- yadyapi avidhAyakasUtre viSayasaptamI gRhItA, viSaya- | tatrApi vidhAnena pazcAcAsvarAditve'TA sahaiva vRddhiriti samAsaptamyAzcAzrayaNaM tatparatvAbhAve'pi tadviSayatvasambhAvanAyAmapi | hitam / tatra kaiyaTa :- "ATa" [ pA0 sU0 6. 1. 90.] 5 sUtrapravRttyarthameva kriyate, tathApi "aD dhAtoH 0 " [ 4.4.29.] iti yat [ AgamabhUtasyATaH "ADajAdInAm" pA0 sU0 6. 45 iti sUtre bRhadvRttau viSayasaptamyAzrayaNasya pratyayavyavadhAne'pi 4 72 ityAdi sUtravihitasya svarAdidhAtau 'pratyaye vA vancit ' pravRttyarthatvasya vyAkhyAnenAgre dhAtupratyayAdikArye kRta evADAgama ! vRddhividhAyakaM ] sUtraM tat 'aTazca' iti kriyate, acItyadhikArAca iti jJApayiSyamANo'rthaH sUcita iti viSayasaptamyAzrayaNasAmarthyA- [svarAdAvityadhikArAt ] hali [ vyaJjane ] vRddhyabhAvaH / katham ? dapyaDAgamasya pUrvaM pravRttiH kartumazakyA, phalAntarAbhAve hi / Ayan, Asanniti, yAvateNastyoryaN-lopayoH kRtayorbraddhirnAsti 10 viSayasaptamI balavatI syAt pratyayavyavadhAne prAptirUpe phale [ svarAditvAbhAvAditi bhAvaH ], antaraGgatvAd vRddhirbhaviSyatItya- 50 labdhe ca tasyAH sAmarthyamupakSINam, tatazca paratvAdinimitte : doSaH / +++++ kRtAyAM vRddhau 'Asana' iti taparakaraNAdAkAralopAbhAvaH, iNo'pi vRddheraikArasya yaN na bhaviSyati, "iNo yaN" [ pA0 sU0 6. 4. 81. ] 'e' iti yogavibhAgAdikArAntasyeNo yagvidhAnAt tadabhAvAccAyAdeze kRte Ayan iti bhaviSyati" ityAha // etena ca granthena sarvebhyo dhAtupratyayAdi - 55 kAryebhyaH pUrvamevADATastanmate pravRttiH, AyannAsannityAdayazca prayogAH susAdhA iti spaSTameva / 'aiyaruH' 'adhyeyAtAm' ityAdayazca prayogA yadyapi tatra pakSe na sidhyanti tathApi tatra para tvAdiyA dezasya pravRttiriti dIkSitenedhAtau siddhAntakaumudyAmuktam / nAgezabhaTTazva "na mAGyoge " [ pA0s0 6. 4. 74. ] 60 iti sUtravyAkhyAyAmuyote- 'ivastu adhyeyAtAm' ityAderloke'nabhidhAnam, pakSayoH phalabhedApatteH ityAha / etaca zabdenduzekhare'pyadAdiprakaraNe 'ib' dhAtuvyAkhyAvasare nirUpitam / 'aiyaruH' iti ca 'R' - dhAtorjuhotyAdisthasya chAndasatvAdeva sAdhu chandasi dRSTAnuvidhAnAt / yadyapi 'R' dhAtuvyAkhyAvasare 65 bai0 siddhAntakaumudyAM juhotyAdigaNe - "bahulaM chandasi" [ pA0 sU0 7. 4. 78. ] ityeva siddhe "arti-pipattyazva" [ pA0 sU0 74 77.] itItvavidhAnAdayaM [ 'R' - dhAtuH ] bhASAyAmapi " ityuktaM, tathApi tasya bhASAyAM prayogasyAnabhidhAnameveti nAgezAzayaH / evaM vRddheraDbAdhikAyA dhAtupratyayakAryAt pazcAt pravRtti 70 bodhakossya nyAyasyAMzo na pANinIyairupeyate / aTo'pi teSAM mate pUrvameva pravRttirityA veditameva / svamate cAcIkaradityAdau pUrvamaTi kharAditvApattyA "laghodArtho'kharAdeH " [4.1.64.] iti sUtrasthAvarAderiti niSedhApattyA dIrghAbhAvo mA bhUdityetadarthaM so'zaH svIkriyate, teSAM ca mate etadviSaye "dIrgho laghoH 0" 75 [ pA0 sU0 7. 4 94 ] iti sUtre'svarAderiti na paThyate / etatphalaM hi 'auNunavat' ityAdI dIrghAbhAva iti svamatam / naivADAgamasya balavattvena pUrvapravRttirupapAdanIyA, sA'pyanena nyAyena vAryate / anye vaiyAkaraNA nyAyamimaM nAzrayante, teSAM mate hi aD-zRddhividhAyakazAstrayorviSayasaptamyA pUrvameva 15 tayoH pravRttiriti 'Ayan Asana' ityAdi siddhaye "etyaste rvRddhiH" [ 4. 4. 30.] iti vRddhividhAnamapi nAvazyakaM bhavati, 'aiyaruH ' 'adhyaiyata' ityAdau tu 'iyu' vidhAyakazAstrasya paratvena pUrvaM pravRttiH, tato vRddhiriti rUpasiddhiH, upare Nau laghordIrghavidhAyake cAsvarAderiti na paThyate, tathA cAcIkara20 dityAdau na dIrghapravRttidoSaH evaM ca samAtyAdAvapi na doSa iti nyAyAnityatvaphalamapi saMgRhItam, "upasargAt sugU-suv" [ 2. 3. 39.] iti sUtre'yyapIti vacanaM ca yuktameva, tatra SatvAt prAgevATaH pravRtteriti sarvaM samaJjasaM bhavati / etacca pANinIye tantre "asiddhavadatrAbhAt" [ pA0 sU0 6. 4 22. ] 25 iti sUtrasthamahAbhASyakaiyaTagranthenApi pratIyate, tathA hi- tatrAyan Asan iyAdisiddhaye yatvAlluko rasiddhatvAzrayaNa khaNDanAvasare"sarveSAmeSa parihAraH, upadeza iti varttate, tatropadezAvasthAyAmevADATau [ tatra mate svarAdInAmaTaH sthAne 'Ada' vidhIyate'nyeSAmaT] bhavataH / athavA 'ArdhadhAtuke' [ aziti ] iti vartate, athavA 30 "luG-laD-laGkSvaT" / pA0 sa0 6. 4. 71.] ityaG vidhAyakasUtre dvilakArako nirdezaH - lukhAdiSu-lakArAdiSviti ityuktam / tatra kaiyaTaH- "antaraGgAnapi [ apinA paranityayoH saMgrahaH ] vidhIn bAdhitvA luGAdyupadeza evADATau bhavataH / athavArdhadhAtukagrahaNAnuvRttisAmarthyAt [ azitItyasya sambandha 35 sAmarthyAt ] akRteSu lAdezeSu [ tatra mate varttamAnAdisthAne 'laT' 'liT' ityAdayaH sAnubandhA lakArA evaM vidhIyante teSAM sthAne tibAdaya AdezAH kriyante iti prakriyA ] lAvasthAyAM ! labdhArdhadhAtukasaMjJAyAmaDATau bhavataH" ityAha [ sarva eva lakA- | tanmate ca dIrghavidhAyakaM sUtraM sanvadbhAvavidhAyakena " santralaghuni rAH svabhAvato'zitaH, Adeze sati te yathAyathaM zito'zitazca caGpare'naglope" [ pA0 sU0 7.4 93. ] iti sUtreNa 40 pazcAd bhavanti ] / atha yatra smRtA svarAditvaM bhavati tatra kharA ! samAnayogakSemam / tacca sUtraM dvidhA vyAkhyAyate, tadvayAkhyAnAnu- 80 | 150
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dvitIyollAse nyAyaH 25 ] sAraM yatra sampUrNasya dhAtordvitvaM bhavati tatraiva sanvadbhAvo dIrghazca bhavataH / anekasvarANAm 'UrNu- arthApi cakAs prabhRtInAM dhAtUnAM ca na sampUrNasya dvitvamiti tatra sanvadbhAvo dIrghava na bhavataH / dvitIyavyAkhyAnusAraM coNatedI cau'rthApayatezca dIrgha sanvadbhAva 5 sta eveti sarvaM kArikAbhiH saMgRhItaM siddhAntakaumudyAM dIkSitena, tathA hi nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 10 | " saMjJAyAH kAryakAlatvAdaGgaM yatra dvirucyate / tatraiva dIrghaH sanvacca nAnekA triti mAdhavaH // cakAstyarthApayatyUrNotyAdau nAGgaM dvirucyate / kintvasyAvayavaH kazcit tasmAdekAkSvidaM dvayam // vastuto'GgasyAvayavo yo'bhyAsa iti varNanAt / UNa dIrgho'rthApayatoM dvayaM syAditi manmahe || cakAstau tUbhayamidaM na syAt syAca vyavasthayA / porvizeSyaM sannihitaM laghunIlaGgameva vA // " iti 'vyAkhyAvikalpasya kaiyaTenaiva varNanAt" iti / asyA yamAzaya: - asmin zAstre kAryakAla saMjJA- paribhASam ityekaH pakSaH, tasya ca 'saMjJA ca paribhASA cobhe kAryapradezake' ityarthaH, tathA cAsmin pakSe tattatkAryavidhipradezeSu saMjJAzAstrasya paribhASAzAstrasya copasthitirbhavati / yathoddezaM saMjJA - paribhASam * 20 iti ca pakSAntaram / uddezAH saMjJAzAstra - paribhASAzAstrayoH pAThapradezAH, tAnatikramya na tiSThatIti yathoddezam, saMjJAzAstraM paribhASAzAstraM ca svapradeze sthitameva tattadvidhyapekSitaM svaM svamarthaM samarpayatIti tadarthaH, asmin pakSe ca kAryapradezeSu saMjJA-paribhASAzAstravidheyAMzasyaivopasthitirna tu kRtsnasya zAstrasyeti sthitiH / 25 sanvadbhAvAvidhAyake "sanvalaghuni caDhpare'naglope" [ pA0 sU0 7. 4. 93. ] iti sUtre, dIrghavidhAyake "dIrgho laghoH" [ pA0 sU0 7.494 ] iti sUtre ca tatratya[pANinIyamatastha]prakriyAnusAram 'aGgasya' [ pratyaye parataH prakRtibhUtasya ] 'abhyAsasya' [ dvirtya pUrvasya ] iti ca padadvayamanuvRttam padadvayamapi ca 30 saMjJAdhakam, tatra 'abhyAsasya' iti saMjJAbodhakapadasambandhena abhyAsasaMjJAvidhAyakaM "pUrvo'bhyAsaH " [pA0 sU0 6.1.4.] iti sUtra kAryakAlapakSe sannihitam, tatazca 'aGgasya' iti pada sahitasya sambadbhAvavidhAyakasya sUtrasyArtha evaM sampadyate - asya ye dve uccAraNe tayoH pUrvo'bhyAsasaMjJaH, sa sanvad bhavatIti / 35 tatra kRdantasyoccAraNazabdasya yoge 'aGgasya' iti karmaNi SaSThI, na tvavayavapaSThI kArakavibhakterbalavatvAt / aGgaM ca pratyaye parataH kRtnameva prakRtirUpaM na tu tadekadezaH, tatazca kRtsnamayaM yatra dvirucyate tatraiva sanvadbhAvo dIrghazca bhavataH, na tvekadezamAtrasya dvitve sati / evaM ca prakRterekasvaratva eva kRtsnAyAH prakRterdvitva40 saMbhAvanA tatraiva ca tayoH pravRttiH, anekakharAsu prakRtiSu ca na / | / 1 15 151 tayoH pravRttiH, tatraikasvarasyAMzasyaiva dvitvavidhAnAditi mAdhavasya matam / evaM ca 'cakAs' dhAtoH, arthamAcaSTa ityarthe'zabdAchNAvAtve pvAgame cArthApidhAtoH, UrNozcetyevaMvidhAnAmanekasvarANAM NyantAnAM he kRtsnA prakRtirna dvirucyata iti na tatra dIrghatvaM sanvaGgAvazca pravarttateH kinvasmin mAdhavAbhiprete 45 vyAkhyAne samAzrite "sanvalaghuni caGpare'naglope" [ pA0 sU0 7. 4. 93 ] iti sUtre mahAbhASye 'ajajAgarat' ityatra sanvadbhAvamAzaGkaya Nipara kalaghorgakArAkArasya madhyasthitena 'jA' ityanena vyavadhAnAt samAdhAnaM kRtaM tad virudhyeta, 'jAgR' - dhAtorapyanekasvaratvena tatra mAdhavavyAkhyAnarItyA sanvaddhAvasya 50 prApterabhAvena zaGkA samAdhAnayorubhayoranAlambanatvApattestatra kRtsnasyAGgasya[saMpUrNAyAH prakRteH ] dvitvAbhAvAt / tathA cAtra na kAryakAlapakSeNa vyavahAro bhASyakRdabhimata iti yathoddezapakSamAzrityAha-vastuto'GgasyAvayava ityAdi / ayamAzayaH - aGgasyetyavayavavaSThI, na karmaSaSThI tathA cAGgAvayavasya [ prakRtyavayavasya ] 55 abhyAsasaMjJakasya [ dviruktau pUrvasya ] ityartho labhyate / tatazcorNudhAtorNyantasya ke 'nu' ityekadeze dviste'pi dIrghasya pravRttiriti aurgunavaditi rUpam, sanvatvasya ceha prayojanameva nAsti, tatprayojanabhUtasyettvasyAtrA prApteH dvitve pUrvasyAkArasyAbhAvAt / arthamAcaSTa ityarthe Ninci Atve pvAgame ca De pare tadekadezasya 60 dvitve'pi samvadbhAvadIryau bhavata eveti 'Atathipat' iti rUpaM bhavati / paraM tvatra pakSe 'cakAs' dhAtorNyantasya ke vizeSaH, sa cAyam- 'laghuni caGpare' ityayamaMzaH kaiyaTena dvidhA vyAkhyAtaH, 'caGpare' [ 'upare' ] ityanenAnyapadArthatayA labdhasya 'nau' ityasya sannihitaM 'laghuni' ityet padaM vizeSyam, tathA ca caGpare Nau 65 [ Dapare Nau ] yalaghu tatparo yo'GgAvayavo'bhyAsa ityAdi prathamavyAkhyAnam / aGgameva [ prakRtireva ] vA mervizeSyam, tathA ca caGpare Nau yadaGgaM [ yA prakRtiH ] tasya yo'syAso laghupara ityAdi dvitIyaM vyAkhyAnam [ idaM ca vyAkhyAnadvayaM siddhAntakaumudyAmapi pradarzitam ] iti pakSadvayena sanvadbhAvo dIrghazca 70 'vakAsa' dhAtorNyantasya na syAt syAcca, yataH prathame vyAkhyAne'tra tayorna prAptirkapare Nau laghorabhAvAt, dvitIye vyAkhyAne cAbhyAsasya [ dvitve pUrvasya } laghuparatvAdubhayoH prAptiriti 'acavakAsatU' 'acIcakA sat' iti rUpadvayam // prakRtamanusarAmaHsvamate nityatvAdayaH pUrvaM pravRttau svarAditvApattyA dIrghAprAptyA - 75 'cIkara dityAdirUpANAmasiddhayA'sya nyAyasyAntimoM'za Avazyaka eva, aurjunavadityAdau ca dIrgho mA bhUdetadarthamatrA svarAditvagrahaNasyAvazyakatvAt / 'iy' vidhAyakazAstraM ca [ " dhAtorivarNasyeyuv0" 2. 150.] vRddhividhAyakazAstrasya [ "svarAdestAsu" 4. 3. 31.] ityasyApekSayA pUrvamiti tasyaitadapekSayA sarvathA 80
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAyau 25,26 ] vyavadhAne ca tayornAnantarya vinaSTamiti kathamucyate na kiJcid vinazyatIti zaGkAmutthApya ucyate-Agamo'nupayAtI iti nyAyAdaDAgamena vyavadhAnaM na syAditi nyAsoktaM samAdhAnamapyanAvazyakam pUrvoktarItyA avyapItyasya sArthakyasyopapAditatvena tadhyavadhAne patvasya nyAyataH prAptatvAditi // 25 // | nirbalatvAd vRddheH pacAdbhavanArthaM tadaMzasyApyazakyatvameveti 'aiyaruH' 'adhyaiyata' ityAdInAM siddhiH / tathA ca tajjJApanArtham "elastairvRddhiH" [ 4. 4. 30. ] ityasyApyAvazyakatvamiti prakriyA nusAraM sthitasya gatecintanIyatvAt sarvamupapannam / atra nyAye 5 yadyapi 'tadvAdhyo'T' ityasaGgatamiva pratibhAti, tathA hi-yosT vRddhayA bAdhyaH sa ca svarAdidhAtuviSayakaH, tatra ca sa bAdhyata eveti kathaM sa kRte'nyasmin dhAtupratyayakArye pravarteta; yatha na tayA vAdhyaH sa prakRtanyAyaviSaya eva neti sa dhAtupratyayakAryAt pUrvamapi pravarttatAntaraGgatvAnnityatvAd vA; tathA cAcIkara dila ' *pUrvaM pUrvottarapadayoH kAryaM pazcAca sandhikAryam || 26 // si0 -- pUrvottarapadayoriti sambandhasAmAnye SaSThI, tathA 45 10 pUrvamevATi svarAditvApattyA dIrghApravRttirUpadoSaH syAdeveti nAnena | cAntaraGgatvAdihetuyutAdapi sandhikAryAt pUrvaM pUrvottarapadanyAyena taddoSavAraNamiti 'tadvAdhyo'T' iti kathanamasaMgatameva; sambandhikAryaM bhavati, pazcAt sandhikAryamiti / pUrvottarapada - 50 tathApi 'tadvAdhya' padasyopalakSaNatayA strarAdiSu vRddhikRtena vAdhe kAryaM ca pUrvapadamuccAryottarapadamuccArya ca vihitaM kAryamiti na nopalakSito vyaJjanAdidhAtuSu pravarttamAna evAT tena bodhyate, vijJeyam, anyathA vRddhikAryasya pUrvottarapadakAryatvAbhAvAjjJAsamAnasUtravidheyatvalakSaNasamvandhAt tatra lakSaNetyapi vA bodhyam / panAsambhavaH / *antara bahiraGgAt ityAdibalavatvabo15 kiJca tadvAdhyapadasya vRddhiparicAyakatayA'pyupayoga iti vRttAvA ! dhakanyAyAnAmapavAdo'yaM nyAyaH / atrAMze jJApakaM ca "ztraH veditameva / anenaiva hi padena " kharAdestAsu" [ 4. 4 31.] padAntAt prAgaidaut" [7.45 ] iti sUtre vRddhiprAsau 55 iti vihitaiva vRddhiriha grAhyA, na tu "nAmino'kali-haleH " : satyAmityarthAzrayaNam, tathA hi- asya sUtrasya tAvadayamartha:[ 4. 3. 51. ] iti vihitA vRddhiH, tasyA aDvAdhakatvA- Niti tadvite pratyaye parata ivarNovarNayorbuddhiprAptau tayoreva bhAvAditi labhyate / vastutastu "laghodartho'kharAdeH " [ 4. sthAne yau khau padAntau tAbhyAM prAg yathAsaMkhya maidautau sthAtA30 1. 64.] ityatrAsvarAderiti vacanasAmarthyAdeva yo'kRte'Ti miti, yathA vyAkaraNamadhIte vetti vetyarthe "tadvetyadhIte" [6. 2. 117] ityaNi - vaiyAkaraNa iti rUpam, evaM - 60 svazvasyAyamityarthe " tasyedam" [6.3. 160.] ityaNisauvazva iti rUpam / yadi cAyaM nyAyAMzo na syAt tadA vyAkaraNa- svazvazabdayorniSpattikAla eva 'vi+AkaraNa, su+ azva' ityavasthAyAmeva pUrvamikArokArayoryatvavatvabhavanAdivarNovarNayorabhAvena tayorvRddhiprAptirnAstIti tayorbuddhiprAsau satyA- 65 mityuktvA vidhIyamAnA vaidautAviha kathaM sthAtAm / paramena nyAyAMzena 'vi+AkaraNa+aNU, su+azva+aNU'vi-suzabdayoraNi vRddhirUpaM pUrvapadkAryameva pUrvaM prApsyati na tu yaya-vatvarUpaM sandhikAryamiti saMbhAvya vRddhiprAptau satyAmiti sUriNA'nuvarttitam, tatprAptau ca satyAM "traH padAntAt " [ 7. 4. 70 3.] iti sUtrakaraNasAmarthyAd vRddhiM bAdhitvA yattra-vazve eva syAtAM tata aidautau ceti sthitiH / phalaM cAsya nyAyAMzasya 'agnendro' iti rUpam, atra hi agnizvendrazcetyarthe dvandve kRte pUrvapadasyAjherikArasya "vedasahazrutAvAyudevatAnAm" [ 3.2. 41.] ityAtvaM dvandvasamAsApekSatvAt "samAnAnAM tena dIrghaH " 75 [ 5.2.1.] iti dIrghApekSayA bahiraGgamapi prathamaM kriyate, | | kharAdiH sa evAtra kharAdizabdena gRhISyate, anyathA viSaye sarveSAmeva dhAtUnAmaTA'vazyameva bhAvyamiti svarAditvApattyA tasyA'vyAvarttakatvaM na syAt / itthaM cAkRte'di yaH svarAdirityarthAzrayaNe'cIkaradityAdau doSAbhAvenATo dhAtu- pratyayakAryAt 25 pazcAt pravRttau phalAbhAvena tadaMzasya nAvazyakatvamiti pratImaH / kiJca tadviSaye yajJApakamupanyastam "aD dhAtoH 0 " [ 4. 4. 29. ] iti sUtre 'anu' iti padAnupAdAnam, taca prayojanA bhAvamUlakameveti na tajjJApakaM bhavitumarhati upAttaM hi padaM jJApakaM bhavati, nAnupAttam, jJApakatvaM hi jJApanakartRtvam, 30 asatazca kartRtve vandhyAsutAdInAmapi kartRtvaprasaGgAditi / tadaM zasya jJApanAvazyakatve "eyaste rRddhiH" [ 4. 4. 130.] iti sUtrasyaiva jJApakatvamiti svIkaraNIyam etacAtra tyabRhadvRttigrantho panyAsena vRttau sphuTIkRtamapi tatra hi sampUrNanyAyasyAnenaiva | jJApanamiti spaSTamevoktam / asyAMzasyAnAvazyakatve ca pUrvoka35 rItyA svIkRte "upasargAt sug- sun0" [23 39 ] iti sUtre'pIti saprayojanameva nityatvAt pUrvamevATaH pravRttyA tadvyadhAnena tvAprAptariti bodhyam / itthaM cAtra pazcAdabhavane na kiJcid vinazyatIti vRttigranthamupAdAya - " nanvAgame kRtaM sati / na tvantaraGgo'pi dIrghaH, yadi pUrvaM dIrgha eva kriyeta tarhi pUrva - tadvyavadhAnAt prAkRtaSatvaM nimittAbhAve0 iti nyAyAnni ! padottarapadobhayAvayavajasya IkArasya ubhayasthAna niSpanno'nya40 varttate, upasarga - dhAtvorAnantarya hi Satvasya nimittam / aTA | taravyapadezabhAk iti nyAyena yadi 'agnI' ityevaM rUpaM pUrva | * Q
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 26] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 60 padAntatvaM vyapadizyate tarhi tasya "vedasahazrutA0" [3. 2. | iryasya tasyetyarthe Dasi 'parameH' iti rUpaM bhavati, asya nyAyasya 41.] ityAtve 'amAndrau' iti rUpaM syAt , yadi tUttarapadA- | nityatve tu pUrvamikArarUpasyottarapadasya "hityaditi" [1. ditvaM vyapadizyate tarhi pUrvapadasya 'an' ityevarUpatayA tada- 4.23.] ityetvarUpamuttarapadakAryameva prathama syAditi 'paramaiH' matasya nasyAtve-agendrAviti syAdityubhayathApi doSa eva ityaniSTa rUpaM prasajyeteti; etacca vyAkhyAnaM prAcAmanurodhena / 5 syAt , tatazca pUrvamAlvarUpa pUrvapadakArya kRtvA pazcAt prAptasya vastutastu vaiyAkaraNa ityAdAbedAgamasyAdisvaravRddhervA na pUrva- 45 "avarNasyevarNAdinA." [ 1. 2. 6.] ityetvasya sandhikA- padakAryatvam , pUrvapadamuccArya vihitakAryasyaiva pUrvapadakAryatvauryasya pravartanAdiSTarUpasya siddhiriti / uttarapadakAryasya pUrva cityAditi vRddhiprAptau satyAmityarthAzrayaNenaitanyAyapUrvAzajJApravRttau jJApakaM tu "Ato nendravaruNasya" [7. 4. 29.] panAsaMbhavaH / na caivaM paramAyamityatrAyamAdezasyApyuttarapadakA iti sUtreNottarapadasya vRddhipratiSedhanam , tathAhi-agnendrau devate | yasvAbhAvena tatraitalyAyApravRttAvaniSTa rUpaM syAditi vAcyam, 10 asyetyarthe "devatA" [6.2. 101.] ityaNi-Agnendra tatrottarapadamuccArya vihitattvAbhAve'pi vastuta uttarapadabhUtasyeda-50 sUktamityatraitanyAyapUrvAzena pUrvapadakAryasya prathamapravRttaH sAdhi- zabdasya kAryavidhAnAt , "vRddhiH svareSvAdeH" [7.4.1.] tatvena "vedasahazrutA" |3.2.41.] ityanenAgnerikAra- | iti vRddhistu samadAyAvayavasya svareSvAdibhUtasya svarasya syAtve kRte pazcAdaNi pare "devatAnAmAtvAdo" [7.4.28.] | vidhIyate na tu pUrvapadAdibhUtasya pUrvapadasya veti tato bhedAt / ityubhayapadavRddhI prAptAyAmanenottarapadasya vRddhiniSidhyate / sa kiJcAtra 'vaiyAkaraNa' ityAdAvetanyAyapUrvAze svIkRte sandhi15 ca vyartha eva, yata indrazabde tAvad dvau svarau, tatra prathamaH | kAryAt pUrva svareSvAdisvarasya vRddhau 'thai AkaraNa' ityavasthA-55 sandhinA'pahRtaH, etacyAyAbhAve "avarNasyevarNAdinA." | yAmAyAdeze tataH padAntAd yakArAt pUrvasthasyAkArasyaikArA[1.2.6.1 ityetvasthAntaraGgatvAt pravRtteH, dvitIyazcANi deze'pi rUpasiddhI 'tatprAptau satyAm' iti vRddhiprAptipUrvaka pare paratvAd "avarNavarNasya" [7.4.68.] iti lupyate, | tadbAdhakarUpatvamaidAgamasyAzrayitumanAvazyakam, iti jJApi tatazcandrazabdasya svararahitatvAd vRddhiprApterevAbhAvAt tasya te'pi svAMze cAritArthyAbhAva eveti vizadatayA vivecitaM 20vaiyarthya spaSTameva / tathA ca vyarthIbhUya sa niSedho jJApayati- vivaraNe // 26 // pUrvamuttarapadakAyeM kRte pazcAt sandhikAryamiti / tathA cendra zabdasyAdyasvarasya vRddhiprAptirnirAbAdheti taniSedhasya svAze ___*pUrva pUrvottarapadayoH kArya kArya pazcAt cAritArthyam / phalaM cAsyAMzasya-paramAyamiti, atra paramazcA sandhikAryam // 26 // sAvayamityarthe karmadhArayAdhikArasthe "sanmahatparamottamotkRSTa ta0--sandhikAryeNa pUrvottarapadayovarNasyApahAreNa tasya 25 pUjAyAm" [3. 1. 107.] iti samAse 'parama+idam si' | vikalatApattyA tannimittakAryasyAbhAvaprasaGge prApte'yaM nyAya iti sthitau "avarNasyevarNAdinA" 1.2.6.1 ityetve | Arabhyate / atra kArya pUrvapadasyottarapadasya ca hetutvaM vastu-65 "ayamiyaM pu-striyoH sau" [2. 1. 38.] ityayamAdeze ca sattvApekSayaiva, na tu pUrva padatvottarapadatvarUpapuraskAreNa, tathA prA'yamAdezasya puMstvabahirbhUtapratyayAdinimittatvAd bahiraGga sati 'paramAyaM' 'paramAham' ityAdirUpANAmasiddhiprasaGgAt, svenAntaraGgatvAdettvasyaiva pravRttau prAptAyAmanena nyAyAMzena ihApi "parama+idam+si' 'param+asmad+si' ityavasthAyAmevA30pUrvamuttarapadakAryasyAyamAdezasyaiva pravRttiriti; yadi tvantaraGga- ntarakatvAdetva dIrghayoH prAtyA tatpravRttau vRttyuktadizA rUpAsiddhiH svAt prathamamatvaM vidhIyeta tadA ubhayasthAnaniSpanna* iti syAditi vastuta uttarapadasyaha kAryitvena prakRtanyAyapravRttyottara-70 nyAyAdekArasyedaMzabdasambandhitAyAmekadezavikRtasyAnanyasvA. | padasthAnikayorayamahamAdezayoH pravRttiH sUpapadA bhavati / atra dedaMzabdasyAyamAdeze paramayamiti rUpaM syAt , yadi ca etvasya hi idamasmacchabdayovastuta uttarapadatve'pi tena rUpeNa kAryitvaM pUrvapadasambandhitvasvIkRtistadA 'dam' ityasyaivAvayave samudA- | nAsti, tayoH kAryayoruttarapadAdhikArasthatvAbhAvAt , sandhi. 35 yopacAreNa 'idam zabdasvavyapadezAdayamAdeze 'parame'yamiti kAryamapIhobhayasthAnaniSpannamanyatarasthAnaniSpannaM ca sAdhAraNyena rUpaM syAt ; ubhayathApyaniSTameva rUpamiti prakRtanyAyAMzasya | gRhyate, tena 'Agmendra' ityAdAvubhayasthAnaniSpanne'pi sandhikArye 75 tatra pravRtyottarapadasambandhikArye'yamAdeze pUrva pravRtte pazcAt | yathA pravartate tathA rAtrimaha ityAdAvikAramAtrasthAnikayatvAsandhikArya paramAyamitISTarUpasiddhiH, ayamAdezAnantaraM caitva-deze'pi prakRtanyAyapravRttyA mAgamarUpaM pUrvapadakAryameva prathama sthAprAdhyA "samAnAnAM tena dIrghaH" [1.2.1.] iti | pravartate / atra ca nyAye prAcInarezadvayaM parikalpya jJApakaddhaya40 dIrghatvameva bhavati / ayaM ca nyAyAMzo'niyataH, tathA ca parama | mupanyastam , tadanusArameva ca vRttI vyAkhyAto'yaM nyAyaH / 20 nyAyasamu0
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [dvitIyollAse nyAyaH 26 ] suvicAraNe tu nyAyasyAMzadayasya kathaJcit svIkatuM zakyatve'pi bhavati' iti jJApitaM tasyAnAzrayaNena jJApakajJApitatvAt , tasya nAtra jJApakadvayasya sattA'vasIyate, pUrvAzajJApakasya "vaH padA- jJApakasya samAzrayaNe vA pUrva yatva-vatvAbhAve aidItaH prApterabhAvAt ntAt prAgadaut" [. 4. 5.] iti sUtre 'tatprAptI' ityanu- pUrvamivarNovarNayovRddhau tata AyAvAdeze ca yaH prAgaidauditi Ata vartanasya jJApakatvAyogAt , yena vinA yadanupapannaM yasmizca sati evaittvauttve tAnyeva rUpANi ataH pUrva vRddhireva syAt , na yatva-vattve ka yadupapadyata tenaiva tajjJApyamiti sthitiH, tatprAptAvityasyekAro- ' ityAgraho na kAryaH" iti / asthAyamAzayaH-atra nyAye "Ato 45 kArayo ddhiprAptAvityarthoM varNyate, tatrekArokArayorvRddhiprAptirhi nendravaruNasya" [7. 4. 29.] iti sUtrameva jJApakam / iha ca sati sambhAvanAviSayA, yadyatra yatva-varave na syAtAM tarhi : [vaiyAkaraNa ityAdauna tanyAyasya pravRttiH, jnyaapkjnyaapittvaat| tatsthAninorikArokArayorbuddhireva syAditi tAtparyAt / tathA ca yadi ca tatpravRttiriha syAt tarhi yatva-vatve pUrva na pravattatAmiti tatprAptAviti padamikArokArayorupalakSaNatayA kharUpaparicAyakaM, . svaH padAntasyAbhAvena tataH prAgaidautau kathaM pravarteyAtAm , 10 na tu vizeSaNatayA vyAvartakam / tathA ca bRddhiprAptikAlaparyanta nyAyapravRttI ca yatva-vatvAbhyAM pUrva vRddhau kRtAyAmAyAvAdezayoH 50 tayorikArokArayoH sthiti vazyakIti sandhikArye yatvAdau satorAkArasya yvAbhyAM pUrvasya sthAne aitautoH karaNena rUpasiddhau kRte'pi tatprAptipadasya paricAyakatvAnapanodena tenaitanyAya. tatprAptI satyAmityukterAnardhakyameveti / vastutastu-iha nyAyasya jJApanAsaMbhavAt / kiJca pariniSThitaM hi padaM padAntaramAkAGkSatIti pravRtticarcA'pi nocitA, vastutaH pUrvapadasya uttarapadasya vA vyutpattyA yAvad vyAkaraNazabdena sarvathA niSpadyata tAvat tasya - kAyitvavirahAdityAveditaM pUrvamapi / atra nyAyapravRttau pUrvamikA15 nAmatvamapi na syAt , nAmasaMjJAyAM ca dvitIyotpattyA 'vyAkara- rokArayovRddhAvAyAvAdeze yakAra-vakArAbhyAM pUrvasyAkArasyaidaudA-55 NamadhIte' ityAdi vigrahaH sAdhyaH syAt, evaM ca saMhitAyAH : deze rUpasiddhiriti yaduktaM nyAsakRtA tattu na yuktamityutpazyAmaH, sattve tAvatkAlaM sandhyabhAvena sthAtumazakyam, tatazcAnena yatastathA sati yvAbhyAM prAca aidaudAdezAvityartha:kalpanIyaH syAt, nyAyena tatratyaM sandhikArya vRddhiprAptikAlaparyantaM vArayituM na sa ca prakRtasUtrAkSaraviruddhaH, tathA ca prakRtanyAyapravRttAviha zakyate 1 kiJceyamAdivRddhirna pUrvapadakArya na bottarapadakAryam, 'vaiyAkaraNaH' iti spAsiddhireva syAditi pratibhAti / yadi ca 20 api tu samudAyasyeti vRttAvevAveditam / itthaM cAtra nyAya "ikArokArasthAnIyAbhyAM yvAbhyAM prAg yathAsaMkhyamaidautau" iti 60 vinApi nirvAhe nyAyena cekArasya vRddhiprAptisAdhanAsaMbhavAcca vRttyuktyA vRddhiprAptAviti padaM tatsvarUpaparicAyakamAtraM, na tu vastuto nAnena 'tatprAptau' ityanuvarttanenaitanyAyajJApanamucitam / "Ato vRddhipravRttirihAbhilaSitA, tathA sati ikArasthAnIyasya yasya nendravaruNasya" [7. 4. 29.] iti sUtre bRhadvRttau cAsyaiva lAbhAbhAvAdAyAdezayakAro na sAkSAdikArasthAnIyo'pi tu para sUtrasya saMpUrNanyAyajJApakatA pradarzitA, tathA hi-tatratyo grandhaH- mparayeveti nyAyapravRttAvapi nAtra pUrva vRddhiH 'tatprAptau satyAm' iti 25"nanu candrazabdasya dvau svarau, tatrAdyaH sandhikAryeNa hriyate'paraH . padena tatpravRttyabhAvasya svarasto lAbhAt / evaM caitanyAyAbhAve-65 "avarNevarNasya" [.. 4. 68.] ityato'svara evendrazabdaH, 'ntaragatvAd yatva-vatvayoH pravRttI kadApIkArokArayovRddheraprAptyA tasya kiM vRddhipratiSedhena ? satyam-kintvanenaitajjJApyate *bahi- tatprAptau satyAmiti padasyopalakSaNatayA'pi paricAyakatvamasaMbhavaraGgamapi pUrva pUrvottarapadayoH kArya bhavati, pazcAt sandhikAryam , ' meveti tatprAptau satyAmityarthAzrayaNAdayaM nyAyAMzo jJApyata eve tena pUrveSukAmazama' ityAdi siddhaM bhavati" iti / na cottarapadasya tyucyate tadApi na nirvAhaH, nyAyena yatva-vatvayonirodhApatteH 30 vRddhiniSedhakenAnena ["Ato nendravaruNasya" iti sUtreNa ] kartha sUtrasyAsya pravRttyasaMbhavAt / yadi ca sUtrArambhasAmod yatva-10 pUrvapadottarapadobhayaviSayaka jJApana kartuM zakyata iti zaGkanIyam, vatvayoH pravRttirityucyate tadApi nyAyasyAnupayoga eva / na ca *asati bAdhake pramANAnAM sAmAnye pakSapAtaH* iti nyAyena 'tatprAptI satyAm' iti padasya sArthakyamiti vAcyam , tasyaha sAmAnyataH[samudAyAvayavatvasAmAnyena] ekadezAnumatyA vA phalAbhAvenAnuvRttareva tyaktuM zakyatvAt / yadi ca yakAra-vakA saMpUrNanyAyasya jJApanasaMbhavAt / ladhunyAsakAreNa ca 'vaiyAkaraNaH' . rAbhyAM parasya svareSvAdibhUtasya svarasya prAptavRddhivAdhanArtha 35 ityAdAvasya nyAyasyApravRttirapi pratipAditA, sA ca "yvaH tatprAptau satyAmiti padamAvazyakamityucyate tadA tadarthameva tasya 75 padAntAd" [7. 4. 5.] iti sUtrasthatatprAptAvityanuvartanasya sArthakyena jJApakatvA'sambhavAt , yadIha yakAra-vakArau na syAtAM jJApakatve kathaM saMgaccheta, tathA hi-'vaiyAkaraNaH' ityAdiprayogA- tarhi tatsthAninorikArokArayoreva vRddhiH syAditi sambhAvanAnudAhRtya "paratvAnnityatvAcca vRddheH prAgeva sarvatrAne dauto" iti mAtreNa vA 'tatprAptI satyAm' ityasya cAritArthyAt / tasmA vRhadvRttigranthavyAkhyAnAvasare tenoktam-"etaca "Ato nendra- diha pUrvapadamuddizya kAryasya kasyacanAbhAvena vA, sandhyabhAve 40 varuNasya" [7. 4. 29.] ityatra yat 'pUrva sandhikArya na pariniSThitatvAbhAvena vyAkaraNAdipadAnAM padAntareNa sambandhasyA-80
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dvitIyollAse nyAyau 26, 27 ] nyAyArthasindhu - taraGgakalito nyAyasamuccayaH / * saMjJA na saMjJAntarabAdhikA* // 27 // si0 - bAdhya bAdhakabhAvasyA samAveza mUlakatvAd dvayoH bAdhyatvena bAdhakatvena cAbhimatayoH ] samAvezaH sambhavati tatra bAdhya bAdhakabhAvo na bhavatIti sthitiH, tatra yatra nupapadyamAnatvena pUrvaM sandhipravRtterAvazyakatayA vA "yvaH padAntAt0" [ 7, 4. 5. ] iti sUtraviSaye prakRtanyAyasyAnupayoga eveti nAtratyena 'tatprAptI' ityanuvRttena padenaitanyAyAMzajJApanaM yuktamiti paryavasyati // atha 'Ato nendravaruNasya " [ 7.4.29. ] ityuttarapadavRddhipratiSedhasya jJApakatvaM vicAryateAgnendraM sUktamityatra "devatAnAmAtvAdI" [ 7. 4 28] ityubhayapadavRddhau prAptAyAmuttarapadasyAnena vRddhirniSidhyate, tatra amivendrazca devate yasyetyarthe pUrvamabhizabdendrazabdayordvandve kRte 'agni + indra + aN' iti sthitau vRddherapekSayA'ntaraGgatvAt samAna10 dIrghe tata AtvasyApyaprApyA AtvaviSayAbhAvena ndra' ityasyA : svaratvena ca vRddheraprAptiH, yadi caikavarNAzrayatvAd bahiraGgatvA - bhAvenAtvameva paratvAt pravarttate tataH sandhikAryamityucyate tadApi 'amendra' ityavasthAyAmuttarapadasya 'ndra' rUpatvena vRddheraprApteH, Ayasvarasya vRddhau rUpasiddhisattvena indrarUpasyottarapadasya 15 vRddhipratiSedho vyartha eva sa cemaM nyAyaM jJApayati, jJApite pUrvamubhayapadasya vRddhireva syAditi tadvAraNAyottarapadavRddhi - saMjJAnAmekasminnapi bahnInAM samAvezaH zakyata eveti nyAya - 05 niSedhazcaritArtha iti sthitiH / ' AgnendraH' ityAdiprayogAca tasya khAMze phlodAharaNabhUtAH, nyAyasya phalaM tu bRhadvRttau 'pUrvaiSukAmazamaH' ityuktam / atrApi hi pUrva sandhikArye pravRtte *ubhaya20 sthAnaniSpanno'nyataravyapadezabhAga iti nyAyena 'eSukAmazamI' zabde uttarapadatvAtideze'pi pUrvazabdasya vaikalyena digvAcakatvaM na syAditi digarthavAcakAt paratvaM na syAt, yadi ca pUrvazabdasyaiva tena nyAyena vyapadeza ityAzrIyate tadottarapadameva vikalaM bhavet ubhayavyapadezazcAnena nyAyena kartumazakyaH, yadi ca eka25 dezavikRtanyAyena 'SukAmazamI' zabde eva uttarapadatvaM prAggrAmavAcitvaM cAzrIyate tada ' ' zabdokArasyaiva vRddhiH syAdityaniSTaM prasajyeteti nyAyopayogaH // pANinIye tantre'pi "Ato nendravaruNasya" [ 7. 4. 29. ] ityetatsUtrasthAnIyena "nendrasya parasya" [ pA0 sU0 7. 3.22. ] iti sUtreNaivAyaM nyAyo jJApito mahA30 bhASye, tathA hi- " antAdivaca" [ pA0 sU0 6. 1.85 ] iti sUtre mahAbhASye --'' uttara padavRddhizcaikA dezAt" [ vArttikam ], uttarapadavRddhizcaikadezAd bhavati vipratiSedhena / uttarapadavRddheravakAzaH - pUrvatraigarttakaH, aparatraigartakaH, ekAdezasyAvakAzaH - daNDAgram, kSupAgram ; iho bhayaM prApnoti pUrvaiSukAmazamaH, aparaiSukAmazamaH, 35 uttarapadavRddhirbhavati vipratiSedhena" iti vRddheH paratvAd balavattvaM pradarzya zaGkate -"ekAdezaprasaGgastvantaraGgabalIyastvAt" [ vArtikam], ekAdezastu prApnoti, kiM kAraNam ? antaraGgabalIyastvAt - antaraGgaM balIyo bhavati, tatra ko doSaH ? " tatra vRddhividhAnam" [ vArtikam ], tatra vRddhirvidheyA, naiSa doSaH, AcAryapravRttirjJApa40 yati- 'pUrvottarapadayostAvat kAryaM bhavati, naikAdezaH, iti / yadayaM > | | 155 "nendrasya parasya ' [ pA0 sU0 7. 3. 22. ] iti vRddhipratiSedhaM zAsti / kathaM kRtvA jJApakam ? "indre dvAvacI, tatraikaH "yasya " [pA0 sU0 6.4. 148. ] iti lopena hriyate, apara ekAdezena, anacUka indrazabdaH sampannaH, tatra ko vRddheH prasaGgaH ?, pazyati tvAcArya:- pUrvottarapadayostAvat kAryaM bhavati naikA deza 45 iti, tato "nendrasya parasya " [ pA0 sU0 7. 3. 22. ] iti vRddhipratiSedhaM zAsti // iti spaSTAzayaM bhASyam / etadbhASyaikavAkyatayA khamate'pi " Ato nendravaruNasya" [ 7. 4. 29. ] iti sUtrameva pUrNasyAsya nyAyasyaikadezAnumatyA jJApakamityAdartavyamiti // 26 // 50 | | [ aucitya ] siddhamevArthamanena nyAyenAha - saMjJA na saMjJAntarabAdhiketi- saMjJA - samyagjJAyate'rtho'nayA sA, saMjJAntarasya -- anyasyAH saMjJAyAH, bAdhikA - pravRttividhAtikA, na bhavatIti zeSaH / pUrvarItyaucityasiddho'pyayamarthaH zAstrakAravacanairapyanumAtuM zakyate, tathA hi prAdInAM zabdAnAM "dhAtoH pUjArtha0 " 60 [3.1.1] ityupasargasaMjJAvidhAyakasUtramevAtrArthe jJApakam, yadi hi "UryAdyanukaraNa0 " [3.1.2.] ityavyavahitottarasUtravidhIyamAnayA gatisaMjJayopasargasaMjJAyAH paratvAd bAdhaH syAt tarhi bAdhasya naiyatyena pUrvasUtreNopasargasaMjJAvacanamanarthakameva syAt, tathA copasargasaMjJAM sUtreNa bodhayan sUtrakAraH saMjJAnAM 65 parasparaM bAdhyabAdhakabhAvAbhAvaM sUcayatyeveti 'prasthaH' ityAdau 'pra' zabdasya gatyupasargasaMjJayoH satyoH "gati-kvanyaH 0" [3. 1. 42. ] iti gatisaMjJA nimittastatpuruSasamAsaH, "upasargAdAto Do'zyaH " [5. 1. 56 ] ityupasargasaMjJAnimittastataH parAd dhAtorDapratyayazca yugapadabhUtAm / asya ca nyAyasyaiaucitya mUla- 70 katvAd yatra saMjJA - phalayoH samAvezAsaMbhavastatra tayoryugapad vidhAtumazakyatayA bAdhyamAna kAryaprayojikA saMjJA'pi na pravarttate niSphalatvAt saMjJAyAzca phalavatvaucityAt, ata eva "spRhevyApyaM vA" [ 2. 2. 26. ] iti sUtre vAgrahaNaM caritArtham, anyathA'sya nyAyasya pravRttyA karmasaMjJA-sampradAnasaMjJayorbAdhya - 75 bAdhakabhAvAbhAvAdubhayorapi tayoH pravRttervikalpena saMjJAvidhAnAbhAve'pi vibhaktidvayotpattyA caitraM caitrAya vA spRhayatIti rUpadvayaM sidhyatyeveti vikalpasya vaiyarthyaM syAdeva evaM ca siddhe'pi dvairUpaye kriyamANo vikalpo yatra saMjJAnimitta kArya
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [dvitIyollAse nyAyaH 27 ] yorvirodhastatra saMjJAsvapi bAdhyabAdhakabhAva iti sUcayati // | gRhadvayarUpakaraNe tannivAsisapatyoriva, anyathA hi sUtradvayApratikArya saMjJA bhidyante* eSo'pi nyAyAkAraH prAcIna- ropayalasya vyarthatavApadyate, evaM ca nivRtte sparddha kA kasya AkhyAyAtraiva nyAye samAvezitaH / itthaM hi teSAM vyAkhyA- bAdhAM kuryAditi / tatredaM tattvam-"karaNaM ca" [2.2.19.] nam-"asya cetthamavatAra:-"karaNaM ca" [2.2.19.] / iti sUtreNa saMjJAdvayavidhAnamakSadevayate maitrazcaitreNetyAdI cari5 iti sUtreNa divaH karaNasya yugapat karma-karaNasaMjJayorvidhAnAd | tArtham , tenAkSAnA devayatItyAdAvuktayuktyA tRtIyaiva 45 'akSAnA dIvyati' iti dvairUpyaM siddham / tathA 'ajhai-: prApnoti, prayogazca dvitIyAyA api dRzyate, atastatsamarthanArtha devayate maitrazcaitreNa' ityatrAkSazabdasya karaNatvAt tRtIyA | pratikArya saMjJA bhiyante iti nyAyabalaM gRhItvaikasyApi bhavati, karmatvAJca "gatibodhAhArArtha0" [2. 2. 5.] iti | "karaNaM ca" 2.2.19.] iti sUtrasya bhinnabhinnavyAkhyAbhyAM sUtreNa prAptaM nityAkarmakalakSaNamaNikartuH karmatvaM na syAt ; / sUtradvayarUpatvamAropya tatprathamasUtreNa dvitIyA'pyatrAnIyate 10 tathA'kSazabdasya karmatvAdeva devayateH "aNigi prANikartRkA- 'iti / paramanenApi *pratikArya saMjJA bhidyante iti nyAyena 50 nApyANNigaH" [3.3. 107.] ityanena prAptamakarmakalakSaNaM pUrvoktayuktyA "karaNaM ca" [2. 2. 19.] iti sUtrasya parasmaipadaM na syAt / atrAha paraH-nanvardevayate maitrazcaitreNe- | bhinna-bhinnavyAkhyAbhyAM sUtradvayarUpatvAropaNasAmarthyAdubhayorapi tyAdau saMjJAdvayayogapadyaM caritArtham, tato'kSAna:rvAdIcyatI-saMjJayoH sparddhasyAbhAvodbhAvena karmasaMjJAyAH karaNasaMjJayA abAtyAdau satyapi saMjJAdvaye paratvAt karaNatvahetukA tRtIyeva | dhanaM vyavasthApayatA *saMjJA na saMjJAntarabAdhikA* iti nyAya16 bhavitumarhati na dvitiiyaa|| iti / anottaram-satyametat , | syaivArtho bhaGyantareNa samarthita iti nAsau pRthaga darzitaH // " 35 paraM pratikArya saMjJA bhidyante iti nyAyo yadA prayujyate / iti / atredaM vicAraNIyam-*pratikArya saMjJA bhidyante* ityasya tadA dvitIyA'pi syAdeva / tathA hi-asya nyAyasyArthastAvada- pratikArya saMjJA vidhAyakAni zAstrANi bhidyante' ityarthasya yam-kArya kArya prati saMjJAbhidhAyakAni sUtrANi bhidynte| nyAsagranthasammatatve'pi yat saMjJAsUtrAvRttikaraNena saMjJayorbA ayaM bhAvaH-yadyapi "karaNaM ca" [2. 2. 19.] iti sUtre dhya-bAdhakabhAvarUpavirodhanivRttiriti kalpayitvedaM sarva vyA20 yugapat saMjJAdvayamasti, paramakSAnA dIvyatIti prayogadvayaM khyAnaM nibaddha prAcInastanna manorama, saMjJayobAdhya-bAdhaka-60 yad dRzyate tatsiddhyartha pratikArya saMjJA bhidyante* iti nyAyena ! bhAvasya mUlaM hi viruddha vibhaktidvayahetutvameva, na tat sUtrAvRtti"karaNaM ca"2.2. 11.] iti sUtramAvRttyA dvidhA vyAkhyA-: karaNamAtreNa nivartate, virodhahetunivRttyabhAve ca virodhanivRddhiH yate, yathA-divaH karaNaM karma syAditi, tathA-divaH karaNaM / sUtrAvRttikaraNasAmarthena kalpyamAnA nyAyapathaM nAvatarati / karaNaM syAditi, iyAneva cArthazcakAreNa sUcyate, avyayAnAma- | yA'pi ekasminnapi gRhe bhittivyavadhAnena gRhadvayakaraNe sapa25 nekArthatvAt / tatrAdyavyAkhyAne idaM sUtraM karmasaMjJAyA eva ! jyorvirodhanivRttiriha dRSTAntatvenopAttA, sA'pi na yuktA-65 vidhAyakaM, na tu karaNasaMjJAyA iti kalpyate / evaM ca siddhaM sapanyorhi virodho naikagRhatvanibandhano'pi tu samAnapatikAtvanirbAdhamakSAn dIvyatIti / yataH spardhe sati paratvaM cintyate, ; nibandhana eva, nahi tasya hetoha vibhAgena nivRttiriti kathaM AyavyAkhyAnapakSe ca karaNasaMjJAyA vidhAnasyApyabhAvena tRtI- tadvirodho gRhavibhAgena nivarteta / tathA ca nyAsoktasaMjJAyAprApterapyabhAvAt kena saha spaI iti / dvitIyavyAkhyA tu sUtrabhedasyAyamAzayo yat-yAvanti saMjJAnimittAni kAryANi 30 akSairdIvyatIti prayogasya tavApyabhimatatvena nirvigAnaiva / sambhAvyante tAvantyeva saMjJAvidhAyakAni sUtrANi kalpyante 70 etaccaivaM vyAkhyAdvayamakSAnA dIvyatIti prayogadvayasikSya- / 'pratilakSya lakSaNopaplavaH' iti mahAbhASyAdisiddhAntAnusAram / rthameva kRtam / nanu kriyatAM vyAkhyAdvayamAropyatAM ca tadvalA- | tathA ca-dvitIyotpattisampAdakakarmasaMjJAvidhAyaka "karaNaM ca" dekasyApi sUtrasya sUtradvayarUpatvaM, paraM tasminneva sUtradvaye 2.2. 19.] iti sUtraM pRthageva, akarmakatvaprayuktasyANivihitayoH karma-karaNasaMjJayoryaH sparddhaH sa kathaM nivartate? tada- kartuH karmatvasya, "aNigi prANikartRkAnApyANNigaH" [3. 35 nivRttau ca pUrveNa "karaNaM ca" [2. 2. 19.1 iti sUtreNa , 3. 107.1 iti parasmaipadasya ca nivartike karmasaMjJe ca pRtha-75 vihitAyAH karmasaMjJAyA yo bAdhaH sa kena vAryate iti | geveti tadartha karmasaMjJAnidhAnAya "karaNaM ca" [2. 2. 19.] cet ? ] ucyate yadA "karaNaM ca" [2. 2. 19.] ityasya | iti sUtramapi pRthageva, tatazca adaivayate yajJadattenetyatrANisUtradvayarUpatvamAropitaM nAsIt tadA spardU AsIt , yadA tu kartuH karmatvAbhAvena parasmaipadAbhAyena ca dvitIyotpattiprayo tasya sUtradvayatvamAropitaM tadA'nayoH saMjJayoH svasvasUtraniSTa-! jakakarmasaMjJAyAzcAritArthyAbhAvena tasyAH karmasaMjJAyA anava40 tvAt spo nivartate, ekasyApi gRhasyAntarA bhittiprakSepAdinA . kAzatvena tannimittA dvitIyA'pyavazyamevotpatsyata ityakSAnU 80
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 27] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / - devayatIti prayogo'pi bhaviSyatyeveti karmasaMjJAyAH sAvakA-! saMjJA bhavanti, vyAkaraNe'pi kartavyaM harttavyamityatra pratyaya-kRtazatvena dvitIyaiva bhavitumarhatIti zaGkA niravakAzeti / tatazca / kRtyasaMjJAnAM samAvezo bhavati / 'pAJcAlaH, vaidehaH, vaidarbhaH' *saMjJA na saMjJAntaravAdhikAiti nyAyasya pratikArya saMjJA pratyaya-taddhita-tadrAja disaMjJAnAM samAvezo bhavati / anyatra bhidyante iti myAyena saha phalaikye'pi arthata ubhayobhaida saMjJAsamAvezAdetasmAt kAraNAt AkaDArAdapi saMjJAnAM samA5 eva / yathA cAyamevAzayaH *pratikArya saMjJA bhidyante* vezaH prApnoti, iSyate caikaiva saMjJA syAditi, taccAntareNa yatne na 45 iti nyAyasya tathA bRhadvattyAdigranthasammatyA sphuTIkariSyate ! siddhayati, evamarthamidamucyate" iti / asyAyamAzayaH-loke bivaraNe // 27 // zAstra ca saMjJAnAM bAdhyabAdhakabhAvAbhAvasyoktayuktyA dRSTatvAt *saMjJA na saMjJAntaravAdhikA* // 27 // sarvatra tathA prAptau viruddhaphalakasaMjJAnAM bAdhyabAdhakabhAvAbhAve'bhIta0-loke zAstre ca saMjJAnA samAvezaH-sahAvasthAnamavi-STalakSyANAmasiddhayA'vyavasthApattestatra vyavasthArthamucyamAnamidaM 10rodha iti yAvat, dRshyte| tathA hi-loke tAvadekasyaiva ghaTasya / sUtraM niyamArtham , ita Urthe "kaDArAH karmadhAraye"[pA. sU.50 kalazaH kumbha ityAdayaH saMjJAH zrUyante, zAstre'pi tAvadatraiva / 2. 2. 38] ityataH prAk paThitAnAM saMjJAnAM madhye ekasyai kaiva vyAkaraNe ekasyaiva pratyayasya pratyaya-kRta-kRtyAdisaMjJA bhavanti / saMjJA syAditi / anena niyamena cAnyatra tAsAM bAya-bAdhakana ca tAsAM virodho bhavati / yugapadasambhave hi virodhaH, yathA- bhAvAbhAvo'pi sUcito bhavatyeva / etanmadhye ca syAdividhi'sarve brAhmaNA bhojyantAM mAThara-kauNDinyau pariveviSAtAm' ityAdau | viSayAH kArakaviSayAH samAsaviSayA guruladhvAdisaMjJAzca pcynte| 15 bhojana-pariveSaNayorvirodho yugapadasaMbhavAt ; yathA vA 'sarvebhyo / tAsAM ca paravAnavakAzatvAdinA vyavasthA samAzrIyate / atha 55 brAhmaNebhyo dadhi dIyatAM takra kauNDinyAya' ityAdau dadhidAna-taka- pratikArya saMjJA bhidyante* iti matasya vicAraH prastUyatedAnayorvirodhaH phalaikyAt, tayohi phalamekamodanasekarUpamityekena | ayametanyAyasamAnArthako nyAya iti prAcAM mataM vRttI pradadannaudane sikke takasyopayogAbhAvAt tadAnena viziSya | zitam , iha ca tacyAyacarcA bRhadvRtyAdirItyA kriyate, vidhIyamAnena dadhidAna sAmAnyavihitaM bAdhyate / iha ca tathA hi-"karaNaM ca" [2. 2. 19.] iti sUtre bRhadvRttau 20 bhinnAnAM saMjJAnAM phalAni aviruddhAni bhinnAnIti bhinnAviruddha cakAraphala-"karaNaM vetyeva siddhe cakAraH saMjJAdvayasamAvezArthaH" 60 phalatvAd virodhAbhAva iti lokasiddhameva saMjJAnAM virodhAbhAva iti rUpeNa pradarya lakSye tatphalapradarzanAyoktam-"tenAdevayate / mayaM nyAyaH sUcayati / ekasyaiva prAdergatyupasargasaMjJAdvayavidhAna maitrazcaitreNetyatra karaNatvAt tRtIyA bhavati, karmatvAJca gatyAdimapi prakRtanyAyalabhyArthAnumodakameva na jJApakam , yat tu sUtreNa nityAkarma kalakSaNamaNikartuH karmatvaM [na bhavati], devajJApakatayopanyastaM vRttI tad dAApAdanamAtram / ayaM ca nyAyo yatezca "aNigi prANi." [3. 3. 107.] ityAdinA'karma25 bhinnAvirodhiphalatvamUlakavirodhAbhAvamUlaka iti yatra phale virodha.. / katvalakSaNa parasmaipadaM na bhavati" iti, tataH zaGkitam-"athA-65 statra ca vyavasthArthamanyairvacanamArabhyate, svamate ca jJApakavazA kSAn dIvyatItyatra satyapi saMjJAdvayasamAveze paratvAt karaNatvajyAyasyAnityatAmAzritya kArya saJcAlyate, tathA cAnityatvasUcaka nimittayA tRtIyayaiva bhavitavyam ? naivam-spardhe hi paraH, samAnavRttau samupanyastaM "spRheApyaM vA" [2.2.26.] iti vAgraha viSayayozca spardheH, na ca dvitIyA-tRtIyayoH pratiniyatakarma-karaNaNam / kaizcica spRhApyasya karma-saMpradAnobhayasaMjJayorvyavasthArtham zaktyabhidhAyinyoH samAnaviSayatvamastIti dvitIyA'pi bhavatyeva / 30 "herIpsitasya" [pA0 sU0 1. 4. 36.] saMpradAnasaMjJA, | *pratikArya saMjJA bhidyate* iti vA dazene'navakAzatvAt saMjJA-70 Ipsitatamasya ca karmasaMjJeti vibhAga AdhIyate, paThyate ca / dvayasya vimatta dvayasya vibhaktayoH paryAyeNa pravRttiraviruddhA" iti / atra pUrvasmin bAdhyabAdhakabhAvasthale nirNAyakam "A kaDArAdekA saMjJA" pakSe samAnaviSayayoreva virodha iti bhinna viSayANAM saMjJAnAM [pA0 sU. 1. 4. 1.] iti sUtram, tatra cAnena sUtreNa virodhAbhAvena parayA karaNasaMjJayA pUrvasyAH karmasaMjJAyA bAdhAbhAva sthalavizeSe tAsAM bAdhyabAdhakatye sUcite paratvAdibhirvAdhakahe- zata iti samAdhAnaM *saMjJA na saMjJAntarabAdhikA* iti nyAyArthAnu35 tubhinirNayaH, tathA coktam-'yA parA'navakAzA ca' iti / / mAdakam / dvitAyAsman pakSa ca satyApa virAdha'navakAzAyA 75 etatsUtraprayojanapratipAdanaparo mahAbhASyagranthazcetthama-"kimartha- saMjJAyAH parayA saMjJayA bAdhAbhAvaH samarthitaH, anavakAzatvaM midamucyate ? "anyatra saMjJAnAM samAvezAniyamArtha vacanama ceha dvayoreva, tatra karmatvanimittake'NikartaH karmatvAbhAve parasmai[vArtikam ], anyatra saMjJAnAM samAvezo bhavati, kvAnyatra ? padAbhAve ca prastute'navakAzatvaM kathamiti zakSAyAH *pratikArya loke vyAkaraNe ca / loke tAvat-'indraH, zakraH, puruhUtaH, saMjJA bhidyante* iti matAntareNa samAdhAnam / tathA ca yAvanti 40 purandaraH', 'kanduH, koSThaH, kusUlaH' ityekasya dravyasya bahavaH saMjJAnimittakAni kAryANi sambhAvitAni tAvanti saMjJAsUtrANi 80
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [dvitIyollAse nyAyaH 27 ] kalpanIyAni, tathA ca dvitIyotpattirUpakAryArtha kalpitasya divaH iti / atredamucyate-pratikArya saMjJA bhidyante ityasya 'kAryakaraNasya karmasaMjJAvidhAyakasyopapThatasUtrasya dvitIyotpatti vinA- muddizya saMjJAbheda' ityartha iti kathanena 'bhinnAni kAryANyuddizya 'navakAzatvamakSatameveti tadabhiprAya iti spaSTameva pratibhAti / * svarUpato bhinnAH saMjJAH kriyante' ityartha eva bhavatAmabhipretaH, nyAsakRtA'pi pratikAryamiti pratIkamupAdAya "ekasyApi karmaNaH sa cAkathito'pi pratIyata eva saMjJAnAM kAryArthatvAt , na tAvatA 5 karaNasya vA kArya kArya pratisaMjJA'bhidhAyikAni sUtrANi bhiyante pUrvapakSiNA zaGkitasya karmatvasya cAritArthena tRtIyayA tadvAghasya 45 ityarthaH" iti sphorayatokta evArthaH pratipipAdayiSito na tu samAdhAnamAyAti, tatazca tatsamAdhAnArthamupAttasyAsya nyAyasya prAcAM vRttigranthe gRhItaM karaNaM cetyasya vyAkhyAdvayAdikam vaiyarthyameva syAt, kicca karmatvasya mukhya prayojanaM dvitIyAvidhAsUtrabhedena virodhAbhAvAdikaM ca / yadi hi sUtrabhedena virodhAbhAvaH 'nameveti tadevoddizya karmatvaM vihitamityapi kathanaM nirmUlametra, syAt tarhi svata eva bhinnAnAM sUtrANAM kadA'pi virodho na | karmatvanimittakeSu kAryeSu gauNamukhyatAnirNAyakapramANAbhAvAt , 10 syAt / gRhasyAntarA bhittiprakSepAdinA sapatnIdvayavirodhAbhAva- tatazca yAvanti tatsaMjJAkAryANi tAvanti saMjJAbhidhAyakavaca-50 dRSTAntazcAsiddha eveti pratipAditaM vRttAvapi / kiJcoktarItyA mAnItyekasyA api saMjJAyA bhinnabhinnakAryArthatvena bhinna bhinnatayA *saMjJA na saMjJAntarabAdhikA* *pratikArya saMjJA bhidyante iti vidhAnamityevArthaH zreyAnityalamanayA prasaktAnuprasaktyA / tadayanyAyayoH prakRte'bhimataphalasAdhakatve samAne'pi na pratipAdyA- matra niSkarSaH-*saMjJA na saMjJAntarabAdhikA* iti nyAyasya rthasya sAdRzyam , bRhadvRttI samAnaphalakasaMjJAdayasya bAdhyabAdhaka- saMjJAnAM khabhAvato bAdhyabAdhakatvAbhAvamAtre tAtparyam / kArya15 bhAvasattvasya prathamaM pratipAditatvena tasyArthasyaiva matAntareNa | dvArA virodhe tu bAdhya-bAdhakabhAvo bhavatyeva, tadeva ca *pratikArya 55 *pratikArya0* iti nyAyena samarthanasya spaSTata eva prakRtanyAya- | saMjJAbhidyante* iti nyAyena matena vA samarthyate / dhvanitazcAyapratikUlatvAt / evaM prAthA nyAyasaMgrahIyanyAse vRtyuktavyAkhyAnasya ! marthoM mahAbhASye "AkaDArAdekA saMjJA" [pA. sU. 1.4. nyAsAnusAritvamityapi kathanaM pratyuktameva / kizca tatra svamatAnu- 1.] iti sUtre pUrvapradarzitA-'grepradayamAnabhASyAbhyAM kaiyaTAdi sAriNI yA vyAkhyA pradarzitA sA'pi na bRhadbhattigranthAzayamanu- / bhizcAyamarthaH sphuTIkRtaH / tatraiva sUtre 'AkaDArAt'-"kaDArAH 20 gacchati, tathA hi-tatratyo andhaH- "saralAdhvanA tu anyApi | karmadhAraye" [pA. sU0 2. 2. 38.] ityataH prAgekasyaikaiva 60 vyAkhyA'sti, tathA hi-vRkSa prati vidyotate vidyudityatravadatra saMjJeti niyamapakSaH, etadantare saMjJAviSaye paraM kArya bhavatIti pratizabdo lakSaNArtha, tato'yamarthaH-kArya lakSyIkRtya tAvat para kAryavidhipakSo veti vicAraprasaGge ekA saMjJeti pakSe "divaH bhinna bhinnAH saMjJAH kriynte| artha bhAvaH-ekasyaivAnyAnyasaMjJA karma ca" [pA. sU. 1. 4. 43.] iti divaH karaNasya karma yat kriyante tat tatsaMjJAhetukAnyAnyakAryakaraNArthameva, yathA ! saMjJAvidhAyakasUtre 'cakAraH' samAvezArtha kartavyo bhavatIti doSa26 vArizabde ikArasya svarasaMjJAsadbhAvAd vArINAmityatra "hAdaha- pratipAdanAyetyamuktam-"sAdhakatamaM karaNam" [pA0 sU0 1.65 kharasyA0" [1. 3. 31.] iti dve spe nAbhUtAm, tatrAI | 4. 42.] "divaH karma ca" [pA. sU. 1. 4. 43.] iti svarasyeti varjanAt ; hrasvasaMjJAsadbhAvAca "hasvApazca" [1.4. cakAraH kartavyaH / akriyamANe hi cakAre'navakAzA karmasaMjJA 32.] ityanenAmo nAm , samAnasaMjJAsadbhAvAcca "dIrtho nAmya- karaNa saMjJA bAdheta / paravacane hi niyamAnupapattarubhayasaMjJAbhAvaH, tisR0" [1. 4. 48.] ityanena dIrghaH, nAmisaMjJAsadbhAvAcca yasya punaH paraM kAryatvaM niyamAnupapattestasyobhayoH saMjJayorbhAvaH 30'he vaare| he vAri!' ityatra "nAmino luga vA"[1. 4. 61.] | siddhaH / katham ? pUrvA tasya karmasaMjJA, parA karaNasaMjJA / katham ? 70 ityanenAmanyasya lumvikalpa ityAdi / yadi tu anyAnyasaMjJA- | evaM sa vakSyati-"divaH sAdhakatamaM karma" tataH "karaNam" hetukamanyAnyakArya cikIrSitaM na sidhyet tarhi kimarthamanyAnya- karaNasaMjJaM ca bhavati saadhktmm| diva iti nivRttam / tatrAsaMjJAH kriyante ?, tato'trApyakSAn dIvyatItyatra dvitIyAntaprayogo rambhasAmAt karmasaMjJA, paratyAca karaNasaMjJA" iti / asya yadi na syAdeva, kintu spardhe paratvAt tRtIyAntaprayoga eva yadi / bhASyasyAzayaH kaiyaTenetthaM sphorita:-"akSairdevayate devadatto yajJadatte35 syAt tadA "karaNaM ca" [2. 2. 19.] iti sUtreNa divaH / netyatrobhayoH karma-karaNasaMjJayoH samAveza iSTa iti tadartha cakAraH15 karaNasya sarvatra karma-karaNasaMjJAdvayaM kimarthamAcAryaH kuryAt ?, ataH / sUtre paThanIyaH |++++ydyevmkssaan dIvyatIti dvitIyAsArvatrikasya karma-karaNasaMjJAdvayasya vidhAnAdevaM jJAyate-karaNa- / prayogo na syAt, tRtIyayA paratvAd bAdhitatvAt , vibhaktidvayaM saMjJAhetukatRtIyAvadekavAraM karmasaMjJAhetukA'kSAn dIvyatIti dvitI. | ceSyate / karmasaMjJA ca sAvakAzA'karmakavyapadezavyAvRtyarthatrAt, yA'pi syAdeva, na tu spardhe paratvahetukastRtIyayA bAdha eva karaNasaMjJA'pi divanA akSAH' iti lyuDarthA [anarthA] / 40 syAt , karmasaMjJAvidhAnasya dvitIyAbhavanasyeva mukhyaprayojanatvAt" ! atrAhuH-kAryakAla saMjJA-paribhASamiti pakSo'trAdhIyate, tena 80
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyau 27,28 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 159 Prernawra.........ravinapan "karmaNi dvitIyA" ityatra kArthe yat karmasaMjJAyA upasthAnaM ! *sApekSamasamartham // 28 // 40 tadanavakAzamiti dvitIyA bhaviSyati / akSANAM devitetyAdau tu si.-"samarthaH padavidhiH" [7.4. 112.1 iti kRtprayoge SaSThayA dvitIyA'pavAdatvAd bAdhyate, tRtIyA tu para- paribhASAsUtreNa sarvo'pi padasambandhI vidhiH samarthAzritaHtyAtU" iti / anena kaiyaTagranthena "karaNaM ca" [2.2.12.] | samarthapadAzrita iti bodhitam / samarthatvaM ca sAmarthyavattvam, 5 iti sUtrastho bRhadvRttigranthaH samAnArtha eva / yaH kila pANi- | sAmarthya ca dvividham-vyapekSA ekArthIbhAvazca / tatra pRthaganIyAnAM *kAryakAla saMjJA-paribhASA* iti pakSaH sa eva | rthAnAM padAnAmAkAGkSAvazAt parasparasambandho vyapekSA / yatra 45 'pratikArya saMjJA bhidyante' ityevarUpaparamatatvenoddiSTaH, tatazcaita- padAnyupasarjanIbhUtasvArthAni nivRttasvArthAni vA pradhAnArthIkaiyaToktarItyaiva tatratyApi vyAkhyA'vagantavyA / nAgezabhaTTatvatra pAdAnAd vyarthAnyAMntarAbhidhAyIni vA sa ekArthIbhAvaH / vizeSamAha, tathA hi-kecit tu-"sAdhakatamagatakarmatvazaktibodhe-tatra vAkye vyapekSA sAmarthya, samAse ekArthIbhAva iti 10'kSAn dIvyatIti prayoge dRDhataraM mAna cintyam , kAryakAlapakSe'pi ! sAmAnyato vivekaH / sarvaca padasambandhikAryametadanyatara paratvAt tRtIyayA bAdhe nyAyye tadanupasthitereva nyAyyatvAt , sAmarthyavatpadAzritamiti pribhaassaarthH| tatra vyapekSAsAmarthyavataH50 kica tatra phalAzrayatvavivakSayA karturiti [ "karturIpsitatamaM karma' samudAyasyAntargatayoH padayoH samAsAdividhiH prApnoti, yathApA. sU0 1. 4. 49.] karmatvaM, na ca tadA karaNatvamiti na 'Rddhasya rAjJaH puruSaH, mahat kaSTaM zritaH' ityanayoH samudAyadoSaH / kiJca "kRiti ca" [pA0 sU. 1. 1.5.] iti yonyapekSAsAmarthyena samarthatvAt tadantargatayo rAja-puruSapadayoH 15 sUtrasthakaiyaTarItyA yathoddezapakSe'pi pradhAnAnurodhena khAtmabheda- kaSTa-zritapadayozca samarthavAnapAyAt samAsaH syAditi 'Rddhasya kalpanasya tulyatayA viziSya 'kAryakAlapakSe ityuktirasaMgatA / rAjapuruSaH, mahat kaSTAzritaH' iti prayogaprasaGga iti tadvAraNAya 55 kriJca kAryakAlapakSe'yAdibhyaH paraiva pragRhyasaMkSeti 'adaso mAd" nyAyo'yamAzrIyate-sApekSamasamartham * iti / apekSA[pA. sU. 1. 1. 12.] iti sUtrasthabhASyoktarItyA "apA-padAntarasambandhAkAjA, tayA saha vidyata iti sApekSam, dAnamuttaraNi kArakANi bAdhante, gAM dogdhi payaH" ityatratya-tathAbhUtaM ca padam , asamartham-sAmarthyarahitaM bhavatIti tasya 20 bhASAsaGgaterAkaDArasthasaMjJAnAM yathoddezapakSatvameveti ca taduktya-na padavidhiyogyatvam / ayamAzayaH-vRttau niviSTena hi padena saGgatirityAhuH" iti / ayamAzayaH-akSaniSThA karmatvazaktiranyA pradhAnArthavizeSaNIbhUtasvArthopasthApakena bhavitavyam, yajJa padaM 80 karaNatvazaktiranyA, tatra yadyapi divaH sAdhakatamasya saMjJAdvayamapi ' padAntaramapekSate svavizeSaNAya taca svayameva prAdhAnyamanuzAstreNa bodhitaM tathApi tattadvibhaktisamabhivyAhAre tattacchakti- babhUSatIriti kathaM tat pradhAnArtha svArtha samarpayediti tasya bodha eva, tathA ca akSAn dIvyatIti prayoge'kSeSu sadapi svasamabhicyAhRtapadAntareNAsAmarthya spaSTameva / tathA ca 25sAdhakatamatvaM [karaNatvaM ] na bhAsate, api tu kriyAjanyaphalA- | nyAyataH-aucityAt siddho'yamartha iti nAtra jnyaapkaapekssaa| zrayatvarUpaM karmatvameva bhAsate / itthaM ca yAdRzArthabubodhiSayA IdRzeSu prayogeSu samAsAbhAvAya yatnAkaraNametanyAyajJApaka-65 prayogastadarthavAcakavibhaktarevotpattiAcyA / kaiyaToktakAryakAla- miti tu na yuktamiti pUrvamapi bahuzaH pradarzitameva / "samarthaH pakSAzrayaNenaitat samAdhAnaM ca na sAdhu, yato yathoddezapakSe'pi padavidhiH" [7. 4. 612.] ityasyaivAyaM prapaJca iti praanycH| vidhisUtrAnurodhena saMjJAsUtrANAmAtmabhedakalpanasya tairuktatvAt vastutastu tayA paribhASayA sahAsya nyAyasya kaH sambandhaH? 30tatkAryArtha kalpitasya tasya saMjJAsUtrasya tatkAryApravRttAvanakkA- na ko'pi, yatra vyapekSayA sAmarthya siddhameva tatraivAvayave'sAma zatvasya sAmyAt / tathA ca yatra paratvAdinA bAdho'vatarati ! rthyasya bodhakatvAdasya nyAyasya tato bhinnaviSayatvAt / atra 70 tatra taista dviSayasya saMjJAsUtrasyAtmabhedakalpanAbhAva eva sviikriyte| ' sUtre bRhadvRttau ca vyapekSakA bhAvasAmarthyayorbhedapradarzanAvasare tathA ca nAnayoH pakSayorana viSaye ko'pi bhedaH / vizva prathamA- vyapekSAyAM vizeSaNayogo bhavati, ekA bhAve na bhavatIti dhyAyacaturthapAdaprathamasUtrAdArabhya dvitIyAdhyAyadvitIyapAdasaptatriMza- . jisa pradarzanenaivedazeSu 'Rddhasya rAjJaH puruSaH' ityAdiSu samAsAbhAvaH sUcitaH, tatra ca mAnatvena mahAbhASyoktaM vArtikamuktam, 35 sUtraparyantaM taiH 'AkaDAram' ityucyate, tatra ca yathoddezapakSa : tathA hi-"nanu ca rAjJaH puruSamAnayetyukte yo'rtha AnIyate sa75 eveti kaiyaTena svayameva khIkRtatvoktyA saha virodho'pi sphuTa eva rAjapuruSamAnayetyukte'pyAnIyate tat ko'tra vyapekSaikArthIeva / evaM ca cakAreNa saMjJAdvayasamAveza eva yukto'rthatantrA vA bhAvayorvizeSaH? ucyate-saMjJAvizeSo vyaktAbhidhAnamapasarjanavyavasthehAzrayaNIyeti nAgezAzayaH / khamate'pi cakAreNa saMjJA- vizeSaNaM cayogazceti" iti vAkya-samAsayorbhedamupakSiya dvayasamAveza evaM bRhadvattAyukta ityalamadhikeneti // 27 // upasarjanavizeSaNAMzavyAkhyAnamagre pradarzitam, tathA hi-"tathA
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAyaH 28] vAkye upasarjanavizeSaNaM bhavati Rdvasya rAjJaH puruSaH, samAse tAtparyam, evaM tatpuruSAdAvekaM padamupasarjanIbhUta svArthaM, bahubrIhau 40 na bhavati - rAjapuruSaH / yathAhu:-- "savizeSaNAnAM vRttirna / dvandve ca padadvayamapi tathA / tathA ceyamajahatsvArthA vRttiriti vRttasya ca vizeSaNaM na prayujyate / " iti vizeSaNayoge hi / kathyate / jahatsvArthAmabhipretyAha-nivRttasvArthAnIti, jahati svaM sApekSatvenAgamakatvAt sAmarthya na bhavatIti" / anena granthena svamartha padAni yasyAmityarthAt tatra svArthopasthApakatvAbhAvAnni5 vyapekSaikArthIbhAvasAmarthyayorayaM vizeSo yat-vyapekSAyAmeka | vRttaH svArtho yeSAM tAnItyarthaH / ubhayasAdhAraNaM hetumAha-pradhA dezasya samAsavRttirna bhavati gamakatvAbhAvAt, ekArthIbhAve nArthopAdAnAditi / ajahatsvArthI pakSe pradhAnArthena svopasthiti - 45 ca samAsavRttiriti / kvacit sati gamakatve pradhAnasya kAle evopasarjanapadArthasya vizeSaNatayopAdAnAdityarthaH, jahavizeSaNasApekSatve'pi samAso bhavatIti pareNa nyAyena sUca- tsvArthApakSe ca pradhAnena padena tadarthasyApyupAdAnAdityarthaH / yizyate, RciJcApradhAnasyA'pi nityasApekSasya vRttirbhavati, | bahuvrIhisamAse tu pradhAnaM padaM samudAya iti bodhyam, evaM 10 yathA-devadattasya dAsabhAryetyAdau, atra hi devadattasya yo dvandve'pi pradhAnaM padaM samudAya eva, tadarthena sAhityena svavizeSaNadAsastasya bhAryeti pratIterdAsasya devadattasApekSatve'pi nitya- | tayA samAsAntargatapadArthasyopAdAnAdupasarjanIbhUta svArthAni yadvA 50 sApekSeSu vRtyantargatapadenApi sambandhasyAnujJAtatvena samAso vizeSyasAhityArthopasthApakatayA pradhAnena samudAyenaiva samAsAntabhavatIti nAyamaikAntiko nyAyaH- *sApekSamasamartham iti rgatapadArthasyApyupAdAnAnnivRttasvArthAni veti samAhAretaretarayoprapaJcitaM vicaraNe // 28 // gayorubhayorapi sAhityaM vizeSyam, Adye'nudbhUtAvayavabhedam, antya samuddhRtAvayavabhedamityeva tayoH [ samAhAretaretarayogayoH ] bheda iti bodhyam / atra kaiyaTe - dvayarthAnItyasya sthAne vyarthAnIti 55 *sApekSamasamartham // 28 // ta0 - padavidhInAM padasambandhinAM kAryANAM padAt pade | pAThaH samupalabhyate, sa eva ca nAgezenApi gRhItaH, tasya ca padasya padayoH padAnAM vA sambandhinAM vidhInAM samarthatvaM - samartha- sannidhAnAnnivRttakhArthAnIti jahatsvArthApakSeNa saha sambandhaH, padAzritatvaM paribhASayA sUcitamAcAryaiH "samarthaH padavidhiH " [7. | tatra hi padAnAM pratyekamartharAhilyAt / tathA ca jahatsvArthApakSe4. 122.] iti / tatra padavidhayazca parigaNitA bRhadvRttau samAsa-! 'rthAntarAbhidhAyInItyasyArthAntarAnvitasvArthAbhidhAyInItyarthaH, 20 nAmadhAtu-kRt-tadvitopapadavibhakti- yuSmadA smadAdezatarUpa iti / / pratyekazakti sahakRtasamudAyazaktyA viziSTArthaM pratipAdakAnIti 60 tathA ca yatrAnyapadApekSA kenApi rUpeNa bhavati sa sarvo vidhiriha | bhAvaH / padAnIti bahuvacanaM bahupadaviSayabahuvrIhi- dvandvAdisaMgra:| padavidhiH, sa ca vyapekSAmekArthIbhAvarUpaM ca sAmarthyamAzritya hAya / 'dvayarthAni ' iti bRhadvRttigRhIta pAThapakSe ca jahatsvArthapakSe bhavati / udAharaNAni cAsya bRhadvRttigranthe prapaJcitAnyeveti tata eva dvayarthanIti sambadhyate, tathA ca tatra khArthena saha samudAyArthaeva samavalokanIyAni / vyapekSaikArthIbhAvayoH svarUpanirUpaNagarbha rUpapradhAnArthopasthApakAnItyarthaH / arthAntarAbhidhAyanIti ca 25 sAdhutvAnvAkhyAnavAkyamevaM kalpitaM tatraiva - "atra vyapekSAyAM / samAsArtharUpasya svapadArthabhinnasyArthasyAbhidhAyakAnItyarthaH / IdRza- 65 sambaddhArthaH samprekSitArtho vA padavidhiH sAdhurbhavati / ekArthI | sAmarthyadvayasahitasya padasya padayoH padAnAM vA yo vidhirbhavati bhAve tu vigrahavAkyArthAbhidhAne yaH zaktaH saGgatArthaH saMsRSTArtho / sarvastadgataM sAmarthyamAzrityaiva bhavati, asamarthAnAM padAntaraiH saha vA padavidhiH sa sAdhurbhavati, atra padAni upasarjanIbhUtasvArthAni sambaddhumasAmarthyAt / itthaM ca yatra samudAye sAmarthyaM vidyamAnanivRttasvArthAni vA, pradhAnArthopAdAnAd dvayarthAni arthAntarAbhi- mapi tadavayave na bhavati, tasya samudAyaniSThatvAt yatra vA 30 dhAyIni vA bhavanti" iti / atra sambaddhArtha ityasya sambaddho vRtyantargatatayA grahItumabhilaSyamANaM padaM tadanantargatapadena saha 70 jhaTityevAnvitaH padAnAmarthaH [ pratItiviSayaH ] yatra sa ityarthaH, sambaddhaM tatrAsAmarthyameva strIkriyate, tAdRzapadasya padayorvA gamasaMprekSitArthaM ityasya saMprekSayA kaSTakalpanayA saMjAtaH pratItipatha- katvAbhAvAt sa evArtho'nena nyAyena prakaTIkriyate / evaM mavarUDho'rtho yatra sa ityarthaH / tathA ca kliSTakAvyAdAvapi yoja- cAyaM nyAya: sApekSapadasya gamakatvAbhAvamUlakamevAsAmarthyamA heti nayA'rthAMnAM sambandhaH pratIyata eveti tatrApi vyapekSA sAmarthyaM nAdbhutArthaH, ataca nAtra jJApakApekSeti vRtta niveditameva / 35 svIkriyate / ekArthIbhAve ca saMgatArtha ityasyAnyapadopasthitArtha - "samarthaH padavidhiH " [ 7. 4. 122. ] iti paribhASAprapaJcatva- 7 syApi yatra gatArthatvamityarthaH, saMsRSTArtha ityasya militArthaM ityarthaH / mapyasya vRttAvanUya tyaktam, paribhASAprapaJcatvamasya tadA syAd ayamevo cArtho vivRtaH atra ca padAnItyAdinA vAkyena / yadi paribhASAbodhyArthasyaiva prakArAntareNAvAntarabhedena vA'tra atra ekArthIbhAve sAmarthya padAni upasarjanIbhUtasvArthAni - itara carcA syAt, kintu nAsti tat / tayA hi paribhASayA padavizeSaNIbhUta svArthopasthApakAni, na tu pRthak svArthopasthApakAnIti vidhInAM samarthAzritatvaM bodhitam, ayaM ca nyAyaH sApekSasyA 15
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ - .........anirahurammarAmarrianarmadara [dvitIyollAse nyAyaH 28 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 161 Purrrrrrrrrrrrr r rror sAmarthya bodhayati / tathA ca gamakatvAbhAvamUlaka sApekSe'sA- | dhyate, vihAya vizeSavacanam / sambadhyamAnasUtre ekatvasya vivakSayA maryyam , yatra ca sApekSatve'pi gamakatvaM tiSThati tatra sAmarthya- ekameva syAdyantamekena syAyantena samasyate iti svIkRtya bahUnA miti sa evArthaH pareNa nyAyena prakAzyate / dhvanitaM cAsya | samAsAbhAvaH samarthyate; tadapi nocitam-sUtrANAM jAtipakSAnyAyasya gamakavAbhAvamUlakatvaM "samarthaH padavidhiH" [pA. sU0 | zrayaNena pravRtteH svIkArAt syAdyantajAtiparatayA tatsUtrasyAneka 52. 1.1.] iti sUtre mahAbhASye, tatrAsya sUtrasya prayojana- syAdyantAnAM samAse bAdhakAbhAvAt / yathA ca nAno vidhIyamAnaH 45 varNanAksare 'pazya devadatta ! kRSNaM, zrito viSNumitro gurukulam' pratyayo naikasmAdeva nAmro vidhIyate, api tu pratyeka bahubhyo'pi iti vAkyadvayamadhye sthitayoH kRSNa-zritazabdayoH, evamanyatrApi | nAmabhyastathA bahUnAmapi syAdyantAnAM samAso bhaviSyati, yathA sAmarthyAbhAve samAsavyAvRttiM tatprayojanatvena pradarya-"atha vA 'na brAhmaNaM hanyAt' ityAdau / atrocyate-jAteH pratyeka parikriyamANe'pi samarthagrahaNe iha kasmAnna bhavati-mahatkaSTaM zrita | samAptatvAmAmasamudAyAd yathA na pratyayotpattiH kintu pratyekA10 iti ?, na vA bhavati-mahAkaSTazrita iti ?, bhavati, yadaitad nAmna eva, evaM syAdyantasamudAyasya syAdyantasamudAyena na samA-50 vAkyaM bhavati-mahat kaSTaM mahAkaSTa, mahAkaSTaM zrito mahAkaSTa- | so'pi tu pratyekaM syAdyantasyaiveti bahUnAM samAso'tra [mahat kaSTa zrita iti / yadA tvetad vAkyaM bhavati-mahat kaSTaM zrita iti tadA zrita ityarthe ] na bhavati / ayaM bhAvaH-yathA svAGgatva-janapadana bhavitavyam / tadA ca prApnoti, tadA kasmAnna bhavati ?, kasya tvAdeH pratyeka parisamAptyA svAisamudAya-janapadasamudAyayone karamAnna bhavati, kiM dvayoH, Ahokhid bahUnAm / bahUnAM kasmAna svAGga-janapadagrahaNena grahaNaM tathA prakRte'pi syAdyantasamudAyasya 15 bhavati ? "sup supA" {pA0 sU. 2. 1. 4.] iti vrtte| na syAdyantatvena grahaNamiti, nanvevaM dvayoreva [ kaSTa-zritayoH] nanu ca bho AkRtI zAstrANi pravarttante, tadyathA "prAtipadikAt" | kasmAnna samAso bhavati ?, tatrottaram-asAmarthyAditi / pA. sU. 4. 1.1.1 iti vartamAne'nyasmAccAnyasmAcca sAmarthyAbhAvazcAtra kathamiti prazna-'sApekSamasamartha bhavati' ityaprAtipadikAdutpattirbhavati / satyamevametat / AkRtistu pratyeka ttaram, sApekSasyAsamarthatve yuktizca pUrvamupapAditaiva / atha sApe. parisamApyate, na samudAye, yAvatyetat parisamApyate prAtipadi- kSasyAsamarthatve doSAH pradarzitAH, yathA-'rAjapuruSo darzanIyaH' 20 kAditi tAvata utpattyA bhavitavyam , pratyekaM caitat parisamA- | ityatra darzanIyapadena vizeSyamANasya puruSasyAsAmarthyAt samAso pyate, na smudaaye| evamihApi yAvatyetat parisamApyate sup / na syAditi / tatra ca pradhAnasya sApekSatve'pi sAmarthya miti supeti tAvataH samAsena bhavitavyam , dvayozcaitat parisamApyate | svIkRtam, tatra yuktirutA kaiyaTena-prAdhAnyAdevAnekenopakArana bahuSu / dvayostahi kasmAnna bhavati ? asAmarthyAt / kathama- | keNopakAryatvAvirodhAditi / atra cAdhikamagrimanyAyavyAkhyA sAmarthya ? sApekSamasamartha bhaktIti / yadi sApekSamasamartha vasare varNayiSyate / ante cApradhAnasyApi sApekSatve 'devadattasya 25 bhavatItyucyate 'rAjapuruSo'bhirUpo rAjapuruSo darzanIyaH' atra na gurukulam , devadattasya dAsabhAryA' ityAdI samAsamudAhRtya prakRta prApnoti / naiSa doSaH pradhAnamatra sApekSam, bhavati ca pradhAnasya nyAyasya gamakatvAbhAvamUlakatvavarNanena yatra gamakatvaM tatra sAmarthya, sApekSasyApi samAsaH // " iti / etAvato granthasyAyamAzayaH- yatra na gamakatvaM tatra na sAmarthyamiti vyavasthAmAzritya 'sApekSa'mahat kaSTaM zritaH' ityarthe'tra zravaNakriyayA sAmarthyasadbhAvAt | masamartha bhavati' iti khaNDitam / tatazca 'mahat kaSTa zritaH' samAsaH prApnoti, tathA ca kaSTa-dhitayoH samAse 'mahatkaSTazritaH' ityatra samAsaH kuto neti zaGkA punarutthitA tadartha vArtikakRto30 iti trayANAmapi padAnAM samAse uttarapade vidhIyamAnasyAtvasya | ktam "savizeSaNAnAM dhRtirna, vRttasya ca vizeSaNayogo na,70 madhyamapade pare'bhAvAnmahatkaSTazrita ityeva rUpam / yadyapi 'mahA- aguruputrAdInAm" iti / tathA ca 'kaSTa' zabdasya mahaditi kaSTazritaH' iti rUpamapi bhavatyeva samastam , tathApi tatra pUrva | vizeSaNasahitatvena na vRttiH, vRttasya samAsAdivRttigatasya cApradhAmahacchabdasya kaSTazabdena samAse tataH zritazabdena samAsa iti na nasya rAjAdeddhasyetyAdinA vizeSaNena sambandhAbhAvazca siddhaH, 'mahat kaSTaM zritaH' iti vigrahavAkyArthAbhidhAne tat samartham / ' 'devadattasya guruputraH, devadattasya dAsabhAyo' ityAdivyAvRttaye'guru35 tathA cAtrAthai samAsaH kuto neti praznaH, tatra pratyAkSipyate-kimatra ! putrAdInAmityuktam / bhASyakRtA ca tadagamakatvAditi hetunA ra bhavatA dvayoH samAsazcodyate'thavA trayANAmapi ? tatredamAha- khaNDitam , tathA hi-"tat tarhi vaktavyaM-savizeSaNAnAM vRttina, dvayorapi zritApekSayA karmatvamiti trayANAmapi sAmarthyasadbhAvAt / vRttasya ca vizeSaNaM na prayujyate, aguruputrAdInAmiti ? na trayANAmapi samAsaH syAditi / atha yadi-"sup supA"pA. : vaktavyam , vRttistarhi kasmAnna bhavati? agamakatvAt / iha sU0 2. 1. 4.] iti syAdyantaH syAdyantena samasyate ityarthaH / samAnArthena vAkyena bhavitavyaM samAsena ca, yazcaihArthoM vAkyena 40 bodhaka sAmAnyasUtrametat sarvasamAsavidhAyakeSu sUtreSu prAyaH samba- / gamyate-mahat kaSTaM zrita iti, nAsau jAtucit samAsena gamyate 80 21 nyAyasamu.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyau 28-29] mahatkaSTazrita iti, etasmAddheto--ma:-agamakatvAditi, na | prAptam , akiJcitkurvANamityAdau kiJcidakurvANam , mASamaharamANaM bUmaH-apazabdaH syAditi / yatra ca gamako bhavati bhavati tatra , gAdhAdanutsRSTamityAdikrameNa gamakatvasya dRSTatvAt , tadvAraNAya vRttiH, tadyathA-devadattasya gurukulaM, devadattasya guruputro devadattasya 'samartha'grahaNaM sArthakamiti, tadapi nocitam / asUryampazyAni daasbhaayeti|" iti / ayamAzayaH-savizeSAnAM kRtyabhAvo, vRttasya mukhAnItyAdi-katipayAsamarthasamAsAnAM sAdhutvasya zAstrakRtAmapi 5ca vizeSaNayogAbhAvaH, guruputrAdInAM vRttAnAmapi vizeSaNayoga- sammatatvena teSAmeva sAdhutvaM nAnyeSAmityevaM niyamAya "suDanapuMsa-45 zceti sarvo'pyoM nyAyasiddha eveti tadarthaM na kimapi vacanamanu- kasya" [pA0 sU0 1. 1. 43 ] ityatra prasajyapratiSedhena STheyam / ayaM ca sarvo'thoM gamakatvAgamakatvAbhAvamUlaka eva, vAkye- vyAkhyAnasyoktatvAt tatazca tadanyeSAmasAdhutvamapi tenaiva labdhanArthasyAbhidhAne prAse tadarthe samAsasya sAdhutvamanvAcakSANa zAstra - miti nArtho'nayA paribhASayeti / tatparibhASAbhAve ca tadupa tasya samAnArthatvamapyAkSiyatyeva, 'mahat kaLaM zritaH' iti vAkyena ; kArakasyAsya nyAyasyApi nAtiprayojanIyatvamiti dhvanitameve10 ca yanmahattvaviziSTakaSTakarmakaM zrayaNa pratIyate tat 'mahatUkaSTazritaH' tyalam // 28 // 50 ityanena samAsena na pratyAyayituM zakyate, tena hi yaH kaSTa zritaH sa mahat karma karotItyAdi pratIyeta, kriyAvizeSaNaM vA *pradhAnasya tu sApekSatve'pi mahattvaM pratIyeta, na tu kaSTavizeSaNam , kaSTasya samAsarUpapadArthaka samAsA* // 29 // dezatvena 'padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaikadezena' iti | si0-tuzabdaH pUrvanyAyAdasya lakSaNyaM dyotayati, 15 vyutpattyanusAra mahattvasya tatrAnvayAsambhavAt / tathA ca samAse | pUrvanyAyena hi sAmAnyata eva sApekSasyAsamarthatvakathanena tasya satyagamakatvameva samAsAbhAve hetu sAmarthya na vA'pazabdatvA- | samAsAbhAvo'pyuktaprAya eva / ayaM ca tasya nyAyasyApradhAna-55 pattiH / loke prayujyamAnasya hi sAdhutvamasAdhutvaM vA vicAryate- viSayatAM dyotayati tuzabdena, pradhAnaM ca prakRtadhAtUpAsayathA gauH sAdhuvyAditi / mahatkaSTazrita ityayaM mahat kaSTaM vyApArAzrayatvenopAttaM, tasya, sApekSatve'pi svavizeSaNena zrita ityetadvAkyAthai na prayujyate, prayuktAnAM cedamanvAkhyAnam, sambandhamabhilaSyatyapi samAso bhavatyeveti nyAyArthaH / atra ca 20 ato nAtra samAso bhaviSyati / devadattasya guruputra ityAdau tu deva- yadyapi gamakatvameva hetustathA'pi jJApakamapi dRzyate / tacca dattasya guroH putra iti vAkyena yo'rthaH pratIyate sa eva samA- "upameyaM vyAghrAdyaiH sAmyAnuktau" [3. 1. 102.] iti 60 sena pratIyata iti tatra gamakatvena samAso bhavatIti / itthamagama- sUtre 'sAmyAnukko' iti kathanam, taddhi 'puruSo vyAghra iva katvamUlakamevAsAmarthya miti tatra vyavahiyate, na tu sApekSatvasAmA- zUraH' ityAdau puruSa-vyAghrazabdayoH samAsAbhAvArthamupAttam , nyena,sApekSatvasyAsAmarthyAnAdhAyakatvAditi smudito'rthH| tataH anena hi sUtreNa 'puruSavyAghra' ityAdau samAsa iSyate, tatra zakyate-"yAgamakatvaM hetuH, nArthaH samarthagrahaNena, ihApi 'bhAryA vyAghrapadasya svasadRze lakSaNayA vyAghrapadaM vyAghrasadRzArthakam , rAjJaH puruSo devadattasya' iti yo'rthoM vAkyena gamyate nAsau jAtu- tathA ca puruSo vyAghra iyeti tadarthaH, atra hi puruSa-vyAghrayoH 65 cit samAsena gamyate-bhAryA rAjapuruSo devadattasyeti, tasmA- | sAmAnyadharmasya kasyacidanuktiriti samAso bhavati / yatra ca bhArthaH samarthagrahaNena / idaM tarhi prayojanam / ayamastyasamartha- sAmAnyadharmasyoktirbhavati tatra samAlo neSTaH, yathA-puruSo samAso nasamAso gamakaH, tasya sAdhutvaM mA bhUt-akiJci-! vyAghra iva zUra iti, atra hi puruSe vyAghra ca sAmAnyatayA 30tkuvoNam , amApaM haramANam , agAdhAdutsRSTam' iti / eta- vidyamAnasya zUratvasya vAcakaH zUrazabda uktaH, atra samAsA dapi nAsti prayojanam / avazyaM kasyacinnasamAsasyAsamarthasya | bhAvArthamupAdIyamAnaM 'sAmyAnuktau' iti padaM sati pUrvasmin 70 sAdhutvaM vaktavyam-asUryampazyAni mukhAni, apunageMyAH zlokAH, nyAye'tra samAsAprAplyA vyarthameva, atra vizeSyasya [pradhAnasya] azrAddhabhojI brAhmaNaH' iti / ayamAzayaH yadi gamakatvameva / puruSasya 'zUra' iti vizeSaNApekSatvenAsAmarthyAt samAsAsvRttiprayojakaM tarhi "samarthaH padavidhiH" [ 7. 4. 112] iti : prAptiriti samAsavAraNArtha tadanarthakam , taccaima nyAyaM jJApayati, paribhASayA padavidhInAM samarthAzritatvaM kimityAzrIyate, yatra cAsA- jJApite cAsmin pradhAnabhUtasya puruSasya sApekSatve'pi samAsaH marthya tatra vAkyArthasya samAsAdinA'gamanAdeva samAsAdyabhAvo syAditi tadvAraNAya sAmyAnuktAviti padaM sArthakam / phalaM ca 75 bhaviSyati, tathA ceyaM paribhASaiva vyarthA / yadi cAsamarthanasamA- | 'rAjapuruSo'sti darzanIyA' ityAdI pradhAnasya puruSasya 'darzasAnAM gamakatvena loke prayujyamAnAnAm 'akiJcitkurvANamityA- | nIya'padArthApekSatve'pi samAso bhavati / pradhAnasyeti kathanAca dInAmasAdhutvabodhanAya samarthagrahaNamityAkhyAyate, yato gAvyAdi- 'Rddhasya rAjJaH puruSaH' ityAdAvapradhAnasya rAjJa Rddhasyeti 40 zabdavadasAdhavo'pi te prayogA loke prayujyante, teSAM ca sAdhutvaM / vizeSaNApekSatve na samAsaH / kvaciccApradhAnasyApi sApekSasya
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 29] nyAyArthasindhu taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 163 ................. ..... .... ...... ... ... .. .......... samAso bhavati, yathA-devadattasya dAsabhAryeti / atra hi ca gamakatvameva prakRtanyAyamUlamityAzrIyate tadA 'rAjJo bhAryA-40 devadattasya yo dAsastasya bhAyeti pratItedAsasyApradhAnasya | yAzca puruSaH' iti vAkyAtheM rAjapuruSo bhAryAyA ityasya samAsadevadattasyeti vizeSaNapadApekSatve'pi samAso bhavatyeva gamaka- | syAgamakatvAnna samAsaH / vastutastu-- sAmAnyAnuphau' iti padetvAt / taduktaM "samarthaH padavidhiH" 7.4. 122.1 iti | nopAttavizeSaNavijAtIyavizeSaNayogaH pradhAnasya bhavatIti jJApyate 5 sUtranyAkhyAyAM bRhadvatto-"yatra kvacid vizeSaNayoge'pi tathA ca 'puruSo vyAghra iva zUraH' ityatropAttaM vizeSaNaM vyAghra iti gamakatvam, tatra bhavatyeva samAsaH, yathA-devadattasya gurukulaM, / vyAghrasadRzArthabodhakam , tadvijAtIyaM vizeSaNaM 'zUraH' iti sAmA- 45 yajJadattasya dAsabhAryA / yadAha nyadharmabodhakaM, tena yogaH prApnoti, evaM rAjapuruSo darzanIya itya"sambandhizabdaH sApekSo nityaM sarvaH prvrtte| trApi pradhAnasya puruSasyopAttaM vizeSaNaM rAjasambandhabodhakaM rAjJa svArthavat sA vyapekSA hi vRttAvapi na hIyate // " iti | iti SaSTayantaM padaM, tadvijAtIyavizeSaNaM ca 'darzanIyaH' iti. 10 vAkyapadIye-'pravartate' ityasya sthAne 'samasyate' iti, | tatsambandho bhavati, 'rAjapuruSo bhAryAyAH' ityatra ca puruSasya 'svArthavat' ityasya sthAne 'vAkyavat' iti ca pAThaH / tathA ca ; vizeSaNaM bhAryArUpaM SaSThayantapadopasthAsyatvenopAttavizeSaNasajAtIya-50 yatra vRttau na sambandhahAnistatra sApekSatve'pi samAso'pradhAna- meveti tadyogo na syAditi na tAdRzaH prayogo bhavati / na kevala syApi bhavatIti / nyAyazcAyaM nizcala evaanyenaabaadhymaansvaat| | pradhAnasyaiva sApekSatve'pi samAso yAvadapradhAnasyApi kvacit *"kiM hi vacanAna bhavati iti nyAyasyAyaM prapaJca uttara- ! sApekSasya samAso dRzyate, yathA-devadattasya gurukulam, yajJadattasya 15 nyAyazceti prAJcaH, tadvyAkhyAnaM ca teSAm-"vacanamiSTArtha- dAsabhAryA, ityAdi / atra bRhadatyAdau gamakatvAdeva samAsa pratyAyana, tadbhavanAbhavanApekSayaiva hi asyottarasya ca nyAyasyo- | uktaH / mahAbhASye tu gurukuleti samudAyasyaiva SaSTyantena 55 dAharaNapratyudAharaNeSu samAsasya taddhitIyabhAvapratyayasya ca sambandhamapekSya sssstthghuppaaditaa| yadi ca guruNaiva yogamapekSya SaSThIti bhavanAbhavane saMjAte staH, ityataH kiM hi vacanAdityasyaivAyaM | khokriyate tarhi sApekSasyA'samarthatvameva na svIkAryamityapyuktam / prapaJca iti" tasyAyamAzayaH-iSTArthapratyAyanAyaiva sarvANi / tathAhi-tatrayo granthaH-"yatra tIpradhAnaM sApekSa bhavati tatra 20 vidhiniSedhavacanAni kriyante, na tairnavInaH zabda utpaadyte| vRttina prApnoti-devadattasya gurukulam, devadattasya guruputraH, deva tatazceSTArthapratyAyakatve zabdasya tadanukUlameva lakSaNAnAmAzayaH dattasya dAsabhAryeti, naiSa doSaH-samudAyApekSAtra SaSThI, sarva guru-60 kalpanIyo na tu tadviruddha iti / tathA ca gamakatvamUlaka | kulamapekSate" iti / ayamAzayaH-gurukulAdinA samudAyena evAyamapi nyAya iti paryavasyati / evamusaro'pi nyAya- samupajanite vyatireke devadAsasyeti SaSThI, avayavadvArakazca devastanmUla eveti // 29 // dattasya samudAyena sambandha iti sAmarthyAdavayavamapi vizeSaNaM spRzati / taduktaM vAkyapadIye25 *pradhAnasya tu sApekSatve'pi samAsA* // 29 // __ "samudAyena sambandho yeSAM gurukulAdinA ! 65 ta0-"samarthaH padavidhiH" [ 7. 4. 122.] iti pari. saMspRzyAvayavA~ste tu yujyante tadvatA saha // " iti| bhASayA padavidhInAM samarthAzritatve bodhite pUrvanyAyena ca sAmA yeSAmarthAnAM gurukulAdirUpasamudAyena sambandhaste'pyarthI nyato'samarthatve sApekSasyokte yatra 'rAjapuruSo'sti darzanIyaH' avayavAn saMspRzya-taiH sambandhamanubhUya tadvatA yujyante iti ityAdau sApekSasyApi samAsaH prayujyate tatra samAso'prAptaH samA tadarthaH / tathA cAvayavAnAmapi gurvAdInAM devadattena sambandho 30 sasya padavidhitvAt padavidheH samarthAzritatvAt sApekSasya cAsa labhyate / punaH zaGkate-yatra tarhi na samudAyApekSA SaSThI tatra te 70 marthatvAt , tatra samAsasya sAdhutvabodhanArthamayaM nyAyaH ptthyte| vRttina prApnoti-'kimodanaHzAlInAm saktvADhakamApaNIyAnAm , sAmarthya hi kAryAnumeyam , dAharUpaM kArya dRSTvA vahnau dAhakatvaza kutobhavAn pATaliputrakaH' iti / iha cApi devadattasya gurukulaM, teranumAnavat / yatra samastasyApi vizeSyasya vizeSaNena sambandhaH devadattasya guruputraH, devadattasya dAsabhAryA' iti / yadyeSAM samusamyaktayA pratIyate tatra samAsasya vAkyArthabodhanasAmarthya dRSTrA dAyApekSA SaSThI-syAnnaitanniyogato gamyeta-devadattasya yo gurustasya tatra sAmarthya kalpyata iti taddhRdayam / ata evaM 'rAjapuruSo putra iti / ki tarhi ? anyasyApi guruputraH, devadattasya kiMci-75 bhAryAyAH' iti prayogo na bhavati, atra puruSe rAjasambandho | dityeSo'rthoM gamyeta, yatastu khalu niyogato devadattasya yo bhAryAsambandhazcaitadubhayaM vivakSitam, tatra pradhAnasya puruSasya gurustasya yaH putra ityeSo'rtho gabhyate, ato manyAmahe-naiSA bhAryAsambandhasApekSatve'pi rAjJA saha samAsaH syAt, prakRta- samudAyApekSA sssstthiiti| anyatra khalvapi samarthagrahaNe sApekSasyApi nyAyena pradhAnasya sApekSatve'pi samAsasya bodhitatvAt / yadi | kArya bhavati / kAnyatra? "isusoH sAmarthya" [pA. sU08.3.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyaH 29] 44.] brAhmaNasya sarpiSkarotIti, tasmAnnaitacchatyaM vaktu-sApe- saMjJakamiti / samAsAdau vRttivyavahArastu vRtti-vRttimatorabhedokSamasamartha bhavatIti / " iti ayamAzayaH-devadattasya gurukula- | pavArAt, tatra zabdArthasambandhasya svAbhAvikatvamate ekArthImityAdau kathaJcit samudAyApekSayA SaSThayA upapAdanasambhave'pi bhAvarUpA vRttilokata eva siddhati na kiJcit tatra vaktavyam / kimodanaH zAlInAmityAdI keSAM zAlInAM kiM kalamAnAM zyAma- ye tu zAstraniSpAdyAM vRttiM manyate te zAstravidhAnayogyaM tatsvarUpaM 5 zAlInAM ki raktazAlInAmityarthavivakSAyAM samudAyApekSatvA- | kimAhuH? anottaraM-"parArthAbhidhAnaM vRttirityAhuH" iti, parasya 45 sambhavaH, evaM saktvADhakamApaNIyAnAmityatra ApaNIyAnAM zabdasya yo'rthastasya zabdAntareNAbhidhAnaM yatra sA vRttirityarthaH, vikrayANAM saktUnAmADhakamityarthasya vivakSayA''paNIyazabdasya yathA rAjapuruSa ityatra rAjazabdena vAkyAvasthAyAmanuktaH saktusApekSatvena samudAyasApekSatvAsaMbhavaH / kuto bhavAn pATali- puruSArtho'bhidhIyate, evaM ca taniSThazabdAntarakaraNakapadArthAbhiputraka ityatra kasmAt pATaliputrAdAgata ityarthasya vivakSayA / dhAyakatvaM teSAM svAzrayatvena vRttivyavahAraprayojakaM sAmarthya miti 10 samudAyApekSAyA asambhavo'styeva / kiJca devadattasya guruputra phalitam / taca svArthavizeSaNakapuruSArthopasthitau rAjapadazakti- 50 ityAdAvapi samudAyApekSayA SaSThIsvIkAre yo'trArthaH sarvadA | jJAnasya sahakAritvAd bodhyam / atrAha-"atha teSAmevaM bruvatAM pratIyate-devadattasya yo gurustasya putra iti, sa niyamena na pratIyeta, | kiM jahatvArthA bRttirbhavatyAhokhidajahatvArthA bhavati ?, kiM kintu anyasya guruputraH, devadattasya kiJcidanyadityapyarthaH pratIyate cAtaH ?, yadi jahatsvArthA vRttiH 'rAjapuruSamAnaya' ityukta tathA ca vivakSitArthasya niyamataH pratItaye tatra sApekSatve'pi / puruSamAtrasyAnayanaM prApnoti, 'aupagavamAnaya' ityukte'patyamAtra15 sAmarthya vRttizcAbhyupagantavyeti gurvapekSayA'tra SaSTI sambandhi- | syeti / athAjahatsvArthA dRttiH, ubhayorvidhyamAnakhArthayoyo- 55 zabdatvAcA svArthavadapekSAyA vRttAvapyahAnAda' bhavatyeva vRttiH| vicanamiti dvivacanaM prApnoti / kA punavRttinyAyyA" iti / taduktaM vAkyapadIye'pi "nityazabdavAdinAM mate rAjapuruSAdipadAni 'rAjJaH puruSa' iti "sambandhizabdaH sApekSo nityaM sarvaH smsyte| vAkyaviSayapadasarUpAvayavAni pade varNavadanarthakopalabhyamAnAvayavAkyavat sA vyapekSA hi vRttAvapina hIyate // " iti| / vAni, tatvato niravayavAnyeva kevalamasatyaprakriyAzrayaNena zAstre20 evaM ca sApekSamasamartha bhavatIti na baktavyam / ata eva ca / zAnvAkhyAyana | NAnvAkhyAyanta iti teSAM mate padAnAmarthasyaivAbhAvAt tatra 60 brAhmaNasya sarpiskarotItyAdau brAhmaNApekSasyApi sarpiSaH karoti tyaktatvAttyaktatvasandehAbhAvAt kAryazabdavAdinAmeva mate jahanA'pekSAmAdAya "vesuso'pekSAyAm" [2. 3. 11.] iti svArthAjahatvArthayoH sandehaH / tatrobhayatra pakSe doSaH-jahatsvArthavikalpena SatvaM bhavati, anyathA sApekSasyAsAmarthya svIkriya pakSe puruSamAtrasyaivAtra prAdhAnyenopasthitestasyaivAnayanaM syAd mANe] samAnAdhikaraNamasamarthavaditi vacanAt paramasarpiHkuNDa rAjapuruSamAnayeti kathane / evaM taddhitavRttisthale pratyayArthamAtra25 mityatreva brAhmaNasya sarpiSkarotItyatra sApekSamasamarthavaditi / syaiva prAdhAnyenopasthiterapatyamAtrasyaivAnayanaM syAt , aupagavamAna-65 vacanAt SatvaM na syAt / tathA cedRze sthale svArthamAtro yeti kathane / atha tadoSaparijihIrSayA'jahatsvArthAvRttirAdhIyate pasthApakavAkyaghaTakatAdazAyAmiva vRttAvapi sAmarthya na / tahi samAse rAjapuruSAdAvubhayorapi svArthopasthApakatvAt lakSahIyate / kimodana ityAdayaH prayogAzca nityasApekSavA- nyagrodhAvityAdidvandva iva rAjapuruSAvityAdiH dvivananAntaprayoga bhAve'pi mahAbhASyakArAdivacanAdeva sAdhavaH / evaM caitAvatA eva syAditi dvayorapi pakSayordoSadarzanAt kaH pakSo nyAyya iti 30 granthena gamakatve sati vRttirbhavati. tadasattve ca neti : tadAzayaH / tatrAha-'jahatvArthA' iti, khArthatyAga vinA svArtha- 70 labhyate / evaM ca "samarthaH padavidhiH" [.. 4. 122] tAmAtrIpasthAne vyagrasya padasyArthAntaropasthApakatvamasaMbhavIti iti paribhASA na kamapi navInamartha vidhatte iti / / atra prasaGgA jahatvAthaiva vRttiruciteti bhAvaH / tatra zaGkate-yuktaM punarjahajahatvArthA'jahatvArthAbhedena vRttadvaividhya pUrva kathitaM, tasya svArthA nAma vRttiH syAt, agninA yathA khadharma auraNya vizeSaH pratipAdyate-dvividhA hi vaiyAkaraNAH zrayante. kecita | tyaktumazakyaM tathA zAstrabodhitasyArthasya zAstravyApAra vinA 35 kAryazabdavAdino'nye nityazabdavAdina iti / tatra kaaryshbd-| khena tyaktumazakyatvAt kathaM jaharasvArthAvRttisaMbhava iti bhAvaH 175 vAdinaM prati AkSipati kazcit-'atha ye bRtti vartayanti, kiM' samarthayati-bAda yuktam, evaM hi dRzyate loke-puruSo'yaM parata AhuH" iti [ tatraiva 2. 1.1.] sUtre mhaabhaassye| aya. karmaNi pravartamAnaH khaM karma jahAti / tadyathA-takSA rAjakarmaNi mAzayaH-ye ekArthIbhAvarUpAM vRttiM zAstreNa niSpAdayanti [ye pravartamAnaH khaM takSakarma jahAti, evaM yuktaM yadAjA puruSArthe zAstraikagamyaM sAmarthya manyante iti bhAvaH], teSAmayamAzayaH-- vartamAnaH svamarthaM jahyAt , upaguzcApatyAthai vartamAnaH svamartha 40 syAdyantaM syAdyantena saha sAmarthyavad bhavati, samartha ca samAsa- | jahyAt / ayamAzayaH-yathA kadAcit takSA rAjJA dUtAdikArye 80
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 29] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / niyuktaH khaM takSaNakarma jahAti tathA zAstreNArthAntare niyujya- mAtreNa vAkye [ 'rAjJaH puruSaH' ityAdI] yAdRzavizeSaNaviziSTaH mAnaH zabdo'pi svArtha jahyAditi yuktameveti / punaH zaGkate- puruSaH zabdAt pratItastAdRzasyaivAtrApyupasthitirityanumAnAt "nanu coktaM rAjapuruSamAnayetyukte puruSamAtrasyAnayanaM prApnoti, puruSapadasya rAjasambandhaviziSTapuruSe'rthe zaktigraho bhavati / tathA aupagavamAnayetyukte'patyamAtrasyeti ?" iti / samAdhate-"naiSa ca vRttau rAjarUpArthasyopasthitau satyAmapi rAjAdipadajanyopa5 doSaH-jahadapyasau svArtha nAtyantAya jahAti, yaH padArthabAdhI sthityabhAvena jahatsvArthatvamiti bodhyam // punarapi dRSTAntaM 45 khArthastaM jhaati| tadyathA-takSA rAjakarmaNi vartamAnaH khaM takSakarma / vighaTayannAha-"viSama upanyAsaH, bhavati hi tatra yA ca yAdRzI jahAti, na tu hikita-zvasita-kaNDUyitAni, na cAyamarthaH parArtha- caarthmaatraa| aGga ! hi bhavAnagnau niSTapya ghRtaghaTa tRNakUrcena virodhI vizeSaNaM nAma, tasmAt tanna jhaati|" iti / aya- prakSAlayatu na gaMsyate sa vizeSaH" iti / ayamAzayaH-ghRte taile mAzaya -tyAgamAtra lakSyIkRtya jahatkhArtheti nAma, na sarvathA ca ghaTAnni:sArite'pi tatsambandhasya mAtrayA'pi vidyamAnatva 10 khArthatyAgena, sarvathA svArthatyAge parokAro'pi kartuM na zakyate, eva 'ayaM dhRtaghaTo'yaM tailaghaTaH' iti vyavahAraH, yadi cAnyA- 50 tadarthameva ca sa upAdIyate, tathA ca prayojanAbhAvAt tasyo- disahAyena ghaTasya zodhanaM kriyate tadA ghRtAdisambandhAjJAnAnna pAdAnameva vyartha syAt / tathA ca ya evaM dharmastatra paropakAra-! tathAvyavahAraH, tadvadihApi rAjapadasya svArthatyAge rAjasambandhavirodhI sa eva tyajyate, yathA-rAjakarmaniyuktena takSNA takSaNa- | pratyAyakAbhAvAd 'rAjapuruSamAnaya' ityAdau kevalapuruSArthapratIti rUpaM karma tyajate, na tu prANimAtrasAdhAraNaM zvasitAdi, tattyAge | reva syAditi shngkodeti| tatsamAdhAnAyAha-"yathA tarhi 'mallikA16 ca prANavicchedAd rAjopakArakataiva nazyet / rAjapadena parArthasya | puTazcampakapuTaH' iti, niskIrNAsvapi sumanaHsvanvayAd vizeSaNaM 55 [puruSarUpasya ] svArthanirUpitavizeSyatvena bodhane tadvizeSaNatvena bhavati-'ayaM mallikApuTo'yaM campakapuTaH iti" iti, ayamArAjarUpArthopasthitI rAjarUpo'rthaH svarUpeNa na virodhI, kintu tasya | zayaHnyathA mallikAdipuSpANAmabhAve'pi tattagandhasambandhamAtreNa khagataM vizeSyatvameva virodhi, ataH khArtha na hAsyati, svagataM / pUrvasthitAM puSpasattAmanumAya mallikApuTa ityAdivyavahArastathA vizeSyatvameva virodhibhUtaM tyajatIti na kevalasya puruSasyAnayanamapi | vRttau rAjapadasyArthAbhAve'pi vAkyadRSTasArthakarAjazabdavRttivarNAnu20 tu rAjasambandhaviziSTasyaiveti / nanu rAjJaH puruSa iti vAkyArthe'pi pUrvIsatvamAtreNa vAkye yathA rAjasambandhavataH puruSasyaiva pratI- 60 rAjArthasya vizeSaNatvameveti kastasya vRttau vizeSa iti cet ? tistathehApi rAjasambandhavataH puruSasyaiva puruSapadAt pratItiriti / na-vAkye khavizeSaNasambandhapratipattI sAmAvidhAtaH, vRttAdhupa- samAdhAnAntaramAha-"athavA samarthAdhikAro'yaM vRttau kriyate, sarjanIbhUtena svArthena pradhAnArthasyopaskArAt svavizeSaNapratipattau ! sAmarthya nAma bhedaH saMsargo vA / apara Aha-bhedasaMsargo vA sAmarthyahAnirbhavatIti vizeSasya spaSTatvAt / ayamantra sAraH-padAnAM sAmathryamiti / kaH punarbhedaH saMsargo vA ?, iha 'rAjJaH' ityukta 25 tattadviSayatAviziSTe zaktiH, ata eva bodhe vissytaaniymH| evaM ca ! sarva khaM prasaktam, 'puruSaH' ityukte sarvaH khAmI prasaktaH, ihe-65 rAjapadAdeH rAjatvaniSTaprakAratAnirUpitavizeSyatvAvacchinnaM svArthaH dAnIM 'rAjapuruSamAnaya' ityukte rAjA puruSaM nivartayatyanyebhyaH tatra samAse vizeSyatvAMzalyAga iti na Rddhaadivishessnnaanvyo'pi| svAmibhyaH, puruSo'pi rAjAnamanyebhyaH skhebhyaH / evametasminityetAvataiya jahatvArthatvamiti / vAkye ca tattyAgAbhAvAd | bhayato vyavacchinne yadi khArtha jahAti kAmaM jahAtu, na jAtubhavati tasyApi vizeSaNasambandhaH / evaM cAvayavazaktisahakRta cit puruSamAtrasyAnayanaM bhaviSyati / " iti / ayamAzayaH30 samudAyazaktyA viziSTakopasthitiriti tattvam / punarAha - "atha "samarthaH padavidhiH" [7. 4. 122. ] iti paribhASayA pada-10 vA'nvayAd vizeSaNaM bhaviSyati, tadyathA-'ghRtaghaTastailaghaTaH' iti. vidhiSu-vRttiSu samardhAdhikAraH kriyate, tatra bhedaH saMsargo vA niSita ghRte taile cAnvayAd vizeSaNaM bhavati-'ayaM ghRtaghaTo'yaM pratyeka sAmarthya, milito vA yathAmatabhedam , yathA 'rAjJaH' tailaghaTaH' iti / " iti / ayamAzayaH-yathA ghRtapaNe ghaTo prata- ! ityukte SaSTyA sambandhimAtrasyAkSepAt svatvena rUpeNa sarvasya ghaTaH, tailapUrNazca tailaghaTaH kathyate. tatra ghRte taile ca tato / prasaktirbhavati / evaM 'puruSaH' ityetAvanmAtre kathite pAratacye ca 35 niHsArite'pi ghRtatailasambandhasya gamyamAnatvAt 'ayaM ghRtaghaTo. pramANAntareNAdhigate sati sarvaH khAmitvena samupatiSThate / 'rAja-78 'yaM tailaghaTaH' iti vyavahAro bhavati tathA rAjazabdaH svArtha- puruSamAnaya' ityukte ca rAjA puruSamanyasvAmibhyo nivartayati, nimittaM vizeSa puruSarUpe'rthe samAdhAya khArtha jahAti, na ca | puruSazca rAjAnamanyebhyaH skhebhyaH, itthaM cobhAbhyAmubhayorvyavatannimittaM jAtaM vizeSadarzana puruSe nivartate, yathA-agnisaMyoga- | cchede kRte tanmadhye yadi kazcit svArtha jahAti tadA'pi na janitapAkajaraktarUpAdikamagnisaMyoge nivRtte'pi na nivartate tadvat / / kSatiH khakAryasya kRtatvAditi na kevalapuruSAnayanaprasaktiriti / 40 evaM ca rAjazabdAd rAjapadArthapratIyabhAve'pi tcchbdaanvyH| tatra bhedapakSa rAjA puruSa svAmyantarebhyo nivartya svArtha jahAti,80
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [dvitIyollAse nyAyaH 29] puruSastu khArthamajahadeva khAntarebhyo rAjAnaM nivartayatIti | bhAvaH samAdhatte--"na SaSThIsamarthaH puruSaH" iti, puruSapadottaramuvizeSaH / asmin pakSe samabhivyAhatapadArthanirUpitasaMsargatadati- pAtayA SaSThayA puruSasyApi rAjasamakakSyatayA sambandhyantarApekSa riktabhedaitadubhayavAn yo'rthaH sa samAsena pratyAyyate tAdRzapuruSAdyupa- | syAditi puruSasya SaSThayA sAmarthya na pratIyeteti bhAvaH / pUrvoktameva sthitAva rAjAdipadaM tAtparyagrAhakam / anvayAditi pUrvokta pakSa pakSamabhyupaiti-"prathamAyA eva tarhi prApnoti" iti, tatra pUrvoktaM 5 ca puruSapadameva rAjasambandhavatpuruSatvenopasthApakam , atra pakSe | bAdhakaM smArayati-"nanu coktaM-na prathamAsamartho rAjA" iti / 45 ca puruSapadAt puruSatvenaiva puruSavizeSopasthitiH, rAjapadaM tAtparya- nirAkaroti-"abhihitaH so'rtho'ntarbhUtaH prAtipadikArthaH grAhakamityanayorbhedaH / medaH saMsoM vA sAmarthyam ; bhedasaMsauM / sampannaH, tatra prAtipadikArthe prathameti prathamAyA evaM dvivacana yamityanayoH pakSayorAzayo nAgezenetthaM sphuTIkRtaH- prApnoti" iti / ayamAzayaH-kazcidartho'bhihito'pi nAntarbhasvatvasamAnAdhikaraNo rAjabhinnakhAmikabhedo rAjasaMsargavyApya | pati-yathA 'rAjJaH' iti SaSTayA sambandhArtho'bhihito'pi na 10 iti medaH sAmarthyamiti pakSe / saMsargaH sAmarthyamiti pakSe kvacanAntarbhUtaH, kazcidartho'ntarbhUto'pi nAbhidhIyate, yathA-rAja-50 ca vRttyupasthApyarAjasambandhavadyaktigatarAjasambandho rAjabhinna- sakha ityAdau rAjA sakhA yasyetyartho'ntarbhavannapi na samAsenAbhikhAmikabhedavyApya iti / evaM ca bhedavaTyaktibodhe sA vyaktI dhIyate bahuvrIhiprasaGgAt, kazcidartho'bhihito'ntarbhUtazca, kintu rAjasaMsargavatyapIti tadvatI vyaktirapi buddhava / tathA saMsargavadvayakti- nAmArthatAM na brajati yathA-pacatItyAdau kartA'bhidhIyamAnobodhe sA rAjabhinnakhAmikamedavatyapIti tAdRzabhedavatI vyaktirapi | 'ntarbhavaMzca na nAmArthaH / atra ca rAjapuskhAdipade sambandha15 buddhaiveti yojanIyam / bhedasaMsagI vetyasyAyaM bhAvaH-pUrvoktarItyo- rUpo'rtho'bhihito'ntarbhUto nAmArthatAM ca gata iti nAmArthena 55 bhayoH samanaiyatyena vinigamanAvirahAdubhayoyogaponaiva sAmarthya | saha kadAcidapi tasya medAbhAvAnAmArthe vidhIyamAnayA prathamayAprayojakatvam / itthaM jahatsvArthA vRttiriti pakSe doSoddhAraH // athA- sau dyotayituM zakyata iti prathamAyA evaM dvivacanamatra praapnotiiti| jahatvArthAvRttirvicAryate, tadAha-"athavA punarastu ajahatsvArthI | atrottaramAha vArtikena-"saMghAtasyaikArthyAnAvayavasaMkhyAtaH subu vRttiH" iti / tatrAkSipati-"yuktaM punarida yadajahatvArthA nAma | tpattiH" iti, "saMghAtasyaikatvamarthaH, tenAvayavasaMkhyAtaH subu20 vRttiH syAt" iti|aymaashyH-svaarthtyaagaabhaave svArthapratipAdana- | spattirna bhaviSyati" / ayamarthaH-iha 'rAjapuruSa'zabdAt saMghA-60 vyagrANAM padAnAM samudAyArthapratipAdanasyAsambhavAdayuktatva- tAd vibhaktyotpattavyam, tena ca saMghAtenAvayavArthopakRta zaGketi / samAdadhAti-"bADhaM yuktam / evaM hi dRzyate loke- ekatvasaMkhyAyukto viziSTo'rthaH pratipAdyata iti tadAzrayamekavacanabhikSuko'yaM dvitIyAM bhikSA samAsAdya pUrvA na jahAti, saMcayAyaiva | mevAtra bhavati, na tu guNabhUtAvayavasaMkhyAnimittaM dvivacana miti / pravarttate" iti / ayamAzayaH-yathA bhikSukaH kvacidekayaiva bhikSayA ayamAzayaH-rAjapadasya zAstralaptazaktyopasthitArthatyAge tado25 kRtArtho'pi kvacidanyAmapi bhikSAmAdAya saMcinoti, tathA dhAyAtiriktazaktikalpane ca mAnAbhAvAdajahatvArthAmAzrityAva-65 zabdo'pi kvacidekArthaH kvacit svArthopasthApanapUrvakamanyArtho- yavopakRtA samudAyazaktiriha svIkAryA / tatra yadyapyavayavArthapasthApako'pIti saMbhAvyata evAnekArthazabdavaditi / athA-stattadvizeSyatvAvacchinnaH [rAjatvaniSThaprakAratAnirUpitarAjaniSTajahatvArthApakSe pUrvoktaM dUSaNaM smArayati "nanu coktam-ubhayorvidya- vizeSyatAvacchinnaH] eva tathApi [puruSAdinirUpita] vizeSaNamAnasvArthayoyordivacana miti dvivacanaM prApnoti" iti / pratyAkSi-! tvena tasyA [rAjaniSThAyA ] vizeSyatAyA AcchAdanAt tasyA 30 pati-"kasyAH punardvivacanaM prAnoti ?" iti / ayamAzayaH-'rAja- api vizeSaNatayaiva pratItirna tu svarUpeNa iti| [vizeSaNA-70 puruSaH' ityAdau pUrva dve vibhaktI-rAjani SaSThI puruSe prathamA, nvayitvarUpeNAnupasthiteH ] na [RddhasyetyAdi] vizeSaNAnvayaH / samprati codyamAnaM dvivacanaM kasyA vibhaktariti vaktavyam ,ekayA | vAkye rAjJaH puruSa ityAdau ] tu pratyekapadajabodhakAle rAjAdivibhaktyA guNapradhAnabhUtasya rAjapuruSarUpArthadvayasya pratipAdayitu- gatavizeSyatAyAH svarUpeNaiva bhAnamiti vizeSaNAdyanvayo bhavatyeva / mazakyatvAdi iti / tatrAha-"prathamAyAH" iti, pradhAnAnusAri- | iyamajahatsvArthI 'vRttivartanavAdinaH' [kAryazabdavAdinaH ] 'tada35 svAdapradhAnasya pradhAne puruSe yA vibhaktistasyA evaM dvivacanaM ! vattenavAdinaH' [ nityazabdavAdinaH ] ca tulyaa| jahatvArtho tu 75 prApnotIti bhAvaH / tatrAha-"na prathamAsamarthoM rAjA" iti / vRttivartanavAdina eva / vRttyavartanavAdino'pi matadvayam-akhaprathamayA vibhaktyA rAjani vidyamAno guNabhAvo nAkhyAtuM | NDAni niravayavAni padAnItyekam , sAvayavAni [arthavyutpAdanArtha zakyate, prathamayA sambandhArthasyAsaMpratyayAditi bhAvaH / punarAha- kalpitAvayavAni ] padAnIti dvitIyam / tatra prathamapakSe ubhayorapi "SaSTayAstahi prAmoti" iti, sambandhaH SaSTayarthaH, sa eva cAtra kadApyarthAbhAvena tyaktakhArthetyarthakAjahatsvArthApadaprayogo'pya40 pratyAyyaH, sa cobhayaniSTha iti SaSThayA eva dvivacanamiha prApnotIti | saMgataH, dvitIyapakSe lapsazaktastyAgAnaucityenAjahatsvAthaiva 180
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dvitIyollAse nyAyau 29-30] nyAyArthasindhu taraGgakalito nyAyasamuccayaH / akSauhiNIrathantarAdipade tu jahattvAcaiva sarveSAM tatrAvayavArthasya kasminnapi mate pratItyabhAvAdityalamativistareNa, adhikajijJAsumirAkaragranthA avalokanIyAH // 29 // *taddhitIyo bhAvapratyayaH sApekSAdapi // 30 // | si0- sApekSasyAsamarthatve pUrvottaranyAyena bodhite'samarthasya ca vRttyayogyatayA taddhitIyabhAvapratyayotpattirUpA vRttirapi tato na syAditi tatprAptaye nyAyo'yamupAttaH / tatra bhAvAyeM pratyayaH kRdadhikArokto'pyasti tasyApi sApekSAdutpattiprasaGga 10 iti tadvAraNAya taddhitIya isi padam / atra ca jJApakaM "puruSahRdayAdasamAse" [ 7.1.70 ] iti sUtrastham 'asamAse' iti padam / anena hi sUtreNAsamAsaviSayAbhyAM puruSa-hRdayazabdAbhyAM bhAve karmaNi ca vAcye'N tva-talaiau ca vidhIyete, tathA ca puruSasya bhAvaH karma vetyarthe 'pauruSam, puruSatvam' 15 iti ca rUpe; samAse tu paramasya puruSasya bhAva ityarthe'syA 5 167 kRSNazabdasya vizeSaNatvena sApekSatvamastyeveti prakRtanyAyaM 40 vinA'tra nirvAhAsambhava eveti tanmatena samAdhAnam / svamate'tra varNavAcakatvAd guNavAcakatvAcca na pratyayo'pi tu guNAGgavAcakatvAditi pUrvoktazaGkAyA anavakAzatvamevetyadhikaM vivaraNe spaSTam // 30 // *taddhitIyo bhAvapratyayaH sApekSAdapi // 30 // 45 ta0 -- kAkasya kArtsyamityAdau kAkasya kRSNasya [ kRSNavarNarUpaguNavataH ] bhAva ityarthe guNAGgavAcakAt kRSNazabdAt "patirAjAntaguNAGgarAjAdibhyaH karmaNi ca " [ 7.1.60 ] iti vyaN na prApnoti, kRSNazabdasya vizeSaNabhUtasya vizeSyakA kasA - kSatvAt sApekSasya cAsAmarthyAdasamarthasya padavidhiyogyatvA- 50 bhAvAt / tatra pratyayasiddhaye'yaM nyAya upAdIyate / yadyapi kRSNazabdasya kRSNavarNavAcitvamapyasti tathA ca "varNadRDhAdibhyaSTayaNa ca vA [ 7 1 59 ] iti vyaNi kArNyapadaM saMsAdhya pazcAt kAkena sambandha iti zaGkituM zakyate, tathApi yatra vizeSaNatvena kRSNazabdo bhAvArthAbhidhAnAya vitrakSitastatrota - 55 prayogasyAsiddhizaGkAyA nirAkaraNAbhAvAt / kiJca - "yasya guNasya prAptau 'bhAve khatal" [ 7. 1. 55. ] iti sva eva bhavati, na tvanenANa, iti paramapauruSamiti rUpavyAvRttyarthamasamAsa - | bhAvAd dravye zabdanivezastadabhidhAne tva-talau" iti " tasya grahaNaM kriyate / yadi ca sApekSAdayaM pratyayo na syAt tarhi prakRte'pi puruSazabdasya paramazabdasApekSatvena tataH pratyayaH svata 20 evA'prApta iti tadaprAtyartham 'masamAse' iti padaM vyarthameva syAt / zrayo bhedako jAtyAdirarthaH sa sarva iha gRhyate, tasya bhAvAtU - 60 vidyamAnatvAt, dravye - vizeSyabhUte sattvabhAvApane'rthe, zabdaniveza:- zabdasya pravRttiryasya guNasya zabdena vAcyasyAvAcyasya vA bhAvAt sa tvatalAdibhAvapratyayAmidheyaH" ityevaM vArttikArthamuktvA - " tatra ye rUpAdayaH zabdA guNamAtravRttayastebhyo guNasamavAyini sAmAnye bhAvapratyayaH - rUpatvamiti, ye tu zuklAdayo 65 guNaguNivRttayo guNa-guNinorabhedopacArAnmatublopAd vA tebhyo guNavRttibhyo guNasamatrAyini sAmAnye eva bhAvapratyayaH, guNivRttibhyastu guNe, aNu-mahad-dIrghAdayo nityaM parimANini varttante, na tu parimANamAtre, tena tebhyaH parimANe guNe bhAvapratyayaH " tatazca svasArthakyAya tajjJApayati-taddhitIyo bhAvapratyayaH sApekSAdapi bhavati iti jJApite cAtrANo vAraNArthamasya svAMze caritArthyam | phalaM ca kAkasya kRSNasya bhAvaH 'kAkasya kAm' ityatra kRSNasya kAkavizeSaNasya tadapekSatve'pi tato 25 bhAvArthakaH "pati-rAjAnta-guNAGga-rAjAdibhyaH karmaNi ca" [ 7. 160 ] iti vyaN siddha iti / yat tu "guNe zuklAdayaH puMsi guNiliGgAstu tadvati / " iti nAmaliGgAnuzAsanavacanAd guNaguNinorabhedopacArAd guNavAcakazabdebhyo matvarthIyapratyayalubanuzAsanAd vA zuklAdiguNavAcakazabdAnAM 30 guNa-guNiparatvayoH sarvasammatatvena guNavAcakAt kRSNazandAd | ityAdinA kaiyaTena bhAvapratyayArthasya yo vicAraH pradarzitastadIyA 70 pratyaye pazcAt kAkena sambandhAdasya prayogasya | varNamAtravAcakAt kRSNazabdAd vidhIyamAnena bhAvapratyayena kRSNa[ 'kAkasya kArNyam' ityasya ] siddhiH saMbhAvyate" iti keci- guNagatA jAtirevAbhidhAtuM zakyate, tasyAzca kAkena sambandhAdAkSipanti tatra zobhanam - tathA sati kAryazabdasya jAti- bhAvAt kAkasya kArNyamiti prayogo naiva syAditi tadarthamiha vAcakatApatyA tasya kAkena saha sambandhAsambhavaH syAt, nahi guNAGgavAcakasyaiva prayoga iti svIkAryam guNAGgavAcakAcca 35 kRSNaguNA tajA tyA kAkasya sambandhasambhAvanA / yadi ca vidhIyamAno bhAvapratyayaH pUrvoktakaiyaTarItyA guNavAcaka iti tasya 75 kRSNaguNavAcakena prakRtyaMzena sambandhavivakSayA SaSThIti kathyate kAkena sambandhaH sAdhuH ghaTate / evaM ca - "nanu kRSNasya bhAvaH tadA'pi tasyAsAmarthyaM syAdeveti tato bhAvapratyayAprAptistadava- kArNyamiti sAmAnyena niSpAdya pazcAd vizeSapratipattyarthaM kAkasthaiva syAditi guNiparatvameva kRSNazabdasya svIkRtya tato | syetyanena yojayiSyate, tathA ca caitanyAyAvakAzaH" iti zaGkAguNArthapratyAyanAya bhAvapratyayo'ya vidheya iti, tathA sati | mullikhya, "ucyate - kRSNasyetyatra kRSNazabdo guNavAcI guNAGgavAcI bhAve bhAvastvatalI" [pA0 sU05. 1. 119 ] iti sUtre mahAbhASyoktavArttikavyAkhyAyAm "guNazabdena yAvAn kazcit parA
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAyau 30-31] nAmeva kRdantairvibhattyutpatteH prAgeva 30 vA tvayeSyate ? yadi kRSNAkhyasya varNasya vAcaka iti guNavAcI zAstrasya cAsandigdhAnuSThAnasAdhakatayA na tasyApi rUpasyAnujJeti sadA vyaNa na prAmoti, guNAgatastadvidhAnAt" iti nyAyArtha- tadAzayaH / vastutastu-tAdRze vigrahe sati pauruSe eva paramatvaM maJjUSAnyAse samAhitaM, tattu na yuktamiti pratibhAti-yato varNa- pratIyeta, na tu puruSa, tathA ca puruSe paramapadAnvaye samIhite mAtravAcakAdapi kRSNazabdAt "varNadRDhAdibhyaH" [7.1.59.] | tato'N na, pauruSe ca tadanvayavivakSAyAmaNi bAdhakAbhAva iti 5 iti vyaNo vidhAnaM prasiddhameveti kutastadaprAptiriti pUrvoktasamA- | yuktaM pratibhAti / bhavati hyarthabhedAcchabdabheda ityarthAnusAreNaiva 45 dhAnameva yuktam / tathA ceha kAkena saha sambandhasya lAbhAya sAdhutvAsAdhutvavyavasthAyAH sambandhAdanyAthai tAdRzarUpasiddhAvaguNAGgavAcakatvaM kRSNazabdasyAstheyamiti tato bhAvapratyayena guNa- samAse ityasya bAdhakatvaM nocitamiti pauruSe paramatvapratipAdanAya syAbhidhAnAt pUrva sAmAnAdhikaraNyamUlApi kAkapade SaSThI pazcAt | paramapauruSamiti sAdhveveti // 30 // sambandhamUlA sampadyate, tathApi ca sApekSatvamastyeveti nyAya10 pravRtti vinA bhAvapratyayotpattiriha kartumazakyeti bhavatyatra nyaayprsrH|| athAtra nyAye jJApakaM yaduktaM "puruSahRdayAdasamAse" [7.1 7.] iti sUtre 'asamAse' grahaNamiti, tad vicAryate-tatra samAsaH // 31 // 'asamAse' iti na paryudAsaH kintu prasajyapratiSedhaH, paryudAse si0-anena nyAyena kRdantaiH saha gati-kAraka-Dasyu15 hi samAsabhinnAyA tatsadRzyAM kasyAzcid vRttAveva syAdityarthoM ktAnAM vibhaktyutpatteH prAgeva samAso niyamyate / tatredamAza labhyate / tathA ca kevalAt puruSahRdayazabdAnna syAditi nyAsa- | krUyate yat-"nAma mAmnaikArthe samAso bahulam" [3. 1.18.] kRtaH / 'asamAse' ityatra ca viSayasaptamI, na satsaptamI, satsa- | iti sUtrameva samAsavidhAyakasUtreSu samupatiSThate, / tathA ca 35 plamyAmAzritAyAM cAsamAsagrahaNasya caiyarthyameva syAt , samAse nAmna eva nAmnA saha samAso vidhIyate sarvatra na vibhaktya sati *grahaNavatA nAnA na tadantavidhiH* iti nyAyena tadanta- tasyeti vibhaktyutpatteH samAsArthamanapekSaNAt svata eva sarvatra 20 vidhiniSedhAt paramapuruSAdizabdebhyaH pratyayasyAprApteH / atazca | vibhattayutpatteH pUrvameva samAsaH syAdeveti kRdantAnAM viziSya viSayagrahaNAt samAsAt pUrvameva samAsArthaprakriyAvAkya evaM vibhaktyutpatteH pUrva samAsabodhanamanavasaramAsamitiH anocyateparamasya puruSasya bhAva ityevaM vivakSAyAM puruSazabdAdanenANi | "nAma nAnA" |3.1.18.] ityanena yadyapi vibhaktya-60 "pratyayaH prakRtyAdeH" [5. 4. 115.] iti paribhASayA | ntena saha vibhaktyantaM samasyate ityartho na labhyate tathApi puruSazabdasyAdikharasya vRddhau 'paramapauruSam' ityaniSTarUpApanodArtha- | "aikAya" [3.2.8.1 iti sUtreNa aikAya nimittasya 25 masamAse iti kriyate, taccAnAvazyakam-paramasya puruSasya bhAva | syAdelabavidhAnAdekArthyasya ca vibhaktisahakAreNaiva pratipAdanAda iti vigrahAnusAriprakriyAvAkye paramazabdena saha sAmarthyamArUDhasya vibhattyantasyaiva samAsa iti labhyate, na caikasya vibhaktyantatve puruSazabdasya kevalasya samarthatvAbhAvAt pratyayAprApteH / atra ca parasparaM sambandhaH zakyate bodhayitamityubhayoH padayoH sarvatra paramasya puruSasya bhAva iti vAkye "sanmahat0"[3.1.107.] | samAse vibhakyamtatvamapekSitamityAyAti / tathA ca yatra gati iti samAsaprAptAvapi tato bhAvapratyaye kRte tadapekSayA sambandha- | kAraka-isyuktAnAM kRdantaiH saha samAso bhavati tatra kRdanta30 SaSThayAM satyAM na tatprAptiH sAmAnAdhikaraNyAbhAvAditi "SaSTaya- syApi syAdyantatvaM prAptamiti tadvAraNAya nyAyo'yamAzrIyate / yatnAt"[3.1. 76.1 iti SaSThItatpuruSa eva bhavati, tathApi tatra matiH-"aryAdyanukaraNa." [3.1.2.1 ityAdisUtreNa ca samAsaviSayatA tiSThatyeva / atazca kevale puruSa sAmA- gatisaMjJitA upasarga UryAdayazcAnye ca tatprakaraNaparibhASitAH; 70 bhAvAt tataH pratyayAprApteriti vyarthamasamAsepadaM prakRtanyAyaM jJApa-! kArakANi prasiddhAni; usyuktAni kRtprakaraNe-"karmaNo'N" yati, taduktaM prakRtasUtre [ "puruSahRdayAdasamAse" 7.1.17. [5. 3. 14.] ityAdirUpeNa paJcamyantapadenoktAni, usI3 iti sUtre] bRhadvattau-"ata eva niSedhAt sApekSAdapi bhAva- tyasya zabdasyeha pnycmiisyaadivibhttyuplkssktvaat| etAni pratyayo bhavati" iti / atra ca laghunyAse paramapauruSazabdasyAnya- vibhakyantAni kRdantaiH saha vibhaktyutpatteH prAgeva samasyante thA'pi siddhiritthaM nirAkRtA--"bhanu paramaM ca tat pauruSaM ceti / iti nyAyArthaH / atra jJApakaM caikadezAnumatyA "krItAt 75 kRte paramapauruSamiti bhavati vA?, ucyate-sAdRzyAnna bhavati, ' karaNAdeH" [2. 4.44.] iti sUtreNA'dantAt krItazabdAt evaM hi kRte paramasya puruSasya bhAvaH paramaM ca tat pauruSamiti: karaNAdemavidhAnam / tathAhi-krItazabdasya vizeSaNaM karaNAde10 vA vizeSo na jJAyate iti"| tathA ca tasya rUpasya sandigdharavena riti, karaNAditvaM ca samAsaM binA'sambhaci, samAsazca pUrvokta
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 31] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 169 Hinme ndranawwarAAAAPIANPras Hamaannanoran rItyA vibhaktayantAnAmeveti krItazabdasyApi vibhaktyantatve vibhaktyutpatteH pUrvameva "DasyuktaM kRtA" [3.1.49.] iti satyeva samAsena bhAvyam , vibhaktyutpattizca kAraka-saMkhyAdhupa-tarapuruSasamAse strItvavivakSAyAM "jAtesyAnta." [2. 4.54.] sthitinibandhaneti vibhattyutpatteH pUrvameva liGgopasthitinimitta- iti DIbhavati, etalyAyAbhAve tu vibhaktyantena saha samAsa sthApaH pravRttiriha syAt , jAti-dravya-liGga-saMkhyA-kAraka- iti pUrvavad vibhaktyutpatteH pUrvameva strItvanimittake bhApi sati 5 rUpANAM nAmArthAnAM kramikopasthitisvIkArAt, pUrvopasthita- vibhaktyutpattI samAse'dantatvAbhAvAnDIna syAt / iha samA- 45 nimittakatvena vibhaktyutpattito liGganimittakAbutpatterantaraGga- : sAt pUrva jAterapratIyamAnatvAnna jAtilakSaNaDIpratyayasya prAptisvAdityadantatvAbhAvAdadantAt krItazabdAd vidhIyamAno' riti bodhyam / isyuktapade DaseH paJcamIvibhaktyupalakSakatvaDInizvakAza eva syAditi so'dantAditi nirdezo vyarthIbhUya : svIkArAJca paJcamIbhyasoktasyApi saMgrahAd viSadharItyAdi kArakANAM vibhaktyantAnAM kRdantena vibhaktyutpatteH pUrvameva siddhiH, tatra hi viSaM dharatItyarthe "AyudhAdibhyo goDa10 samAsaM zApayiSyati / ekadezAnumatyA lakSyAnurodhAca daNDAdeH" [5. 1. 94.] ityacpratyaye 'viSa+am+dhara' iti 50 gati-usyuktaviSaye'pyasya nyAyasya prAmANyaM svIkriyate sthitau viSazabdasyApi GasyuktatvAt tadviSaye'pi prakRtanyAyasthAlIpulAkanyAyena / tatra gatervibhaktyantasya kRdantena pravRtyA dharetyasya syAdyutpatteH pUrvameva "DasyuktaM kRtA" samAsasyodAharaNaM yathA-'vikirI' iti, atra vikirati [3. 1.59.] iti tatpuruSasamAse tataH strItvavivakSAyAM pakSAvityarthe gatisaMjJe vI upapade kirateH "nAmyupAntya-prI-ka- "jAterayAnta." [2. 4. 54.] iti DIH siddhaH, yadi 15 gR-jJaH kaH" [5. 1. 54.] iti ke kRte pakSyarthamAtrApekSa- cAtraitanyAyapravRttirna syAt tamutrApi pUrvavad vibhaktyutpatteH 55 tvenAntaraGgatvAt prathamameva "cau vidhikaro vA"[4.4.96.1 pUrvamevA''pi tato vibhaktyutpattI samAse'dantatvAbhAvAnDIne iti ssaTi kRte 'vi+skira' iti sthite skiretyanena kRdantena syAt / mantra kArakAMzamAtre jJApakamupanyasta nAnyatra |praaciinaistu saha vibhaktayutpatteHprAgeva "gati-kvanyaH"[3.1.42.1 iti ! 'viSkirI-kacchapI'ityAdisiddhyai yanAnnarAkaraNaM gatiDasyuktatatpuruSasamAse tato "aso-Ga-siva-saha-ssaTAm" [2.3.. viSaye jJApakaM varNitaM, taca pUrva tattatsthalavizeSe pratyuktameveti 2018.1 ityanena ssaTaH sasya patve ca strItvavivakSAyAmavatana punaH pratyucyate, vizeSazca vivaraNe spaSTaH // 31 // 60 tvAt "jAtesyAntanityastrIzUdvAt" [2. 4. 54.] iti __ *gati-kAraka-DasyuktAnAM vibhatsyantAnAmeva GIH siyati / etacyAyAbhAve tu vibhaktyantena samAse kRdantairvibhatyutpatteH prAgeva samAsa:* // 31 // samAzrIyamANe karmAdikAraka saMkhyAdyapekSatvena bahiraGgAyA ta0-viSkirI, kacchapI, azvakrItI' ityAdilakSyANAM vibhaktarutpatteH pUrvameva strItvamAtrApekSatvena strItvasya ca karmA- siddhaye'yaM nyAyaH samAzrIyata iti vRttI pradarzitameva / eSu hi 20 ditaH pUrvamevopasthityAntaraGgatvAdApaH prabRttyA'dantatvAbhAvAd lakSyeSu vibhatyutpatteH pUrva samAse sati jAtilakSaNo'nye ca 65 DIna syAt, svIkRte cAsmin nyAye vibhattyutpatteH pUrvameva karaNaparatvanimitto kIrbhavati, anyathA svArtha-dravya-liGga-saMkhyAsamAse vizeSavihitavAdApaM bAdhitvA kIrbhavati // 1 // kArakANAM krameNopasthitiH, yena ca krameNa yadarthopasthitikArakasya kRdantena vibhaktyutpattaH pUrva samAsasyodAharaNaM stanaiva krameNa tadarthanimittakakAryotpattiriti siddhAntAd vibhaktyuyathA-'carmakItI' iti, ana 'carmaNA akrAyi' ityarthe tpattaH prAgeva strItvasyopasthityA tannimittakasyApaH pravRttyA DIne 30 krIdhAtoHkta 'carmana+yA+krIta' iti sthite etalyAyabalAt syAdityAveditameva / tatredamAzaGkayate-utsargApavAdasthale'yaM 70 syAdhutpatteH pUrvameva "kArakaM kRtA" [3. 1. 68.] iti | kramo bhavati yat-utsargazAstramapavAdazAstraviSayatAyAM bhAvinyAsamAse tataH strItvavivakSAyAM "krItAt karaNAdeH" [2. 4, mapi na pravartate. anyathA'sya pravRttAvapavAdazAstrasyAnarthakma 44.1 ityanena krItazabdAdadantAnDIH siddhaH, etacyAyA-tideva. tameva cArthamanye vaiyAkaraNAH *upasaaniSyamANabhAve tu vibhakyantena krItazabdena samAsaH syAditi vibhaktyu- ' nimitto'pyapavAda upasajAtanimittamapyutsarga bAdhate* iti 35 patteH pUrvameva pUrvoktarItyA''pi sati adantatvAbhAvA- nyAyena sUcayanti, tadarthaM caivaM varNayanti-utsargazAstrapravRttyabhAva-75 nDIna sthAt , kArakasya vibhattyantatvaniyamAJca carmanazabdasya sambhAvanAprayojyApavAdazAstrapravRttisaMbhAvanAyAmutsargazAstrasya na nalopaH siddhaH // 2 // Dasyuktasya vibhattyantasya kRdantena | pravRttiriti / tathA ca viSkirItyAdau yadyutsargazAstramA sUtraM na vibhatyutpatteH pUrva samAsasyodAharaNaM yathA-'kacchapI' iti, pravatteta tadA'pavAdazAstraM "jAterayAnta." [2. 4. 54.] kacchaM pibatItyarthe nAmna ityAdhikArasthena "sthA-pA-stA-traH iti pravatteteti sambhAvanAyAH sattvena pUrvamApo'pravRttireveti 40 kaH" [5.1.142.] iti ke 'kaccha+am+pa' iti sthite : vibhaktyutpatteH pazcAdapi samAse doSAbhAvena nAtra nyAyAvazyaka-80 22 nyAyasamu.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [dvitIyollAse nyAyau 31-32] PrernorarAAnarupr a sanni -Annnnnnnn ............... teti / atra kecit-apavAdazAstrakRtasaMkocaprakAreSu bhaviSyada- prayoge vibhakyutpatteH pazcAt samAsena pUrvamevApaH pravRttyA pavAdaviSayAtiriktatvenApi saGkoca ityasminnevArtha prakRta [*upa- GIgrAhyabhAvAddhanakI teti siddhyati / bRhattI "krItAt karasaJjaniSyamANa* *ityAdi nyAyatAtparyeNa 'viSkira' 'kancha' NAdeH" [2. 4. 44.] iti sUtravyAkhyAyAM tu samAdhAnAntaraityAdisamudAyasyaiva jAtivAcakatvena 'jAterayAnta." [2. muktam , tathAhi-"kathaM "sA hi tasya dhanakrItA prANebhyo'pi 5 4. 54.] iti sUtraviSayatvAt tadatiriktatvena saGkocasambhava- griiysii|" iti ? dhanaM ca sA krItA ceti karmadhArayo'yama, 45 'pi 'skira-pa'zabdAbhyAmAp syAdeva / athApavAdaviSayaghaTakA- * karaNavivakSAyAmapaprayoga eva, kecittu-dhanena kItetyatrAbantenApi tiriktatvenApi soca iti nAtrApaH pravRttiH, anyathA siddhAnte samAsamicchanti, bahulAdhikArAt, tadA'kArAntatvAbhAvAnTIna vibhaktyutpatteH prAk samAse'pyApaH strItyamAtranimittakatvena tad- bhavati" iti / tathA ca svamate'sya nyAyasya nAnityatvamiSTa pekSayA jAtirUpasyAdhikasyApekSaNAnDIvidhAnasya bahiraGgatvenA- miti spaSTam / paribhASenduzekhare nAgezenApi paroktamanityatvo10ntarajatvAdAp syAdeva, na caivaM saGkoce 'ajayA krItA-ajA- dAharaNarUpeNa dhanakIteti prakRtyAjAdigaNe pAThakalpanAt tasya 50 krItI' ityAdau "krItAt karaNAdeH" [2. 4. 44.] ityapa- siddhimAzritya tanmate pramANAbhAva uktaH / pUrvoktavRhadvRttigranthe vAdaviSayaghaTakaravenAjazabdAdapyAp na syAditi vAcyam , apa- prakRtanyAyasya gatisaMzakasya kRdantena vibhaktyutpatteH pUrva samAsasya vAdaviSayAntAtiriktatvena soce tAtparyAditi cet ? na- praSTItyudAharaNaM dattam ,asmAbhizca vikirIti / tasyAyamAzayaH tAdRzasaGkoce mAnAbhAvAt, kintu samakAlikApavAdazAstraviSa- praSTItyasya gatyudAharaNatvavat syuktodAharaNatvamapi sambhavati, 15 yAtiriktatvenaiva saGkocaH, tathA cehotsargasyApo'pavAdasya ca tathAhi-atra praSTa ityasya "upasargAdAto Do'zyaH" [5.1.55 DIvidheH samakAlaprAyabhAvena tatsaGkocaviSayAbhAvAd vibhaktyu- 56 ] iti DapratyayAntatvAt tatra copasargAditi paJcamyantapadepatteH pUrvamApaH pravRttau bAdhakAbhAvaH, DIstu tataH [ vibhaktyu- noktasya prasya Gasyuktatvena "syuktaM kRtA" [3. 1. 49.] tpattaH] pUrva na pravarteta, tvanmate tadavasthAyAM samAsAprApyA : iti sUtreNApi samAsasambhavAnnedaM gaterasAdhAraNamudAharaNa miti / samudAye zaktaranutpattyA jAtivAcakatvAbhAvAdityAdyAveditaM pUrva DasyuktapadaM ca na kevalaM paJcabhyantaparamapi tu paJcamyarthavihita20 vRttAveva, 'carmakrItI' ityatrApi samAsAt pUrva karaNAditvA- ' pratyayaparamapi, tathA ca *prakRtigrahaNe khArthikapratyayAntAnAmapi 60 bhAvena na DIprAptiriti bodhyam / "syuktaM kRtA" [3. 5. grahaNam iti nyAyAt paJcamyantAd yaH khArthikapratyayastasU 49.] iti sUtravyAkhyAyAM bRhadvRttau cAyaM nyAya 'iSTi tvenokto : vihitastadantasyApi Dasyuktatvena grahaNaM bhavati, yathA-"yatkarmana tu jJApakasiddhatvena, tathAhi-tatratyo grantha:--"iha gati-kAraka- / sparzAt karbaGgasukhaM tataH" [ 5. 3. 125. ] iti sUtre "kima GasyaktAnAM vibhaktyantAnAmeva kRdantairvibhaktyatpatteH prAgevayAdisarvAdhavaipulyabahoH pittama' [7. 2. 89.1 iti tas25 samAsa iSyate, tena 'pra+s+stha' ityAdI 'carmana+TA+krIta' pratyayAntaM tata iti padam / tathA ca pUrvoktasUtrArthaH-yena karmaNA 65 'abhra+TA+vilipta' 'kaccha- am+pa' ityAdI va samAse sati spRzyamAnasya katurajasya sukhaM jAyate tasmAt karmaNaH parAd akArAntatvAnTIH siddhaH-praSTI, carmakItI, abhravilisI, kacchapI, dhAtoH klIbe bhAve'rthe'naT iti, yathA-payaHpAnaM sukhamityAdi, ityAdi / yadi punarvibhaktyantaiH kRdantaiH samAsaH syAt tadA- atra payaHzabdasya tata iti usyuktatvenaitanyAyAdavibhaktyante 'ntaraGgatvAd vibhaktaH prAgeva ApaH prAptAvakArAntatvAbhAvAnDInaM naiva pAnazabdena saha "DhasyuktaM kRtA" [3. 1. 49.1 iti 30 syAt / tathA 'mASAn+vApin 'vIhIna+vApin' ityAdau samAse samAse kRte payasaH pAnasukhamityAdi vAkyaM na bhavati, na vA 70 nakArasthAntatvANNatvaM siddhU-mApavApiNI, dhIhivApiNI, vibha- payasaH pAnaM sukhamiti, yadi ca vibhaktyantena samAsaH syAt kyantena ta samAse'ntaravAda vibhaktyatpatteH prAgeva kIprApto tahi samAsAntarabat kadAcid vAkyamapi prayujyateti // 31 // nakArAsyAnantyatvANNatvaM na syAt" iti / tathA ca tatra bacana- samAsa-taddhitAnAM vRttirvikalpena rUpeNavAyaM paThito na tu jJApakasiddhatvena / tadAzayavAyameva, 35 tadyathA-gati-usyuktaviSaye jJApakAbhAvAt kArakramAtraviSaye jJApa vRttiviSaye ca nityaivApavAdakatvopanyAsAda baramasya vacanarUpatvenaiva svIkAra iti / anye vRtti :* // 32 // vaiyAkaraNAstu-sarvAzenaivAna nyAye jJApakasiddhatvaM varNayanti, paraM : si0-samAsatadvitAnAmityantra viSayatvaM SaSTyarthaH sambandha khamate prakriyAbhedAnna tadAdhayituM zakyate, tatazca varaM vacana- : eva vA, samAsataddhitaviSayA vRttirvikalpena bhavati, tatsarUpeNaiva svIkAraH / kecidasya nyAyasyAnityatvamicchanti, tathA mbandhinI vA vRttirvikalpena bhavati / padAnAM pRthagarthAnoM 40 ca "sA hi tasya dhanakrItA prANebhyo'pi griiysii|" iti zAstrAnuzAsanabalAt svaghaTakapadAnyapadArthakathanameva vRttiH,
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 32] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH 171 taduktamabhiyuktaiH-parArthAbhidhAnaM vRttiriti / tatra vRttestAt [5. 3. 116.] iti je tadanu "nityaM a-nino'Na" traividhya cAturvidhyaM pAJcavidhyaM vA / trividhA vRttiriti mate [7.3.58 iti svArthe'Ni GyAM ca vyAvakozIti sindhiH, samAsa-taddhita-nAmadhAturUpA vRttayaH, kRddhattizcaturthI, ekazeSa- na cANpratyayaM vinA kevalazAnto vyavakrozeti prayogaH, tena vRttiH paJcamItyapi kecit / krameNodAharaNAni-rAjapuruSaH, / prajJa eva prAjJa itivat vyavakrozaiva vyAcakrozIti vigrahavAkyaM B aupagavaH, putrakAmyati, kumbhakAraH, ghaTA iti, atra sarvatra | na bhavati / anyatra phalaM ca aupagava' ityAdivat upagorapatya- 45 parArthAbhidhAnasattvAt / tatra vAkyenArthasyAbhidhAne prApte / miti vAkyasyApi prayogaH iti // 3 // caturthAMze jJApakaM caArabhyamANA vRttiH *yena nAprAptau yo vidhirArabhyate sa / "yodazvitaH" [6. 2. 544.] iti sUtre vAgrahaNam , tasya bAdhako bhavati iti nyAyAd vAkyasya sarvathA bAdhikaiva taddhi svavidheyasyekaNo'bhAvapakSe autsargikasyANo'bhyanujJAnArtha prApteti vikalpena vAkyasyAvakAzo'nena nyAyena bodhyate / evaM kriyate, taccaitanyAyAMzAbhAve svabhAvata eva siddhamumayoH 10 cAtra viSaye utsargApavAdayorapi vikalpena pravRttau prAptAyAM | zAstrayoH pravRttanirAbAdhAt , prathamAMzena vRttevaikalpikatva-50 tatrotsargasya bAdhenApavAdavRttenityameva pravRttirityapi bodhyte| ' jJApanAdeva pakSe vAkyasya tadanyasya vautsargikavidheH pravRtteH tathA cAyaM nyAyazcaturdhA vibhaktuM zakyate-samAsasya vRttivika- siddhRtvAt / tatazcApavAdazAstreNaiva vRttiriti rUpamimaM nyAyAMzaM lpena 1, samAsavRttAvapavAdavRttinityA 2, taddhitasya vRtti- vinA vAgrahaNasya sArthakyamanupapannameveti tadetanyAyAMzajJApaka rvikalpena 3, tatrApyapavAdavRttinityA 4 iti / tatra prathameM'ze | bhavitumarhati / jJApita cAsminyAye yAgrahaNAbhAve ika geva 15 jJApakam "nityaM pratinA'lpe" [3. 1. 37.1 iti sUtre | syAnna svautsargiko'Niti 'audazcita' iti rUpaM na syAditi 55 nityagrahaNam , tadvi samAsavidhAnasAmarthyAdeva nityatye tatsAdhanAya dhAgrahaNasya svAMze cAritArthyam / phalaM caitadaMzasya siddhe'nena nyAyena prAptasyaiva vikalpasya bAdhanAya kRtamityeta- ! gargasyApatyaM vRddhamityarthe "gargAdeH" [6. 1. 42.] iti nyAyaM vinA'nupapadyamAnaM nyAyamenaM jJApayatti, tena 'zAkaprati' yava bhavati, na tu "ata ina" [6. 1.31.] ityautsargika iti nityameva samAsaprayogaH, tadarthapradarzanaM tu samAsAghaTaka- iJ / evaM cAyaM nyAyastattatsUtraiH pratIyamAnasya samAsa20 padasahakAreNaiva-zAkasyAlpatvamiti, 'avigraho nityasamAsaH, | taddhitavRttiviSayasya niyamasyAnuvAdamAtra, na tu kiJcinnavInaM 60 asvapadavigraho vA' iti tallakSaNAt / phalaM tvasyAMzasya 'rAjJaH ! vidadhAti / anye ca tAtrikA nezaM nyAyaM pRthaganumanvate, puruSaH' iti vAkyasyApi 'rAjapuruSaH' iti samAsavat sUtreSveva tatra tatra nityagrahaNasya vAgrahaNasya kRtatvAd vyavasAdhutvamiti // 1 // dvitIyAMze jJApakaM tu "pAre-madhye-'gre- sthAyAH pratIyamAnatvAt / svamate'pi pUrvoktarItyA "nityaM 'ntaH SadhyA vA" [3. 1. 30.] ityatra vAgrahaNam , taddhi pratinA0 [3. 1.38.] iti sUtre nityagrahaNenAnyatra samAse 25 svaviSaye pakSe autsargikaSaSThIsamAsAbhyanujJAnArtham, tena ca vAkyamapi sthAditi sUcyate / etacca bRhadvRttAvapi tatsUtra-65 poregaGgamityagyayIbhAvavat pakSe gaGgApAramiti SaSTIsamAso'pi. vyAkhyAyAM spaSTamevoktam, evaM-"pAre-madhye." [3. 1. anyathA [vAgrahaNAbhAbe] asyApavAdavidhitvena sana prvrtt| . 30.] iti sUtre vAgrahaNena samAsaviSaye'nyatrApavAdavRtteetacyAyAMzAbhAve tu SaSThIsamAsapravattau bAdhakAbhAye tadabhya-nityavamanumApitameva, nahi tena pakSe vAkyAbhyanujJA kriyate mujJAnArthasya vAgrahaNasya vaiyayaM syAdeveti tena vinA[samAsa- | iti zakyate vaktuM, tasyAH pUrvajJApitenApavAdasamAsaviSaye 30 vRttiviSaye nityaivApavAdavRttirityaMzena vinA napapadyamAno vRttavaikalpikatvenaiva siH / tathA ca samAsavikalpavidhAyakA-70 vAzabdastadaMzaM jJApayati / phalaM cAsya pUrvA'zaH kAyasyetyarthe ! pavAdazAstreNa pakSe utsargazAstrasya pravRttirevAbhyanujJAyate iti "pUrvAparAdharo0" [3. 1. 52.1 ityaMzitatpuruSe nyAya- siddham / evaM tadvitavRttekalpikatvaM taddhitaprakaraNAdisthena pUrvAzena vikalpena pravRtteH pakSe SaSThItatpuruSeNa kAryapUrva iti "bA''dyAt" [6. 1. 11.] iti sUtrAt pravarttamAnena prayogo neti // 2 // tRtIyAMze jJApakaM tu-"nityaM na-jino'Na" . vAgrahaNenaivaM siddham , "vodazvitaH"[6.2.144.] ityAdi35 [7. 3. 58.] ityatra nityagrahaNam , tajhyanena nyAyena sUtrasya vAgrahaNena ca tadvitavRttInAmapavAdaviSaye'nyatra nityaiva 75 vikalpe prApte satyeva sArthakatA labhate, anyathA vidhAnasAmarthyA- pravRttirityapi sUcitameva / tathA ca yatra vAgrahaNaM kriyate deva nityatvasiddhestadvaiyayaM syAt / tathA ca nityagrahaNaM svasArtha-tatraivApavAdavRttiviSaye aurasargikavRttiranyatApavAdavRttirvAkyaM kyAya nyAyamimaM jJApayati, jJApite caitanyAyaprAptavikalpa. ceti nizcIyata iti nAyaM nyAyo'jJAtaviSayajJApakaH / ata evaM pratiSedhArtha tasya svAMze cAritArthyam , tena vyatihAreNa vyava- ca nAsya caJcalatApi sUtrabodhyArthabodhakatvena tadyogAt / tathA40ozanamityarthe strItvavivakSAyo "dhyatihAre'nIhAdibhyo naH" ! pyekatra sarvArthasya saMgrAhakatvena nyAyarUpeNopanyAsa iti // 32 // 80
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [dvitIyollAse nyAyaH 32 ] .... ... ... .. 12.... .. ... .. .marateiamwaleriaTATRATIMATERIA *samAsa taddhitAnAM vRttirvikalpena, vRttiviSaye | "prayoktRvyApAre gig" [ 3. 4. 20.] iti sUtrazeSe-- ca nityaivApavAdavRtti: // 32 // "vA'dhikAra A bahulabacanAt pakSe vAkyArthaH" iti / evaM ca ta0-samAsa-taddhitAdiSu vRttiSu sarvatra sAmarthyamapekSyate, | svabhAvato vAkyasya vRttezca siddhau vAgrahaNamiha kriyamANaM kena teSAM padavidhitvena padavidhezca samarthAzritatvasya "samarthaH pada sambandhaM prApnuyAt ? yadi pratyayasaMjJayA sambandhaH syAt tAI tu 5 vidhiH" [7. 4. 112.] iti paribhASayA bhASitatvAt / | aniSTameva prasajyeteti vAvacanaM vyarthameva / na ca vAgrahaNAbhAve 45 sAmarthya ca dvidhA-vyapekSA, ekArthIbhAvazca, tayozca svarUpaM pUrva | sarvadA pratyaya eva syAt pratyayotpattirUpAyA vRttervAkyabAdhakatvanirUpitameva / tatra dhyapekSAyAM parasparAkAhAkzAt sAmarthya miti saMbhavAditi vAcyam , vAkyasya vyapekSAviSayatvaM pratyayasya vRttitatra vAkyameva bhavati, ekArthIbhAve ca saMgatArthasya saMsRSTArthasya ! viSayatvamiti viSayabhedAt / taduktaM tatraiva kaiyaTe-"vRtterekArthI vA sAdhutvamiti tatra vRttirbhavatItyayaM siddhAnto'bhidhAnakhAbhA- | bhAvaviSayatvAd vyapekSAviSayatvAcca vAkyasya bhinnArthatvAd 10vyAdeva smaashritH| tatra tayorvyavasthitayoH pakSayorekena vAkya- bAdhyabAdhakabhAvAprasaGgAt" iti / tathA caidRze viSaye vAvacanaM 50 mapareNa vRttiriti sarvAsu vRttiSu vAkyamapi bhavatyeva, sa eva ! spaSTArthameveti tadAzayaH / anena ca sandarbhaNa sannantavRttirapi cArtho'nena nyAyena smaas-tddhitvissye'nuuyte|nyaaysiddho'py- | pANinita zre'bhimateti spaSTIbhavati / tatra sanAdyantapadasya nAmayamarthaH zAstreNa tatra tatra vAzabda-nityazabdaprakSepeNa vizadIkRtaH, dhAtusaMgrAhakatvena nAmadhAtuvRttyAH saMgrAhasaMbhave'pi nAmadhAtuvRttyA itIya vastusthitiH / tatra vRttistridhA-samAsavRttistaddhitAnta- sanAdyantavRtterasaMgrahAd nAmadhAtuvRttisthAne sanAdyantavRttireva 15 vRttirnAmadhAtuvRttizceti bhedAt / yadyapi "samarthaH padavidhiH" paThitavyA, upalakSaNavidhayA vA jJeyA / athaikazeSasya vRttitva- 55 [7.4. 122.] iti sUtre bRhadRttI-"samAsa-nAmadhAtu-kRt- mapi vicAryate-tatrApyekena ziSyamANena zabdena lupyamAnAnAM taddhiteSu vAkye vyapekSA vRttAvekArthIbhAvaH, zeSeSu punayaMpekSaiva zabdAnAmarthasyAbhidhAnaM svIkriyate eva, 'yaH ziSyate sa sAmarthyam" iti vadatAcAryeNa kRttirapi svIkRteti vRttezcAtu- lupyamAnArthAbhidhAyI' iti nyAyAt / tathA ca parArthAbhidhAvidhyamucitam , athApi tasyAH [kRdutteH] samAsavRttAvantarbhA- nasya tatrApi sadbhAvAdu vRttilakSaNamastyeveti sA'pi vRttiH / 20 vAt traividhyamevAvaziSyate, yataH kumbhakAra ityAdikRhatto "hasyukta ata eva "samAnAnAmarthenaikaH zeSaH" [3. 1. 118.] iti 60 kRtA" [3. 1.49.] ityAdinA samAsabhavanAt, ata eva sUtrazeSe bRhadvattau-"dvandvApavAdazvAyam" ityuktam / tathA ca "vRttyanto'saSe" [1. 1. ] iti sUtre gRhattigatasya samAsarUpavRttyapavAdatayA'syaikazeSasya vRttitvamAcAryasyApyabhima"parArthAbhidhAnaM vRttiH, tAzca padasamudAyaH samAsAdiH" | tameveti siddha vRtteH paJcavidhatvamiti / vRttiviSaye ca vAkyasyAiti pAThasya vyAkhyAnanyAse-"AdizabdAnnAmadhAtu-taddhitapari- bhyanujJA'pi vyapekSakArthIbhAvarUpasAmarthyadvayavazAt prAptava / grahaH" iti vadatAcAryeNApi khayameva vRttasvaividhya darzita- vRttiviSaye'pavAdavidhernityA pravRttirityasyautsargikazAstrapravRtti-65 miti / dIkSitastu-kRta-taddhita-samAsakazeSa-sanAdyantadhAturUpAH viSayAbhAve eva tAtparya na tu vAkyAbhAve, sarvatra samAsavidhau paJca vRttaya ityAha, upapAdayanti cedamapare, tathAhi- | "nAma nAmnaikArthe samAso bahulam" [3. 1. 18.] iti sanAdyanteSvapi vRttitvamastyeva, tatrApi paThitumicchatItyAdyarthe sUtrAd bahulagrahaNasya, taddhitavidhI ca "vA''dyAt" [6. 1. paThitumiti tumantasya parasyArthAbhidhAnamastyeveti vRttilakSaNa- | 1.] iti sUtrAd vAgrahaNasya cAdhikRtatvAt / tatazca tasya 30 sattvAt / khIkRtaM ca sannantasyApi vRttitvaM mahAbhASyakRtA'pi / bahulagrahaNasya vAgrahaNasya ca vAkyasAdhutvArthatvameva / uktaM 70 tathAhi-"dhAtoH karmaNaH samAnakartRkAdicchAyAM vA" [pA0 caitat "samarthAnAM prathamAd vA" [pA. sU. 4. 1. 82.] sU. 3. 1. 7.] iti sUtre-"vAvacanAnarthakyaM ca, tatra nitya- | iti sUtre mahAbhASye'pi, kaiyaTena ca tatraitat spaSTIkRtam / svAt sanaH" [vArtikam , vAvacanaM cAnarthakam , kiM kAraNam / tathAhi-tatra bhASyam-"atha tadvAvacanaM naiva kartavyam / karttavya tatra nityatvAt sanaH / iha dvau pakSau vRttipakSazcAvRttipakSazca, ca / kiM prayojanam ? nityAH zabdAH, nityeSu zabdeSu vAkyasya 35 svabhAvatazcaitad bhavati-vAkyaM ca pratyayazca / tatra svAbhAvike | sAdhutvamanenAnvAkhyAyate" iti / tatra kaiyaTa:-"vRtti-vAkyayo-75 vRttiviSaye nityameva pratyaye prApta vAvacanena kimanyacchakyamabhi- | ravAntarArthabhede'pi pradhAnArthAbhedAdaikArthyAda bAkyasya vRttyA sambaddhamanyadataH saMjJAyAH / na ca saMjJAyA bhAvAbhAvAviSyete / | bAdhaH syAt / tathAhi-aupagavamAnayetyukte yo'rtha AnIyate, tasmAnnArthoM vAvacanena" iti / ayamAzayaH-sannantAdivRtti- sa evopagorapatyamAnayetyukte / tatra yathA gozanadena gAvIzabdo sthale sarvatra bAvacanaM kriyate sambadhyate vA, tena tatra vAkya-nivartyate, satyAmapi gAvIzabdAdadhikasya strItvasya pratipattI 40 mapi bhavati vRttirapi bhavati / etacca bRhadvRttAvapi svIkRtaM / jAtilakSaNArthAbhedAt, evaM vAkyasyApi vRttyA nivRttiH syAditi 80
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dvitIyollAse nyAyau 32-34 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 173 *ekazabdasyAsaMkhyAtvaM kacit // 33 // si0 - ekazabdasya saMkhyAvAcakatvenaiva prasiddhiriti 10 lakSyAnurodhAt tasya kvacidasaMkhyAvAcitvamanena nyAyena vyava sthApyate / 'ekamahaH' ityukte vyaktivivakSayA 'ahaH' ityane naivaikasyAhnaH samupasthitirityekazabdasya tatra nirdizyamAnA ho mAtraparatvaM, na tu saMkhyAvAcakatvamityAsthIyate, tatazca tasmi narthe tatpuruSasamAse "ahnaH " [2. 174 ] iti samA15 sAnte'Tpratyaye "nopadasya taddhite" [ 7. 4. 61.] itya tadabhyanujJAnAya vAvacanamiti / nAgezena ca samAsaviSaye'pi ca vRttikRtAM tasya vizeSArthajJApanaparatvamevAbhipretaM na tu sAmA- 40 kriyamANasya mahAvibhASAdhikArasyaitaduktyaiva samarthanaM kRtam // | nyato nyAyajJApanaparatvamityAyAti / ekazabdasyAsaGkhyAtvamapi evaM ca vAvacanasiddhasya sarvatra samAse taddhite ca vAkyasAdhu-: kvaciditi ca tasyAnekArthatvaprasiddhyA'pi labhyata eva tathA hi-tvasya nivarttayitumazakyatvAt tatra tatra samAse taddhite vA "ekosnyArthe pradhAne ca prathame kevale tathA / 5 paThitena ' vA 'vacanenApavAdazAstreSvanyatrApavAdazAstrasya nityamevo- sAdhAraNe samAne'lpe saMkhyAyAM ca nigadyate // " tsargazAstrabAdhakatvamapi kathyata eveti sarvathA siddha evAyaM ityanekArthatvaM tasya prasiddham / tathA ca 'ekazabdasya 45 nyAyaH // 32 // prasiddhistAvatsaGkhyAtvasyaiva" iti nyAyasaMgrahavRttikRta lekhaH 'prasiddhi ' padAnurodhenaiva kathaJcidunneyaH, 'ekagurukaH, ekAdhikaraNaH, eka AcAryAH' ityAdiSu tasyArthAntaravAcitvasya sakalaprAmANikajanaprasiddhatvAt / anye ca vaiyAkaraNA nemaM nyAyamAzrayante, kintu taire kAhazabdasiddhyartha mahAdezasyA bhAvAya tani- 50 Sedhake sUtre evaikagrahaNaM kriyate "uttamaikAbhyAM ca " [ pA0sU0 5.4.90 . ] ityatra / ekAhazabdazca tanmate puMliGga eveti bhedaH, saca "liGgamaziSyaM lokAzrayatvAlliGgasya " iti mahAbhASyavacanena lokavyavahAranirNaya iti na tatrAsmAkamavakAzo vacanasya / pUrvoktarItyA'syAvyApakatvena nyAyakoTA vagaNanIyatve'pi prAcAM 55 rItimanusRtya vyAkhyAto'treti vibhAvanIyaM sUribhiH // 33 // ! / | | ntyasvarAdilope "aha-niryUha kalahA:" [ liGgAnu0 puM0 15. 3.] iti puMstve prAte'pi "ahaH - sudinaikataH " [ liGgAnu0 na0 8. 2. ] iti vizeSavidhinA klIvaliGgatve- ekAhamiti siddham / yadyekazabdasya saMkhyAtvaM gaNyeta tarhi "sarvAMza saMkhyA20 uyayAt" [ 7. 3. 118.] ityaTi, anenaiva cAhAdeze si0 - matra kecana - "bhA dazabhyaH' ityasya dazasaMkhyAvAca"arddhasudarzanadevanamahvAH" [ liGgAnu0 puM0 1. 1. ] iti kazabdaparyantaM yA saMkhyA- tadvAcakaH zabdaH, sA saMkhyeye-saM- 60 puMstve ca ekA ityaniSTaM rUpaM prasajyeta / jJApakaM cAsya khyAviziSTe dravyAdau varttate, na saMkhyAne paricchede, ityartha"saMkhyAtapuNyavarSAdIrghAcca rAtrerata" [ 3.7.119. ] iti sUtre mAhuH / apare tu - "bhA dazabhyaH" ityasya yAvad duzazabdacakAreNa "sarvAMzasaMkhyA'vyayAt" [ 7.3.118.] iti sUtrAtzravaNaM tAvatparyantaM, saMkhyA- tadvAcakazabdaH, saMkhyeye vartate 25 saMkhyAzabdAnuvRttAvapi 'ekr|tr' ityasyAsiddhau tatrAdvidhAnArtha- | ityarthaH" iti varNayanti, ayameva cArthaH saMgataH, anyathA mekagrahaNam / vaciditi vacanAccAnyatraikazabdasya saMkhyAtvena veSaNamiti // 33 // grahaNameva, tenaikadhA ityAdau "saMkhyAyA dhAH" [ 7.2.104. ] | ekAdazAdibhyo bahuvacanaM na syAt / tasmAt 'A dazabhyaH' 65 ityasyASTAdazaparyantamityarthAt tAvatparyantaM yathAsaMkhyeyaM iti dhAH siddhaH / ayaM ca nyAyo nizcala eva, kvacidityuktyA ! dvitvAdi bhavati, tataH paramekonaviMzatimArabhya saMkhyAmAtraparasvata eveSTasthalamAtrapravRttikatvasUcanAt / aniSTapravRttivAraNAyaiva | svenaikavacanameva / kiJcaivaM siddhe sati aSTAdazaparyantaM saMkhyA30 hi kasyaciyasyAnityatvamAzrIyate tadabhAvAcca nAnityatAvAcakasya zabdasya saMkhyeyena saha sAmAnAdhikaraNyenaiva prayogaH, tato'gre ca sAmAnAdhikaraNyena vaiyadhikaraNyena ca / tathA ca 70 'eko ghaTaH, dvau ghaTau, yo ghaTAH' ityAdi yAvadaSTAdaza ghaTA ta0 -- ekAhamityatra "sarvAMzasaGkhyAvyayAt" [ 7. 3. iti na tu 'ghaTAnAM trayaH' ityAdi / UnaviMzatyAdiSu ca - 118. ] ityanenAT ahAdezazca na syAdityarthamayaM nyAyaH / UnaviMzativiMzatirvA ghaTAH ghaTAnAmUnaviMzatiriti ca bhavati, 35 svIkriyate; taca kArya kevalamatratya saMkhyA grahaNenaikazabdasyAgrahaNa | bhA dazabhya ityuktatayA ca tato [ aSTAdazato ] gre saMkhyAyAM mityetAvajjJApanenaiva setsyati / ata eva "saMkhyAtaikapuNyavarSA | saMkhyeye ca vRtterbodhitatvAt / "atra ca jJApakam - "sujvArthe 76 dIrghAca rAtrerat" 7. 3. 119.] iti sUtre bRhadvRttau- saMkhyA saMkhyeye saMkhyayA bahuvrIhiH " [3. 119. ] iti " ekagrahaNaM saMkhyAgrahaNenAnenaikasyAgrahaNArtham tena pUrvasUtre sUtreNa saMkhyeye'rthe vartamAnAyAH saMkhyAyAH samAsavidhAnameva, saMkhyAgrahaNenai kasyAgrahaNam ; eka mahaH - ekAham" ityuktam / anena tathAhi--yadi tAvadayaM nyAyo na syAt tadA'mukA saMkhyA saMkhyeya *pakazabdasyAsaGkhyAtvaM kacit // 33 // ! *A dazabhyaH saGkhyA saGkhyeye vartate, na saMkhyAne || 34 //
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [dvitIyollAse nyAyaH 34] vartinIti vyaktiH kathaM jJAyeta, tadajJAne ca kathaM saMkhyAvarti- saMkhyeyArthakatvaM tu lokaprasiddha kozAdibodhitaM ca, tathAhi- 40 saMkhyAparihAreNa saMkhyeyavartisaMkhyayA saha samAsaH kriyeta" iti amaraHprAcInAH / tacca na cAru-kAcit saMkhyA saMkhyeyavRttiritye ["vizNo vikrayaH, saMkhyAH saMkhyeye hyAdaza triSu / tadarthasya jJApanAyogyatvAt , sarvAsAM saMkhyAnAM saMkhyeyArthavRtti- vizalyAdyAH sadaikatve sarvAH sNkhyey-sNkhyyoH||"] 5 svasya prasiddhatvAt / na ca kAcit saMkhyA saMkhyeyamAtravRtti- iti, dazazravaNaM yAvat saMkhyAnAM saMkhyeyaparatvaM vizeSyaliGgatvaM : rityartho'nena jJApyata iti vAcyam , tasthA atrAgrAhyatvAt, ca, viMzatyAdInAmekvavanAntatvaM niyataliGgatvaM saMkhyAsaMkhyeyo- 45 matraca saMkhyeyArthAyA grahaNaM na tu saMkhyeyArthamAtraparAyAH, bhayavAcakatvaM ca kathayati / atrAmarakoSaTippaNIkRtA vyAkhyAanyathA viMzatyAdInAmiha grahaNaM na syAda; agrimasUtre ca taNAmanyeSAmAcAryahema candrANAM caitadviSayamatAni mahAbhASyAdi saMkhyeyaparatvena tAsAmapi grahaNasyeSTatvamevetyAmtAM tAvat / eta- vaiyAkaraNagranthasammatizca yathA saMgRhya pradarzitAni tAni tacchabdaireva 10 igre "etacconDoSakam "A dazabhyaH" iti padaM vyudasya zeSa- pradaryante tattvanirNayAya-"ekAdyA dazAntAH saMkhyAH saMkhye' vAkyApekSayA yojyam , saMkhyeye vartamAnA'pi kA'pi saMkhyA- yeSu vartamAnAstriliGgAH, ekA zATI, ekaH paTaH, ekaM kuNDam / 50 stItyetAvata evArthasyAnenodropyamANatvAt" iti vadatA saMkhye- daza striyaH, daza paTAH, daza kuNDAni 1 Adezeti aSTAdazAntA yamAtraparasyajJApanasya svayamevApoditatvAt / agre ca "asya iti kssiirsvaamii| Adazeti dazazabdazrutiparyantamaSTAdazaM yAvat cApratiSTitatvAt "mAsanAdUra0"3.1.20.] iti bahu- saMkhyA ekAdikAH saMkhyeye dravye vartante, hiravadhAraNe, tena 15vIhI "pramANI-saMkhyA:" [7. 3. 128.] iti De ca- sAmAnAdhikaraNyenaiva tAsAM vRttirityarthaH, yathA eko vipraH, daza AsannadazA iti, ko'rthaH / navaikAdaza vA, atra AsannA / viprA iti, na tu vaiyadhikaraNyena vRttiriti, na tu eko viprasya 55 dazeti ko'rthaH? daza saMkhyA yeSAmiti vAkyaM siddham" iti daza viprANAmiti mukuTaH / atra caikAdyA apAdazAntA saMkhyA yaduktaM, tadapi na, yuktaM bhavedanityatvajJApanAvazyakatvaM yadi saMkhyeye vartate, yadAha vAcasatiH-aSTAdazabhya ekAdyAH saMkhyAH A dazabhyaH saMkhyAyAH saMkhyeyaparatvaM bhavadrItyA jJApakamAtrasiddha sNkhyeygocraaH|" iti iti khopajJanAmamAlAvyAkhyAyAM hemA20 syAt , na tu tathA, tasya svAbhAvikatvenAgre [ vivaraNe] nirNe- 'cAryaH / idaM ca prAyikam , "bahuSu bahuvacanam" [pA. sU0 jyamANatvAt , evaM ca svAbhAvikaM dazazabdAntasaMkhyAyAH 1. 4. 21.] iti sUtre bhASye "kiMsambanthyeka ve kisambandhi 60 saMkhyeyamAtraparatvaM kathamapohituM zakyate vinA pramANam , tathA dvitve kisambandhibahutve ityartheSu kasyaikasmin kayoIyoH keSAM ca dazAnAmAsannA ityeva vAkyam , "AsannAdUra." [3. bahuSu" iti prayogeNa saMkhyAparatvasyApi pratIteH / idaM tvatrAva 1. 20.] ityAdisUtreNa pRthag bahuvrIhisamAsavidhAnasAma- ' gantavyam-saMkhyAparatve'pyeSAM svAzrayadravyagatasaMkhyAviziSTadharma25 yAMccaivamAdiSu vyadhikaraNapado bahuvrIhiH svIkArya eva, bRha-mAtrapratipAdakatA, ata evoktabhAdhyaprayoge dvivacanAdiH / dRtyuktaM tAdRzavigrahavAkyaM cArthapradarzanaerameva, spaSTazcAyamarthaH . viMzatyAdyAH sarvA eva saMkhyAH saMkhyeye saMkhyAyAM ca nityameka- 65 "AsannAdUrAdhikasaMkhyAH saMkhyeye yA0 sU02.2.25.1: vacanAntA evaM vartante, yadbhASyam-"A dazabhyaH saMkhyA iti sUtre mahAbhASye'pi / svAbhAvikasaMkhyeyaparabatyAgApekSayA ! saMkhyeye vartate, Urya saMkhyAne saMkhyeye ca" iti / viMzatiH varaM sUtravidhAnasAmarthyAdU vyadhikaraNapadabahuvrIhikalpaneti / paTAH, viMzatiH paTAnAm ; zataM gAvaH, zataM gavAm ; iti kSIratAdvaSaya vivaraNa vizaSata iti naha pratanyate // 34 // / khAmI / vizalyAdhAstu saMkhyAzabdA ekatve vartamAnAH saMkhyeye saMkhyAne ca vartante, yathA-viMzatighaMTAH, viMzatirghaTAnAm ; zataM 70 *A dazabhyaH saMkhyA saMkhyeye varttate, na gAvaH, zataM gavAm , iti; yadAha-vAcaspatiH- "UnaviMzatyAdisaMkhyAne // 34 // kAstu sarvAH saMkhyeya-saMkhyayoH" iti hemacandaH / [atra vizeSaH] ta0-yathAyamarthaH svAbhAviko na jJApakasAdhyazca tathopakSipta saMkhyAmAnArthe vartamAnAyA viMzatyAdeH saMkhyAyA dvivacanabahuvRttI. atra ca tadeva vivicyate, tathAhi-jJApakatvenAtra- | vacane api sta ekazeSeNa-dve viMzatI tisro viMzatayaH, gavAM 35 "sujvArthe saMkhyA saMkhyeye saMkhyayA."[3. 1. 19. ] ityatra / viMzatI, gavAM viMzatayaH" iti kSIrasvAmI / yadA tu bhedaviva-75 :: saMkhyeye vartamAnayA saMkhyayA saha samAsavidhAnaM prAcInaruktam . kSAyAM saMkhyAntarasyArthe'bhidheye viMzatyAdayo vartante tadA tatsA tacca saMkhyeyArthAyAH saMkhyAyA astitvabodhakamiti rItyA, na ca ! mAnAdhikaraNyAdupacAreNa tebhyo dvivacanabahuvacane api bhavataH, saMkhyAyAH saMkhyeyArthatvaM pUrvamaprAptam , lokataH prApte viSaye zAstra- yathA-deviMzatI tisro viMzataya iti, sAmAnAdhikaraNyAbhAve'pi syAcyApAra iti tadartha nyaayaashrynnmnaavshykm| saMkhyAyAH gavAM viMzatI, gavAM viMzataya iti mukuraH / 'dvitva-bahutvayo
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dvitIyolAse nyAya: 34 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / vartamAnAstu viMzatyAdyAH saMkhyAyAmeva vartante' iti hemacaMdraH / "paGktiviMzati" [ pA0 sU0 5.1 59 ] iti sUtre bhASya pradIpoyote nAgezabhaTTena tu viMzatyAdyA dvayAdayazca dharmazaktA eva, dharma-dharmiNorabhedAca vyaktau kAryANi, tayozca bhedAbhedau triMza5 tyAdayaH kadAcid bhedena saMkhyAM vadanti - ' gavAM viMzatiH' iti, kadAcidabhedena - 'viMzatirgAtraH' iti, yadApyabhedena tadApi dharmagatasaMkhyA vaiziSTyenaiva tato dravyapratItiH zabdazaktisvabhAvAt yathA gAvo dhanamityAdau prItihetutva guNagatasaMkhyA vaiziSTyenaiva dravyapratItirdhana zabdAt / iyAMratu vizeSaH- tatra kadAcit svagatasaMkhyA 10 vaiziSTayenApi pratItiH, anyagatasaMkhyAvaiziSTyamanyasya kathamiti cet ? AropeNeti gRhANa | dvayAdayastu svagatavAcyasaMkhyA ! | zabdazaktisvabhAvAditi na kadAcidapi tatraikavacanam / nApi triMzatyAdibhyo bahuvacanam viMzatipracaye tu bahuvacanamiSTameva / 15 ye kayordvivacanaikavacane" [ pA0 sU0 1 4 22. ] ityAdau viMzativadeva dharmagatasaMkhyAviziSTadravyasyaiva pratItiriti dvivacanam | evaM pratItirIdRzavRttiviSayaiveti nAtiprasaGga iti niSkarSa uktaH " iti [ amarakoSa TippaNIkAraH, vargaH 9 zlokaH 83 ] / vikaM saMkhyeyaparatvaM tyaktamiti teSAM saMkhyAparatvametatsUtrajJApyameva na tu nyAyAnityatva labhyamiti samAyAti / na ca tena sUtreNa nyAyAnityatvameva jJApyatAmiti vAcyam, nyAyasyaiva pUrvarItyA'poditatvena tadanityatvacarcAyA nirmUlatvAt / yadyapi tatratyalaghunyAsagranthe- 'A dazabhyaH saMkhyA" ilasya prAyikatvAdatra 45 dazanuzabdaH saMkhyAne varttate iti nyAyArthazvacita iva tathApi na nyAyasya tena samUlalamAyAti prAyikatvAditi kathanena tasyArthasya svAbhAvikatvasyaiva sUcanA dilyAstAM prasaktAnuprasaktyAnudhAvanam / vastutastu nAyamartho vacanena nirNeyaH, kintu zabdazaktisvabhAvalakSyAdikamanusRtya yathAyogaM saMkhyA saMkhyeyobhayaparatvaM 50sarvAsAM saMkhyAnAmiti sakalaitadviSayagranthaparyAlocanayA samAviziSTadravyAbhedena tadgatasaMkhyAviziSTameva dharmaM pratipAdayanti | yAti / bAhulyAbhiprAyeNa cA dazabhyaH saMkhyA saMkhyeyaparA, viMzatyAdyA ubhayaparA iti kathanamiti niSkarSaH / atha nyAyasaMgrahanyAse - AsannA dazeti pratIkamupAdAya tatra 'deza' zabdasya saMkhyAparatvametra, na tu saMkhyeyaparatvamiti zaGkAsamAdhibhiH sthirIkRtya 56 punarapi tasya dRDhIkaraNAya yaduktaM tadiha tadulekhapUrvakaM vicAryate" nanu bhavatvevam, darzanazabdasya daza saMkhyetyartho na syAt tadA kiM vinazyet ? ucyate yadyatra daza saMkhyeti saMkhyAnavRttidazanzabdena vAkyaM na kriyate tadA AsannA daza yeSAmiti ko'rthaH ? daza saMkhyeyapadArthA yeSAM navAnAmekAdazAnAM vA saMkhyeyAnAmA- 80 sannAH santi te AsannadazAH, etAvataikonaviMzatirekaviMzatirvA padArthA ityarthapratItiH syAt, tathA ca navaikAdaza veti paryAyo bRhadvRttyukto vighaTeta, tato daza saMkhyeyevArtho'vazyaM vAcyaH / nanu saMkhyeyavarttidazana-zabdapakSe'pi AsannA dazeti dazasaMkhyAviziSTavastuni yasyaikasya yayordvayoryeSAM vA tryAdInAM saMkhyeyArthA - 65. nAmiti vAkyaM yadi kriyate tadA Asannadazazabdena dvAdazAsuvyaktaM veditavyam / asya vArthasya jJApakaM yat-" sujvArthe0 " [ 3.1.19.] iti sUtreNa saMkhyeye saMkhyAyAH samAsavidhAna dayo'pi pratIyante tadA kathamekonaviMzatirekaviMzatirvetyeva mityukta taca tarasUtre vRttau na spaSTam / prAyaH sarvatra jJApakasya saMkhyeyapratItiH syAdityuktam ?, ucyate yadi kasminnapi kSetre sphoraNaM kriyata eva vRttikRtA / yaccAsya nyAyasyAnityatvamA- daza ghaTAdIn nyasya tadAsannaM vaikaM dvau vyAdIn vA ghaTAdIn 30 zritya 'AsannadazAH' ityAdiprayogavigrahavAkye dazAdInAM saMkhyA- nyasya tadanu vAkyaM kriyate, yathA-AsannA daza saMkhyeyapadArthA 70 vAcakatvaM samarthitaM tadapi vRttau pratyuktameva, punariha kiJcid | yasyaikasya saMkhyeyapadArthasya, yayorvA dvayoH saMkhyeyapadArthayoH yeSAM vicAryate - dazazabdasya tatra saMkhyArthatvamAzritya AsannA daza vA nyAdInAM saMkhyeyapadArthAnAmiyanayA rItyA kSetrApekSayA [ saMkhyA ] yeSAmityarthamAzritya ca yadyatra samAsaH kriyate tarhi | dazavastUnAmAsannatvaM vivakSitaM syAt tadaikAdazAdInAmapi "ekA'rthaM cAnekaM ca" [ 3. 1. 22. ] ityanenaiva samAse pratItiH syAt atra tu saMkhyApekSayA AsannatvaM vivakSitaM, tatazca dazasaMkhyeyAnAM navaikAdaza vA saMkhyeyAni yathAsanasaMkhyA - 75 35 siddhe "AsannAdUrAdhika0 " [ 3.1.20.] iti sUtreNa pratipadasamAsavidhAnaM " pramANI- saMkhyADa : " [ 3. 1. 128] iti vastvena saMkhyApekSayA AsannAni, na tathA ekAdInIti yuktaDavidhAnArthamiti tatsUtrazeSe bRhadvRttigranthena sUcitam tathA ca meoktame konaviMzatirityAdi" iti / atredaM vicAryate-atra tatra dazAdisaMkhyAnAM saMkhyAparatvamAcAryasyAbhimataM na tu tatra "Asanna dUrAdhika0 " [ 3. 1 20. ] iti sUtreNa samAso nyAyAnityatvamAzritam / tena caitatsUtreNa dvitIyAdivibhaktyarthe vidheyaH, tadarthazva 'AsannAdIni saMkhyAvAcinA nAnaikAyai sama itthamekAdInAM dazazabdAntAnAm [ aSTAdazaparyantAnAm ] 20 saMkhyAnAM guNiparatvaM [ saMkhyeyArthatvam ] viMzatyAdInAm [ UnaviMzatimArabhya ] zatAntAnAM ca saMkhyAnAM guNaguNyubhaya[ saMkhyAsaMkhyeyobhaya ]paratvamiti zabdazaktikhAbhAnyAdeva nirNeyamiti na tatra vacanasyAvazyakateti viSayo mahatA sandarbheNa mahAbhASyA diSu vicAritaH, tasya sarvasya ca niSkarSaH pUrvoktanAgezagranthena 25 saMgRhItaH / evaM sati nAyamarthoM jJApakasAdhya iti yaduktaM tat | 40 samAsavidhAnasAmarthyAdevaivaM vigraha AzritaH, tadarthaM ca svAbhA / syante' iti, tarhi dazanazabdasya saMkhyeyArthaparatve saMkhyAvAci - 80 175.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyau 34-35] tvameva na syAditi samAsAbhAva eva syAditi kathamiyamAzaGko- | saMkhyeyAnAmekenonA viMzatirbhavati, ekaviMzatirekonA satI deti yat-yadi dazanazabdasya saMkhyAvAcitvaM na syAt tadA kiM / vizatireva bhavatItyekonaviMzatizabde bahuvrIhyAzrayaNe saMkhyeyaparatve vinazyediti / athotthitA'pi cet ? tarhi samAsAbhAvenaiva cakaviMzatyarthakatvamekonaviMzatizabdasya ghaTate / 'Asannadaza' samAdheyA, na punararthAntaropanyAsena, kiJca bRhadvattyuktaparyAya- zabdasya tadarthatvaM tu kathamapi nAyAtIti vibhAvanIyaM sudhI5 kathanavirodhapradarzanAya tadupanyAse'pi kathamAsamA daza padArthA ! bhiriti // 34 // 45 yeSAM saMkhyeyAnAM navAnAmekAdazAnAM vA iti vigrahe 'ekonaviMzatyekaviMzatisaMkhyeyayoH pratItiH ?, yeSAmiti hi anyapadArthopasthApakaM padam , tadartha eva ca kRtaH-navAnAmekAdazAnA bhavati // 35 // miti te kathamekonaviMzatitAmekaviMzatitAM vA gaccheyuH, kiM! si0-dvitvavidhau "ma sandhi-DI-ya ki-dvi-dIrghAsadvi. 10 bahuvrIhI svArthAnyapadArthayoH pRthak svAtacyeNa bhAnamAzrIyate ?, dhAvaskaluki" [7. 4. 11.] ityanena sthAnivadbhAvasya yadi yeSAmityanena saMkhyeyAnAmupasthitirAzrIyate-dazazabdo'pi | niSiddhatvAt taveSTaprayogeSu dvitve kartavye'pi sthAnivadrAva-50 dazasaMkhyAvacchinapadArthaparaH, tarhi kathaM saMkhyApekSayA''sannatvaM | sAdhanAtha nyAyamAha-Nau yat kRtamiti / atra NAviti biSayavivakSitaM syAt , astu vA kathaMcit saMkhyApekSayavAsanatvaM tadA'pi saptamI na grAhyA, kintu nimittasaptamyeva, tathA ca NinimittaM mavAnAmekAdazAnAMvA pratItiH syAt , naikonviNshterekviNshtevaa| | yat kArya kRtaM syAt tat sarvaM dvitvAdiviSayabhUtamatathAbhUtaM 16 Asannapadasya yuktatvArthatve dazasaMkhyayA navasaMkhyAyA ekAdaza- | ca sthAnivad bhavati-sthAnini sati tasya sthAne vA yat saMkhyAyA vA yoge ekonaviMzatirekaviMzatirvA saMkhyA prAmoti, paraM kArya prApnoti tat kAryameva tatrApi bhavati, na tu svanimittakaM 55 nAso samAsArthaH, Asannazabdasya samIpArthakatvamAzrityaiva yeSA-kAryam / yato'tidizyamAnadharmaviruddhasvAzrayanimittakAryAbhAmityasya navAnAmekA dazAnAM vetyarthaH kriyate tarhi kathaM yogastadarthaH | vo'tidezasvabhAvasiddhaH iti nyAyArthaH / NAvityatra viSaya syAt.yogArthatvAbhAve ca dazasaMkhyeyapadArtho AsannA yeSAM navA-! saptamyAmAzritAyAM tu zuzAvayiSatItyatra zveH sanpare jI viSa20 nAmekAdazAnAM vA saMkhyeyArthAnAmiti vAkyena kathamekonaviMzatye- | yabhate kratasya, ata evAntaraGgasya "zvervA" [4.1.89.] kaviMzatisaMkhyeyAnAM pratItiriti na buddhipathamadhirohati / ayaM ca iti vRddhAvasya sthAnivattvaM na bhavati, tatraiva NinimittAyA 60 tadIyo granthaH "AsannadUra." [3. 1.2..] iti sUtrIya-bRddhastu sthAnivasvaM bhavatyeva, ata eva dvitve pUrvarokAraH zrUyate laghunyAsavyAkhyAnarUpa eva, so'pi ca granthachuTita iva prati- tanna syAt, sAmAnyato NAviti nirdezAnimittabhAvena viSaya bhAti, tathAhi-tatratyo granthaH-"yadi saMkhyeyavRttinA dazanazabdena | bhAvena vA NimAzritya kRtAnAM sarveSAM kAryANAM sthAnivadbhAvA23 AsannA daza yeSAmityevaM vAkyaM kriyate na dazatvamiti tadA pattyA vRto'pi NyAzrayatvAt sthAnivadbhAve dvitve pUrvabekAra saMkhyAvAcineti vRttyazena niSedhAnna syAdanena samAsaH, navaikA-eva zrUyeta na tukaarH| atra jJApakaM tu "ontiHsthApabage-66 daza veti paryAyo vighaTeta / yata itthaM kRte 'ekonaviMzatyaika- ! 'vaNe" [4.1.60.] iti sUtre "oH paye'vaNe" ityetAviMzatisaMkhyApratItiH" iti / atra zaGkAyAH samAsAbhAvaparyantaM vataiva sUtreNa nirvAhe satyapi dIrghasUtrakaraNameva; tathAhi-tatra sUtre samAdhAnaM nirvivAdam, paryAyavighaTanakathanamapi sAdhu, yato | bRhadvattigrantha:-"manu pyantAnAM vRddhyAvAdezayoH kRtayordvitve 30 dazazabdasya saMkhyeyaparatve daza saMkhyeyAH padArthA AsannA yeSAM | sati pUrvasya ukArAntatA na sambhavati, tatra "sanyasya" te navaiva ekAdazaiva vA kutaH syuryathAsambhavamanye'pi bhaviSyanti [4.1.59.] ityanenaiva siddhe kiM guruNA sUtreNa ?, etAvattu 10 saMkhyeyAnAmAnantyAt , saMkhyApekSayA cAsannaravagrahaNe mAnA- | vidheyam-"oH paye'vaNe" iti, pipaviSate yiyaviSatItyatra bhAvAt / tadupapAdanaparazca "yata itthaM kRte ekonaviMzatyaika- | pUrvasyokArAntasyetvaM yathA syAt ; satyam -*Nau yat kRtaM kArya viMzatisaMkhyApratItiriti grantho madhye bhanna iti pratibhAti, tat sarva sthAnivad bhavati iti nyAyajJApanArtha vacanam / tena 35 asaMlagnatvAt, pUrvarItyA tadarthavarNane na saMkhyApratItirapi tu / pusphArayiSati, cukSAvayiSati, zuzAvayiSatItyAdyapi siddham / saMkhyeyapratItiH, atha ca-eko viMzatyA ekaviMzatiriti tadIya- etacca jJApakaM cAntasthApavargavadanyatrApyavarNa eva draSTavyam, 15 cchedaH syAt , sa ca prakRte'nupayuktaH / yadi ca tAdRza eva / tenAcikIrtadityatrekAravato dvirvacanaM siddham" iti / ayaM ca pAThaH prAmANikastarhi tadAzaya evaM varNanIyaH syAt-yata ittha- bRhadvattigranthAzayaH-atrodAharaNeSu yiyaviSati,piyaviSate' iti mIdRzasthale saMkhyeyaparatvAzrayaNe ekonaviMzatizabdenaikaviMzati-dve sannante'nyAniNyantANyeva, teSAM sani avrnnprjaaybhaavaat| 40 saMkhyAyA pratItiH syAt, yataH ekonA viMzatiryeSAmityarthe yeSAM yau ca vRddhau kRtAyAmAvAdeze, dvisve pUrvatrAta evaM sattvena
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dvitIyollAse nyAyaH 35] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamunayaH / teSu "sanyasya" [4. 1. 59.] ityeva siddheH / tathA ca yatra tasyAnimittasyApi nimittam iti nyAyena Nici satyeva vidhIya. sani iD bhavati-yathA pUDaH sani 'RsmipUGaJjazaukagaTa- mAnasya kI dezasya Ninimittatvasya durvaartvaat| "sthAnIvA'praccha' [4. 4. 44.] itID bhavati, yauteH sani "ivRdha- varNavidhau" [7. 4. 109.] iti paribhASAyAH prapaJcabhUto'yaM bhrasjadambhazriyaNNu0 [4. 5. 47.] itID bhavati, tatra nyAya iti prAcInAH, tadapi na ruciraM pratibhAti, yato yathAkathaM5 dvitvavidhau 'prAk tu svare svaravidheH' ityuktatvAt sanazca ! cidihApi sthAnibhUtasyovarNasvetvaM cikIrSitamiti varNavidhi- 45 svarAditvabhAvAt pUrva dvitvameva bhavati tato guNAvAdezAviti sattvena tasyAH paribhASAyA viSayAbhAvaH / svamate'pi yat dvitve pUrvatrAvarNasyAsaratena "sanyasya" [1.1.59.] ityasyA- "svarasya pare prAvidhau" [7.4.11..] iti sthAnivaprAtyA tadartha 'oH paye'vaNe[4.1.60.1 ityeva sUdhya-! tvasya dvitve kartavye niSiddhasya pratiprasavarUpo'yaM nyAya itya. tAm 'jAntaHsthApavarga' ityAdibRhatA nyAsena kiM prayojanam / / vataraNe kathitam , tadapi svavidhau na sthAnivaditi svamAtra10 tathA ca teSAM grahaNaM vyartha sat nyAyamimaM jJApayati / jnyaapite| vidhau na sthAnivadityAzayakamityAzritya / vastutastu-aprApta- 50 cAsminyAye jijAvayiSatItyAdau NyantAt sani vRddherapravRttyA | syaiva sthAnivadbhAvasya vidhAyakamidamityAstheyamiti vivecitaM pravRttau vA tasya sthAnivadbhAvena ukAraviziSTasyaiva dvitve sati, vivaraNe // 35 // pUrvatrokArasya vidyamAnatvena "sanyasya" [4.1.59.] ityanena *NI yata kRtaM tat sarva sthAnivad bhavati // 35 // kAryasya sAdhayitumazakyatayA jAntaHsthAdigrahaNa sArthakam / ta0-pusphArayati cukSAvayiSatItyAdA dvitve pUrvatrokArasya 15 phalaM cAsya-pusphArayiSati cukSAvayiSatItyAdau dvitve pUrvatro- zravaNArtha pUrva dvitve kRte NinimittakAravavRddhayAdInAM pravRttiriTA. 55 kArasya zravaNam / tatra hi Ninimittakasya "cisphuronevA" | paraM sA durlabhA. NimAtranimittakakAryANAM uparaNinimittakadvitvA[1.2.12.] iti Atvasya sthAnivadbhAvo bhavati, cukSA- | pekSayA'ntaraGgatvena pUrvameva pravRttaraucityAt / tatazca teSu kAryeSu vayiSatItyAdI ca Nau kRtAyA vRddheH sthAnivadAvazca bhavatIti / | kRteSvapi sthAnivaddhAvena sthAnina evokArasya sattvamAzritya jJApakasya sajAtIyApekSatvena yatra dvitve parakhaNDe prathamaH svaro-dvitvAdikeSa satsa pUrvoktarUpANAM siddhirbhavati / yadyapi "kharasya 20 'voM bhavati tatraivAnena jJApitena nyAyena sthAnivatvaM bhavati / pare prAvidhau" [7.4. 110.] ityatra 'prAvidhI' ityasya 60 tazAvarNavattvaM prakriyAdazAyAM pariniSThite rUpe vetyanyadetat / bhava- | svavidhau na sthAnivadityarthamAzrilya, atra ca dvitvasya sthAnibhUtarNaparatvasampAdakAdezasyaiva sthAnivatvamiti bhAvaH / tena cAci- svaramAtrasthAnikatvAbhAvena sthAnivaddhAraH siddha evetyAzaktiM kIrtadityatrekArasya na sthAnivatvaM, tatrAvarNavaduttarakhaNDAdera- zakyate. tathApi tasyApi sthAnivadbhAvasya dvitvavidhau "na sandhi bhAvAt / prAcInAstu nyAyasyAnityatAmAzrityedaM rUpaM sAdha-ThI.. 4.111.1 ityAdimantreNa niSedhAta sthAnivaddhAvo. 25 yanti, tazca na prakRtavRttigranthArUDham, anityatvajJApakapramA- 'prApta eva, yadi ca prAvidhAvityasya svavidhau na sthAnivaditya- 65 NAntarAbhAvAcca / jJApakasiddhatvenAsArvatrikasvaM tu mAnugataM rthophlakSakatve mAnAbhAvaH, yadi vA'trA'pi sthAnina ukArasya pramANam / 'etacca jJApakaM cAntaHsthApavargavadanyatrApyavarNa dvitvAnubhavakartRtvena svavidhitvAnapAya ityucyate, tadA sarvathAeva draSTavyam iti granthasya spaSTameva jJApakasAjAtyamUlakasyaivA- prApta eva sthAnivadbhAvo'nena vidhIyate iti mantavyam / sthAnisthArthasya lAbhe tAtparyAt / bhatazrAvatyaH prAcAM grantho ma tada vaddhAvena ca sthAnirUpamevAtidizyate iti tadvayavahAra eva tatra na 30 nukUla iti pratibhAti / tathAhi-teSAM granthaH-anaiSThikazrAyam / khavyavahAraH [AdezarUpavyavahAraH], atidizyamAnadharmaviruddha-70 tena yasya NinimittakRtakAryasya sthaanivdbhaavshvikiiyete tadA- | svAzrayadharmanimittakakAryAbhAvasyAtidezakhabhAvatvAt / na ca dhArabhUto varNo varNasamudAyo vA avarNavAn yadi syAt tadaivAya jJApite'pi nyAye pipaviSate yiyaviSatItyAdau kathamitvaM parakhaNDe nyAyaH sphurennAnyathA" iti / atredamucyate-anaiSThikatvameva dvitvaparakhaNDe kRtayorguNAvAdezayoH "kharasya pare prAgvidhau" yadAzrita tadA tasya sthalavizeSaniyamanaM kuto labhyate, sthala-[7. 4. 110.1 iti sthAnivatvenAvarNaparatvAbhAvAditi vizeSaniyamanaM hA nityatvajJApakAdhInam, na ca tatkimapi | vAcyam, sUtrArambhasAmadeiva tatra sthAnivadbhAvAbhAvAt 175 nirdiSTamiti yatkiJcidetat / sthalavizeSasvarUpavarNanaM ca na saMga- nanu jJApakaghaTitasUtre NigrahaNAbhAvena tatratyajJApakena kathaM Nivitamiti nirUpitaM vivaraNe / nanu acikIrtaditi yadudAhRtaM tantra !Saye eva sthAnivadbhAvAnumAnam ? / ayamAzayaH-"ontiHyuktam-yataH "kRtaH kIrtiH"[4.4. 122.] iti vihitasya | sthApavarge " [4. 1. 60.] iti sUtreNa sani itvaM bhavati, kItadezasya na Ninimittattvamapi tvanaimittikRtvameveti tantra sa ca san kvacinmukhyaH 'yiyaviSati, pipaviSate' ityAdau, 40 nyAyaprasarAbhAvAditi cet ? na yena binA yana syAt tat | kvacica gauNaH 'abIbhavat , apIpavat' ityAdau, tatraca vastuto 80 23 nyAyasamu0
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 myAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyolAse nyAya 35, 36 ] / uparaNereva sanvadbhAvena sannimittakakAryakAritvamiti yadi NAve vA avarNavAn yadi bhavet tadaivAyaM nyAyaH sphurennAnyathA" iti / vaitatsUtreNetvaM vibhIyeta tarhi NiviSaye sthAnivadbhAvajJApanametatsUtra- etadranthasya nyAsena vyAkhyAnaM ca taiH pradarzitam - "pusphAsthena jAntaH sthAvargagrahaNena kartuM zakyate, na tu tathA'sti rayiSatIvatra NinimittakRtakAryasya AtvarUpasyAdhArabhUtaH 'sphA' sanpare'pi ityavidhAnAt iti cet ? satyam sani pare vidhIya- iti varNaH, jijAvayiSatItyatra NinimittakRtakAryasyAdhArabhUto 5 mAnamitvaM vastutaH kevalaM pipaviSate yiyaviSatIti prayogadvaya 'jAv' iti varNasamudAyaH" iti / atrocyate - Ninimitta kAryasya 45 eva bhavati, anyatra sarvatra sano Nivyavahitasyaiva lAbhAt tatra ca varNasya varNasamudAyarUpasya varNaH kathamAdhAraH syAt, kiJca 'sphA' vRddhyAdiSu satsu " sanyasya " [4. 1. 59 ] ityeva siddhe- ityasya varNatvaM kathaM, kimayameko varNaH, sa ced varNAtmakaH, na hi jantiH sthAvargagrahaNasya vaiyarthyamiti tat svasArthakyAya svasmin / 'jAva' ityasya varNasamudAyAtmakatvam, pratyekaM svarasya vyaJjanasya sambhavinameva NinimittatvarUpaM viSayaM svajJApyasya sthAnivattvasya varNatvam, anekavarNAnAM varNasamudAyatvamiti 'yathA 'jAv' iti 10 kalpayatItyadoSAt / idaM ca jJApakaM sAjAtyAdeva yatra dvitvottara- 'varNasamudAyastathA 'sphA' ityeSo'pi samudAyarUpa eveti mantavyam / 50 khaNDe prathamaH svaro'varNaH prakriyAyAM pariniSThite rUpe vA labhyate atra cAnyo vizeSaH pUrvameva prapaJcita iti na punarucyate // 35 // tatraiva pravartata iti svamataM vRttau proktam / prakriyA ca sAdhyAvasthA | tatrAvarNasyottarakhaNDe sattvaM yathA 'mA bhavAnUnat' iti, atra 'Una'dhAtorNau tatrAkAralope kRte'pi tasya sthAnivattvAd dvitve pUrvatrA16 kAraH zrUyate, anyathA 'ni' zabdasya dvitve 'mA bhavAn Uninat' iti rUpaM syAt, atra ca yadyapi pariniSThite rUpe dvitvottarakhaNDe sarNo nopalabhyate tathApi prakriyAdazAyAmastItyatrApi sthAni | vattvapravRttiH susAdhA / acikIrtadityAdau ca prakriyAyAM pariniSThite rUpe vA'varNasya dvitvottara khaNDa / dAvabhAvAnna sthAnivattvamiti / 20 pAreniSTitarUpe dvitvottarakhaNDe'varNasya sattvaM ca jijayiSatItyAdI tiSThatIti tatra sthAnivattvaM bhavati / prAcInoktamanityatvAzrayaNaM tu bRhadvRttigranthapratikUlaM mahAbhASyavyAkaraNagranthapratikUlaM ca / mahAbhASye'pi "dvirvacane'ci" [ pA0 sU0 1.1 59 ] iti sUtre | 'jau kRtasya kAryasyotajJApakena sthAnivattvaM vijJApya zaGkitam / punastadarthameva sUtrAntare nirdezo vyartha eva / sa ca 'ekena 26 "yadyetajjJApyate 'adikIrttat' atrApi prApnoti ?" iti, samA- nirdezena sakRjjJApitasyApi vidherdazaikAdazazabdasyAdantatvavat *dvirbaddhaM subaddhaM bhavati // 36 // si0 - kvacit kacicchAstrakRdbhireka evArthe dvidhA prati'pAditaH, tatra punaruktidoSApanodAyAyaM nyAya bhAzrIyate / dviHdvivAraM baddhaM bandhanena viSayIkRtaM nirUpitamiti prakRte'rthaH, 55 tat subaddham niyatabandhanamavyabhicArIti yAvat bhavati / atra ca jJApakaM - "gu-lupa-sada-cara-japa-jabha daza-daho ga" [3. 4. 12. ] " japa-jabha-daha-daza-bhaJja -pazaH " [ 4. 1. 52. ] iti sUtrayoH 'daza' iti punaruktanirdezaH, sa hi daMzeryaGlupi dadazItItyatra na lopasyAprAptasya prAptaye nipA- 60 tanarUpeNa kriyate, kenApi sUtreNAprApto'pi nalopo yaGlupi syAdityarthamiti yAvat sa caikanaiva nirdezena siddha eveti | 65 thatte - " tulyajAtIyasya jJApakam, kazca tulyajAtIyaH ? yathAjAtI- | kadAcidanityatA'pi dRzyate samAsAntAgama0 iti nyAyAnu- / yakAH puNjayaH [pavargAntaH sthAjakArAH ], kathaMjAtIyakAzcaite ? sAram, yastu dvirnirdezena jJApyate sa vidhirnizcalo bhavati' avarNaparA:" iti uktam, tathA ca sAjAtyenaivokArthalAbhasta | iti vijJApayati / sa cAyaM myAyo yadyapi loke prasiddhaH, trApyabhimataH / nAgezena ca "avarNaparA:" iti bhASyapratIka- dRzyate hi vyavahAre bandhanAdau dvigranthayA didAnaM dAyarthaM tathA'pi 30 mupAdAya - "avarNaparatvasampAdakAdezasthAnina ityarthaH evaM dvivAraM 'daza' iti nirdezena sa nyAyaH zAstre'pi pravarttamAnaH cAvarNaparatvasampAdakAdezasthAnitvena tulyateti bhAvaH / evaM ca sUcyate iti bodhyam / yadi cAyaM nyAyo na svIkriyeta, tarhi 70 'aunanat, aujaDhat' ityAdi cintyameva" ityuktam / yatra sakRjjJApitArthasyAdRDhatvavad dvirjJApitasyApi tathAtvaM bhavat kena dviruktau parabhAgasyAdyo'javarNastatredamiti dIkSitAdigranthaH kimmUla | vAryeta / tathA ca jJApanaphalaM svAMze daMdazItItyatra na lopaH / iti na vijJAyate / itthaM ca prakRtanAgezavyAkhyAnarItyA 'mA anyatra ca ' Asthat' ityatrAGo vyabhicArAbhAvaH, tathAhi "a35 bhavAnit' ityeva rUpaM tatrAkAralopasya na sthAnivattvamityA sUca kSepaNe" ityasyAdyatanyAM dipratyaye Asyaditi rUpaM bhavati, yAti, svamate cAvarNasya prakriyAdazAyAM sthitatvAdavarNavattvamiti bhasyateH " zAstyasU- vakti-khyAteraGa" [ 3.4. 60. ] iti 75 tatrApi sthAnivadbhAva AzrIyate ityuktameva pUrvam, kizcAsya sUtre puSyAdigaNe ca pAThAt anyeSAM tadguNapaThitadhAtUnAM kacinyAyasyAnaiSThikatAmAzrityAsya pravRttisthala niyamanapUrvakama- daDo vyabhicAro'pi bhavati, yathA 'bhagavan ! mA kopIH' iti pravRttisthala pradarzana mitthaM kRtaM prAcInai:- "yasya NinimittakRta - | bAlarAmAyaNaprayogaH, atra kupyateH puSyAdigaNapaThitatve'pi 40 kAryasya sthAnivadbhAvazcikIrSyate tadAdhArabhUto varNo varNasamudAyo | nAG / keSAMcinmate ca maGlubante nalopo neSyate, tanmate
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 [ dvitIyolAse nyAya 36, 37] nyAyArthasindhu- taraGgakalito nyAyasamuccayaH / cAyaM nyAyo'pi na jJAyate / yadi ca kvacidAvazyakatA syAt tarhi lokasiddhasyaiva kAryavazAdAzrayaNam, tathA ca dandazatI tyeva rUpaM teSAmiti spaSTamuktaM " japa-jabha0 " [ 4. 1 52.] iti sUtre bRhadvRttau // 36 // 7 iti, "kIbRG adhArthe" ityAmAtmanepadinaH zatRpratyayasya parasmaipadasya vidhAnam, yathA-"kurUkSyotaM klIbaddina - 50 patisudhAgau tamasi me" [ ], "kkiziva upatApe" ityasmAdAtmanepadino'pi zatA, klizyataH sataH" iti [ | yathA "parArthe | *drirbaddhaM suvaddhaM bhavati // 36 // ta0 --- laukikavyavahArasiddho'pyayaM nyAyo vRttidarzitadizA lakSyasaMskArAya zAstre'pyAzrIyate iti sUcitam / etanyAya phalatvena yaduktam-ArthadiyatrADo vyabhicArAbhAva iti, taca yadyapi " zAsyasvatikhyAtera" [ 3. 4. 60. ] iti sUtrasya 10 bRhadvRttigranthapratikUlamiti pratibhAti, tathAhi tatra "asyateH puSyAditvAdadi siddhe bacanamAtmanepadArtham" ityuktam, tasyAyaM bhAvaH - puSyAdinimitto'DU parasmaipada eva bhavati, etena cAtmane padaparasmaipadobhayoreva bhaktIti yatrAsyaterAtmanepadaM vidhIyate, tatra 'paryasthata' ityAdAvaDI vidhAnAyeha tadrahaNamiti / tathApi 15 tatrayalaghunyA se puSyAdipAThasya prakRtanyAyajJApanArthatvamuktam, tathAhi-tatratyo laghunyAsaH-"AtmanepadArthamiti / tarhi Atmane pada-parasmaipadayoranenaiva siddhyati kiM puSyAdipAThena ? satyabhU - asya puSyAdipATha dvirbaddhaM subaddhaM bhavati iti jJApanArthaH / tenAsmAdaDho'vyabhicAraH, anyeSAM tu kvacid vyabhicAro'pi tena 20 bhagavan! mA kopIrityAdi bAlarAmAyaNoktaM siddham" iti / asyA yamAzayaH-AtmanepadArthamatra sUtre'syateH pAThasyAvazyakatve tenaiva parasmaipadAtmanepadayorubhayorapi siddheH puSyAdipAThasya prakRtanyAya jJApakatvamA stheyamiti / asya ca prakRtanyAyajJApakatve " 0 daza0 " [ 4. 1. 52.] iti nirdezasya prakRtanyAyodAharaNatvaM tasya 25 jJApakatve cAsyodAharaNatvamAstheyamiti na ko'pi virodhaH / yadi zyArthaM divAdau kvacidavazyaM paThitavye puSyAdAvevAsthAtuH paThitaH, aDo vidhAnasyApi tatraiSTatvAt pazcAJcAtmanepade tatsiddhyarthamatra sunne tatpATha ityAzrIyate, tadA na puSyAdipATho jJApako'pi tu "degdaza.'[4. 1. 52.]iti nirdeza eveti svIkartavyamiti // 36 // / ityasyApyAtmanepadinaH parasmaipade prayogaH, yathA - "svAdhIne ], "pevRG sevane" vibhave'pyaho narapatiM sevanti kiM mAninaH / " [ iti, "bhASi vyaktAyAM vAci" ityasmAdAtmanepadinaH parasmaipada] 55 vidhAnam, yathA- "mithyA na bhASAmi vizAlanetre !" iti, tathA " tarjiN santarjane" tarjayati, "bharliN santarjane " bhartsayati, "zamiNa Alocane" nizAmayati, "bhaliNa AbhaNDane" bhAlayati, "kutsiN avakSepe" kutsayati, 60 "vaciN pralambhane" vaJcayati, "vidiN cetanAkhyAna nivAseSu" vedayatItyAdi; eSu dhAtUnAmiGitve'pyAtmanepadaM nAbhUt / kvacidaprAptamapyAtmanepadaM yathA- "ghasja gatau" iti parasmaipadI, tasmAdAtmanepadaprayogo yathA - "prakRterguNasaMmUDhAH sajjante guNakarmasu " [ bhagavadgItA ], "sajjamAnamakAryeSu" 65 ityAdi / itthaM cAsyobhayathA vyabhicaritaM pradarzitam / tacca lakSyAnusArAjjJApakasAjAtyAcca "iGitaH karttari" [ 3. 3. 22. ] iti sUtravihitAtmanepadaviSayameva, na tu " kriyAnyatihAre'gati- hiMsA-zabdArtha- haso hR-vahazvAnanyo'nyArthe" [ 3. 3. 23. ] ityAdisUtrairviziSya vihitAtmanepadaviSayam, 70 sUtrANAM nyAyApekSayA prAbalyAt / " iGitaH0" [3. 3. 22. ] ityanena hi liGgadvArAsstmanepadaM vidhIyata iti lAkSaNikam, taizca pratipakSektatayA vidhIyata iti *lakSaNapratipadoktanyAyenApi tadvihitAtmanepadasya prAbalyAt tasya vyabhicaritatvAsambhava iti // 37 // 75 30 *Atmanepadamanityam // 37 // si0-Atmanepadasya vizeSatvaM vizeSalakSaNavihitatveneti | tadvyabhicAritve prApte kvacid dRzyamAnavyabhicArasya sAdhutvAya nyAyo'yaM svIkriyate / Atmanepadam, anityaM vyabhicAri, vyabhicAritvaM ca dvidhA- kutazcidAtmanepadanimittasahitAdapi 35 dhAtostasyAbhavanam kutazcizca tannimittAbhAve'pi bhavanam / 179 padasyAvyabhicArArthameva kRtaH san Atmanepadasya vyabhicAritvaM 40 vinA'nupapanna eveti tadvyabhicAritvaM jJApayati, sati hi tasya [ Atmanepadasya ] anyabhicAritve vinA'pi dvidhA pAThena tasya nityAtmanepaditve siddhe'pi tannityatvArthaM kRto dvidhA pAThosnupapannaH [ vyarthaH ] eva syAt phalaM ca dvidhA pAThasya svAMdo caritArthyam, jJApite hyAtmanepadasyAnityatve bhrAjatera - 45 vyabhicaritAtmanepadavidhAnAt / anyatra ca prAptasyApyAtmanepadasyAbhAvo yathA - "DulabhiMy prAptau " ityasya parasmaipade'pi prayogaH - "samyak praNamya na labhanti kadAcanApi " [ | * Atmanepadamanityam // 37 // I asya jJApakazva bhrAjerAtmanepadiSu dhAtupu dvidhA pAThaH, tathAhi - bhrAjerAtmanepadiSu prathamaM tAvat "ejuGa threD bhrAji tu0 - AtmanepadaM hi tattaliGgavizeSanimittakaM tattatprakRtidIpta" iti pAThaM kRtvA pazcAt punarapi "rAjag dubhrAji / vizeSoddezyakaM ceti "zeSAt parasmai" [ 3. 3. 100.] iti dIptau" iti pAThaH, sa hi RddhirbaddhaM subaddham iti nyAyenAtmane / sAmAnyato vihitaparasmaipadApekSayA prabalamiti tasyAvyabhicari
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyau 37,38] Prepreparera .. tatvaM prAptamiti tadyabhicAraH kvacidupalabhyamAno'pi zAstra- | diti vAcyam , yavidhau "na sandhi-DI-ya-kvi0" [7. 4.40 kRtsammata ityanena nyAyenAnumIyate / pANinIye'pi tantre111.] iti sthAnivattvaniSedhAt / asya ca nyAyasya 'cakSidhAtorDikaraNe tasya nyAyasya jJApanaM prAcInA anu- kvApyabAdhyamAnatyAnityatvameva / kiJca na kApi ko vyaJjanamanyante, navInAstu tasyAnyArthatAmAzritya bhASyAdAvasya nyAya-kArya jAyamAnaM dRzyate / itthaM ca yadyapi vipi vyaJjanakArya 5 syAdarzanAca nAtra nyAye jJApakasatteti yatrAtmanepadibhyo parasmai- | na bhavatItyeva nizcayagarbha nyAyasvarUpamAzrayituM zakyate, tathApi padaprayogo yatra ca parasmaipadibhya Atmanepadaprayogastatra ASatvA- | matAntare kvacid vyaJjanakAryasya kriyamANatvadarzanena tatsaMgrahAya 45 dinA samAdadhate, sthitasya gatezcintanIyatvAt / yadi hi [paramatasAdhAraNyAya] anityatvameva jJApitamiti draSTavyam / so'rtho nyAyAnumataH syAt tarhi adyatve'pi yathecchaM taba- itthaM ca "AcAryAH kRtvA na nivartante" ityapi prasiddhibhicAraH kriyamANaH sAdhutvamaJcedityAdyAhuH / svamate'pi bhrAje-ranugRhItA bhavati / kiJca nyAyA ete cirantanA atazca teSAM 10 dhiA pAThasyAnubandhavizeSasambandhArthakatvamiti kalpayituM zakya- | svarUpaparivartanaM yathAsambhava na kAryamityapi sampradAyaH / mata tvena nAtra nyAye kimapi dRDhataraM mAnamiti kathayituM shkyte| eva ca anityatvaghaTitanyAyasvarUpasvIkArAdevA"pAM pAne" 50 yaH kaviprayogeSu tatra tatra vyabhicAro dRzyate sa teSAM niraGku- ityasmAt kvipi "aprayogIta" [.. 1.37.] iti talluki, zatvena samAdheya iti yuktaM pratibhAti, evaMvidhanyAyasvIkArasya | lupte'pi tatra vyaJjanAditvamAzritya "Iya'kSane" [4.3. zAstrIyaprakriyArthamanAvazyakatvAditi // 3 // 97.] itItve pIriti jayakumAroktirapi saMgacchate, anityatva ghaTitatve nyAyasya tatra kAdicilkApravRttyA tdnuruupkaarysiddheH| 18 akvipi vyaJjanakAyemanityam // 38 // | zivAya nyAyo naiva svIkriyate, tatprakriyAyAzca svaprakriyA-55 si0-vipa dvividhaH-nAmno vidhIyamAno dhAtusvaprayo bhedAda vinA'pi nyAya kAryasiddhirbhavatItyanyadetat // 38 // jakaH, dhAtorvidhIyamAno nAmatvaprayojakazca, tatra dvividhe'pi kvipi vyaJjananimitta kAryam, anityaM prAptamapi na bhavati *kvipi vyaJjanakAryamanityam // 38 // kacidityarthaH / atra ca jJApakam-"kau" [4. 4. 119.] ta0-kipaH kvApyaprayogena "aprayogIt" [1. 5. 37.] 20 iti sUtrakaraNam , mitrazIrityAdau zAsa Ala iso vidhAnArtha iti tasyetsaMjJA bhavati, tayA ca saMjJayA sa gacchatIti lopa eva hi tat, taJca vipo vyaJjanAditvamAzritya "isAsaH zAso- tasya svIkriyate / tathA ca zAstre uccAryamANo'pi prayoge.60 ne"[4. 1. 118.1 ityanenaiva siddhameva / tathA ca | 'dRzyamAno varNo varNasamudAyo vA'nenetsaMjJAvidhAnenAnudyate / siddhe satyArabhyamANa isAdezo jJApayati- vipi vyaJjanakArya- | tatra kakAra-pakArAvanubandhau vakAramAtrasya pratyayatvam , so'pi manisyam iti, tathA cAnityatvAt kadAcinnApi syAdityA- | pratyayanimitte kAyeM jAte nivarttate, taduktam-"aprayogIta" 25 zaGkayaiva sUtramidamArabdhaM sat tatresAdezavidhAnena caritArtham / / 1. 1. 35.] iti sUtre bRhanyAse-"kvivAdInAM tu kakAra phalaM cAnyatrAkhyAtakvipi rAjevAcaratItyartha "kartuH vip | pakArayoH kAryArthatvenettvAdabhAvo'stu, ikArasya ] taducAragalbha-kkIba-hoDAt tu Di" [3.4. 25.] iti kipiNArthamupAttasya kRtakAryatvAnivRttiH, yato'prayogazabdena zAstramarAjAnatIti prayoge vipi vidyamAnaM kakAraM vakAraM vA vyaJjana | bhidhIyate, vakArAbhAve tu kasyAyamit syAdityaprayogizabdAbhinimittIkRtya prAptasya "nAma sidayavyaane"1.1.21.1! dheya eva na syAt , pratyayatvamapyasyaivaM sidhdhati, kRtakAryatvAcca 30 iti padaravasyAbhAvAt "nAmno no'naH" [2.1.91.] svayaM nivarttate, ata eva vakAraH paThitaH praviralaviSayatvAdasya, iti nasya luga nAbhUditi / kRkvipi yathA-gIryate ityarthe antaHsthAnAM padAntAnAM prAyaH prayogAniSTeH, yadAha-"nahita "RtsampadAdibhyaH vip" [5. 3. 114.] iti vipi / yaNaH padAntAH santi" [ bhASyam, 1. 1. 2-Ahnikam ] pUrvavat padatvAbhAvAt "padAnte" [2. 1.64.] iti iti" iti / itthaM ca vakArasya pratyayatvaM kAryArthatvaM coktam / dIpoM neti / kliyopalakSaNaM vico'pi, tena vigyapi tatra ca vyajanakAryamapi prAptam, tacAnena nyAyenApanodyate / 35 vyaJjanakAryamanityam iti siddhyati / tathA ca mukhyamAcaSTe / tathA ca tatra kitpratyayatvAdinimittaM kAryameva syAnna vyaJjana ityarthe Nici NijantAt "man vanU0" [5.1.145.nimittam / evaM vicyapi 'va'kAramAtrasyaiva pratyayatvamiti vipAra iti vici 'mukhy' iti, atra vici pare "yoH pvavyaJjane vijupalakSyate iti pratipAditaM vRttau / yadyapi tatphalaM-mukhya. luk" [4. 4. 121.] iti yalug na bhavati / na cAtra mAcaSTe ityarthe Nici tataH vipi 'mukhy' ityatra yalopAbhAva NilucaH sthAnivattvAd yalucaH prAptireva nAsti tena vyavadhAnA- uktaH, sa ca pUrvoktabRhanyAsodbhutena "nahi yaNaH padAntaH
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyau 38,39] nyAyArthasindhu-naraGgakalito nyAyasamuccayaH / 181 -- ----...-.worren -riv a aropanora santi" iti bhASyavacanena virudhyate, tathAhi-tatra yaNapadenA- | sthAnitvamiti svIkRtya sthAnivadbhAvena siddhiH sambhavati, 40 ntaHsthA [yavaralAH ] ityucyante, teSAM ca padAnte'bhAvakathanena anyathA'tra samAnalopitvameva kathaM syAt , nahi samAnamAtrasya 'mukhy' iti yAntaprayogo'nucita iti tadanabhidhAnamevAzrayaNI- lopo'trAsti, kintu samAnasya tadanyasya ceti yathA'vayavAyam, tathApi prAcIna stasyolekhAdasmAbhirapi matAntaraparatayA zrayameva samAnalopityAne svarAdezatvamapIti tatrApi sthAnikhIkRtyoddhatam / vastutastu nAsti vico grahaNe kiJcit phalaM vadbhAvena sidvirastyeveti vyarthamevAsamAnalopigrahaNamiti jJApaka 'mukhya' ityAdInAmanabhidhAnasyoktatvAt / anyaizva caiyAkaraNaire. | bhavatyeva / uktaM caitad bRhadvRttAvapi "upAntyasyAsamAnalopi." 45 tanyAyasvarUpameva na khIkriyate iti teSAM mate vica upalakSa- [4. 2. 35.] iti sUtravyAkhyAyAm , tathAhi-"yatrAntyaNatvacarceva kA? // 38 // svarAdilopastatra sthAnivaddhAvena na siddhyatIti vacanam / yatra tu svarasyaiva lopastantra svarAdezatvena sthAnivadbhAvenaiva sidyati*sthAnivadbhAva-puMvadbhAvaikazeSa-dvandvaikatva- | | mAlAmAkhyat-'amamAlat' ityAdi / nanu yatrApi svara10 dIrghatvAnyanityAni* // 39 // : vyaJjanalopastatrApyavayavAvayavinorabhedanayena svarAdeza eveti 50 si0-sthAnivadbhAvaH-"sthAnIvAvarNavidhau" [7. 4. | sthAnivadbhAvenaiva siddhyati, kimasamAnalopivacanena ? satyam109.] ityAdisUtrairatidizyamAna Adeze sthAninyavahAraH; sthAnivadbhAvasyAnityatvakhyApanArtha bacanam, tena vAsyA puvadbhAvaH-strI-klIba-liGgAnAM zabdAnAM vRttyAdAvatidizyamAnaH paricchisavAn-paryavIvasat , svAdu kRtavAn asisvadadityAdi puMliGgasvarUpAtidezaH; ekazeSaH-"samAnAnAmarthenaikaH zeSaH" siddham , atrekArokArayoH "nAmino'kali hale" [4.3. 15/3.1.118.] ityAdisUtraividhIyamAnaH, dvandvaikatva- | 51.] iti vRddhI kRtAyAmantyasvarAdilopiravAdasamAnalopi-55 dvandvagatamekatva, samAhAradvandva iti yAvat ; dIrghatvaM ca- | svam" iti // atredaM zakyate-'asisvadat, paryavIvasat' yadyapyanekatrAnekadhA vihitaM tathApi 'bhvAde mino dI? | ityAdau "nAmino'kali-hale"[4.3.51.] iti vRddhaH ovyaJjane" [ 2. 1. 63.] itIha gRhyate, vyAkhyAnA- paratvAt "trantyasvarAdeH" [7. 4. 43.] ityantyasvarAdilope lakSyAnurodhAca; etAnyapi kAryANi anityAni-sUtrairavikalpa- pUrva pravRtte'tra samAnalopitvasya durvAratvena jJApite'pi nyAye'tra 20 bhAvena vihitAnyapi lakSyAnurodhAt tattajjJApakaprAmANyAca | nopAntyahasvasaMbhava iti; anocyate-kali-halivarjanAt paramapi 60 kacidaniSTasthale nApi bhavantIti nyaayaarthH| tatraiSAmiSTasthaleSu lopaM vRddhiryAdhata iti jJApanAt, anyathA pUrvamantyasvarAdilope pravRttistu prasiddhaiveti kevalamaniSTasthalebbapravRttirevAnityatvo- vRdvesprAptI kali-halivarjanaM vyarthameva syAt / paramapi lopaM dAharaNatayA kramaza udAhariSyate / tatra sthAnivadbhAvAnityatve | bAdhiskA vRddheH pravRttau tu 'acakalat'ityAdau samAnalopitvena jJApakam - "upAntyasyAsamAnalopizAsvRdito De" [1. 2. | sanvadbhAvAbhAvAya tadarjanasya sArthakyamabhUt ; iha ca pUrva vRddhaH 2535.1 iti satre'samAnalopigrahaNam , tathAhi-mAlAmAkhyat | pravRttI samAnalopitvAbhAvAt sthAnivadbhAvenopAntyabasva-65 'amamAlat' ityAdAvupAntyahasvAbhAvArthaM tat kriyate, saca | vidhAto mA bhUdityetadartha sthAnivadbhAvAnityatvajJApanaM sArthaka mAlAzabdAkArasyAntyasvarAdilukaH prasaGgena luptasya sthAni- miti // 1 // puMvagAvo'nitya ityatra jJApaka yathA-"kauNDibadAvAdavAkArasyopAntyatvAbhAvena siddha eveti tadartha kriya. nyA-'gastyayoH kuNDinAgastI ca"[6.1.127.] iti sUtre mANamasamAnalopigrahaNaM sthAnivadbhAvasyAnityatve jJApakam / kauNDinyeti nirdezaH, tathAhi-kuNDinIzabdAt vRddhApatyArthe 30 tadanityatve hi kadAcit sthAnivadbhAvAbhAve hrasvaH syAditi | "gargAde:"[6.1.12.] iti yaji "jAtizca Nitaddhitaya-70 tadvAraNAyAsamAnalopigrahaNaM svAMze caritArtham / phalaM cAsya svare." [3. 2. 51.] iti yadi puMbadbhAvaH prAptaH syAt tarhi svAdakAdityarthaM svAduzabdANici ukArasya vRddhAvantya-strItvanivRtyA 'kuNDin' iti nAntapuMliGgarUpatAprAptau "no'pa. svarAdiluki tasya sthAnivadbhAvAbhAvadupAntyahasve sati 'asisva-dasya taddhite" [7. 4.61.] itInlope 'kauNDya' iti dat' iti rUpaM siddhyatIti / yadyapi rAjAnamAkhyadararAjadityatra rUpaM syAditi kauNDinyeti rUpaM na syAt , tathA ca sa nirdezaH 35 "nyantyasvarAdeH" [7. 4. 43.] ityanenAntyasvarAdeH 'an'- | puMvadbhAvAnityatvajJApanaM vinA'nupapanna iti puMvadbhAvAnityatvaM 76 zabdasya lope sthAnivadbhAvasya svaramAnasthAnikAdeze eva | jJApayati / tathA ca tadanityatvenApravRttau "avarNavarNasya" pravRttyA'tra ca na svaramAvasya lopa iti tasyAprAptyA tatro. [7. 4. 68.] itIkAralope tasya sthAnivadbhAvena "no'papAntyasya hasvAbhAvArthamasamAnalopigrahaNamiti vaktuM zakyate, dasya." [7. 4. 61.] iti prAptasyeno lopasyAbhAve tathApi 'an' ityasya samudAyasyAvayave'kAre'pi tasya lopasya kauNDinyeti rUpasiddhirbhavati / phalaM svasyAMzasya-dakSiNasyAM ..
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAya: 39] jJApako'pIdRzaziSTaprayoga eva tadarthaM prayatnAntarAkaraNAt tasya prayogasya cAvazya sAdhutvAtvAt // 3 // dvandvaikavasyAnityatve pramANaM ca - "prANitUryAGgANAm" [ 3. 1. 137.] iti sUtre dizi bhatra ityarthe "dakSiNApazcAt puramastyaN" [ 6. 3. 3] iti vyaNi dAkSiNAtya ityatra "sarvAdayo'syAdau" [ 3.2. 61.] iti prApto'pi puMvadbhAvo nAbhUditi, puMvadbhAve sati hi 'dakSiNa' iti puMrUpaprAdhyA dAkSiNAtya iti vikRtaM rUpaM syAt / bahuvacananirdeza eva, anyathA IdRzasthaleSu AcAryasya sarva5 tacAniSTam / yadyapi "kauNDinyAgastyayoH kuNDimAgastI | traikavacanaprayogasyaiva zailI dRzyate lAghavArthI, tathehApi lAgha- 45 ca" [ 6. 1. 127.] iti sUtrasthe bRhadvRttigranthe kauNDinya- vAyaikavacanasyaiva prayoge samucite bahuvacanaprayogo viziSTazabde nipAtanAt puMvadbhAvAbhAva ityevoktaM na tu puMvadbhAvA- kAryajJApaka eveti prakRte bahuvacanaprayogeNa dvandvaikatvasyAninityatvajJApakatvamuktam / 'dAkSiNAtya' iti rUpaM ca dakSi | tyavajJApana me veSTamiti pratIyate, prayojanAntarAbhAvAt / jJApite NasyAM dizi vasatItyarthe dakSiNAzabdAt "vA dakSiNAt / cAtra nyAyAMze bahuvacanaprayogaH sArthako bhavati / phalaM ca 10 prathamA-saptamyA AH" [7 2.119. ] ityApratyaye dakSiNA, 'zaGkhadundubhitrINAH' ityAdiprayogeSu sUryAGgasyena " prANi - 50 tatra bhava iti vigrahe'nyayAd dakSiNAzabdAt tyaNi pratyaye'pi | tUryAGgANAm " [ 3. 1. 137.] iti prApto'pi samAhArasidhyatIti na puMRdbhAvAnityatve jJApanaphalaM kiJcidasti, tathApi dvandvo nAbhUt, etacca prAcAM mataM, svamataM tu vivaraNe prapaJcalaghunyAsakArAdibhirjJApito'yamartha iti tadanusRtyAsmAbhirapi yiSyate // 4 // dIrghavasyAnityatve pramANaM ca 'sphUrja karja-UrNu'sthApitaH / yuktaM ca "dakSiNApazcAtpurasAt tyaN" [ 6.3.13] | prabhRtInAM kRtadIrghANAmeva dhAtupu pATaH, anyathA hasvapATe'pi 15 iti sUtre'vyayAbhyAM sAhacaryAdavyayasyaiva dakSiNAzabdasya "vAdernAmino dIrgho varvyaJjane" [2. 163. ] iti 55 grahaNam, digvAcakasya sarvanAmno grahaNe hi sUtre'pi 'dakSiNa ! sUtreNa dIrghe siddhe dIrghapATho vyartha eva syAt, tathA ca dIrghapazcAt' iti rUpeNa kRtapuMvadbhAvasyaiva nirdezaH samucitaH syAt, pATho dIrghasya vyabhicaritatvaM jJApayati, sphUrjAdInAM ca dIrghatatrApi puMvadbhAvAnityatvAzrayaNAGgIkArApekSayA svavyayasyaiva ! syAvyabhicArArthaM dIrghapAThaH svAMze caritArthaH / phalaM ca kUrdate grahaNamucitam / yadyapi tatra sUtre bRhadvRttAvubhayathApi rUpa ityarthe "rasyAdibhyaH kartari " [5. 3. 126.] ityanena 20 siddhiH pradarzitA, na ca puMvadbhAvasya carcA kRtA, anyayasyaiva ane kRte 'kurdanaH' iti prayogasiddhiH / kiJca "gurve udyame " 60 grahaNamiti ca matAntaratvena sthApitam, tathApi "kauNDi- ityasmAt " Nin cAvazyakAdhamayai" [ 5. 4. 36. ] iti nyAgastya0" [ 6. 1. 127. ] iti sUtre nipAtanAt puMva- Nini striyAM GayAM gurviNIti prayoge "svAdernAminaH " [ 2. gAvaM kathayatA prakRte'pi rUpasyobhayathA siddhiM darzayatA'sya 1. 63. ] iti dIrgho nAbhUt / nAsya nyAyasyAnityatvajJApanyAyAMzasyAnAvazyakatvaM spaSTameva sUcitaM pratIyata iti nAvazyakatA, anityasyAnityatve ca nityatvameva labdhaM syAdi25 vicAraNIyaM sUribhiH // 2 // ekazeSasyAnityatve jJApakaM tyanityatvameva vyAhanyeta / anityatvaM hi kvacidapravarttamAnatva- 63 yathA- 'tadatadAtmakaM tattvamAtiSThante jainAH' iti, bhayaM | meva, tenaiveSTasthale pravRtteraniSTasthale cApravRtteH siddhatvenAnityaca ziSTaprayoga ekazeSasyAnityatva evopapadyate, anyathA'tra svajJApanaM vyarthameva syAditi 5 // 39 // " tyadAdiH" [3. 1. 128.] ityekazepeNa tadAtmakaM tattvamityeva prayoga upapannaH syAt; sati cAnityatve taccAtacca 30 tadate, te AtmA svarUpaM yasya tat tadatadAtmakamiti tadatadoH saha prayogaH siddho bhavati / atrAtiSThante iti "pratijJAyAm" [3. 2. 65. ] ityAtmanepadam, tacchabdasya sarvanAmatvAt tenAtra - satyaM nityatvaM sAmAnyAtmakatvam, abhilApyatvaM cocyate, atacchabdena ca tadviparItamasasvamanityatvaM vizeSA35 smakatvamanabhilApyatvaM ceti sarvavastUnAM satyanityatvAdidharmeSu | | syAdvAdaM jainAH pratijAnata iti vAkyArthaH / "tyadAdiH " [3. 1. 120. ] iti sUtreNa ca tyadAderanyena saha dvandva prAsAvekasya tyadAdizabdasya zeSo'parasya ca lopaH kriyate bhatra ca tacchadastyadAdiH, atacchandazca tadanya iti tasya 40 lopaH prAptaH, parameka zeSasyAnityatvAnna bhavati / tadanityasve * sthAnivadbhAva-puMvadbhAvaikazeSa- dvandvaikatvadIrghatvAnyanityAni // 39 // - ta0 -- atra nyAye paJcAMzAH, pratyekaM jJApakaphalAdIni vRttau 70 darzitAni / vastutastu sthAnivadbhAvAnityatvamAtramatra sUtrAkSarajJApyatvAd dRDham anyAnyanityatyAni nAtiprayojanakAni tacAgre sphuTIkariSyate / itthaMrUpeNa jJApakena sthAnivadbhAvAnityatvaM cAnyairapi vaiyAkaraNaiH svIkriyate / tathA ca pANinIye ta "upAntyasyAsamAnalopi." [ 4 2. 35 ] iti sUtrasthaparyu- 75 dasyamAnArthakaM "nAglopizAstraditAm" [pA0 sU0 8.4.2.] iti sUtraM pRthagArabhyate, tatrApi mahAbhASye evameva sthAnivadbhAvasAdhanaM dRzyate / tathAhi tatratyo granthaH-- "aglopi pratiSedhAnarthakyaM ca sthAnivadbhAvAt" [ vArtikam ], "aglopiprati / !
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 39] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 183 -- --- HAPRAMAYANVARMATPAGaror.phar.M... HMM...HMANarmarware.l a.ma.ma.mamnnada SedhazvAnarthakaH, kiM kAraNam ? sthAnivadbhAvAt-sthAnivadrAvAdatra phalam , dAkSiNAtyasiddhizcAnyathA'pi vRttI pradarzitaiveti tadahakhatvaM na bhaviSyati / yatra tarhi sthAnivadbhAvo nAsti tadarthamayaM nityatvajJApanamapi nAtiprayojanIyamiti vRttAva niveditam // 2 // yogo vaktavyaH, ka ca sthAnivadbhAvo nAsti ? yo halacorAdezaH- ekazeSasyAnityatve jJApakatayA 'tadatadAtmaka tattvamAtiSThante alyararAjat / kiM punaH kAraNaM halacorAdezo na sthAniva- jainAH' iti prayoga evoktaH, sa eva ca tadudAharaNamapi / tatreda5 diti ? ucyate-ajAdezaH sthAnivadityucyate, na cAyamaca mabhidhIyate-taditi sAmAnyArthakam , ataditi vizeSArthaka-45 evAdezaH / kiM tarhi ? acazcAnyasya ca / aglopinAM nelapi mityubhayobhinnArthakatvena ziSyamANena tacchabdena lupyamAnasyAtarhi pratiSedho na prApnoti, kiM kAraNam ? aglopinA netyucyate, tacchabdasyArtho bodhayitumazakya iti gamakatvAbhAvAdevAtraikazeSona na cAnAgeva lapyate / kiM tarhi ? aka cAnyaca. yo'trAga bhaviSyatIti na tadanityatvamAsthayam / ayamatrAbhisandhiH-eka lupyate tadAzrayaH pratiSedho bhaviSyati / yathaiva tarhi yo'trAga zeSArambhazAstraNa naikasmin ziSyamANe lupyamAnArthAbhidhAyitvaM 10 lupyate tadAzrayaH pratiSedho bhavatyevaM yo'trAja lapyate tadAzrayaH / vidhIyate navInatayA, api tu pUrvataH siddhamevAnuziSyate. tatazca 50 sthAnivaddhAko bhaviSyati / evaM tarhi siddhe sati yadaglopinAM yasya ziSyamANasya yadarthabodhakatvaM dRSTacaraM sa eva ziSyate'nyo netyevaM pratiSedhaM zAsti tajjJApayatyAcAryaH-'ita Urca sthAni- lupyata iti vastusthitiH, etaca zabdAnuzAsanamiti zabdenApi banA na bhavati niyamAmaya sthAnivadAyena mAlA- sAdhyate / kiJca yatra "tyadAdiH" [3. 1. 120.] iti sUtre mAkhyadamamAladityAdirUpANAM siddhAvapi tatropAntyahasvaniSe- NaikazeSaH kriyate tyadAdeH, tatra 'ayaM ca maitrazca-imau' ityAdauna 15 dhArthamArabhyamANamasamAnalopigrahaNaM sthAnivaddhAvAnityatve jJApakra maitrAdInAM lupyamAnAnAM maitratvAdinA vizeSarUpeNa bhAnam, api 55 bhavatyeva / na cAtyararAjadityAdau kevalasya svarasya loparUpA- tu idantvena sAmAnyarUpeNeva, maitrAditvena bodhazca prakaraNAdigamya dezAbhAvAta tantra sthAnivaddhAyAprAptarUpAntyahavAbhAvArtha taccari- eva / itthaM ca tadAtmakabhinnasyAtadAtmakasthArthasya pArthakyena nA nopana bhAnAyAtraikazeSAbhAva evocito na tvekazeSa iti nedamekazeSAkhIkAravat kevalakharasthAnikatyAbhAve'pi svarasthAnikatvasyAva- / nityatvodAharaNa yuktam / etaca "tyadAdiH" [ 3. 1. 120.] 20 yavadvArA svIkaraNIyatvAditi / vastatasta "kharasya pare prAvidhau / iti sUtrasthalaghunyAsagranthenApi pratIyate, tathAhi-tatratyo granthaH 60 [7. 4. 110.] iti sUtrasthAnIye "acaH parasmin pUrva- | "sa ca caitrazceti / nanu ca khadAdeH sAmAnyazabdatvAta caitro'pi vidhau" [1. 1. 57.] iti pANinIyasUtre mahAbhASye khara- | sa ceti nirdeSTuM zakyaH, na ca tAvityukte sa ca caitratheti pratyayaH, nyajanayorAdezo na kharAdeza ityasyArthasya niNItatvenAtra svara kintu sa ca sa ceti, tatra ca syAdI sarUpatvAt pUrveNaiva sidhyatIti vyaJjanayorAdezasya kharAdezatvasvIkaraNaM ziSyavyutpAdanArthamAtra vyartho'syopanyAsaH, na vyarthaH, sa ca caitrazcetyevaMvivakSAyAM dvandvaH 25 meva / tathA ca rAjAnamatikAnta ityararAjadityAdI sthAnivadbhA prApnotIti, tathAhi-tacchabdo yadA caitravyatiriktArthaparAmazIti 65 vAt tatropAntyahasvaniSedhArthamasamAnalopigrahaNasya cAritArthena prakaraNAdinA'vagataM tadA gobalIvardavat taccaitrAviti syAt, na jJApakatvasaMbhavaH / na cAtyararAjadityatra samAnamAtrasya lopA-: vAkyavat tacchabdasya vRttAvapyapekSA pratIyata iti dvandvanivRttibhAvAt kathaM samAnalopitvanimittaka upAntyahakhAbhAvaH syAditi pradarzitArtho'syopanyAsa ityadoSaH" iti / asyAyamAzayaH-"sa zaGkanIyam , asamAnalopigrahaNasAmallikSyAnurodhAcca samAna ca caitrazcetyAdivigrahe tAvityAdiprayoge na caitratvAdinA bhAnamapi 30 mAtralopityAbhAve'pi samAnalopitvasvIkArAt / na cAmamAla tu tacchabdArthatvenaiva, tatazca tacchabdasyaivAyaM samAnarUpasyaikazeSa iti 70 dilyAdAvasamAnalopigrahaNaM sArthakamiti vAcyam, tatra sthAni nAyaM vizeSavidhirAvazyaka iti na vaktavyam , 'taccaitrau' ityAdi. badbhAvenApi siddheH / spaSTaM cedaM pUrvodAhRtabhASyavyAkhyAyAM kaiya dvandvasamAsanivRttyarthatvAt" iti / tathA ca tatpadAdinA sahocyaTe'pi / evaM ca sthAnivadbhAvAnityatve'pi na dRDhataraM jJApakam , mAno'nyaH zabdaH sAmAnyarUpeNaiva tamartha kathayati yatra ca sAmAvAsyA paricchinnavAn-paryavIksat , svAdu kRtavAn-asisvada-i nyato vizeSaH pratipAdayitumiSTaH syAt tatrAvazyaM pRthaGka nirdezaH kAryaH, saca pRthakpadatvena samAsAdinA kA yathAyogamiti nAga-75 35 dityAdau copAntyasya hrasvArthamAtidezikamanityamiti sAmAnyanyAyenaiva sthAnivadbhAvAbhAva ityAzrayaNIyam / yadi cAyaM | , hsttraikshessvissye| iha ca tadA tadAtmaka tattvamityAdAvekazeSe kRte na tacchandaH khaviruddhamarthamabhidhAtuM zaknuyAditi sAmarthyAbhAnyAyaH svazAse na vyavahuto dRzyata ityucyate tadA bRhadRttyukta vAdeva nai kazeSaH, avazyaM caikazeSe'pi samarthAzritatvameSaNIyamiti rItyA prakRtanyAyAMzajJApanamAsyameveti // 1 // nirNItaM pUrvatra *samAsataddhitAnAM vRttirvikalpena* iti nyAyapuMvadbhAvAnityatvaviSaye ca jJApakaM nipAtanarUpameveti tatra vyAkhyAyAma / tathA caikazeSAnityatvajJApanamapi nAvazyakamiti 80 40 puMvaddhAvo'numato'nyatrApi tajjJApakatve na kimapi viziSTaM / pratImaH // 3 //
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAyau 39, 40 ] 8. 2. 78 ] iti sUtreNa repha vakArayorupAntyatve satyeva dIrgho vidhIyate, tatra 'Urja' iti dhAtudIrghaH paThyate, tasyAyamAzayaH - tasya caurAdikatvena pyantatvANNisahitasyaiva dhAtutvAt tatra rephasyopAntyatvAbhAva iti, UrNotestu svata eva repha upAntyo nAsti, sphurjdhAtuzca tatra hatya evaM payate iti tanmate nAtra nyAye 45 jJApakasaMbhavaH / nyAyaizca sAdhAraNairbhavitavyamiti nAsya nyAyasyAzrayaNamucitam / 'kUrdanaH' iti dIrghasahita eva pAThaH, na ca dIrghapAThe chandasi tatkRtaH kazcana bhedo bhaviSyati, saMyogaparatvena tasya gurutvasya naiyatyAt / itthaM ca vicArite'smin nyAye Ayo'za evaM prayojanIyo nAnyeM'zA iti pratIyata iti // 39 // 50 *anityo NicurAdInAm // 40 // / dvandvaikatvAnityatvamapi na jJApanArham / itthaM hi tatra vastusthitiH- yatrAtrayavagatasaMkhyAvivakSA tatra dvivacanAdikaM bhavati, yatra ca samudAyavivakSA tatraikatvaM bhavati, IdRzAmavasthAyAM vyavasthitAyAM yatra dvandvaikatvaM vidhIyate tatra samudAyavivakSaivA driyate niyame 5 neti pratIyate / zaGkhadundubhivINAzcetyatra ca yadyapi sUryAtve naikatvaM prAptaM, tathA dundubhizca vINA ceti dvandvaM kRtvA dundubhi vINAmiti samAhAraM vidhAya pazcAt zaGkhau ca dundubhivINaM ceti viprahe na samAhAraH, kintu sarveSAmitaretarayoga eveti " prANisUryAGgANAm" [ 3. 1. 137.] iti sUtrasthalaghunyAsagranthato10 spyavasIyate, tathAhi tatra- "yadA mRdaGgazca zaGkhapaTahaM ceti kriyate tadA samAhAro na bhavati tUryAGgasamudAyatvAt" ityuktam / ayamAzayaH - yathA svAGgasamudAyo na khAUM tathA sUryAGgasamudAyo na sUryAm, tatazca zaGkha- dugdubhi-vINA:' ityAdAvapi tUryAGgasamudAyatvamAzrityetaretarayoga siddhau na tadarthaM dvandvaikatvasyAnityatva si0 - curAdibhyo dhAtubhyaH svArthe Nij vihitaH, sa ca sarvadA prAptaH, dazyante ca tadvirahitA api teSAM teSAM dhAtUnAM 15 meSaNIyam / kiJcAtra yajJApakatvenokaM " prANitUryAGgANAm" | prayogAH, tatsAdhanAyAyaM nyAya AzritaH / tathA ca curAdirANapaThitAnAM Nic, tebhyo vihita iti yAvat anityaH- 55 yathAziSTaprayogaM kvacit kacinnApi bhavatItyarthaH / atra jJApakaM tu curAdiSu paThitasya ghuSa RdizvakaraNam, taddhi "Rdicchi stambhU0" [3. 4. 65 ] ityarthaM kRtam, tenAghuSadityAdirUpasiddhiH, yadi curAdInAM Nij nityaH syAt tarhi Nyante tu "Ni zridu sru0" [ 3. 4. 58. ] iti vize- 60 Savihitena Dena bAdhAdo'vakAzAbhAvena tadarthaM kRtamRdisvaM vyarthameva syAt, vyarthIbhUtaM ca tacurAdInAmanityaNyantatvaM jJApayati / tathA ca "curaN steye" ityasya coratItyAyapi rUpaM syAt, "cituN smRtyAm" ityasya cintatItyAdi, "chadaNU saMvaraNe" ityasya chadanam, "tulaN unmAne" ityasmAt "bhidAdayaH" [5. 3. 108.] ityaGi tulA ityAdirUpaM sidhyati / asya cAnityatvasya prayogAnusAritvAnna naiyatyena sarveSAM curAdInAM dvidhA prayogaH, kintu keSAJcideva kAryavizeSa hetukaH, tattatkAryasAdhakAnubandhAdisUcito NijrahitaH prayogo'numanyate / atazca niyata trikalpANijantatvArthaM 70 yujAdInAM "yujAdernavA" [ 3. 4. 18. ] sUtreNa vikalpo vihitaH // 40 // / [ 3. 1. 137.] iti sUtrasthaM bahuvacanagrahaNaM, tadapi na ghaTate, tasyAnyArthatAyA bRhadvRttau pradarzitatvAt tathAhi - " prANyaGgAnAM sUryAGgeSu zaGkha- paTahAdInAmaprANijAtitvAt pUrveNa siddhe vyakti vivakSAyAM vidhAnArtham, jAtivivakSAyAM prANyaGgAprANyaGgAdisambhede 20 ekatvanirAkaraNArthaM ca vcnm| etajjJApanArthameva ca bahuvacanam" iti / tathA cAyamatratyagranthAzayaH - vyaktivivakSAyAM samAsAvayavagatabhedavivakSAyAma prANijAtitvAbhAvAnnAtraikatvaM prAptaM tatraikatvavidhAnArthaM prApyati sUtram, yatra prANyaGgAprANyaGgAnAM saha vivakSA tatra jAtivivakSAyAmapi na dvandvaikatvaM yathA 'pANipaNavau' 25 ityAdau, iti jJApanArthameveha bahuvacananirdezo'treti / itthaM ca kathamatratyena bahuvacanena dvandvaikatvasyAnityatvaM jJApayituM yuktaM, yAvatA tasyAnyArthasAdhakatA''cAryeNa svata evoktA / na ca bahuvacanasyaikenaiva phalena bhAvyaM na phalAntareNeti nAsti niyama iti tasya dvandvaikatvAnityatvajJApakatvamapi khIkriyate iti vAcyam, 30 'etadarthameva ' ityevakAreNa phalAntarasya vyavacchedAt tathA ca tadanityatve na kimapi jJApakam / tathA ca ' zaGkha-paTaha-vINAH ityAdiprayogANAM sati prAmANikatve dvayordvandvaM kRtvA punarekena dvivacanAntena bahuvacanAntena vA dvandva iti, tatra pUrvadvandvasya tUryAGgasamudAyatayA prakRtastrAvRttyA itaretarayogadvandve bahuvacanaM 35 setsyatItyeva gatirAzrayaNIyeti yuktaM pratibhAti // 4 // 65 / *anityo NicurAdInAm // 40 // ta0 - curAdiSu tattadanubandhaviziSTA api dhAtavaH paThyante evaM bhvAdernAmino dIrghatvasyAnityatvamapi nAvazyakam ! yeSAmanubandhAnAM phalaM NyantAvasthAyAM na labhyate, ato'sti 75 'kurdanaH' ityAdau dIrghapAThasyApi bahutropalabdheH / yacca 'Urja- NirahitApyavasthaiteSAmityanumIyate yathA - 'citum' ityudit sphUrj- UrNu' dhAtUnAM dIrghapa' Thasya dIrghAnityatvajJApakatvamupanyasyate / pAte, udittvasya sAkSAt phalaM nAgamaH tacca nakArasahitatadapi na sarvasAdhAraNam / pANinIyAdau tantre "svAdernAminaH 0 " pAThenApi sAdhyam, kintu nakArasahitapAThe AziSi cityAditi 40 [ 2.1.63. ] iti sUtrasthAnIyena "upadhAyAM ca " [ pA0 sU0 rUpaM syAt "no vyaJjanasyAnudita:" [ 4 2 45 ] iti
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyau 40-42] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 185 nalopAta, ukAraviziSpAThe coditvena nalopasyA'pravRsyA / yeNa NilopasyAnityatA sambhAvyaivAtra prakaraNe tatpAThaH kRtaH / 40 cintyAditi rUpaM syAditi vizeSaH / sa ca yadi curAdibhyo tathA cAyaM nyAyo'pekSita AcAryasyeti pratIyate, sati Nij nityaH syAt tarhi vyaanAntatvAbhAvena svata eva nalo cAsmin nyAye cinti-pUjibhyAmapratyayo yadi kriyeta nyAyapasyApravRttau 'udit pATho vyartha evaM syAt / evam-Rdi- pravRtyA ca Nilopo na bhavet tarhi guNe'yAdeze ca cintayA skaraNamapi vRttyuktadizA prakRtArthajJApakam / na ca RditkaraNa- pUjayA ceti prayogaH syAt , iSyate tu cintiyA pUjyA ceti| sAmANijantAdapyaDevAstu Do mAstviti vAcyam, asya tatazcAdhikAre pAThaH sArthakaH, aGi hi sati guNAbhAve 45 vizeSavihitatvAt / nanu NyantAnDo vidhIyate, RditazcAG, pUrvatra "saMyogAt" [2. 1. 52.] itIyi kRte cintiityubhayorapi vizeSavihitatvaM samAnamiti vAcyam , NyantAdalo- yeti, parana "yo'neka." [2.1.56.] iti yatve kRte 'prakSiH, avayave'caritArthA anubandhAH samudAyasyopakArakA / pUjyeti rUpaM siddham / anyatra ca phalam10 bhavantIti nyAyasyAtra viSayAbhAvANNyantasya RdittvAbhAvena : "na yamena na jAtavedasA na kubereNa na vjrpaanninaa| tato'GaH prApterdurupapAdatvAt , nahi tena nyAyenAnyasya dharmo- madhavo yudhi suprakampayAH zvasanenaiva vasundharApate ! "" 50 'nyasminnAropyate. RdittvaM ghuSedharmo na tu Nyantasya ghoSayateH, iti pUrvaziSTaprayoge suprakampayA iti khalprayayAntaprayoge Nyantasya zabdAntaratAyAH sarvaiH svIkRtatvAt / tathA ca sAmAnya- : gelopAbhAvAd guNAyAdezI siddhau| "bhISi-bhUSi0"[4.3. vizeSabhAvamUlako'tra nADorbAdhyabAdhakabhAvaH, kintu NyantA- 109.] iti sUtre laghunyAse'pyevametazyAyajJApanamavalokyate, 15 do'prAptireva vyAkhyeyeti pratibhAti / sAmAnyavizeSarItyA vRtti- / tathAhi-tamratyo grantha:--'apratyayAdhikAre'pyasmin kRte gataM samAdhAnaM tu prAcAmanurodhena / etazyAyamAzritya "yujAde - sAdhyasiddhiH syAt, paramapratyayAdhikAre yat kRtaM taNNilo-55 vA" [3.4. 18.] iti Nijvikalpavaiyarthya nu nAzaGkanIyam , ' pasyAnityatAjJApanArtham , tena cintiyA, pUjiyA, suprakathiyA sUtreNa yujAdInAM sarvavibhaktinu naiyatyena Nico vikApasya ityAdi siddham" iti / atra cAyaM vizeSo dRzyate yat sarvabodhanAt / ayaM ca nyAyaH ziSTaprayogeSu dRzyamAnaNijabhAvasAdhu-, treyAdeza eva kRto na tu yAdezaH, tatra mUlaM mRgyam // 4 // 20 svAnumodakaH / na ca tena sUtreNAsya nyAyasyAdhrauvyamapi bodha-.. *nnilopo'pynityH*||41|| nIyam, anityatvasya svata evAdhrauvyarUpatvena tasthAdhrauvyasya bodhne| . / ta0-atrAya nabyo vicAraH-"ayaM ca nyAyo nAnyatra 60 phalAbhAvAditi // 40 // dRzyate / na cAsyAvazyakatA'pi dRr3hatarA pratIyate / 'supra*Nilopo'pyanityaH* // 41 // kampayA' iti prayogasya prAmANikatve suprakampa yAtItyarthe bAhu lakAd yAtervici sati tasiddhireSaNIyA / "cintiyA pUjyA' si.--apizabdaH pUrvanyAyasya NiviSayatvena yathA curA ityAdInAmiSTatve mUlAbhAvaH / "bhISi-bhUSi" [5. 3. 109.] 26 dInAM Nij nityaM vihito'pi kacinna bhavati tathA Nilopo'pi / / iti sUtrasyAGadhikAre pAThazcAkArapratyayasya pratyayAntatvenaiva siddha-65 kvacinna bhavatIti pUrvanyAyasAmyaM vyaJjayati / ayaM ca nyAyaH sAnA kina paTAyalekAra. "bhISi-bhUSi-cinti-pUji-kathi-kumbi-carci-spRhi-toli-do- pratyaye Nilope guNe spati prayogApattestadvAraNArtha tato'GpratyayalibhyaH" [5.3.109.] iti sUtrasyADo'dhikAre pAThena / syaivaucityena NyantatvasAmyAt sarvebhyo'pratyaya eva vihitaH / vijJAyate, anyathA "Ni-vettyAsa-zrantha-ghaTTa-vandeznaH" [5. ubhayatra pAThe vizeSAbhAvena vinigamakAbhAvAdatraiva prakaraNe vA 303.11.] ityasya bAdhanArthaM "jAgurazna" [5. 3. 104.] pAThaH kRta ityapi vaktaM zakyam , itthaM jJApakAbhAvAdapi nAyaM 70 ityataH prArabdhe 'a'pratyayAdhikAre eva paThitavyaM syAt nyAya eSTavya iti pratibhAti" iti cintyo'yaM vicAraH tat sUtram / apratyayAdaDpratyayasyaitAvAneva vizeSo yad- dhIbhiH // 11 // apratyaye parato guNAdirbhavati, apratyaye parato na bhavati, kintu prakRtasUtre bhIcyAdInAM sarveSAM gyantAnAmeva grahaNAt *Nicsanniyoga eva curAdInA35 tato'pratyayavidhAne NeauMpe kRte nAmyabhAvAd guNAdInAmaprAptau madantatA // 42 // vizeSAbhAvena tatraiva pAThasyaucityam / evaM ca tatrApaThitvA | si0-curAdiSu kecanAdantA dhAtavaH pazyante, curAdaya-75 "Sito'G" [5.3.107.] ityadhikAre pAThenApratyayA- zcAnityaNijantA iti pUrvanyAyena nirNItam / tathA ca curA'GpratyayayorvizeSo'tra kazcit sambhAvita bhAcAryeNeti vijJA- 'dyantargatatayA tebhyo'pi kadAciNNijabhAvaH saMbhAvyate, sati yate, sa ca tadaiva syAd yadi Nilopo na bhavet / tathA cAcA-cAdantatye NicobhAve'nekasvaratvanibandhanAni kAryANi tebhyaH 24 nyAyasamu0
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAyau 42-43 ] prAmavanti tAni ca neSTAni, kintu jagANa jagaNaturityAdi- kathayituM zakyate tathApi "I vA gaNaH" iti karaNe prakriyA- 40 rUpeNaivAnekasvaranimittakAmahitAnyeva rUpANISTAnIti teSAM lAghavasya spaSTatvena prakriyAlAghavasya mAtrAlAghavApekSayA pravaraNicsanniyogenaivAdantatvameSitavyamiti pratibhAti, tadevAnena / svena ca tadanusAreNa' 'I vA gaNaH" ityeva vidheyaM syAditi nyAyena sAdhyate / anna ca jJApakam-"I ca gaNaH" [4.1. cakAraH prakRtanyAyajJApako bhavitumarhati / prakRtasUtre laghunyAse'pi 567.] iti sUtreNAkArasyApi vidhAnArthaM tatra cakArakaraNam , . prakRtArthasUcanaM dRzyate, tathAhi tatra-"nanu "I vA gaNaH" ityeva anyathA "I vA gaNaH" iti sUtravidhAne'pi IkArAbhAvapakSe | kriyatAmadantatvena samAnalopitvAdeva pakSe'jagaNaditi bhaviSyati, 45 svabhAvata evAkArasyaiva zravaNaM syAt, iti tadvidhAnaM vyarthameva satyam-curAdibhyo Nija anityo, Nicsanniyoge evaiSAmadantatA, syAt / na cAnenekArAbhAvapakSe sanvadbhAvenetve dIrgha ca punara- tadabhAve tadabhAvAdajagaNaditi na sidhyet kintvajIgaNadityeva" pyajIgaNadityeva rUpaM syAditi vAcyam , samAnalopitvena / iti / tathA ca NicsanniyogenaiveSAmadantateti siddhavatkRtyoktam / 10 sanvadbhAvAprApteH / evaM ca siddhe satyapi yaditvAbhAve'tvavi- | vastutastu-"gaNeradantatvena samAnalopitvAt sanvadbhAko dIrghatvaM dhAnArthamAcAryazcakAraM paThati tajjJApayatyevamAdInAM dhAtUnAM ca na prApnotIti ItvavidhiH" iti vRhadvRttigranthenAprAptasyatvasya 50 NijabhAve'dantatvAbhAvam / tathA ca sati yadA NijabhAve , vidhAnArthatvamevAsya sUtrasyetItvena nilenAkArazrayaNaM naiva syAditi preraNArthoM Nim vidhIyate tadA'yatamyAM rUpadvayasya siddhyartha- / tadapi vihitamityAyAti, na tu tasya yatrAdantatvAbhAve itvaM khata makAravidhAnamarthavad bhavati, anyathA tatrekArasya vikalpena / eva labdhaM tatrApi pravRttirityadantatvAbhAve rUpadayasya prayoge 15 vidhAne'pi pakSe samvadbhAvenAjIgaNadilyekameva rUpaM syAt / kimapi dRDhataraM pramANa na dRzyate / tathA ca gaNayateNijabhAve'dyataNijabhAve Nigi satyajagaNaditi rUpamityarthamevAkAravidhA- ! tanyAmajagaNadityasya siddhyarthamakAravidhAnasya cAritArthyamiti na 55 namiti / phalaM ca jagANetyAdAvanekasvaratvAbhAvAdAmo'bhAva nirUpayituM zakyata iti prakRtanyAyajJApane'pi svAMze cAritArthya iti / na cetvAbhAve'kAravidhAna bAdhitvA sanvadbhAvAdAva- na pratIyata iti lApavAnurodhenaiva cakAreNAtvavidhAnamiti pratI jIgaNadityevarUpaM kuto neti vAcyam, vizeSavihitatvAt / yate / eSAmadantatvaM ca NinimittakAryasya prakRtI vAraNArthameva 20 sanvasvanimittakasyetvasyAnena bAdhAt / "pataNa gatau vA" | kRtamiti NijabhAve'dantatvaM svata eva na bhaviSyatIti sarva ityatra vAzabdo NijadantatvayorvikalpArtha iti dhAtupArAyaNa- manayadyam // 42 // vyAkhyAnenAsyAniyatatvamapi labhyate, anyathA vAzabdasya NijyikalpArthatvamAtroktAvapyadantatvavikalpasyaitanyAyabalena / *dhaatvo'nekaarthaaH*||43|| labdhatvAdubhayorvikalpasiddhAvubhayArthatvavyAkhyAnAsaGgatyApatteH si0-dhAtUnAmI dhAtupAThAdau pradarzitAH, tebhyazcAnye25 tathA cobhayArthatvavyAkhyAnenaitanyAyAnityatvAzaGkAM dRDhaya-pvapi teSAM dhAtUnAM prayogA dRzyante, tatra kiM te prayogA tIti // 42 // | aucityamAvahanti na veti sandehe'nena nyAyena teSAmanyatrA............................. mmmmmmmmmmmmmmmmmar | 'rthe'pi prayogasyaucityamanvAkhyAyate-dhAtavo'nekArthAH, eka-65 *NicUsanniyoga eva curAdInAmadantatA // 42 // / sminnanekasmin vA'rthe yatrAnuziSTA na tadarthamAtrabodhakAH, taka-ayaM nyAyaH pUrvanyAyotthaH, pUrveNa hi nyAyena curA- | api tu prayogavazAdanyatrApyarthe sAdhavo mantabyA iti tdrthH| dInAM Nico'nityatve nivedita eva tadabhAve 'jagaNataH' ityAdi- atra cAthai jJApakam -"takSaH svArthe vA"[3. 4.77.1 30 rUpasaMbhavaH, tatra ca teSAmadantatve'nekasvaratvApattyA''m syAditi / ityevamAdisUtrezvarthavizeSanibandhanena dhAtUnA kAryavidhAnam / tadvAraNArthamevAsyotthAnAt / tatra Nijo'nityatvaM na sarvatra, kintu / yadi hi paThitebhyo'rthebhyo'nye'rthA na syustarhi 'svArthe' ityAdi 70 yatra kimapi tAdRzamanubandhAdinimittamasti, yasya Nijante prayojanaM tadarthAntaravyAvartakaM padaM vyarthameva syAt / sati cAntare nAsti, tasyaiva dhAtoranityo Nic , yatra vA kimapyanyacchiSTa- | tatra svavidheyasya 'bhu pratyayAdeAvartanAya 'svArtha' ityAdi prayogAdi vinigamakaM bhavet tatraiva / tathA ca jagaNaturiyAdi- sArthakam / anekArthatvaM yathA "vidhat" iti dhAturvidhAnArthe 35 prayogA yadi prAmANikAstarhi gaNayaterNijanityo'stu, tadabhAve ca / paThyate, vyathArthe'pi ca prayujyate, yathA-'bedhaH, vedhanam , tasyAdantatvamapi nAsti, "I ca gaNaH" [4. 1. : 7.] iti zabdavedhI ityAdau / "edhi" iti dhAturvRddhau paThyate, dIptyarthe-75 sUtre cakAreNAto'pi vidhAnAt , sarveSAmanityANijtve pramANA- api ca prayujyate, yathA-"purazcakaM tavaidhate", prAsyarthe'pyabhAvAt / yadyapi "I ca gaNaH" ityasya sthAne "I vA gaNaH" / myatra, ythaa-"aupvstrphlmedhte"| "zuca zoke" iti paThyate, iti karaNe mAtrAgauravamastIti lAghavamapekSyavetthaM sUtraM racitamiti zucirityAdizabde ca tasya pavitrArthatvAvagamaH / evaM "haMga" 60
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyau 43,44] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / PADM R ..... ........... ... . ." dhAtuharaNe paThyate, bhavati ca tasyAne kevvartheSu prayogaH, yathA-mapi svabhAvata eva, kecidane kamartha bodhayanti kecinnetyavAnyasya 40 karaNAthai tasya prayogaH "kriyAvyatihAre'gati." [3. 3. vinigamakasya vaktumazakyatvAt / anena ca nyAyena dhAtUnAM 23.1 iti sUtrabRhadvattau vihitaH, tathA hi-"itaracikIrSi- yatra kvacanAnekArthakathanamanUyata eva kevalam / khazAstravyavahArazca tAyA kriyAyAmitareNa haraNaM karaNaM kriyAvyatihAraH" iti / prAyo dhAtupAThAdiSu nirdiSTadhvevArtheSu yadyapi prAptastathApi yatrA5evaM manyatemananArthasya samAthai prayogaH, matIkRtA kSetrabhUrityAdau nyAthai viziSya kimapi kArya vyAvartanIyaM tatrArthavizeSagrahaNamapi samIkRtetyarthAt / ayamapi nyAyo na sarvatra pravartata iti dhAtUnAM svabhAvasiddhamanekArthAvagamakatvaM draDhayatIti "takSaH svArtha 45 "viyaH prajane" [4.2.13.1 iti sUtrasAmoda vijJA-vA" [3. 4. 77.] ityAdInAM na vaiyarthyam, evaM ca svIkiyate, tathAhi-ciyo garbhagrahaNe AtvaM vikalpena vidhIyate, tena ; yeta cet tarhi "viyaH prajane" [4.2. 13.7 ityAdInAmapi ca pravApayati, pravAyayati ceti rUpadvayasiddhirbhavati, taca sAmaJjasyaM khata eveti na tairyAyAsthiratvaM jJApanIyam / anena 10rUpadyamanyathApi dhAtudvayopaSTambhena setsyatyeva, pravApayatIti nyAyena vizeSeNa sarveSAmanekArtha sarvArtha cakatve samAzrIyatAvada "cAMka gati-nAmdhanayoH" ityasya Nigi sati siddhyati, mANa eva vAterviyazca krameNa pravApayati pravAyayatIti rUpayoH 50 pravAyayatIti ca "vIM prajanana-kAntyasana-khAdaneSu ca" ityasya : siddhimAzrityaiva hi tadvaiyarthaM zakyate, kintu pUrvottarIlyA'bhidhAnabhaviSyati / tatazca biya bhAva vidhAnena rUpadvayasAdhanasyAya- khAbhAvye samAzrite na sarveSAmapi vizeSeNa sarvArthavAcakatvamiti mevArtho yata-vAtergatyAdyardhasya prajanArtha garbhagrahaNA] vAcakatvaM / prajanAthasya viya evaM rUpadvayasAdhanAya zAstreNopAyaH samAlamba15 durlabhamiti tadarthakasyaiva viyo rUpadayaM siddhyediti / yadi nIya eveti tasya sArthakyaM spaSTameva / kizcaivaM "dhAtvartha bAdhate cAya yAyo'pratihataH syAta tarhi vATerapi prajanArthakatve siddha kazcidupasargaH' ityAdi vacanamapi samyageva / yo'thoM yasmAddhAto-55 kimarthamidaM sUtraM kriyeta, kRtaM caitat sUtramasya nyAyasyAniyatatvaM niyamena pratIyate sa eva tadartha ityupasargavazAdarthAntarabhAne vijJApayati / phalaM caitasya-upasargasya dhAtvarthabAdhakatvakathanasya tasyopasargasya dhAtvarthabAdhakatvaM spaSTameveti pratIyate / ata eva sUrikRtasya sAGgatyam , tathAhi-"dhAtvartha bAdhate kazcit [upa- pAtaale mahAbhASye-"anekArthA api dhAtavo bhavanti" ityu20sargaH" iti hi tadvacanam , udAhRtaM ca yathA-pratiSThate, pravasati, ktam , anApinA sarveSAM dhAtUnAmanekArthatvaM bhavatyevetyAgraho prasmaratItyAdi, yadi cAya nyAyo'nityo na syAta tarhi prakate nAstheya iti sphoritamevetyalamadhikena // 43 // 60 dhAtupAThe pakhyamAnAdAda bhinnasyApi pratIyamAnasyArthasya / dhAtvarthatvameveti kuta upasargasya dhAtvarthabAdhakalvakathanasaGgatiH agatyarthA jJAnArthAH // 44 // syAt / tathA hi sati 'AcaSTe, Alokate' ityAdau yathora si0-dhAtuprasaGgAd dhAtuviSayo'yaM nyAyo'pi carcitaH. 25 sargasya dhAtvAMnuvartakatvameva svIkriyate, na bAdhaka tathaiva 'dhAtavaH' iti ca pUrvasUtrAt sambaddham, tathA ca ye gatyarthI 'pratiSThate' ityAdAvapi syAditi bAdhakatvaM na syAta jApite dhAtavaste jJAnArthI api bhavanti' iti shessH| ana ca cAnityatve'prAmANikatve dhA tiSThatyAdaH gatinivRtyAdirevArthaH / jJApaka-"NAvajJAne gamuH" [4. 4. 24.] iti sUtre 66 svArthaH, tatazca 'pratiSThate' ityAdau pratIyamAno gatyartha upasargabala- ' 'ajJAna' itANyA : 'ajJAne' itINdhAtovizeSaNam / gatyarthasya tasya jJAnArthatvasyAlabhya evetyupasargasya dhAtvarthabAdhakatvaM sAdhu ghaTata iti // 43 // / saMbhavAt tanna nivRtyarthamajJAne iti vizeSaNaM vyarthameva syAt , jJApite tvasmin pratyAyayatItyAdAviNo jJAnArthatvasya dRSTatayA 30 *dhAtavo'nekArthAH* // 43 // tatra gamvAdezApravRtyarthamajJAne iti vizeSaNaM svAMze caritArtham , ta0 - ukto nyAyArtho jJApakamudAharaNAni coktAni / vastu- phalaM tu gamayati zabdo'rthamityAdau jJApayatItyarthapratItiH170 tastu nApaM nyAyo jnyaapnsaadhyH|dhaatuunaamuktebhyo'rthebhyo'nytraapi ayaM ca lakSyAnusArI, tena kvacinApi pravartate / asyAstheyastvaM zaktiriti nyAyatAtparyama, tathA ca dhAtanAmanyatrA'rthe'pi zakti- ca "gatibodhAhArArtha0" [2. 2. 5. 1 iti sUtre bodhariti dhAtuniSThazaktigrAhako'yaM nyAya iti phalati / zaktigrahazca na grahaNena vijJAyate, tanna hi gateH prAk bodhagrahaNena sarvatra 35 jJApanena bhavati, / gatyarthasya jJAnArthatvaM na niyatamiti pratIyate / tathA ca lakSyAnu"zaktigraha vyAkaraNopamAna-koSA''tavAkyAd vyvhaartshc| sArAd vyavastheyam // 44 // 75 vAkyasya zeSAd vivRtervadanti, sAnnidhyataH siddhapadasya vRddhAH" *gatyarthA jJAnArthAH // 44 // ityukteSu zaktigrAhakeSvanumAnarUpasya jJApanasyAnAkhyAnAt / ta0-atrApi pUrvanyAyavadeva vicAro'vagantavyaH / gatyatathA ca svabhAvasiddhameva dhAtUnAmanekArthatvam / na cedaM niyata- rthAnAM jJAnArthatvamapi gatyarthapuraskAreNaiva / upasargavazAd preraNA
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAyau 44,45] 50 rthakapratyayavazAca gatyarthebhyo jJAnArthAvagatiH / tatropasargasya tu . 1. 39.] ityanena sUdhAtoH kyapi nipAtitaH, taddhite ca 40 sAmarthyamacintyameveti sarvadhAtu viSaye svIkRtameva / , sUrazabdasya mAdigaNe pAThAt "mAdibhyo yaH" [7. 2. "upasargeNa dhAtvarthoM balAdanyatra nIyate / 159.] iti svArthiko yaH pratyayo vihita iti tatastaddhiprahArA-''hAra-saMhAra-vihAra-parihAravat // " / tAntasya tasya siddhiH, ekmanekadhA tattazAmavyutpAdanenaiva 5 iti praaciinoktyaa| tathA copasargavazAd gatyarthatvamavagacchatI- cAyamarthaH pratIyate yad-eteSAM vyutpattiravyavasthiteti / etacca tyAdiprayoge dRzyamAnaM na prakRtanyAyaviSayaH, gamayati zabdo- "adhAtu-vibhakti-vAkyamarthavannAma" [1. 1.28.] iti 45 'rthamityAdau preraNArthakapratyayavazAjjJAnArthatvaM pratIyamAnaM ca sUtreNa yeSAM sTazabdAnAM nAmasaMjJA kriyate tadviSaye vyutpatteragatyarthapuraskAreNaiva, arthoM jJAna viSayatAM gacchati, taM zabdaH prerayatI vyavasthAnaM veditvym| ye ca kRdAdipratyayaiH dhAtvAdibhyo tyarthapratItisatvAt / jJAnaviSayatArUpasya karmaNazcAtiprasiddhatvAnna vihitaH samAsAdinA ca vyutpAdyante teSAM vyutpattizca vyava10 prayogo bhavatIti pUrvanyAyavadayamapi bhyAyo na jJApanalabhyaH, sthite veti sviikriyte| tathA ca na tattatprakaraNapraNanayanakintu zabdazaktisvabhAvalabdha eva / itthaM ca "NAvajJAne gamaH" prayatnAnarthakyamiti // 45 // [4. 4. 24. ] ityAdAvupasargavazAt preraNArthakapratyayavazAcca / nAmnAM vyutpattiravyavasthitA* // 45 // yatra jJAnArthapratItistatra gambAdezavAraNArthamajJAne iti vizeSaNaM / ta0-ayamapi nyAyaH svAbhAvika eva / [zabdasya nityasArthakameva / sarvatra gatyarthasya bodhArthatvavirahAcca "gatibodhA15 s'hArArtha0 [2. 2. 5.] ityatra bodhagrahaNamapyAsaiva saMga tApakSamAzrityAha-] zabdA hi nityA na vyAkaraNena niSpAdyante, : kevalaM teSAmarthAvabodhAya zAstravadbhiH prakRti-pratyayAdivibhAgaH cchate / tatra yadi gatyarthagrahaNameva kriyate tarhi 'bodhayati ziSyaM / kalpyate, tatra yasmAcchabdAd yAdRzo'rthoM loke pratIyate tadanu-05 dharmam' ityAdau karmatvaM na syAt, buddhayatergatyarthatvAbhAvAt ; yadi kUlaiva kalpanA kriyte| tathA ca yasmAcchandA vibhinnaprakArebodhArthagrahamameva kriyate tarhi 'gamayati caitraM prAmam' ityatra , ': NArthopasthitistasya vibhinna prakAreNa vyutpattiH kalapyate, taduktaM bodhArthavAbhAvAt karmatvaM na syAditi tadvaiyarthyasya pratipAdayituma.. 20 zakyatvena prakRtanyAyAnityatvajJApanArthatvamiti vRttigranthe lekhaH / 1 hariNAprAcAmanurodhenaiva / gatyarthAnAM jJAnArthatvajJApanasya kathamapi / "upAyAH zikSamANAnAM bAlAnAmupalAlanAH / sambhave'pi gati-jJAnayobhinnatayA tayorupAdAnasyoktarItyA / asatye varmani sthitvA tataH satyaM samIhate / / " iti, 60 paramAvazyakatvAditi kRtaM vistareNeti // 44 / / : upAyAH-prakRti-pratyayAdivibhAgakalpanAstattadarthavibhAgakalpa ........... .. ! nAzca, bAlAnAm-avyutpannamatInAM pratipattaNAm , upalAlanA:anAmnAM vyutpattiravyavasthitA* // 45 // . saMkSepeNArthabodhanArthamRjuvinodanavyApArAH / tatrArthAntaranyAsena 25 si0-arthavanti zabdasvarUpANi dhAtu-vibhakti-vAkya-: paripoSamAha- asatye vartmani sthitvA-pUrva rekhAgavayanyAyenAbhinnAni nAmAni kathyante, tAni cArthabodhanAyAnyathAnyathA / satyarUpamevAkArAdikaM gRhItvA, tataH-tadupAyena, satyaM-vAsta- 65 vyutpAdyante, yathA yathA tato'rthaH pratIyate tathA tathA teSu , vikamakhaNDaM zabdakAra, samIhate-adhigacchatIti tdrthH| na prakRtipratyayAdikalpanA kriyate, seyaM teSAM vyutpttervyvsthaa| kevalamekasminneva vyAkaraNe'vyutpannAnAM nAnAM vyutpattiravyava- / yathA vaDavA-sRgAla-mayUrAdayaH zabdA dvidhA vyutpAdyante, sthiteti, vyAkaraNAntareSu tAdRzAnAM zabdAnAM bhinnA bhinnA 30 pRSodarAditvAduNAditvAcca / tatra pRSodarAdau tAvat vaDavAzabde ! vyutpattiravalokyate, tathAhi-pANinIye baDavAzabdasya kRttaddhita'azvasthAmbA' iti vigrahaH, sRgAle 'asRgAleDhi' iti bhedena vyutpattidvaividhyaM dRzyate, tathAhi taddhite-balaM-sAmarthyamati-70 vigrahaH, mayuremayAM rIti' iti vigrhH| eteSAmevoNAditve zayitamasyA ityartha "anyebhyo'pi dRzyate" iti "kezAdvotu "vaDa AgrahaNe" iti saugrAd dhAtoH "vaDi-vaTiH" 'nyatarasyAm" [pA0 sU0 5. 1. 109.] iti sUtrasthena [uNA0 515.] ityavapratyaye striyAM 'vaDavA' iti, sudhAtoH vArtikena 'va'-pratyaye Api DalayoraikyAt sAdhyate, kRdante ca 35 "sarteo'ntazca" [uNA. 478.] iti kityAle gAgame ca- balaM vAtItyarthe "Ato'nupasarge" [pA. sU. 3.2.3.] sRgAla iti| mInAteH "mI-masi." [ uNA. 427.1 iti ke, balaM vajatItyarthe "anyeSvapi dRzyate [pA0 sU0 3.75 ityUre guNe'yAdeze-mayUra iti / evaM sUryazabdo'pi kRtpratyayena : 2.1.1.] iti sUtrasthena "anyebhyo'pi" iti vArtikena De ca taddhitapratyayena ca vyutpAditaH, tatra kRti tAvat "kupya- Da-layorba-kyozcaikyena sAdhyate / sRgAlazabdazca 'sRjati mAyAm' bhidyodhya-sidhya-tiSya-puSya-yugyA-''-jya-sUryaM nAmni" [5. , ityarthe visarthakasUjdhAtorbAhulakAt kAlanpratyayena nyavA
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyau 45,46 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / ditvAta kavargAdezena. asaga AlAtItyarthe vA ke praSodarAditvAda- nyAyo na sArvatrikA, etacca "tR-svasa" .1.38.140 kAralopena ca sAdhyate; ayaM ca zabdastAlavyAdirapi dRzyate iti sUtre tRgrahaNenaiva siddhe punarnavAdImauNAdikAnAM grahaNasya tatra ca zRGkhana lAtIti vigrahaM kRtvA pRSodarAditvAt saadhyte| niyamArthatvakathanenAvasIyate, tathAhi-tatra sUtre bRhadvAttiHmayUrazabdazca "maya gatI" ityasmAt khAditvAt [uNA. pA. | "vyutpattipakSe tu tRgrahaNenaiva siddhe natrAdigrahaNaM niyamArtham , 5 4. sUtra-90] Ure, mInAterurat-pratyaye, mayAM rItIti vigrahe ! tenAnyeSAmauNAdikAnAM na bhavati-pitarau, bhrAtarau, mAtarau, pRSodarAditvAd vA sAdhyate / evaM caiSAM vyutpattiravyavasthiteti | | jAmAtarau" iti| tathA ca tRgrahaNenaiva nanAdInAmapi grahaNaM 45 sarvasammatam / yeSu ca prakRti-pratyayayogArtha eva pravRttinimittatvena | sambhAvyaiva niyamArthatvakathanaM saMgacchate, yadi cAya nyAyo pratIyate teSAM ca vyutpattirvyavasthitaiveti vyutpattyavyutpattipakSadvaya-! nityaH syAt tarhi napatrAdInAmavyutpannatvena tatra prakRti-pratyaya mapi dRzyate nAmasu / tathA ca rUDheSvavyutpattipakSo yaugikeSu vibhAgAbhAvAt teSAM tRgrahaNena grahaNamasaMbhavamiti niyamArthatva10 vyutpattipakSa iti // 45 // kathanamasaMgataM syAt , vidhyarthatvasyaiva sambhavAt / tena niyamena ca 'pitarauM' ityAdAvAr neti| vyutpattipakSAzrayaNasya phala- 50 *uNAdayo'vyutpannAni nAmAni* // 46 // manyatra, yathA-caperauNAdike "rutharti 0" [ uNA0 997.] si0-uNAdaya ityanena uNAdipratyayAntA gRhyante, | ityusi-'vapuSA' ityAdau sasya kRtatvAt SatvaM bhvti| na pratyayagrahaNe "pratyayaH prakRtyAdeH" [7. 4. 115.1 iti | kevalamuNAdiSveva, anyatrApi kacit prakRti-pratyayavibhAgo na nyAyAt prakRtyAdeH samudAyasya grahaNAt, tathA coNAdi- svIkriyate, yathA nipaatnsthle| tathA ca 'uNAdayaH' ityupa15 pratyayAntAni kAru-vAya-pAvAdIni nAmAnIhoNAdizabdena | lakSaNamanyeSAmapi, tena "saMkhyA-DatecAzattiSTeH kaH" [6. 4.55 gRhyante, tAni yadyapi "uNAdayaH." [5. 2. 93.] iti / 130.] iti sUtre TyantavarjanaM sArthakam , taddhi SaSTizabdasya sUtrasUcitena "kRvAyAji0" uNA01] ityAdisUtrasamUhena varjanAtha kriyate, SaSTizabdazva SaD dazato mAnamasyeti vigrahe vyutpAditAni, tathApi tadvatpAdanaM varNAnupUrvIniyamanAya | "viMzatyAdayaH" [6. 4. 173.] iti sUtreNa tipratyayena prakRti-pratyayavibhAgaparidarzanArthameva, na tu kataityAdikriyA- nipAtitaH, itthaM ca tasyApi tipratyayAntatvamiti tipratyayAnta20 pravRttinimittazabdavadambardhatApradarzanArtham / vastatasta tAmya- varjanenaiva tadarjane siddhe STayantavarjanaM vRthaiva syAditi kratena 60 nyutpannAnyeva rUDhizabdatvena rUDhezca yogApahAriNItvAda | STrayantavarjanena tantrApyavyutpattipakSaH svIkRta iti pratibhAti / yogArthapratItyabhAvAd vyutpatteraprayojakatvAt / atra ca jJApakam - evaM ca lakSyAnurodhAdevAnayoH pakSayoyavastheti spaSTaM "ataH kR kami0" [2. 3. 5.] iti sUtre kameH pRthak ! mileko pazaka | vivaraNe // 46 // kaMsagrahaNam , tathAhi-kamigrahaNenaiva kaMsagrahaNaM setsyati, kameH 23 "mA-vA-vadyami0" [uNA0 564.] iti sapratyaye kaMsazabdaH ___ uNAdayo'vyutpannAni nAmAni* // 46 // sAdhyata iti tatrApi kameH sattvena tadrahaNenaiva kamigrahaNenaiva] | ta0-pUrvanyAyena nAmro vyutpattiravyavasthitati kathitamiti 65 kaMsagrahaNaM spaSTameva / nahi kevalayoH kR-kamyoH kvacitprayogo'sti | tatprasaGgAdayaM nyAyo'pi vicArapathamAyAtaH / yadyapi 'uNAdayaH' *na kevalA prakRtiH prayoktavyA nApi kevalaH pratyayaH iti ityasya 'uNAdipratyayAntAH' ityevArtha iti vRttAyuktaM, tathA ca nyAyAt , tathA ca pratyayAntayoreva tayorgrahaNamiSTamiti kaMsa uNAdipratyayAntAH kAha-vAyu-prabhRtayaH zabdAH, avyutpannA:30 zabdo'pi pratyayAntaH kamireva / evaM ca yathA 'payaskAmaH' prakRtipratyayavibhAgazUnyA iti kathanaM parasparaviruddhamitra pratibhAti, ityatra kamigrahaNena sarva bhavati tathA 'ayaskaMsaH' ityatrApi yadi prakRti-pratyayavibhAgazunyatvaM tarhi kathamuNAditvam [uNAdi-70 satvaM siddhameveti pRthak kaMsagrahaNaM prakRtanyAyasattA sUcayati / pratyayAntatvam ], atha coNAdipratyayAntatvaM tarhi kathamavyutpannatva. tathA ca sati prakRtanyAye kaMsazabdasya kamiprakRtikatvAnabhyupa miti zaGkA samudeti, tathApi zAstrakRdbhiH ziSyabuddhivezadyAya gamAt [ tatra prakRtipratyayavibhAgAnabhyupagamAt ] tahaNArtha varNAnupUrvI nirjJAnArthamuNAdipratyayAntatvena kalpitA api na 35 pRthak tasya grahaNamAvazyakam / yadyayaM nyAyo na syAt tadA tu vastutaH prakRti-pratyayAdivibhAgavanta iti nyAyArthaH / uNAdInAm tadabhAve'pi setsyatyeveti prakRtanyAya vinA tatsArthakyaM darupa-! "uNAdayaH0" [5. 2. 93.] iti sUtreNa bahulatayA zAstra-15 paadmiti| phalaM cAsya nyAyasya vIMkadhAtoH "paTi-bIbhyAm" kRddhinirdiSTatvAnna teSAM vyutpatte yatyamiti lakSyate. tadvizeSANa [uNA0 579.] isyauNAdike Dise-'visam' ityatrAsthA- | pradhAnaprakriyAyAmanirdezAt / dRzyate lakSyAnusAramubhayoH pakSayoH byutpatnatvAt sasya kRtatvAbhAvena SatvaM na bhavatIti / ayaM ca | parigrahaNaM teSu / "tR-svasR." [1. 4. 38.] iti sUtrastha
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [dvitIyollAse nyAyau 46,47] bRhadvRttigranthenApyubhayoH pakSayoH sammatatvamityAyAti, tathAhi-zabdeSUNAdipratyayasthasakArasya kRtatvena SatvasiddhayarthamevoNAdiSu "tRzabdasyArthakto grahaNena pratyayagrahaNAnaptrAdInAmavyutpannAnAM vyutpattipakSa AzrIyate, taca Satvam "uNAdayaH." [5. 2. saMjJAzabdAnAM tRzabdasya grahaNena grahaNa na bhavatIti teSAM pRthagupAdA-! 93.] iti sUtre bahulagrahaNAnuvRttyA bahulagrahaNasya ca 'bahUni nam , idameva ca jJApakam *arthavadraNe nAnarthakasya grahaNaM bhavati* | kAryANi lAti' iti vyutpattyA lAkSaNikasya kAryasyApi sAdha5 iti| vyutpattipakSe tu tRgrahaNenaiva siddhe natrAdigrahaNaM niyamArtham" | karavamiti tatsambandhisakArasya SatvArtha kRtalaM sAdhayituM zakyata 45 ityAdi / bRhanyAse cetthaM prapaJcitamidam-"atha naptrAdayaH kiM iti teSu [ uNAdiSu ] avyutpattipakSa eva pANinerabhimata ityApRthagupAdIyante tatra 'tR' ityeva siddham , ata Aha-tRzabdasye- : speyamiti / prapaJcitaM caitannAgezenaiva zabdenduzekhare iti vistaratyAdi / ayamarthaH tRzabdasya RkArAntatvAvyabhicArAt punakAra bhayAnna pradaryate iti // 46 // iti yad vizeSaNaM tad RkArAnta eva ya iti kharUpapratipalyartham , 10 yastvadhikArApannaH sa sthAnipratyAsattyA'rthaH, anyathA'neka- *zuddhadhAtUnAmakRtrima rUpam // 47 // varNatvAt sarvasya syAt , vyAkaraNe ca zabdarUpacadartho'yAdhIyate. si0-zuddhAzca te dhAtavasteSAM, rUpam-AnupUrvI, 50 anyathA ca natrAdigrahaNamanarthakaM syAt / tenArthavato grahaNe, akRtrimam-na kanacidapi zAstreNa niSpAdyate'pi tu svAbhAsambhavati anarthakasya grahaNaM na bhavati. sa cArthavAn pratyaya eveti: ' bikameva / 'zuddhA' ityanena dhAtupAThe yathA paThitAstathAbhUtA na yatra tvathA na saMbhavati tatra vacanaprAmANyAdanarthakasyApi grahaNa tukAJcana vikRti prAptA iti bhaavH| dhAtavo hi zabdabIja16 bhavati, ata eva nAtrAdInAmavyutpannAnAM pratyastamitAvayavArthAnAM bhUtatayA svakIyamakRtrimameva svarUpaM dadhati, na tu teSAM saMjJAzabdAnAM sambandhinastRzabdasya tRgrahaNenAnarthakatvAd grahaNaM na / svarUpa svarUpaM kenApi zAstreNa kriyate iti bhaavH| vibhatyAdInAM 55 bhavatIti teSAM pRthagupAdAnaM kriyate / nanu natrAdayo'pi vyutpA | rUpaM zAstreNa yadyapi na niSpAdyate kintu tA api zAstrakRddhidhante tat kathamucyate-avyutpannAnAmiti ?, atrocyate-uNAdiSu ruccAritA iti zuddhA eva, tathApi teSu tevvarthavizeSeSu tAsAM darzanadvayaM-kecinmanyante 'uNAdayo'vyutpannAni nAmAni' iti, vidhIyamAnatvena kriyamANatvamiti svIkriyate / yathAsampradAya20 apare-'vyutpannAni' iti / lakSyasiddhyartha ceha kvacit kiJcid manuzAsanasya bhedAt svasampradAye teSAM kRttvmiyyte| ayaM darzanamAzrIyate, tatra yadA vyutpattipakSa AzrIyate tadA niyamArtha ca nyAya aucityaprApta eveti nAtra jJApakApekSA / vibhaktipu60 nAbAdigrahaNam-auNAdikAnAM saMjJAzabdAnAM nAbAdInAmeva na : kRtatvasvIkAraphalaM ca 'vRkSeSu' ityAdau supaH "saptamyadhipitrAdIna mityAha-vyutpattipakSe viti" iti / etena sandarbhaNa / karaNe" [2.2. 95.] iti sUtreNa vidhIyamAnatvAt kRtatvalakSyAnusArAdevemau pakSI vyavasthitau puurvaacaaryraashritaavityaayaati| mAzritya sasya "nAmyantaHsthAkavargAt padAntaH kRtasya saH 25 tathA ca nantrAdigrahaNasya niyamArthatvakathanaM prakRtanyAyAnityatva ziDnAntare'pi" [2. 3. 15.] iti SavaM siddham / evaM jJApakramiti vRttau yaduktaM tat pakSAntarasyApi sattvamastItyetAva dhAtorapi dhAtupAThasUtreNoccArya kRtatvAt SatvaM prAptam , yathA-65 nmAtrAzayakamityavadheyam / pANinestvavyutpattipakSa evAbhimata iti : 'musacU' dhAtoroNAdike kityale musalamityatra, tasya niSedhArtha"AyaneyInIyiyaH pha-Dha kha-cha-ghAM pratyayAdInAm" [ pA0 sU0 mevAyaM nyAyaH svIkriyate / zuddheti vizeSaNAt "Sana bhaktI" 7. 1. 2.] iti sUtrasthamahAbhASyAdupalabhyate / anena sUtreNa / ityasya "SaH so'STayai0" [2.3. 98.] iti se kRte 'san' 30 pratyayAdibhUtAnAM phAdivarNAnAm 'Ayan' Adayo vidhIyante / / iti rUpasya kRtrimatvAt Nau De 'asISaNat' ityAdau tatredaM zaGkitam-uNAdiSu ye kha-DhAdayo varNAH pratyayAdau zrUyante | "nAmyantaHsthA0" [2.3. 15.] iti SatvaM bhavatyeva / tatra 70 teSAmapi prakRtasUtranirdiSTA AdezAH syuH, yathA zaGkhaH SaNDaH / " pasya sthAne sakArasya vihitatvena kRtatvAt zuddhatvAbhAvAt / ityAdi / tatrAnyAni samAdhAnAnyuktvoktam-"prAtipadikavijJA ayaM ca nyAyaH svabhAvaprAptAkRtrimatvAnuvAdaka iti nAsyA nityatA // 47 // nAca pANineH siddham" [vArtikam ], prAtipAdiRvijJAnAca 35 bhagavataH pANinerAcAryasya siddham-uNAdayo'vyutpannAni prAti- *zuddhadhAtUnAmakRtrima rUpam // 47 // padikAni // " iti / tatroktaM nAgezenocyote--"atra pANineri-| ta0---pratyayAdivad dhAtUnAmapi dhAtupAThapaThitasUtreNa 75 tyuktyA 'sarbhidhA' 'yajuSA' ityAdikatipayAtiriktoNAdizu pANi- | vidhAnAt kRtatvaM syAditi zaGkApanodAyaiva dhAtUnAmakRtrima neravyutpattipakSa evA'bhipreta iti darzayati / vastutaH 'sarpiSA' rUpamiti sUcitamanena nyAyena / vastutastu kRtatvasya kiJcidanUdya ityAdau Satvamapi bahulagrahaNAditi sarvathA'nyatpattirevateviti ! vidhIyamAnatvarUpatvAd dhAtuSu tathAbhUtatvAbhAvAt kRtatvazaGkeva 40 bodhyam" iti / ayamAzayaH- vapuSA, sarpiSA, yajuSA' ityAdi- nAstIti nAsya nyAyasyAvazyakateti yukta pratibhAti / tathA ca
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyau 47,48 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 191 svabhAvasiddhameva dhAtUnAmakRtrima rUpamiti nyAyenAnenAnUdyate / dhAtutvAd "dhAtorivarNa0" [2. 1. 50.] itIyuvau, 40 na caiva sAmAnyataH sarveSAmeva dhAtUnAmakRtrimatvakhIkAre "SaNa / nAmatvAcca teSu syAdyutpattizca siddheti / "nanu nayanaM lavanabhakto" ityasya sattve kRte'pyakRtatvameva syAditi tasyApi 'mityAdAviveha paratvAd guNa eca kuto neti cet ? na-kvipaH sakArasya SatvaM na syAditi vAcyam , dhAtoH kRtatvAbhAve'pi kittvAt tasya sthAnivadbhAvena guNAprAptaH" iti prAcInAH / 5 sakArasya kRtatvena SatvapravRttI bAdhakAbhAvAt / kRtasyeti padaM hi vastutastu "mAmino guNo'kliti" [4. 3.1.] iti dvidhA vyAkhyAyate-kRtasya kRtasthasya veti, tatra dhAtoH kRtatvA- , sUtreNa dhAtorguNo vidhIyate, saca pratyaye pare, tana pratyAsatyA 45 bhAvena kRtasthatvaM sakArasya na bhavatu, khAzrayaM kRtatvaM tu kena : dhAtutvaM mukhyamAzrIyata iti prakRte dhAtutvasya gauNatvAna vAraNIyam / anye ca vaiyAkaraNA nyAyamimaM na manyante, tathApi bhavatItyeva samAdhAnaM yuktam / ata eva prakRtasUtre bRhadvattau dhAtUnAmakRtrimatvaM tu sarveSAmabhimatameva / dhAtutvameva hi dhAtUnA- ! 'nImyAm , lUbhyAm ityatra gauNatvAdeva guNanivAraNaM kRtam , 10makRtrimatvaprayojakamiti na tatra vizeSa prayatnApekSeti siddhArthAnuvA- sthAnivattvena vipaH kittvAd guNAbhAva iti samAdhAna cAyudaka evAyaM nyAya ityanavadyam // 4 // tam, tatra hi 'vidvarjite pratyaye pare' ityevaMrUpeNa yasmina 50 pratyaye guNazcikIrSitastasya vidbhinnatvamAvazyakam , na cAna aukAraH vit, sthAnivadbhAvenApi tatra kittvaM durlabhaM, tasya ca prtipdynte*||48|| taddharmatvAbhAvAt / yadi hyatra prasajyapratiSedhaH syAt-kRiti si-kvibityasyAprayujyamAnapratyayopalakSakatvena vico- ! neti tadA vipaH sthAnivadbhAvena guNavarjanaM kathaJcicchakyam , 15 apyupalakSakatvam / tathA ca vibantA vijantAzca dhAtuvaM- na ca tathA, paryudAsatayA vyAkhyAnasyaiva lAghavenAzritatvAt 155 dhAtutvanimittakakAryabhAktvaM nojjhanti-na tyajanti, zabdatvaM evaM ca yat prAcInaH prakRtanyAyavRttI-"nAmino guNaH" dhAtutvazUnyArthavacchabdasvarUpatvaM mAmatvamiti yAvat, prati-[4. 3. 1.] ityasya vRttau tu kvibantAnAM dhAtutvasya padyante-nAmasanimittakakAryabhAjazca bhavanti / dhAtatvaM nojna-1 gauNatvAnna guNa ityuktam , paraM tadabhiprAyaH samyag nAvagamyate, ntItyatayA teSu dhAtatvamantarbhUtaM tiSThati, nAmatvaM tvAvirbhUtaM ! yato vijantAnAM dhAtutvasya gauNatve'pi guNo dRzyate, yathA 20 sAvaprAdhAnyAt, "kriyApradhAnamAkhyAtaM satvapradhAnAni hinotIti vici-'he, hayau, hayaH' ityAdI dhAtulvAd guNaH 60 nAmAni" iti nirukkoktayAskavacanam , satvaprAdhAnyAdeva ca zabdatvAt syAdayazceti" iti tadeva kimAzayakamiti na tebhyastyAdivibhaktyutpattiH, tAsAM kriyAprAdhAnye eva nAvadhAryate, yato nIbhyAmityAdau dhAtoH vipi kRte tasya vidhAnAt / evaM ca svIkRte dhAtutvanimittakapratyayAtirikta nAmasaMjJAyAM kRtAyAM tato bhyAmi ca samAnIte tatra parato tatsthAnikaM sarva kArya teSAM bhavati, nAmavanimittakaM ca guNasya carcA'sti, tasyAmavasthAyAM tasya tattvapradhAnatayA 25 pratyayAdyapi tebhyo jAyate iti vivekaH / dhAtutva-nAmatva- kriyAprAdhAnyAbhAvAd dhAtutvasya nyAyabalalabhyatvena gauNatvaM nimittakayoH kAryayorekatrAsaMbhavAt tatprAptyartho'yaM nyAya / spaSTameva / hinotIti 'heH' ityAdau ca vici kRte tasmin para iti sArama / jJApakaM cAsya "dhAtorivarNa"[2.1.50.1 eva nAmasaMjJAtaH pUrvameva guNa iti tatra nAsti gauNatvamiti ityubbAdhakaM "syAdau vaH" [2.1. 57.] iti sUtreNa na kA'pyanupapattiriti vibhAvanIyaM sUribhiH / ayaM ca nyAyo kAravidhAnam, tathAhi-tvaM dhAtoruvarNasya syAdAvanantare | dhAto matvaprayojakakviviSaya etra, tatraivobhayavidhakAryasya 30 sati vidhIyate, sthAdizca dhAtorna vidhIyate'pi tu nAmabhya sisAdhayiSitatvAt , yazca dhAtusvaprayojakaH kim tatra na70 eva, iti dhAtoranantaratvaM syAdinAmasambhavi, sati cAsmin / pravartateti yatra nAmnaH vip kriyate, tasya dhAtusvaprayojakatayA nyAye kviyantAnAmubhayavidhakAryasUcanAt tebhyo nAmatva-na nAmatva nimitta kAryamiti 'rAjAnati' ityAdau na syAdhunimittakasya syAderutpattyA bhavati syAdiparatvaM dhAtoH, dhAtutva- tpattiH, etadarthaM ca prakRtanyAyAnityatvAzrayaNamanAvazyakam / sthApi teSu prakRtanyAyena sUcanAt / iti prakRtanyAya vibantA dhAtutvaM nojjhantItyuktyA dhAtutvasya tanna pUrva 35 vinA'nupapadyamAnaM syAdyanantaravartidhAtutvamAzritya vatvavidhAnaM | sattvamadhunA tattyAga iti saMbhAvanA pratIyamAnA yatra dhAto-75 prakRtanyAyaM jJApayatIti vijJAyate / tathA ca 'vasu icchati' | naumatvaM jAyate tadviSayatvaM nyAyasyAvabodhayati, iha ca ityarthe kyAni tataH vipi talluki-'vasUH, vasvI, vasvaH' | nAmavaM pUrvamAsIt samprati dhAtutvamAyAtamiti nyAyasya ityAdau "syAdau vaH" [2. 1. 57.] iti vatvaM siddhamiti | viSayAbhAvAdevApravRttiH, na tu tadanityatvameSaNIyamitItyuktaM svAMze caaritaarthym| phalaM cAsya nyAyasya 'niyau luvau' ityAdau, / pratibhAti // 48 //
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAyau 48,49] *kvivantA dhAtutvaM nojjhanti, zabdatvaM ca ! grahaNe siddhe pratyayagrahaNaM vyartha sat sAkSAtpratyayagrahaNAmiti 40 pratipadyante* // 48 // vijJAyate, tena dhAdhAtorvasi dvisve pUrvasya haste "dvitIya-turyayoH ta0-kvivanteSu prAyo dhAtusvarUpamavikRtameva tiSThati, kaci- pUrvI" [4.1.42.] iti dave "bhazcAtaH"[4.2.96.] ttAgamAdisadbhAve'pi *AgamAstadguNIbhUtAH0* iti nyAyena ' iti dhAtogalluki "adIrghAt" [1.3. 32.] iti dhasya dhAtutvena grahaNasya suzakyatvAt ; sattvaprAdhAnyasya ca sattvA- | dvitve sati 'daddhvaH' ityatra dhvasya prakRtipratyayasthAnajanyatvena nAmasaMjJA jAyate'tastanimittakasyAdipratyayotpattireva na tu ! yadyetalyAyabalAt pratyayatvamApadyate, tadA kRtadvitvadhakAra-45 tyAdipratyayotpattiriti sUcitaM vRttau| atreda zaGgitam "adhAtu- sambandhinA prathamadhakAreNa dhAtozcaturthAntatve sati Adezcavibhakti-vAkyamarthavannAma" [1. 1. 27.] iti sUtre bRhajhyAse- turthatvaM na bhavati, atra 'dhva' iti, asya prakRtanyAyena pratyaya "evaM tarhi 'chid bhid' ityAdInAM kathaM nAmasaMjJA? yataH / tvalAbhAt sAkSAt pratyayasvAbhAvAt, pratyayagrahaNasya nyAyAna103na kiyantA dhAtutvaM jahati iti 'adhAtu0' iti pratiSedhena / pekSA anatidiSTa pratyayalAbhArthatvAt / yadi cAyaM nyAyo na bhavitavyam, naivam-'avibhakti0iti paryudAsAt tatsadRza- syAt tarhi prakRte dhvasya pratyayatvaM kathamapi na labhyata iti 50 pratyayagrahaNAt paryudAse vidhi-pratiSedhayorvidhereva balIyastvAt tasmin pare 'dazvaH' ityAdau caturthAkSarasya prasakterevAbhAvena 'adhAtu.' iti pratiSedhA'pravRttau nAmavasiddhiH" iti / ayamA- ! tadvAraNAya nyAyAnapekSapratyayagrahaNAya pratyayagrahaNaM kriyeta, sati zayaH-'ahan' ityAdI vibhaktyantatvAbhAvenADAgamasya ca dhAtu-| caitasmin nyAye dhvasyobhayasthAnaniSpannatvena pratyayavasiyA 15 bhaktatvAd dhAtugrahaNenaiva grahaNAt tatra nAmatve nalopo mA bhUditi | tasmina pare caturthatvaprasaktiriti zaGkayA tadvAraNAya 'pratyaye iti dhAtoH pahuMdAsaH kRta iti tatsArthakye pradarzite 'chid bhidra sUtra ptthyte| tathA ca prakRtanyAyaM vinA'nupapadyamAnasArthakyaM 55 kA prazA: ityAdiklivantasyApi prakRtanyAyAnusAraM dhAtutvasattvAt tasyApi tat prakRtanyAyajJApakamiti tena svAze cAritAyaM bhavati / nAmasaMjJA na bhaviSyatIti cet ? na-paryudAsasya sadRzagrAhitvena etacca "ga-Da-da-bAdeH0" [2. 1.77.] iti sUtre laghunyAdhAtu-vibhaktyantabhinnasya tatsadRzasya pratyayAntasya grahaNAt sagranthe'pi dhvanitam, tathAhi-"pratyaye kimiti pratIka20 vibantasya ca mukhyadhAtutvAbhAvAd dhAtusadRzatvena pratyayasya ! mupAdAya-nanu pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva iti nyAyena sthAnivattvena vibhaktyantasadRzatvena ca nAmasaMjJAsiddheriti / anye pratyaye eva bhaviSyati kiM pratyayagrahaNena ? satyam-'dadhvaH , 60 tu tatra dhAtutvameva svIkurvanti, tathA ca tatra dhAtubhinatvamasambha daddhvahe' ityatra yadA *ubhayoH sthAne* iti nyAyena 'dhva' vIti kRdantasya nAmasaMjJArtha pRthak sUtraM kurvanti / svamate ca tatra ityasya prakRti-pratyayasthAnaniSpannasya pratyayavyapadezaH syAt sattvaprAdhAnyena dhAtubhinnatvasya tatsAhazasya ca svIkAra iti tadA AdicaturthatvaM bhavet , sati tu pratyayagrahaNe nyAyanirapekSo 25 rahasyam / anyad yad vaktavyaM tad vRttAveva spaSTIkRtamiti // 48 // yaH pratyayastasminneva bhavati netarasmin pratyayagrahaNasAmarthyAt" *ubhayasthAnaniSpanno'nyatara iti| atra hi ubhayasthAnaniSpannatvenaiva 'dhva' zabde pratyaya-65 vyapadezaM vyavahAratA prakRtanyAyo'pi dhvanita eva / tatra cedaM vyapadezabhAka* // 49 // pratyayagrahaNa tatra jJApakamiti yadyapi nAyAti, tathApi lokasi0-ubhayoH-pUrvaparayoH sthAne, niSpannaH-vihito varNaH siddho'yaM nyAyo'tra prayojanavazAdAzrIyate iti tvAyAtyeva / zabdo vA, anyataracyapadezabhAk-anyatarasya-dvayorekasya, ! vastutastu prakRte dhvasyobhayasthAnaniSpannatvaM nAsti, nahi prakRti30vyapadeza-vyavahAraM bhajata iti taadRshH| anyatara iti kathane- | pratyayayoranyasya vA prakRtyavayavasya pratyayasya ca sthAne'yaM dhvazabda 70 nakAman kAla kasyAcadakasyava vyapadaza labhata nAbhayArAta Adizyate, kintu prakRtyavayava-pratyayayomalanena dhva'zabdo'tra labhyate / loke'pi mAtA-pitRbhyAM jAyamAnaH putra ubhayoranya- | pratIyate ityetAvanmAtram , tatra ca prAdhAnyena vyapadezA bhavanti tarasya putratvena vyavahiyate / yadyapi sa kacidubhayorapi putratve | mallagrAmAdivaditi laukikaM nyAyamAzrityAnatya dhva'zabde naikasminneva kAle vyavahiyate tathApyatra tathA na lakSyAnurodhAt, pratyayabhAgasyaiva prAdhAnyAt pratyayatvavyapadezaH syAditi tAdRza35 anyatarazabdoccAraNAca, vivecitaM caitad vivaraNe / ayaM ca / vyapadezalanyapratyayatvavati pravRttirmA bhUditi pratyayagrahaNasArtha-75 nyAyaH pUrvoktalokanyAyadRSTAntasiddha eva / saMvAdazcAsya / kyam / kiJca pratyayApratyayayo:* ityetanyAyasyApi prakRte na "gaDadabAdeH0" [2. 1. 77.] iti sUtre sAkSAtpratyaya- | viSaya iti pratIyate, arthavadrahaNanyAyenaiva prakRtazakkAyA grahaNAthaM kRtena 'pratyaye ityasya grahaNena bhvti| tathAhi- utthApayituM zakyatvAt / ayamAzayaH-dhva'zabdo'tra sUtre *pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva grahaNam iti nyAyena pratyayasyaiva paThyate, sa ca yadi pratyayaH pratyayabhinnazvArthavAn bhavet tatro
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dvitIyollAse nyAyaH 49] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 193 bhayograhaNe prasakta *pratyayApratyayayoH iti nyAyasya vyavasthArtha- | bhavati / asya ca lakSyAnurodhAdapravRttirapi, tathA ca rAjAnamavatAraH syAt, na tu tathA'sti, "dhva' ityasya pratyayabhinna-mAkhyAdararAjAdityatrAntyasvarAdilopasya anrUpasvaravyaJjanosthArthavato'labhyamAnatvAt / tathA ca pratyayagrahaNavaiyarthyazaGkA bhayasthAnajatve'pi svarAdezatAvyapadeza eva bhavati, na tu *arthavadrahaNa nyAyamUlikaiva / uttaraM ca arthavadhaNa nyAyasya vyaJjanAdezatAvyapadezaH, tadvyapadeze sati hi asamAnalopitvA5 viziSTarUpopAdAnaviSayakatvenAtra tasyA'pi na pravRttiH, navA dupAntyahasvasanvabhAvAdipravRttAvarIrajaditi syAt / vastutastu 45 *pratyayA-pratyayayo:0* ityasya pravRttiH dhva'zabdamAtrasya : mAniSTArthA zAstrapravRttiH iti nyAyenaivAtra vyaJjanAdezatvapratyayatvAbhAvAt , 'dhvam' ityasyadhve' ityasya vA pratyayatvAt, vyapadezAya nyAyo na pravartateti tadarthamasthAnojastvaM nAzrayatathA cAtra nirNAyakAbhAvAt tAdRzAnupUrvImAtragrahaNaprasaktIzIyamiti yuktam // 49 / / prakRte ca tAdRzAnupUrvImattvAt sUtrasya pravRttiH syAditi ! 10 tadvAraNAya pratyayagrahaNam / yadyapi 'dhva'mAtrasya pratyayatvama *ubhayasthAnaniSpanno'nyataravyapadezabhAkaraH // 49 // prasiddhameveti pratyayagrahaNe kRte'sambhava eva sUtralakSyasya ta0-anyatara ityuktatvAdekadA nobhayavyapadezaH, ata eva 50 syAditi vaktuM zakyate tathApi pratyayapadasya pratyayasambandhini 'abhIyAt' ityatra "AziSINaH" [4. 3. 107.1 iti hakho lakSaNayA pratyayasambandhini dhvazabde pare ityarthAnna doSa iti , na bhavati, atra dhAtUpasagekAyetvenAntaraGgatvAd dIrgha kRte upasa tattvam / nyAyasyodAharaNaM yathA-Ipi gatyAdau" iti dhAto- got parasyeNo'bhAvAt ; yadi cobhayasthAnaniSpannasTakArasya parva15 rAGpUrvAt ghyaNi-eNya iti, tatastasya preNa yoge 'pra+eSya' / sthA / sthAnivyapadezaH kriyeta tarhi upasargatvasattve'pi tataH parasyeNoiti sthitI AG-ItoH sthAne niSpannasyaikArasya yadA prakRta 'bhAvaH, yadi ca dhAtvAdezatvavyapadezastarhi ikArarahitasyopasargatva-55 nyAyena bhADAdezatvaM tadA "omADi" [1. 2. 18.] | / mevAlabhyam , ubhayavyapadezastu naiva bhavati, anyatarapadoityallope preSya iti bhavati; dhAtvAdezatve ca sati "upasargaH / pAdAnAt, iti hakho na bhavati / yadyapi laukikadRSTAntena mAtAsthAniNedhedoti" [1. 2. 19.] ityallopaH prAmoti, tN| pitroH putrasyAnyatareNobhAbhyAM ca vyapadeza itIhApi tathA prAnoti, 20 prabAdhya vizeSa vihitatvAta "prasyaiSaiSyoTodaya he svareNa" | tathApi dRSTAntadASTontikayoH sarvAMzena sAmye mAnAbhAvAdana [1, 2. 14.] ityatvaM ca prAptamapi na bhavati yasmin prApte lakSyAnurodhAdubhayavyapadeza ekadA na bhavati / kAryArtha hi vyapa- 80 yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhako bhavati iti nyAyAt / dezaH, laukikadRSTAnte ca vyapadezamAtraM na tu tattannimittaM kAryatathA cAtra prAcAM granthe praipya iti rUpamapi bhavatIti yaduktaM mavazyaM bhAvi, prakRte ca vyapadezena kArya syAditi tasyAniSTatvena tad bRhadvRttigranthaviruddha miti pratibhAti / tathAhi-teSAM granthaH-! nobhayavyapadeza iti / atra "A+ISyaH eSyaH, 'pra+eNyaH' 25 "yadA tu dhAtvAdezatvaM tadA "upasargasyAniNedhedoti" iti sthitAvasya nyAyasyobhayathA-pUrvavyapadezena paravyapadezena ca [1. 2. 19.] ityanena prasyAlopaH prApnoti paraM taM bAdhitvA pravRttI-preSyaH, preSyaH' iti rUpadvayaM prAcIna rudAhRtaM, taca vRttau 65 pratikSiptamapi tatratyavizeSasyAsmAbhivRhanyAsAnusandhAne pradarzitavizeSavihitatvAt "prasyaiSaiSyoDhoDhayUhe svareNa" [1. 2. 14.] | ityaitve praiSya iti syAt" iti| bRhadvRttigranthazcAtraiva sUtre | syAtrApi dikpradarzanaM kriyate, tathAhi-tatra kathaM 'preSaH preSyaH' "kathaM preSaH preSyaH? Ithe Idhye ca bhaviSyati, yadApi 'AISya | iti bRhadattipratIkamitthamavatAye vyAkhyAtam-"nanu prazabdAt 30 eNyaH' tadApi "omAGi"[ 1. 2. 18.] ityavarNalope preSya paratayA 'eSaH, eSyaH' ityanayoH sthitau nitya eva aikArAdezo'nena ["prasyaiSaiSya." ityAdisUtreNa ] bhavediti 'preSaH preSyaH' ityevaM 10 ityeva bhavati yasmin prApte yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhako bhavati iti nyAyAt, "upasargasyAniNeghedoti" [1.2. zrUyamANe rUpe nauncityamaJcata ityAha-kathaM preSaH preSya iti, "praiSaH 19.] ityasyaivArya bAdhako, na "omADi" [1. 2. 18.] praiSyaH' ityeva syAtAmiti praSTurAzayaH / samAdhatte-ISe idhye ca bhaviSyatIti, "ISa uJche' ityataH "ISi gati-hiMsA-darzaneSu" ityasya" iti / tathA ca yadA "AIbya' iti sthite etvaM ityato vA ghani dhyaNi ca-ISa ISya iti, tayoH prazabdAt paratayA 35 bhavati, tasya ca dhAtvAdezatvaM vijJAyate tadA "upasargasya" sthitau "avarNasya." { 1. 2. 6.] ityetve-preSaH [preSaNArthe 75 [1. 2. 19.] iti yadiha prAptaM tat "prasyaiSa0" [1. 2. 14.] ityAdinA bAdhya, kintu "omAGi" [1. 2. 18.] pIDanArthe ] preSyaH [ dAse pIunIye cArthe ] niSpadyete, tatra 'eSaH, iti tatra pravartateveti preSya ityeva rUpaM, na tu preSya iti eSyaH, iti prazabdAt parato vijAnato bhrAntasyaitadrUpAnaucityavijJeyam / vizeSazca vivaraNe spssttiikrtH| tathA ca nyAyasaMgrahe ! zaGkavAnucitA, asya sUtrasyAprApteireveti samAdhAturAzayaH / nanu 40 prAcAM praiSya iti rUpapradarzanametahanthapratikUlamiti vyktii-| 'ISaH, ISyaH' ityanayoH paratve'sya sUtrasya prAptireva nAstItyato. 25 nyAyasamu.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [dvitIyollAse nyAyau 49-50 ] 'tra sUtreNAnena aikArAdezAbhAvo yuktaH, yadA tu AyUrvakAdIdhAtoH 'eSyaH' iti niSpadyate tadA aikArAdezarahitaH 'preSyaH' iti vizinaSTi, cet taM samudAyaM so'va- 40 prayogo na yukta ityAzaGkAyAmAha yadA'pItyAdi, 'A+ISyaHedhyaH' iti AyUrva kAdIyadhAtoyaNi avargasyaitve eSya iti yavo na vyabhicarati // 50 // 5 niSpadyate, sa ca prazabdAt paro bhavatItyarthaH / tathAtve kiM bhavatI sin---avayave-tatsahitatayA prayujyamAnasamudAyaikadeze, tsAha-tadA'pItyAdi, tathA niSpannasya eSyazabdasya prazabdAta kRtam-uccAritaM, liGgam-anubandhAdi, samudAyamapi--svasaparatayA sthitAvapi nAnenaikArAdezaH, api tu "omADi" macetAvayavinamapi, vizinaSTi-svaliGgena sambanAti; kiM [1. 2. 18.] ityavarNaloga evetyarthaH / nanu 'A+ISya'. ityaGA sahAdeze satyebhyazabde pare svaviSayatAM pazyad yathA sarvadA? netyAha-cet tamiti, so'vayavo yadi taM samudAya, 45 10 "omAhi" [1. 2. 18.] ityalopaH "prasyaiSai." [1.2.. na vyabhicarati na muJcati, tarasamudAyAvinAbhAvamUlakatvAda 14.] ityakArAdezaM bAdhate, tathA AGA sahAdezarahite pUrva | syArthasya tatsudAyavyabhicAre mUlAbhAvAd vizeSakatvAnaucisAdhite 'eSya' zabde pare'pi svaviSayatAM pazyat "upasarga- tyAta / anubandha cAritArthyamAtrameva prArthanIyaM, tacca yadi syAniNe." [1. 2. 1..] ityapi prakRtamaikArAdezaM bAdhatAM svAvyabhicArisamudAye sampanna tarhi svavyabhicAriNi vizeSa. vaiSamyayuktyabhAvAdityAzaGkAyAM tayoH ["omADi" "upa- | katvasAmarthyAbhAva iti vA / tatra tatrAvayave'cAritArthaliGga- 50 15 sargasyAniNe." ityanayoH vaiSamya darzayati-yasminnityAdinA, karaNameva prakRtanyAyajJApakam / udAharaNAni yathA--"kusmiN" 'prApte' ityasya prApte eva ityavadhAraNArtho vyAkhyAnAt / tathA cAyaM nirgalitArthaH-yasmin-yAdRzoddezyatAke vidhI, prApte dhAtoH "curAdibhyaH" [3. 4. 17.] iti Nici-kusmayate vyApakIbhUtoddezyatAsambandhena sambandhini sati, yo vidhirArabhyate, iti, AzcaryArthakAnuittacitrazabdAccitraM karotItyarthe namo tAdRzoddezyatAnAkAnte'vyApnuvaduddezyatAko vyApyoddezyatAko ] | varivazcitrako'cI-sevA''zcarya" [3. 4.37.] iti kyani20 vidhirbhavati sa vyApyoddezyatAkaH, tasya-vyApakoddezyatAkasya ! citrIyate iti, "mahI pUjAyAm" ityataH "dhAtoH kaNvA-55 bAdhako bhavatIti yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasyaiva deryaka" [3.4.1.7 iti yaki-mahIyate iti, evamAdI vAdhakaH iti hi nyAyasvarUpam tasyaivArthamAdAya 'yasmin prApti prakRtInAmichittvaM pratyayAntAvayavabhateSa tevacaritArthamiti ityuktam / prakRte eSaSyAnyatarAvyavahitapUrvatvaviziSTaprazabdIyA- ! svasvasambaddhavyabhicaryamANaM Nic-kyan-yagantasamudAyamapi varNatvAvacchinnaviSayatArUpaikArAdezIyoddezyatAyA adhikaraNe ['pra- svAnubandhakatvena vizinaSTIti tasmAdapi samudAyAdAtmanepadameva 25+eSaH, pra+eNyaH' ityatra] "upasagesyAni." [1.2.19.] / bhavati / ceta tamityAdivizeSaNAca yena saha vinAbhAvo'pi 60 ityetadIyAyA ekArAdidhAtvavyavahitapUrvatvaviziSTopasagauyAvarNa-dRSTastadavizeSakatvameva, yathA--'kusmayati, citrIyayati, mahIyatvAvacchinnaviSayatArUpoddezyatAyA abhAvaviraheNa vyApakatvamastIti | yati' ityAdI Nica-kyan-yagantebhyaH kusmyAdibhyaH prayoktatameva vyApakoddezyatAkam "upasargasyAni." [ 1. 2. 19.] vyApArArthe Nigi sati tadantasamudAyAdiGitvahetukamAtmanepadaM na bhavati, gigaH prayoktRvyApAre satyevotpatterAkasmikatvena taM iti vidhimayamAdezo bAdhate, "omAGi" [ 1. 2. 18. ] itye samudAya prati kusmyAdInAmavyabhicAritvAbhAvAt / asya ca 65 30 tadIyAyAstu AyAdezAvyavahitapUrvatvaviSTAvarNatvAvacchinnaviSaya nyAyasyAnubandhAcAritArthyamUlatatsamudAyAvyabhicArahetukatcena tArUpoddezyatAyAH prakRtasUtroddezyatAyA adhikaraNe AGAdezarahite jJApakasiddhatvAbhAvAnnAnityatA dRzyate // 50 // pUrva sAdhite eSe eSye ca pare [ 'pra-+eSaH,pra+eSyaH, ityatra] | *avayave ca kRtaM liGgaM samudAyamapi vizinaSTi, cet abhAvena vyApakatvaM nAstItlavyApakoddezyatAka taM vidhimayamAdezo / / taM samudAya so'vayavo na vyabhicarati // 50 // na bAdhate iti praghaTTArthaH / atratyavistRtavivecanaprepsubhiH ta0-ayaM nyAyo'nyairapi vaiyAkaraNaH svabhAvasiddhana lakSya-70 35 "prasyaiSaiSya"1.2.14.] sUtrasthamasmadIyaM nyAsAnusandhAna-siTazarthamAdhIyate. na jJApakApekSA'tra / tatra tatroccAyamANA mavalokanIyamiti vistarA ghiramAmaH / itthaM ca 'A+ISyaH= anubandhAH svasArthakyAya samudAyamupakurvanto nyAyamimaM saMbAdaeSyaH, pra-+eSya' iti sthitI preSya ityeva rUpaM na tu preSya iti yantItyetAvanmAtratvena tatra tatrAvayave'caritArthaliGgakaraNasya susthiram / / 49 // prakRtanyAyajJAyakatvamuktaM vRttau // 50 //
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 51] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / mAdaka H sargasya" [ 1. 2. 9.] iti sUtre upasargasyeti grahaNamityuktaM 40 vRttAcupapAditaM ca / tacca tatratyavRhaddhattigranthAdevAvasIyate. pratyevopasargasaMjJA:* // 51 // tathAhi-"upasargasyeti kim ? iharchati, iha Rcchati yena li0-yena dhAtunA yuktAH-yaddhAtvarthakriyAvizeSakAH kAH dhAtunA yuktAH prAdayastaM prati gatyupasargasaMzAH, teneha na prAdayastaM pratyecopasargasaMjJA, tahAtunirUpitamevopasargatvaM teSA bhavati-pragatA RcchakA asmAt-prarchako dezaH, evam-prarSabha mityrthH| tathA ca tadanyadhAtunA sAmIpye satyapi tadupasarga praya banam" iti / vyAkhyAtazcAyaM grantho'smAbhistatratyanyAsA- 45 nibandhanaM kAryaM na syAditi phalitam / asya ca jJApakam nusandhAne, tathAhi-"nanUpasargagrahaNAbhAve'pi 'RkArAdau dhAtau "RlyArupasargasya" [1. 2. 9.] iti sUtre 'upasargasya' iti pare'varNasyArAdezaH' ityarthe prAItItyAdInAM siddhinirAbAdhaiveti vacanameva, tathAhi-etanyAyAbhAve'nyadhAtuM prati jAtamupa- . - kathamupasargagrahaNamityAzaGkate-upasargasyeti kimiti / samAdhattesargatyaM tadanyadhAtuM pratyapi syAdeveti prAderevopasargasaMjJakatvena ! iharchatIti-asminnartha "kka kutrAneha" [7.2.93.] iti 10 lAghavAt prAdigrahaNameveha kRtaM syAditi 'pArcchati, parAIti' nipAtanAta-iheti / 'iha+Rcchati' iti sthite upasargagrahaNA-50 ityAdau sUtraM yathA pravartate tathA pragatA RcchakA yasmAt sa bhAve'nena niya ArAdezaH syAt , sa mA bhUdityupasarga grahaNam , pracchako deza ityatrApi sUtrapravRttI prAcchako deza iti syAt, "avarNasya" [1.2.6.] ityasya vaiyarthya tu nAzaGkayam , tadvAraNAyaivopasargagrahaNaM kriyte| anyadhAtUpasargasyAnyadhAtu-dI RkAre pare cAritAryAta tathA copasargagrahaNe te prakate sambandhe'pyupasagatvasya sattve ca kRta'pyupasagagrahaNa tatrAra upasargasyAbhAvena nAsya prAptiriti "avarNasya"[1.2.6.1 15 vArayitumazakya eveti vyarthamevopasargagrahaNam ; tacca vyarthIbhUya , ityarAdezaH "R-lati0" [1. 2. 2.] iti hrasvazca bhavataH 1 55 prakRtanyAyaM jJApayati / jJApite ca nyAye pragatA RcchakA | idamupalakSaNaM paramarSiprabhRtInAmapi; tathAhi-upasargagrahaNAbhAve yasmAditi vigrahe 'pra'zabdasya gamdhAsvarthaprakarSadyotakasvena ihaItItyAdau yathA'rAdezabAdhenAsyA''rAdezasya prAptistathaiva RkArAdiRcchadhAtvardhaprakarSazetakatvAbhAvAt taM pratyupasargavaM paramarSiprabhRtiSvapIti tatrApyAro'bhAvAya sArthakamupasargagrahaNam / nAstIti na bhvtyaar| ayamAzayaH-acchakazabde bhAgadvayaM | na coNAdInAmavyutpattipakSe RkArAdidhAtutvAbhAvena pamAdAvu20 prakRtibhAgaH pratyayabhAgazca, tatra gatArthamantarbhAvya vartamAnaH | pasargagrahaNAbhAve'pi na doSa iti vAcyam , vyutpattipakSe "RSait 60 prazabdo 'Rcchaka'zabde pradhAnIbhUtaM NakapratyayArtha kArameva gatau" ityataH "nAmyupA." [ uNA0 69.] iti kidikAravizinaSTi, na tu dhAtubhAgam , kartRvizeSaNatvamapi gacchatyartha pratyayena niSpannaRSizabdasamabhivyAhAre ArAdezaprAptarapratyUdvAraiva / tathA ca gacchati pratyeva tasya [prazabdasya] sAkSAdvi hatvAt / nAna yoranyatarasmin kasminnapi pakSe'tra ko'pyArAzeSaNatvaM, na tu Rcchati pratIti RkArAdidhAtunirUpitopasa- ' / dezamabhipraiti / vastutastu-upasargatvaM kriyAyogavirahe na bhavatIti 25 gatvAbhAvAnna tatrAra pravartata iti / kiJca pitAputrAdisambandhi- '. " hetopasargagrahaNadazAyAM nAntarIyakavaM zrayantyAH kriyAyA 65 zabdavadupasargazabdo'pi sambandhizabda eva, tathA ca pitA ... " vAcako dhAturAzrito vizeSyatAM gacchaMstadAdividhinA 'RkArAdau punnAdizabdArthAnAM yathA niyata nirUpakanirUpitatvaM tathopa- . - dhAto.' ityAdisUtrArtha sampAdayati / idAnImupasargagrahaNAbhAve sargasyApi niyatadhAtunirUpitopasargatvameva, na tu yaM kaJcit / na tu pa kAJcat sopasargatvamiva kriyAmantareNa kimapyanupapadyamAnamasti yadiha . pratIti laukikanyAyasiddho'yamarthaH / tathA cAnyadhAtunirU- . dhAtumAkSipya 'RkArAdau dhAto.' ityartha sampAdayitumIzIta, 30 pitopasargasyAnyadhAtuM prati nopasargatvaM kintu tatra prAditvameveti . / satyevaM sAmAnyataH zabdasvarUpaM vizeSyamAdAya tadAdi vidhau 70 phalitam // 51 // * 'RkArAdo zabde pare' ityathai vyutpattipakSasAdhAraNyena doSaH *yena dhAtunA yuktAH prAdayastaM pratyevopasarga- syAdeva yadIha nopasargagrahaNa kiyetetyavaseyam / "avarNasya." saMjJAH // 51 // [1.2. 6.] iti sUtraM tu devendra tavehetyAdau kRtArthamiti na ta0-upasRtya dhAtumarthavizeSa sRjatIyarthe upapUrvAt sRjeH vaiyarthya phalamAdAyatasyA'ro vAdhaH sambhavati [ yadyapi "avarNasye35 "lihAdibhyaH" [5. 1.50.1 ityaci guNe "nyaGkadamedhAdayaH" varNAdinadodarala" [ 1.2.6.] iti sUtre caturNAmAdezAnAM nirda-75 {4.1.112.] iti gatve ca-upasargazabdo niSpannaH, saca ! zAJcatvAra eka ikArokArakAralkArAH sthAnina AkSipyante iti yena yatkriyAvAcakena yAdRzAnupUrvImatA dhAtunA, yuktaH-dyota- | devendra tavehetyAdau cAritArthyadarzanamAtreNa na sarvAze cAritArthyakatArUpasambandhAnuyogI, taM pratyeva tasyopasargatvamucitamiti ! mAyAti tathApi dI RkAre pare 'upa+RkArIyati' iti tadevAnena nyAyenAnUyate / asya nyAyasya jJApakA-"RtyArUpa- | sthitau 'upArIyati' ityAdAvarAdezasyApi cAritArthyamaka
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyaH 51] wwwAAAAAAmarwarrrrrrrr...mue permanentr...." seyam ] / iharcchatItyatra pakSe hakhatve kRte tatsAmarthyAt kAryA- abaseyaH / jJApite basmin nyAye'nyanirUpitopasargatve satyanya ntarabAdhe iha RcchatItyapi bhavatIyAha-iha RcchatIti / / atha pratyupasargatvaprayukta kArya pracchekAdau mA bhUditi praadishbdtir"pr-praa-'p-smnvv-nirdurbhi-vydhi-suudti-ni-prti-prypyH| / skAreNopasargapadaM sUtre cAritArthyamaJcati / nanvabhyupeyamAne'smin upa AGiti viMzatireSa sakhe! upasargagaNaH kathitaH kavibhiH" | nyAye pragatA nAsikA yasyetyarthe "uSTramukhAdayaH" [3.1. 5 ityuktAnAM viMzatereva "dhAtoH pUjArtha." [3. 1. 1.] ! 23.] iti sUtreNa gatazabdalopapUrvakasamAse "upasargAt" [7. 45 ityanenopasargasaMjJA vidhIyate, netarasya kasyApIti "Rti prAdeH" / 3. 162. 1 iti nAsikAyA nasAdezo na syAt, kriyAyoge ityevaM laghunyAsa eva lakSyagrahaNe'lakSyaparihAre ca paryAmuyA- | satyevopasargasaMjJAyA jAyamAnatvAt , kriyAyAtha dhAtvarthatvAd dityupasargapadabhUto gurunyAso na yujyata iti zaGkAmapaninIvurAha- / nAsikArtha prati nopapadyata upasargatvamiti praNasaM mukhamiyAdyanu yena dhAtuneti / ayaM bhAvaH-maitro'yaM putraM lAlayatItyukte yathA papattiriti cet ? ucyate-yatra paratayA dhAtuyoge kimami kArya 10 maitrasyaiva putre maitrakRtaM lAlanaM pratIyate, na devadattAdiputre, tathaiva | vidhIyate tatreva *yena dhAtunA* iti nyAyAdareNetarasyAH kriyAyA 50 upasargasyAmukaM kArya bhavatItyuktAvapi yA kriyAmAdAyoktasUtre- 'yoge jAyamAnamupasargatvamitarAM kriyA prati nopasargatvaM bhavati, NopasargasaMjJA bhavet takiyAvAcakataddhAtuM pratyeka prAdivizeSasyo- yathA-abhiSiJcatyAdilakSye SatvavidhAyake "upasargAt suga-suv" pasargavaM vyavahriyate, kriyAntarayoge upasargasaMjJAM zrayataH prAdestu / 2.3.39.] ityAdau yatra tu paratayA dhAtuyogamanapekSya kArya kriyAntarAbhidhAyidhAtoH pUrva sthitasyApi nopasargatvavyavahAra vidhIyate tatra kAmapi kriyAM prati prAderupasargatvamAdAya tat 15 iti sUtre upasargapadopAdAne na tatra bhavatyArAdezaH, prAdipado- tat kArya vidhIyate satrArambhasAmarthyAt , yathA-"upasargA-56 pAdAne tu praparetyAdayo viMzatiH prAdipadena grahItavyA ityetAba- | dadhanaH" [7.3. 89. ] ityAdau, anena hi upasargAt parasya nmAtrabandhanenopasargatvAnirUpakakriyAyAcidhAtoH pUrva vidyamAnasya : adhvanzabdasya aH samAsAnto bhavati, yadyatrAdhvanazabdArthamaprAdeH prAditvenoddezyatAko vidhirna suraguruNApi vAraNIyo yaH pekSyopasargatvaM gRhyeta tadA tad vandhyAputralamivAlIkatAmupayat khalu vidhineSyate tatreti gururapyupasargapadasahita eva nyAsa kAryAya na kalpeta, tadevaM sUtrameva vaiyaryamupeyAt , yAM kAmapi 20 AdaraNIyastatreti // nyAyAkSarArthastu pUrvamukta eva, tena dyota-kriyAmAdAyopasargatvabhAjaH zabdAt parasyAdhvanaH samAsAnte 60 katAkhyasambandhapratiyogikriyAvizeSavAcakadhAtuvizeSa pratyevopa- | vidhitsite tu pragato'vAnamityarthake 'prAco rathaH' ityatra gamyarthasargatveneha vakSyamANe sUtrAntaralakSye na bhavati, uddazyatvA'lAbhena kriyAmAdAya jAtamevopasargatvamiti bhavati tatra samAsAntaH / nAyamAdezo bhaktIyarthaH / lakSyamAha-pragatA ityAdi-iha hi 'praNasaM mukham' ityatrApi 'upasargAt parasya nAsikAzabdasya gatazabdaghaTakagatyarthayoge prazabdasyopasargavaM vidyate, ArAdezastvayaM / nasAdezo bhavati' ityarthakena "upasargAt" [ 7. 3. 162.] 25 tatrAbhaviSyad yatra RkArAdidhAtvarthayogenopasargatvamasthAsyat, / ityanena nasAdeze vidhAsyamAne nAsikArthamapekSyopasargatvagrahaNe 65 prazabdo'yaM gamyartha paripoSyopakSINazaktirna zaknoti Rcchatyartha | tadasaMbhavitayA sUtrameva vyartha syAditIhApi lupyamAnagatAdi paripoSayituM yena RkArAdidhAtvarthakriyAyogenopasargatvamanubhavan / ghaTakagamyAdyarthakriyAmAdAya jAtamevopasargatvaM samAdhIyata iti ArAdeza labheta / nanu yena dhAtunA yuktAH prAdayaH05 iti bhavedeva nasAdezaH / na ca yatra paratayA dhAtuyogaH kimapi nyAye kiM bIjaM? yena laghunyAsaM tirayasIti ced ? ucyate-kArya prayojayati, yathA-abhiSekazabdAdau "sthA seni-se." 30 jagati janimatAM jantUnAM mAtApitRtvanirUpitaputratvasya sadbhAve- 2. 3. 40.] iti vidhIyamAnaM Satvam, prakRtamidaM 70 'pi yathA tanmAtRtva-taSita vAbhyAmetra tatputratvaM nirUpitaM ["RtyArupasargasya"] iti sUtraM ca, tatrAparasyAH kriyAyA yoge bhavati, netaramAtara-pitRtvAbhyAm, tathaiva prakRte'pi pRthak | upasargatvamanubhavan prAdiruddezyatayA na gRhyatetyetadartha sAphalyapRthageva tattadvAtuM pratyupasargatvaM, na tu phatamaJcidekaM prati jAta. ! maJcatu nAma gurubhUtamapyupasargagrahaNam , yatra paratayA dhAtu - mupasargatvamiti tad itaradhAtuM pratyapyupargatvameveti laukikanyAya- - zrIyate kAryAya tatra prAdizabda evopasargasthAne kathaM nAdriyate? 35 siddho'yaM nyAyaH / yadvA yadItaraghAtuM prati jAtamupamargatvamitara- yathehaiva nasAdezavidhAyake "upasargAta" [7.3.162.775 dhAtuM pralapi syAdupasargatvaM tadA'sminneva sUtre'ntareNaivopasarga- "upasargAdazvanaH" 7.3. 71.7 ityAdAviti cet ? maivamgrahaNaM prAdizabdagrahaNenaiva pUrvoktenopasargapadagrAhyANAM grahaNe siddha gatAdharthAnantarbhAveNa prAdInAM nAsikA-vanazabdAdinA saha samAse zritagauravo nyAsaH kayaGkAramupanyasyate ? upanyasyaitaM tu gurunyAsa-nasAdezAdivAraNAyopasargagrahaNasya sArthakyAt / nanvevamupasarga mAcAryapravRttiApayati- yena dhAtunA yuktAH prAdayastaM pratyevopa- ! grahaNasya "upasargAdavanaH" [7. 2. 79.] ityAdisthalIyasya 40 sargasaMjJA iti / tulyanyAyAd gatisaMjJApakSe'pyayameva panthA cAritAyeM *yatropasargatvaM na sambhavati * ityetanyAyajJApakatvaM 80
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyau 51-52 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / sarvasammataM vilupyeteti cet ? na-tacyAyajJApanadvAraiva cAritA. rthyasya vaktavyatvAt / tathAhi-prAdigrahaNena laghunA siddhe yadupasarga - zabdena prAdayo lakSyante, na tu sambha- 40 grahaNaM gurubhUtamupAsyate tajjJApayati- yatropasargatvaM na sambhavati / tatropasargazabdena prAdayo lakSyante, na tu sambhavatyupasargatve iti, vatyupasargatve* // 52 // 5 yatropasargatvam-yadvidhisUcIyopasargAta paratvenoddezyatAzrayIbhato- si0-pUrvanyAyena yaddhAsvarthakriyAvizeSakA upasargAstasya pasargatvam, na sambhavati-taduhezyArthasya kriyAtvAbhAvAda vA dhAtoryoga eva teSAmupasargatvamityasyArthasya nirNItatvAd yatra kriyAtve'pi tayA saha yogAbhAvAda vA na sambhavati. tatropa- | nAmnA yuktAH prAdayastatra teSAmupasargavaM nAstItyupasargAt parasargazabdena-tadvidhisUtrIyopasargazabdena, prAdayaH-taduddezyatAzraye tayoddiSTAnAM teSAM kArya na syAditi tatprApaNArthaH pUrvanyAyApa- 45 taravyaktinirUpitopasargatvabhAjaH prAdayaH, lakSyante-tarasUtrIyo vAdabhUto'yaM nyAyaH / asyArthaH-yasmin-upasargAt paratayo10 ddezyatayA jAyante, na tu sambhavatyupasargatve-tatsUtrIyopasargAt ddizya kAryavidhAyake zAstre, upasargatve-kriyAvAcidhAtuyoge paratayoddezyatAzrayavyaktinirUpitopasargatve sambhavati, na tAdRzA vidhIyamAnamupasagatva, na sambhavati-tadyuktasya padasya kriyAvAcalakSyante, iti nyAyArthaH / prakRte 'praNasaM bhukham , prAthvo rathaH' katvAbhAvAt kriyAvAcakatve'pi ca tena saha sambandhAbhAvAna ityAdau "upasargAta" [7.3.162.1 "upasargAdadhvanaH" sambhAvyatAM gacchati, tasmin-zAne, upasargazabdena prAdayo 50 [7. 3. 79.] ityAdisUtrIyopasargAt paratayA''zrita lakSyante- tatsUtrIyoddezyatayA jJAyante,sambhavatyupasargatve tu na, . 16tayo sikA-'dhvanzabdayorarthasya kriyAtvaviraheNa tannirUpita tathA sati upasargatvahInAH prAdayo na lakSyanta iti bhAvaH / mupasargatvaM prAderna sambhavatIti tatropasargazabdena nAsikAdItarArtha atra ca jJApakaM tArazopasargaparatvenoddiSTasya kAryavidhAyaka gatAdyartha kriyArUpamAdAya tadyogenopasargatvaM prAptasya prAdergrahaNaM sUtrameva, yathA-pragato'dhvAnaM prAdhyo stha ityatra prazabdasyAbhavatIti bhavati tatraSTo nasAdyAdezaH / yatra tu sUtrIyopasargAt dhvanazabdApekSayopasargasvacirahe'pi "upasargAdadhvanaH"[7.3.55 paratayoddezyatAzrayanyaktinirUpitamapyupasargatvaM sambhavati, yathA 73.] iti samAsAnto't bhavati, anyathA prazabdasya gatazabdArtha pratyevopasargatvAt prasyopasargatvAbhAvena sUtrasyA20 "RtyArupasargasya" [1.2 9.1 tatra nAnyanirUpitopasargatvamAdAya kArya bhavatIti prAItIlyAdau na doSaH / kecittu pravRttau prasattAyAM svajJApitena prakRtanyAyenedRzasthale prAdInA'yatsUtrIyoddezyatAzrayIbhUtamupasargatvaM na sambhavati tatropasarga mupasargazabdena grahaNe sthApite bhavati sUtrapravRttiH / sUtrArambhazabdenopasargasaMjJArahitA eva prAdayo gRhyante, sambhavatyupamargatve sAmarthyAnumitasya cAsya nAnityatvasambhAvanA, na ca tAdRzaM 60 lakSyameva kvacidasti yadarthamanityatvamiSyeta / pragatA nAsikA tu na tathA, iti nyAyArthamAcakSate, paraM tanmate gatAdyarthayogAna yasya sa praNasa ityAdAvapi "upasargAt" [7.3.162.] 26 nubhavena hetunopasargasaMjJAmanApannasya prAdernAsikA-'dhvan-pramRtinA ityasya pravRttiH prakRtanyAyamUlikaiveti tadapyasya nyAyasya samaM samAse nasAdezAdiH kathaM na vAraNIya iti ta eva prssttvyaaH| phalamiti bodhyam // 52 // vayaM tu nopasargasaMjJAvirahiNamupasargapadena lakSayAmaH, kintu sUtrIyopasargAt paratayoddezyatAzrayanirUpitopasargatvavirahe vyaktya ___ *yatropasargatvaM na sambhavati tatropasargapadena 65 prAdayo lakSyante, na saMbhavatyupasargatve* // 52 // ntaranirUpitopasargatve'pi prAdikAryavidhAvAzrayAmaH, iti gatAdi- | ta0-pUrvanyAyenopasargazabdasya sambandhizabdarUpeNa vyava30 ghaTakagamyAdyarthayogamananubhavataH prAderupasargatvavirahAnAsmAkaM tatra | sthAyAM kRtAyAM tadayogyAnA nAnAmupasarganimittakasya kAryasyA nasAdyaniSTAdezAdiH sambhavatIti sUkSmazemuSIjuSAM dhyeyam" iti / | prAptau prasaktAyAmimaM nyAyaM nirNAyakatvenodAhRtavAnasmi pUrvaidaM ca tatratyavyAkhyAnametaghyAyasambaddhamevetIha pradarzitam / nyAyavivaraNe, tatraiva caitadviSayo vizeSaH pratipAdita iti neha 70 ayamatra niSkarSaH-upasargatvavyavahAraprayojya kArya yadi dhAtugataM | punarvicAryate / anyairapi vaiyAkaraNairIdRzaviSaye evameva bhUtapUrvAcikIrNyate tarhi putrAdivyavahAravat khanirUpitopasargatvavatprayojya mupasargasaMjJAmAdAya upasargapadasya prAdyupalakSakatvamAzritya vA nirvAhaH kriyate, tathAhi-pANinIyatatre mahAbhASye "gatizca" 35 tAyAmeva kAryam , anyathopasargasaMjJAyA mahAsaMjJAtvakaraNameva vyartha [pA. sU. 1.4.59] iti sUtre "gatyupasargasaMjJAH kriyAyoge syAt / yatra ca na dhAtugataM kArya cikIrSitamapi tu nAmAdigataM ! yakriyAyuktA saMpratIti vacanam" iti vArtikaM saprayojana 75 tatrAgrimanyAyena nirvAha iti viSaya vibhAgena sarvalakSyasaMskAre vyAkhyAya tatra dUSaNavArtikamidamupAttam-"vadvidhinasbhAvAbIkhIkRte na keSAmapi doSANAmavakAza iti // 51 // tvasvAGgAdivaraNatveSu doSaH" iti, tata uttaritam-"vadvidhi
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyau 52-53] nasbhAvAbItvastrAGgAdisvaraNatveSu vacanaprAmANyAta siddham" iti| 2.28.1 iti zIlArthe iSNurvidhIyate, tenAlaGkariSNuriti 40 etacca vArtikaM bhASyakRtA itthaM vyAkhyAtam-"anavakAzA / rUpaM bhavati, sa ceSNurasarUpasyotsargapratyayasya "tRna zIla-dharmaete vidhayaH, te vacanaprAmANyAd bhaviSyati" iti / atra sAdhuSu"[5.2. 27.1 iti vihitasya tRno yadi vikalpena kaiyaTaH-"yeSAM hi kriyAzabdaprayoge taM pratyupasargasaMjJA te saMpratya- | bAdhakaH syAt tarhi alakartA ityapi rUpaM syAdeva, kintu prakR5 nupasargasaMjJA api gRhyante ityarthaH" iti / anena ca yadyapi | tanyAyena zIlAdyarthapratyayeSvasarUpavidheniSiddhatvena nityamevApa*sAmpratikAbhAve bhUtapUrvagatiH* iti nyAyavalena tAdRzasthale vAdasyotsargabAdhakatvamiti 'alaGkartA' iti tRnnantaM rUpamasAdhveva 45 bhUtapUrvamupasargatvaM grAhyamityAyAti, tathApi"tatra sarvatropasargagrahaNaM na kevalamayaM nyAyaH zIlAdyAMnA pratyayAnAM parasparamasarUpaprAdyapalakSaNamiti bhAvaH" iti nAgezotyA prAdilakSaNe veti | vidhAveva pravattaMte, bhapi tvanyerapi sahAsarUpavidhine bhavati, rAmAyAti / khaM matamapi tathaiveti pUrva pradarzitamevelyalamadhike- tatazca zIlAdyarthaviziSTe kartari NakAdayo'pyutsargA na bhavanti, 10neti // 52 // / iti matAntarasaMgrahArthamasya nyAyasyAnyo'rtha itthamAkhyAyate , zIlAdipratyayeSu viSayabhUteSu sAmAnyataH kAyarthavihita 50 *zIlAdiSu pratyayeSu nAsarUpo | autsargikaH kRtpratyayo'sarUpotsargavidhinA prApto'pi na bhavati, tsargavidhiH // 53 // / tenAlaGkariSNurityAdI zIlAdyarthe "bhrAjyalaGkaga0" [5.2. si0--"asarUpo'pavAde votsargaH prAk ktaH" [5. 1. / 28.] iti vihitasya iSNupratyayasya viSaye sAmAnyArthavihi16.] iti sUtreNApavAdaviSaye'pyutsargaprAptapratyayasyAsarUpasya | tatvAt prAptaH "Naka-tRco" [5. 1.48.] iti Nako na 15 pravRttiH pakSe'nujJAyate; tasya sUtrasya zIlAdizvartheSu vihitAnAM / bhavatIti tanArthe [zIlAdya) ] 'alaGkAraka' iti prayogo na 55 pratyayAnAM viSaye'pravRttisUcako'yaM nyaayH| anna zIlAdigvi- bhavati / etadarthajJApakaM ca zIlAyarthe 'parivAdaka' ityasya tyatrAdipadena dharma-sAdhvarthayorgrahaNam , tathA ca dharmArthe siddhayatha "vAda 'siddhayartha "vAdeza NakaH" [5.2.67.1 iti sUtreNa tatrArthe sAdhvarthe zIlArthe ca vihitAnAM pratyayAnAM viSaye'sarUpasyo- | viziSya kavidhAnam , tathAhi-tatrArthe'pyasarUpavidhinA tsargasya sAmAnyavihitasya pratyayasya, vidhiH-vidhAnam "asa- ! "Naka-tRcau" [5. 1. 48. ] iti ke sati parivAdakasya 20 rUpo'pavAde."5.1. 16.] itisUtraprAptaM na bhavatIti siddhau satyAM tadvaiyartha spaSTameva, pazyati tvAcAryoM yat-zIlA- 60 nyAyArthaH / asya ca jJApakaM "bhUSA-krodhArtha-ju-sR-gRdhi-jvala- dyarthe vihirIstRnnAdibhirNako bAdhiSyata iti sAmAnyArthavihizuca-zvAnaH [5. 2. 12.] iti sUtre padyateranukarSaNArtha: tasya "Naka-tRcau" [5. 1.48.] ityasya pravRttirna syAditi cakArakaraNam , anena hi sUtreNAno vidhIyate, saca padyateridi-! parivAdaka ityasya siddhayarthaM "bAdezca NakaH" [5.2.67.] vAt "iDinto vyaJjanAdyantAt" [5.2.44.] ityanenaiva / iti sUrva racayati, tadidaM sUtraM *zIlAdiSu nAsarUpotsarga25 siddhaH / tathA ca siddhe'pi sati yadanasya vidhAnArthamiha padyate / vidhiH iti nyAyo na zIlAdiSveva parasparamasarUpavidhyabhAvaM 65 ranukarSaNArtha cakAraH paThyate tenAya nyAyo jJApyate iti labhyate / / vArayati, api tu taiH saha sAmAnyavihitAnAmapyotsargikakathaM kRtvA jJApakamici cet ? ucyate-"laSa-pata-pada0" pratyayAnAmasarUpavidhi vArayatIti jJApayati / dIpadhAtoH [5.2.41.1 ityakaNA bAgho mA bhUdetadarthameva hi "bhUSA-! "iDito vyaJjanA." [5. 2. 44.1 iti sUtraprAptasyAnasya krodhArtha." [5.1.42.] iti sUtre cakAreNa padanukRSyate, | niSedhAya "na NiG-ya-sUda-dIpadIkSaH" [5. 2. 45.] iti 30 tazca nAvazyakam "asarUpo'pavAde." [5.1.16.] ityanena ' sUtre dIpagrahaNena prakRtanyAyasya prathamArthasyAnityatvamiti vijJA-70 "iDito vyaJjanAdyantAt" [5. 2. 44.] ityautsargikasyA- : yate, tathAhi-dIpadhAtoH "smyajasa-hiMsa." [5. 2. 79. ] nasyA'nujJAtatvena bAdhasyAsaMbhavAt / tathA ca padanukarSaNArthasya iti ro vidhIyate, sa ca "iDinto vyaJjanA0" [5.2.44.] cakArasya vaiyathya spaSTameva / jJApite cAsmin nyAye'nena iti vihitasyAnasyApavAdabhUta iti so'naM bAdhiSyata eveti zIlAdipratyayebbasarUpavidhiniSiddha iti / "laSa-pata padaH" taniSedhAya "na Nika-ya-sUda-dIpadIkSaH" 5.2.45.] iti 35[5.2. 41.] ityukaNA bAdhaH syAdeceti pado'nukarSaNArdhasya sUtre dIpadhAtorgrahaNaM vyarthameva, na cAsarUpavidhervikalpena bAdha-75 cakArasthAna vidhAnArthamAvazyakatvamiti svAMze cAritArthyam / / katvAt pakSe'no bhaviSyatyeveti tadvAdhanArthamAvazyakamevAtra phalaM cAsya - alakariSNuH kanyAmiti yathA bhavati tathA'laM-dIpagrahaNamiti vAcyam, prakRtanyAye zIlAdyartheSvasarUpavidheH kartA kanyAmiti tRnantaM rUpaM na bhavatIti / "bhrAjyalaMkRga-nirA- pratiSiddhatvAt / evaM ca prakRtanyAyApravRtti vinA svasArthakyamakRrA-bhU-sahi-ruci-vRti-vRdhi-cari-prajanA-'patrapa iSNuH" [5. ! labhamAnaM "na NiG-ya-sUda0"5.2.55.] iti sUtre dIpa
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyaH 53 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 199 grahaNaM prakRtanyAyAnityatvaM jJApayatyeva, tena zIlAdyarthe "za- tam, tathAhi-"kathaM tarhi gantA khelaH, AgAmukaH; bhavitA 40 kama-gama-hana-vRSa-bhU-stha ukaNa" [5. 2. 40.] iyukatNo bhAvuka ityAdi ? kacit samAvezo'pi bhavati, etadarthameva ca viSaye 'AgAmukaH' iti yathA bhavati tathA "tRn zIla." 'na NiG-ya." [5. 2. 45.] sUtre dIpigrahaNam , anyathA [5. 2. 27.] iti tRnnapi bhavatIti / pratipAditaM caitad : reNA'no'sya bAdhyeteti tadanarthakaM syAt , anasyaiva viSaye 5 vivaraNe'pi / dvitIyavyAkhyAyA api bAhalakena lakSyAnurodhi- samAveza isake" iti / ayamAzayaH-"bhUSA-krodhArtha." tvAt kacit sAmAnyArthakapratyayAnAmapi viSaye'sarUpavidhi- [5. 2. 42.] iti sUtreNa padyaterano vidhIyate, sa cottaravikalpena zIlAdyartheSu bhavatIti "kAma-krodhI manuSyANAM khAdi- sUtreNa "iDito vyaanAdyantAt" [5.2,54.] siddha eveti tArau vRkAviva" ityAdI zIlArthe'pi sAmAnyavihitasya "Naka- vyartha eveti yadyapi pratIyate, tathApi tatrAkarmakAdityasya samba. tRcau" [5. 1. 58.] iti tRcaH prayogo dRzyate / na cAtra ndhena yatra padyateH sakarmakatvaM yathA-"arthasya padanaH' ityAdau, 10 zIlArthe tRnneva kuto na svIkriyata ityAzaGkanIyam , tathA sati tatra vidhAnArtha ityAsthayam , iti khamatam / eke cottarasUtreNa tadyoge karmaNi "tRndantA-'vyaya-kasvAnA'tRza-zata-Di-kaca- sakarmakebhyo'pi vidhAnamicchanti, tathA ca tanmate vaiyarthyameva.. khaladhasya" [2.2.90.1 iti niSedhAnmanuSyANAmityatra SaSThI tathAhi-"laSa-pata-padaH" [5. 2.41.] ityukaNA bAdhito'pi na syAt,kAbhyAM sahopamAnopameyabhAvanirvAhAya ca zIlArtha- ikinimitto'no'sarUpavidhimAzritya padebhaviSyatyeveti vyartha sat vivakSAnAvazyamaGgIkaraNIyeti zIlAdyarthapratyayaiH saha sAmA- tat prakRtanyAyajJApakam / tathA cApavAdenokaNA'nasya bAdho mA 15 nyArthavihitAnA pratyayAnAmasarUpavidhirapi kvacid bhavatyevetya- bhUditi punaranena sUtreNa [bhUSA-kodhArthe tyanena ] cakArabalAt sa vazyamaGgIkaraNamiti prakRtanyAyadvitIyArthasya lakSyAnurodhAt vidhIyata iti khAMze sArthakyaM tasya / tatra ca yadyapi 'zIlArthakacidanAzrayaNamiti svIkAra Avazyaka eveti pratIyate // 53 // pratyayeSvarArUpatvena zIlArthapratyayo na bhavati' ityeva nyAyasvarUpatva ......... | muktamiti zIlArthapratyayaiH saha sAmAnyArthavihitAnAM pratyayAnAM zIlAdiSu pratyayeSu nAsarUpotsargavidhiH // 53 // bAdhyabAdhakabhAvaviSaye na prakutanyAyapravRttirityAbhiprAyo'numIyate. ta0---"asarUpo'pavAde botsargaHprAkktaH "5.1.16.1 tathA'pi 'asati bAdhake pramANAnAM sAmAnye pakSapAtaH' iti 20 iti hi sUtraM "striyAM ktiH" [5.3.91.7 ityataH prAga yo- sAmAnyatayaiva zIlAdyartheSvasarUpavidheH pravRttiniSedha eva jJApyate 80 'pavAdastadviSaye, apavAdenAsamAnarUpa autsargikaH pratyayo vA ityAsthIyate, anyathA'laGkAraka ityAdiprayogANAM zIlAdyarthe bhavatIti bodhayati / teneta Arabhya tatsUtraparyantaM paThiteSu | vAraNamazakyaM syAt / kiJca "vAdezca NakaH" [5. 2. 67.] iti vidhiSu, asarUpAH pratyayAH, apavAdaviSaye'pi pravartanta iti / | sUtre bRhadvRttau-"asarUpatvAt "Naka-tRcau" [5. 1. 48.] iti avazyalAvyamityatra dhyaNa, avazyabhavitavyamityA tavyazca bhavataH, siddhe punarvivAnaM zIlAdipratyayeStrazIlAdikRtpratyayo'sarUpavidhinA 25 anyathA "uvarNAdAvazyake" [ 5. 1. 19.] ityasya vizeSa-! na bhavatIti jJApanArtham , tena 'alaMkArakaH parikSipaH pariraTaH' vihitatvena tadviSaye tavyasya pravRttirna syAt tasya sAmAnya- ' ilAdi zIlAdyarthe na bhavati" ityuktam / evaM ca vRttAvAvedito 65 vihitatvenautsargikatvAt / asya ca sUtrasya zIlAdyarthapratyayeSvapi dvitIyo'rthaH prakRtanyAyasya pRthageva nyAyarUpatvena jJApita AcApravRttau tatra zIlArthakA asarUpA utsargapratyayAH kartRsAmAnyArthakA yeNeti spaSTam / tasyAyamAzayaH-khamate "bhUSA-krodhArthaH." NakAdipratyayAzca syuriti 'alaGkariSNuH' ityatreSNuritra tRn zIlAoM [5. 2. 41.] iti sUtre cakAreNa padyateranasya vidhAnaM sakarma30 NakAdiH sAmAnyArthazca pratyayaH syAditi tadvAraNAyAya nyAya kArthamiti sUcitamiti tathA sati tasya prakRtanyAyazApakatvAsaMbhava AzrIyate / atra ca jJApakaM "bhUSArtha." [5. 2. 41.] iti ' iti tatra paramatenaiva prakRtanyAyajJApanamuktam / atra ca zIlA-70 sUtre cakAreNa padyateranukarSaNameveti vRttau pratipAditam / tazca : dyarthA'zIlAdyarthayorasarUpavidhervicAra iti tathaiva nyAyasvarUpaM bRhadvRttAvitthaM zrUyate-"paderidittvAduttareNaiva siddhe sakarmakArtha sUcitamityaikasyaiva nyAyasyobhayathA yojanasaMbhave sarvamatasaMgraha iti vacanam-arthasya padanaH, pranthasya padanaH, padanaH kSetrANAm , tadeva vicAryAsmAbhirdvidhA'yaM nyAyo vyAkhyAtaH / asya 35 uttaranna sakarmakebhyo'pi vidhirityekeSAM darzanam , tathA cokaNA ca nyAyasya pUrvArthasyAnityatvaM pUrvodAhRta"bhUSA-krodhArtha." bAdhito'yasarUpatvAt paderanaH pratyayo na bhavatIti cet ? evaM tarhi | [5.2.41.1 iti sUtrabRhadvRttigrantheneva parijJAtam / yadyapi tatra 76 zIlAdipratyeSvasarUpatvena zIlAdipratyayo na bhavatIti jJApanArtha | 'anasyaiva viSaye samAveza ityeke' iti pratipAdanAd yeSAM mate padigrahaNam , tena cikIrSitA kaTam , alaGkartA kanyAmiti na nyAyasya jJApana teSAM mate kevalamanasyaivA pavAdena saha samAvezaH bhavati" iti / itthaM nyAyajJApanaM pradarya tadanityatvamapi pradarzi-! [tadviSaya eva prakRtanyAyApravRttiH] iti labhyate, tathApi tatra
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyau 53-55 tAvanmAtreNa lakSyanirvAha iti dvitIyArthasyaivAnityatvena khamata- | yathAsvakAla tayorapi samAvezArtha "zru-sada0"[5.2.1.140 sAdhanamiti matvA "vAdezca0" [5. 2. 67.] iti sUtrazeSe iti sUtre vAgrahaNaM sArthakam / phalaM cAnyantra-smarasi caitra! bRhattau-"zIlAdikRtpratyayo'sarUpavidhinA na bhavati" iti | kazmIreSu vatsyAmaH' ityAdau "ayadi smRtyartha bhaviSyantI" jJApane sakale pradarzite "bAhulakAt kvacid bhavatyapi-"kAma- [5.2.9.] iti sUtravihitabhaviSyantIviSaye prAptA'pi "anakrodhau manuSyANAM khAditArau bRkAviva / " atra NakaviSaye | dyatane prastanI" [5.2.7.] iti hastanI na bhavati / anyo"[ninda-hiMsa." 5.2.68.] iti vidhIyamAnaNakapratyayaviSaye] nyamiti ca kathanaM tyAdivibhaktInAmeva parasparamutsargApavAda-45 tUc" ityuktam / etacodAharaNa vRttI vyAkhyAtapUrvam / zIlAdi- tayA pravRttiviSaye prakRtanyAyapravRttiriti sUcanArtham, tena pratyayeSvazIlAdikRtpratyayo'sarUpavidhinA na bhavati' ityatra zIlA- tyAdivibhakterapavAdabhUtAyA viSaye utsargabhUtA tyAdivibhaktireva dipratyayeSvityasya zIlAdyartheSu vihitAnA pratyayAna prAptau satyA- na samAvizati, kRtpratyayastu tatra viSaye bhavatyeva, yathA-tatrai10mityarthaH / atra ca 'azIlAdikRtpratyaya' ityasya sAmAnyataH kartari / vopazuzrAveti prayogo yathA bhavati, tathopazrutavAniti prayogovihitakRtpratyaya ityrthH| vastutastu 'zIlAdhartheSvasarUpavidhirnAsti' | 'pi bhaviSyatyeveti // 54 // 50 iti sAmAnyarUpa evaM nyAyo'bhipreya ubhayathA byAkhyAna syAvazya *tyAdiSvanyo'nya nAsarUpavidhiH // 54 // katvAt / AzritazcAyaM nyAyo'nyairapi vaiyAkaraNaiH sAmAnyarUpa ta0-nanu pUrvanyAya eva 'tyAdiSu ca' iti paThitavye kimrthev| tathA ca zIlAdyarthevilyatra viSayasaptamImAzrityobhayathA mayaM pRthagupadizyate iti cet ? na-'anyo'nyamU' iti vizeSa15 vyAkhyAnasya sukaratvamiti bodhyam // 53 // kathanArthatvAt , tyAdiSu hi tyAdInAmeva parasparamutsargApavAda bhAve prakRtanyAyapravRttisvIkArAt / na ca tadapi sahaiva paThya-55 *tyAdiSvanyo'nyaM nAsarUpa tAm-'zIlAyartheSu tyAdiSu cAnyonyaM nAsarUpavidhiH' iti vidhi:* // 54 // vAcyam, tathA sati zIlAdipratyayAnAM sAmAnyArthapratyayaiH si0--"asarUpo'pavAde votsargaH prAk ke" [5.1. | sahAsarUpavidhiniSedho na syAt , iSyate ca so'pIti pUrvanyAyavyA16.] iti sUtrabAdhakanyAyakathanaprasaGgena pUrvanyAyasamAnaviSa- | khyAvasare apazcitam / atra ca nyAye jJApite sati "vAsskA20 yo'yamapi nyAyaHsmRtipathamadhirUDhaH / idamasarUpavidhAyakasUtraM | mAdharUDhaH / idamasarUpavidhAyakasUtra | sAyAm" [5.2. 10.] iti "ha-zazvad-yugAntaH-pracchaye 60 kRtpratyayeSviva nirdiSTAvadhipaThitAsu tyAdivibhaktiSvapi prava-zastanI vA" [5.2.13.] iti "vA'dyatanI purA''do" [5. tata eveti tadviSaye'pi lakSyasaMskArAnurUpo'yaM nyAyaH / / 2.15.7 ityAdiSu sarvatra vAgrahaNasya sArthakyaM sajAyate, anyathA tyAdiSu-tyAdivibhaktInAM parasparaM bAdhyabAdhakaviSaye, asarUpa- tyAdiSvasarUpavidhisattve tu sarvatra vinA'pi vAgrahaNamutsargapratyavidhiH "asarUpo'vAde." [51.16.] iti sUtravihitoyAnAM pAkSikI pravRttiH syAdeveti tatra tatra vAgrahaNasya vaiyathya 26 vidhiH-asarUpApavAdapratyayasya vikalpenotsargaviSaye pravRtti- syAdeva / bRhadattau ca 'bAvacana vibhaktiSvasarUpotsargavidhiniSe. 65 rUpaM vidhAnaM na bhavatItyarthaH / tenotsargarUpAyAstyAdivibhaktedhArtham' ityevoktam / tathA ca vibhaktisAmAnyagrahaNaM kRtam, na viSaye'pavAdarUpA tyAdivibhaktireva pravartate, na tu prakRtasUtra- | tu tyAdigrahaNam , tathApi "asarUpo'pavAde votsargaH prAkU ke" balenotsargarUpAyA api pAkSikI pravRttiriti phalati / atra ca[5.1.16.7 iti sUtragRhIte'vadhau sAdaya eva vibhaktayaH jJAparka "zru-sada-vasbhyaH parokSA bA"[5. 2. 1.] iti sUtre paThyante na tu syAdaya iti vizeSaparyavasAyitvameva nyAyasyeti 30 vAgrahaNam , taddhi yathAsvakAlamadyatanyAdividhAnArthamityuktaM / phalati / / 54 // tatraiva vRttau| adyatanI-hyustanyau cotsargabhUte'pavAdabhUtayA'nayai- | ...... *strIkhalanA alo bAdhakAH tatsUtravihitayA parokSayA "asarUpo'pavAdaH"[5.1. 16. ] iti sUtrabalena vikalpenaiva bAdhiSyete iti tayorapi striyAH khalanau* // 55 // samAvezaH svata eva siddha iti vAgrahaNaM vyarthameva, vyarthIbhUtaM , si0-prAk kteH paThiteSu pratyayeSu nirNAyakatayA "asa36ca tat prakRtanyAyaM jJApayati / tathA coktaM tatraiva sUtre bRha- rUpo'pavAde votsargaH prAkkteH "[5.1.56.] iti sUtra ittau-"asarUpatvAdevAdyatanyAdisiddhau vAvacana vibhaktiSva- muktam , ktaH paratastannirNayArthamayaM nyAya AzrIyate / atra 76 sarUpotsargavibhaktisamAvezaniSedhArtham" iti / jJApite cAsmin ! strItyanena "striyAM ktiH"[5.3.89.] ityadhikArokkAH nyAye "zru-sada."[5.2.1.] iti vihitatayA parokSayA pratyayA gRhyante, striyAmityasyAdhikArazca "bhAve" [5.3. autsargikyAvadyatanI-zastanyo nityameva bAdhiSyate iti pakSe / 122.] iti sUtraparyantamasti / ktiH, kyap, zaH, yaH, aH,
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyau 55,56 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / aG, bhanaH, vip , jaH, iJ , NakaH, ityete pratyayAH pazyante, : bhASAyA na pravRttiriti zaGkAsambhavAt tadapAkaraNArtha "ziro'tiH' teSAM khalo'nasya ca viSaye al yadi prAdhyeta tarhi te pratyayA ityAdiprayoge ca pUrvasyaiva vidheriStayA spardhanimittakasya paratvayathAsvamalo bAdhakA bhavanti / 'ana' ityanenAnada grAhyaH, / balavattvasya nehAzrayaNamiti pradarzanArtha ca prakRtanyAyAzrayaNam, strI-khalanAnAM parasparaspardhe ca striyAH khalanau bAdhako syAtA. :nyAsasya hi sthavirayaSTiprAyatayA kvacidanAzrayaNasya yuktatvAt , 5 miti nyAyArthaH / ayaM ca nyAyaH spardhamUlaka iti "spardhe" | sUtrarUpasya ca tasyAnAzrayaNe bIjAbhAvAt / kizca nyAyAnAM 45 [7. 4. 119.] ityasyaiva prapaJcarUpaH, tatra ca parazabdasya ! sarvatatrasAdhAraNatayA yatra tatre khyadhikAroktapratyayAdInAmala: pAThakRtaparatvArthakatvamiSTatvArthakatvaM ceti pUrvasyApi tena saMgraho | pUrvatayA pAThaH syAt tatra spardhanimittakavyavasthAyA asambhavAt bhavati, kutra ko vidhiriSTa ityatra lakSyAnusAri zAstrakRyAkhyA- tadarthaM prakRtanyAyasyAvazyakatvAt / etacca prAcAM dizA, tairetanameva zaraNam / tathA ca svIkRte nyAye cayanamityarthe jyAyasya "spardhe" [7.4.119.1 iti sUtraprapaJcatvenoktatayA 10 cidhAtoH "yuvarNa-vR-ha-vaza-raNa-gamRdrahaH" [5. 3. 28.] tadanusAramihAsmAbhistathaiva vyAkhyAtatvAt / vastutastu nAtra spardha-50 ityal, "striyAM tiH" [5. 3. 95.] iti ktizca prAptI, | mUlikA vyavasthA nyAyaM vinA sambhavinI, yataH para-nityA-'ntatantra prakRtanyAyAt parasvamUlake nirNaye parasvAt ktireva bhavati, rAjA-'pavAdAnAmuttarottaraM balIyastvasya *parAnnityam ityAdistrIpratyayatvAtU / evaM duHkhena cIyate ityarthe "duHsvISataH kRcchA nyAyaiH pratipAditatveneha sAmAnyavizeSabhAvamUlakabAdhyabAdhaka 'kRsTArthAt khal"5.3.139.] iti khala., pUrvavat | bhAvazaGkAyAH sattvena tadapAkaraNAyaiva paratvamUlikAyA vyavasthAyAH 15 "yuvarNa" [5.3.28.] ityal ca prAptau, tatrApi paratvAt khyApanArtha nyAyAdaraH / tathA ca nyAyo lakSyAnurodhamUlaka eva / 55 khaleva bhavati / evaM palAzAni zAtyante'nenetyarthe palAzopa- anyaizca vaiyAkaraNaretadartha vacanamevArabhyate. tathAhi-"ISad-duHpadAt zAtayate: "karaNadhAre"[5.3. 529.] ityanaTaH, ' su-kRcchA-kRchArtheSu khanda" [pA0 sU0 3. 3. 126.] iti "yuvarNa0 [5. 3. 28.] ityalazca prAptau paratvAdanaDeveti prathamAM- sUtre mahAbhASye-"ajabbhyAM strI-khalanAH" "striyAH khalano zodAharaNAni // tathA daHkhena bhidyate ityarthe "striyAM ktiH" | vipratiSedhena" iti vArtikadvayametadarthamuktam / tatra hi tatre 20[5.3. 91.] iti ktiH, "duHsvISataH0" [5.3.139.] ! kharamedanimittamala: sthAne dvau pratyayau paThyate-'an, apa' ca / 60 iti khal ca prAptaH, tatra paratvAt khaleva bhavati, prakRtanyAya- | tathA ca sUtre "erac" [pA0 sU0 3. 3.56.] "Rdorap" svArasyAt / tathA ca 'durbhedA bhUH' ityeva prayogaH karmaNi khalo pA. sU. 3. 3. 57.] ivarNAntAdac pratyayo bhavati bhAve, dhIyante'syAm' ityarthe "striyAM ktiH" RvaNoduvaNAntAca 'apa' pratyayaH, prakriyAyAM vaiziSTayAbhAve'pi [5.3. 91.] "karaNAdhAre" [5.3. 129. ] ityAbhyAM svare vaiziSTyAd bhedAzrayaNam , tayoH prAptau strI-khalanA bhavanti 25 kramAt kyanaToH prAptau paratvAdanaDeca bhavatIti saktudhAnItyeva vipratiSedheneti pUrvavArttikArthaH; striyA api khalanau bhavato vipra-65 prayogaH / yadyapi sarvatrAtra paratvamalikaiva vyavastheti "spardha" tiSedhena [ spardhena ] iti paravArtikArthaH / tathA cApavAdaviSaye[7.1.119.1 iti paribhASayaiva nirvAhaH sidhyati. tathApi prAptasya parabalavattvasya viziSya vidhAnamAzrIyate / tathaiva svamaRdviSaye tasyAH paribhASAyA api na naiyatyena vyavasthApa- | te'pi viziSyaiva vidhAnametanyAyarUpeNa sviikRtmilyvdheym| katvamiti sUcayituM nyAyasvIkAraH kRtH| tathA cAsya lakSyAna- 'zirotiH' iti prayogasAdhanAya "nAmni puMsi gha" [5.3. 30 rodhitvena kvacidapravRttirapi, ata eva 'jayaH' ityAdiSu "striyaaN| 121.] iti sUtrabRhadvRttau ca bAhulakAdatra ktireveti yaduktaM tadapi 70 ktiH" [5. 3. 91.] iti kteH, "yuvarNa0" [5.3.28.] prakRtanyAyApravRttijJApanadvAraiveti saGgamanIyam, iti prAJcaH, tacca ityalazca prAptau pUrvo'pyaleva bhavati parazabdasyeSTavAcitvAzraya- sati nyAyAnityatvasya phalAntaropayoge samAdaraNIyam, anyathA NAt , evaM 'ziro'tiH' ityAdau tyanaToH prAptau ktipratyaya eva, bAhulakasya sarvopAdhivyabhicArArthatvavat nyAyabAdhane'pi kSama bhayamAzayaH-ziraso'rdanamityarthe "striyAM kti"5.3.91.! tvAnna nyAye'vizvAsaH samAzrayaNIya iti yuktaM pratibhAti / lakSaNaika35 iti ktiH, "anaT" [5. 3. 124.] ityanaT ca prAptaH, / cakSubhizca khamativaibhavena kimapi nizcetumazakyamiti // 55 // 75 tatra paro'pyanada na pravartate kintu kireveti // 55 // *yAvat saMbhavastAvad vidhi:* // 56 // * strIkhalanA alo bAdhakAH striyAH khalanau // 55 // | si0-yAvaditi tAvAditi ca kriyAvizeSaNe, tathA ca ta0-vRttipradarzitadizA yadyapi "spardhe" [7. 4. 119.] yAvadvAraM vidheH pravRttiH sambhAvyate,na kenacinimittena vihanyate. iti sUtreNaiva prakRtanyAyasya gatArthatA'sti, tathApyanyatrAsarUpa- ! tAvat pravRttirbhavati / sakRt pravRttyA kRtaH zAstrArtha iti kRtvA 40 vidhikathanenAtra prakaraNe "spardhe" 5.4.119.] iti pari- punaH pravRtteraprayojanatvAt satyapi sambhave pravRttirna syAdityayaM 80 26 nyAyasamu. ar........n uinnar
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ dvitIyollAse nyAyau 56-57 ] tatprApakaH, sati ca kenacinnimittena vyAghAte punaH pravRttiprati- [4. 2.102.1 iti sUtre bRhaduttau-" yAvat sambhavastAva SedhakazcArya nyAyaH / asya ca jJApakaM "thvRta sakRt" [4. 1. / vidhiH iti nyAyAt punaH prAptaM pratiSidhyate" ityuktam / tatra 102.] iti sUtram , taddhi "dhyega saMvaraNe" ityasya "At / yadyapi siddhatayaivAyaM nyAyaH samupalabdhastathApi jJApakAntarAnupasandhyakSarasya" [4.2.1.] iti kRtAtvasya kye 'saMvIyate' labdhestadeva sUtramiha jJApakamiti mantavyam / kecit tu--"ekasyAM 5 ityAdAvekavAraM "yajAdi-vaceH kiti" [4.1.79.] iti vyaktAyekaM lakSaNaM sakRdeva pravarttate' ityekasyAM vyaktI kakArarUpe 45 sUtreNa 'yA' ityasya svRti 'vi' iti jAte punaH ekadezavikR- eka lakSaNam "adIrvAda virAmaikavyAne" [1. 3.32.] ta0*nyAyena tasya yajAditvamAzritya "yajAdi0"[4.1.791 iti sakRdeva pravartidhyata iti punardvitvaM nocitamityAhuH, tanna--pUrva ityanena prAptavyaniSedhAya kriyate / yadi cAyaM nyAyo na syAt virAmanimittakaM dvitvaM bhavati pazcAccaikakajananimittakamityuddezyasyA. tadA sakatU sUna pravRttamiti kRtvoktarItyA punaH pravRtteragyAha- mede'pi nimittasya sphuTaM bhedAt, etena cAnantyApatyanavasthApa10 tatvena sambhave'pi pUrvapravRttyaiva zAstrArthasya kRtatvAt punaH ttyAdidoSo'pi nirastaH // 56 // pravRttirna syAdeveti vyarthameva tat sUtram / tathA ca kriyamANamidaM sUrya prakRtanyAyasaddhAvaM gamayati / jJApite ca nyAye puna *sambhave vyabhicAre ca rapi 'ravRt' syAt , tadvAraNArtha sUtraM sArthakam / phalaM cAnyatra vizeSaNamarthavata* // 57 // sUtranyAyAnAM yAvat saMbhavaM pravRttiH / tathA ca 'vak' ityAdI si0--saMbhavaH-vizeSaNasya vizeSyasambandhayogyatA,vyabhi15 "adIrghAta"1.3.32.] iti kasya cirAmanimittake dvitve cAra:-vizeSyasya tena vizeSaNena vinA'pyupalabhyamAnatvam , kRte punarapyekavyaJjanaparatvanimittake ca dvitve kRte kakAratraya-tayoH satoreva vizeSaNasya sArthakyaM nAnyatheti tayorubhayoreka-55 yutaM rUpaM bhavati, tatra ca madhyamasya kasya "dhuTo ghuTi sve vA" | syApyabhAve vizeSaNaprayogo nocita iti nyAyatAtparyam / [1. 3. 48.] iti lope punarAdhakasyaikavyaJjanaparatvanimittakaM anya vidhi pratyupadezo'narthaka:0*iti nyAyasyAyaM prapaJca iti dvitvaprAptamapi na bhavati, evaM satyanavasthAprasaGgena kriyAnu- prAjJaH, tatta-AnarthakyAMzamAtramAdAyetyarthaparatayA neyam , 20 paramaprasaGgAt prayogasya pariniSThitatvaM na syAditi vyAghAtAt, | anyathA vidheyaviSayasya tasya vAkyArthaviSayasya cAsya kaikakiJca *ya vidhiM pratyupadezo'narthakaH sa vidhirbAdhyate iti / vidhibAdhyataH iti | viSayatvam / yacca taiH svakathane heturukta:-"anenApi gyartha-60 nyAyena nirarthakavidheH pravRtteniSiddhatvAca bhavati / tathA cetu-vizeSaNavidhereva niSedhyamAnatvAta" iti so'pi kijita micchatItyarthe cikISatItyatra paratvAd dvitvAt pUrvameva "svara- karaNamAna vidhiriti matvaiveti pratIyate, ajJAtajJApanaM vidhihanU-gamoH sani dhuTi" [ 4. 1. 104.] iti dIrgha tato riti siddhAnte ca vizeSaNatvavivakSAyA vidhitvAbhAva eva / 25 dvitvAdI kyAdeze kRte punaH kerdI? bhavati / nyAye yAvatsaM. ayaM ca nyAya aucityamUlaka eva / loke'pi saMbhavabyabhicAbhavaM pravRttiryathA-gaH kRtavocAdezasya praNyavocatetyAdau NasvArtha | rayoH satoreva vizeSaNaprayogasya darzanAt , nahi manuSye catu-65 *bhUtapUrvakastadupacAraH iti nyAyasya dvivAraM pravRttiH, tatra ppAditi vizeSaNaM dIyate'sambhavAt , mApi dvipAdityanyabhiprathamapravRtyA yocAdazasya vacatvopacAraH, dvitIyapravRtyA cacArAta / kvacita saMbhavamAne'pi vizeSaNaM bhavati, yathA-'Apo bacAdezasya bUkhopacAraH, tamizca sati "akaskhAdi0" [2. dravyamiti, tatra yayapi vastugatyA'pAmeva vizeSaNatvamiti mate 30 3. 80.] ityanena nenoM jo bhavati, nyAyasya prathamapravRttyA tu | vyabhicAro'pyastyeva, yadi ca vizeSyatvameva tasya vivakSita na kAryasiddhiH, tena vocarUpalAbhe'pi tasya [bhAdezarUpasya] | mityAgrahastarhi saMbhavapadaM sambhavAbhAvavyAvRttimAtra prayojana-70 dhAtuSvapaThitatvAt , "akakhAdi0" [2. 3.80.] iti | mityAstheyam / tathA ca saMbhavAbhAve vizeSaNaM nArthavaditi sUtre ca dhAtupAThapaThitasyaiva dhAtorgrahaNAt / itthaM ca nyAyasyApi phalati / prAcastu "to mu-mo vyaJjane svau" [1. 3. 14.] yathAsambhavaM pravRttirAvazyakIti sA'nena nyAyena siddhA bhvti| iti sUtre svAviti grahaNamasya nyAyasya saMbhAvakamityAhuH / 35 bhasya ca nyAyasya sambhavamUlakatvena yatrAsaMbhavo vyAghAtAdirvA | tathAhi-tevAM granthaH-"tathAhi-svAviti vizeSaNaM tAvad dvivatatra svata evApravRttaranityatvAzrayaNasya nAvazyakateti taccintA canenAnusvArasthAnunAsikasya ca sambandhitam , tatra cAnusvAraH 76 na kriyate // 56 // kasyApi svo na syAdityatastasyaitada vizeSaNamasaMbhavi, anu*yAvat sambhavastAvada vidhiH // 56 // nAsikastu svo'pyasvo'pi syAdityataH saMbhavitvAd vyabhi ta0--'tvak' ityAdI dvidhA kakArasya dvitvArthamaya nyAyaH cAritvAJcaitanyAyena tasyaivaitad vizeSaNaM sArthakam / evaM ca 40 samAdhIyate / svIkRtazcAyamAcAryairapi, tathAhi-"yavRt sakRta" | sati svAviti vizeSaNamanunAsikasyaiva nirdeSTuM yuktam , tathApi ........................... .. ........ ........................
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dvitIyollAse nyAyau 57-58 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / yad dvivacanenobhayorapi nirdiSTaM tadubhayoH sambandhane'pyetanyA- granthena prakRtanyAyasyAtra prasiddharUpeNaivAzrayaNa, na tu jJApitatvayAt svayamevAnunAsikasyaiva sambhansyate ityAzayava" iti| rUpeNeti samAyAti / svazabdasya jJApakatvAsaMbhavazca vRttau spaSTIkRta atredamucyate-jJApanaM hi sarvatra svasArthakyAya bhavati, na ca eva / dve brahmaNI veditavye' ityAdau nyAyasya vyabhicArapradarzanajJApite'pyasmin nyAye svAviti dvivacanasya sArthakyaM vaktuM mapi na yuktam , nahi brahmazabdasya sarvadA dvitvaviziSTavAcakatvameva, zakyam, dvayoH sambandhAbhAvAt , tathA ca laukikanyavahArau- ! tatra yadA dvitvaviziSTasya vedanakarmatvaM tadA dvizabdaprayogasya 45 cityasiddho'yaM nyAyaH, kevalamanunAsikasya vizeSaNArtha- vizeSaNatvamucitameva, 'brahma jAnAti' ityAdau vyabhicArasya mihA''zrIyata ityAstheyam / ata eva "tau mumaH0" satvAt / yadyapi brahmaNI iti dvivacanena dvitvasyoktatvAd [1.3.14.1 iti sUtre bRhadvattau-"svetyanunAsikasyaiva *uktArthAnAmaprayogaH* iti nyAyasya prasarAd dve iti vizeSaNaM vizeSaNaM nAnusvArasyA'saMbhavAt" iti siddhavatkRtyaivArya nyAya | nocitaM tathApi tAdRzasthale samuccayasya dyotanAya tathAprayoga iti 10 Azrito na tu jJApanamuktam / anyatredazasthale jJApana | "aghi parI anarthako" [pA0 sU0 1. 4. 94.] iti sUtre 50 spaSTamevocyate, tathA ca jJApakatvAsambhavaM vilokyaiva tathA kRta- | bhASye spaSTam / tathA ca tatra samuccayo vA vAcyaH, anuvAdakatvaM mityavagamyate / udAharaNatvena cedaM sUtramadAhartuM zakyate / vAdvivacanasyAstheyamiti // 57 // tathAhi-anna padAnte iti vizeSaNaM magrahaNenaiva sambandhyate, asarva vAkyaM saavdhaarnnm||58|| tasya svaM tarasItyAdau padAntatvaM 'raMrabhyase' ityAdau tadapadA15ntatvaM cAstIti sambhava-vyabhicArayoH sattvAt / kvaciJca | sika-avadhAraNaM-nizcayaH / loke syAdvAdaH samAzrIyate sarvasyApyanaikAntyAt, vyAkaraNe'pi "siddhiH syAdvAdAt" 55 sambhavamAtreNA'pi vizeSaNatvamityuktatayA "dve brahmaNI vedi [.. 1. 2.] iti sUtreNa syAdvAdo lakSyasiddhaye svIkRta tavye" ityAdI prahmaNo dvitvAvyabhicAre'pi dve iti vizeSaNa eva / paramasau na sArvatrikaH, anyathA prayogavidheranAzvastasvasArthakyamiti prAJcaH / vastutastu tatrobhayoreva vidikriyA [vikalpAvikalpanirNayAbhAva prasaGgAditi tasya kvAciskatva. karmatvabodhanAya tadvizeSaNamucitameva / na ca brahmaNI iti ghotanAyaiSa nyAya AzrIyate, tathA ca yat kiJcidiha vAkya20 dvivacanenaiva gatArtha taditi vAcyam, etAdRzasthale dvivacana muccAryate, tat sarva svakIyamarthamavadhArayatyeva-nizcinotyeveti 60 syAnuvAdakatvasvIkArAt / tathA ca nAyaM nyAyavyabhicAra nyaayaarthH| [vastutastvatrApyapekSAvaicitryAt syAdvAdo vartata iti // 5 // eva] / atra ca jJApikA tatra tatra sUtreSu vikalpoktireva, *saMbhave vyabhicAreca vizeSaNamarthavat // 57 // | anyathaitanyAyAbhAve "luti hrasvo vA" [1. 2. 2.] ta0-saMbhavamUlake pUrvanyAye vicArite satyayamapi sambhava-ityAdau vAgrahaNAbhAve'pi hrasvaH syAditi kathane syAdvAdA20 mUlakatayA smRtipathamadhirUDha iti vyAkhyAtaH / ayaM ca nyAya zrayaNAsvaH syAcca na syAceti vikalpaphalasya svataH siddhatvena 63 aucityasiddha evetyuktaM vRttau, vyAkaraNAntare'pi tathaiva sviikriyte| | taduktiya'thaiva syAt / "vidhi-nimantraNA-''mantraNA-dhISTagranthAdau cAnyeSAmapi kAkAkSigolakanyAyAdInAmihAzrayaNa- saMprazna-prArthane" [5. 4. 28.1 iti sUtreNa kAmacAre'pi mityAveditameva / vRtyudAhRtabRhadvRttigranthavyAkhyAnAvasare mahA- saptamyA vidhAnena syAdvAdAbhAve'pi hasva vidhAne kAmacArasya nyAse ca tadabhiprAya itthamAveditaH-"saMbhave vyabhicAre ca borbu zakyatvAcca / itthaM ca sati prakRtanyAyajJApane tasya 30 vizeSaNamarthavad bhavati, kvacid 'Apo dravyam' itivat sambhava- | vAkyasya [dvasvaH syAdityasya ] sAvadhAraNatvanizcaye hasvaH 70 mAtre'pi, na tu saMbhavAbhAve / kacidapi mozca saMbhavAbhAvAtU syAdevetyarthe sati kAmacAro na syAditi guNAdiviziSTaH padAnta iti vizeSaNAbhAvaH, tacchabdasya pUrvaparAmarzitve'pi prayogo durlabhaH syAditi tadartha vikalpavidhAnasya svAMze sakAra-lukoH svatvAsambhavAt , anunAsikasya ca saMbhavAd cAritArthyam / phalaM cAnyatra "samAnAnAM tena dIrghaH" dvivacanopAdAnAt tatpratibaddhAnuvArasya na" iti / agre'pi [1.2.1.] ityAdau dIrSaH syAdevetyavadhAraNAd dIrghaviziSTa 35 svazabdaprayojanavarNanaprasaGgena-raramyate' ityAdi- rephoSmaNAM | eva 'daNDAgram' ityAdiprayogaH sAdhuna tu tadahita iti 175 [razaSasahAnAM] rephomavyatirekeNAnye khA na santi sthAnAsya- vAkyamiti copalakSaNaM, kvacit padasyApyavadhAraNaparatvasya prayataikyAbhAvAt , rephoSmaNAM cAnunAsikatvAbhAvAt khagrahaNA- lakSyAnurodhAt svIkartumAvazyakatvAt , tathAhi-"lugasyAdanusvAra eva, svagrahaNamantareNAnunAsikamAtravidhAne'trApi makA- detyapade" [2. 1. 113.] ityatra 'apade' iti padasyApya rasya [ma eva vA NakArAdirvA nimittapratyAsatyA pakSe'nusvArazca | vadhAraNaparatve sati 'apade evaM'ityarthaparatayA'padAdistha evA40 prasajyeteti sva ityevAnumAsiko vidhIyate" iti / tathA caitena | deti pare lugvidhAnAd daNDAyamityAdau "vRttyanto'sa" 80
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [dvitIyollAse nyAyau 58-59] 1. 1. 25.] iti vRtyantasya padatvaniSedhenAgrazabdasya padyante" iti yA bRhadRttiH, tavyAkhyAnAvasare zabdamahArNavanyAse padatvAbhAvAdapadAdisthatve'pyanazabdAkArasya tasmin pare prApto- cArutayA darzitam , sa cAyaM granthaH--"ekasyaiveti, tathAhi'pi lug na bhavati, yato'grazabdasyA'trApadatve'pi niyamato- | yasyaiva varNasya hasvatvaM vidhIyate tasyaiva dIrghatvAdiH, tasya ca 'padasvAbhAvAt , apade evetyavadhAraNena ca yasya na kadAcit | sarvAtmanA nityatve pUrvadharmanivRttipUrvakasya hakhAdividherasambhavaH, 5 padatvasambhAvanA tadAdistha evAdeti parataH sUtrapravRtteH, iha ! evamanityatve'pi jananAnantarameva vinAzAt kasya hrasvAdividhi-45 cArazabdasya vRttisthasya vRttyantatvAvasthAyAM "vRtyanto'sa" riti sAmAnyAtmanA nityaH, hasvAdidharmAtmanA cAnitya iti / [1. 1. 25.] iti vacanAt padatvAbhAve'pi 'daNDasyAne tathA dravyANAM sva-parAzrayasamavetakriyAnivattakaM sAmarthya kArakam , ityAdiprayoge padatvasyAkSateH, tatazca nAstyasyApadAdisthatva- tacca kAyanekaprakAramabhinnasyApyupalabhyate, yathA-'pIyamAnaM madhu meveti nAtra lukaH pravRttiriti / sUtraM tu yasyAdetaH kadApi | madayati, vRkSamAruhya tataH phalAnyavacinoti, viSayebhyo bibhyada10 padatvaM na sambhAbyate tatra caritArtha tatraiva ca pravartate'pi, | nAtmajJastebhya evAtmAnaM prayacchaMstaireva bandhamAnoti' ityAdi, 50 yathA-pacantIti, ana zavo'kArasyAntisthe'kAre pare luk | taca kathamekasya sarvathA nityatve ekarUpAM vRttimavalambamAnasyAbhavati, sa cAkAraH sarvadA'padAdistha eva ma tu kadAcidapi vasthAntarAbhivyaktarUpopalambhAbhAvAd ghaTate? iti sAdhyatasya padAdisthatvasambhAvanA / padaviSayasyAvadhAraNasya sUcakaM / sAdhanarUpavyavahAravilopaH, anityatve'pi na ghaTate, tathAhi ca-'apade' ityavadhAraNarahitavacanameva, daNDAyamityAdisiddhaye- khAtayaM kartRtvam , tacca 15 'pada evetyavadhArya vacanasyAvazyakatve'pi tadavacanaM prakRta- __"idaM phalamiyaM kriyA, karaNametadeSa kramo nyaaysyoplkssnnprtvsNbhaavnyaiv| yatra caivakArAdiravadhAraNArthaH vyayo'yamanuSaGga phalamidaM dazeyaM mama / paThyate tatra dvirbaddhaM subaddhaM bhavati iti nyAyena doSA ayaM suhRdayaM dviSan prakRtadezakAlAvimAbhAvaH, anyathA tadvaiyarthyamApadyate, vinApyevakArAdinA prakRta viti prativitakayan prayatate budho netaraH" // nyAyenAvadhAraNArthalAbhAt / tathA ca sa nyAyaH prakRtanyAya | ityevamAtmakaparidRSTasAmarthya kArakacaRprayoktRtvalakSaNam , tadapi 20 bAdhaka iti bodhyam // 58 // nAnityasya kSaNamAtrAvasthAyitvenopajananAnantarameva vinaSTasya 60 yujyate, kiM punaH kArakasannipAtaH ?,iti nityAnityaH syAdvAsarva vAkyaM sAvadhAraNam // 58 // do'GgIkartavyaH / tathA tamantareNa sAmAnAdhikaraNyaM vizeSaNata0-"siddhiH syAdvAdAt [1.1.2.] iti sUtreNa vizeSyabhAvo'pi nopapadyate / tathAhi-bhinnapravRttinimittayorekara sarvasyApi vidheranaikAntikatve satyapi yadiha zAstre tatra tatra vRttiH sAmAnAdhikaraNyam , tayozcAtyantabhede ghaTa-paTayoriva vikalpavidhAnaM dRzyate tenaivAyaM nyAyo vijJApyata ityuktaM vRttau / | naikatra vRttiH, nAtyantAbhede bhedanidhandhanatvAt tasya, nahi bhavati-65 25 vastutastu-syAdvAdamudrAvikalaM kimapi vastu jagati nAsti, | nIla nIlamiti / kiJca nIlazabdAdeva tadarthapratipattAvutpalazabdAyadAha:-"AdIpamAvyoma samasvabhAvaM syAdvAdamudrAnatibhedi narthakyaprasaGgaH, tathaikaM vastu sadeveti niyamyamAne vizeSaNa-vizevastu / " [ kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUrayaH ] iti / nanu syAdvA dhyabhAvAbhAvaH, vizeSaNAd vizeSyaM kvacidarthAntarabhUtamabhyupadastvanekAntavAdaH, tatra kathaGkAramavadhAraNArthaH sAtimajatIti gantavyam , astitvaM ceha vizeSaNam , tasya vizeSyaM vastu tadeva cet ? ucyate-- tatrApekSAbhedenAvadhAraNArthasyApyantarbhAvAt , vA syAdanyadeva vA ? na tAvat tadeva-nahi tadeva tasya vizeSyaM 70 30 ata eva syAdvAdaM zrayantyAM saptabhaGgayAM 'syAdastyeva' ityAdiSu bhavitumarhati, asati ca vizeSye vizeSaNatvamapi na syAt , vizeSya bhaGgeSu hyavadhAraNArthasyApyAzrayaNAt , ayaM bhAvaH-atrAnekAnta vizeSyate yena tad vizeSaNamiti vyutpatteH; athAnyat tarhi, dyotakena syAtpadena yo'rtho'nekAntAtmako darzitastatra yenApekSA anyatvAvizeSAt sarva sarvasya vizeSaNam ; samavAyAt pratiniyato vizeSeNa nityatvamanityatvaM vA darzitaM tenApekSAvizeSeNa tat vizeSaNa-vizeSyabhAva iti cet ? na- so'pyaviSvagbhAvalakSaNa tathaiveti pradarzanAyaivakAropAdAnaM, tayA ca syAdvAde'pekSAvaicityA evaiSTavyo rUpAntaraparikalpanAyAmanavasthAprasaGgaH; na cAsAvatyanta-75 35 danekAntatA'vadhAraNaM ca cArutarameveti / "R-lati hakho vA" bhede'bhede vA sambhavatIti bhedAbhedalakSaNaH syAdvAdo'kAmenApya[1.2.2.] ityAdiSu vikalpArtha vAzabdopAdAnaM ca tatra bhyupagantavyaH" iti // 58 // tatrAnekAntAyAtapravRttyabhAvajJApanArtham / apekSAvaicitryAzrayaNaM ca "siddhiH syAdvAdAt"[1.1.2.] *parArthe prayujyamAnaH zabdo iti sUtrasya "ekasyaiva hrasva-dIrghAdividhayo'nekakArakasakSipAtaH vatamantareNApi vadathai gamayati* // 59 // 40 sAmAnAdhikaraNyaM vizeSaNavizeSabhAvazca syAdvAdamantareNa nopa- | si0-vinA'vadhAraNavAcakapadamavadhAraNArthasya pUrvanyAyena 80 ........ .. .....
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyau 59,60 ] nyAthArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 205 * 6 sAdhitatvAt samAnaviSayo'yaM nyAyaH smRtipthmdhiruuddhH| dravya-sambandhanimittapravRttiH zabdo'bhidhIyata iti; anyato 40 parasya zabdasyAthai prayujyamAnaH zabdastatra svArthapratipAdanA- napuMsaka ityucyamAne'pi napuMsakopAdAyinA zabdena tadaiva puMstvosamarthaH sAdRzyamUlakasambandhasAhAyyena tatsadRzArthavAcaka iti pAdAnAbhAvaH+++++ iti cet ? na-parArthe prayujyamAnaH vatamantareNa-patipratyayaM vinA'pi, vadartha-sAdRzya, gamayati- | zabdo yatimantareNApi vatyartha gamayatyeva, yathA-abrahmadatte brahma5 bodhayatIti nyAyArthaH / ayamapiyAyo lokasiddha eva, tathAhi- datta iti / atra hi nirmAte jhaTiti brahmadatte padArthaikadezabhUtA 'agnirmANavakaH' ityAdau mANavake prayujyamAno'gnizabdaH rUhasambandhAH kriyA-guNAstAnupalabhyaiva brahmadatta ityucyate, samu-45 svArthe'sambhavan mANavake'gnisAdRzyaM lakSaNayA pratipAdayati, dAyapadArthavAdino hyavayave'pi zabdapravRttirevaMbhUtazca nirdeza iti tathA ca tAdRzasthale zabdArthasya bAdhAlakSyArthapratItireva / atra / nopapadyate, nahi napuMsakasya kecilliGgadharmAH svataH prasiddhAH ca viSaye "vAnyataH pumAMSTAdau svare"[.. 4.61.] iti sUtre santIti, asti tu loke bhAvino dharmAn bhUtavadupAdAya vyapa10 pumAniti nirdeza eva mAnam, tathAhi-tatra kIbe prayujyamAnaH dezaH-eSa brahmadatta iti, labhatAmayaM prA puMzabdaH svArthe'sambhavan vadartha sAdRzyaM bodhayatIti puMvadityarthoM dharmAniti bhUtavadupAdAya so'yamityabhisambandhena tacchabdaprati-50 gRhyate, sa caitanyAyasya svIkArasUcaka eva / kRtazca prakRta- lambhaH, evamihApi bhAvino nAgamAbhAvAdIn puMliGgadharmAnunyAyasamAzrayo'tra sUtre bRhannyAse iti vivaraNe pratipAdayi- pAdAya vatimantareNApi napuMsake tacchandapravRttiriti" iti / evaM jyte| tathA ca pumAniti padasya puMvadityarthaparatvAt tatkArya- cAsya nyAyasya lokanyAyasiddhatvameveti spaSTaM pratipadyate / tathA 15 bhAktavarUpasya sAdRzyasya grahaNAca 'mRdace kulAya' ityAdau | cAtratyavatinirdezAbhAvastacyAyodAharaNabhUtastasyehAzrayaNe pramANa mRduzabdasya puMvadbhavanAmapuMsakatvanimittaH "anAmasvare0" / bhUta eveti gamyate // 59 // [1.4. 63.] iti nAgamo nAbhUt / ayaM ca nyAyo yantra vaskaraNaM na kriyate gamyate ca vatyarthastatra tasya samarthanarUpa eva, mayata:* // 6 // na tu kiJcinnatanaM vidhatte / tathA ca yatra spaSTapratipattaye bakaraNa si0--zabdasAmarthya vizeSanirNAyakanyAyavyAkhyAprasaGge20 tatra na tasya vaiyarthyamiti na tenAsya nyAyasyAnityatvaM bodhyam / nAyamapi nyAyastadviSayatayA smRtipathamadhirUDhaH / 'na'zabdatathA ca "parataH strIpuMvat syekArthe'nU" [3. 3. 49.] cAtra niSedhArthaparaH, tathA ca dvau niSedhau, prakRtamatha-pUrvanajarthaiti sUtre na doSaH / yat tu tatra vadhaNena kvacidasyoparatiriti / pratiyoginamartha, gamayataH-bodhayata ityarthaH, abhAvAbhAvasya 60 prAcInaruktaM tadapi prakRtAbhiprAyakameva / ayamAzayaH-kvacit pratiyogirUpatvamiti sakalavicArakasamudAyasammatamarthamayaM prayojanavazAd rUDheA lakSaNayA prayogazcet sarvatra lakSaNayaiva nyAya Aha, tatazca nAsya jJApakApekSA / gRhItazvAyaM nyAyaH 25 prayoktavyamiti nAgrahaH katuM zakyate, iti yadi kvacidvatamanta- . svazAstre'pIti "nenasiddhasthe" 3.2. 29. iti sUtre nanreNApi vadarthapratItistena sarvatra tadaprayogasya na niyamaH kartuM grahaNena pratIyate, tathAhi-"na nAmyekasvarAt"[3. 2.9.] zakyate iti tAdRzaniyAmakatve nyAyasya tAtparyAbhAvAt kvacit / iti sUtrAmajanuvartamAno vibhaktilupo'bhAvaM bodhayati, atra 65 kRtamapi badrahaNamucitameva, na vyarthamiti na tacyAyoparati- ca ["nesiddha." 3. 2. 29. iti sUtre yadi najA jJApanAyAlamiti // 59 // dviruktena prakRtanArtha eva dRDhIkriyeta tarhi tasya grahaNaM vyarthameva, nokavAraM kathitasyArthasyAdRDhatvamiti kvApi nizcitam / tathA 30 *parArtha prayujyamAnaH zabdo ktamantareNApi ca niSedhasyAyaM niSedha iti pratIto lupo vidhAnamityAyAti, __ vadartha gamayati // 59 // / tadeva cAcAryasthAbhISTam / anyatra yadyapi punarucyamAno'au~ 70 ta0-nyAyo'yaM siddhavatkRtya "vA'nyataH pumAMSTAdau khare" *dvibaMddhaM subaddhaM bhavati iti nyAyena pUrvapadArthameva draDhayati, [1. 4. 62.] iti sUtre bRhanyAse samupAttaH / itthaM ca tathApi naJo niSedhabodhakatvena pUrvasya niSedhasya niSedhe pUrva tadutthAnam-"iha dvidhA liGgavyavasthA, keSAMcit svata eva niSedhyasyosthAnaM bhavati, tatazca yadyapi niSedhasya svarUpeNa 35 liGgam , yathA-dadhi-madhyAdijAtizabdAnAm, keSAMcidanyato- kathanameva yujyate, tathApi bhaGgayantareNa pratipAdanAt tatra vizeSyAt , yathA-guNa-kriyA-dravya-sambandhinAM pahAdizabdAnAm , | dALamAyAti / atra dvAviti samasaMkhyopalakSaNamiti catuH-75 te hi vizeSyaliGgamupAdadate na teSAM svato vyavasthitaM kiJcilliGga- | SaDAdinajAmapi prakRtArtha pratiyogirUpa dAyabodhakatvam, masti, tathAhi-paTuH pumAn , paTvI strI, paTu kulam, iti vizeSyata viSamasaMkhyAstu narthameva dRDhIkariSyanti / ayaM ca svabhAvato eva liGgaM dRzyate, na tu khata ityataH 'anyataH' iti guNa-kriyA- yatra niSedhadyasya prayogastatraiva prakRtArthadAyabodhakaH, yatraca
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyau 60-62] sambhramAdinA dvizvaturvA prayogastatra ca nopatiSThate, yathA- [6.3. 142.] ityatra ca 7 / eSu ca prathame pratizabdAta bhuJjAno'dhikagrahaNAya prerito na neti sambhramAdanekavAraM brUte | pazcAdupAttazcakArastatsajAtIya pUrvAnuvRttam 'upAt'ityupasarga- 40 tatra, yathA vA'nyenaivakArAdinA sambaddho naJ naiva ca ! vAcakapadameva samuJcinoti, nAnyAnAdIn nimittAn / naiva cetyAdau, etAdRzasthaleSu hi namarthaniSedhasyaiva dADhya | dvitIye ca etacchabdAt parataH sthitazcakArastatsajAtIyapUrvAnubhavati // 6 // | vRttaM tadaH' iti prakRtimeva samucinoti, nAnyat / tRtIye me | ca DAviti pratyayAt parataH sthitazcakAro ghuTIti pratyayavAcaka__*dvau nau prakRtamartha gamayataH* // 60 // | meva padaM samuccinoti / caturthe ca "A ca hau" [ 4. 2. 45 ta0-loke zabdAbhyAse'rthasya bhUyastvaM [dADhyaM] pratIyate, | 101.] ityAdezAdAkArAt parataH samuccAritazcakAraH "irdayathA-'aho darzanIyA aho dazenIyA' ityAdI, tathA nadya- ridraH" [4, 2. 98. 1 iti sUtrAdanuvRttamiriti svasasattve'pi nArthasyaivAdhikyaM syAditi tadapanayanAya nyAyo'yamA. jAtIyamAdezameva samucinoti / paJcame akAra AgamaH svasa10 zrIyate / ayaM ca naJaH pUrvoddiSTapratiSedhavAcakratvasvAbhAvyAdeva jAtIyaM ssAgamameva samucinoti / SaSThe'tikramarUpArthasya parataH labhyata iti na jJApakasAdhya ityAveditaM vRttau, vastutastu nAyaM sthitazcakAraH "suH pUjAyAm" [3. 1. 44.] iti pUrva-50 nyAyaH kintu zabdazaktisvabhAvaparicayavAkyamAtram, ata evaM sUtrasthitaM pUjAyAmiti padabodhyaM pUjArthameva samuzcinoti / prakRtanyAyArthAnukUlaM vyavaharadbhirapyanyairna nyAyatvenAyamAdRta saptame ca tasya vyAkhyAne' iti vAkyArthaparatvatAtparyaNoccAritaiti nyAyasaMgrahe'sya samAvezo nAvazyakaH / pUrvaiH saMgRhItatvA zrakAraH pUrvAdhikRtaM 'tatra bhave' iti vAkyArtharUpamarthameva samu15 cAsmAbhirapi sthApita ityavadheyam // 6 // cinoti, yadyapyartha-vAkyArthayorarthatvena sAjAtyaM samAnameva *cakAro yasmAt parastatsajAtIyameva tathApi padArthatvavAkyArthatvakRto'vAntarabhedaH suprasiddha iti 55 pRthagudAharaNasvamahatyeva / anye cAtra nyAye jJApakamapi samusamucinoti* // 61 // dAharanti, tathA ca tatra tatra pUrvokteSu sthaleSu vijAtIyasamusi0-samuccayA-'nvAcayetaretarayoga-samAhArAzcatvAra- zayavyAvartanAya yatnAkaraNameva tanmate prakRtanyAyajJApakam , vaarthaaH| tatraikamarthaM prati yAdInAM kriyA-kAraka dravya-guNAnAM / paraMtu tAdRzasya jJApakatvasya pUrvamanAhatatvAsa svIkaraNamucita20 tulyabalAnAmavirodhinAmaniyatakramayogapadyAnAmAtmarUpabhedena miti nollikhitam / yazcAnukarSaNArthazvakArastadviSaye nAyaM 60 cIyamAnatA samuccayaH" iti "cArthe dvandvaH0"[3.1.117.] | niyamaH, sa ca vijAtIyamapyanukarSatyeva // 6 // iti sUtre bRhadvattiH / "ekasmin kArake'nekakriyANAm , ekasyAM kriyAyAmanekakArakANAm , ekasmin dhye'neka *cakAro yasmAt parastatsajAtIyameva kArakANAm , ekasmin kArake'nekadravyANAm , ekasmin samuzcinoti* // 61 // dharmiNyanekadharmiNAM DhaukanaM samuzcayaH" iti tadarthamAha laghu- ta0-samuccayasya lakSaNaM bRhadvRttyanusAraM vRttau pratipAditameva. nyAsakAraH / ityevaMrUpasya samuccayasya dyotakazcakAro yadavyava- tena ca lakSaNena yadyapi khajAtIyena sahaiva samuccayaH [samuccaye 65 hitaparatvenoccAritastatsajAtIyameva samuccinoti / avazya | khasajAtIyasyaiva saMgrahaH ] iti nAyAti, tathApi yatra sajAtIyasvaparasmin samuccetavye vijAtIyasamuccayo'pi prAptastadvAraNA- vijAtIyayorubhayoH samuccayaH prAptastatra sajAtIyasyaiva samuccayaH yAyaM nyAyaH / etacyAyamUlaM tu sAjAtyameva, sajAtIyAnAM samucita ityetAvadeva prakRtanyAyatAtparyam / kaiyaTena ca-"yadA sajAtIyaiH saha samuccayasya loke dRSTatvAt / tatropasargeNopa- parasparanirapekSAH padArthAH kriyAnyAM samuccIyante tadA samuccayArthaH, sargasya samuccayo yathA-"pratezca vadhe"[4.4.94.] ityatra 1, sa ca cakAraM vinApi pratIyate, yathAprakRtyA prakRteH samuccayo yathA-"etadazca vyaJjane'nagnan- "aharaharna yamAno gAmazvaM puruSaM pazum / samAse' [1. 2.46.] ityatra 2, pratyayena pratyayasya yathA- vaivambato na tRpyati surAyA iva durmadI // " "aDauM ca" [1. 4.39.] ityatra 3, AdezenAdezasya atra duHkhena yo mAdyati sa yathA surayA na tRpyati tathA yamo 35 samuccayo yathA-"A ca ho" [4. 2. 101.] ityatra 4, / gavAdIn nayamAno na tRpyatItyarthaH / tatra nayanakriyAyAM AgamenAgamasya yathA-"azca lolye" [.3.115.] 5, gavAdInAM samuccayaH pratIyate, sa ca ca vinApi, tathA ca caM15 arthenArthasya yathA-"atiratikrame ca"[3. 1.45.] ityatra 6, ! vinA'pi tadartho gamyate iti prasiddhiH / samuccaye ca satyapi na vAkyArthena vAkyArthasya yathA-"tasya vyAkhyAne ca granthAt" tatra sarveSAM sAjAtyamasti, tathA cakAraprayoge'pi na sAjAtya
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dvitIyollAse nyAyau 62,63 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 207 mavazyamapekSyate, kevalaM vijAtIyApekSayA sajAtIyasamuccayasya ; vyAkhyAtaH, tathAhi-tahanthaH-"dhAtvAkarSaNe pUrveNa siddhe phalA- 40 prAbalyamiti lokavyavahArato'vasIyate, tadvyavahArasiddhamarthamevAyaM / bhAvAt prakRterapi [parataH] sthitaH pratyayamAkarSati / svarUnyAya Aheti nApUrvaH / / 61 // pAkhyAnamidaM, yAvatA'dhikArAyAtameva cakAreNAnumIyate, anyathA cAnukRSTaM nottaratreti syAt" iti / tathApi prakRta*cAnukRSTaM nAnuvartate / / 62 // nyAyasyAnyairapi kvAcikatvasyeSTatayA tena vRsikRdvacanasaGgati5 si0-sthitasya anu-pazcAt, karSaNam-anukarSaH, pUrva- sambhave tasyAnyaparatvAkhyAnamayuktameva / anyeSAmetakyAyA-45 sUtrapaThitasya padasya vAkyasya vottarasUtre sambandhaH / sa ca ' nityatvavarNanaprakArazca vivaraNe spaSTIkRtaH // 62 // kvacidadhikArarUpeNa bhavati, tatra cAnukarSaNArthasya cakArasya acAnakRSTaM nAnuvartate* // 2 // nAvazyakatA bhavati, tatra hi apekSAto'dhikAraH* iti / tabha--cakArasya dvaividhyamukta vRttI. tatra dvitIyacakAraviSayenyAyenaiva kArya bhavati / kvaciccApekSAyA avivakSitatvAJcakAra-yaM nyAya ityapi tatroktam / sa cAya niyama udAhRtasUtreSu 10 stadartha paThyate, sa ca dvividhaH-vidheyaghaTitasUtrAvyavahita- / saMgataH yathA-"ga-Da-da-bAdeH0" [2.1.77.] iti sUtraM 50 sUtrasthaH, taditarasUtrasthazca, tatra dvitIyaprakArakacakAraviSaye'yaM : vidheyaghaTitameva, na ta tadavyavahitaparama / tatrasthena cakAreNAnunyAyaH / cakAreNAnukRSTam-cakArabalAt pUrvasUtrAduttarasUtre 'kRSTa 'padAnte' iti padaM "ghAgastathozca" / 2. 1. 78] ityusambadhyamAna padaM vAkyaM vA, nAnuvartate-na svAgrimasUtreSu ttarasane na yAti / tathA vAkyaviSayodAhRtasUtreSvapi "khaccazca" sambadhyata iti nyAyArthaH / atra ca jJApakam-"svaJjaca" (2.3.45] iti vidheya''ghaTitasUtrAd bahuvyavahitameva / na 15[2.3.45.] iti sUtre bRhadvRttI-"cakAraH 'parokSAyAM cApekSAto'dhikAra iti nyAyena cazabdapratipAdyasyArthasya siddhavA- 55 tvAdeH' ityasyAnukarSaNArthaH, tatazcottarabAnanuvRttiH" iti zAstyanavRttyarthena cakAreNa prayojanamiti vAcyam , cakAreNa spRSTakathanameva / tatra cAnukRSTasya padasyottaratrAnanuvartanaM yathA- pratipatteH, apekSAyAstu vyAkhyAnAdhInatvAditi / atra kecit"ga-u-da bAdeH0" [2.1. 77.] iti sUtre 'sa dhvoca' ayaM nyAyo'nAvazyaka iti "luTi ca klupaH" [pA0 sU0 1. iti cenAnukRSTaM 'padAnte' iti padaM "dhAgastathoza" [2. 1. 3.931 iti sUtrasthamahAbhASyAdapyavasIyate, tatra hi-"kimartha2078. ] iti taduttarasUtre nAnuvartate, tathA ca tathayoreva tat zcakAraH? sya-sanorityetadanukRSyate yadi tarhi nAntareNa cakAra- 60 sUtraM pravartate'tratyacakAreNAnukRSTayoH s-dhvoca, na tu pUrvasUtre manuvRttirbhavati, "dhujhyo luDi" [pA0 sU0 1. 3.91.] cakAreNAnukRSTe padAnte / cAnukRSTasya vAkyasyottaratrAnanu- ityatrApi cakAraH kartavyo vibhASetyasyAnakarSaNArtham / athedAnIvRttiryathA-"sado'prateH parokSAyAM tvAdeH" [2. 3. 44.] mantareNApi cakAramanuvRttirbhavati, ihApi nArthazcakAreNa / evaM iti sUtrasthaM 'parokSAyAM tvAdeH' iti vAkyaM "svaJjazva" [2. sarve cakArAH pratyAkhyAyante" iti // 62 // 25 3. 45.] iti sUtre cakAreNAnukRSTaM taduttarapaThite "pari- mmmmmmm ni-veH sevaH" [2.3.46. 1 iti sUtre nAnuvartate. tena : *cAnukRSTana na yathAsaMkhyamU* // 63 // ca svoH parokSAyAM "pariSasvaje' ityatrAdereva SatvaM bhavati, na si0--*yathAsaMkhyamanudezaH samAnAm iti nyAyena tUmayoreva, sevestUbhayoreva bhavati-'pariSiSeve' iti / anuka- samAnA-samasaMkhyAnAM madhye, yathAgaNanamuddezibhiH sahAnu rSaNArthasya cakArasya viSaya evAyaM nyAya iti yatra samuccayArtha-dezinAM sambandhaH sUcyate / tatroddezino'nudezinazca vidhA 30 nakAro bhavati tatsamuccitaM padaM vAkyaM vottaratrApyanuvartata eva bhavanti kecit sAkalyena sUtre nirdiSTAH kecina sUtrAntara.. yadi lakSyasiddhyai tadapekSA syAt , yathA "mo no mvoca" [2. ' nirdiSTA api cakArA dibalena labhyAH, tatra ye cakAreNAnu-70 1.67.] ityatra 'padAnte' ityasya samuccayArthazcakAraH, tena kRSTatayA labhyAsteSAmapi pUrvoktanyAyena saMkhyAkramAnurodhenaiva samucitaM ca padAnta iti padaM "saMs-dhvaMsU kassu." [2.1. sambandhe prApte tatra niyamArthamaya nyAyaH / cAnukRSTena saha 68.] ityAdyuttarasUtreSvanuvartata eva / ayaM ca nyAyo'nityaH, yathAsaMkhyaM na bhavati, cAnukRSTo'yoM yathAsaMkhyAnvayAnupayogIti 35 ata eva "mAraNa-toSaNa." [4. 2. 30.] ityatra vRttau- | phalitArthaH / etaLyAyamUlaM ca dizerucAraNArthasya prayoga eva, - "co 'Nici ca' ityasyAnukarSaNArthaH" ityuktatayA cakAreNA- | tathA coddezyanudezinorubhayoruccAraNaM bhavati yatra tatraiva yathA-75 nuvRttamapi 'Nici ca' iti paratra "cahaNaH zAdhye" [4. 2. saMkhyamityarthalAma ityanukRSTena yathAsaMkhyAprAptiriti / kecit 3..] iti sUtre tato'pyagre'nuvartata eva / yadyapi laghunyAsa- tvaniSTasya yathAsaMkhyasya vAraNArtha yatnAkaraNameva prakRtanyAyakArAdibhiH prakRtanyAyabirodhasaMbhAvanayA'yaM vRttigrantho'nyathA | jJApakamityAhuH, paramtvevaM jJApanAnaucityaM pUrvamupapAditameva /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [dvitIyollAse nyAyau 63,64 ] and.a.... 55 nyAyaM phalaM tu "cau vyaJjanAdeH san cAyavaH" [4. 3. 25.] / vacanena nirdeze samasaMkhyAbhAvena yathAsaMkhyAprAptireveti iti sUtre 'vo' ityanena ukArekArayorupasthApakena padenopa-tadvAraNAya bahuvacanAzrayaNasya vaiyarthyAMpatteH / tathA ca kRtyAnAM sthApitayostayoH sanA, cAnukRSTena kvApratyayena ca yathAsaMkhyA- bahutve'pi jAtivivakSayaikavacanaprayogasyaivauciye bahuvacanabhAvaH / tathAhi-sUtrArthaH 'tau-ukAre ikAre vopAntye sati prayogaH prakRtanyAyasya kAcikatvajJApanArtha eveti "rASTra5 vyaJjanAderdhAtoH parau seTau kvA-sanau pratyeka kidvad vA : kSatriyAt" [6. 1. 114.] iti sUtre'patyagrahaNaM spaSTArtha- 45 sthAtAm, na tu bantAt' iti / tathA cAna prakRtanyAya- meva / nyAyasya vAcikatve'pi sarvatrApravRttireva neti cakAsahakAreNokArekArAbhyAM yathAsaMkhyAbhAve 'dyutitvA, dyotitvAH | reNApatyArthAnukarSe kadAcinyAyapravRttyA yathAsaMkhyaM na syAditi likhitvA, lekhitvA; didyutiSate, didyotiSate; lilikhiti, ' saMbhAvanayA'patyagrahaNamiti pUrvokta dizadhAsvarthabalalabhyatvalilekhiSati' ityevamubhayorapi viSaye ubhayavidhayoH ukAro mevAssa nyAyasyAGgIkartavyamiti / / 63 // 10pAntyakAropAntyayoH] sUtra prvttete| laghunyAsarItyA ca "rASTra *cAnukRSTena na yathAsaMkhyam // 63 // kSatriyAt svarUpAd rAjA-'patye dira" [ 6. 1. 114.] 50 ta0--asya nyAyasya khamatAnusAriNI vyabasthA vRttau pradaiti sUtre'patyagrahaNena 'samuccIyamAnena na yathAsaMkhyam' iti rzitA, pANinIyatantre'pi bahudhA prapaJcitaM vistArArthinA tadvivijJAyate, tathAhi-"zaktA kRtyAzca" [5. 4. 35.] iti lokyam // 63 // sUtre "bahuvacana mihottaratra ca yathAsaMkhyanivRttyartham" iti 15 vRttigranthavyAkhyAvasare-"nanu samuccIyamAnena saha yathAsaM. *vyAkhyAto vizeSArthapratikhyasya "rASTra-kSatriyA "[6. 1. 114.] ityatrApatyagrahaNena nirastasvAd vyartha bahuvacanam, satyam-jJApakajJApitA vidhayo pattiH // 64 // yanityA iti nyAyajJApanArtham" ityuktaM tena [laghunyAsa- si0-vyAkaraNaprayojana hi sacizeSANAmarthAnAM nizcayaH, kAreNa], tathA ca tanmate nyAyasvarUpaM samuccIyamAnena na | tannAsandigdhAnuSThAnasiddhyarthe'tra zAstre tana tatrAcAryaiH 20 yathAsaMkhyam, iti / tasya cAnityatvaM "zaktA kRtyAzca" sandigdhoccAraNaM kRtaM, tatra kasteSAmAzaya iti ziSTaparamparA.[5. 4.35.] iti sUtrasthabahuvacanena vijJAyate / nyAya- samadhigatatadIyavyAkhyAnamantarA pratipatuM na zakyate iti jJApanaM cApatyagrahaNenettham-"rASTra-kSatriyA0"[6.1.14.] | vyAkhyAnAdeva nizcayaH kAryo nAnyatheti bodhanArtho'yaM 60 iti sUtre rAjani cetyukte'pi cakAreNApatyArthasya saMgrahe siddhe / nyAyaH / vizeSArthasya-anyatarAnyatamAdyarthasya, pratipattiH rASTravAcibhyo rAjani kSatriyavAcibhyazcApatye'rthe pratyayavidhA- nizcayaH, vyAkhyAtaH-ziSTakRtavyAkhyAnAdityarthaH / atra ca 25 nArthaM yathAsaMkhyenAnvayaH syAditi 'apatye' iti sUtre samupAtta- jJApakamAcAryasya sandigdhoccAraNameva, tathAhi-"nemA-ardhamiti vijJAyate / tathA ca cena samuccIyamAnena saha yathA- prathama-carama tayA-jyA-'lpa-katipayasya vA" [1.4.10.] saMkhyamaniSTamAcAryasyeti vijJAyata iti / tathA ca "zaktAhai iti sUtre nAmabhiH saha paThitayostayA'-yayoH pratyayayorucAra-63 kRtyAzca" [5. 4. 35.] ityatra cakAreNa samuccIyamAnayA Nam , tatra sAhacaryeNa tayA'yayoH nAmnorgrahaNamuta *pratyayA'. saptamyA saha yathAsaMkhyaM mA bhUdityetadartha bahuvacanAdaraNaM vyartha. pratyaya nyAyena pratyayayostayorgrahaNamiti sandehaH, saca 30 meva syAditi nyAyAnityatvajJApanAyava tathAvacanamAcAryANA- vyAkhyAnAtiriktanimittena nApanetuM zakyata iti tAdRzamuccAraNa miti vijJAyate, anyathA ekavacanocAraNe'pi prakRtanyAya-sarvatra sandeheSu vyAkhyAnamAtranivartyatvaM jJApayati / etacyAyabalAt tatra kAhIbhyAmarthAbhyAM yathAsaMkhyAbhAvaH svabhAvasiddha , phalaM tu karISagandherapatyaM vRddha strItyarthe 'kArISagandhyA' ityatra 70 eveti kimartha bahuvacanoccAraNarUpo yalaH kriyeta / na ca "maNayekaNa-naJ-snan-TitAm" [2. 4. 20.] ityanena kRtyAnAM bahutvAd bahuvacanamiti vAcyam, kRtyatvajAtiviva- DIna bhavati, kintvadantatvAdAveva bhavati, atra hi "Damso'35 kSayA ekavacanaprayogasyaivaucityamityAcAryAzayAt / dRzyate / patye" [6. 1. 28.] ityaNi "anArSe vRddhe." [2. 4. caikatvena prayogaH, yathA-"praiSA-'nujJA-'vasare kRtya-paJcamyau" 78.] ityanenANaH vyAdeze "aNayekaN-najU-san-TitAm" [5.4. 29.] iti sUtre paJcamyA sahetaretarayoge dvivacanena [2.4.20.] ityanenANantalakSaNo DIH prApto'pi na bhavati,75 nirdezaH, anyathA tatrApi bahuvacanameva prayoktavyaM syAt / tatra hi aNaH svarUpeNa grahaNamiti vyAkhyAtam, anna cANaH zaktArhAbhyAM yathAsaMkhyasambandhasaMbhAvanArthaM ca kRtyAnAmekatvena / sthAne pyAdezakaraNAdaNaH svarUpeNAbhAvaH spaSTa eva, vivakSAyA Avazyakatvameva, anyathA teSAM bahutvena satyapyeka- vyAkhyAnAhate ca tatrANaH svarUpeNa grahaNamiti vijJAtuma
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dvitIyollAse nyAyau 64-65 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 209 zakyam / vyAkhyAnAvalambanaM ca yadyapi sarvatra katuM zakyate tathApi spaSTaMpratipattaye kacit sUtra eva vizeSaH pratipAditazcet / ko doSaH / tathAhi-"sRjaH zrAddhe jikyAtmane tathA" bhavantIparaH prayujyate* // 65 // [ 3. 4. 84.] ityatra zrAddhazabdena zraddhopapannaH kartA grAhyaH, si0-yatra-vAkyabuddhyA prayukte tadaGgabhUte padasamudAye, 5 "zrAddhamadyabhuktamikenau" [7.1.169.] ityatra zrAddhamiti | anyat-astibhinnaM, kriyApada-sAdhyatvenopasthApakaM parda, na pitRdevatyaM karma gRhyate, tacca vyAkhyAnAdeveti tana prakRtanyAyA- | zrUyate-prayujyate, tatra 'astiH' iti kriyApadasyAnukaraNaM na, 40 zrayaNaM dRzyate, kintu "zaradaH zrAddha karmaNi" [6.3. 81.] : kintu dhAtunirdezaparam, tatazca kAlavizeSAlAbhAdAha-bhavantIityatra spaSTapratipattaye karmaNIti padaM niviSTamiti na doSaH | para iti-vartamAnApratyayapara ityarthaH / idaM copalakSaNa yatra na caitena nyAyAnityatvaM jJApanIyam, vyAkhyAnaM vinA sarvatra | yasyA vibhaktaH prayoga aucityena pratibhAsamAnaH syAt 10 vizeSArthapratItireveti nyAyAnAmahAt / tathA ca karmaNIti tatparatvasya / tathA ca tatra tatrAnyavibhaktiparasyApyasteH prayujyamAnatvaM siddhyati / "savizeSaNamAkhyAtaM vAkyam" 45 pitRdevatyasya karmaNo'nAyAsena bodhAya kRtamiti // 64 // [.. 1. 26.] iti vAkyasaMjJAvidhAyakasUtreNAkhyAtasyaiva vyAkhyAto vizeSArthapratipattiA* // 64 // vAkyatvena saMketitatvAdAkhyAtarAhitye sati vAkyatvaM na prAptamiti tatprAptaye nyAyo'yamAkhyAtAdhyAhArAnujJApakaH / ta0-sarvathA svabuddhimAzrityaiva na pravartitavyamapi tu guru atra mUlamanupapattimUlakastarka eva, tathAhi-*yena vinA paramparAprAptavyAkhyAnamAzrayitavyamiti khecchApravRttivAraNAya / yadanupapannaM tena tadAkSipyate iti nyAyenAkhyAtena vinA'nu-50 15 zAstravadbhiH kvacit kvacid granthagranthiH prayatnAdeva sthApitaH, papadyamAne vAkyatvamAkhyAtapadamAkSepsyatIti tavAnyAkhyAtAyadAha zrIharSaH khaNDanakhaNDakhAdyagranthAnte. rthAnAM sarvatrAnvayAsambhavAdastezca sattArthasya sarvatra kArake"granthandhiriha kvacit kacidapi nyAsi prayatnAnmayA, 'vazyApekSaNIyasvAt tasyaivAkSepa iti / tatrAstabhavansIparasyAprAzaMmanyamanA haThena paThitI mA'smin khalaH kheltu| kSepo yathA-'jambUdvIpastatra sasa varSANi' iti, anna vAkyadvayaM, zraddhArAddhaguruH zlathIkRtadRDhagranthiH karotvAdarA tatra prathame'stItyAkSipyate, tanna sapta varSANItyaMze santIti 1 55 20 dadvaitAmRtasindhusambhavarasepyAsaJjanaM sajjanaH // 1 // iti, "zighuT" [1. 1. 28.] "audantAH svarAH" [1. 1.4.] tathA ca vyAkhyAnAt tannizcayaH kartavya iti nAdbhutaM vastu, | ityAdau 'bhavati, bhavanti ityAdivartamAnAntaH syAt, syuH' api tvAcAryANAM zailyeSA / tathA cAyaM nyAyo'nyairapi vaiyA- iti saptamyanto vA'stiH prayujyate / vacit paJcamyAziSau karaNairgranthakRtAM sandigdhocAraNairevAnumIyate, na cAnityatvaM tasya ! yathA-"devo mude vo vRSabhaH pare ca / " ityatra 'astu' iti vIkriyate, tadAvazyakatAbhAvasya vRttau pratipAditatvAt / kiJcA- | 'santu iti ca, 'bhUyAd' 'bhUyAsuH iti ca vA / evam- 60 25 nityatvajJApaka yaduktaM "sRjaH zrAddhe" [ 3. 4. 84.] "zrAddhaM | 'avantyAM vikramanRpastasya dvApaJcAzad vIrAH' ityatra yathAyogaM bhuktam" [ 7.1.69.1 ityanayoH zrAddhazabdasyaikatra zraddhAvati ! stanyadyatanI-parokSANAM prayogaH / 'ataH paraM zvo darzanam' paratra pitRdevatye karmaNIti vyAkhyAnAt "zaradaH zrAddha karmaNi" ityAdau zvastanyAH, 'adya sAyAhe viduSAM sammelanam' ityAdI [ 6.3.81.] ityatrApi vyAkhyAnAdeva siddha karmaNIti padaM, | ca bhaviSyantyAH pryogH| kriyAtipattizca kriyAtipatteH prayoga tadapi na yuktam-yataH "sRjaH zrAddhe" [3. 4. 84.] ityatra vinA na pratIyata iti tasyAH sAkSAdeva prayoga AvazyakaH,65 30 "kartaryanadbhayaH zav" [3: 4. 71. ] ityataH kartarItyanuvarta- yathA-suvRSTizcedabhaviSyat tadA subhikSamabhaviSyadityAdau / mAnameva zraddhAvantaM bodhayati yogyatvAt , "zrAddhaM bhuktam" / etanyAyasattvAdeva ca "tadasya paNyam" [6. 4. 54.] [4. 1. 169.] ityatra ca klIyatvena bhujisAhacaryeNa ca ! ityAdisUtreSu 'asti' iti prayogasthAvazyakatve'pi na kRtaH / pitRdevatyaM karma vijJAyate, na tu vyAkhyAnamAtrApekSayA, tathA ! keciccaivaM sUtranirdeza eva prakRtanyAyajJApaka ityAhuH / atra cAtrApi khabhAvata eva tadbodhAya karmaNItyuktamiti na tadetacyA-! cAstItyupalakSaNam, tenAnyApi kriyA yathaucityamadhyAhata 70 35 yAnityatve jJApakaM bhavitumarhatIti / / 64 // vyeti labhyate, yathA-'aham' ityukte 'praNidadhmahe iti 27 nyAyasamu.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [dvitIyollAse nyAyaH 65 ] RSERSEASER kriyAyA yogyatayA'dhyAhAraH / kecit tvetacyAyAnityatve- nAstItyasya ca sattAvirodhAt prayogAprasaMgaH, aGkuro jAyata iti 35 nAnyakriyAdhyAhAramAhaH, paraM yathA 'bhavantI'zabdasyopalakSaNa- ca prayogo na syAt , sato janma virodhAt , upAcArasattAyAM paratayA'nyavibhaktiviziSTakriyAyA api prayogastayA'sti tvete doSA nAyataranti, buddhisattAsamAviSTasya bahiHsattvAsattva jananapratipAdanAyAsti nAsti, jAyate iti prayogayogAt / " zabdasyAcyupalakSaNaparatvenaiva sidvau nyAya[ aucitya ] siddhasthA iti / asyAyamAzayaH-sarvasya padArthasya buddhayArUDhA sattA 5 syAnityatvAzrayaNAnaucityameveti vibhAvanIyam // 15 // padArthAntarasaMbandhAya svIkartavyA, yatra ca padArthAntarasambandho na 40 FerrareARSATYesperatTREYAN vivakSitastatra saiva sattA bahirapi bhAsate ityAsthyamiti "yatra iti nyAyasamuccayasya dvitIyollAse, bAcakavataMsena kriyApadaM na zrUyate tatrAstirbhavantIparo'prayujyamAno'pyastIti gamyate" iti "anabhihite' [pA0 sU02. 3. 1.] iti zrIhemahaMsagaNimaNinA samucitAnAM paJcaSaSTi sUtrabhASyAdapyavagamyate, tatra ca 'gamyate' ityuktyA tasyArthasya mitAnA nyAyAnAM, tapogacchAdhipati-sUri svAbhAvikatvaM pratIyata iti na tatra jJApakApekSA / vibhaktyantara-45 cakracakravarti-sarvatatra-svatantrazrImadvijaya- parAyA asti kriyAyAH kriyAntarasya vA yatrAkSepastatra na svAbhAnemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa 'vyAkaraNa vikatvamapi tu prakaraNAdibalalabhyamiti teSAmadhyAhAra eva, yathAvAcaspati-zAstravizArada-kavi 'praviza, piNDim' ityAdau / tathA cAtra na jJApakApekSeti vijJeyam // 65 // ratna'iti padAlatena vijayalAvaNyasUriNA viracitA BRETUPURUYERSRASRAJIBPSRBSEBRSPEN nyAyArthasindhunAmA / iti nyAyasamuccayasya sindhukalite dvitIyollAse, vAcaka-60 vRttiH // vataMsena zrIhemahaMsagaNimaNinA samucitAnAM paJcaSaSTitersenggesenskrcasseus mitAnAM nyAyAnAM, tapogacchAdhipati-sUricakra cakravarti-sarvatatrakhatantra-zrImadvijayanemisUrI*yatrAnyat kriyApadaM na zrUyate tatrAsti zvarapaTTAlaGkAreNa 'vyAkaraNavAcaspatibhavantIparaH prayujyate // 65 // zAstravizArada-kaviratna' iti padAlatena ta0-yatra kriyA na prayujyate tatra vAkyatvaM na syAt, vijayalAvaNyasUriNA viracitaM AkhyAtasyaiva savizeSaNasya vAkyatvopavarNanAditi kriyAbhAvasthale taraGgAbhidhaM vivaraNam / / 20'pi kriyApadamAkSeptavyaM bhavati, tatrAnyAsAM kriyANAM prakaraNAdivazenAdhyAhAro bhavati / astikriyA tu sarvatrAnadhyAhRtA'pi GEREGENEREAEGUNESLERESHENES vartata eva / etaca "tadasyAstyasminniti matup" [pA0 sU0 5. 2. 94.] iti sUtrasthamahAbhASyagranthAdapyaksIyate, tathAhi-| kvacit prAcyaH panthAH kvacidapi ca navyo budhapathaH, tatrAstigrahaNasya prayojanavarNanAksare uktam-"na sattAM padArthoM kacit svAtathyAdhvA kvacidapi ca teSAM samudayaH / 25 vyabhicaratIti" ! tasyAyamAzayaH kaiyaTena prakaTitaH-"yAvad / zrito'smin ziSyANAM mativikasanArtha zubhadhiyA, buddhayA padArthoM na viSayIkRtastAvat padasya prayogAbhAvaH, tasmAd budhairbuddhA tattvaM tadanugatamapyaM zritajane // 1 // buddhisattAsamAviSTo'rthoM vidhi-niSedha-jananAdibhiH sambadhyate sUrIndraM hemacandraM kalisakalavidaM saMsmarAmo'bhirAma, . vRkSo'sti, vRkSo nAsti, vRkSo jAyata iti / atyantAsato'pi dhImantaM hemahaMsaM gaNimaNimamalaM taM kathaM vismraamH| bahiHzazaviSANAdInAn buddhayA viSayIkRtya zazaviSANAdi-: nyAyAnAmarthasAtha nijamataghaTitaM dhArayantIM yadIyAM, 30[ pada pryogH| tasmAd buddhyAruDhopacaritA [buddhayArUDheSu padArtheSu maJjUSAM prApya jAtA vayamiha prabhavaH sAdhu sindhau tara // 2 // 65 upacaritA-AropitA] sattA zabdaprayogAzrayatvAdavyabhicAretyarthaH / saiva tu buddhisattA prayokta-pratipattaNAM bhiiruuptyaa'vbhaaste| yadi vRkSAdInAM bAhyasattAsamAviSTaM vastu vAcyaM syAt tadA! 'vRkSaH' ityataH sattAvagamAdastItyasya gatArthatvAt prayogo na syAt, / ammam ReateERAEntreRENA ww
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ tRtIyollAse nyAyaH 1] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [atha nyAyasamuccaye tRtIyollAsaH] | vAn' ityeva, anyathA *nAnubandhakRtamasArUpyam iti 40 atha vAcakavIhemahaMsagaNivareNa samuzcitA ye nyAyenAnubandhabhede'pi dhAto rUpe vizeSAbhAvAt sarveSAM vidA vedatvanimittakaH ktayoriNaniSedho duSpariharaH syAt / evaM kezavacanavizeSA nyAyAkArAste vyAkhyAyante loma-vismayAdyarthasya hRServedatvena tasyaiveniSedha iti tuSTayarthasya __yadupAdhervibhASA tadupAdheH 'hRSitaH, hRSitavAn' ityeva rUpamiti // 1 // pratiSedhaH // 1 // [tRtIyollAsaH] 45 si0-asya vacanasyAdhyApakatvena prakaraNAt 'iTaH' iti atha vAcakadhIhemahaMsagaNivareNa samuccitA padaM sambadhyate / tathA ca yadupAdheH-yadvizeSaNaviziSTasya, ye vacanavizeSA nyAyAkArAsteSAM vibhASA-vikalpeneD vihitaH, tadupAdheH-tadupAdhiviziSTasyaiva vivaraNaM kriyate--- "veTo'pataH" [4. 4. 62.] itIdapratiSedho bhavati / yuktaM 10 caitat , yadA iiniSedhasUtre vikalpiteTa eva iniSedhakArye yadupAdhervibhASA tadupAdheH pratiSedhaH // 1 // ta0-nArya nyAyaH kintu vizeSavacanamAnaM "veo'pataH" 50 dhena bhAvyam, bhnyaadRshsyoddeshyvishessnntyaa'nupsthittvaat| [4. 4. 71.] ityetatsUtramAtraviSayatvAt , nyAyena hi vyApatathA ca nAyamarthA'pUrvaH kintu sUtrArthamaryAdAlabhya eva / kena bhavitavyam , "veTo'pataH" [4. 4.71.] ityanena sAmA "AditaH" [4. 4.71.] "navA bhAvArambhe" [4. 4. | nyato vikalpeTo dhAtoriNaniSedho vidhIyate, tatra dhAtoryatra yeno15 72. ] iti pRthak sUtradvayakaraNAcyAyamartho'numanyate, tathAhi- pAdhinA viziSTasya vikalpa ukto bhavet tadupAdhiviziSTasyaiva tayoH sUtrayorekatra pAThe'pi AditAM dhAtUnAM bhAvArambhArthayoH | | niSedhaH, na tu sAmAnyasya dhAtoriti niyamayatyayam / upAdhizca 55 tayorvikalpeneDvidhAne pArizeSyAt kartR-karmAdivihitaktayoH | svarUpe'niviSTo vyAvatako dharmaH, sa cAnubandhavikaraNAdiH, na "veTo'pataH" [4. 4. 62.] itIniSedhaH sidhyatveveti tu nimittabhUtaH pratyayAdirvaiyarthyaprasavAt / etaca "yasya vibhASA" viziSyAditAmiNaniSedhavidhAnaM vyarthameva, kintu prakRtavacanA- [pA. sU. 5.2.15.] iti sUtre mahAbhASye'pi dRzyate / 20 nusAraM bhAvArambha eva vedatvAt tatraiva vihitayoH ktayoriN- | tathAhi-tatra zaGkitam-"yasya vibhASA'videH" [vArtikam ]. niSedhaH prAmoti, tatra ca vikalpena vihita ityanyatrArthe / yasya vibhASA'videriti vaktavyam , iha mA bhUta-'viditaH, vidita-60 vihitayoH kyoriNaniSedho viziSya sUtraM vinA kartumazakya vAn' iti, tat tarhi vaktavyam, na vaktavyam , *yadupAdherviiti pRthak sUtramidamArabdham , tathA ca prakRtavacanasattA | bhASA tadupAdheH pratiSedhaH* zavikaraNasya vibhASA lugvivakaraNa tatrAnumateti gamyate / svIkRte cAsmin nyAye "AditaH" zvAyam" iti / ayamAzayaH-"yasya vibhASA" [pA. sU. 7. 25[4.4.71.] "navA bhAvArambhe" "veTo'pataH" iti sUtrayoH | 2. 15.] iti sUtreNa yasya dhAtoH kvacid vibhASayeD vihitaparasparaM virodho'pi nivRttaH / kathaM virodha AsIditi cet / stasyaniSedhaH kiyate "veTo'pataH" [4. 4. 71.] itivat , 65 zRNu-"Adito navA bhAvArambhe" ityanenAditAM dhAtUnAM tatra jJAnArthasya videriTpratiSedho vaktavya iti zaGkAyo yadupAdhebhAvArambhArthe kyoriDU vikalpena vidhIyate "veTo'pataH" | rityAdi bhASyakRtA samuttaritam , tatra upAdhirityasya "abhidhe[4.4.62.] ityanena ca bhAvArambhArthakayoreva ktayoH sa! yAdibhaidakaH" iti kaiyaTenArthaH kRtaH, tathA ca tadanusAraM dhAto30 niSidhyata iti / pRthagyogakaraNe tu kartRkarmAdivihitayoH ro'pi vizeSaNabhUtatayopAdhireveti yatra yenArthena viziSTo dhAtukyoriniSedhaH "AditaH" [ 4. 4. 61. ityanena siddho ! vibhASiteD bhavati tatra tadarthasyaiva tayoriNaniSedha ityAyAti, 70 bhAvArambhayostUttareNa vikalpa iti vyavasthAsvIkArAdAdiddhAtu- | tena ca prakRte na kAryanirvAho'rthena vindateranirdezAditi 'vizeviSaye kvacidapi "beTo'pataH"[4. 4. 62.] ityasyA- | SaNamAtramatropAdhizabdena lakSitaH' iti nAgeza Aha / tathA ca vakAzAbhAva iti tadapravRttyaiva virodhAbhAvaH siddho bhavati / / bhASyoktaM-'zavikaraNasya vibhASA lugvikaraNazvAyam' ityuktamapi 35 tadevametanyAyamUlakavirodhAbhAvArthoM vihitaH pRthagyogaH | sNgcchte| pANinIyavyAkaraNe ivikalpavidhAyaka sUtraM "vibhASA prakRtanyAyAnumodakaH / phalaM cAsya "gama-hana-vidUla-viza-dRzo | gamahanavidavizAm" [pA. sU. 5. 2. 68.] ityasti / tatra 78 vA" [4. 4.83.] ityanena lakArato vindatereva vedatvAt parataH paThitasya vizadhAtoH sAhacarya paratvAd balavaditi *sahatasyaiva "beTo'pataH"[4.4.71.] itIniSedho na tu | caritAsahacaritayoH sahacaritasya* iti nyAyena *sAhacaryAt jJAnArthasya 'vidaka' ityasyeti tasya ktayoH 'viditaH, vidita- sazasyaiva* iti svasaMmatanyAyasthAnIyena vizateH zavikaraNasya
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [tRtIyollAse nyAyau 2,3 ] [saudAdikasya ] sAhacaryAcchavikaraNa eva vindatihyate, iti / naimittikasyApyabhAvaH* iti nyAyAt taskAryaM na bhavati, tasyaiveNUniSedhaH / svasUtre tu-anubandhaviziSTasya pAThAdanubandha- yathA-kavaNdhAtoH kIrta AdezaH "kRtaH kIrtiH" [ 4.4 syApi ca vizeSaNavidhayA dhAtubhedakatayA tadviziSTasyaiva grahaza- 123.] iti sUtreNa vidhIyate, na ca tasya kimapi nimitta- 40 miti khabhAvaprApta evAyamartha iti nAtra jJApakApekSA, na cApi mupAttam, parantu tasya dhAtozcaurAdikatvena curAdInAM ca prakRtArthasya nyAyarUpatvamiti vijJeyamiti // 1 // Nyantatvena Nici parata eva dRzyate, tatazcAsau Nic tasya nimittatvenAnupAtto'pi nimittIbhavatIti curAdInAmanityaNyayasya yenAbhisambandho dUrasthasyApi tatvapakSe NijabhAve 'kRtati' ityeva rUpaM bhavati, na tu 'kIrtati' tena saH // 2 // iti nyAyaphalam / vastutastu nAyaM nyAyo'pi tu sAhacarya-45 si0-zAstre prAyaH padavizeSasambandhamanusRtya kArya | balalabhyo'rthaH, adhika vivaraNe spaSTam // 3 // vidhIyate, tatra tAzapadasya tadavyavahitA sthitirapekSyate, *yena vinA yanna bhavati tat tasyAnimitta10 anyathA sambandhasya vicchedaH syAditi zaGkApanodArthamayamoM syApi nimittam // 3 // nyAyarUpeNa vyavahiyate / yasya yena padenArthena vA'bhisambandhaHabhimataH sambandhaH sa tatra sambandhini dUrasthe sati dUrasthasya ta0-ayaM hi na nyAyAntaravadapUrvamartha sUcayati, kintu tasya sambandhAnuyogino bhavatyeva, na tu vighaTata iti laukikavyavahAre'pi tathA pratItiLapadezazca dRzyata iti tena saha 50 nyAyArthaH / yathA "samastRtIyayA" [3. 3. 32.] iti : sAhacaryadarzanAt tanmUlaka eva tatra nimittatvavyavahAra iti 15 sUtreNa tRtIyAntena yuktAt saMpUrvakAccarAtorAtmanepadaM vidhI-! sabhAvyata / etacyAyaphala kRtatAti rUpAsAdvArAta vRttA pradAza yate, tava tRtIyAnte pade padAntareNa vyavahite'pi bhavatyeva tm| atra kazcidAha-nanvevaM sati "kRta RkAropadezo'cIkRtakriyAyAH karaNatayA tRtIyAntasya kriyayA sambandhasya dUra- | dityatra RkArazravaNArthaH" iti "kRtaH kIrtiH" [4. 4. 123.] doSaNApanetumazakyatvAt / atazca vyavadhAna zabdayo - iti sUtrasthA bRhadAttapAThA viruSyAta, yatastatrAcAkRtAda vyavadhAnaprayuktaM sambandha vihantuM zakkayAditi bhAvaH // 2 // | RkArazravaNamAtraphalamuktaM, bhavadrItyA tu kRtatItyatrApi RkAra zravaNaphalaM bhavatIti spaSTa eva virodha iti, tanna manoramam-bRha20*yasya yenAbhisambandho dUrasthasyApi tena saH // 2 // | duttipAThasya tAtparyAnavagamAt , dhAtugaNe eva 'kIrtaNa' iti ta0-"saMskRtya saMskRtya padAnyutsRjyante, teSAM yatheSTamabhi-| paThyatAM, tathA sati sUtrArambhamantarApi kIrtayatItyAdInAM siddhisambandho bhavati" iti bhASyoktimanurudhya, svabhAvato'pi vA | rayatnopanataiveti RkAra ghaTitena 'kRtam' iti pAThena kimityA-60 janA yatheccha padAni vAkyeSu sthApayanti, tathApi yasya padArthasya | zaGkAyAM samAdhAnAtmako'yaM bRhadvRttipAThaH, 'kRtaN' iti gaNa yena padArthena saha sambandho'bhipreyate tena sa sambadhyata eva, na | pAThe 'acIkRtat' ityapi rUpaM siddhayati, 'kIrtaN' iti gaNapAThe 25 tu uccAraNakRtavyavadhAnena sambandhe kApi hAniriti prakRta- kRte tu 'acikIrtat' ityekameva rUpaM syAditi samAdhAnagranthAzayaH; nyAyArthaH / ayamapi na kimapyapUrva pratipAdayati kintu svabhAva- ayaM bhAvaH-'kIrtaN' iti gaNapAThe 'acIkRtat' iti rUpaM na siddhamevArthamAheti nAtra jJApakApekSA / na ca kevalamayaM nyAyaH sidhyet , 'kRtaNa' iti pAThe kRte tu "RvarNasya" [4.2.37.]65 zAstrIya eva, yasya hi manuSyasya yena saha kazcillaukikaH sambandho| iti sUtreNa kIrtAdezabAdhaka RkArasya RkAro vA bhavatIti bhavati sa na dUrasthitau nivarttate, tathA ca lokasAdhAraNatayA jAyamAne 'acIkRtat' iti rUpe RkArazravaNaM bhavati / nanu kathaM 30 nAyaM nyAyatvenAnyaivaiyAkaraNaiH saMgRhIta iti // 2 // | kIrtAdezabAdha iti cet ? ucyate-"RvarNasya"[4. 2.37.] ityatropAntyasya RkArasya RkArasya ca saMgrahArtha varNapadopAdA*yena vinA yanna bhavati tat tasyAni nam , athAtrApi yadi kIrtAdezaH syAt tadA'nyasya RkArasyo-70 mittasyApi nimittam // 3 // pAntyasyAbhAvAd "RtaH" ityetAvataiva nirvAha varNagrahaNamanavasi0---yena-vastuto nimittatvAbhAvavatA, vinA-tadasatva kAzaM sat kItAdezaM bAdhate / nanu 'kRtaN' iti haba eva dhAtugaNe iti yAvat , yanna bhavati-tadavazyasthitikaM, tasya-svasattAyAM paThyatA, tAvatApi tatsAmarthyAd 'acIkRtat' iti sidhyati, 33bhavataH kAryasya, animittasyApi-svamanyad vA nimitta-sUtre ca varNagrahaNamapi na kartavyam , evaM "kutaH kIrtiH" [4, mapAzrityAbhavato'pi, nimittamiti vyavahiyata iti zeSapuraNena 4.123.] iti sthAne "kataH kIrtiH" iti vinyAse mAtrA-75 nyaayaarthH| tathA ca sati kvacit tadvirahe sati *nimittAbhAve lpatvamiti lAghavamapi, satyam-evaM sati 'kRtait' ityasyApi
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ tRtIyollAse nyAyau 4-5] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 213 A rrrrrrrrrrrr. kIrtAdezazaGkA syAt / kiJca 'curAdInAmanilyo Nic' iti Nija- nyam" iti nayena sAmAnyasya vizeSAvinAbhAvena sAmAbhAve prastutanyAyabalena kIrtAdezAbhAve ca kartatIlsaniSTa rUpaM nyAtideze sarve tadantargatA vizeSA atidiSTAH syuriti zakayA 40 syAt , iSyate ca kRtatIti ataH 'kRtaNa' iti pAThaH samyaku, | nyAyo'yamAzrIyate / ayaM ca nyAyo'tidezasvabhAvasiddha eva, samyak ca kutatIti rUpasiddhyarthaM prastutanyAyAzrayaNamityalaM 'tathAhi--"bhUtavacAzasye vA" [5. 4. 2.1 iti sUtre 5 pallavitena // 3 // bhUtavadityanena kathanena bhUtasAdRzya vidhIyate, sAdRzyaM ca *nAmagrahaNe prAyeNopasargasya tadvRttidharma eva, sa ca dharmaH ka iti jijJAsAyAM sAdRzyaprati yogitAvacchedakatayA zabdAdupasthitastajjJAnAdanumAnenopa-45 na grahaNam // 4 // sthitastaddhyApako dharmastasyaivAtidezaH, na tu tavyApyadharmAtisi0-nAno grahaNe sati upasargasya nAmatve'pi tasya | dezaH, tasyAnupasthitattvAdityevaMrUpeNAyaM nyAyaH phalati / tena grahaNaM bAhulyena na dRzyate / ayamapi lakSyAnurodhamUlaka eva / bhUtavaditi kathanena bhUtatvamAtrasyaiva vyApakasya dharmasyAtidezo 10 nyAyo yadi tAdRza lakSyaM bhavati, yathA-"spRzo'nudakAt" bhavati, na tu tavyApyAnAmanadyatanatva-parokSavAdiviziSTAnAM [5. 1. 149.] iti sUtreNodakabhinnAnAmnaH parasmA bhUtavizeSANAmiti 'upAdhyAyazcaidAgamat ete tarkamadhyagI-60 ddhAtorvidhIyamAnaH kie sattvapradhAnanAmnaH paratve eva bhavati, | mahi' ityAdAvanadyatana-parokSayorapi bhUtatvamAtreNopasthiti yathA-'ghRtaspRk' ityAdi, upaspRzatItyarthe coparUpopasarganAmnaH / riti tattadarthaprayukta hyastanI-parokSe vibhaktI na bhavato'pi tu paratve satyapi na bhavati / prAyeNeti vacanAca kacinnAmagrahaNe ! sAmAnyabhUtatvanimittA'dyatanyeva / loke'pi manuSyAdau 15 upasargasyApi grahaNaM bhavatyeva, tena "bhajo viN" [5.1. pazutvAdeH sAmAnyenAtidezasya sthale na tattadvizeSANAM 146. ] iti nAmnaH parAd bhajevidhIyamAno viNa upasarga gotvAdInAmatidezo gamyata iti lokavyavahArasiddho'pyayaM bb pUrvAdapi bhavati, yathA-'prabhAga' ityAdau, yadi tathAbhUtaH yAya ni vijeyama prayogaH kvacid dRzyeta // 4 // nAmagrahaNe prAyeNopasargasya na grahaNam // 4 // *sAmAnyAtideze vizeSasya nAtidezaH* // 5 // 20 ta0-ayamapi nyAyo na kvacidupalabhyate, kintu saMbhAvanA ta0-sAmAnyopasthitikAle vizeSopasthApakasAmagryabhAvomUlaka eva / "spRzo'nudakAt" [5. 1. 149.] ityatra ca | 'sya nyAyasya mUlamiti vRttau pratipAditam , tasyAyamAzayaH"anudakAt' iti paryudAsadarzanAtU 'paryudAsaH sahagrAhI' iti / sAmAnyazabdopAdAnena yatra kAyematidizyate tatra vizeSasyAzabdA-60 nyAyAnurodhenodakabhinnAdudakasadRzAd dravyavacanAnnAnaH paratva / rthatvAdu vizeSAzrayaM kArya nAtidizyate, yatra tu vizeSazabdoeva pratyayaH, na tvadravyavAcina upasargAt paratve iti kalpayituM pAdAnenAtidezastatra vizeSadharmasyAtidezo bhavatyeva / kiJca vize25 zakyate tathA ca prakRtasUtravyAkhyAnabhUtabRhadvattigranthAdavapyayamoM ! SAtideze sAmAnyAtidezo'pi bhavati, yathA brAhmaNavizeSasya labhyate, tathAhi-tatroktam-"anudaka iti paryudAsAzrayaNAdudakasa kaThatvAdidharmasyAtideze brAhmaNatvAdezaH sutarAM jAyate, tatra ca dRzamanupasarga nAma gRhyate. teneha na bhavati-upaspRzati" iti| sAmAnyamanumAnenopasthitam , vyApyena hi vyApakopasthitiranu-65 tathA ca paryudAsabalAdeva prakRte vAraNamiti nAtra nyAyopayoga | mAnena bhavati / "sthAnivadAdezo'nalavidhI" [pA0 sU0 1. ilyaayaati| yadi hyayaM nyAya AcAryasyeSTaH syAdavazyaM sa tvatra samA 1. 56.] iti sUtre mahAbhASye cAyaM nyAyo vArtikasiddhatvena 30 zritaH syAt / sati cAnyasminnapAye kimartha navIno nyAya paThito dRzyate, tatra hi varNavidhau sthAnivadbhAvapratiSedhAya 'analaAzrIyeteti / sati prayojane'nyatra nyAyasyopayoge'pi prakRte- | vidhau' iti kriyate, tasya ca vaiyarthyamanena nyAyenAzaGkitam , 'nupayoga eva / anyatra ca bahatra nAmatvenopasargasya grahaNa tathAhi-"ArabhyamANe'pyetasmin yoge-"alvidhau pratiSedhe-10 dRzyata eveti // 4 // 'vizeSaNe'prAptistasyAdarzanAt"vArtikam ], alvidhau pratiSedhe| 'satyapi vizeSaNe samAzrIyamANe, asati tasmin vizeSaNe 'prAptirvidheH, prasIvya pradIvya / kiM kAraNAt ? tasyAdarzanAt , 35 nAtideza:* // 5 // balAderityucyate, na cAtra balAdi pazyAmaH / nanu caivamartha si0-atidezanam-anyadharmasyAnyana AropaNam-ati- evAyaM yatnaH kriyate-anyasya kAryamucyamAnamanyasya yathA 76 dezaH, tatra sAmAnyadharmasyAtideze sati tadantarbhUtasyApi vize-syAditi / satyam-evamartho yatnaH kriyate, na tu prApnoti, kiM SasyAtidezo na bhavatIti nyAyArthaH / "nirvizeSa na sAmA- | kAraNam ? "sAmAnyAtideze hi vizeSAnatidezaH" [vArtikam / *sAmA
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [tRtIyollAse nyAyau 5-6 ] O ro pupercroarranovamarerovenanwa sAmAnye hyatidizyamAne vizeSo nAtidiSTo bhavati, tadyathA- 20.] ityasya cAtIti vizeSasvare pare vidhAnAd vizeSazAstra- 40 brAhmaNavadasmin kSatriye vartitavyamiti, sAmAnyaM yad brAhmaNakArya | tvena tenAsya bAdhaH sidhyati / tathA ca prApte sAmAnye vizetat kSatriye'ti dizyate, yad viziSTa mAThare kauNDinye vA na peNa tasya bAdhasyedamudAharaNaM, prApsyati sAmAnye vizeSapravRttitadatidizyate / evamihApi sAmAnyaM yat pratyayakArya tadati- sthalodAharaNaM yathA-"so'haM tathApi tava" [ bhaktAmarastogre 5 dizyate, yad viziSTa balAderiti na tadatidizyate" / iti / zlo.5] ityAdi, atra hi "roryaH" [1. 3. 26. ] ayamAzayaH-'prasIvya, pradIvya' ityAdI stAdyazitpratyayanimitta ! "ato'ti0"[1.3.20.1"tadaH se." [1.3.45.145 iDAgamaH sthAnivadbhAvena prApta iti tannivAraNAya varNavidhI ityeteSAM na saha prAptiH, "tadaH se:0" [1. 3. 45.] taniSedhaH kriyate, tatra 'kvA'pratyayasthitaM sAmAnya pratyayatvAdye- ityasya prAptikAle'nyayoH prAdhyabhAvAt / tathA ca "royaH" vAtidizyeta, na tu tatra sthitaM tAditvAdItITaH prAptireva neti [1.3. 26.] "ato'ti." [1. 3. 20.] ityanayoH 10 tatpratiSedho vyartha iti / ante ca yadyapi "IrvyaJjane'yapi" prAptiH "so ruH" [2.1.72.] ityetatprApyantariteti [4. 3. 97.] iti sUtre 'ayapi' iti pratiSedhasthAnIyena | bhaviSyatprAptikasyedamudAharaNamityuktaM prAcInaiH / vastutastu 50 "nalyapi" [pA0 sU0 6. 4. 69.] iti sUtreNAsya nyAyasyA- prakRtasUtrANAM sAmAnya-vizeSabhAva eva durnirUpa iti kevalaM nityatvamapi sAdhitam , tathAhi-yapi ktvAvRttikittvAtideze | "so "[2.1.72.] "tadaH se:0" [1. 3. 45.] satyeva ItvaM prApnoti, kittvaM ca vizeSadharmastasya cAnena nyAye- | ityanayoreva sAmAnya-vizeSabhAvaH kalpanIyaH / tathA ca 15 nAtidezo'labhya iti tadaprApterayapIti niSedho vyarthaH san prakRta- prAptasyaivedamudAharaNaM na tu prApsyataH / kiJca prakRte "tadaH nyAyAnityatvaM jJApayati / navInA yadyapi kittvaM ktvApratyayasya | se:." [1. 3. 45.] ityasya prAptirapyatra nAsti, yatastatra 55 sAmAnyadharma eveti tadatideze nyAyasya bAdhakatvAbhAvAnna pAdArthA' ityuktatayA pAdapUraNe satyeva [lucaiva yadi pAdapUrtiH 'ayapi' iti niSedhenAsyAnityatvaM jJApayituM zakyate iti sAdha- syAt tadaiva luga bhavati, iha ca lucaM vinA'pi pAdapUrtiH yanti, tathApi tadvicAraH prakRte nAtIvopayogIti virabhyate // 5 // | spaSTA, etazca tatsune bRhanyAse'pyuktam , tathAhi-'pAdapUraNI' iti bRhadvattipratIkamupAdAya-"lucaiva" yadi pAdaH pUryate, yatra 20 *sarvatrApi vizeSeNa sAmAnya bAdhyate, layaluci ca pAdapUraNamaviziSTaM tatra lopAbhAvaH, yathA- 60 na tu sAmAnyena vizeSa:* // 6 // "so'yamityabhisambandhe pratyabhijJopajAyate / " atra lucyapi si0 -vizeSaH-sAmAnyacyApyaM zAstram, sAmAnya- pAdapUraNaM bhavati, yathA-"sA'yamityabhisambandhe" iti vizeSavyApakaM zAstram, sarvatrApi prApta prApsyati vA sAmAnye [atrApi "so'yamityabhisambandhe" ityevaM pAThaH pramAdAvizeSaNa zAstreNa sAmAnyazAstraM bAdhyate, tu-kintu, sAmAnyena nmudritaH " / itthaM ca so'yamityasya so'hamityasya ca sarvathA 25 zAstreNa vizeSazAstraM na bAdhyata iti nyAyArthaH / loke'pi tulyayoga-kSematvena tantra prakRtasUtracarceva nocitaa| kincAtra 65 vizeSe'bhihite sAmAnya vizeSAnusyUtatayA bhAsamAnamapi | luci satyA strIpuMsoH sandeho'pyApatatItyaparaM dUSaNam , yadyapi vizeSasvena rUpeNaiva bhAsate, zabdato vizeSasyaiva pratIteH, tathA | prakaraNAt tanirNayaH syAt tathApi satyAM gatau kimarthaM saMdigdhazAstre'pi yuktameva, "tArkikAdimate sAmAnya-vizeSayorbAdhya- | prayogaH kriyeta / itthaM ca tatraiva sUtre laghunyAse yaditthamuktambAdhakabhAvo nAsti" iti tu keSAMcidaktiraprAsaGgikI, | "nana "so'haM tathApi tava." [bhaktAmarastotre zlo0 5 30 tarkAdizAstrANAM pramANa-prameyAdivicAraparatvAt kasyacid ityasmin prayoge "tadaH seH svare pAdArthA" [1.3. 45.] 70 vidhi-niSedhe teSAmavyApArAt / ayaM ca bAdhyabAdhakabhAvo ityanena pratiSyAtena nimittasvare paratrAvatiSThamAne sati vidhi-niSedhaviSaya iti tadarthakeSu dharmazAstrAdiSu pravartata evArya serluka kathaM na bhavati? ucyate-"tadaH seH svare." nyAyaH / vyAkaraNazAstra sAmAnya-vizeSabhAvena zAstrANAM vidhi- [1.3. 45.] iti sUtraM "roryaH" [1.3.26.] iti niSedhaparatvAt tatra prakRtanyAyasya lakSyalAbho'sti, yathA- sAmAnyasvaranimittasUtraviSaye "so ru" [2. 1. 72.] 35 'ko'rthaH' ityatra 'kAs+arthaH' iti sthitau "so ruH" ityasya bAdhakam , na punaH svaravizeSanimittasya "ato'ti 75 [ 2. 1. 72.] iti sakArasya rutve kRte sati "roryaH" roruH" [ 1. 3. 20.] ityasya viSaye, kutaH ? *sarvatrApi [1. 3.26. ] "ato'ti" [1.3.20.] ityanayoH vizeSeNa sAmAnya bAdhyate na sAmAnyena vizeSaH* iti prAptau "roryaH"1.3.26.1 ityasya paratve'pi sAmAnyena / nyAyAt" iti, taca pUrvodAhRtabRhajya svare pare vidhAnAt sAmAnyazAstratvam "bhato'ti."[.2. pratibhAti, sUtraprAptaH spaSTatvena tantra kliSTakalpanayA samA
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ [tRtIyollAse nyAyau 6-7 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 215 dhAnasyAnAvazyakatvAt / takrakauNDinyanyAyena samAna- | kAryeNa bhAvyamiti zaGkA'panodArthamayaM nyAya AzrIyate / tathA 40 prayojano'yaM, so'pi nyAya etacyAyamUlaka eva / takra- ca yatra kittvaM pUrvasthitamasti, tatra GitvaM ced vihitaM kathamapi, kauNDinyanyAyasya ca-takaM deyamasmai iti takradeyaH, sa | tarhi Diktvanimittakameva kArya tatra syAt / Diva-kitvayoH cAsau kauNDinyazceti vigrahe mayUravyaMsakAditvAd deyazabda- svataH parasparaM virodhAbhAvAt kAryadvAraka eva virodha iti 5 lopaH, tasya ca nyAyazabdena dRSTAntArthena samAnAdhikaraNa- tatkAryabAdhanameva tadvAdhanameSTavyam / bhayaM ca spardhamUlaka eva, samAsa iti siddhiH, tasya pravRttizcaivam-sarvebhyo brAhmaNebhyo tatra "spardhe" [1.4. 119.1 iti paribhASAsUtraM pAThApekSaM 45 dadhi deyaM tavaM kauNDinyAya, tatra brAhmaNeSu sAmAnyena kauNTui- pUrvatvaparatvamAdAya pravartate, ayaM ca pravRtyapekSaM pUrvatvaparatvanyo'pi samAyAta iti dadhidAnaM tasya pUrvavAkyena prAptam , mAdAyeti vizeSaH / yathA-"NUt stavane" ityasya kke nuvitaH parantu paravAkyena vizeSatastasya taRdAna vihitamiti dadhidAnaM | praNuvita ityAdirUpANi, tatra ktapratyayasya kitvaM svAbhAvika 10 bAdhate / yadyapi dadhidAnottaraM tataH pUrva vA takradAnamapi kuTAditvaprayuktena Gittvena bAdhyate iti kittvanimittakaH "udavidhAtuM zakyata eva, tathApi viziSya vidhAnasAmarthyAt taka- t" [4. 4. 58.] itInidho nAbhUt / 'kitvaM 50 meva dIyate na dadhi / tathA ca satyapi saMbhave sAmAnyena vize- [pUrvasthitaM] bAdhyate' etAvanmAtroktau tu 'prakRtya' ityAdI Sasya bAdha iti prakRtanyAyena [ *takrakauNDinya*nyAyena ] ktvApratyayasambandhikittvaM pazcAt pravRttasya yapaH pitvena lbhyte| yatra cAsaMbhave eva bAdhakatvamiSyate vizeSasya taka- | bAdhitaM syAditi prakRtyetyatra guNa Apadyeta, "GitvaM [pazcAt 15 *mAThara-kauNDinyapariveSaNa nyAyaH samAzrIyate, tathAhi- | pravRttaM] bAdhakam' ityetAvanmAtroko tu-"dhut gatisthairyayoH" tanyAyasvarUpam- *sarve brAhmaNA bhojyantAm , mAThara- | ityasya kvi yabAdeze pradhrutyetyatra kuTAdisvaprayuktaGitvena 55 kauNDinyau pariveSiSAtAm iti, atra bhojana-pariveSaNayoH | yapaH pittvasya bAdhApattau tAgamo na syAt / nyAyasyAsamakAlamasambhava eveti pariveSaNena vizeSato vihitena sAmA- svAsthairyAca kvacidapravRttirapIti Gitvena kitvasyAbAdhAmRtaH nyato vihitaM bhojanaM tayorbAdhyate, amayozca bAdhanamanuktameva praNUtavAnityapi rUpam / etacyAye Diva-kirave upalakSavidhayA 20 sAmAnyavizeSabhAvamUlakameva pratIyate iti prakRtamyAyasamAna- prayukte, tenAmyatrApi dhAtvAdisambandhI pUrvAvasthAnubandha yoga-kSemAvimau, yathA "dhyakSamAderekasvarAd bhRzAbhIkSNye uttarAvasthAnubandhena pUrvAvasthAnubandhanimitta kAryamuttarA-60 yaGga vA" [3.4.11.1 iti sAmAnyena vihito yaG | vasthAnubandhanimittakena kAryeNa] bAdhyate / tatra dhAtoranu "gatyarthAt kuTile"[3.4.11.] iti gatyarthebhyo dhAtubhyo ! bandhasya bAdho yathA-cakSidhAtoH sthAne AdezabhUtasya khyAgo viziSya kuTile'thai vihitena yaGA bAdhakena bAdhyate, na cAsti gitvena [gicanimittakobhayapaditvena ] pUrvAvasthAsthiteditvasya 25 dvayorarthayorekadA saMbhava iti *mATharakauNDinyapariveSaNa- [tanimitta nityAtmanepaditvasya] bAdhAdubhayapaditvameva bhavati, nyAyena prakRte yaadhH| tathA ca sarvatra sAmAnya-vizeSabhAva evaM | na tu nityAtmanepaditvam-Acakhyau, Acakhye, iti / 65 bAdhamUlamiti // 6 // pratyayasambandhino'nubandhasya [tanimittakAryasya ] bAdho yathA 'yutAt' ityatra tAto kitvena tuvo vitvasya bAdhAt *sarvatra vizeSeNa sAmAnya bAdhyate, "uta aurviti vyaJjane'dveH" [ 4. 3. 59. ] iti aurna / natu sAmAnyena vizeSa:* // 6 // kvaciJca parastAt pravRttenAnubandhena pUrvAnubandhasya bAdhAbhAvo30 ta0-atra yad vaktavyaM tad vRttAvetroktam / vizeSazcAyam- | | 'pi, yathA-prakRtyetyavetyudAhRtaM pUrvameveti // 7 // ayamapi nyAyo'navakAzamUlaka eveti zyena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasyaiva bAdhakaH* iti nyAyenaiva gatArtha iti na Gittvena kittvaM baadhyte*||7|| pRthag vaktavyaH / apavAdasthale'pi sAmAnya-vizeSabhAvaprayukta ta0-Thittvena pazcAt prayuktena pUrvasthitaM kittvaM bAdhyata eva bAdhya-bAdhakabhAvaH / vizeSasya sAmAnyAntargatatayA'vazya ' iti nyAyArthaH / bAthya-bAdhakabhAvavyAkhyAnaprasaGgenaitadapi 35 prApte sAmAnyazAstre eva vizeSazAstramArabdhamiti tat tasya / aucityaprAptamiti paThitam / anye vaiyAkaraNA naitadAdriyante, bAdhakameveti nAyaM nyAyaH pRthagArabdhavya iti // 6 // kintu yatra pUrva sthitasya kittvasya Dittvena bAdha iSTastatra yena 75 nAprApta nyAyenaiva nirvAhaH kriyate, 'nuvitaH' ityAdAvavazya*Gittvena kittvaM bAdhyate* // 7 // prApte kittve GitvaM kuTAditvaprayukta kriyate, iti tat [ chittvaM ] si0-pUrvanyAyavadayamapi balAbalakathanArthamevopAttaH, tasya [ kittvasya ] Gittvena bAdhakaM syAt / bhASyakRtA tu Dittvena bhanna caikasmin dharmiNi Ditva-kitvayoH prAptau kiMnimittakena / kittvasya bAdho nocita ityeva sAdhitam-'gAkuTAdibhyo
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [tRtIyollAse nyAyau 7-9 ] wwwwamreermirmirrowroome ..... 'Nint"i [pA. sU. 1. 2.1.] iti sUtre, tatra hi | kArya syaadev| evaM yutAdityAdAvapi khAzrayAnubandhanimittakameva DiskitoH pRthaganubandhatvakaraNe prayojanasya vicAraprasaGge-"kuTA-kArya na tu sthAnisthitAnubandhanimittakaM tasya sthAnivadbhAvadInAmipratiSedhaH" [vArtikam ], kuTAdInAmiTUpratiSedhaH prayo- labhyatvAt , 'liccha pinna, pica Dinna' iti 'halaH naH janam , yatheha bhavati-'lUtvA dhUtvA' iti "yukaH kiti" ! zAnajjhau" [pA. sU. 3. 1. 83.] iti sUtre mahAbhASye 5 [pA. sU. 7. 2. 11.] itIpratiSedhaH, evaM 'nuvitA dhuvitA' siddhAntitatvAceti sarva sustham / svAzrayAnubandhakAryeNa saha 45 atrApi prApnoti / "ktvAyAM kitpratiSedhazca" [ vArtikam ], kvacit sthAnisambandhyanubandhanimittamapi kAryaM bhavatyeveti kvAyAM kitpratiSedhaH prayojanam , kiMca-iTpratiSedhaH, netyAha, prakRtyetyAdau sthAnivattvAd yapaH kittvena guNAbhAvo'pi adeze'yaM caH paThitaH-'tvAyAM ca kitpratiSedha iti / yatheha | siddhyati // 7 // bhavati-'devitvA sevitvA' iti 'na ktvA seT" [pA. sU. 1. 102. 18.] iti kittvapratiSedhaH, evaM 'kuTitvA, puTitvA' ihApi *parAdantaraGga balIyA // 8 // prApnoti / athavA deza evAyaM caH paThita:-katvAyAM kitpratiSedha- si0--paratvaM pAThApekSayA pUrvatvenAbhimatazAstroccAraNa-50 zceTapratiSedhazca / kitpratiSedhe udAhRtam, iTapratiSedho yaha ! dhvaMsAdhikaraNakSaNe paThitatvam , taca pUrvApekSayA balavattvaprayo. bhavati-'lUtvA dhUtvA' "ghyukaH kiti" [pA. sU0 7. 2. 11.] | jakamiti "spardhe" [7. 4. 119.] iti sUtreNa pratipAditaiti, evaM 'nuvitvA dhuvitvA' atrApi prApoti / syAdetat | meva / parasmAnityasya balabattvaM parAnnityam iti nyAyena I prayojanaM yadyasya niyogata Atidezikena DittvenaupadezikaM kittvaM | nityApekSayA'ntaraGgasya balavattvaM nityAdantaraGgam iti nyAyena, bAdhyeta / satyapi tu chittve kidevaiSaH / tasmAnnUtvA dhUtvetyeva / antaraGgAdapyanavakAzasya balavatvam *antaraGgAdanavakAzam * 55 bhavitavyam" iti siddhAntitam / asyAyamAzayaH-yadyapi iti nyAyena ca pratipAditaM, samprati parA-'ntaraGgayoH paraspara kitkitoguNAdipratiSedharUpaM kArya samAnamevetyekenaivAnubandhena | spardhe sati kasya balavattvamityAkAkSAyAM nyAyamimamudAharanti / sidhyati, tathApi kiti pare "uvaNot"[4.4.52.] itITa- atrApi ca parasya daurbalyaprayojaka bahiraGgatvameveti *asiddhaM 20 pratiSedho bhavati, Thiti sa na bhavatIti tayoH pRthakkaraNamAvazya- bahiraGgamantaraGge* iti nyAyasyaivAyaM prpnycH| tathA ca tenaiva kam / tathA ca 'nuvitA, dhuvitA' ityatra kuTAditvAd Gittve sati | gatA'rtho'pyudAharaNabhedamanurudhya pRthaguccAryate / udAharaNamasya 60 ipratiSedho na bhavati / itthaM tayoH pRthaganubandhatvaphalamuktvA ! yathA-'syomA' iti / atra sIvyateH "man van0" [5. 1. kvacit kittvasya Disvena bAdhanAdipratiSedhAbhASo'pi phalamiti 147.] iti mani "voH pvayavyaJjane luka" [4. 4. 'nuvitvA, dhuvitvA' iti sidhyatIti siddhAntyekadezinoktam , tatra 121.] iti valope "laghorupAntyasya". 3. 4.] iti OMca siddhAntinA Atidezikena [kuTAditvaprayuktena ] kittvena | guNe "anunAsike ca chaH zUTa" [4. 1. 104.] ityUTi aupadezikasya [svAbhAvikasya ] kittvasya nivRtterasambhavAt | ca prApte UTa valopamapavAdatvAd guNaM ca nityatvAd bAdhate 65 ktyApratyaye kittvaM sthAsyatyeveti 'bhUtvA dhUtvA' ityeva yuktamiti | iti to prabAdhya UTi kRte tata upAntyaguNa-yatvayoH prAptI siddhAntitam / tathA ca tulyanyAyAt kte'pi 'nUtaH' ityeva guNasya bAhyapratyayanimittakatvena bahiraGgatvAd yAdezApekSayA rUpamiSTamiti Gittvena kittvasya bAdho neSTaH / yena nAprApta*- | paratve satyapyanena nyAyena pUrva yAdeze tata upAntyaguNasyA30 nyAyamUlako hi vAdha eSTavyaH syAt, nAsti ca sarvatra kittva-! bhAvATo guNe kRte rUpaM siddhyati / itthaM cAyaM nyAyo'ntaraGgaviSaye kittvasyAvazyaprAptatvam , 'nuvitum' ityAdau kittvAprApteH / bahiraGgabhAvamUlaka eveti na navInastathApi pUrvaiH pRthaga 70 tathA ca nAyaM nyAyaH pANinIyAnAmAhRta iti spaSTam / yapaH likhita ityasmAbhirapi vyAkhyAta iti bodhyam // 8 // pittvasyApi Gittvena bAdhAzaGkA nAsti ThittvApekSayA pittvasya khAbhAvikatvAt , litvaM hi ktvApratyayasyaiva kuTAditvAt prAptaM. *parAdantaraGgaM balIyaH // 8 // 35 na tu yapaH, tasyAdezatvena pratyayatvAbhAvAt , pratyayasthAnikatvena ta0-*parA nityam nityAdantaraGgam * *antaraGgAcAnavahi tatra pratyayatvamAneyamiti sAkSAtpratyayatvavati ktvApratyaye eva ! kAzamU* ityetaiH pUrvavyAkhyAtainyoyaiH para-nityA-'ntarajA-'navaGittvapravRttyaucityAt / tathA ca yapi GittvaM sthAnidharmaH kAzAnAmuttarottaraM balIyastvaM sAdhitam / tatazca parApekSayA 75 pittvamAtmadharma iti pitprayukta kArya tatra syAdeva / upalakSaNatayA balavato nityAdapyantarajasya balavattve siddhAntite parAdapi balavattvaM pUrvAvasthAnubandhasyottarAvasthAnubandhabAdhakatvamapi nyAyAbhAve kutaH kaimutikanyAyasiddhameveti nAyaM pRthaggaNanAmarhati, tathApi vaici40 svIkAryam / cakSisthAnIye khyAgAdeze ca svata eva gittvaprayuktaM vyArthamulekho'syeti // 8 //
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ tRtIyollAse nyAyaH 9] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 217 *pata tyayala ityanenAN bhavati / atra kaizcidajo lugabhAvasya phalaman-40 nimittAyA vRddharanivRttirapItyuktam , taJcintyam-yato yaudheyavijJAyate // 9 // zabdAdeyaNantAdevAJ bhavatIti arja vinApi vRddhiriha pUrvasi0-lopanaM chedanaM lopaH, varNasya nityatvapakSe'khaNDasya | siddhava, tatazcAjantalakSaNasyANo vidhAnameva bhAdigaNe yaudheyanityasya chedanAdyasambhavIti tadadarzanamiha lopazabdena grAhyam, zabdapAThasya phalam / yadi cAyaM nyAyaH sthiraH syAt tarhi 5 ata eva pANininA "adarzanaM lopaH"[pA0 sU01.1.60.] : ajo lupi satyAmapi nyAyasAhAyyenAjastanimitto'Na 45 iti lopasaMjJA'pi vihitA / evaM ca lup-lugAdizabdairucya- syAdeveti tadartha bhargAdigaNe yaudheyazabdapATho vyartha eva syAt , mAno'thoM lopazabdasyApi vAcyaH / tatra luki sthAnivadbhAvena tathA ca svasArthakyAya sa prakRtanyAyAnityatvaM khyApayati, tatazca siddhiriti lupyevAsya nyAyasya prayojanam , tatra hi 'lupya- kadAcidetanyAyApravRttyANa na syAdityAzaGkAnivRtyartha tasya ravRllenat' [7. 4. 112.] iti sUtreNa sthAnivadbhAvasya [bhargAdigaNe yaudheyazabdapAThasya ] sArthakyam / yadi cAtrAmo 10 niSiddhatvAt / na ca tena niSidve sthAnivadbhAve'nena pratyayalakSagaM lup syAt tarhi tatra "saGghaghoSAGka"[6.3. 172.] 50 kArya ced vidhIyeta vyartha tat sUtraM syAditi vAcyam, tena ityasyAprAdhyA "gotrAdadaNDamAgavaziSye" [6.3. 169.] hi lupi satyAM luptapratyayaparatvanibandhanasyaiva kAryasya niSedhAt, ityakam syAt, yathA 'paJcAlasya rAjJo'patyAni' ityarthe anena ca nyAyena luptapratyayAntanirdiSTa kAryANAmanumatatvAt / / "rASTrakSatriyAt sarUpAd rAjApatye dira" [6. 1. 114.] atra ca jJApakaM "sivido'bhuvaH" [4. 1. 3.] iti sUtre ityaji "bahudhvastriyAm" [6. 1. 124.] iti talupi ca 15 bhUvarjanam , taddhi abhUvannityatrAnaH pusAdezaniSedhArtha kRtam, 'paJcAlAH' iti, tataH paJcAlAnAM saGgha ityarthe prakRtanyAyasyA-55 tasya cehaprAptireva nAsti, sUtre vidyamAnasijantasya grahaNAt, nityatvAdaantyatvAbhAvena "saGghAGka" [6 3. 172.] iha ca sico luptatvAt / tathA ca bhUvarjanAbhAve'pi ityasyAmAyA "govAdadaNDa." [6.3.169.] ityakani sijantatvAbhAvAdeva pulo'bhAve siddhe sati tadartha kRtaM bhUvarjanaM / pAJcAlakamiti bhavati, tathehApi akajeva syAditi tannAcArya prakRtanyAya vinA na sArthakyaM prApnuyAt, prakRtanyAyena hi : speSTamityetadarthameva pratyayalakSaNakAryasya prakRtanyAyalabhyasyA20 pratyayAntanimittakAryasyAbhyanujJAnAt sijantatvaM syAditi : nityatvajJApanAya bhargAdigaNe yaudheyazabdaH paThita iti // 9 // 60 tadvarjanaM sArthakaM bhavati / phalaM cAsya mAsena pUrvAyeti vAkye pratyayalope'pi pratyayalakSaNaM yathA "tRtIyAntAt pUrvAparaM yoge" [1. 4. 13.] iti kArya vijnyaayte*||9|| pUrvazabdasya sarvAditvaniSedhena 'sma' Adezo na bhavati tathA ta-lopazabdArthoM vRttau pratipAditaH / pratyayasya lope'darzane 'mAsapUrvAya ityanna "aikyArthe"[3. 2.8.] iti samAsAnta: satyapi pratyayalakSaNaM-pratyayanimitta kArya vijJAyate- anujJAyata 25 pAtinyAstRtIyAyA lupyapi prakRtanyAyasahakAreNa tRtIyAntatve / iti nyAyArthaH / atra dvidhA pratyayagrahaNaM dRzyate, tatra prathama- 65 labdhe sarvAditvaniSedho bhavati / evaM 'pApacIti' iti yada- . pratyayagrahaNAbhAve-lope sati pratyayalakSaNaM kArya vijJAyata itIlubante *lubantaraGgebhyaH* iti nyAyAt pUrvameva yaGo lupi : yatyucyamAne'pi pratyAsattyA pratyayasyaiva lopo vijJAsyata eveti prakRtanyAyabalAd yaDantatvanibandhanaM "sanyaGazca" [4. 1. tanna kAryamiti cet ? atroktaM mahAbhAdhye-"pratyayalope pratyaya13.1 iti dvitvaM bhavati / ayaM ca kvacidapravRttirapi bhavati, * lakSaNam" [pA0 sU0 1. 1. 62.] iti sUtre-"lope pratyaya30 tatra yaudheyazabdasya "derajago'prAcyabhAdeH"[6. 1. 133.] | lakSaNam' itIyatyucyamAne saurathI vaihatIti gurupottamalakSaNaH 70 iti aJlopavidhAyakasUtrasthabhargAdigaNe pATha eva jJApakaH, / vyaJ prasajyeta" iti / ayamAzayaH-tathA sati kasyApi lope tathAhi-yudhA nAma kAcit , tasyA apatyAnItyarthe "dvisvarA satyapi pratyayasya lakSaNaM-darzanaM prAdurbhAva ityartho vijJAyateti danadyAH" [6. 1.71.] ityeyaNi-yaudheyA iti, tataH surathasya vihitasya cApatyaM vRddha strItyarthe "ata isa" [6. 1. strIsvaviziSTazavajIvisaGghavivakSAyAM "yodheyAdeH" [7. 3.31. itIni, surathazabdasya ramadhAtuniSpannatvAd vihRtazabdasya 3565.] ityaji "aNajeya." [2. 4. 20.] iti byAM- ca handhAnaniSpannatvAt tayoH sambandhinormakAra-nakArayoH sattve 75 yaudheyya iti / anAjo lubabhAvArtha "derajaNo'mAcyabhargAdeH" : gurUpAnyAvAd yathA "anArSe vRddhe'Niko bahuvaragurUpAntyasyA[6.1. 123.] iti sUtre bhA~digaNe yaudheyazabda- / tyasya vyaH" [2. 4. 78.] iti Syasya prAptistathA tayorlope pAThaH kRtaH, tenAjo lugabhAve yaudheyInAM saMgho yaudheyam satyapi syAditi / pratyayagrahaNe kRte tu viruddhatvAnnAyamoM bhavatiityatra "saGghaghoSAGkalakSaNe'jimaH" [6. 3. 172.] "pratyayasya lope sati tasyaiva punaH prAdurbhAvaH" iti, evaM hi 28 nyAyasamu0
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [tRtIyollAse nyAyau 9-10] rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrarvamarrrrrrranANINAAnnnnamrna morruRAAAAAAAnnnnnnnAANAurornmAAAAmranArr lopavidhAnamanarthaka syAt , tasmAt pratyayalope satyapi pratyaya- raikulamiti" iti / etadAzayaH kaiyaTenetthaM varNitaH-"pratyayalope nimitta kArya bhavatIti vAkyArtha AzrIyate / punarAzaGkitasya / talakSaNamityucyamAne pratyayasya yatra kArye nimittabhAvaH pratyayasthApanaM itthaM kRtam-"naiSa doSaH / naivaM vijJAyate-lope pratyaya- . svarUpAzrayaNena varNarUpatA''zrayaNena vA tat sarva syAt , sarvanAno lakSaNaM bhavati-pratyayasya prAdurbhAva iti, kathaM tarhi pratyayo lakSaNaM vastumAtraparAmarzitvAt / pratyayagrahaNe sati pratyayanimittameva kArya 45 5 yasya kAryasya taTupte'pi bhavati" iti / ayamAzayaH-pratyayo : pratyayalope sati bhavati, na varNarUpatAnimittam" iti / tathA ca lakSaNaM yasya kAryasya tallo'pi pratyaye bhavatItyarthasya vyAkhyAnAt 'gave hitam' ityarthe samAse "aikyA"[3.2.18.] iti vibhaktipratIyamAnatvena saurathI vaihatItyatra pratyayalopAbhAvena prakRtanyAya- luki satyAM varNanimittaM kAryamavAdezaH pratyayalakSaNena na bhavati, viSayAbhAvAnnAsti prathama pratyaya'grahaNasya prayojanamiti / tata evaM 'rAyaH kulamityarthe samAse vibhaktiluki varNanimitta AyAdezo uktam-"idaM tarhi prayojanam , sati pratyaye yat prApnoti tat na bhavatIti / ayaM ca tatratyaH [ "pratyayalope pratyayalakSaNam" 50 10 pratyayalakSaNena yathA syAt , lopottarakAlaM yat prApnoti tat / 1. 1. 62. iti sUtrastho ] vicAraH khamate'smin nyAye'pi pratyayalakSaNena mA bhUditi / kiM prayojanam ? 'grAmaNikulam , : saGgata iti saMgrAhya eva / evaM prakRtanyAyasya sthAnivadbhAvenasenAnikulam' auttarapadike haskhatve kRte "hakhasya piti kRti . gatArthatvaviSayakastatratyavicAraH khamate'sya lugarthatvavarNanena gatArtha tuk" [pA. sU. 6. 1. 71.] iti tuk prApnoti, sa mA iveti nAtra pradarzitaH, tanmate ca varNavidhau sthAnivadbhAvAbhAvena bhUditi" iti / ayamAzayaH-pratyayagrahaNe kRte pratyayazabdo'tra yatra ekavarNamAtrasyaiva pratyayatvaM tatra tallope'pi tannimitta kArya 55 15 luptasaptamIko nirdizyate, tathA ca pratyaye sati yat kArya dRSTaM / syAdityartha pratyayalakSaNavacanAzrayaNam / yadyapi varNAzraye pratyaya tallope'pi bhavati / na ca 'grAmaNIH senAnI rityatra pratyaye sati lakSaNamapi neSTaM tathApi tasya varNaprAdhAnye eva niSedhakatvam , tAgamo dRSTaH, tasmin samaye hrasvAbhAyAt, iti kRte kilope sthAnivadbhAvaniSedhastvaprAdhAnyenApi varNAzrayaNe pravartata iti yatra hrakhatve sati prAptastukU na bhavati; etadarthaM prathamapratyayagrahaNa- pratyayasya prAdhAnyaM varNasya cAprAdhAnyaM tatra pratyayalakSaNa niSedhino mAvazyakamiti / punaH zaGkitam-"yadi tarhi yat sati pratyaye varNAzraye nAsti pratyayalakSaNam' iti vacanasyAbasarAbhAvAt 60 20 prAmoti tat pratyayalakSaNena bhavati, lopottarakAlaM yat prApnoti ! pratyayalakSaNArtha sUtramiti siddhAntitam / etadapi svamate na tanna bhavati,-'jagat janagat' iti, ana tukna prApnoti lopo-: pratikUlam / anyazva vizeSo vistarabhayAja prapaJcitaH // 9 // ttarakAlaM hyatra tugAgamaH / tasmAnArtha evamarthena pratyayagrahaNena" : *vidhi-niyamayovidhireva iti / ayamAzayaH-pratyaye sati jagadityAdau tAgamo na bhavati, kintu pratyayalopasyAntaraGgatvAt pUrva pravRttau prakRtanyAyena pratyaya- jyAyAn // 10 // 25 lakSaNakAryAnujJayA tAgamo bhavati, saca pUrvoktArthasvIkAre na si0-vidhiH-aprAptaprApaNam, niyamaH-pAkSikaprAptI 65 syAditi doSasadbhAvAdukkArthalAbhAya pratyayagrahaNaM nAvazyakamiti / / nityaprAptisAdhanam , tayorubhayorekatra viSaye sambhave sati tataHpratyAkSiptam-"kasmAnna bhavati-grAmaNikulam senAnikulam ? ' vidhireva jyAyAna-prazasyatamaH, sa eva samAzrayaNIya iti bahiraGga hasvatvam, antrbstuk| *asiddhaM bahiraGgamantarale iti| nyAyArthaH / atra ca mUlam-niyame'zrutAyA anyanivRtteH ayamAzayaH-Aye pratyayagrahaNAbhAve'pi 'grAmaNikulam, senAni- | kalpanarUpaM gauravameva / zAstreSu vyAkhyAyA buddhivalApekSatvenA30kulam' ityAdau hasvatvasya kulAdirUpottarapadApekSatvena bahiraGgatvaM, niyatasvAda yathAruci niyamaparatvena vidhiparatvena ca vyAkhyAna-70 tAgamasya ca pratyayamAtrApekSatvenAntaraGgatvamiti tAgamadRSTayA : mAzrIyate. iha ca vyAkaraNe tasyA niyamanAyAya nyAya bhAzrIhasvasyAsiddhatayA na tatra tAgamaprAptiriti na tannivAraNArthamAdya mAtha-: yate / athavA sarvazAstrasAdhAraNo'yaM nyAyaH, mImAMsakAdipratyayagrahaNamAvazyakamiti / tataH siddhAntitam-"idaM tarhi prayo bhirapi samAhatatvAt , vivariSyate ca mImAMsakasamayaH saMkSe. janam , kRtsnapratyayalope pratyayalakSaNaM yathA syAt , ekadezalope mA | peNa vivarage / tathA ca "pratyabhyateH kSipaH" [3.3.102.] 35 bhUditi 'AnIta, sairAyaspoSeNa smIya iti" iti / ayamAzayaHkRtsnapratyayalope eva pratyayalakSaNaM kArya yathA syAna tu 'pratyayaika ! ityatra "kSipIt preraNe' ityayaM taudAdiko gRhyate, tasyobhaya-75 dezalope' ityasyArthasya lAbhAyAyapratyayagrahaNamAvazyakam , tena : paditvena parasmaipadasya pakSe prAptatvAt sarvadA prAptiranena sUtreNa pratyayaikadezalope pratyayalakSaNaM na bhavati / itthamAdyapratyayagrahaNa- vidhIyate, "kSipIca preraNe" iti kevalaparasmaipadI devAdiko na sArthakyaM pradarya dvitIyapratyayagrahaNasyApi sArthakyamitthaM sazaGka prAhyaH, tasmAt parasmaipadasyaiva prAptatvena punaranena vidhAne 10 pradarzitam-"atha dvitIyapratyayagrahaNaM kimartham? pratyayalakSaNaM yathA 'pratyabhyatibhya eva parasmaipadaM nopasargAntarapUrvAnavAnupasargAda' syAt , varNalakSaNaM mA bhUditi, gave hita-gohitam ,rAyaH ghulaM- iti niyamAkAra: syAt, sa cA niSTa iti vidhirevaashriiyte||10||
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ tRtIyollAse nyAyau 10.11] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / | ...rrrrrrrowroomran... ....... - *vidhi-niyamayorvidhireva jyAyAn // 10 // tattvam / tatrAnantaraniSedhaM dRSTAntIkRtyaivAnantaravidhiriha 40 ta0-tridhA hi zAstraM dRzyate-vidhiniyamaH parisaMkhyA ca. | sisAdhayiSita iti pUrva niSedha evodAdriyate, yathA "nAmadhye" teSAM ca lakSaNaM jaimininA kArikayA saMgRhItam / tathAhi- [2.1.92.] iti sUtreNa "nAmno no'naH "[2.1.91.7 "vidhiratyantamaprAptI niyamaH pAkSike sati / / ityanantarasUtravihitasyaiva nakAraluko niSedhaH kriyate, na tu tanna cAntyatra ca prAptau parisaMkhyeti gIyate // " vyavahitaiH "rAt saH" [2. 3. 90.] ityAdisUtrairvihitAnAM tathA cAtyantAprAptasya prAptiphalaka vidhizAstra, yathA-'somena sakAralugAdInAm / evaM vidhirapi, yathA-"kIbe vA" 45 yajeta' ityAdi, yAgasya kenApi vacanAntareNa prAyabhAve sati | [2. 1. 93.] ityanantarasUtravihitasya nakAraluko niSedhanayApakatvAta niyamasta-vIdInabahAti ityAdi avadhAtA syaiva vikalpena vidhAnaM kriyate, na tu tataH pUrveH "rAt saH" taNDalaniSpAdakatvaM zAstramAtrasAdhyaM nAsti, kintu lokato'pi [2. 1. 9..] ityAdisUtrairvihitAnAM sakAralugAdInAM 10 siddham , tathA ca lokasiddhatvAd vidhAtumana)'pi taNDulaniSpa- vikalpa iti / atroktaM prAcIna:-"yadyapi zabdazaktirevaiSA taye'vaghAtaH zAstreNa vidhIyamAno niyamAya bhavati avaghAtenaiva yad vidhiniSedho vA'nantarasyaiva syAditi, paraM zabdazakte-50 taNDalAnniSpAdayet, na tu nakhavidalanAdinA / tathA ca pakSe revAnuvAdyayaM nyAyo *vicitrAH zabdazaktayaH*ityAdinyAyavada" prApto'vaghAtaH zAstre niyamyate, tathA cAvadhAtaniSpannaireva taNDulaiH iti, tatra zabdazaktirityasya zabdasvabhAva iti tAtparyamava sampAdito yAgo'pUrvajananAyAlaM, na tu nakhavidalitataNDala- | dhArayAmaH, nahi vRttirUpayA zakyA tasyAnyena saha sambandho 15 niSpanna iti labhyate / prakRtoddeze'nyatra ca zAstravidheyasyAnyata niyantuM zakyate, 'vicitrAH zabdazaktayaH' ityatrApi zabda eva prAptau prakRtoddezye vidhAna parisaMkhyA / vyAkaraNazAstre ca prAyaH zaktisvabhAva eva zabdazaktipadena grAhya iti vivecayiSyate 55 parisaMkhyaiva niyamapadena vyavahriyate / parisaMkhyAyAM ca doSatrayaM | tatraiva // 11 // mImAMsakairuktam-prAptabAdhaH, anyanivRttiH, parArthaparikalpanA ca / tathA ca "pratyabhyateH kSipaH" [ 3. 3. 102.] ityatra pari ___*anantarasyaiva vidhiniSedho vA // 11 // 20 saMkhyArUpaniyamaH samAzrIyeta tarhi anupasargapUrvakAt prAptasya parasai / ta0-"nAmadhye" [2.1.92.] ityAdisUtre niSedha padasya bAdhaH, anyopasagepUrvakAnnivRttiH, azrutasyaivakArArthasya uktaH, kintu niSedhyavarUpaM noktam, tatra kiM pUrvoktAnAM sarveSAM [ parArthasya ] lAkSaNikasya kalpanA ceti doSatrayaM syAditi tada vidhInAmayaM niSedha uta yasya kasyacidekasya, sarveSAM niSedho- 60 pekSayA vidhireva jyAyAn / niyame'pyanyanivRttirUpasyAzrutArthasya 'niSTaH, yasya kasyaciditi pakSe ca kasyeti na nirNItam / evaM kalpanaM bhavatyeveti tatrApi gauravameveti vidhireva sarvathA jyAyA vidherapi yatra na viziSya vijJAnaM tatrAnizcaya iti tanizcayAyAyaM 25 niti tattvam / prakRte ca "pratyabhyateH kSipa:"[3. 3. 102.] nyAya upAdIyate; yatra ca vidherapavAdarUpasya bAdhyazAstradvayamadhye ityatra niyamasvIkAre tadupasargavarjitasya kSipeH prayogAbhAva eva pAThaH, te ca zAstre vyavahite avyavahite ca 'tatra madhye'pavAdAH prasajyeta / kuta iti cecchRNu-etadupasargapUrvakAdeva parasmaipadamiti pUrvAn vidhIn bAdhante nottarAn iti nyAyasyAsya ca viSaya-65 niyame satyanyopasargapUrvakAdanupasargAca parasmaipadaM na syAt | tAyAM satyAmayaM nyAya evaM balIyAniti "aSTAbhya auy" vidhAyakasUtrAbhAvAcAtmanepadaM na syAditi nirupasargAdanyopasarga- | [pA0 sU0 7.1.21.] iti sUtre kaiyaTa Aha / tathAhi30 pUrvakAcAkhyAtaprayogo naiva syAdityato'pyatra vidhireva jyAyAn | 'aSTaputraH, aSTabhAyaH' ityAdau sAmAsikavibhaktiluci prAptAiti // 10 // yAm 'auM' Adezasya luko'vAdatayA 'au' AdezaH kathaM vAra NIya ityasya vicArAvasare mahAbhASye *anantarasya vidhirvA 70 * // 11 // bhavati pratiSedho vA* iti nyAyenAnantarAM "itiSNaH saMkhyAyA si0-pratyAsattinyAyamUlo'yaM nyAyaH, niSedhazAstrasya | lup" [1. 4. 54.] iti sUtravihitAmeva lupam 'au' Adezo niSedhyAkAjAtayA sAmIpyAt pUrvamupasthitasyAnantarasya vidhe- | bAdhiSyate, na tu sAmAsikalucamiti bhASye nirNItam / tatra 35 niSedhena cAritArthe sati taddinasya vyavahitasya niSedhe / *madhye'vavAdAH pUrvAn vidhIn bAdhante* iti nyAyaprasaktirAyAtA, sAmarthyAbhAva evAtra mUlamiti bhAvaH / evaM vidhipakSe'pi / yataH pANinIye tanne dvitIyAdhyAye sAmAsiko luga vihitaH,75 samIpasthasya vidhereva kenApi niSiddhasya pratividhAnam , saptamAdhyAye ca vibhaktilup , sA ca au' AdezasyAnantaraM pAThitA, nityavihitasya vA vikalpena vidhAnaM yuktaM, na tu vyavahitasya, | tatra dvayoAyayoH prAptau kena pravartitavyamityasya vicArebilambopasthitikatvAd, iti vidherapyanantarasyaiva saMbhava iti | "naiSa doSaH, yatra dvAvapi vyavahitau pUrvottarau tatra pUrvAnubhavAhita
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 nyAyAsindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [tRtIyollAse nyAyau 11-12] smRtyupArUDhasya pUrvasya bAdho yuktaH, iha tvanekAdhyAyavyavahito samAnAnAmiti pade bahuvacanasya vyAyadhatvena tasyaivAne'nu-40 dvitIyAdhyAyavihito luG mahatA yatnena smaraNIyo'nantarastvanu- vartanAt samAnAnAM yad yat kArya prAptaM tat sarvaM sthAdityarthabhavanIya iti sa eva bAdhyate / athavA satyAmasatyAM copalabdhau | lAbhAt "R-luti hasvI vA" [1.2.2.] iti sUtramatra pratyAsatyA'nantarasyaiva bAdhena bhAvyam / etacca lukaH samakakSa-pravartate, anyathA "RstayoH" [1. 2. 5.] ityasyaiva tvamabhyupagamyoktam / bhinnakakSI svetI lukI, ekasya sarvatra pravRttiH syAt paratvAditi bahuvacanasya phalamuktam , tasyAyaprAsyA'parasya kvacitprAdhyA" iti, svamate tu yadyapyatra viSaye mAzayaH-yadyapi hasvasya svata eva vartamAnatvena isvavidhAne na 45 dvayoAyayoH prApti sti, yato vibhaktilue sAmA sikaluk sAkSAt phalaM tathApi kAryAntarabAdhanAya tad vidhIyate, tacca ca dve api uttarapaThite eva. tathApi dvitIyayA yatyA | samaka- | prakRtanyAyenaiva siddhamiti kiM tadartha vyAzyarthakabahavacanA kSatva viSamakakSatvarUpayA prakRte nirvAha iti bodhyam / athavA zrayaNena, hasvasya ca vaikalpikatvena pakSe "RstayoH"[1.2.5.] 10 lakSyAnurodhAdapi vyavastheti nAgezena pakSAntaramuktam / tathA ca ityasyAvakAzalAbhasaMbhavAt , sati cAsya nyAyasyAnityatve kvacit svaritatyapratijJAnAt kvacit sAmayena cAyaM nyAyo'pi | hasvasya dvasvo na syAditi bahuvacanasAmarthyAd bhavati, tathA ca 50 bAdhyata iti nAgezena paribhASenduzekhare vivecitam // 11 // tena bahuvacanena prakRtamyAyAnityatvaM vijJAyate / etacca prAcA ...... | manurodhena, asmAbhistu "spardhe [7. 4. 119.] iti * // 12 // paribhASAbAdhanArtha bahavacanamiti varNita nyAsAnusandhAne, tacca . si0--lakSaNAnAM-sUtrANAM, pravRttiH svalakSye pravartana, / tata evAvalokanIyamiti // 12 // 15 parjanyavat-meghavad bhavati, yathA parjanyo varSAsamaye kutra : ...... parjanyavallakSaNapravRttiH // 12 // jalamapekSyate kutra netyavicAryaiva jale vA sthale vA Une vA ! " ta--parjanyo yathA'sambhavatsvakRtavizeSe jalapUrNe'pi prabapUNe vA sarvatra varSati tathaiva lakSaNamapi mama pravRttyA'tra kimapirtate tathA zAstramayasambhavatsvakRtavizeSe'pi pravartata iti bailakSaNyaM rUpabhedAdi syAnnavetyavicAryaiva pravartata iti bhaavH| nyAyArthaH / atra ca zAstrasya khIyoddezyatAvacchedakAvacchedena strohezyavyApakena hi lakSaNena bhavitavyamiti savizeSaNe pravRttireva mUlamiti vRttau pratipAditameva / na ca nahi prayojanamanu20 svoddezye sati phalamanapekSyaiva pravartate vyApakatvalAbhAyetya- hizya kasyacit pravRttiH* iti nyAyena pravRttiH prayojanavyApya- 60 vyAptidoSAbhAva eva tasya tathA pravRttI mUlam / tathA ca veti prayojana vinA kathaM zAstrapravRttiranumodyata iti vAcyama gopAyati, pApacyate, cikIrSati, putrIyatItyAdAvAyAdi- 'paramparayA prayojanasya sarvatra dRzyamAnatvAt , sAkSAt tatkRtapratyayAnAmadantatvena tadamtadhAtUnAmadantatvAt zaba AkAGkAyA rUpabhedarUpaprayojanAbhAve satyapi pravRttiriti hi prakRtanyAyasyAra. abhAve'pi "kartaryanadbhayaH zava"[3. 4. 71.1 iti zava : syam / "iko jhala" [pA0 sa0 1. 2. 9.1 iti satre mahA25 sidhyati / evaM dadhi annetyatra hasvasyApi "isvo'pade vA" bhASyatA bhASye'pi cAyaM nyAya uktaH kenacid bhedena, tathAhi- 65 ! "dIrghANAmapi dIrghavacana etata prayojana-guNo mA bhUditi / [1. 2. 22.] iti punaha svaH, yadyapi hrasvavidhAnasyAtra kRtakAri khalvapi zAstra parjanyavat , tadyathA-parjanyo yAvadanaM pUrNa phalAntaramapyastyeva, yato hasvavidhisAmarthyAdevAtra yatvAdi | ca sarva varSati" iti / tathA ca dIrghasyApi dIrghavacane tatkRtarUpe sandhikArya na bhavati; tathApi tanna tasya sAkSAt phalamapi tu / vizeSAbhAve'pi sUtrAntarapravRttivighAtarUpaM prayojanAntaramasyeveti paramparakheti prakRtanyAyaviSayatvaM bhavitumarhatyeva / parjanyavadi pavAda niSprayojanasvAbhAvo'pyevaMrUpeNa granthena dRDhIkRtaH / kRtakAritva-70 30 tyupamayA ca tAtkAntikaphalAbhAva eva sAdRzyamupAdIyate, | rUpameva ca tatra sAkSAtprayojanazUnyatvamiti / ata eva 'UkhataH' yathA Une pUNe ca samAnarUpeNa varSataH parjanasya varSAyAH pUNe, ityAdau dvitve sati pUrvameva havaH" / .1.39. 1 iti haskhe tAtkAlikaM phalaM nAmita kintu sthAyiphalaM tu tatrApi bhavatyeva, tato dIrghaH sidhyati, anyathA pUrva hrasva pravRtteH prayojanAbhAvena dIrgha tato nirgatena payasAdhAnyAdisiJcanarUpam / lakSyAnurodhAcAsya / sati tato hakhe rUpa na sidhyet / yadi cAyaM nyAyo na syAt kvacidapravRttirapi bhavati, ata eva "samAnAnAM tena dIrghaH" tadA pUrva havasya hambakaraNe phalAbhAvenaiva hrasvApravRttiriti 75 [ 1. 2. 1.] iti sUtre samAnAnAmiti bahuvacanasyAtana-vArNAt prAkRtam* iti nyAyasyApi nAbasaraH, svIkRte ca sunnasamAnaNyAjhyartha prayogaH / taduktaM tatraiva sUtre bRhadvanto ! nyAye dIrghahaskhayoryugapat prAyA * yAta prAkRtam iti nyAya"bahuvacanaM vyApyartham , tenottarasUtreNa lu-Rto'pi ati sahakAreNa pUrva hakho tato dIrgha *lakSye lakSaNaM sakRdeva pravarttate hrasvo bhavati-RSabhaH, hotRlakAraH, anyathA 'RstayoH" iti nyAyena punahastratvaM na bhavatIti rUpasiddhirbhavati, vivecitaM [1. 2.5.] iti paratvAd Rreva syAt" iti / ayamAzayaH- caitadanyatra vistareNeti // 12 // 80
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ [tRtIyollAse nyAyaH 13] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 221 *na kevalA prakRtiH prayoktavyA* // 13 // *na kevalA prakRtiH prayoktavyA* // 13 // si0--prakRtiddhidhA-nAmarUpA dhAturUpAca, sA kevalA tam-pratyayavidhAbuddezyatvenAzrIyamANaH zabdaH prakRtiH, sA pratyayarahitA na pryoktvyaa| nAmArthamAnavivakSAyAM kevalasya / ca vyAkaraNazAstre dvidhaiva dRzyate-nAmarUpA dhAturUpA ca, nAmnaH, dhAtvardhamAtravivakSAyAM ca kevalasya dhAtorapi ca prayoge dvidhA'pi sA pratyayasahitava prayoktavyA, na tadrahitA / pratyayA 45 5 prApta niyamo'nena nyAyena kriyate na kevalA pratiH prayo- , hi kamapi viziSTamartha pratyAyayanta eva pratyayatvaM bhajante; tathA ca ktavyA, kintu yathAyoga pratyayasahitaiveti / evaM cakevalaMyatra prakRtyarthamAtravivakSA tatrAnyArthapratyAyanarUpaprayojanAbhAvAt nAmArthavivakSAyAmapi sAdhutvArthikA prathamA prayujyate, kevala- . dhAtvarthavivakSAyAmapi ghajAdayo dhAtvarthAbhidhAyakA bhAvArthe padatvasampAdikAyA vA vibhaktaravazya prayogaH sAdhyate, ityetadvRttI tyAdayo vA prayujyante / kecit svAhaH- dhAtoH pratyayAntaye pratipAditam / tatra prAcInAnAM vyAkhyAnamapi cintitam 150 10 vivAdAbhAvena kavalatvazaGkAyA abhAvAnAmnastu vakSyamANa parazca vaiyAkaraNairasya nyAyasya siddhi pakena kriyate / tacca rItyA pratyayotpAde vivAdasya satyena kevalatvAzaGkAsadbhAvA / jJApaka pANinIyamate-"parazva" [3. 1. 2. 1 iti sUtrameva, nAmarUpaiva prakRtirihAdhikriyate" iti / tatra kevaladhAsvartha- tayAra tathAhi-mahAbhASye tatra sUtre bahu vicAritam-kimarthamidaM sUtravivakSAyAM dhAtorapi prayogaH kuto neti rUpeNa saMbhavato, mAta, AkA m no miti, akriyamANe'pi hi sUtre pratyayavidhiSu paJcamIzravaNAt vivAdasya satyena dhAtoH pratyayAntasye vivAdAbhAveneti na "paJcamyA nirdiSTe parasya" [ 7. 4. 104. ] iti paribhASayA 55 pazcamyA nidiSTa / 16 kiJcidetat / yacca 'kaTaM karoti bhISmamudAraM darzanIyam' ityatra pratyayaH para eva bhaviSyati / yadyapi tatra SaSThI nirdizyata iti parasya kaTasyaiva karmavena tata eva hilIyA mona sthAne bhavatItyarthaH saMbhavati tathApi prakRteH parasya pratyayasya syAditi prakRtanyAyena tebhyo'gi dvitIyotpAdyate sAmAnAdhi- / sAdhutvamityevaM tatra sAdhutvasyaiva pratyayaviSayasya vidhAnaM svIkariSyate, karaNyena vizeSaNasiddhaye iti prakRtamyAyodAharaNamataM. ! ityevamAdibhirUpAyaiH "parazca" [pA. sU. 3. 1. 2. 1 iti tadapi na rocayAmahe-sAmAnAdhikaraNyArthamiti dvitIyopattI sUtrasya vaiyathyemupapAdya-"prayoganiyamArtha tarhi paragrahaNaM kartavyam / 60 20 heturbhavitumarhati, na tu vibhaktyutpattI, vibhaktyutpattau ca / athatasmin prayoganiyamArthe kimayaM pratyayaniyamaH-'prakRtipara eva prakatanyAyo detA tathA na pramAvi kA pratyayaH prayoktavyaH, aprakRtiparo na' iti, Ahosvit nyAyodAharaNasvasiddhau dvitIyotpatticarcA prkRtaanupyoginii| prakRtiniyamaH-'pratyayapareva prakRtiH prayoktavyA, apratyayaparA na' yaJcezvarasuhRdAM nirdhanatve'pIzvaradhanenaiva dhanavattvamityAdidRSTA- / iti / kazcAtra vizeSaH ? "tatra pratyayaniyame prakRtiniyamAnsapradarzanaM, tadapi dvitIyotpattikAraNameva, na prakRtamyAyopa- | bhAvaH" vArtikam ], tatra pratyayaniyame sati prakRteniyamo na 65 25 kaari| yadapi ca prakRtanyAyena prathamaivAnetuM zakyata iti ! prApnoti, apratyAyikAyAH prakRteH prayogaH prApnoti / +++++ sayuktikaM pratipAdya nyAyArthasyAnyathA vyAkhyAnam-kriyArahitA astu tarhi prakRti niyamaH, "prakRtiniyame pratyayAniyamaH', prakRtirna prayojyeti; tadapi vyAkaraNazAstrAdhikArabahirbhUtam , . [vArtikama 1. prakRtiniyame sati pratyayaniyamo na prApnoti / ++++ padasaMskAramAtrAdhikAratvAd vyAkaraNasya, na kevalA prakRti- ' "siddha tUbhayaniyamAt" [vArtikam ], siddhametata, katham ? rityasya 'pratyayarahitA' ityarthasyaiva yogyatvAt saMyogavad vipra- ubhayaniyamAta . ubhayaniyamo'yaM-'prakRtipara eva pratyayaH, 70 30 yogasyApi sambhAvitasahacAravataiva yojanIyatvAt / pratyayApekSaM . pratyayaparaiva ca prakRtiH' iti / kiM vaktavyametat ? nahi, hi prakRtitvaM, kaivalyaM ca prakRteH pratyayarAhityameva na, kriyArAhitya : kathamanucyamAnaM gaMsyate? paragrahaNasAmarthyAdantareNApi parakriyArAhitye vAkyatvaM na syAditi kathayituM zakyate, na padatvaM grahaNaM syAdevAyaM paraH / para evaM syAdityevamartha paragrahaNam" na syAditi, tatazca "yathA kaTasya karotinA sambandhastathA bhISmAdInAmapi, yathaiva hyayaM kaTaM karoti tathA tadgatAna bhISmA iti / tathA paragrahaNakRto niyamo dvividhaH sampadyate 'nitya paraH diguNAnapi, tatra yad yat karotinA vyAptumiSTaM tat sarva pratyayo yathA syAt mA kadAcit parona prayoji' ityarthenaiva 75 davyaM guNazca karmeti sarveSAM pRthakkarmatve sarvebhyo dvitIyA, dvividho niyamaH-'na kevalA prakRtiH prayoktavyA, nApi kevalapazcAt tvekavAkyatayA vizeSaNavizeSyabhAva iti vizeSaNAnAM pratyayaH' iti / tathA ca nAmArthamAtravivakSAyAmapi prathamA vizebhyasamAnavibhattyupapAdanArtho'yaM nyAyaH" ityuktaM, tadapi / bhavati, dhAtvarthamAtra vivakSAyAmapi prathamapuruSaikavacanaM bhavatIti / na prakRtanyAyArthAnurodhIti vivecitamanyatra, prakRtanyAyena kaTaM kuru bhISmamudAraM darzanIyamiti ca "anabhihite" [pA. 40 kevalaprakRteH pratyayarahitAyAH prayogamAvasyaiva niyamyatvena / sU0 2.3.1.] iti sUtre mahAbhASye karmaNa uktatvAd dvitIyA 80 vibhaktivizeSaniyamane vyApArAbhAvAditi dhyeyam // 13 // / na prApnotIti vicAreNotthApitaM; sarveSAM karmatvena sAmAnAdhi.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [tRtIyollAse nyAyau 13-14 ] MPAANT ATARRITTARI... karaNyAnurodhena vA samAhitamiti tatra prakRtanyAyaviSayAbhAva bhinAnAmapi bhedavivakSAyA bhinAnAmapyabhedavivakSAyAzcAnu-40 eveti tatraiva vistareNa pratipAditam / prAcIna caitadudAharaNatva- | jJAnAt, kathamanyathA pIyamAnaM madhu madayatItyatrakasyaiva karmatvaM kalpanaM krimAzayeneti na pratIyate, "karmaNi" [2. 2. 40.] katRtvaM cetyAdhupapadyate, tato yathA madhuno'bhede'pi bhedavivakSA iti sUtre bRhadvRttA-'kaTaM karoti bhImamudAram' iti varNanaprasaGge : tathA'tra bhede'pyabhedavivakSA, tatazca Nica-kvibantayoyuSmada55 *na kevalA.iti nyAya upAttastAvatA'sya nyAyasyaitadu- smadoH kevalAbhyAM tAbhyAM sahAbhedavivakSayA sarvAditvAd chaH dAharaNatvaM na svIkartavyam, tatrAnyodAharaNasiddhyarthamavazya- sminnAdeze-tvasmin masminnityapi syAt, iti tairuktam / sa 45 svIkaraNIyenAnena nyAyenAtra prathamA syAt, kintu tathA sati cAyamarthaH "morvI" [2. 1. 9.] iti sutre bRhadvattAvapi sAmAnAdhikaraNyamatra na setsyatIti sAmAnAdhikaraNyAtha dvitIyA- pakSAntaratvenoktaH-"yuvAM yuSmAn AvAmasmAn vAcaSTe tra yogyeti tAtparyAt / tathA 'apadaM na prayujIta' iti ityarthe Nici kvipi tallaki ca-'yuSm asm' iti mAntatvam , 10 siddhayarthameva prakRtanyAyopAdAnaM, taniSedhAnugato bA'yaM nyAya [tayoH TADayosi nityatvAt tvamAdikAryebhyaH prathamameva iti vivecanIyaM mudhIbhiriti // 13 // pUrveNa makArasya matve-yuSmA, asyA, yuSyi, asthi, yuSyoH, 50 asyoH| atha zabdAntaraprAplyA ya tvamapyanityamityAzrIyate akibathai prakRtirevAha* // 14 // tadA paratvAt pUrva tvamAdyAdeze akArasya yatve-lyA, myA, si0-prakRtipratyayau sahabhUyArthaM kathayataH, yatrobhAvapi vyi, yi, yugyoH, bhAgyoH / atha *sakRdgate spardhe yad bAdhita zrUyamANo tatreya vyavasthA; yanna ca kevalaM prakRtiH zrUyate tatra . tad bAdhitameva * ityAzrIyate tadA yatvAbhAve-tvena, mena, 15 prakRtireva pratyayasyApyartha kathayati, yatra kevalaM pratyayaH zrUyate yuvayoH, AvayoH, tve, me; annAsarvAdisambandhitvAd :55 tatra prakRtyA mizra svArtha pratyaya evAha, yaH ziSyate sa lupya- sminnAdezo na bhavati / atha *vibathaM prakRtirevAha* iti sarvAdimAnArthAbhidhAyIti nyAyAt / yathA-kippratyayaH vApi na | sambandhitvaM tadA bhavatyeva sinaadeshH|" iti / atredaM zrUyate, tana prakRtireva tatpratyayArthamapi kathayati, yathA-'chid ! vaktavyam-atra prathamakalpa evAcAryasya svAbhimataH, tatra bhida' ityAdau / asyApatyam 'i.' ityAdau prakRtyarthasahita- 'yadyarthakazabdAbhAvAt , itareSu tu pakSeSu yadyarthakAthazabda20 mapatyArtha kevalapratyaya eva kathayati / ayaM ca nyAyaH kvip- prayogeNAnabhimatatvaM sUcitam , antimapakSe ca nitarAmasamma-60 pratyayasthalArtha vyavahiyate / prAcInaizcAyaM nyAyo'nyathA | tatvamucitam , yata AcakSANArthaNyantAt vipi niSpannaM vyAkhyAtaH, Nic-kvibantayoryuSmadasmadoH zabdabhedAdartha- 'yuSm asm' iti rUpaM gauNatvAnna sarvAdi bhavitumarhati, bhedAcAprAptasya sarvAditvasya prApaNo'ryo'yaM nyAya iti teSAM saMjJopasarjanIbhUtAnAM sarvAditvasyAniSTatvAt / kiJca "sarvAdeH sArAMzaH / tathAhi-tvA mAM vA AcakSANe ityarthe NijantAt / smai-smAtau" [1. 4. 7.] iti sUtre bRhadvRttA-"dviyuSmadvipi 'yuSm asm' iti mAntAd Dau "TAyosi yaH" [2. bhavatvasmadA smAyAdayo na sambhavantIti sarvavibhaktyAdayaH 65 1.7.] iti prAptaM yatvaM bAdhitvA paratvAt tva-mAdeze pazcAca prayojanam" ityuktatayA 'svasmin' ityAdiprayogANAmaniSTatvasya tadakArasya yatyaprAptAvapi sakRd gate0* iti nyAyenApravRttau sutarAM vijnyaanaat| atra ca AcakSANaNyantasthale AcaSTareva Nica-vibantayoyuSmadasmadoH sarvAditvAbhAvAt sminnAdezA- | prAdhAnyamiti yuSmadasmadogauNatvaM spaSTameveti, na svamate bhAve 'tve meM iti syAt , iSTaM tu svasmin masmin' iti, nyAyasyedamasAdhAraNa phalamiti vivRtaM vivaraNe // 14 // 30 tadarthaM cArya nyAya upAdIyate / asya cArthaH-vibantayoryuSma- 1 ---------- dasmadoryo'rthastamartha kigrahitA yupmadasmadrUpA prakRtirevAha, *kvibartha prakRtirevAha* // 14 // 70 nahi prakRti vinA kiva bhavatIti / etenArya bhAvaH-bhaguDita ta0-asya nyAyasya svamatA prAcInamatA ca vyAkhyA iva [ asannaddha iva] guDito'pi [sannaddho'pi ] gajo gaja vRttau pradarzitA / na ca khamatavyAkhyAyAM 'tva-mau pratyayottarapade evocyate, nahi gajaM vinA guDanA bhavati, tathA kevalAviva caikasmin" [2. 1. 11.] iti sUtre bRhadvRttau AcakSANa35 Nic-vibantAvapi yuSmadasmacchandau tAveveSyete, na tvaraM NyantAbhyAM yuSmadasmayo kvipi tatra sarvAditvalAbhArthaM prakRta kiJcit , evaM ca kevalayostayoH sarvAditvamastIti kRtvA nyAyopayogaH kRtaH kathaM saMghaTeteti vAcyam , tasya paramatAnusAri-75 Nic-vivantayorapi sarvAditvaM vivakSyate / na cAtra zabdabheda- tvasya vRttau pratipAditatvAt / pare tu prakRtanyAyenAntarbhUtakvibarthasya syArthabhedasya ca sAkSAdeva lakSyamANatvAdayuktaveya vivakSeti : sarvAdigaNamadhyagatatvamischanti, taca nAsya nyAyasya viSayaH vAcyam , "siddhiH syAdvAdAt" [1.1.2.] iti sUtreNA- zabdenAlAbhAt, prakRtanyAyagatazabdena hi yatra vacana nAno
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ [tRtIyollAse nyAyau 14-16] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 223 dhAto vipa vidhIyate tatra vipo'zrUyamANatvena kathaM tadartha- svIkaraNIyam , na zAstraNa tatra kimapi katuM zakyate, yathApratItiriti zaGkAyA nivRttimAtraM kiyate, na tu tatra kibartha- kazcidanyAkhyAnaM zAstreNa kriyate / tatra liGgavaicitryaM yathA-40 vivakSAyAmapi svAbhAvikArthaprayukta kAryam , kkiyo'zrUyamANatve'pi taTAdiSu zabdeSu niliGgasthamityAdi / anyacca prazastaM pacatIrUpAdibhedasya spaSTamupalabhyamAnatvena saMjJopasarjanIbhUtasya ca tyarthe "tyAdezca prazaste rUpa" [7.3.10.] iti svArthike sarvAditvavyudAsena vivantasya AcakSANArthe vartamAnasya sarvAdi- . rUpapi-pacatirUpamityAdau "padaM vAkyamadhyayaM cetyasaMkhyaM ca." svasiddhayasaMbhavAt / pradarzitaM hi mahatA andhena saMjJAbhUtAnAmupa- [liGgA0 a0 zlo0-1] iti liGgAnuzAsanAdaliGgasyApi sarjanAnAM ca sarvAdInAM sarvAditvamUlakAryAnocityamAcAryeNa tyAdyantapadasya pratyayavizeSayogena klIvaliGgatvam / tathA kutsitA 45 svayameva "sarvAdeH smai-smAto" [2. 1. 11.1 iti sUtre svA-jJAtiH, ityarthe kapratyaye Ami "sva-jJA-uja-mastrA'dhAtu mhaanyaase| tathA cAtra 'yuSm asm' zabdayoH kvivantayoH tya-ya-kAt" [2.4.108.] ityApa itve-svikA, atra jJAtau 10 prakRtitvalAbhe'pi tatprayuktAnyanyAni kAryANi bhavantu nAma, / "kAmala-kuddAlA-'vayava-svAH" [li. pu0 zlo0 14-1] sarvAditvaprayukta kArya tu nocitamiti tvasmin yasminniti / iti liGgAnuzAsanAt puMliGgasyApi svazabdasya kutsitArthaprakRtanyAyodAharaNatvena na pradarzayituM zakyata iti / vivakSaNAd vAkyAvasthAyAM kapratyayAntatve ca strIliGgatvam / 50 vibhAvayAmaH // 14 // tathA hasvA kuTItyarthe "kuTI-zuNDAd raH" [7. 3. 48.] iti svArthike re-'kuTIraH' iti puMliGgatvam , 'kuTIram' iti __*dvandvAt paraH pratyekamabhisamba klIvasvaM ca kvacit , kuTIzabdasya "lAlaso rabhaso vartidhyate // 15 // vitasti-kulyasvaTiH" [li. puM0 strI0 zlo0 3-2] iti sika-saha vivakSAyAM dvandvavidhAnAd dvandvagatAnAM vacanAt puMstrIliGgasyApi pratyayAntarayogena puMklIbaliGgatvam 155 padAnAM sarveSAmeva samarthanAnyena sahaiva sambandha ucitaH, . tathA hasvaM vanaM-vanikA, atra vanazabdasya nAntatvAt "na-latathApi prakRtanyAyena tasya pratyekaM sambandhaH pratipAdyate / atra stu-tatta-saMyukta0" [li. na. 1-] iti pAThAt klIba 'dvandvAt paraH' ityupalakSaNaM pUrvasyApi, tathA ca dvandvAt liGgasyApi svAthai kapi strItvam / tathA ca kecicchabdAH 20 pUrvamapi zrUyamANaH zabdaH pratyeka sambadhyata eva / tatra padAntarApekSayA kecicca svata eva tattaliGgAni kathayanti / parasyodAharaNaM-"eka-dvi-trimAtrA hasva-dIrgha-plutAH" [.. tatra padAntarApekSayA yathA- ayaM gauH, iyaM gauriti, atra 60 5.] iti, bhatra mAtrAzabdasya pratyekamabhisambandhaH / gozabdasyobhayaliGgatve'pi 'ayamiyam' iti padAntara pUrvodAharaNaM yathA-"dreranago'prAcyabhargAdeH"[6.1.123.1 vinA tattalliGgasya pratItirna bhavati / padAntarAnapekSAstu tribhiH iti, atra dvandvAt pUrva zrUyamANasya najaH prAcyabhargAbhyA- prakArarliGgAni kathayanti-nAmamAtreNa Adezena pratyayena ca, 25 mubhAbhyAM pratyeka sambandhaH / atra ca nyAye zabdazaktisvabhAva : nAmamAtreNa-svarUpata eva, yathA-pitA mAteti, anna na evaM mUlamiti paranyAyamUlako'yamiti // 15 // | kasyacidanyasyApekSA'pi tu svarUpata eva liGgapratItiH; 65 ..... ....... | Adezena yathA 'tisraH' iti, atra strItvaM vinA'nupapadyamAnena *dvandvAta paraH prtyekmbhismbdhyte*|| 15 // timlAdezena strItvaM pratIyate, pratyayena yathA-rAjJIti, atra ta0-anyevaiyAkaraNaH dvandvAnte dvandvAdI vA zrUyamANaM | strItvanimitta kena chIpratyayena strItvaM pratIyate / saMkhyAvaicitrya padaM pratyekamabhisambadhyate iti vyutpattirazIkriyate, tadekadeza yathA-'dArAH, sumanasaH, apsarasaH' ityAdau vastvekatve'pi 30 eva ceha nyAyatvenollikhitaH, yuktaM tu pUrvocAritasyApi padasya bahuvacanamityAdi / sa cAyamoM na kAraNanirdezapuraHsaraM 10 pratyekena sambandhabhavanam / dRzyate ca tathA prayoga iti vyAka | vyAkhyAtuM zakyata iti zabdazaktivaicitryamUlaka evAvaraNAntaravat khamate'pi pUrvasyApi pratyekamabhisambandho nyAyya | sIyate // 16 // iti tathA pradarzito vRttAviti // 15 // vicitrAH shbdshktyH*||16|| avicitrAH zabdazaktayaH* // 16 // ta0-atra zabdazaktipadena zabdAnAM prAtikhikaH svabhAva 35 si0-zabdAnAM zaktayaH-abhidhAnasAmarthyAni, vici- evaM gRhyate, yena zabdasvAbhAvyanekameva vastu bhinnaiH zabdairucyamAnaM 15 trA:-parasparavilakSaNAni bhavanti, na tAsAM vinigamakaM | bhinnAni liGgAni vacanAni ca vidhatte / yathAkinidastIti bhAvaH / atra ca tattadvaicitryadarzanameva mUlam , | padArthaH, sarvA vyaktiH' ityevarUpeNa vastu-padArtha-vyaktizabdaiH tena yatra liGga-saMkhyAdau vaiciyaM dRzyate tatra tat tathaiveti / pratipAdyamAne sasmin liGgatrayamapi prayujyate / yathA vA-dAra.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuJcayaH / [tRtIyollAse nyAyau 16-17] RAMA D H AARAMMARPAN .. . ...... . .. .... . ....... .......- -.--0uturinar. - - . untry kalana-patnIzabdA ekamevArtha kathayanto'pi tattaliGgabhAjo bhavanti, evam-'avatsIyo godhuk' ityAdI vatsebhyo na hita ityartha-40 tathA ca na vastutantraM liGgamapi tu zabdatantrameva / evaM saMkhyAyA vivakSAyAM najo hitena saha sambandhe satyapyarthapratyayasya jAyaapyeSa eva kramaH, kecicchabdA ekamarthamabhidadhAnA api : mAnatvAd vatsazabdena saha samAso'sAmaye'pi / tadisthamiha bahutvabhAjI bhavanti, yathA-dAra-'psara:-sumanaHzabdAH; kecanA- "samarthaH padavidhiH" [7. 1. 122.] iti paribhASAbAdhaH 5 nekArthAnabhidadhAnA apyekatvabhAjo bhavanti, yathA-'vanam , ' spssttH| vacana nirdezAt prAptApravartanaM yathA-"nahAhorghato" samUhaH, akSatam, viMzatiH' ityAdayaH zabdA bahutvasaMkhyA- [2.1.85.] ityAdau dhAtunirdeze prAptA api i-ki-ztivo 45 viziSTamarthamabhidadhAnA apyekatvenaivopasthApayantItyAdayo vizeSAH . na bhavanti / iSTArthapratyayAbhAve prAptApravRttiryathA-'sarvasya bhadraM zabdazaktisvabhAvamAtrasamarthanIyAH / vicAritaM caitadviSaye : bhUyAt' ityatra prApto'pi SaSTIsamAsa' iSTArthapratyayAbhAvazajhyA "striyAm" [4.1.3.] iti pANinIyasUtre'nyatra ca tasa- na bhavati / tathAhi-sarvabhadraM bhUyAditi kathane kasyetyAkAGkA 10 sthaleSu mahAbhASyAdau / vistarabhiyeha na vizadamya prdrshitmiti| / sthAsyateveti nirAkAGkSapratipattaye samAso na prvrtte| iSTArtha evaM kvacit kazcidarthaH zabdaprayogamantareNa na pratIyate, kvacica pratyAyanamUlakatvAd 'abhidhAnalakSaNAH kRttadvitasamAsAH'50 vinApi zabdaprayogaM pratIyate, yathA-hastenAtikAmatItyarthe ityAdi prAyo vAdaH, abhidhAnam-iSTArthapratyAyanaM, tadeva "Nij bahulaM nAmnaH"[3. 4.4.1 iti Nici--'atihasta- lakSaNaM-nimittaM yeSAM tathAbhUtA iti tadarthaH / evaM bacanAt yati' ityatrAtizabdaM vinA'tikramArtho na pratIyata iti sa sUtroktavidhAnabalAt, kiM na bhavati-aprAptamapi vidhIyata 16 prayujyate, zvetAzvenAtikAmatItyarthe ca "zvetAzvA-zvatara-gAlo- ityAdirUpA'pi prakRtanyAyavyAkhyA dRshyte| tathA ca 'zreSThaH, DitA-''harakasyAzvataretakaluka" [ 3. 4. 45.] ityanenAzva- ! zreyAn' ityAdAveSTeyasyoH parayoH prazasyazabdasya zrAdeza-55 zabdaluki-zvetayatItyatra tvateH prayoga vinApi tadarthapratIte tiH / vidhAnasAmarthyAt tasya guNAGgatvAbhAve'pi "guNAGgAdveSTeyasU' prayujyate / tathA raNam pratyayo yathA''bhIkSNye vidhIyate tathA [7. 3. 9.] itISTheyasU sinhau / guNAzabdena guNapravRtti Nam pratyayo'pi, kintu ruNam-pratyayasthale dvitvamAbhIkSNyadyotanAya nimittaH zabdo'bhidhIyate, yathA paTTAdizabdaH paTutvAdiguNa20 dRzyate, yathA-bhoja bhoja yAtIti, ana hi "ruNam cAbhIkSadhye pravRttinimittakaH, prazasyazabdazca prazaMsApravRttinimittakaH, [5. 4. 48.] iti raNam vidhIyate, Nami tu dvitvaM vinApyA- prazaMsA ca stutikriyArUpA na guNarUpA, tatazcAyaM zabda:60 bhIkSNyaM pratIyate, yathA-'gehAnupravezamAste ityatra, atra hi pAcakAdizabdavat kriyApravRttinimittaka eva na guNapravRtti'gehamanupravizyAnupravizyAste' ityarthe "viza-pata-pada-skando nimittaka ityaprAptAvapi to pratyayau tayoH parataH zrAdezavidhAna vIpsA-''bhIkSNye" [5. 4. 81.7 iti Nam bhavati / / rUpavacanabalAdeva prvrttH| tathA ca vacanabalAdiSTArthapratyAna25 evamAdiSu vaicitryasya kAraNaM zabdasvAbhAvyameveti // 16 // rUpAbhidhAnabalAcAprAptamapi vidhIyate, prAptamapi nivaryaMta ....iti prakRtanyAyasya kacidaprAptaprApakatvaM kvacisprAptanivartakatvaM 65 *kiM hi vacanAnna bhavati* // 17 // bacanepu abhidhAneSu ca pratipAdanaM vissyH| sa ca svabhAva si0--vacanam-iSTArthapratyAyanAya tAdRzazabdaprayogaH, siddha eveti nAtra jJApakAdyapekSeti // 17 // tahalAta, kiM zAstreNa sAkSAdavihitamapi kArya na bhavati ? / ....................................................... api tu sarva bhavatyeva; iSTArthapratyaye sati ziSTaprayogamanusRtya kiM hi vacanAnna bhavati // 17 // 30 kecicchAstreNa sAkSAdavihitA api vidhayo bhvntyevetyrthH|| ta...ayaM nyAyo vacanasyAbhidhAnasya cADUtasAmarthyatulyanyAyAdiSTArthapratyaye'sati ca kecid vidhayaH zAstravihitA ' bodhakaH / ayamAzayaH-vyAkaraNazAstreNa na zabdA viracyante'pi 70 api kvacinna pravartanta ityapi lbhyte| yathA "samarthaH pada- tvakhaNDAH zabdA laghI yasopAyenArthapratyAyanAya yathAzakti vidhiH" [7. 4. 122.] iti paribhASayA sarveSAM pada- / prakRti-pratyayAdibhirUpAyaiH sAmAnya-vizeSarUpaiH zAstreramvAkhyA sambandhividhInAM samarthAzritatvaM pratipAditam, ityasAmarthe . yante / tatra yadi kazcidarthaH zAstrairapratipAdyamAno'pi [ avidhI35 sati samAsarUpaH padavidhividhAtuM na yuktaH, tathApi 'asUrya- yamAno'pi] kvacid dRzyeta, kacica zAstravihito'yarthaH mpazyA rAjadArAH' ityAdau sUryamapi na pazyantItyarthe najo / pravartamAno na dRzyeta tatra na zaGkA kAryA, yadi tAdRzaH ziSTaprayogaH 15 darzanArthena sAmarthya sUryapadArthena saha sAmarthyAbhAve'pi ca / syAt , yadi vA tAdazena zabdeneSTo'rthaH paramparayA'bhidhIyamAno "asUryograd dRzaH" [5. 1. 126. ] iti sUtre'sUrya iti / dRzyeta / tasya cAnujJAnaM dvidhA jJeyam , kvacidAcAryANAM tAdRzanirdezarUpavacanAt sUryazabdasya najJA saha samAso bhvti| prayogakaraNena kvacinneSTArthapratyAyanasAmarthyasatyAsattvadarzanena, eSa
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ { tRtIyollAse nyAyau 17-18 ] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 225 PPPAPErrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr-in -..-.--........... marwa d evArtho'nena nyAyena prtipaadyte| etAdRzAH [ yathApUrvo nyAyo-: vAseStrakAlAt" [3.2.25.] "varSa-kSara-varA-'p-saraH-zaroro'yametatparazca nyAyaH ] prAyo'nyeyAkaraNaiAyakoTau na pari- manaso je" [3.2.26.] iti sUtrAbhyAmeSu zabdeSu pUrvaviSaye gaNitAH, tathApi bhavanti lakSyasiddhayupakArakA iti vyAkhyAtA evaM alugU vikalpena vidhIyate, yathA-'vilezayaH, vilazayaH' asmAbhiH / ityAdi, 'varSejaH, varSajaH' ityAdizca / evaM-"dyu-prAvRSTa-varSA5 evametadatiriktA api kecana nyAyAH kvacit kvacit pazyante, zaratU-kAlAt" [3.2.28.] eSu nityamalup vidhIyate, 45 yathA-1 *vicitrA sUtrANAM kRti*2*mAtrAlAgha. yathA-'divija.' ityAdi / "nen-siddha-sthe" [3. 2. 29.] vamapyutsavAya manyante vaiyAkaraNA:* 3 *te vai eghu lubabhAvo niSibhyate, tathA ca lubeva bhavati, yathA-'sthaNDividhayaH susaMgRhItA bhavanti yeSAM lakSaNaM prapaJcazva* : lazAyIM' ityAdi / eSa ca sarvaH prapaJcaviSayaH "tatpuruSe kRti" ityAdayo nyAyAnusAriNo vAgvizeSAH / te ca sUtraracanArtha- [3.2.24.] iti lakSaNasUtreNaiva siddhaH, yatastatra "adyakSa10 mevopayuktA na tu lakSyasiddhAviti lakSaNakacakSuSkAnAmanupAdeyA nAntAt saptamyA bahulam" [3.2.18.] iti sUtrAd bahula-50 itIha na vyaakhyaataaH| mityasyAnuvRttiH, saMbhAvyate, tadanuvRttyA ca tatra vicitrA sUtrANAM kRti:* ityasyodAharaNaM yathA- "cit pravRttiH kvacidapravRttiH, kvacid vibhASAka cidanyadeva / "dhAtoriva varNasyeyu' [2.1.50.] ityatrevarNovarNasya / vidhervidhAnaM bahudhA samIkSya caturvidhaM bAhulakaM vadanti // " sthAne yuvarNasyetyetadapi prayoktuM zakyate, yathA-"yuvarNa-vR-dR0" na ityAdivaicitryalAbhasadbhAvAt sUtracatuSTayAnuSThAnaM prapaJcArthameva / hI 15[5. 3. 18.] ityatrevovarNayoH sthAne yuvarNazabdapAThaH, / , evaM pArizeSyAdayo'pi nyAyAH sUtrasya nopayogina evetIha 55 bhavati ca tathA pAThe lAdhavaM, kintu sUtrANAM kRtavAcavyabodhanA- nopanyastAH sa ca nyAyaH "nAnaH prathamakadviyahI" 2.2. yaiva tathA paThitam // 1 // / 31.] ityAdisUtraracanAyAmupayuktaH, tanyAyabalAdeva hi karmAdi*mAtrAlAghavamapyutsavAya manyante vaiyAkaraNA* : zaktiSu dvitIyAvibhaktIna vihitatvAt pArizeNyAdeva prathamAyA ityasyArthaH-mAtrayA'pi-sUkSmamapi, lAghavaM vaiyAkaraNA utsa- nAmArthamAtre vidhAnamiti sUtrArthaH pratIyate / evaM-*yathoddeza 20 vAya-harSAya manyanta iti / lAghavaM ca dvidhA-zabdataH praki- nirdezaH ityAdayo'pi lakSyaikacakSuSkAyojanA eveti neha 60 yAtaca, tatra zabdato lAghavaM yathA-"Apo khtiA ye-yAsU-yAsa-! kvApi gRhItA iti // 17 // yAm" [1. 4. 17.] ityatra liccatuSkeNa ['hesi usa Di' | ityetaiH ] saha yathAsaMkhyalAbhAya 'vyAm' ityetadantAt padAja- *nyAyAH sthavirayaSTiprAyA:* // 18 // samAnIya sautratvAt topo vihitaH / prakriyAlAghavaM yathA- si0- yathA sthavirairgamanAgamanakAleSu kAryavazAdeva 25 bhIluka ityasya siddhayartha "bhiyoru-ruka-lukam" [5. 2.76.] : yaSTayaH samavalambyante, nAnyathA, tathA nyAyA api ziSTaprayoga iti sUtre lukapratyayasya rukapratyayAt pRthagU vidhAnam, anyathA siddhyarthamevAzrIyante naanythaa| tathA ca ziSTaprayogapratikUlye 65 ruke kRte'pi "RphiDAdInAma." [2. 3. 104.] iti sUtre nyAyAnAzrayaNameva / ekasminneva lakSye kasyacit kAryasya RphiDAdigaNe pAThenaivAkRtigaNatvena vA latvaM sthAdeveti kimartha / sAdhanAya nyAyAzrayaNaM dRzyate, tadanyakArye ca kartavye pRthak pratyayavidhAnaM syAt, pazyati tvAcAryastathA sati prakri- | tadanAzrayaNamapi dRzyate, taccAyuktamiti zaGkAbyudAsAyAyaM 30 yAgauravamiti pRthageva pratyayaM karoti, gaNakAryANAmAkRtigaNa- nyAya pAzrIyate / anna ca mUlaM tatra tatra tathA'cAryANAM tvena sAdhanaM hi prayogAnusaraNam , prayogAnusaraNe ca gauravaM vyAkhyAnameva, yathA-rAyamatikrAntAnAM kulAnAmityarthe 'atirai'-70 spaSTameveti tadapekSayA pratyayAntarakaraNe eva lAghavam / zabdasya bhAmi "klIbe" [ 2. 4. 97.] iti hasvasve sati evaM *te vai vidhaya:0* ityAderayamarthaH-zAstraSu dvidhA tatprayukta nAmAdeze sati *ekadezavikRtamananyavat iti vacanAni dRzyante-kAnicit saMkSiptAni kAnicid vistRtAni, nyAyAt "A rAyo vyaJjane" [2. 1. 5.] ityAtvaM prAptaM, 35 tatra ye sUkSmamatayastA prati lakSaNaM-saMkSepeNa vacanam , ye ca tacca *sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya* iti sthUladhiyastAn prati prapachaH, zAstrasya hi parAnugraha eva prayo- nyAyamAzritya dhAryate, yatastasmin kRte nAmAdeza nimittasya 75 janam, tatra pratipattRNAmubhayaprakAratyadarzanAt , tatra lakSaNaM | sannipAtasya vidhAtaH sthAt, kintu tatraiva "dI? nAmyatiyathA-"tatpuruSe kRti" [3 2. 20.] ityanena avyajanAt / sa-catasR."[ 1. 4. 47.] iti dIrdhe kartavye sa nyAyo parasyAH samprabhyAH kRdante uttarapade tatpuruSe luga niSidhyate | nAzrIyate, tatazca 'atirINAm' iti dIrghaH sidhyati / evaM 40 'stambaram' ityAdau, ayamevArtho'gre prapaJcitaH, yathA-"zaya-vAsi ! "vattasyAm" [1. 1. 34.] ityatra vattasyostaddhitayoH 29 nyAyasamu0
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ *- -- --- ---- - -- -- -- -- -- -- 226 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [tRtIyollAse nyAyaH 18 ] marrierrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr r rrrrrr. sAhacaryAdAmo'pi tasyaiva grahaNaM prAptaM, parantu sAhacaryanyAyA- | catasR'varjanameva jJApakam, anyathA sannipAtanyAyenaiva tisaNAnAzrayaNAt parokSAsthAnajoDapyAm gRhyate, tatraiva SaSThIbahu- mityAdau dIrghavAraNasaMbhave tadvarjanaM vyarthameva syAt / "vattasyAm" vacanasyAmo grahaNavAraNAya sa nyAya AzrIyate / tathA ca [1.1.34.] ityatra ca avibhaktitvena sAdRzyagrahaNe sAhasthavirayaSTiprAyatvaM nyAyAnAM spaSTameveti // 18 // caryanyAyAzrayaNenaiva parokSAsthAnajasyAmo grahaNa, SaSThIbahuvacanasyA-40 grahaNamiti sAdhitaM tatraiva sUtre bRhanyAse, upAyAntaraM ca tatra # iti nyAyasamuccayasya tRtIyollAse vAcakAvataMsena pradarzitam, athavA Ameva ya Am iti vyAkhyAnam / SaSTIbahu zrIhemahaMsagaNimaNinA samucitAnAmaSTAdazAnAM vacanAmUtu 'manasAm' ityAdI Am , 'matInAm' ityAdau nAmiti vacanavizeSANAM nyAyAkArANAM, tapogacchA tasya na grahaNamiti / evaM rItyA prAyaH sarvatra nyAyAzrayaNA nAzrayaNe bIja 'pradarzayituM zakyata eva / tathApi kvacidapravRtti- 45 dhipati-sUricakacakravarti-sarvatazrasvatantra mUlAnupalambhe'pi lakSyAnurodhAdapi nyAyApravRttiH kartuM zakyata zrImadvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa evetyarthameva nyAyo'yamupAta ityavadheyamiti zam // 18 // 10 'vyAkaraNavAcaspati-zAstravizA 0302 Jai-90DABKSO rada-kaviratna' iti padAlaGka 4 iti nyAyasamuccayasya sindhukalite tRtIyollAse vAcakAvatena vijayalAvaNyasUriNA taMsena zrIhemahaMsagaNi maNinA samucitAnAmaSTAdazAnA viracitA nyAyArthasindhu vacana vizeSANAM nyAyAkArANAM, tapogacchAdhipatinAmA vRttiH // sUricakacakravarti-sarvatantrasvatantra-zrImadvijayanemi sUrIzvarapaTTAlaGkAreNa 'vyAkaraNavAcaspati15 nyAyAH sthavirayaSTiprAyAH // 18 // zAstravizArada-kaviratna' iti padAlatena vijayalAvaNyasUriNA viracitaM ta0---nyAyAH prAyo jJApakasiddhA eveha pUrva pradarzitAH, | kecidaspaSTamupalabdhajJApakA api yathAkathaJcidanumitA eva / / / taraGgAbhidhaM vivaraNam // tathA ca zAstrakRtA sarvatraiSAM nyAyAnAM prayogasyeSTatve kaNThata == == = == = ===== evocAraNaM vidheyaM syAt saMjJA-paribhASAdisUtravata taca na kRtamiti / kvacit prAcyaH panthAH kvacidapi ca navyo budhapathaH, 20 testaiopakairanumIyante / anumIyamAnAni ca vacanAni sandi kvacit svAtatryAcyA kvacidapi ca teSAM samudayaH / gdhAni bhavantIti yatra ziSTaprayogANAmAnukUlyaM tatraiva teSAmA dhito'smin ziSyANAM mativikasanArtha zubhadhiyA, zrayaNaM yuktaM lakSyAnukUlatvAt , lakSyasiddhayarthameva ca lakSaNAdInA budhairbuvA tattvaM tadanugatamayaM zritajane // 1 // mupAdAnAt / zAstrakRdbhiH kaNThato'nuccAritatvamevaiteSAM daurbalya sUrIndaM hemacandaM kalisakalavidaM saMsmarAmo'bhirAmaM, bodhakam , kaNThata uccAritAnAM zrutatvaM, jJAyakasiddhAnAM cAnumiti 60 23 prAptatvam / tathA caiSAmAzrayaNamanAzrayaNaM ca yadyapi ziSTaprayoga- dhImantaM hemahaMsaM gaNimaNimamalaM taM kathaM vismarAmaH / mAtravijJeyam, tathApi tatra tatrAnityatvajJApakAnyapi zAstrakRdvaca-. nyAyAnAmarthasAthai nijamataghaTitaM dhArayantIM yadIyAM, nAni pradarzitAnyeva / nanvAcAryAdibhiH kaNThato'nuktatvAd maJjUSAM prApya jAtA kyamiha prabhavaH sAdhu sindhau taraGge // 2 // yadeSAmanityatvena lakSyAnurodhAdAzrayaNamanAzrayaNaM cetyucyate tanna varam , zabdoccAraNajanyakkezAnutpattyA'numAnAd bodhanasyA30 nyathAsiddhatvena prakRtArthajJApakatvAyogAditi cet ? na-nahi zabdocAraNajanakakaNThatAlvAdyabhighAtarUpagauravamevAdattavyaM, na jJAnajanakamanovyApArarUpagauravamiti rAjAjJAstItyAdirUpeNedazArthasya tatra tatra nirastatvAt / yadyapi yatra nyAyo nAzrIyate tatrApi kimapi jJApakamavazyameSTavyam , yathokte atirINAmityatrAtve / 35 kartavye *sannipAtalakSaNa nyAyaH samAzrIyate dIrgha netyatra "dI? nAmyatisa-vatasa0" [1. 4. 47.] iti sUtre 'tisa- | SE2033 - wwwcom
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [ caturthollAse nyAyaH 1] 227 [caturthollAsaH] | saumraprayogAda vyaJjanasandhikAryANi na jAtAni / evaM bhissaTA, kacchATikA, grAmaTiketyAdiprayogANAM ziSTaparamparA- 40 ataH paraM prAk pradarzitanyAyasajA / prayogAt siddhiH, tathAhi-abhyupasargapUrvot sAMk bhakSaNe" tIya evAnuktArthasAdhako nyAyo ityasmAd dhAtoH "upasargAdAtaH" [5. 3. 110.] ityaGi vistareNa vyAkhyAtuM pRthak prada- ! "iDetpuMsi cAto luk" [4.3. 94.] ityAluki pRSoyate, sa cAyam darAditvAdupasargAdyakAralope pakArasya ca sakArAdeze striyA Api ApaH prAk kussArthavivakSayA TAgame ca-bhissaTA, 45 *ziSTanAma-niSpatti-prayoga-dhAtUnAM : kutsitamannaM bhissaTetyucyate / taduktaM liGgAnuzAsanaTIkAyAsautratvAllakSyAnurodhAd mAcArya:-"kutsitA bhissA bhissaTA-dagdhikA, lakSyAnu rodhAdyAgamaH" iti / amarakoze ca-"bhissaTA, dagdhikA." vA siddhiH // 1 // [2. 9. 49. zlo0] ityuktam , taTTIkAkRdbhizca 'bhissA si0-iha hi yathAsambhava lakSyANi buddhau saGkalayya / TIkata iti vyutpAdya bhissopapadATTIdhAtorayaM zabdaH sAdhitaH, 50 10 tatsAdhanAthaM lakSaNAni zAstrakRdbhiH sUnitAni, paraM nAnA-1 vAcAM vyutpattivaicitryAt / kacchATikA tumAnantyAt tattatprayogaviSayANAM kriyAdipadAnAM ca sAkalyena ___ naukAGge paridhAne ca pazcAdavalapallave / saGkalanamasambhavi, uktaM ca bhAvyakRtA paspazAhike-"bRhaspati rAhaka-"bRhaspati- kacchA tucIrikAyAM tu vArAhyAM ca nigadyate // " rindrAya divyaM varSasahasraM zabdapArAyaNaM jagau, tathApi nAntaM ! iti hemakozAt paridhAnIyapazcAdabalapallavArthAt kacchA jagAma" iti| tatazca yahUni nAmAni, bayazca niSpattayaH, zabdAta kRtsitArthe ke ApilakSyAnarodhAdeva kAt pUrva TAgame 55 15 bahavazca prayogavizeSA nAmA-''khyAtaprakRtibhUtA dhAtavazca | svAdau kRte sidhyati, taduktaM liGgAnuzAsanaTIkAyAmAcAryaiHzabdAnuzAsane sAkSAd na saGkalitAH, teSAM saMgrahAyAyaM nyAyaH "aJcalapallave cArthaprAdhAnyAt kacchATiketyapi, yad gaudd:smaashriiyte| tathA cAyamarthaH-ziSTAH-zabdazAstre vyAkhyAna- | "kacchA-kacchATike same" iti / grAmaTiketi ca grAmazabdAta karmaNi nAyAtA anuktA ityarthaH, ye nAmAni ca niSpatta- | kutsAdyarthe ke strIsvavivakSAyAmApi TAgame ittvAdI kRte yazca prayogAzca dhAtavazca, teSAM [iha zabdAnuzAsane'nuktA sidhyati / evaM-'kAndavikaH, vaiNavikaH, kAmbavikaH' ityAdau 60 20 vapi] sautratvAt -sUtrANi-AcAryapraNItAni, teSu nirdiSTAH-- 'RvovarNa-dosisusazazvadakasmAtta ikasyeto luk" [7.4. sautrAH, teSAM bhAvaH-sautratvaM, tasmAt; lakSyAnurodhAt 71.] itIkasyeto luga na bhavati / tathA ca kanduH paNyalakSya-ziSTasampradAyaprayogaH, tasyAnurodhAt-tadvagauravabalAditi masyetyarthe "tadasya paNyam" [6.4. 54.] itIkaNi bhAvaH, siddhiH-nisspttiH| atra prakRtArthabodhAya samupayukto'pi . asvayaMbhavo'va" .4.70.1 ityavAdeze sidhyati, siddhizabdo nyAyasaMgraharUpagranthasyAnte prayukto maGgalArtho'pi kandunA kRtaM kAndavaM, tat paNyamasyeti vA sidhyati; pare tu 65 25 smpnnH| granthAnte'pi maGgalAcaraNaM ziSTaparamparAprAptameva, | kandaH--madyanirmANopayogipAtra 'karAhI' iti khyAtam, tatra uktaM ca mahAbhASye-"maGgalAdIni maGgalamadhyAni maGgalA-saMskRtaM bhakSyamityarthe kAndavaM prasAdhya tasmAt paNyArthe ikaNi tAni ca zAstrANi prathante vIrapuruSakANi ca bhavantyAyuSma- | kRte 'kAndavika' iti sAdhayanti, tacca "ApUpikaH kAndaviko puruSakANi ca, adhyetArazca siddhArthI yathA syuH" iti / tatra | bhakSakAraH" [a0249|287 zlo.] ityamarakozaTIkAyAM tatrAkRtopAyakazabdadhAtvAdiprayogAn vidadhatA''cAryeNaivArya spaSTam / veNuH-veNuvAdana zilpamasyetyarthe "zilpam" [6.4.70 30nyAyaH sUcita iti nAtra jJApakavizeSopanyAsAvazyakatA'sti / 57.1 itIkaNi avAdeze sidhyati, anna lakSyAnurodhAt tana nAmnAM saunatvAt sidviryathA-'caturthI, SaSThI' ityAdisautra- "RovarNa"[7. 4.71.1itIkaNa ilopAbhAvaH, pare nirdezAt 'caturtha, SaSTha ityAdinAnA prakRtazabdAnuzAsanasUtra-ta veNazabdAda vikArAthai vaiNava saMsAdhya tataH zilpArthe ikaNi prAtikUlye'pi siddhiriti / tadyathA-'caturNA SaNNAM vA pUraNI' | te sAdhayantIti tanmate na lakSyAnurodhAzrayaNamAvazyaka ityartha catara-SaSa-zabdAbhyAM kramAt "caturaH" 7.1.163.] bhali-kamba:-kambavAdanaM zilpamasyetyarthe parvavata kAmba 3. "SaT-kati-katipayAt thada" [7. 1. 162.] iti sUtrAbhyAM / vikasiddhiH atrApi pare vikArArthe kAmbavaM saMsAdhya pazcAdi thadapratyaye "nAma sidarabyaJjane" [1.1.21.] iti / kaNA kAmbavikaM saMsAdhayanti, svamate ikAralopAbhAvAya padatve-'catusthI, SaTTI' iti prayogI prAmutaH, paraM "caturthI" | lakSyAnarodhAzrayaNaM tanmate pratyayadvayavidhAnarUpaprakriyAgaura[2. 2. 53.] "bhajJAne jJaH SaSThI" [2. 2.80.] iti : vAzrayaNamityubhayoH sAmyameva //
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [caturthollAse nyAyaH 1] ziSTAnAM niSpattInAM sautratvAt siddhiryathA-"a-aH iti ktayoriNaniSedhAt-stabdhaH stabdhavAniti; adyatanyAm anusvAra-visauM" [1. 1. 9.] "Apo hito yai-yAs- | "Rdicci-stambhU mracU0" [3. 4. 65.] iti vA'Gi-- yAsa-yAm" [.. 4. 17.] ityanayoH sUtrayoH kramAdau- | astabhat astambhIditi / evam-aga-pulAbhyAM parasmAt stambheH jasorvibhaktyoH sautratvAdeva lug niSpannaH, lakSyasyaitAdRzasyA- | "aga-pulAbhyA0" [ uNA0 363.] iti Diti ye sati nyatrAnupalabdhena lakSyAnurodhakRtA sidviriha pradarzitA / tathA . agaM stanAtItyartha-agastyaH, pulaM stanAtItyarthe ca-pulastya 45 cAgre'pi yatra yasyaiva hetoH saMbhavaH sa eva pradarzayiSyate // iti rUpe bhavataH; stannAtItyarthe "jajala-titila." [uNA. yogavizeSANAmarthavizeSe niyantraNAdikamapi lakSyAnurodha- 18.1 ityAdinA sUtreNa nipAtanAtU-tintibha iti, tasmAda kRtaM bhavati, yathA-raNAdidhAtUnAM zabdArthatvasya sAmye'pi vRddhApatyArthe gargAditvAd yani-taintibhya iti / asya dhAtoH bhAve tAntAH prayogA arthavizeSe niyantritA lakSyAnurodhAdeva, sauneSvAdau pAThenAbhyarhitatvAd varNakrama parityajya pUrvavarNanaM 10 taduktaM haimadhAtupArAyaNe-"iha ca [dhAtUnAM ] zabdArthatvA- kRtam, evaM-laukikeSu dhAtuSu kuveH, vAkyakaraNIyeSu culu-50 vizeSe'pi raNitaM napurAdau, maNitaM suratakUjite, kaNitamAH, mpazcAdau pAThe'pyAcAryavacanameva mUlamiti dhyeyam , tathAhikvaNitaM vINAdau rUDham ; evamanyatrApi-kUjitaM vihagAdau, / taiH "bahulametannidarzanam" iti curAdyantargaNasUtrasya vyAkhyAbRMhitaM gaje, heSitaM haye, vAzitaM pazuyu, garjitaM meghAdau, ! nAvasare--"tenAtrApaThitA api klaviprabhRtayo laukikAH, stambhU[kvacid garjita siMhAdau], guJjitaM siMhAdau, [kvacid prabhRtayaH sautrAH, culumpAdayazca vAkyakaraNIyA udAhAryAH" dhAtUnAM ca saunatvAt saMgraho lakSyAnurodhAca, tatra sautrA athAnyavarNakrameNa sautradhAtUnAM viziSTaprayogAdipradarzanArtha kaNDAdigaganirdezAdabhyUhitA bRhadvRttyAdiSu vistarato varNitAH / tItyarthe "zI-zraddhA-nidrA-tandrA-dayi-pati-gRhi-spRherAluH" zreSu tatra tatra paThitA dhAtavo [5.2. 37.] ityAlArvadhIyata iti tandrAluriti prayogaH // 2 // 20 "bahulametannidarzanam" iti curAdyantargaNasUtreNAcAryaiH saGgha- | idantAzcatvAraH-tatra "ki jJAne" ityasmAt kayatItyarthe 60 hItAH / culumpAdayazca tatra tatra prayogapathamAyAtA vAkya "jani-paNi." [uNA. 140.] ityAdisUtreNa Tapratyaye karaNIyatvena pradipAditA dhAtupArAyaNAdau, te'pi prakRtanyAyaviSayatAM nAtikAmanti / sautrAdidhAtUnAmarthA api kavikalpa dIrghe ca vihite-kITa iti rUpam ; tasmAdeva "ki-za-vRbhyaH kara" [uNA0 435.] iti kare-karo vakradRSTiH; asmAdrumAdigrantheSu pratipAditA iti vistarabhayAdiha nocyante / deva "tinizetizAdayaH" [ uNA0 537.7 iti sUtre 25 teSvapi ka-ca-Ta-ta-pAdivarNA anubandhatvenAsaJjitAsteSAmanu- | AdigrahaNAta kizapratyaye-kIza:-markaTaH // 3 // 65 bandhAnAM phalAni ca yathAvasaraM nirUpayiSyante / tattadanubandha- | "pati patane" ityasmAt patayatItyAdyarthe "zIG-zraddhA." vazalabdhatattadgaNAntaHsthatvavijJAnAt tattadgaNapAThaprayuktavikara [5. 2. 37.] ityAdipUrvollikhitasUtreNAlau sati-patayAluNAdilAbhaH, gaNavizeSapAThAnujJApakAnubandhAbhAve ca zaveva | riti, "pata gatau vA" ityasmAcaurAdikAdapi patayAluriti vikaraNam / i-GittvakRtamAtmanepadamI-gittvakRtamubhayapadaM | seDumarhati // 4 // 30 tadubhayavirahanibandhanaM ca "zeSAt parasmai" [ 3. 3. 100.] iti parasmaipadamityAdyavadheyam / ataH paramanubandhaphalapradarzanArtha - "gRhi grahaNe" gRhayati, agRhAyIt, iti, "gRhaNi 70 diGmAnaM rUpANi pradarzyante / tathA ca "stambhU-stumbhU-skambhU ahaNe" iti caurAdikAdantasya tu-gRhyate ajagRhatetyAdi, skumbhU skoH snA ca" [3. 4. 78.] iti sUtrapaThitaH | ubhAbhyAmapi "zIG-zraddhA." [5. 2. 37.] iti stambhUdhAtuH stambhArthaH, stambhazca kriyAnirodhaH, sa cokArAna- pUrvAdIritasUtreNAlI vihite-gRhayAluriti // 5 // 35bandhaH, tasmAd vartamAnAyAM prathamapuruSaikavacane pUrvolikhita- "cirida hiMsAyAm" ityasmAcciriNotItyarthe "cireriTo sUtreNa nA-bhU pratyayA kramAd bhavata iti stabhnAti staznotIti / bh ca" [uNA. 149.] itITapratyaye bhAntAdeze jAtitvAt 75 rUpe; kye ca "no vyaJjanasyAnuditaH"[4. 2. 45. iti: striyAM uyAM-cibhiTI-bAlakI, asmAdeva "DiNTazvar ca vA" nalope-stabhyata iti, ktvi ca kRte UditvAt "adito vA" [uNA0 150.] iti sUtreNa Diti iNTapratyaye prakRtervikalpena 4.4.42.7 iti veTi-stabdhvA, stambhitveti rUpaddvayam carAdeze-cariNTI ciriNTI ca prathamavayAH strI, prathamavayo40 veTvAdeva ca ktayoH parato "veTo'pataH" [4. 4. 62.] | vAcitvanibandhanameva striyAM DIH // 6 //
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caturthollAse nyAyaH 1] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 229 athodantau dvau dhAtU-"ju vege" "juGa gata" ityetA- atha gAntaH-"karI saMprahAre" asmAd "bahulametazidarzabhyAmubhAbhyAmapi-'javaH, javanaH' ityAdayaH prayogAH / yadyapi / nam" iti curAdyantargaNasUtreNa svArthe curAditvAgiNaci tataH nighaNTuvRttau 'ju' iti sauvAda dhAtova ityAdayaH sAdhitAH, ' haNampare "kage-banU-jana-jaS-kas rakSaH" [.. taccAntaraparigrahAya bhaviSyati / pANinIyAditatre ca dhAtu- iti vA dIrdhe-kaga kaga kArga kAgam, mitho'bhISaNa saMpra. 45 5 pAThe'yaM dhAtu va paThitaH kevalaM sautra eva, tanmatAnusAreNa vA hRtyetyarthaH, ayaM mauna ityapi kecit , kagati-maunamAzrayatItadullekhaH / tathAhi-"jucaGkamya" [pA0 3. 2. 150.] tyarthaH / ayaM kriyAsAmAnyArtha iti pANinIyAH, / tathAhiiti sUtre bhaTThojidIkSita Aha--'ju' iti sautro dhAturgatau siddhAntakaumudyAM bhaTThojidIkSitaH-'kagenocyate' asthAyamartha vege ceti // 7 // iti viziSya nocyate kriyAsAmAnyArthatvAt, bhanekArthakRGgato" ityasmAt kavate, krUyate, RnyamityAdayaH // 8 // tvAdityanye" / ityAha, tathA ca kagatItyukte yathAprakaraNa yAti 50 10 atha UdantaH-"bhUGa prAptI" ityekaH, tasmAt "bhUGaH bhujhe svapitItyAiyo'rthA boddhaM zakyante, asyaiditvenAdyatanyAM prAptau jiGa" [3. 4. 19.1 iti vA giDi-bhAvayate, prAptAyA "vyaJjanAdevopAntyasyAtaH" [4. 3. 47.] iti bhavate, ityAdayaH, ke-bhAvitam , bhUtamityAdayazca // 9 // vRddheH "na zvi-jAgR-zasa-kSaNa-hayeditaH" [4.3. 49.] atha kakArAntAH SaD dhAtavaH-"tarka vicAre" akaarH| iti niSedhAt-'akagIt' ityeva rUpam // 18 // zrutisukhArtha uccAraNArtho vA, na svanubandhaH, caurAdikAnadantAn / atha ghAntaH - "ardha mUlye" mahArghaH, 55 15 dhAtUna vihAya sarvatrA'kArAnteSvayaM kramo vijJeyaH / tarkati, "dIkSA dAnaM tapastIrtha jJAnaM yAgAdikAH kriyaaH| taya'nte--pramitiviSayIkriyante padArthA aneneti-tarkaH // 10 // mahimnastavapAThasya kalAM nArghanti SoDazIm // " __ "kakka karka hAse" kakkati, bhUte kte-kaktiH , "kTo iti mahimnastotre puSpadantaH // 19 // guroryaJjanAt" [5.3. 106.] ityagratyaye-kakkA, aci / atha cAntaH "marcaNU zabde" marcayatIti caurAdike svArtha prtyye-kkkH||15|| Nici tasya cAnityatvAt tadabhAve macatItyarthe "bhINa-zali-80 20 karkadhAtoH karkatItyarthe "divyavi-zru-ku-karvi-zaki0" vali-kalyati marcyarci0" [ uNA0 21.] ityAdisUtreNa ke [uNA0142.] ityAdisUtreNATi pratyaye-karkaTa:-kapila: "ca-jaH ka-gam"[2.1.86.] iti 'caH kasve-markaH-devakulIrazca, striyAM jAtitvAd DI:-karkaTI-pusI, "karkerAruH" / dAruH, vAyuH, dAnavaH, manaH, pannagaH, vighnakArI ca / uNAdi uNA0 853.] ityArupratyaye-karkAru:-kSudracirbhaTI / , vRttigranthe "marcaH sautro dhAtuH prAptI"ityAcAryAH // 20 // uNAdivRhadvattau prakRtasUtravyAkhyAnAvasare-kati sautrAdityu- atha jAntAsvayaH-"maJja saundarye ca" cAt zabde, maJja-65 25 syA'syApi saunratvaM spaSTameva // 12 // 'tItyarthe uNAdiSu "paSTaidhiThAdayaH" [ uNA. 166.] iti "sika sekane" sekatItyarthe "pRSi-raJji-siki0" satreNAdizabdavalAnnipAtanAt-maJjiSThA, "Rcchi-caTi0" [ uNA0 208.] iti sUtreNa kiti ate pratyaye striyAM- uNA0397.1 ityAdisatreNa are striyAM gaurAditvAmDyAMsikatAH-vAlukAH // 13 // maarI-AmrAdizikhA, "kR-za-pa-pUga-maJji." [uNA0 "marka saMpracchane" markatItyarthe "divyavi0" [uNA0 114.1 ityAdisatreNa Irapratyaye-majIraM-nUpuraH, evamasmAdeva 70 30142.] iti sUtreNa Te-markaTa:-vAnaraH, "kairava-bhairava." "kumulatumula-nicula." [uNA0 487.] ityAdinA ula[uNA. 519.] iti sUtre AdigrahaNena nipAtanAt-pratyayAntatayA nipAtanAt-maJjalaM-manojJam , "khali-phalimArkavaH-kezaraJjanaH // 14 // , vR-pR0" [ uNA0 560.] ityAdinA USapratyaye striyAM___ "cati bhramaNe" caGkata ityarthe "vAzyasi-vAsi-masi." | [uNA. 423.] iti sUtreNa urapratyaye-caGkuraH-sthA'na- ityAdisane bahavacananirdezAdasmAdapi uprtyye-mnyjH|| 21 // 75 | maJjUSA-kASThakoSTaH, evaM "bhU-ma-tR." [uNA0 716.] 35 vasthitazca // 15 // "maki gatI" makata ityarthe "kaki-maki0" | uNA.. "pakSa rodhe" pAtItyarthe "nAmni pusi ca" [5. 3. "pakSa rAdha" 245.] ityandapratyaye-makando nAma rAjA, yena nivRttA : 121.] ityake striyAM-paJjikA, "cchi-caTi." [ uNA0 mAkandI nAma nagarI // 16 // | 397.] ityAdisUtreNa are-paJjara:-zukAyavarodhasadma // 22 // atha khAnta:-"rikhilikhyarthe" rekhati citrakRta, bhidA- "kA zabde" kakSatItyarthe "agyaGgi-mAdi-mandi0" 40 dayaH" [5. 3. 108.] iti bhAvArthe'ti nipAtanAda || ugA. 405.] ityAdisUtreNArapratyaye-kAra:-kusUla-80 rekhA // 17 // | jAtiH, yUpaH, vyaJjanaM ca // 23 //
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 nyAyAsindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [caturthollAse nyAyaH 1] atha TAntAstrayaH-"raNTa prANaharaNe" tasmAt kupUrvAt "ko pyUSi-snu-zruSi-kiNi." [ uNA0 511. ] iti kiti veru-ruNTi-raNTibhyaH"uNA0 28.] ityakapratyaye-kuraNTakaH- kiNvaM-surAbIjaM pApaM ca // 32 // varNaguccho vRkSajAtivizeSaH // 24 // ____ atha tAntAzcatvAraH-"kuta gumpha-prItyoH" kutyate-gumphyate __ "ghaTu zabde" uditvAd "uditaH svarAno'ntaH" [4. 4. | chAgaromabhiriti kutapaH-kambalavizeSaH, "bhuji-kuti-" 594.1 iti nAgame-ghaNTati, bhasmAdevAci-ghaNTaH, striyAM [ugA. 305.] iti kiti ape sidhyati, zrAddhakAlAthai ca 48 ghaNTA ca-vAdyavizeSaH // 25 // kotanti-prIyante pitaro'sminityarthaH // 33 // "maTa hAse" hAso hasvatvam , maTatItyarthe "ka-pa-kaTi "puta gatau" potanti-madhune gacchantIti vigrahe "kRtipaTi-maTi0" [uNA0 589.] ityahapratyaye-maTahA-dvasvo puti-lati-bhidibhyaH kit" [uNA 076.] iti kiti tikabhujAdhavayavaH / / 26 // pratyaye-puttikA-madhumakSikAH // 34 // 10 atha ThAnta:-"kuTha chedane" koThatItyarthe "nAmyupAntyaH" | "lata AdAne" ApUrvAdasmAt "kRti-puti0"[uNA0 50 [5. 1. 54.] iti ke-kuThaH-vRkSaH, asmAdeva "tuSi-! 76.] iti kiti tike khiyAm-AlattikA-gAnaprArambhaH / kuThi." [ upA0 408.] ityAre-kuThAraH-parazuH // 27 // nirupasargAt-lattikA-vAdyavizeSo gaugA~dhA ca / gopUrvAd ___ atha DAntAzcatvAraH-"kuDa zabde" "lihAdibhyaH" golattikA-gRhagodhA / avapUrvAd-avalattikA-godhA // 35 // [5.1.50.] ityaci-koDa:-sUkaraH, aGke vakSasi ca kroddaa| "sAta sukhe' asmANigi "sAhi-sAti-vedhu-deji-dhAri15 koDam , "strI-napuMsakayoH kroDA vakSasi syAt kirau pumAn / " ! pAri-ceteranupasargAt" [5. 1.59.] iti ze- sAtayaH--55 iti gauDaH // 28 // sukhakArI // 36 // "uDa saGghAte" oDatItyarthe "uDerupa" [uNA atha thAnta:-"katha vAkyapravandhe" ayaM curAdyantargata iti ityupaki-uDupaH-plavaH // 29 // mate svArthe Nici, matAntare prayojakavyApAre Nigi-kathayati, "vaDa AgrahaNe" var3atItyarthe "ka-za-ga-zali-kali-gali."| acIkathat / ziSTaprayogo'pi-"bhUridAkSiNyasampanaM yat tvaM 20[ uNA0 329.] ityabhe striyAM-vaDabhI-veimAnabhUmikA, sAntvavyacIkathaH" [mahAbhArate], kaNiti curAdipaThitasya tu 60 RphiDAditvAlatve-valabhItyapi / "vaDi-baTi-pela."uNA samAnalopitvena tasyAdyatanyAmacakathaditi rUpam / / 37 // 515.] ityaye striyAM-baDavA-azvA / "kuli-kani-kaNi- atha dAntAzcatvAraH-"uda AghAte" odati "kuTi kulipalivaDibhyaH kizaH" [uNA0 535. 1 iti kiti iza- | kalyudibhya iJca" [uNA0 123.] iti kiti iJcapratyaye pratyayebaDize-matsyagrahaNam // 30 // ! udiJcaH-koNo yena tUrya vAdyate, parapuSTazca // 38 // OM "NaDaN avasyandane" avasyandana-bhraMzaH / ayaM NopadezaH, "kSada hiMsA-saMvaraNayoH" kSadati "trada" [ugA0 446.]65 NaDi-gaTi-Nudi-NAdhayazcatvAro gopadezA ityanyatroktatvAta. | iti sUtreNa dhAtusAmAnyAd vihitaH bada-kSatram , tasyApatyatatphalaM tu "pAThe dhAtvAdeH" [2.3.97.] iti No ne mityarthe "kSatrAdiyaH" [6. 1. 93.] itIye-kSatriyaH / vihite tasya "adurupasargAntaro Na-hina mInA-'ne" "tvaSTa-kSattu "[uNA0865.] iti tRpratyayAntanipAtanena [2.3. 77.] iti sUtreNa Natvam , praNADayatIti / asmA- ! kSattA-niyuktaH, avinItaH, dauvArikaH, musalaH, pArazavaH, 30 deva ghani Dasya latve-praNAlaH / caurAdikaNico'nityatvAda rudraH, sArathizca / prakRtoNAdisUtrabRhadvRttau "kSada khadane sautraH" 70 bhAve'ci-naDa:-tRNajAtiH / "naDerNit" [ uNA0 712.] ityuktam, tatrApi khadanaM-hiMsaiveti pratIyate // 39 // iti Niti Ipratyaye-nADI-AyatasuSiraM dravyam, ardha | "sunda hiMsA-saundaryayoH" aci-sundaH, upapUrvakasya muhartazca / nADIzabdAt svArthe ke-'nADikA' ityapi, "naTaNa | upasundaH, etanAmako daityo yo strInimitta parasparaM prahatya avasyandane" ityasya sthAne "gaDaN" iti mandI grAha" iti | mRtAviti purANI prasiddhiH / "Rcchi-caTi." [uNA0 35 dhAtupArAyaNe kathitam / tasmAt parapaThitadhAtupu yadyapyayaM ! 397.] ityare-sundaraH-manojJaH // 40 // paThituM yuktastathApi "naDenit" uNA0 712.] iti sUtre / "kadi vaitavya-chedanayoH" kadate anaTi-kadanam / "picanaDeH sautrAditi bRhadvattigranthAt svamate'pi sautreSvayaM paThituM paDheraNDa-kharaNDAdAyaH" [uNA0176.] iti sUtre bhAdigrahayukta iti paThitaH // 31 // / Nena nipAtanAt-kodaNDaH-dhanuH / "kaderNidvA" [uNA0 "kiNat zabda-gatyoH" kiNatItyarthe "nAmni puMsi ca" 322.1 iti sUtre vaikalpike Nityambe-kAdambaH-haMsaH, 40[5.3. 121.] iti Nake-keNikA-paTakuTI / "nighRpI- | kadambaH-vRkSajAtiH / "dvAra-zRGgAra-bhRGgAra-kalhAra kAntAra-80
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ caturthollAse nyAyaH 1 ] nyAyArthasindhu taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 55 kedAra-khAraDAdayaH" | uNA0411.] iti sUtre nipAtanAt / stubhyate, UditvAt kvi veTi-stubdhvA, stubhityA, veTtvakaderata edAdeze Arapratyaye ca-kedAra:-kSetra vraprazca / "mRdi- nimittaka eva ktayoH "veTo'pataH" [4. 4. 62.] itIDakandi0" [uNA0 465.] iti sUtreNAle gaurAditvAnyAM- bhAvaH-stubdhaH, stubdhavAn // 50 // kadalI, yadyapyuktasUtre kadeH pATho na dRzyate, navA vRttau skambhU, asyApi pUrvoktasUtreNa bhA-zvorvidhAnAd rUpe 5 kadalIzabdollekho dRzyate, tathApi sAmyam , vizeSazca viSkannAtItyatra "veH skannaH" [2.3.45 "saMjJAsu dhAturUpANi pratyayAzca tataH pre| | 55.] iti SaH, 'skannaH' iti bhAnukaraNanirdezAt bhI tu kAryAd vidyAdanUbandhametacchAstramuNAdiSu // " viskannotItyeva // 51 // iti prAcAmuktaH kaderapyalapratyayaH kalpanIyaH, ata evA- "skumbhU vistAraNe ca" cAt stambhe, prAgvadeva sarvakArya cAryairapi svopajJAbhidhAnacintAmaNivattAyuktam-kadiH sautraH, bhAbhvAdi, kevalaM "jambIra0" [uNA0 422.] ityAdi10 kadyate kadalI "mRdi0" [uNA0 465.] ityalaH // 41 // | sUtre IrapratyayAntanipAtanAt-kumbhIraH-jalacaraH / "kakup-50 atha dhAntaH-"midhuga medhA-hiMsA-saGgameSu" asmAt kye- | triSTubanuSTubhaH" [uNA0 962.] iti sUtre kapUrvasya skunAteH mibhyate, medhatIti "mega saddhame ca" iti paThitasya / "bau| 'kakup' nipAtyate, kaM-vAyuM brahma ca skunnantIti kakubho vyaJjanAdeH"14.3.25.] iti ktvo vA kittve-midhitvA, | dizaH, kupUrvAt kukup-uriNakchandaH / eteSAM dhAtUnAmekatra medhitvA / bhidAdau nipAtanAdaGi-medhA // 42 // | prayogo yathA15 atha nAnta:-"dhana dhAnye" dhAnyapadaM dhAnyopalakSita | "musalakSepahaGkArastobhaiH klbhkhnnddini!| kriyopalakSakam , evaM copalakSaNatayA vyAkhyAnasya phalaM / kucaviSkambhamuttannan niHskunnAtIva te smrH||" iti, kriyArthatvanimittaM dhAtatvameva, yathA "NIlavaNe" ityasya dhAtu- [ kazcinnAyako nAyikAyAzcATuM raca yati-] he kalamapArAyaNe varNapadasya varNopalakSitakriyAparatvena vyAkhyAnaM kRtaM khaNDini! dhAnyanistuSIkAriNi! smaraH, musalasya kSepe tathehApi vyAkhyAnamAzrayaNIyameva / hAditvAta ziti "havaH | dhAnyakhaNDanAyodyamane, huGkArANAM-musalakSepakAlajAtAnAM 20 ziti." [4. 1. 12.] iti dvitve-dadhanti / "bhR-bhU0" svAbhAvikAnAM humitizabdAnAM, stobhaiH-vizrAmaiH, te-tava, 60 [uNA0 716.1 ityupratyaye-dhanu:-astraM dAnamAnaM ca / / kucayoviSkambha-vistAram , uttamnana-U-kurvan , niskunA"kRSi-cami-tani-dhanyandi0" [uNA0829.] iti upratyaye | to tIva-vistArayatIvetyarthaH // 52 // dhanUH-dhAnyarAziH, jyA, varArohA ca strI // 13 // "dabha vaJcane" dabhati / asmAt "Asu-yu-vapi-rapi-lapiatha pAntAzcatvAraH-"ripa katsAyAma" pati asa" | api-Dipi-dabhi-camyAnamaH" [5.1.20.1 iti dhyaNi 25[uNA0 952.] iti sUtravihitaH sarvadhAtaprakratiko'sa-! daabhyH-vnycniiyH| bAhulakAt svArthe Nici-dAbhayati // 53 // 65 pratyayaH-repaH- pApam // 44 // atha mAntau dvau-"Dima hiMsAyAm" Demati / "nAmyu___ "kapa kampane" kapati / "R-kR-mR-va-tani-tami-capi-pAntya" [5. 1. 54.] iti ke-DimaH-zyakAvyavizeSaH kapi0" [ uNA0 475.] ityAle-kapAlaM-ghaTAdyavayavaH ziro- kAvyAnuzAsanAdau lakSitaH / asmAdeva "DimeH kit" 'sthi ca / "kaTi-paTi-kaNDi-gaNDi." [uNA. 193.] [uNA0 356.] iti kiti Dime-DiNDimaH vAdya30 ityole-kapola:-gANDaH // 45 // vizeSaH // 54 // "kSupa hAse" "nAmyupAntya" [5.1.54.] iti "dhama zabde" dadhAma / dhamatItyAdi tu dhmAMdhAtanA'pi ke-kSupaH-hasvazAkhastaruH // 46 // ! sidhyati / "yvasi-rasi-ruci0" [ uNA0 269.] iti sUtre "Tapa saMramme" Topati, ATopanama, mATopaH // 17 // ; AdigrahaNAdasmAdapyane-dhamanaH-tRNajAtiH / "bhillA-'ccha. atha bAntaH, "bimba dIptI" bimbati // 48 // / bhalla-sovidalAdayaH" [uNA0464.] iti sUtre AdigrahaNena 36 bhatha bhAntAH paJca-"ribhi stumbhU skambhU stambhe" vire-nipAtanAt-dhammilaH- kezapAzaH / "sadi-vRtyami-dhami."76 bhate sma ityarthe "kSubdha-viribdhaH" . 4.70.1 ityAdi- uNA0680.] ityanI- dhamaniH-manyA rasabahA zirAca // 55 // sUtreNa tAntanipAtanAdiTo'bhAve-viribdhaH svaraH, viribhita- atha yAnta:-"pIya pAne" pIyati / "khali-phali-vR-pR." manyat // 49 // [uNA0560.] ityUSe-pIyUSaM-pratyagraprasavakSIravikAraH, amRtaM stumbhU ityasya "stambhU-stumbhU."[3.4.74.1 iti / ghRtaM ca / "lAkSA-drAkSA-bhikSAdayaH" [uNA. 597.] iti 40bhA-bhavoH sato:-stubhnAti, stubhnoti / kye nasya luki- ' sUtre bhAdizabdena nipAtanAt-pIyUkSA-drAkSAvizeSaH // 56 // 80 ___70
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [caturthollAse nyAyaH 1] __ atha rAntAstrayaH-"ura gatau" bhorati / "urerazak' 27.] iti sUtre hallina paThyate tathApi bahuvacananirdezAdava[uNA. 531.] iti kityaze-urazaH-RSivizeSaH / / 57 // / gamyate iti vyutpAditam // 64 // "tura tvaraNe" torati / ApUrvAdasmAt "nAmyupAntya." "bhilaNa bhede" bhelayati / Nico'nityatve kavalAdaci[5. 1.54.] iti ke-aaturH-rogii| kevale tu-turaH-zIghra- bhela:-taraNDaH, Da layoraikyAtU-bheDa:-ajaH / "bili5gAmI / turo gacchatItyarthe "nAno gamaH" [5. 1. 101.] bhili." uNA0 34..] iti kiti me-bhilma-45 iti dde-turgH| "ta-ka-za-pu-bhU-vR0" [uNA0587.] iti ' bhAsvaram // 65 // sUtre upalakSaNArthatvopagamAdasmAdapi aNe-toraNam / "nAmyu gam / nAmyu.. atha vAnto dvau-"dhanva tava gatau" dhanvati / pAntya-kA-za-e-pUbhyaH kit" [uNA0 609.] iti / "ukSi-takSi." [uNA0900.] ityanpratyaye-dhanvA-maruH, kiti ipratyaye- turiH-tantuvAyopakaraNam // 58 // dhanuzca / / 66 // 10 "tandri sAda-mohayoH" sAdo viSaNNatA, moho mauDhyam / / tava, tavati / "tA " [ uNA0 550] iti Niti 50 tandrate / tatandre / tandritaH / tandrA-Alasyam , "kteTo guro. iSe-tAviSaH, taviSo vA-svargaH, tAviSaM taviSaM vA-balaM ya'JjanAt" [5.3.106.] ityapratyayaH / "tR-stR-ta tejazca / TidvidhAnAt striyAM DayAM tAvipI tavapIca-vAlyA tantryavibhya I:" [uNA 0711.] iti Ipratyaye-tandrI:-moha- | / devakanyA ca // 67 // nidrA // 59 // 15 atha lAntAH Sada-"cula pariveSTane" colati / "nAmyu ___atha zAntAstrayaH-"pazI spazI bAdhana-grathanayozca" bAdhanaM pratIghAtaH, cAdu gatau, pazati, pazate / gatau kuTilAthai 55 pAntya." [5. 1. 54.] iti ke-niculaH / acicolaH // 6 // yaDi "japa-jabha." [4. 1.52.] iti mbaagme-pmpshyte| yaGlupi-pampazIti pampaSTi // 68 // "ula dAhe" olati / "niSka-turubka." [uNA026.] iti nipAtanAt-ulkA-autpArka jyotiH, agnijvAlAca spazI-spazate, spazati / No ke sanvadAvApavAdabhUte "smR20 kecijvalerevAyamulAdezo nipAtanAditi vrnnynti| "zambUka- dR-tvara-pratha-mrada-stR-spazeraH" [4. 1.65.] iti dvitve pUrvasya zAmbUka-vRdhUka-madhUkolUkorubUka-barUkAdayaH" [uNA061.] atve-apaspazat / Nau ke "No dAnta-zAnta-pUrNa-dasta-spaSTa-60 iti nipAtanAd-ulUkaH-kAkAriH, prakRtasUtre bRhadvRttau ca | cchanna-jJaptam" [4. 4.74.] iti sUtreNa Nilug-hasvayoH 'aleruccopAntyasya' ityuktvolUkazabda udAhRta iti tadanu samuccayena vaikalpika nipAtane spaSTaM spaashitm| aci-spaza:sAramayamaladhAtunA'pi sAdhyaH / "turuSka0" [ uNA0 26.] crH| ghaji-spAzaH-bandhanam / ata eva seyamubhayataHpAzA 25 ityAdisUtrabRhadvRttAvapi ulUkazabdavyutpAdanasamaye 'ucalerulA- ' sana rajariti prayujyate / "spazi-bhrasjeH sluk ca" upA0 dezazca, uleH sautrasya vA' ityuktatvAdasya sautratvaprasidyA- 731. iti uHpratyayaH sluk ceti-pazuH-niryamantravadhyazva 65 'nenApi udakazabdaH sidhyatIti matvA'smAbhirudAhRtam / janaH // 15 // " viyola-vAtapAyamAna iti manipAta- "Rzat gati-stutyoH" Rzati / "Rzi-jani-puNi nAta-ulapa:-RSiH, ulapaM-parvatataNaM paGkajaM jalaM ca / "uleH | kRtibhyaH kit" [ uNA0 361.1 iti kiti ye-RzyaH30 kit" [uNA0 828.] iti kiti akSupratyaye-ulakSaH- | mRgajAtiH // 70 // tRNajAtiH // 6 // atha pAntau dvau-"bhiSa bhaye" bheSati rogo'smAdityarthe 70 "lula kampane" lolati / lulitam / "kuli-luli-kali-: "bhiSebhiSa-bhiSNau ca vA" [ uNA0 13.] ityajapratyaye kaSibhyaH kAyaH" [uNA0 372.] iti kiti Aye-lulAyaH-- | pAkSike bhiSAdeze-bhiSajaH, bhiSNAdeze ca-bhiSNajaH-caidyaH / mahiSaH / / 62 // / ubhayorAdezayorabhAva-bheSajam-auSadham / "Rdhi-pRci35 "sala gato" sallati / "du-ku-na-sU-bhU-dhR0" [uNA0 bhiSibhyaH kit" [ uNA0 874.] iti kiti apratyaye26.] iti ake gaurAdityAd khyA-salakI-vRkSavizeSaH, bhiSak-vaidyaH / "sampradAnAcAnyagroNAdayaH" [5. 1. 15.] satkRtya lakyate-svAdyate gajairiti vA-sallakIti prakRtasUtre | ityanenApAdAne uNAdipratyayAnAM niSedhe'pyete zabdA bhImAdiSu bRhadRttiH / / 63 // kRtapAThAnumAnAH "bhImAdayo'pAdAne' [5. 1. 14.] iti "halla ghUrNane" hallati / "da-kR0" [ uNA0 27.] | sUtreNaivAjA-'japratyayAntA anuziSTA iti vijJeyaM lakSyAnu40 ityake-halkI-raktotpalajAtiH / yadyapi "da-kR0" [uNA0 / rodhAt // 71 //
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caturthollAse nyAyaH 1] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 233 arrrrrrrrrrMARATRAILE "yuSIsevane" yoSati, yosste| "ha-sR0"uNA0887.11 106.] ityapratyaye-cukSA, cukSA zIlamasyetyarthe "asthAiti itpratyaye-yoSit strI / prakRtasUtrabRhadvattau ca yoSati-- cchantrAdeH" [6.4.60.] ityaji caukSA, tasya bhAvaH karma gacchati puruSamiti vyutpattirupadiSTeti yuSdhAtorgatyarthatvamapi vA "patirAjAmta."[7.1.60.] iti vynni-caukssym||78|| tadanumatamiti pratibhAti / "yuSyasibhyAM kmat" [uNA0 / "cikSi vidyopAdAne" cikSate, cikSitaH, cikSA, iti 5899.1 iti kiti madi-yuSmat , ana yuSeH sevanArthatva- pUrvavat // 79 // 45 muktam // 72 // ityeteSAM dhAtUnAM sautratvAllakSyAnurodhAca siddhiH / / __ atha sAntAtrayaH--"lusa hiMsAyAm" losati / "RSi- atha gahayatiM yAvad vakSyamANA dhAtavaH prAyaurAdikA vRSi-lusibhyaH kit"[uNA0331.] iti kityabhe-lusabhaH- eva, tatra kRvi, culumpi, kUci, uddhaSi, ullakasi, kaMzatyAdi :, mattahastI vanaM ceti bRhadvRttiH, lusabho bAlahastIti | paja 10 kecit / / 73 // vijJeyam / curAdayo dhAtavo'saMkhyeyA eva santi, teSAmiya-50 "pasI gati-bandhana-nivAseSu" pasate, pasati / gatau kuTi- | ttAyA avadhArayitumazakpratvAt , atazca te yathAlakSyadarzanalAthai yaDi "japa-jabha0" [4. 1. 52.] iti sUtre dantyAnta. mevAnusatavyAH / ata eva candragomInAmA vaiyAkaraNo sthApi pAThasyeSTaravAda mbAgame pampasyate / yaGlupi-pampasIti, dvitrAneva dhAtUna diGmAnapradarzanArtha curAdiSu paThitavAn / pampasti / bandhane bAhulakAt svArthike Nici-pAsayati pAzaira- atha pUrva laukikA dhAtavo varNyante, tatra vivarjAste18zvam / nivAse "mR-zI-pasi-vasyanibhyastAdiH" [uNA ! dantA vijJeyAH-"kRvi vailavye" vikavate / aci-viklvH| 55 36..] iti tAdI ye-pastyaM gRham // 74 // asya loke prayogo yathA"bhasa bharsana-dIyoH" ayaM hAdiH, "havaH ziti" | "milantyAzAsu jImUtA vikravante divi grhaaH|" iti 4.1.12.] iti dvitve-babhasti, kte-bhasitam / "hu yA- / 'viklavante' ityasya vicchAyIbhavantItyarthaH / mA-zru-vasi-bhasi." [uNA0451.] iti tre striyAM-bhastrA- / "nisargadurbodhamabodhavikRtAH, 20 carmamayamAvapanamudaraM ca / atrokta bRhadvattI-'bharsi juhotyAdau / kva bhUpatInAM caritaM va jantavaH / 60 saranti / tathA ca pANinIyAdau "bhasa bhartsana-dIptyoH"! tavAnubhAvo'yamavedi yanmayA, iti juhotyAdigaNe paThyate / "man" [uNA. 911.] iti nigUDhatattvaM nayavarma vidviSAm // " sarvadhAtuprakRtike mani-bhasitaM taditi bhasma-bhUtiH !! 75 // [kirAtArjunIye sa01 zlo. 3] iti ca bhAraviH // 3 // matha hAntau dvau-"luhaM hiMsA-mohayoH" lohati / anusvAre- "vIjaNa vyajane" vIjayati / "rAjahaMsairavIjyanta" 25 svAt "ekasvarAdanusvAretaH" [5. 4. 56.] itIDabhAve- [ ] iti karmaNi laukikaprayogaH / ke adantatvena 65 loDhA, loDhum / aci-loham / "mRdi-kandi." [ uNA. | "ataH" [4. 3. 82.] ityaluki samAnalopitvAta 465.] ityalaprakaraNe "muralorala." [uNA0474.] iti ! "upAntyasya" [.2.35.7 ityanenopAntyahasvAbhAvesUtre AdigrahaNAd lohalo'pi nipAtyate, sa cAsphuTavAci avivIjat / vipUrvastha "Iji kutsane" ityasya ca Nau vIja rUDha iti kecit / "muralorala."[uNA0 574.] sUtre ca yatItyatra sArUpye'pi "vyaijayat, nyaijyanta, vyai jijat' 30 kAhalazabdo'dhyaktavAci jane vyutpAditaH, kAhalA-bAdyavizeSa ! ityAdirUpaM syAditi bhedaH // 2 // 70 ityapi tatraiva / lohalazabdazca tatra na dRzyate // 76 // hIlaNa nindAyAm" hIlayati / he prAgvadupAntyahasvA__"rihaM hiMsA-katthanAdau" ktthn-shlaaghaa| rehati / anu- bhAve-'ajihIlat' iti rUpam / kte-hIlitaH / "Ni-ghettyA." svArevAdina-reDhA, reDam / rihAta iti te svArtha ke ca [5. 3.11.] ityane hiilnaa| Nico'nityatve "kTo kRte-rIvakaH-pRSThavaMzaH / bhidAditvAdaDi gaNe nipAtanAt- | gurorvyaJjanAt" [5.3.106.] iti 'a'pratyaye-hIlA // 3 // 35rIDhA-avajJA // 7 // * { "andolaNa hindolaN preDolaN dolane" dolanam-utkSepaH 175 ___ atha kSAntau dvau-yadyapi mUrdhanyAntatvenAnayoH SAnteSu | De "svarAderdvitIyaH" [4. 1. 14.] iti dvitIyAMzasya pATho yuktastathApi varNamAlAsu kSasya pRthagapi pAThasya loka-dvitve tatrApi "na badanaM." [4.1.5.] iti nasya dRSTatvena vaicitryArthamante paThito, evamagre parapaThita- dvitvaniSedhe samAnalopisvAca "upAntyasya."[4.2.35.] dhAtuSvapi kSAntAnAmante pAThe heturuhyaH / "cukSa zauce" iti hasvAbhAva-bhAndudolat // 4 // 40cukSati / he-cukSitaH / "kteTo gurorvyaJjanAt" [5.3. hindolaNa-hindolayati / majihindolat // 5 // 80 30 nyAyasamu0
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [caturthollAse nyAyaH 1] preDolaNa-praDolayati / De-apiprejolat // 6 // khyAtAzca paratra laukikeSu paThitA dRzyante / lakSaNabhedazreSA- 40 "rUSaNa rUkSaNa-vyApsyoH" rUSayati / aTan rUSayati / mavalokyate, tenaiSAM laukikatvasya vAkyakaraNIyatvasya ca bhuvamityarthe pRSodarAditvAt-bhATarUSakaH / samAnalopitvAd nizcayo lakSyakacakSuSkairevAvadhAraNIyaH, na tu lakSaNakacakSuSkahrasvAbhAve-arurUSat / lakSyaM yathA rasmAbhirlakSaNasya tAdRzasyAnupalabdheriti na tadartha prayatyate / * "paribhraman lohitacandanocitaH, yAni caiSAM lakSaNAni vivaraNe pratipAditAni tAnyapi padAtirantagirireNurUSitaH / prAyikAnyeva // 6-7 // 45 "mahArathaH satyadhanasya mAnasaM, atha sautra-laukika-vAkyakaraNIyebhyo'nye'pi ye'dantA dunoti no kaccidayaM vRkodaraH // " dhAtavo dhAtupArAyaNAdau paThitAsteSAmapi prayogavizeSapari[kirAta0 sa03] iti bhaarviH|| jJAmAya pareSAM tadvarNanavyavahArasya ca paripAlanAyeha ziSyabuddhi10 evamAdayo dhAtayo laukikaprayogeSu prasiddhAH, prakRtadhAtu vaizadyArthaM pradarzanaM kriyate-khacaN bandhane" "taDit khacayatIpAThAdipu pAThAbhAve'pi lakSyAnurodhAdanusatavyA iti zAstra vAzAH" iti varSAvarNane vAlmIkiH, "Asane ratnakhacite"50 kRtAM praamrshH| ityAdizca kavInAM bahuzaH prayogo'sya ! asyAdantatvena "ataH" [4.3.82.] ityallakaH sthAnivadbhAvAdupAntyavRddhine, he ___ atha vAkyakaraNIyAH "culumpa cchedane" culumpati / . samAnalopitvAt "asamAnalope." [4. 1. 62.] iti "kakSukAM-zuka-naMzuka-pAkuka0"[uNA0 57.] ityAdisUtre pUrvasya sancadbhAvo dIrghazca na // 1 // 15 nipAtanAdantyasvarAdilopapUrvake kidukapratyaye-culukaH-kara ___"ojaN bala-tejasoH" ojayati / sani "svarAdeH0"55 koshH| "kIcaka-pecaka0"[uNA.33.1 ityAdisUtre Adi 4.1.4.iti jevittve-ojijayiSati, De. aujijat, na grahaNAt-culumpaka:-kRmijAtiH / lakSyaM yathA"nipAna dolayaneSa prasolayati me manaH / cAllakaH sthAnivadbhAvAja ityasyaiva dvitvaM yuktamiti kathaM pavano vIjayannAzA mamAzAmucculumpati // " [. jizabdasya dvitvamiti zakyam "ataH" [ 4. 3. 82.] ityasya vRttau NiviSaye allak syAditi vyAkhyAyA darzanena "kUca udbhedane" kUcati "nAmni puMsi ca" [5. 3. 121.] viSayatAyAmevAlakaH pravRttyA tasya paranimittakatvAbhAvena 60 iti Nake striyAM-kUcikA-citrakaralekhanI kuJcikA ca // 2 // ! "svarasya pare0" . 4. 110.] ityasya ca paranimittaka"ghaTaN bandhane" nirghATayati / nnke-ghaattkH| Nico-, | svarAdezasyaiva sthAnivadbhAvavidhAnAt sthAnivattvApravRtteH, anityatvAttadabhAve'ci ghaTa:-tulA // 3 // yadyapyatropAntyakAryasya dvitvAt prabalatvena dvitvAt pUrvam __"ulluDaN uddIkane" adntH| ulayorabhedAd-ullulapatI "upAntyasya." [4.2.35.] iti hasthaH prAmoti tathApi tyapi / tathA ca mAghaH samAnalopitvena na bhavati / bhaci sati-o-viSamasaMkhyA-65 "agre kramelakasamAgamabhItabhIta sthAnam / "as" [uNA0952.1 iti sarvadhAtuprakRtikestAvat kharaH prakharamullulayAMcakAra / si-ojaH-balam // 2 // yAvaccalAsanavilolanitambavimba ___ "sphuTaN prAkaTye" sphuTayati, allakaH sthAnivadbhAvAd visrastavastramavarodhavadhUH papAta // " . gunnaabhaavH| sphuttytyrthmityci-sphottH|| 3 // 30 [zizupAlavadhe], "tucchaNa AcchAdane" tucchayati // 4 // 10 atrAllukaH sthAnivatvAdupAntyaguNona // 4 // "skandhaH samAhAre" skandhayati / yadyapi sphuTa-tuccha"avadhIraNa avajJAyAm" / lakSyaM yathA-"tanna dharmamavadhI skandhAdayaH zabdAH prasiddhA eva, tebhyaH karosyarthe Niji sphuTa raya dhIra"[ ] ke AyavadhIrat // 5 // karoti sphuTayatItyAdayaH prayogAH sAdhayituM zakyanta eva, tathA - "uddhaSat ullakasat usane" prathamaH kuTAdiH, udbhuSa- caiSAmadantadhAtanAM carAdau pATho nAvazyaka iti pratibhAti. 35 tyallakasati cAGgamanena-udbhuSaNamulakasanaM ca-romAJcaH / atra tathApi carAdiSa pAThAta teSAM cAnityaNijantatayA kaciNNicaM 15 "kuTAde:0" [4.3.17.] ityanaTo GitvAd gunnaabhaavH| pinA'pi dhAtupAThaprayuktaH kriyAtvena prayogaH siddhayedityabhiprAyeatra laukikAnAM vAkyakaraNIyAnAM ca dhAtUnAM granthabhedena Neha pAThaH / eSAM cAdantatvenAnekasvarasvanimittAni kAryANyapi pAThasAGkayaM dRzyate, kecit kutracillaukikepu paThitA api, bhavanti, anyathA Nico'bhAve'nekasvaratvAbhAvAna syuH, yadyapi granthavizeSe vAkyakaraNIyeSu nibaddhAH, vAkyakaraNIyatvenAnyatra Nicsanniyoga eva curAdInAmadantatA iti siddhAntastathApi wwwwanmmona
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caturthollAse nyAyaH 1] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / nyAyAnAM sthavirayaSTiprAyatvena tasyehAnAzrayaNaM lakSyAnurodhA- "cittaNa dAne" vittayati / te-vittitaH / tiva-cittaditi dhyeyam / tathA cAnekasvaratvAdekasvaratvanimittako yaG yitvA / adantatvasAmarthyAdato lugabhAve tasya matAntaraprasiddha "vyaJjanAdekasvarAt" [3. 4. 9.] iti vihito na "aco Niti' [pA0 sU0 7. 2. 155.] iti vRddhaubhavati, tathA "dhAtoranekasvarAt."[3. 4. 46.] iti paro- vittApayatItyapIti kecit // 3 // kSAyA Am ca bhavati, evaM zIlAdyarthe "ninda-hiMsa0"[5.2.: "karta katra katthaNa zaithilye" karttApayati / 'karttayati, 45 68.] iti Nake-sphuTaka ityAdi ca sidhyati / kaizcittu- acakartat' ityAdi tu "kRtait chedane" "taipa veSTane" evaMprakArANAM dhAtUnAmato lukaM bAdhityA'ntya vRddhividhAnAt ityAbhyAmapi svArthika Nici syAt // 4 // pvAgamakaraNAcca sphuTApayatItyAdIni rUpANi sammatAni / atra kaNa-karbayati, kApayati, kavitam // 5 // kaizcit tucchadhAtorlakSyapradarzanAya mAghakayeH "pAMsurdizA kathA-katthApayati / 'katthayati' iti tu "katthi zlAghA10 mukhamatucchayadutthito'dreH" [ zizupAlavadhe 6.] ityudAhRtaM, yAm" ityasyApi svArthika Nau siddham // 6 // 50 parantu sAmpratike mudritapustake "pAMsurdizA mukhamatusthaya- "zlatha zaraNa daurbalye" zlathayati / azazlathat , adantasvadutthito'dreH" ityeva pAThaH samupalabhyate, pANinIyacurAdigaNa . nibandhano vRddhabhAva-sanbadbhAvAbhAvI // 7 // pATe ca "tustha AvaraNe" iti pazyate, kimatra yuktamiti : zaraNa-zarayati / adantatvAd vRddhi-azazarat , samAnalakSyakacakSuSkA eva nirNatumalam // 5 // / lopitvAt sanvadbhAva-dIghauM na // 8 // 15 "USaNa chedane" USayati / sani "svarAdeH0" [4. 1.4.], "chadaNa saMvaraNe" chadayati / yadyapi chaderghaTAdipAThAt Nau 55 iti ghizabdasya dvittve-USiSayipati, De-auSiSat , prAguktaH | "ghaTAdeH." [4. 2. 24.] iti hrasve chadayatItyAdirUpanyAyena malako NiviSayatAyAmeva vidhAnAt sthAnivadbhAvA- madantatvAbhAve'pi sidhyati, tathApi ghaTAdau UrjanArthakasyaiva bhAvaH / 'mA bhavAnUSiSat' ityavAdantatvena samAnalopitvAd / pAThAdiha saMvaraNarUpe'rthAntare tathA rUpasiddhiH phalam / kiJca dvitvAt pUrva prAptaH "upAntya0" [4. 2. 35.] iti hrasvo | tasya [ ghaTAdeH] prayoktRvyApAravivakSAyAmeva lAbha iha ca 20 na // 6 // ityaadi| svArthe'pIti vizeSaH / yadyapi "bahulametannidarzanam" ityukta-60 atha "kuzu'kuzu' iti kvacit pAThaH, kintu samupalabhya- tayA ghaTAderapi svArthe Nirlabhyata eva, tathApi tasyAdantatvAmAnadhAtupArAyaNapustake 'kuzu' ityeva pAThaH samupalabhyate]| bhAvena De 'acicchadat' iti rUpaM sthAt, asya cAdantatayA pizu kusu dasu su" anuktArthAH / udittvAnnAgame- | samAnalopitvena 'acacchadat' iti rUpamiti vizeSaH spaSTa kuMzatItyAdirUpANi / yadyapyete curAdau bhAsArthatvena paThitAH / eveti curAdAvadantatayA pATha AzrIyate // 9 // 25 kiJcArthAntare'pi te dhAtavaH santIti dhAtupArAyaNe kathitam, "labhA preraNe" adantatvAd vRddhyabhAve-lamayati, lami-65 parantu lakSyAdarzanenArthAnAM nirNayasya karttamazakyatvenAsmAbhira-tam / "Ni-vetti" [5. 3. 111.] iti anenuktArthatvenoktAH, sati ca lakSyadarzane prakaraNavazAdevaiSAmartha- vilabhanA // 10 // nirNayaH kArya iti hRdayam / yadyapyanyeSAmapIdRzAnAM dhAtUnA- "zrapaNa pAke" apayati / De-azazrayat / kte-pAkArthe marthanirNayAyeyameva gatistathApyete digarthamuktAH // 5 // zRtamiti nipAtanAt, zRtaM-haviH kSIraM vA, kSIrahaviA30 atha parapaThitA dhAtavaH, atra prakaraNe ye dhAtavaH parairadhikAH manyatra zrapitamityeva // 11 // 70 pazyante te, ye ca haimadhAtupAThe paThitA api parairanyathA pazyante, "khAdaNa kSeye" khAdayati / De-acakhAdat // 12 // te'pi pradarzyante ziSyabuddhivezadyArtham / tatra prathamaM triMzada- "stana dhvana svana syama zabde" / anekasvaratvaheto zAdantA dhAtavaH pradarzyante-"kheDaNU bhakSaNe" kheDayati / Dhe. bhIkSaye'pyebhyo ya na bhavati, tasmAdeva hetoH parokSAyA samAnalopitvAt "upAntyasya." [4. 2. 35.] iti hrasvA- ! Ami-stanAJcakAretyAdi rUpaM bhavati / zIlAdyarthe "ninda35 bhAve-acikheDat // 1 // hiMsa0" [5. 2. 68. ] iti Nake-svanakaH syamaka ityAdi / 75 "paNa vikraye" NyantAt "yuvarNa-vR-da vaza-raNa stanakaH, dhvanakaH' ityAdi 'stanayati, atastanat , dhvanayati, [5, 3. 24.1 ityali adantatvAdeva NinimittavRddhya- ! adadhvanat' ityAdi ca yathA prakRta bhAve Nilope-vipaNaH-vikrayaH, "paNi vyavahAra-stutyoH" / siddhyati tathA "stanaNa garje" "dhvanaN zabde" ityAbhyAM curA ityasya cevarNAdyantatvAbhAvenAlo'prAdhyA ghatri-vipANa iti | yadantAbhyAM svapaThitadhAtubhyAmapi sidhyati / svanasya cAvataM40 syAt // 2 // sana eva ghaTAditvamityato'trAdanteSu pAThAdarthAntare'pi svanaya-80
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyAsindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [caturthollAse nyAyaH 1 ] tIti siddham / adantatvena samAnalopitvAca he-asasvana- vyasisayiSati, "ziDDhe'nusvAraH" [ 1. 3. 40.] ityatra diti, syamasya cAsasyamaditi, anadantatve tvanayo'samAna- 'anu' ityadhikArAt sarveSu kAryeSu kRteSu pazcAt tasya pravRttyA lopitvAt sanvadbhAve-'asisvanat, asisyamat' iti rUpe / dvitve kartavye nakArasyaiva sattvena tasya "na badanaM saMyogAdiH" sthAtAm / syamayatIti tvadantasvAbhAve'pi 'amo'kamya- [4. 1. 5.] iti nakArasya dvitvaM niSidhyate, evaM hemi-camaH" .2.26.] iti hasve syAdeva // 13 // dhyasisat, pUrvamevAnusvAre tu tatsahitasya dvitve'niSTa-45 // 14 // 15 // 16 // prayogApattiH / adamtatvasAmarthyAt kadAcidato lugabhAve vRddhA "Sama STama vailavye"SopadezAvimau / atra-zAstre Sama 1-STama | pvAgame ca-vyaMsApayatItyapi // 29 // 2-Seka 3 -pavarti 4-pAdhi 5-yanti 6-pubhi 7-puri 8- | "gahaNa gahane" gahayati, gahApayatItyAdi // 30 // pili 9-vAnvi 10-SNusi 11-puNasi 12-Tahi 13-ehi | ityadantAH parapaThitAH // 1014-TukSayaH 15 paJcadaza dhAtavaH sAditve'pi pAThe SopadezAH atha dvAvAdantau-"gAk janma-stutyoH" hAdirayam, 50 ta, tatazca "ghaH so'Tyai-SThitra "2.3.98] iti ghasya | "havaH ziti"[4. 1. 12.] iti dvitve-jagAti // 31 // satve kRte sasya kRtatvena "nAmyantasthAkavargAt padAntaH kRtasya / "mAGaca mAne" mAyate, zyasya zisvAdatra "IrvyaJjanesaH ziDnAntare'pi" [2.3. 15.] iti patvaM bhavati, | 'yapi" [4.3.97.] itItvaM nAsti tatrAzitItyuktatvAt / tenAtra Nau sani-siSamayiSati, tiSTamayiSati, iti rUpayoH nemA-dA" [2.3.97.] iti nerNatve-praNimAyate // 32 // 15 siddhiH / jo De adantatvAt sanvadAvAdyabhAve-'asasamat, atha catvAra idantAH-"kika jJAne" hAditvAt "havaH 55 atastamat' iti / anekasvaratvAcca yaDhapi na, parokSAyAcAm | ziti"1.1. 12.1 iti dvitve-ciketi // 33 // bhavatIti-samAjakAra, stamAJcakAretyAdi / zIlAdyarthe "ninda-1 "kSi jirida hiMsAyAm" kSiNoti / hiMsa." [5. 2. 68.] iti Nake samakaH stamaka "yadi nAma jigISayApi te nipateyurvacaneSu vAdinaH / iti // 17 // 18 // cirasaMgatamapyasaMzayaM kSiNuyurmAnamanarthasaMcayam // " 20 "lalaNa IpsAyAm" lalayati, 3 pUrvavat sambadbhAvAdya [siddhasenIyacaturthadvAtriMzikAyAM zlo0 14] 60 bhAvAt-alalat / "laliN IpsAyAm" ityasya tUpAntyavRddhyA-lAlayate, alIlalatetyAdi // 19 // tathA-- __ "malaNa dhAraNe" malayati / "yuvarNa" [5. 3. 38.] "zastreNa rakSyaM yadazakyarakSaM, na tadyazaH zastrabhRtAM kSiNoti / " ityali-parimalaH / "valpula valpUla palpula pappUla vatpulaN [ raghuvaMze dvi0 sa0] iti kAlidAsaH / lavana-pavanayoH" paJcApyete osstthymdhyaaH| valpulayatItyAdi "kSiNUyI hiMsAyAm" ityasya tu guNe-kSeNotIti syAt 34 kSetra-sabusadhAnyayoH karmatayA pryoge| ve sanvadbhAvAdyabhAvAt- | jirida-jiriNoti // 35 // 65 'bhavavatpulat' ityAdi // 21-25 // "cigNa caye." ayaM curAdirapi ghaTAdiH, "ghaTAdehasvo "kumAlaNa krIDAyAm" kumAlayati, acukumaaldityaadi| dIrghastu vA jiNampare"[4.2.24.] iti hasve-cayayati / supUrvAdaci-sukumAlaH / ralayorabhedAt sukumAra ityapi // 26 // "cisphurornavA" [4. 2. 12.] ityAtvaM tvasya parairneSyate / 30 "pazaNa anupasargoM vA" vikalpenAdanta ityarthaH / ayaM ca triNampare Nau tu vA dIrdhe-acAyi, acayi, cAyaM cAya, cayaM prakRte'nirdiSTArtho'pi kaizcid gatyartha issttH| pazayati, pAza- cayam / NijanityatvapakSe ca-cayati, cayate / acurAderaghaTA-70 yati, apapazat , apIpazadityAdi, adantatvasya vaikalpika-| deva "ciMgada cayane" ityasya tu-cinute, cinotItyAdi, Nau tvena pakSe vRddhiH sanvadbhAvAdi ca bhavati / anupasarga iti tu "cisphurornavA" [4. 2. 12.] ityAtvavikalpanAtkim ? upasarge sati 'prapazati, prapazate' ityAdi, pazI iti cApayati, cAyayatItyAdi, jiNampare jo tu-acApi, cApaM 35 sautrasyobhayapadinaH prayoge'dantasvanibandhanakAryAbhAvo yathA cApam , acAyi, cAyaM cAyam, iti bhavati / pANinIyaistusyAt // 27 // caurAdikasya ghaTAderapyAtvavikalpa iNyata iti 'capayati 75 "zazaNa kAntA" zazayati / nnyntsyevrnnaanttyaa| cayayati' iti dvairUpyaM tasyApi bhavatIti spaSTaM curAdigaNe vai. "yuvarNa." [5.3.28.] ityali-zazaH // 28 // siddhAntakaumudyAm // 36 // "ansaNa vibhAjane" vyasayati / vyasako dhUtaH, mayura- atha nava idantAH-"dIdhIki dIpti-devanayoH" dIdhIte / 40 vyNskH| sani "svarAdeH0" [.1.4.1 iti serdvitve- | to-nipAtanAd diidhitiH| 37 / "I vevIki prajana-kAntya
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caturthollAse nyAyaH 1] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 237 sana-khAdana-gatiSu" prajanaM-prathamagarbhagrahaNam , asana-kSepaH, ' 50.] ityuvAdeze ca-nyaguvIt , tRjAdInAmapi DivAd azanaM vA-tRptiH / Ite gauH, prathamagarbha gRhvAtItyarthaH / evaM- guNAbhAve-gucitA, guvituM, guvitavyam / kitpratyaye "uvarNAt" vebIte // 38 // 39 // [4. 4. 58.] itIniSedhe-gUtvA / "guMt purISotsarge" ___ "kSISaz hiMsAyAm" kSINAti, kSItaH, kSItavAn / ityasya tu-anusvArevAdiDabhAve-nyaguSIdityAdi, gutA, 5SitvAt "Sito'"[5.3.107.] ityaGi-"kSiyA' iti / gutu, gutavyamityAdi ca // 49 // 45 tu "ziMSza hiMsAyAm" ityasmAdapi setsyati // 40 // "dU hiMsAyAm" dunoti "TuiMTa upatApe" ityasya "brIzU varage" "zrIMzu bharaNe"etau pyaadii| "pvAdeIsvaH" | dunotItyAdi bhavati // 50 // [4. 2. 105.] iti hasbe-viNAti, bhriNAti / pyAditva- atha RdantA aSTau-" abhibhave" jarati / yathA ca syAsvIkAre-vINAti, zrINAdItyapi // 41 // 42 // "yamI jarati karmANi" iti / anusvArevAdiDabhAve-jattI, 10 "plIza zoSaNe" oSTayopAntyo'yam, vAdiAdizcA- | jartum / zIlArthe "vayaH-zakti-zIle" [5. 2. 24.150 yam / pvAditvAd hasve-lpinAti, lvAditvAcca kta-ktavatu- iti zAne jaramANo nAma kazcit , tasyApatyaM vRddhamityarthe tInAM takArasya "lvAdereSAM to no'praH"[4.2 68.] | "gargAde" [6 1. 42.] iti yji-jaarmaannyH||51|| iti nakAre-lpInaH, lpInavAn ,lpIniH iti / anusvArevA | "ghRk kSaraNa-dIptyoH " "sak gatau" "haka balAtkAre" diDabhAve-lpetA, lpetum // 43 // trayo hvAdau, "havaH ziti" [4. 1. 12] iti dvitve15 "lvIM gato" asya pyAditvaM lvAditvaM vA nAnumanvate. | jagharti, sasarta, jaharti / 52 / 53 // 54 // 55 tena 'lvInAti' iti / tAdInAmapi takArasya nakArAbhAve- | "sTa pAlana-prItyoH" oSThayopAntyo'yam spRNoti, lvItaH, lvItavAn , lvItiH, ityeva // 44 // / pasyAra / anusvAravAdaNa na / paspAra / anusvArettvAdiNa na-spA , spartum // 55 // pohAnI" yujAdirayam , tatazca "yujAdevA" | "RT kRgzU hiMsAyAm" RNoti / "RNayI gatau" [3. 4. 18.] iti vA Nici-jrAyayati jayati / "ja" ityasya guNe-aNute, arNotIti syAt // 56 // 20 ityasya tu-jArayati, jaratIti syAt // 45 // ___ "kaMgza, lvAdirayam , tena to ne-kRNaH, kRNavAn , kRnniH| 60 atha dvAvudantau-"khuG gatau" khavate, cukhuve / anusvAre- kRmzastu-kIrNaH, kIrNavAn , kIrNIrini / kRNAtIti tu vAdiDabhAve-khotA, khotum // 46 // karazo'pi syAt // 57 // ___dhugda kampane" dhunute, dhunoti / lakSyaM yathA- 'padmAnta "vRpazU varaNe" ayamapi lvAdiH, tena tAdInAM taH rANi ca dunoti dhunoti pakSau" "dhUgT kampane" ityasya tu "RlvAdeH0" [1.2.68.] iti nakAre-vRNaH, vRNavAn , 25dhUnoti, dhUnuta ityAdi, "dhUgauditaH" | 1.4.38. ] iti vRNiH / vRzistu "oSThayAdura" [4. 4. 117 ] ityuri-65 veTi-dhUtA dhacitetyAdi / asya cAnusvArettvAt-dhotA, | vUrNaH, vUrNavAn , pUrNiriti / vRNAtIti tUbhayostulyameva // 5 // ghotum, ke-vidhuta iti / yathA "ArAdhayanti vidhivad | atha RdantAtrayaH-."ca bhakSaNa-gasyoH" cIrNA, acAri atha RdantAtrayaH-"cU bhakSa vidhutAnyakRtyAH" // 47 // gavA, AcIrNa tapaH / asya ca kta-ktavatyoreva kRti prayogo, atha traya udantAH-"gU gUtc purIpotsarge" ana dvitIyasya na tu pratyayAntare // 59 // 30cittve'pi prathamo bhvAdireva, anusvArecca, dvitIyastu tudAdi "pak pAlana-pUraNayoH" hvAdizyam / tasi "havaH ziti"70 riti vivecanIyam, etadarthasUcanArthameva cakArasya prayogo'nyatra / 4. 1. 12.] iti dvitve pUrvasya "pR-bhU-mA-hAGAmiH" ca tadaprayogaH, anyatra ca sarvatrAnekadhAtuprAntasthena kAdyanu [4. 1. 58.] iti itye "oSThyAdura" [4. 4. 117.] bandhena tavratyAnAM sarveSAmeva tadanubandhaphalabhAktvama / / utyuri "bhvAdenAminaH0" [2. 1. 63.] iti dIdhai cagavati / anusvArevAdiDabhAve-agauSIt / gatvA / "guMcha / pipUrtaH, antau pare-pipurati, saptamIyAti-pipUryAt ; 35 zabde" ityasya tu gavate, "dhUD-hasvAt" [4.3. 70.]i G: pipItyAdi tu "pRk" ityasyApi syAdeva // 60 // 75 iti sijiki-nyaguta, svi gutveti ca bhavati / gotA, "dRGc bhaye" dIryate / karmakartari bhAva-karmaNozca gotuM, gotavyamiti tUbhayoH samameva // 4 // / 'dIryate' iti tu "da bhaye" ityanenApi sidhyati // 6 // gUt, kuTAdirayam, tena sicaH "kTAdeH0"[4.3. atha odantaH-"jyoGa upanayana-niyamana-vratAdezeSu" 17.] iti Thitve "sici parasmai samAnasyAGiti" [4.3. upanayanaM maujIbandhaH, niyamaH-saMyamA, batAdezaH-saMskArA4044.] iti vRddhina, iTi Iti ca dhAtorivarNa" [2.1.| dezaH / kte-jItaH "jyA-vadhaH viti" [4. 1.81.180
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [caturthollAse nyAyaH 1] ...MAPNAMRPA . More . ... . . .... .. .. iti yat / "vyaJjanAntaH sthAto'khyAdhya"[4.2.71.11 athASTau cAntAH-"muci kalkane" kalkanaM-dambhaH zAThya vaM tu neSyate paraiH, AgamAnAmanityatvAdiDapina // 62 // kathanaM ca / mocate // 76 // ___ atha kAntAH paJca-"daku kRcchajIvane" AipUrvAt hau udi- "acUga acuga gato" acate, acati / Ace, Aca / tvAnne-AdaGka, AdaGketi tyAdyantapratirUpamadhyayamapyasti 63 ' acitA, acitum / UditvAt kvi veTi-aktavA, acitvA 145 5 "tikRka TekR SekRDa go"No RditvAt "upA "a" ityasya tu gatau UditvAt ktvi veTi-aGvA , ntyasya." [4. 2. 35. ] iti hasvAbhAve-atitekat, ' asveiti dvairUpyaM syAt / / 77 // aTiTekat ; anRtRditostvetayo:-atItikata, aTITikaditi acug-aditvAnne-aJcati, aJcate / kye nasya lugabhAvesyAt / 'tekate, Tekate' ityAdi tu RditAnRditostulyameva / ! anycte| iTi-aJcitam, yathA-"kurvannudAJcite nene" "aJjaga" asiSekat, SekaH Sopadezatvena "paH sH||2.3.98.1, ityasya tu-Uditvena vedatvAt ktayoH "beTo'pataH" [..50 10 iti Sasya satve kRtatvAt "nAmyantasthA0" [2. 3. 55.] 62.] itIniSedhe "aJco'narcA yAm" [4. 2. 46.] iti iti Satvam / evaM Nau sani-siSekayiSati / kevalasya tu nasya luki ca 'udakta' iti rUpaM bhavati // 78 // SatvApanne sani "NistorevAsvada-svida-sahaH SaNi" [2.3.! "TuyAcA yAtAyAm" TvitvAt "Tvito'thuH" [5. 3. 37.] iti niyamAna pA-sisekiSate, aSopadezatve tu Sasya | 83.] itythau-yaacthuH| RditvAt gau De upAntyahasvAbhAve kRtatvAbhAvena SatvaprApterevAbhAvAt-bhasisekat, sisekayiSa- ! ayayAcat / 'yAcate' ityAdi tu-"duyAnRga ityato'pi 15 tItyeva syAt / 'sekate' ityAdi tu SopadezAdhopadezayoru- syAt // 79 // bhayostulyameva // 64 // 65 // 66 // "vikI pRthambhAve" hvAdirayam / "havaH ziti" [4. "cikkaNa vyathane" cikkayati / uNAdAvaNe-cikkaNaH, 1.12.iti dvitve'ntau-vicati, pareSAmiSTatvena "nijAM ase-cikkasaH-yavakSodaH // 67 // ziti" [4. 1. 56.] ityetvam / vevetItyAdi tu "vijakI" ityasyApi syAt / nnigi-vecytiityaadi| Rdi.60 20 kiti nasya lugabhAve-caGkhyate calitaH / "kteTa:." [5.3. svAdaGi--avicat / vivecanaM, vivekaH, ityAdi tu "vicaMpI 106.] iti :- calA / / 68 // pRthambhAve" ityasyApi syAt // 8 // "khakkha hasane" khakkhati / khakkhitaH / "keTaH" "carcata paribhASaNe" carcati / "nAmni puMsi ca" [5.3. [5.3.106.] itye-khakkhA // 69 // 121.1 iti Nake striyAM-carcikA / carcatI carcantI strIkule "likhat akSaravinyAse" kuTAdizyam , tena tRjAdiSu vA, atra "avarNAdazo'nto vA'turIDyoH " [2. 1. 115.]65 25 DivAd' guNAbhAye-likhitA, likhitum , likhanIyam / iti vikalpenAntAdezaH // 81 // akuTAdestu-lekhitA, lekhitum , lekhanIyamityAdi syAt / / "khacazU bhUtaprAdurbhAva" bhUtaprAdurbhAvaH-atikrAntasya punalikhatItyAdi tUbhayathApi / kecit kaDa- sphara-sphalAnapi rutpattiH / "tavargasya." [1.3.60.] iti zno nasya kuTAdI paThanti, tatpAThabalAt teSAM Niti bRddhiniSedhaM cAhu:yathA-kaDakaH, spharakaH, sphalaka ityAdi, tat tu prakRte na / / jasve-khajAti, hau "vyaJjanAcchAherAnaH" [3. 4.80.] 30 pradarzitam , uktarUpANAmiSTatve'cpratyayAntAt svArthe kapi iti bhAherAnAdeze-khacAna, khacitA, khacitum // 82 // 70 "gurcaNa niketane" "bhvAde." [2. 1. 63.] iti siddhisaMbhavAt // 70 // atha ghAntAH paJca-"ghaggha hasane" ghagdhati, ghagvitaH, '' ! dIrce-gUrcayati // 83 // "teTa:." [5. 3. 106.] itye-dhagghA // 71 // atha chAntaH "picchat bAdhane" picchati, pipiccha, "gha saMgha tigha caSaghaTa hiMsAyAm" dannoti / ghaji / picchitA, picchitum , picchatI picchantI strI kule vaa| 35 dAghaH, nidAghaH / / 72 // / aci khiyA-picchA // 84 // 15 sadhada-go sani aSopadezatvena sasya kRtatvAbhAvAt SatvA vAvA . atha jAntAH sapta-"luju hiMsA-bala-dAna-niketaneSu" bhAve-sisAdhayiSati / evaM gau he-asIsatityAdi, ghopa- uditvAnne-luJjati / kye nasya lugabhAve-lujyate // 85 // dezatve tu Satvamapi syAdeva / sanotItUbhayathApi // 73 // "dhrija gatau" dhejati / yaGi-dedhijyate / yaGlupi "dhrija gatA" dhrajati / ya nighada-tighnoti, titegha, // 74 // dedhijIti, debrekti| jestu dharjati, darIjyata ityAdi // 86 // 40 caSadhaTa-capannoti / anekasvaratvAta parokSAyA Ami caSa- "riji gati-sthAnA-'rjanojaneSu" UrjanaM-prANanam 180 ghAMcakAra // 75 // | AgamAnityatvAdiTo'bhAve-udviktaH // 87 //
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caturthollAse nyAyaH 1] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 239 55 60 "onajaikabIDe" najate |ke-oditvaat to ne, aidivAca ati-sani iTi Tterditve "vyaJjanasthAnAdeH"[4.1. "DIyazvi." [4.1. 61.1 iti ktayoriniSedhe-nagnaH, | 44.1 iti to luki-aTihiSate, vipi "padasya" [2.1. magnavAn , svArtha ke striyAM-nagnikA-arajAH strii| prAnajiSTa, / 89.] iti saMyogAntalope-ada, TAnta dopAntyasya tu 'at' aNopadezavAt 'adurupasargAntaro0" [2.3. 66.] iti / iti / atra 'adat' ityayaM tAmto'pi rUpAdisAmyATTAnteSu 5 nasya No na // 88 // paThitaH / agre'pi pAThavyatikrame'yameveza eva vA lAghavAdi- 45 "mRjaiki saMparcane" mRkta / aiditvAt "DIya-heturUhanIyaH // 103 // zvi." [4. 4, 61.] ityanena kyoriniSedhe-mRktaH, / "miTuNa nehane" snehanaM snehayojanam, udittvAnne-miNTamRktavAn // 89 // / yati // 104 // "jaipa varjane" "rudhA svarAccho naluka ca" [3. 4.82.] "sudRN anAdare" De'SopadezatvAt SatvAbhAve-asusudRt , 10 iti zre'ntau vRJjanti, vavarja / ghaji jasya gatve-vargaH / sani ca tathaiva-sasayiSati, dhopadezatve tu Satvamapi syAdeva, 00 vaNatItyAdi tu "vRcaipa varaNe" ityanenApi syAt // 90 // sayatIti cobhayorapi // 105 // "marjaNa zabde" marjayati / kta-marjitA-rasAlA // 91 // zaTi zaliNa zlAghAyAm" zATayate / aTi-zATaH / atha TAntAtrayodaza-"zauTa garve" zoTati, zuzoTa / Rdi. | "Nivetti07 5. 3. 111.] ityane strItvAtsvAt Nau he "upAntyasya." [4. 2. 35.] iti hambA- zATanA // 106 // 15 bhAve-azuzauTat // 92 // zaliN-zAlayate // 107 // "yauTa sambandhe" sambandhaH-zleSaH / yauTati, yuyauTa / Rdi- atha ThAntau dvau-"ruTi pratIghAte" dyutAdirayam / roThate, svAtU-ayuyauTat / ke-yauTakaM-yugmam / yauTitaH, // 93 // ruruTe / adyatamyA "dhundhaH" [3. 3. 44.] vA''tmane___ "meTa Tra mleTa lauTa unmaade"| meTati, neTati, mleTati, ' padam , pakSe "zeSAt." [3. 3. 120.] iti parasmaipadaM ca lauTati / RdittvAdupAntyahrasvAbhAye amimeTat , amineTat , tatra "dida-dhutAdi." [ 3. 4. 64.] ityaDi-arUThat , 20 ityAdi // 94 // 25 // 96 // 97 // : Atmanepade tvako'prAptyA-aroThiSTa // 108 / / "sphaTu vizaraNe" uditvAnAgame sphaNTati vastram / kiti "ThaNa hiMsAyAm" cuNThayati // 109 // nasya lugabhAve-sphaNThyate / Nigi svArthe Nici vA atha daza DAntAH-"cuDu alpIbhAve" uditvAnne-cuNDati, sphaNTayati // 98 // cucuNDa / aci-cuNDaH // 11 // "muTu pramardane" muNTati / aci-muNTaH / "te hunti kuNTa- : ____"piDa saGghAta-zabdayoH" aci-peDA-vastrAdibhAjana25 muNTA" // 99 // vizeSaH // 111 // 6 "naTa nRttI" aNopadezatvAt NatvAbhAve pranaTati / Nau- ___ "kaDDa kArkazye" vipi "padasya" [2.1. 89.] iti pranATayati, natAvevAsya ghaTAditvAdatra na hasvaH / gopadezasya saMyogAntalope "virAme vA"1.3.51.1 iti Dasya ghaTAdestu-praNaTati, praNaTayatItyAdi syAt // 10 // ! vikalpena Tatve-kar3a, kaT / 'kaD' iti dopadhapAThe tu 'kad, ___ "NaTi natau ca" cAlato / "pAThe dhAtyAdaH0" [2.3. / kata' iti syAt / kaDutIti tUbhayorapi // 112 // 3097.] iti Nasya ne kRte NopadezatvAt "adurupasarga0" "bhaDa abhiyoge" vipi prAgvat kArya-aDH, aT / 70 [2. 3. 77.] iti Natve prnnttte| neTe, neTAte, neTire // 10 // sani tu DDetvei -aDiDDiSati, dopadhasya tu vipi prAgvat ad, ___"aTi ati hiMsA-'tikramayoH" atikramaH-ullA- at, sani"na badanam" [4.1.5.] iti dasya dvisvanam / sani iTi sTerdvitve "vyaJjanasyAnAdeH" [4. 1.44.] niSedhe Dereva dvitve-addhiDiSatItyAdi ca syAt / atItyAdi iti Tasya luki-atiSite / 'aTTa' iti dopAntyasya tu tUbhayoH samam // 113 // 35 sani iTi "na badanam" [4.1.5.] iti dasya dvitva- / "cur3a hAvakaraNe" haav-bhaavsuucnm| vipi prAgvat-75 niSedhAt "svarAdeH" [4. 1.4.] iti dvitIyAMzasya Tereva / cuda, cuDa, dopadhasya tu 'cut, cuda' iti / cur3atItyAdi dvitvam, "tavargasya." [2.3.60.1 iti do De tasya / tubhayorapi // 15 // "aghoSe prathamaH " 2.3.50.1 iti Te ca 'aviTiSate'. "tur3a toDane" toDana-dAraNam , yathA-"tuityahaH sakala iti syAt / 'aTTate' iti tUbhayorapi syAdeva / evamaTterapi macirAt toDayatyazriyaM ca / " iti kavirahasye // 15 // 40 bodhyam // 102 // "zikSiDA adhyakte zabde" zveDati, akSveDIt / jIvAt 80
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [caturthollAse nyAyaH 1] "jJAnecchAIrthanIcchIlyAdibhyaH ktaH" [5. 2. 92. ] iti iti dIrgha-nalukoniSedhe "mnAM dhu" [1. 3. 39.] iti vartamAne kAle kte-kSiTTaH / AditvAt "AditaH" [4. 4. nasya NApavAde ne-ghRntiriti / asmAdeva ktvApratyaye, Udi71.] itIniSedhaH / aci-kSveDa:-viSam / geha eva zveDa- / tvAd vikalpeneTi seTaH "kvA" [4. 3. 29. ] iti tItyarthe "grahAdibhyo Nin" [5. 1. 53.] iti Nini / kittvaniSedhAt-gharNitveti, iDabhAve "yamirami0" [4.2. 5 "pAtresamitetyAdayaH" [3. 1. 91.] iti tatpuruSasamAse | 55. ] iti Nasya luki-ghRtyeti, ktvi veTtvAt kyoriDa- 45 nipAtanAt tenaiva saptamyalupi c-gohekssveddii| bhidAditvAdahi bhAve galuki-dhRtaH, ghRtavAniti, ko galuki-ghRtiriti zveDA-siMhanAdaH // 116 // 'ghoti, ghartute' iti tu nAntaNAntayostulyameva // 124 // "jiviDAG mocana-snehanayoH" dhutAdirayam / "veDate, | dhaNUyI-ghaNute, ghaNoti, jaghANa, jayaNe / UditvAtadyatanyAM "dhundhaH0" [3. 3. 44.] iti vikalpenAtmane- | vitva veTi-ghaNitvA, iDabhAve "yami-rami" [4. 2. 10 padam , pakSe "zeSAt" [3.3.10..] iti parasmaipadaM ca, 55.] ityantaluki-ghatvA, veTtvAt ktayoriDabhAve-ghata:, 50 tatra sati dyutAditvAdaDi-akSviDat, Atmanepade tu nAG, ghatavAniti // 125 // tena-akSyeDiSTa / zIlAdyarthe "iDitaH" [5. 2. 44.] | atha tAntAH SaT-"itu bandhane" uditvAnnAgame-intati / ityane-prakSveDanaH-sarvalohamayo bANaH // 117 // kiti nasya lugabhAve intyate / "gurunAmyAdeH." [3.4. "aDaT vyAptau" aDNoti // 118 // 58 ] iti parokSAyA Ami-untAJcakAra / / 126 // 15 "olaDuNa laDuNa utkSepe" udittvAne-laNDayati / kta-kta- "jyuti bhAsane" uNAdau isi pratyaye-jyotiH // 127 // 55 vatvoH parayoH "seTa ktayoH" [4. 2.84.] iti geluMki "kitak jJAne" hAdirayam , tasmAt "havaH ziti" oditkaraNabalAdibyavadhAne'pi "sUyatyoditaH" [4.2. | [4. 1. 12.] iti dvitve-ciketti / na na cikettItyarthe 70.] iti ktayostakArasya natve-laNDinaH, laNDinavAn / | nakhAditvAnnipAtane - nAciketo nAma kazcit / 'ketati, "Nivetti0" [5.3.111.] ityane striyAM-laNDanA / ketanam' ityAdayastu bhauvAdikakitinA sAdhavaH // 128 // 20 Nico'nityatvAdabhAve-laNDati / anityatvAdiTo'pyabhAye "patiMca aizvarya" patyate adhipati, apapta, patsyate 160 odittvAt ktayosto natve "tavargasya." [1.3.60.1 iti dhAtupArAyaNe tvanusvAreto'nyasya 'patiSyate, apatiSTa itINatve ca-laNDNaH , laNNavAn / yadi tvokArasya dhAtvavaya- hudAhRtaH, taccAgamazAstrasyAnityatvAditi kazcit / vastutastuvatvameva nAnubandhatvamiti mataM tadA-olaNDa yati, ola- AgamazAstrasyAnityatvamiDabhAve heturbhavitumarhati, na tu niSeNDitaH, olaNDitavAn , olaNDanA, ityAdirUpANi // 119 // | dhasyApravRttau, tathA ca prakRtadhAtoH paramatAnusAritvena tantra 25 laTuNa-uditvAnnAgame-avalaNDayatyuSTam // 120 // cAsya seTvameveti tadanusArameva dhAtupArAyaNIyapAThaH saMbha-65 "truDiN chedane" unoDayate tRNam // 121 // vati / tatra cAniTakArikAsvasya dhAtoH pAThasyAnupalambhoatha NAntAzcatvAraH-"phaNa gatau" aghaTAdirayam / Nau | 'styeveti bodhyam // 129 // phANayati gAma, gatyarthasyAsya ghaTAditvAbhAvAt "ghaTAdeH" "vAvRtu vivaraNa" yathA-"tato vAvRtyamAnA sA rAmazAlA [4.2.24.] iti hasvo na / anekArthatvAniHsnehanArthoM- nyavikSata / " iti [ bhaTTikAvye], atra ca vAvRtyamAnetyasya 30'pyayam , yathA-phANayati ghaTam , niHsnehayatItyarthaH / phANyate / 'varayantI' ityarthaH, zUrpaNakhAyA varNanaprasaGgo'yam / uditvAta-70 dravatvAditi-phANitaM-khaNDaznotaH / dhaTAdestu hasve-phaNayati, ktvi veT-vAvartitvA, vAvRttvA, beTavAdeva kyoriT naphAyate, phaNitamityAdi / phaNatItyAdi tUbhayorapi // 122 // vAvRttaH, vAvRttavAn , ata eva "vRte tu vRtta-vAvRttau" iti __ "aNiNa prANane" prANanaM-jIvanavyApAraH / aNyate, nighaNTuH // 130 // ANe // 123 // "vartaNa gatau" SopadezatvAt sivartayiSatIsyAdiprayoge 35 dhRNU ghaNUyI dIptau" tatrAdyAt "tikRtI nAmni" [5. | sasya Satvam , apopadezatve tu sisvartayiSatItyAdi syAt / 75 1. 71.] iti tiki "na tiki dIrghazca" [ 4. 2. 59.] svartayatItyAdau tu na bhedaH // 131 // iti niSedhAn "ahanpaJcamasya vi-viti"[4.1.107.] atha thAntau dvau-"partha pArthaNa prakSepaNe" De-apaparthat / iti dIrghasya "yami-rami nami-gami." [4. 2.55.] iti "pRthaN prakSepaNe" ityasya "RvarNasya" [4.2.37.] NalukazcAbhAve "tavargasya0" [1. 3. 60.] tasya Te- ityanena RkArasya prakAre kRte-apIpRthaditi rUpaM bhavati, 40 ghRNTiH / nAntasya tu tiki 'na tiki0" [4.5. 59.] ! RkArAdezAbhAvapakSe ca "laghorupAntyasya" [4. 3. 4.] 50
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caturthollAse nyAyaH 1] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuJcayaH / iti guNe-apaparthaditi prakRtadhAtusadRzameva rUpaM bhavati / "gRdhaNa vacane" NijantasyApISTivazAt "pralambhe gRdhiparthayatIti tu tulyameva // 132 // vaH" [3. 3. 89.] ityAtmanepade-gardhayate baTum / svamate pArthaNa-pArthayati / de-apapArthat // 133 // tu-jigantasyaivAtmanepadamiSTam // 148 // atha dAntA aSTau-"pada sthairya" padati // 134 // ___ atha nAntau dvau-"mana stambhe" mamAna / manatItyAdi tu 5 "kadiSa RdiSa kRSi vaikubye" kadate, Rdate, kUdate / "nAM abhyAse" ityasyApi bhavati // 149 // vittvasya sarvaiH sambandhAt tannimitte'Di-kadA, kadA, kladA, "janaka janane" dvAdisyam / ziti dvitte-jajanti / iti // 135 // 136 // 137 // "jajAna garbha maghavA" anendro janayAmAsetyarthaH, anta"mandi jADye" mandate / kye nasya luki-madyate // 13 // rbhAvitaNyarthatvAt / jajJatuH, "jajuH pAdAmburuhi taba vibho!" "khurdi gudhi krIDAyAm" "bhvAdeH0" [2. 1. 63.] "janaici prAdurbhAve" ityasya tu-jAyate, jajJe, jajJAte, jajJire, ityAdi // 15 // 10 iti dIrgha-khUrdate, curakhUrde, godhate, jugudhe| "vau vyaJjanA''deH / 50 athaikAdaza pAntAstrayaH phAntAzca, pAnteSvAdyau ghaTAdIsan cAyavaH" [4. 3.25.] iti vikalpena ktvA ___ "kSapa preraNe" No ghaTAditvAd hrasve-kSapayati / "upakSapayati sanoH kitve-gudhitvA, godhillA, jugadhiSate, jugodhiSate . prAvRda" AsannIbhavatItyarthaH / nimampare tu Nau vA diirgh|| 139 // 14 // akSApi, akSapi, kSApaM kSApaM kSapakSapam / "kSapaNa preraNe" "Uvedag UbandhRg Alocane" vedate, vedati / UditvAt ityaghaTAdeH kSapestu-adantatvAdupAntyavRddhyabhavanena kSapayatI15 ktvi veda-veditvA, vetvA / vedatvAdeva ktayorneda-venaH, vena- tyAdi yadyapi tulyaM tathApi 'jiNampare Nau ghaTAdinimittaka vAn , venA-nAma kaacindii| RdivA vA'Di-avedat, vaikalpikadIrghAbhavanena-akSapi, sarpa kSapamityeva syAt, na tuavedIt, Atmanepade tvaGo'bhAvAda-avediSTa // 141 // akSApi, kSApaM kSApamiti dIrghAzrayaM rUpamiti vizeSaH // 151 // unbandhaga-bundhate, bundhati / bubundhe, bubundha / bundhitA "pa lajAyAm" ghaTAditvANNau hasve-apayati / jiNambundhitum / UditvAt kvi veTi nalopeca-budhitvA, buddhaa| para pare Nau vA dIrgha-atrApi, atrapi, trApaM trApaM, apaM trapamiti / / 20 RditvAt parasmaipade vA'Gi-abudhat, abundhIt , ___ "trapauSi lajjAyAm" ityaghaTAdestu NAvupAntyavRddhau-trApaya, ' / tItyAdi, jiNampare ca-atrApi, trApaM trApamityeva, na tvatrApi Atmanepade tu-'abundhiSTa' ityekameva // 142 // trapaM pamiti hrasvAzrayANi rUpANi // 152 // "zudIta preraNe" IditvAt kartRgAmini phale Atmanepada- . vidhAnAt-nudate, nunude, "gudaMt" ityasya tu-nudati, nunode ___ "sapa samavAye"aghopadezatvAd Nau sani SatvAbhAve sisApayiSati, Nau De-asIsapat / Sopadezatve tu Satve-35 tyAyeva / NopadezatvAt-praNudatItyAdhubhayorava // 143 // siSApayiSati, asISapadityAdi / 153 // 25 atha dhAntAzcasvAra:-"vadha hiMsAyAm" / lakSya cAsya praGa gatau" / pate / Nau De RdivAdapAntyahasvA. yathA-"yatra sAlapratIkAzaH ko'vadhyata saMyuge / " tathA bhAve-ajihepat // 154 / / / "nAsti ce bhakSako yatra vadhako'pi na vidyte|" iti ca / vadhaka tapa tapa tUpha tumpha rinphat hiMsAyAm" / tupati, tupatI ityatra, avadhIdityatra ca "na janabadhaH" [4.3.54.] iti tapantI strI kule vA, "avarNAdazna" [2.1.115.170 vRdviniSadhaH / anyatra tu bavAdha, lakSya yathA-"nUna na sattva. ityntaadeshviklpH| bhauvAdikasya tupestu-topatItyAdi, I30 bvadhiko babAdha, tasmin vane goptari gaahmaane|" [2070 Dhayostu zataH 'zya-zavaH 2.1.116.1 ityantAdezo sa. 2] // 144 // nityameveti 'tupantI strI kule vA' ityekameva, evamanyevapi ___NAG yAjopatApaizvaryAzI:pu" NopadezatvAt praNAdhata bhAvanIyam // 155 // ityAdau Natvam / RditvAt Nau De upAntyahasvAbhAve 'mananA' : tunpa-tumpati, prastumpati gaurityapi, ze pare "no vyaJjadhat , ityAdi tUbhayoreva samam / / 145 // nasya"[4.2.45.] iti prApto'pi nasya luka prenessyte| 35 "sAdhaM pAdhaM saMsiddhI" sAdhayatyannam // 16 // tumpatI tumpantI strI kule vA, bhauvAdikasya tu nityamevAntA pAdhaMda-bopadezatvAt sani siSAsati' ityatra sasya dezaH // 156 // Satvam, anusvAretvAccedabhAvaH / NyantAt sani-siSAdha- tupha-tuphatItyAdi tupavat // 157 // yiSati, Nau Dhe-asISadhat , aSopadezasya tu-sisAtsati, tunpha-tumphatItyAdi tunpavat // 158 // sisAdhayiSatItyAdi / kevalasya ca sAdhnotItyAdi / anusvAre- rinphat-rimphati, ririsphetyAdi // 159 // 40 tvAdiDabhAve-sAddhA, sAdum' iti tUbhayostulyameva // 147 // "tRpa tRnpat tRptau" tRpati, tRmpatItyAdi // 160 // 16 // 31 nyAyasamu. 80
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [caturthollAse nyAyaH 1] - 60 "stupa stUpaNa samucchAye" stopayapi / aSopadezatvAt / nimittAbhAve*iti nyAyAt TasyApyabhAve takArasyaiva zravaNasasya SatvAbhAve-tustopayiSati, atustupat / STrapaNastu-stUpa- miti-stambhate, stambhyate, tAstambhyate, tAstambdhi, iti / yati, tuSTrapayiSati, anuSTupadityAdi // 162 // tathA SatvApAne sani "Ni-sto reva." [2. 3. 37.] iti 45 stUpaNa-aSopadezatvAt tu stUpayiSatIti SatvaM na / u niyamAt tistambhiSate iti, Nyantasya tu niSedhAbhAvAt Satve 5"upAntyasya." [4.2. 35.] iti haskhe-atustupat / sati-tiSTambhayiSatIti, Nau De-atiSTambhadityAdi // 181 // stUpayatItyAdi tu STrapaNo'pi syAdeva // 163 // "Dabhu DibhuNa saGkAte" uditvAnnAgame-Dambhayati / Nico___ "tupuNU bhardane" uditvAnnAgame-tumpayati / kiti nasya 'nityatvAttadabhAve'pi kityadittvAnnasya lugabhAve-Darabhyate / lugabhAve-tumpyate, / bhauvAdikatumpestu-kiti nasya luki- evaM DimbhvAdiSvapi // 182 // 50 tupyata iti // 16 // ___DimuN-Dimbhavati, Dimbhyate / aci-DimbhaH // 183 // 10 atha trayodaza bAntAH-"gharba kanba khanva gamba canba tamba . ba. "dabhu dibhuNa vaJcane" udittvAnAgame-dambhayati, nanba panba bamba zanya panya gatI" / gharva-gharbati / dharvitaH, dambhyate // 184 // te seTtvAt "kteTa:"[5.3.106.] ityH-ghl||165|| dibhuNa-digbhayatItyAdi pUrvavat // 185 // - kamba-kambati / kiti nasya luki-kabyate / evaM-khambA-' atha mAntau dvau-"chama gatau" gatistra chadmaprakArarUpA praka-55 dInAM banbaparyantAnAmUhyam // 166-173 // raNavazAt / chadmati / sici-acchadmIt / Navi-cacchadma // 186 // 15 zaba-zambatItyAdi pUrvavat / Nigi curAderAkRtigaNavAt "sAmaNa sAntvane" ke upAntyahastre-asIsamata , curAdyasvArthe Nici vA-zambayati // 174 // dantasya tu-asasAmaditi // 187 // panya-"SaH0" [2.3. 98.] iti Sasya satve-sambati, : atha rAntAtrayaH-"turak tvaraNe" hAdirayam / ziti dvitve sabyate, sambitaH, sambA, ityAdi / Nau sani bopadezatyAta sati-tutIti // 188 // sasya Satve-siSambayiSati // 175 // parata aizvartha-dIptyoH " SapAThAta sasya catve-sapora. yo "sAmbaNa sambandhe" sAmbayati / aSopadezatvAta pavA- asUpurat, suSorayiSati / aghopadezasya tu-sasoretyAdi / bhAve-sisAmvayiSati, Nico'nityatvAta tadabhAve-sisAmbi- suratItyAdi tUbhayostulyam // 189 // Sati / ali-sAmbaH // 176 // . "guguN anRtabhASaNe" gundrayati / aci-gundrA-uttama 65 "kuTunbiNa dhAraNe" kuTumbayate // 177 // mustaa|| 19 // athASTau bhAntA:-"sunbha nabhi hiMsAyAm" aSopadezatvAt / - atha lAntA ekAdaza, tatrAdhI ghaTAdI-"skhala saMcalane" 25 SatvAbhAve-susumbhayiSati, asusummat // 178 // "dala vizaraNe" gau ghaTAdivAsve-skhalayati, dalayati, nabhi-dyutAdisyam , tannibandhane'Di-grAnabhata, "rAyaH" jiNampareNI tu vA dIrgha-askhAli, askhali; skhAlaM skhAlaM. [3. 3. 44.] ityAtmanepadapakSe tvaGo'bhAve-mAnabhiSTa, skhalaM skhalam , adAla, adali, dAlaM dAlaM dalaM dalam / NopadezatvAbhAvAnna Natvam, Nopadezatve tu-prAnabhat , ' aghaTAyostu hasvAbhAve-skhAlayati, dAlayati, askhAli, 70 prANabhiSTeti syAt // 179 // adAli, skhAlaM svAlam, ityAyeva / skhalati, dalatIti 30 "pumbha bhASaNe ca" cAhiMsAyAm, "paH saH" [2.3. 6 tUbhayoreva samam // 19 // 192 // 98.] iti SakAsya sakAre-sumbhati / jo De-asuSumbhata / "sthala sthAne" aSopadezatvAt SatvAbhAve Nau saniNau sani ca-supumbhayiSati / kevalAt tu patyApanna sani : tisthAlayiSati / De-bhatisthalat / Sopadezasya tu parave"Nistoreva." [3.3. 37.] iti niyamAt SatvAbhAve- tiSThAlayiSatItyAdi / sthalatIti tUbhayoreva samam // 193 // 75 susumbhiSati kupUrvAdasmAdaci-kusumbhaH / asya prayogo yathA- "bAla paribhASaNa-hiMsA-dAneSu" AdhyAdirayam / blte| 36 "sAvaSTambhanizumbhasumbhanA" iti // 180 // dantyauSThayavAditvAbhAvena "na zasa-dada vAdi-guNinaH"[4.1. __ "STabhuG stambhe" TaparaSAdisyam , yastu sUribhiH paThitaH sa 30.] ityetvaniSedhAbhAvAt 'anAdezAdarekacyaJjanamadhyeca TuMgkvat taparasAdiH, SopadezatvArtha tu bhuGa iti peThe, utaH" [4.1.24.1 ityatve dvitvAbhAce ca-bele belAte tena tasya "SaH so'STeya." [3. 3. 98.] iti SaH so, belire // 194 // bhaviSyati, asya tu SaH satvaM neSyate paraiH / uditvAnnAgame- "pilat unche" ucha:-kaNaza AdAnam, SopadezatvAt 40embhate / kiti nasya lugabhAye-Tambhyate / yadi TASTambhyate, 'sasya Satve-siSela, asISilA, siSelayiSati / SopadezatvA yaGalapi-TASTambdhi, sani-diSTambhiSate, Nau sani-TiSTambha- bhAve ca-siseletyAdi / silatIti tabhayorapi // 195 // yiSati, Nau De-ariSTambhat / sUripaThitasyAsya tu SaH satve kRte "pulat mahattve" pulati, bhvAdestu-polatItyAdi // 196 //
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caturthollAse nyAyaH 1] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / / "bala valaNa prANane" Adya oSTyAdirdvitIyo dantyo- "muSak khaNDane" puSpAdirayam / mukhyati, puSpAditvAdaDiThayAdiH, ubhAvapi ghaTAdI, tena ghaTAdisvanimitte hrasve-balayati, amuSata // 214 // valayati / jiNampare Nau vA dIrdhe-abAli, abali, bAlaM. "ghUSa ghUsaNa kAntIkaraNe"ghUSayati,sayati // 215216 // bAlaM, balaM balam, avAli, avali, vAlaM vAlaM, balaM "ghRSiNa sAmarthyavAraNe" gharSayate'rIn // 27 // 45 5valam // 197 // 198 // atha SaT sAntAH-"jarlsa paribhASaNa-hiMsA-tarjaneSu" "mulaNa rohaNe" molayati / Nico'nityatvAdabhAve "nAmyu jarsati / jaha~ntI strI kule vA, I.DayoH "zya zavaH" pAntya0" [5. 1.54.] iti ke-mulaH // 199 // [2. 1. 116.] iti zaturnityamantAdezaH / 'jarsantI' iti "pAlaNa rakSaNe" NyantAt "svarebhya iH"[uNA0606.] rUpapradazana cAsya dhAtAstAdAdakatvazaGkApanutta rUpapradarzanaM cAsya dhAtostaudAdikatvazaGkApanuttyai dhAtupArAyaNe iti iH, tataH striyAM DIH-pAlI // 20 // kRtamityasmAbhirapi tadarthamevopAttamiti bodhyam / taudAdi- 50 10 "galiN zrAvaNe" gAlayate, udgAlayate / NyantAt pUrvavat : kasya tu "avarNAdana0" [2. 1. 115.] iti zaturvei:-gAliH, striyAM kI:-gAlI // 201 // kalpike'ntAdeze rUpadvayaM syAt // 218 // ___atha vAntAtrayaH-"kSIvR nirasane" kSIvati / te anu ___ Nusac adane" "paH saH" [2.3.98.] iti satve strasyati / SopadezatvAt Satve-suSNosa, No De-asuSNusat , pasAH zIvollAgha-kRza-parikRza-phullotphulla-saMphullAH" [4. gau sani-suSNosayiSati / kevalAt tu SatvApanne sani 55 2.80.] iti nipAtanasya kSIvRGa eveSTatvAdasya | "Nistoreva." [2.3.37.1 iti niyamAt SatvAbhAve15kSIvitaH // 202 // susnusiSati, susnosiSati, atra ca "vau vyaJjanAde" "cIvI AdAna-saMvaraNayoH" Nau De upAntyahasve-acI- 1.3.25.1 iti seTsanaH kittvavikalpAd guNo vaikacivat , ciivRgstu-Rdishvaadupaantyhsvaabhaav-aciciivditi| lipakaH; evaM seTktvo'pi kittvasya vikalpAt-snusitvA, cIvate ityAdi tUbhayorapi // 203 // srositvA // 219 // 60 "SAntvaNa sAmaprayoge" ghopadezatvAt sasya Satve-siSA- "NasUc nirasane" ghaTAdirayam / "SaH saH" [2.3. tvayiSati, aSopadezasya tu-sisAsvayiSatItyAdi / sAntva- / 98.] iti SaH satve Nau ghaTAditvanimittake haste ca-stralayati, yatIti tUbhayorapi // 20 // jiNampare Nau vA dIrdhe-anasi, asmAsi, svAsaM snAsaM, snasaM __ atha zAntAzcatvAraH-"raza zabde" razati / auNAdika : snasam, NI sani-siSNasayiSati / aghaTAdestu-sAsayati, ane razanA-mekhalA, mau-rshmiH| Niti ikaare-raashiH||205||! asnAsi, snAsaM snAsaM, siSNAsayiSatItyAdi syAt / strasa-65 tIti tUbhayoreva // 220 // " cAc zabde" Nau De RditvAdupAntyahasvAbhAve-ava "dAsada hiMsAyAm" dAsnoti // 221 // 5 vAzat, vAzicastu-upAntyahasve-avIvazat / vAzyate "udhrasUza acche" udhranAti, hau mAherAnAdeze-udhrasAna, ityAdi tUbhayoreva // 206 // anekasvaratvAt parokSAyA Ami-udhrasAMcakAra / sani udi"laza laSaNa zilpayoge" lAzayati lApayati vA dAru, dhrasiSati / UditvAt kvi veTi-udhrasitvA, udhrastvA / utpU-70 bhramAdinA takSNotItyarthaH / / 207 // ! rvasya dhrasnAtestu-udrasnAti, usAna, uddadhrAsa, uddidhasi"dAziNa dAne" dAzayate, u-adIdazata / "dAga Sati, ktiva yapi-usyaityAdi syAt // 222 // 30 dAne" ityasya tu RdittvAdupAntyahasvAbhAve-adadAzate- "udhrasaNa utkSepaNe" udhrAsayati, De-audidhasat, tyAdi // 208 // | utpUrvasya dhAsestu udrAsayati, udadidhrasat , ityAdi // 223 // atha SAntA aSTau-"khaMSa hiMsAyAm" khapati.. atha hAntAH paJca-"gRhauGgrahaNe" auditvAdivikalpe-TD cakhASa // 209 // garhitA, gardA / veTtvAt ktayoriDabhAve-gRDhaH, gRDhavAn / "sUSa zUSa prasave" aSopadezatvAt SatvAbhAve-susUSa, Sopa- / ktau-gRDhiH / "nAmyupAntya." [5.1.54.] iti ke35 dezasya tu-supUSa / sUpatItyAdi tUbhayoreva // 21 // gRham , gRhAH // 224 // ! "sanhaha vizvAse" dantyAdiH, dyutAdiraya, satrahe / zUSati-jhUSati / aci-zUSA-zAkajAtiH // 211 // / "dhuyo'dyatanyAm" [3.3.44.] iti vikalpenAtmanepade-80 "ghapaDa karaNe" uditvAnAgame tasya "ziDDha0" [1.3. | aricha. parasmaipade yatAditvAdaDi-asrahat / UdilvAt kvi 40.] ityanusvAre-ghaMSate, ghaSitA "ghasucha karaNe" ityasya tu- veTi seTaH svaH "ktvA" [4. 3. 29.] iti kittvAbhAve ghaMsate, ityAdi // 212 // "no vyaJjanasya" [4.2.48.] iti nasya luko'prAptI40 "dhiSak zabde" hAdirayam, tena ziti dvitve- saMhitvA, iDabhAvapakSe tu ho DhatvAdau sati "Dhastadve" [1. 3. didheSTi // 213 // * 42.] iti Dhalupi dIrgha ca-sADhA // 225 //
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [caturthollAse nyAyaH 1] - - - - - - - - -- - - - - - -- - "STrahau STranhaut udyame" Nau sani SopadezatvAt sasya sasya | "vikurva vikriyAyAm" "bhvAdeH0" [2. 1. 63.] iti Satve-tiSTahayiSati // 226 // / dIrghasyAnityatvAdabhAve-vikurvati, vikurvitam , vikurvitvA // 2 // 30 Tranhaut-prAgvat sasya Satve-tiSTrahayiSati / aSopadezayo- "kurva karaNe" pUrvavad dIrghAbhAve-kurvati / asya vipUrvasya stvetayoH-'tistaha yiSati, tistRhahiSati' ityeva // 227 // | kvi yapi-vikuyaM // 3 // 5 "dahuNa rakSaNe" dahayati / Nico'nityatvAdabhAve'pyuditvAt ; "uSaNa nivAse" adantaH / "Ni-vetti0" [5. 3. kye nasya lugabhAve-daMyate // 228 // !111.] ityane-paryuSaNA // 4 // __ atha kSAntAzcatvAraH-"kSa gatau" Nau sani-tiSTakSayi. "yuhaM uddharaNe" ni!Tham // 5 // 35 Sati / aSopadezasya tu SatvAbhAvena tistRkSayiSati // 229 // / ityAdi / ete ca sarve laukikA dhAtavo'paThitA api ___ "jakSuG gati-dAnayoH" ghaTAdizyam / udittvaanne-jaate| lakSyAnusAradeva siddhA iti prakRtanyAyaviSayatayodAhRtAH / 10 kiti nasya lugabhAve-jaGkhyate / jajasa / jasitA / kta // iti zam // jaDitaH / "teTa:"[5.3.106] itye-jaGkhA, gau-jalayati / jiNampare Nau"ghaTAdeH." [4.2.24.] iti vA / iti nyAyasamuccayasya caturthollAse pUrvadarzitadIrgha-ajAti, ajngki| jAvaM jAla, jaGgaM jalam // 230 // nyAyasajAtIyasya vistarato vyAkhyAtuM 140 ___"bhakSI adane" bhakSate, babhakSe, bhakSati, babhakSa, bhakSi15 tum, bhakSitam // 23 // pRthagupAttasya nyAyasya, tapogacchAdhi__"RkSada upazamane" RkSNoti / jaci-RzaM-nakSa pati-sUricakracakravarti-sarvatantrasvatantratram // 232 // ityAdi // zrImadvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa ___ kaizcit parairdhvAdipaThitA api dhAtavaznurAdiSu paThitA 'vyAkaraNavAcaspati-zAstravizANijatha, ta eva kvacidAtmanepadArtha, kacidAtmanepadinaH 20 parasmaipadArtha, kvacidarthabhedAya kvacidaniTo'nyatreDAgamArtha ca rada-kaviratna' iti padAlapunaH paThitA dRzyante / te'tra prAyo nodAhRtAH, curAdiSu zeSe tena vijayalAvaNyasUriNA "bahulametannidarzanam" ityuktatayA caurAdikaNico yathA viracitA nyAyArthasindhuprayoga sarvadhAtubhyo'pi bAhulyena prayoktuM zakyatvAt , Atmanepadasya cAnityatvena parasmaipadibhyo'pi solabhyAt, dhAtUnAM nAmA vRttiH|| 25 cArthanirdezasya dipradarzanamAtrasvena teSAmanekArthatvAt , AgamazAstrasyAnityatayeDAgamasyApyanityatvAcca / wamanawwaminwwwwwaraamanawwaman AgamikA api dhAtavaH kecidebhyo'nye dRzyante, yathA hai samAptA nyAyasamuccayasya sindhunAmA vRttiH| hai "da AcchAdane" daTitA paTTazAlA // 1 // ParivarTTOURITUTERTAITTER prazastiH / SxeMIRLIRITERNATIONAL [vamantatilakAni ] asti prasiddhavibhava nikaSo budhAnAM, vidyAvilAsijanasevitamAdareNa / zrImajinAyatanapUrNakalevaraM sat, puNyaM puraM sukalayannijanAma satyam // 1 // natra sthiti vidadhatA kila dRSTikAle, lAvaNyasUrimunipA bijayAnvitena / nyAyArthasindhurayamAracito budhAnAM, modAya mandamanasAmapi bodhanAya // 2 // zrIhemahaMsagaNinA racitA'timaJja-maSikA subimalA bhulaarthyuktaa| sanyAyasaMgrahagatA bRhatA yutA ca, nyAsena kintu nahi tena navInatoSaH // 3 // jJAlveti tatpathapariSkaraNArthameva, tatpratnanUtnajanatopakRtau prytnH| madhyasthavRttimavalamya kRto'yamAstA, nyAyArthabodharucilokahitAya zazvat // 4 // AkAza-candra-gaganA ukSimite'tra varSe, sabaikrame'vasita eSa guroH prasAdAt / AcandrabhAskaramupetya parAM prasiddhi, siddhiM karotu paThatAM ca manorathAnAm / / 5 // - - KALAMICMAMALE anmanna
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ caturthollAse nyAyaH 1] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 245 [caturthollAsaH] pradarzitam / parapaThitadhAtuSu ye saripaThitadhAtava evAnyairanyathA atha pUrvadarzitanyAyasajAtIya evAnuktArthasAdhako paThitAH, ye ca kecanAdhikA evaM paThitAsteSAM svarUpaparicayAya nyAyo vistareNa vitriyate saMkSipya viviyate / tathAhi-"kheDaN" ityasya sthAne "kheTaN" aziSTanAma-niSpatti-prayoga-dhAtUnAM iti sarisammataH pAThaH, prakRtapAThastu devanandiparigRhItaH, paramaya sautratvAllakSyAnurodhAd vA siddhi * muccAraNabhedakRto lekhakapramAdakRtazca bhedo bhavitumarhati, tathApi 45 ta0-aba nyAyo na kevalaM nyAyasaGgrahaziSTAMzapUraka evA'pi "smRtidvedhaM tu yatra syAt tatra dharmAvubhau smRto|" iti prAcItu sakalazabdazAstraziSTAMzapUrakaH / zabdazAstraviSaye tatra tatra mahA-: noktimanusRtyobhAvapi dhAtU saMgrAhyAveva / paNaNityadhikameva bhASyakRdAdibhiraddhoSitaM yat-"prayuktAnAmidamanyAkhyAnama" kecit paThanti / "vittaN" iti ca "vyayaNa vittasamutsarge" iti / satyayAcAryANAM bahudarzitve kalikAlasarvajJatAbhAjanatve ca , iti pAThe vitteti dhAtvantaramiti matvA kecidAhuH, samutsagezca 10 svadRSTyA teSAmapi chadmasthatvAt chadmasthAnAM ca sambhavati kadAcita | dAnameva / kavikalpadrumAdI ca dAnArthe'yaM paThita ityasmAbhirapi 50 kiJcidviSayakamananusandhAnamityanuktopAyakazabdaprayogadarzane | tadudAhRtam / "karta" iti-"katraNa zaithilye" ityetaM "kartaNa" ziSyAH kadAcit tasya sAdhutve saMzayamAnuriti teSAM saMzayA / iti kecidAhuH, "kaN" iti candraH, "katthaNa" iti panodAyavAyaM nyAya Adhita iti pratIyate / nAnAM cAnantatvaM devnndii| "zlatha" iti-"zrathaNa daurbalye' ityasyaiva RphiDAjagadAnantyAt susiddhameva / niSpattayatha nipAtanarUpA AcArya: ditvAtvamamanyamAnAH kecillatvaviziSTameva peThuH / "zaraNa" 15 sarvAMzasya lakSaNamAtragamyatvAbhAvajJApanAyaiva tatra tatra prayuktAH / iti-"zAraNa daurbalye' ityetasyaiva rUpAntareNa pATho nandi-55 prayogAzca tattaddhAtUnAmekArthatve'pyanAdilokavyavahArasiddhatattadartha- | sammataH / "chadaN" saMvaraNe" ityetaM kecidadantamAhuH / vizeSasambandhanibandhanA eveti te lakSyAnurodha vinA na zakyA "labhaN" iti-"lAbhaNa preraNe" ityetasya sthAne sabhyAH anyairupAyairupadeSTumiti tadarthaM tadAzrayaNamAvazyakameva, na kevala- | petthH|"shrpnn" ityayamadhika evaM kaizcit ptthyte| "khodaNa" marthavizeSasambandha eva zabdAnAM niyato'pi tu dezavizeSa iti "khoTaNa kSepe" ityetameva keci dAntaM manyante / 20smbndho'pi| yadAha mahAbhASyakAraH paspazAhike-"etasmiMzcAti "stana" ityAdayaH SaDa bhvAdau vyajanAntAH paThitAstAne-60 mahati zabdasya prayogaviSaye te te zabdAstatra tatra niyataviSayA vAdantAn sabhyAH paThanti / "malaNa" iti-"mali dhAraNe" dRzyante. tadyathA-zavatirgatikarmA kambojeSveva bhASito bhavati. ityetameva curAdAvadantatvena kecit paThanti / "valpala0" vikAra evainamAryA bhASante 'zava' iti / hammatiH surASTeSu, raMhatiH iti "palpUlaN lavana-pavanayoH" ityayameva rUpabhedena kaizci prAcyamadhyedhu, gamimeva tvAyoH prayuJjate / dAtilavanArthe prAcyeSu, danyathA'nyathA paThyata / tathA cAsya valpula balyUla palpula 25 dAtramudIcyeSu" iti / zabdaprayogaviSayasyAtimahattvamapi tatprakaraNa | palpUla vatpUleti svarUpANyupalabhyante / "kumAlaNa" iti-65 eva mahAbhASye prapaJcitam / tathA ca sAkalyena sarvaprayoga- "kumAraNa krIDAyAm" ityasyaiva latvaviziSTaH paatthH| "pazaNa" saGgraho'pyasAdhya eveti khamatiziSTaprayogasahakAreNa prakRtazAstrA- | iti-"paSaNa anupasargo vA' iti curAdAvadantatvena paThitasya virodhena ca tatra tatra sAdhutvamanusandheyamiti lakSyAnarodhAt tAlavyAntatvaM vA'dantatvaM ca kecinmanyante / "zazaNa" prayogasiddhyabhiprAyaH / atra ca sautra-laukika-vAkyakaraNIya-para-| ityadhikameva dhAtuH sUryaprajJaptivRttau dRzyate / "aMsaNa vibhA30 paThitabhedena caturdA dhAtavo vRtto samudAhRtAH / tatra sautrA | jane" iti-"aMzaNa samAghAte" ityetasyaiva rUpAntaram.70 dhAtavastAvaditthamanugantavyAH-kriyAvAcitve sati dhAtupAThApaThi- samAghAtazabdazca dhAtupArAyaNe vibhAjanavacanatvena vyAkhyAtaH / tatve sati tattadvidhisUtraparigRhItatvaM sautratvamiti / laukikatvaM ca "gA." ityAdi, gAM hAdau mAGa ca divAdI kecidadhikameva kiyAvAcitve sati dhAtupAThApaThitatve yati sUtrAparigRhItatve ca | paThanti / "jiriT" ityAdi, jiriTa svAdI, cigNaM ca curA sati kevalalokaprayogAvagatasattAkatvam / vAkyakaraNIyatvaM ca | digataM ghaTAditvena kecidadhikameva peThaH / "dIdhI-I-vevI" 35 kriyAvAcitve sati dhAtupAThApaThitatve sati sUtrAgRhItatve sati dhAtUnapi pANinyAdayo'dhikAneva peThuH, tatra dIdhI-devI dhAtU te 75 ziSTaprayogaprayojyagrahaviSayatvam / yadyapi parapaThitadhAtUnAmapi chAndasau manyante / pvAdI etAviti, sUribhistu "brI-bhrI0" prakRtavAkyakaraNIyeSu saGgrahaH zakyaH kartuM tathApi dhAtupAThatvena dhAtU jyAdau pyAdebahireva ptthitau| "lpI" iti-amuM taddhAtupAThasyApi grahItuM zakyatvena tadapaThitatvaM teSAM sandigdhamiti | kecidadhikameva peThaH ! "lvIM" iti-sUribhirayaM vAdimadhye pRthageva tadupanyAsaH kRtaH / varNitAzca sautrAdayo dhAtavo vRttI, | paThitaH / "jINa" iti-yujAdimadhyasya "jaNa kyohAnI" 40 tatra ca yatra vacana vivaraNasyApekSAsIt tat saMkSipya tatraiva | ityasyaiva sthAne'yaM nandinA paThyate / "khu' iti-"u80
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyaaysmuccyH| [caturthollAse nyAyaH 1] kuG" ityAdivat kaizcid gatyarthe paThyate, ' 'ca vAdA- | ptthyte| "picchat vAdhane" iti-"micchat utkleze" ityasya 40 vadhika eva paThyate / "gU" iti-"guLU zabde" ityetameva dIrghAntaM / sthAne dramilaiH paThyate, utklezazca bAdhana miti dhAtupArAyaNe proktaparasmaipadinaM purIpotsarge'rthe kecidAhuH / "gUt" iti-"guMt / miti sa evArtha iha spaSTapratipattaye dattaH / "bhuju" iti-ayamapurISotsarge' ityayameva kuTAdistho dIrghaH seT ca kaizcinmanyate / pyadhika evaM "tuja pijuNa"vat paThyate / "dhrija" iti5"dUd" ityetaM kecidadhikameva khAdau paThanti, "jeM" iti- | "dhRja gatau" ityasyaivAnyathA pAThaH / "riji" iti-gatyAdau "jiM abhibhave" ityayameva rUpAntareNa kaizcit paThitaH / "ghRta paThitasya "Rji" ityasyaivAnyathA pATha udriktAdirUpasiddhyarthaH, 45 saha" ityete'dhikA eva bAdau kaizcidahitAH "spaMda" iti- svamate tu--' ricapI virecane" ityanenaiva tat siddhyati / "ona"smRT pAlane ca" ityetasyaiva popAntyatvena paatthH| "RTa jair3a" iti-"olajaiG vIDe' ityayameva nAdiriti candraH / ityetaM svAdAvadhikameva peThuH / "kRg" iti-"kRpaz hiMsA- | "majaiki" iti-"pRcala samparcane" ityasyaivArya kauzikasammataH 10 yAm" iti paThita eva hasvAntaH kaizcinmanyate / evaM | pAThaH / "vajaipa" iti-"vRcaipa varaNe" ityayameva jAnto varja"vRg" ityayamapi "vRmz varaNe" ityasyaiva hrakhAnta naarthshcye|ke "marjaNa" iti-"mArjaN zabde" itivat keSAJcit 50 paatthH| "ca bhakSaNa-gatyoH " iti-caratisamAnArtho'yamanya sammataH / "zoTTa0" iti-"zauDa garve" ityAdayaH SaD DAntA eva dhAtuH kta-ktavatuviSayatvena kaizcit smaryate, uktazcAyamarthaH | bhvAdiSu paThitAsteSAmeva TAntarakSamanyeSAM sammatam / "sphaTu" "radAdamUrchamadaH" [ 4. 2. 69.] ityasya vRttau "pRk" iti- | "maTa" iti-"sphaTa vizaraNe" "muTa mardane" ityetAvevoditA15 "ka" ityayameva dIrghAntaH seT cetyeke prAhuH / "dac" | viti pare / "naTa" iti-"gaTa nRtau" ityayamevANopadezaH / iti-"ha bhaye" ityayameva kaizcid divAdAvapi paThyate / / "Ti" iti-naTervAdAvAtmanepaditvaM nandisammatamiti dhAtu-55 "jyoG" iti-"dIkSi mauNDayejyopanayanadAneSu" iti vRddha- | pArAyaNe proktam , naTizca bhvAdau, ghaTAdinatyartho'nyazca nRtyarthaH, pAThaM kecid bhitvA "dIkSi mauNDadhe" "jyo upanayanadAneSu" | ubhayozcAtmanepaditvajJaptyarthaM "NaTi nato ca" itIha paThitam / iti paThanti, kAraM cAtmanepaditvajJApanAya tatra nysynti| "ataTa" iti-dopAntyasya hiMsAtikamArthasya topAntyatvena 20"daku" iti ca "saku kRcchajIvane" ityasya sthAne kaizcit | pAThaH / "adati" iti-prAguktasyaiva TopAntyatvaM tAntaravaM ptthyte| "tikRG" iti-"tikI-TikI galyau~" bhvAdiSvAtmane- | cAnyeSAM sammatam / "miTuNa" iti-"miduNa snehane" ityasyaiva 60 padinau paThitau, tAveva kecidaditau manyante / "kR" iti caTAntatvam / "mudraNa" iti-"dhuTTaN" ityayamevASopadezo'nA"sekRGa" ityasyaiva SopadezatvaM prAhaH / 'cikkaNa" iti-cukkaNaH | draarthshctyeke| "zATi" iti-"zaThiN zlAdhAyAm" ityasya sthAne kozikena svIkRtaH / "cakhu" (vakhu) iti ca "cakha sthAne "zaTa" iti nandI prAha, "zala" iti tu kauzikaH / vakha ] gatau' ityasya sthAne paThyate / "khakkha" iti-"kakkha | "ruThi" iti-"ruTi pratIpAte" ityayameva ThAnta ityanye / hasane" ityasyaivAnyathA pAThaH / "likhata" iti-amuM kecit | "laNa" iti-"budhuNa hiMsAyAm" ityayameva ThAntaH kaizcinma-65 kuTAdau peTuH / pANinIye tantre ca "likha akSaravinyAse" itidhAtuH | nynte| "cuDu" iti-"cuTu alpIbhAve" ityayameva DAnta kudhAtorAdau paThyate, tasya kuTAditvaprayuktakAryasiddhyartha kuTasyAdiH / ityanye / "piDa" iti-"piTa zabde" ityetameva DAntaM kecit kuTAdiriti tatpuruSasamAso'pi tatra tantreNa nirdiSTa iti keci- paThanti, tatphalaM peDeti siddhiH / svamate ca "pela gatau" itya30 dAhuH / tathA caitena kuTAdipAThena phlaikyam / "ghaggha" iti smAdaci DalayoraikyAt-peDeti siddham / "kaDu" iti-"kaDa "gaggha" ityasyaivAnyathA pAThaH / "dagha-tigha-caSaghAna" kArkazye' ityAdayastrayo dopAntyA bhvAdau ye paThitAsta eva DopAntyA 70 vAdAvadhikAneva kencit petuH / "sagha" iti-"SaSTra hiMsAyAm" | ityanye / "tuDU" iti-"tur3a toDane" ayameva saMyuktaDAnta ityasyaivA'SopadezatvaM manyante / "muci" iti-"maci kalkane" | ityanye / "jisviDA" iti-parasmaipadiSvavyaktazabdArthoM ityasya sthAne candraH papATha / "acaga" iti-"aJca0 "jizvidA" dhAtuH paThyate, dhutAdI cAtmanepaditvena "vizvidA 35 gatau ca" ityasyaiva sthAne "acUga" ityeke "acug" ityapare / snehana-mocanayoH" iti paThyate, tAvubhau DAntAvityanye / nanvevaM "TuyAg" iti-TvitaH DuyAngaH sthAne TvitaH paatthH| marthAzca trayo'pi tatraiva nirdizyantAm , bdiGitorarthabhedazca lAghavArtha "nizciDAgU" iti gidubhayapadI dhutAdiSu paThyatA-75 "vicaMkI" iti-"viz2aMkI" ityasyaiva sthAne paThyate sabhyaiH / dhAtUnAmanekArthatvena pariharaNIya iti cet ? satyam-DitvaM vinA "carcat" iti-"jharcat" ityasya sthAne / "khacaz" iti- prakSveDaneti rUpasyAsiyA divazyaM paThanIya iti zveDatItyAdi"khavaz" ityasya sthaane| " ityadhika eva kaizcit / parasmaipadirUpasiddhyarthamaThito'pi pATha Avazyaka evetyubhayoH
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ caturthollAse nyAyaH 1] nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / 247 pArthakyenaiva pATha Ahata iti paramAzayAt / "aiTa" ityamu- gatyartha iti kauzikaH / "tupa0" ityAdi-"tupa-numpa-tuphamadhikameva kecit peTuH / "olaDaNa" iti -dhAtAvokAro na ; tumphAH " ye bhvAdau paThitArate tudAdAvapi santIti kecit |"tRp dhAtvavayavaH kintvanubandha ityeke / "bhaDaNa" iti-ayaM cAndra-tanpat" iti-phAntau "tRpha tamphat" etau pAntAvityanye / sammato dhAtuH / "truDiN" iti-"truTiNa chedane" ityasyaiva / "stupa stUpaN" iti-"STUpaNa samucchAye" ityayaM "stupaN" 5 ddaanttvmityeke| "phaNa gato" iti-svamate ghaTAdAkyamasti, / ityanye, aghopadezaH "stUpaN" iti pare / "tupuNa" iti-43 anye cAghaTAdimimaM manyante / "aNic" iti-"anic ! "tubuNa ardane" ityasya sthAne, adhika eva vA'yamiti pare / prANane" ityasyaiva zAntatvam / "ghaNa" iti-ayaM dIpto tanAdau |'ghrss" iti-"aba-karva0" ityAdivadayamapi gatyartha iti. nAnta eva "raNavarNA [2. 3. 63.] iti NatvaM vidhAya | kecit / "kamba0" ityAdi-"karba-kharva." ityAdInAM rephasya paThyate, sa eva svAbhAvikanAnta iti kecit / "ghaNayI" | sthAne nakAraM kauzikaH ppaatth| "sAmbaN" iti-"sambaNa 10 iti-"pRNUyI" ityasyaivAkAropAntyatvamanye manyante / "itu" | bandhane" ityasya sthAne kaizcit paThyate / "kuTumbiN" iti-50 iti-"atu bandhane" ityasya sthAne kaizcit paThyate / "jyu ti" | "tantriNa kuTumbadhAraNe" ityatra "kuTumba" ityayaM dhAtureva iti-jyotiHzabdasiddhayai kauzikasammato dhAtuH "jutRG bhAsane" | pRthagiti cAndrAH / "sunbha" iti-"zumbha bhASaNe" ityasyaiva ityasya sthAne ptthyte| khamate tu "dyuti dIptI' ityasmAt | hiMsArthatvamatha dantyAditvaM cetyeke / "nabhi" iti-dhutAdistho "dyuterAdeca jaH" [uNA.991. iti isi dakArasya jakAre- "Nabhi hiMsAyAm" ityayamevANopadeza iti kecit / "ghanbha" 15 jyotiHzabdasiddhiH / "kita" iti-hAdAvayamadhika eva | iti-pUrvapaThino dantyAdireva Sopadeza iti guptaH / "Dabhu" kaizcit paThyate / "patic" iti-"tapiMca aizvarye' ityasyaiva | DibhuN" iti-"Dapu DipuN" ityetAveva bhAntAviti kecit / varNavyatyayena dramilasammataH pAThaH / "vAvRtUci" iti- "dabhudibhuN" iti-etau dhAtupArAyaNasUcitau, tatra yadyapyartha. "vRtUci varaNe" ityasyaiva sthAne kaizcit ptthyte| "vartaNa" | kathanaM na kRtaM tathApi dabhaiH sautrasya vaJcanArthatvamuktamiti tatsaha iti-"svartaNa gato" ityasyaiva popadezapAThaH / "partha pArthaNa" | caritAvimAvapi tadarthAviti matvA vaJcanArthe pati 20 iti-"pRthaNa kSepaNe" ityasyaiva sthAne matabhedenaitau paThyete / "Asu-yu-vapi." [5. 1. 20. } iti sUtre paThitastatraiva tasya 60 "paTa" iti-"bada sthairya" ityayameva pakArAdiH knntthsmmtH| | vaJcanArthatvaM vRttAvuktam , dabhizca saunadhAtuSveva paThita itIha punarne "kadip" ityAdi-"kaduG RduG vaduG vailavye" eSA- | paThitaH / "chadma" iti-"sara cchAgato" iti dhAtupAThe manudittvaM nandI prAha / "mandi" iti-"maduG stuti-modAdau" | "chadmati" iti dhAtureva pRthagiti kauzikaH / "sAmaNa" itiityasya sthAne candreNa jADye'the ptthitH| "khardi gadhi" iti-| adanto'yaM candreNa vyaJjanAntaH paThyate / "taraka" ityayamadhika 25 "gurdi gudi kIDAyAma" ityanayoH sthAne kaizcit ptthyte| "ye- eva keSAcit sammataH / "purata" iti-"surat aizvarye" ityaya duga" ityAdi-"bundaga nizAmane" ityasya sthAne "Uvedaga" meva bopadeza iti kecit / "gudraNa" iti-"kudaNa anRtaiti kecit , "Undhaga" ityanye / nizAmanaM cAlocana miti | bhASaNe" ityayameva gAdiH pareSAM mate / "skhala calane" dhAtupArAyaNe proktama, tadanusAreNehAlocanArthatvamevottama / "dala vizaraNe" etAvaghaTAditvena paThitau pareSAM mate ghaTAdI "dIta" iti-"Nudat preraNe" ityayameva iididityeke|"vdh" staH / "sthala" iti-"Thala sthAne" ityasyaivASopadezatvaM 30 iti-ke'pyamumadhikameva paThanti / "NAdha" iti nAdhRGaH | mnynte| "bali" iti-"bhali paribhASaNa-hiMsA-dAneSu" ityasya 70 sthAne'yaM Nopadeza iti kecit / "sAdhaMc" iti kecit | sthAne oSThyAdi bali kecidaahuH| "bilata" iti-"silata sAdheH iyamicchanti, tanmatAnusAramayaM divAditvenaiva ptthitH| uJche" ityasyaiva Sopadezatvamiti kecit / "pulata" iti-"pula "bAdhaMTa" iti-"sAdhaMTa saMsiddhI" ityasyaiva SopadezatvamekeSAM | mahattve" ityasya tudAditvamapi manyante / "malaNa" iti matam / "gRdhaH" iti-"gRdhUc abhikAlAyAm" iti divAdi | "mUlaNa rohaNe" ityasyaiva haskhAditvaM nandI prAha / "palaNa rakSaNe" 35 kecitrakArAdi manyante / "mana" iti-"maniNa stambha" ityasyaiva / ityasyaiva sthAne "pAla" iti candraH, ubhayo rUpe vizeSA-75 cATasammataH pATo mamAnetyAdisiddhayarthaH / "janaka" iti- bhAve'pi dhAtupArAyaNe'sya pRthageva carcitatvAdiha pAThaH kRtaH / ayamadhika eva hrAdau kaizcit paThyate / "kSapa preraNe" "trapa | "galiN" ityamumadhikameva kecit paThanti, "kSI" ityayalajAyAm" iti-imau sUribhirghaTAderbahiH paThitau, kazcid mapi tathA / "cIvI" iti-"cIg jhaSIvat" ityeta ghaTAdI manyate / "sapa" iti-"papa samavAye" ityayamevASo / bhRditameke necchanti, tenobhayapaditvajJApanAyAtraivaM peThe, jhaSIzcA10 padeza ityeke| "hepaDa" iti-"meghRta repRha" ityA divadayamapi / dAna-saMvaraNayorarthayoH paThyate, tatazcAyamapi tadarthayoH paThAte 180
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 nyAyArthasindhu-taraGgakalito nyAyasamuccayaH / [caturthollAse nyAyaH 1] "SAntvaNa" iti-"sAntvaNa sAmaprayoge" ityanyameva Sopadeza tadapyAgamazAstrasyAnityatvAdeva siddhamiti sakaleTasAdhakasyAsya iti kecit / "raza"iti-ayamadhika eva keSAJcinmate / / nyAyasya saMkSipta vivaraNam // "vAzaDAca" iti-"vAzica zabde" ityasyaiva RdittvaM keci- | prAyo'smin nyAyasaGgrahe zrIhai mazabdAnuzAsanopayuktAH sarve'pi nmnynte| "laza laSaNa" iti-"lasaNa zilpayoge" ityayameva nyAyAH saGgRhItA eva, katicanetebhyo bhinnA api anekAntA tAlavyAnta iti kauzikaH mUrdhanyAnta ityanye / "dAziNa" | anuvandhA: *ekAntA anubandhAH yathoddezaM saMjJAparibhASama 45 ityayamadhika eva parasammataH / 'khaSa" iti-"kaSa ziSa0" | *kAryakAla saMjJAparibhASam *ityAdayaH; evaM sakRd gate spardhe ityAdivadayamapi hiMsArtha iti kaNThaH / "sUSa zUSa" iti-"vRSa / yadu bAdhitaM tadAdhitameva iti nyAya syApavAdabhUtaH punaH prasaGga vijJAnam iti caivamAdayo'pi nyAyAH saribhiH kacinyAlAdAprasave" ityayamaSopadeza ityeke, tAlavyAdiriti cArakAH / / | bupayuktAH santi / ime ca nyAyAH pAtaJjalamahAbhASyAdau yatra tatra 'ghaSuD" iti- "ghasuG karaNe" ityayameva mUrdhanyAntatvena vyavahRtAH / parameSAM lakSyAnurodhenaivAzrayaNIyatayA tadanurodhenaiva 50 10 candrasammataH / "dhiSaka" itIma hvAdAvadhika kecit paThanti / / ' / vyavasthApanIyatayA vA prakRtanyAyenaiva yatArthatvamiti nAdhika "muSaca" iti-puSpAdistho "musaca khaNDane" ityayaM SAnta | tatparicayAya prytyte| saribhizca vaiyAkaraNaparamparAprAptaprathamAdiityapare / "jarsa" itImamadhikameva kecit paThanti !! saMjJAnAmanyaiH / / pANinyAdibhiH iva tattantraprasiddhAnAM laukika"saca" dramilairadhikameva pakAte / "SNasUca" ityayaM nyAyasiddhAnAmeSAM prakaraNavazAdulekhaH kRtaH, na tAvatA teSAghaTAdibahi to ghaTAditvenai krmnyte| "dAsaT" ityadhika ev| mavazyasaMgrahaNIyatvamAyAti / kizcAnubandhaviSaye 'ekAntatvasyaiva' 55 15 "udhrasUza" "udhrasaNa" iti-"dhrasUz ucche" "dhrasaN / tairapi svIkRtatvena tasyaiva ca nyAyyatvena, anubandhapadavyutpatti utkSepe" iti dvAvayukArAdI ityeke / "gRhor3a" iti-''mlahaula | labhyatvena cAtra sandehAbhAvena tannirNayAya nAsya nyAyatayograhaNe" ityasya sthAne iti kecit / "sanhaGa" iti-dhutAdisthaH | payogo'pi tu siddhArthatvenaiveti dhyeyam / evaM yathoddezakAryakAla"sambhaka vizvAse" ityayameva hAnta iti pare / hau STa-pakSayorapi tatra tantra lakSyAnusAritvenAzrayaNaM tairapi khIkRtameva / nhauta" iti--"stahI staMhaut hiMsAyAma" ityetau bopadezA | evaM punaH prasaGgavijJAna nyAyavyAkhyAvasare nAgezAdibhirapi 60 20 vityeke / "dahuN" ityamuM kecidadhikameva paThanti / "STazna" lakSyAnusAritvameva svIkRtamityayameva nyAyastattadavaziSTanyAyaiti- 'stRkSa gatau" ityayameva jopadha iti candraH / "jA" viSayasaGgrAhaka ityalamativistareNeti // zam / / iti-"kSajuGa gatidAnayoH" ityasya varNaviparyayeNa kauzikasammato R-* - *+ + + ++26+50 iti nyAyasamuccayasya sindhukalite caturthIlAse pUrvadarzita-* 'yam / "bhakSI" iti-"lakSI bhakSaNe" ityasya sthAne iti / kecit / "RkSad" iti-ayamadhika eva svAdoM kaizcit ptthyte| nyAyasajAtIyasya vistarato vyAkhyAtuM pRthagupAttasya / nyAyasya, tapogacchAdhipati-saricaRcakravarti25 evaM nirUpitaH parapaThitadhAtUnAM paricayaH / svArthikaNijmAtrArtha sarvatantrasvatantra-zrImadvijayanemisUrIzvaracandro "dhRNa dhAraNe" iti prapATha, sa ca "bahulametannidarzanam' ityuktyaiva sAdhitaH / talakSyaM ca 'maitrAya zataM dhArayati' ityatra / paTTAlaGkAreNa 'vyAkaraNa vAcaspati"ruci klayartha-dhAribhiH" [2. 2. 55.] ityuttamarNAccaturthI zAstravizArada-kaviratna' iti pdaasiddhaa| svamate ca tatsiddhiH karmakarttaH zatasya kenacit preraNe / laGkatena vijaya-lAvaNya30 Nigi caurAdikaNico bAhulakatvAd vA / AtmanepadArtha pATho sariNA viracitaM taraGgAyathA-"kRt vikSepe" ityasya 'kArayate' iti siddhaye "kRNa bhidhaM vivaraNam / / vijJAne" iti candraH papATha / tasya ca sa prayogo vijJAnArthe vivakSito dhAtUnAmanekArthatvAzrayaNena sAdhyamAno'pyAtmanepada kvacit prAcyaH panthAH kvacidapi ca navyo budhapathaH, mAtrasiddhiH phalam / "ci secane" ityasya dhAtUnAmanekArthatvAt kvacit bAtacyAvA kvacidapi ca teSAM samudayaH / 35 samavAye vRttisattve'pi parasmaipadArtha "saca samavAye" iti candreNa zrito'smin ziSyANAM mativikasanArtha zubhadhiyA, budhairbuddhA tattvaM tadanugatamArya zritajane // 1 // paThyate / evamiDarthamapi kvacit pAThabhedo dRzyate, yathA-"ughU sarIndra hemacandraM kalisakalavidaM saMsmarAmo'bhirAma, dAhe" ityasyodittvena svamate ktvi gheTtvAt tayoriD dhImantaM hemahaMsaM gaNimaNimamalaM taM kathaM vismarAmaH / niSedhAt-uSTraH uSTravAnityeva bhavati / anyestu taveTasiddhayartham "uSa dAhe" iti pAThaH sammata iti kvi nityamiTi-uSitve. nyAyAnAmarthasAtha nijamataghaTitaM dhArayantI yadIyAM, 10tyekameva, ktayozca uSitaH, uSitavAnitIdasahitaM ruupmiti|| maaSAM prApya jAtA kyamiha prabhavaH sAdhu sindhau trphe||2|| wwwwwwww Anane -
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa-*-*-*-*-*-*-*-*-* * taraGgaprazastiH / Manm maram Aamaanam [ upajAtiH] zrInAbhijAtaM zubhazAntinAtha, subhavyarAjInayanAmRtaM ca / prakAzipaM zrIzubhavarddhamAna, namAmi nityaM jinarAjarAjam // 1 // [zArdUlavikrIDitAni] lokAlokavilokino jinapaterdUrIkRtohastateH, sollAsairamarAdhipaH kRtanateH sUryAtigAGgadhuteH / gIrIzasya ca nazca zAsanapateH siddhArthasatsantataH, paDheM dharmadhurandharaM vijayate vIraprabhoH sanmateH // 2 // tatra zrIzrutakevalI gaNimaNizcAritracUDAmaNininphrathAbhidhamacchagacchamatanot svAmI sudharmAbhidhaH / koTIzaH kila sUrimanakalanAt koTIti nAmnojvalaM, gacchaM cAcchamatizca susthita iti zrIsUripo'nu vyadhAt // 3 // candraM candrakalAkalApadhavalaM bhUyoyazomAlinaM, gacchaM cAnu cakAra cArucaraNaH zrIcandrasUrIzvaraH / tatraivAnu ca sUrirAT zamanidhiH sAmantabhadrAbhidho, cyAtene vanavAsigacchamamalaM lInaM guNAnAM gaNe // 4 // saMtApApaharaM samAzritanRNAM zAkhAvalIlAlita, dIkSAdAnazubhAspadaM sucaraNAbaddhaM vizAlonnatam / zreyAMsaM vagacchamacchamatulaM satpuNyapaNyApaNamAcAryAdhipa AtatAna tadanu zrIsarvadevAbhidhaH // 5 // bhUpAlena ca medapATapatinA dRSTvA tapo duSkara, sAnvathaM ca mahAtapA iti padaM yasmai dade sammadAt / puNyAtmA vidadhe tataH sa ca jagaccandrAbhidhaH sUrirAT, SaSThaM praSThaguNAlayaM kila tapAgacchaM sadacchAzayam // 6 // gacche'smiMzca paramparAgatamahovezadyalIlAlaye, zraddhAcAracitAM kulAlayamaye raaddhaantmaargaadhvge| zrIhIreNa jinendrazAsanazirohIreNa dhIreNa ca, bhUpAlA'kabaraprabodhanakRtA puNyAtmanA sUriNA // 7 // mohelApatipATane paTutame saddharmasenAkare, zrIsenena ca sainikena guNinA zreyo'rthinA suurinnaa| zrIdevena ca sUriNA vibudhatAsphAtiM parAM bibhratA, zrIsiMhena ca pApanAgahariNA zrIsUriNollAsite // 8 // pRthvIM pAdapracArato vidadhato dhvastAndhakArAM varAM, nirmAtuH zamasAgarodayaramA sadvRttatAzAlinaH / satsaumyAkRtimAlinaH kuvalayA''nandaM dadAnasya ca, sAdhostArakapasya bRddhivijayAbhikhyasya vai sadguroH // 9 // pAdAmbhojarajomarandamadhupo vidyAvilAsAlayo, bhUpAlAvalimaulilAlitapadAmbhojo janAnandadaH / ucAcArapracAraprodyatamanA nAnAmunInAM gururudvoDhA''gamayogamuJcavidhinA prasthAnapaJcatparaH // 10 // svaM cAsvaM samayaM sadA sahRdayaM vidvAMzca divyAkRtinityaM dharmakathAvidhau vilasatA maadhurymaabibhrtaa| gambhIradhvaninA ghanAghanasvaM hAsyAspadaM kurvatA, tAreNAkhilabhabyakekinikarA''nandaM dadAnaH sanA // 11 // tIrthAnAmavane samuddhRtikRtau lInAntarAlaH sadA, zIlaM zaizavato'malaM ca kalayannAcAryacUlAmaNiH / samrATa zrIjinazAsanasya vasatiH prauDhapratApazriyo, rArAjItitarAM jagadgururayaM zrInemisUrIzvaraH // 12 // vasantatilakAni] IDe sudarzanadharaM puruSottamaM taM, maitrIyutaM samudayazriyamAdadhAnam / sannandanaM sumanasAmanurAgacaGga, vijJAnatAmarasatAmarasAkaraM ca // 13 // bhavyAlipakavikalaM jaDatAtigaM ca, nityaM punAnamakhilaM kila sAdhupadmam / sandarzitA'mRtapathaM varadezanAto lAvaNyamandiramudAramano'bhirAmam // 14 // 32 nyAyasamu.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 mmmmmmmmmmamannainm women MammM sAdhusvakasturaravastutakIrtijAlaM, bhaktyA narendranatapAdakaja zivAya / saMsajayantamatha dakSasuzIlamAzu, kalyANakelimathakevala kelidhAma // 15 // nityaM jinaM paradhiyA kila lokamAnaM, sacandanaM janamanobhavatApahAram / sanmaGgalaM cibudhagItaguNAvalI ca, cakri sadAcaraNakAntahitaM matIzam // 16 // sAdhukaJcanavalkAntaM, sadAtapodayAJcitam / vinodajaM sadAmodaM, vitanvAnaM mahAzayam // 17 // [anuSTup ] [ upajAtiH] caJcanmahAnandavivardhamAna, divyaM vikAzaM ca dhAnamAzu / jitendrapAThaM sumanoharaM cA-modaM dadAnaM malayaprakAzam // 18 // [ paJcabhiH kulakama ! [vasantatilakAni] puNye pure nivasatA caturo'tra mAsAn , varSAsu puNyacayamarjayatopadezaiH / lAvaNyara tiraGgo nyAyArthasindhuvivRtiM vidadhat prazastAm // 19 // zrIhemahaMsagaNinItiriha kvacit tu, pratyucyate navapathaprakaTIkriyArtham / nAramaprakarSagataye vimRzantu tattvaM, santastathA prakaTayantu mataM svakIyam // 20 // anna prasaGgavazataH kila pANinIyo, mArgo vivRtya kathitaH kvacidasti samyak / sa syAt kvacit svamatapoSaNakRt kvacica, nUtnArthabodhanakRte paThatAM zizUnAm // 21 // madhye mayA rugupadhAtavazena sAkSAmAloki mudraNapurobhavarUpamasya / tenA'tra sambhavati yat skhalitaM samIkSya, tat sajanAH zubhadhiyA parizodhayantu // 22 // [puSpitAnA] gagana-vidhu-kha-netra-sammite'bde, narapativikramarAjyato gate'dya / samavasitimagAdayaM taraGgo, bhavatu cirAya janopakArakArI // 23 //
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pariziSTam-1] kalikAlasarvajJa-zrIhemacandrasUrIzvaraiH svopajJasiddhahemazabdAnuzAsana ____ bRhavRttiprAnte samucitAH saptapaJcAzat nyAyAH[1] *vaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA* [29] *nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH* [ 2 ] *susarvArddhadikzabdebhyo janapadasya* [30] *sanniyogaziSTAnAmekApAye'nyatarasyApyapAyaH [3] *RtovRddhimadvidhAvavayavebhyaH* [39] *nAvAcIyamAnanivRttI pradhAnasya* [ 4] *varasya hasvadIrghaplutAH* [32] *niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya* [5] *Adyantavadekasmin* / [33] *ekAnubandhagrahaNe na dvayanubandhakasya [6] *prakRtivadanukaraNam * [34] nAnubandhakRtAnyasArUpyAnekavaratvAnekavarNatvAniH [7] *ekadezavikRtamananyavat * [35] *samAsAntAgamasaMjJAjJApakagaNananirdiSTAnyanityAni* [8] *bhUtapUrvakastadvadupacAraH [36] *pUrve'pavAdA anantarAn vidhIn bAdhante nottarAn* [ 9] *bhAvini bhUtavadupacAraH | [37] *madhye'pavAdAH pUrvAn vidhIn bAdhante nottarAna* [10] *yathAsaGkhyamanudezaH samAnAm * [38] *ya vidhiM pratyupadezo'narthakaH sa vidhirvAdhyate* [11] vivakSAtaH kArakANi* [39] yasya tu vidhenimittamasti nAsau vidhirvAdhyate* [12] *apekSAto'dhikAraH* [40] *yena nAprApta yo vidhirArabhyate sa tasyaiva bAdhakaH* [13] *arthavazAdvibhaktipariNAmaH* |41] *balavannityamanityAt * [14] *arthavadgrahaNe nAnarthakasya* [42] *antaraGgaM bahiraGgAtU* [15] *lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam* [43 ] *niravakAzaM sAvakAzAt* [16] *nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi* [44] *vArNAt prAkRtam* [17] prakRtigrahaNe yaGaluSantasyApi* [45] *mbRd vRdAzrayaM ca* [18] *tivA zavA'nubandhena nirdiSTaM yad gaNena ca / [46] *upapadavibhaktaH kArakavibhaktiH ekasvaranimittaM ca, paJcaitAni na yaGalupi* // [47] *lubantaraGgebhyaH * [19] *sannipAtalakSaNovidhiranimittaM tadvighAtasya* [48 ] *sarvebhyo lopaH* [20] *asiddhaM bahiraGgamantaraGge* [ 49 ] *lopAt kharAdezaH* [21] *na kharAnantarye* 5.] *AdezAdAgamaH* [22] *gauNamukhyayormukhya kAryasaMpratyayaH* [51] *AgamAt sarvAdezaH* [23] *kRtrimAkRtrimayoH kRtrime [52] *parAnnityam [24] *kvacidubhayagatiH* [53] *nityAdantaraGgam * [25] siddhe satyArambho niyamArthaH* [54 ] *antaraGgAccAnavakAzam* [26] dhAtoH svarUpagrahaNe tatpratyaye kAryavijJAnamU* [55 ] *utsargAdapavAdaH* [27] *najuktaM tatsadRze* [56 ] *apavAdAt kvacidutsargo'pi* [28] *uktArthAnAmaprayogaH* [57 ] *nAniSTArthA zAstrapravRttiH* sl l l l l ln sy l l l
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ l l l l l l l l l l l l l l l vAcakazrIhemahaMsagaNivareNa samucitA jJApakasiddhAH paJcaSaSTiAyAH-- [1] prakRtigrahaNe khArthikapratyayAntAnAmapi grahaNam [34] *ekazabdasyAsaGgyAtvaM kvacit : [2] *pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva * [35] *NA yat kRtaM kArya tat sarva sthAnivad bhavati [3] *adAdhanadAyoranadAdereva* [36] *dvibaMddhaM subaddhaM bhavati* [4] *prAkaraNikAnAkaraNikayoH prAkaraNikasyaiva* [3] Atmanepadamanityam [5] *niranubandhagrahaNe samAnyena* ! [38] vipi vyaJjanakAryamanityam [6] *sAhavaryAt sadRzasyaiva* 39] sthAnivadbhAvapuMvabhAvaikazeSadvandvaikatvadIrdhatvA[ ] *varNagrahaNe jAtigrahaNam * nyanityAni 8] varNaikadezo'pi varNagrahaNena gRhyate / [40] *anityo NicurAdInAm [ 9] *tanmadhyapatitastadgrahaNena gRhyate* [41] *Nilopo'pyanityaH [10] *AgamA yadguNIbhUtAstadgrahaNena gRhyante [42] *Nicsanniyoge eva curAdInAmadantatA* [11] *vAGgamavyavadhAyi* [43] *dhAtavo'nekArthAH* [12] *upasargo na vyavadhAyI* . [44 ] *gatyA jJAnArthAH 13] zyena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAt [45] *nAmnAM vyutpattiravyavasthitA* [14] RkArApAdiSTaM kArya lakArasthApi 46] *uNAdayo avyutpannAni nAmAni [15] *sakArApadiSTaM kArya tadAdezasya zakArasyApi* [47 ] *zuddhadhAtUnAmakRtrima rUpam [16] *hasvadIrghApadiSTaM kArya na tasya* [48 kvibantA dhAtutvaM nojjhanti zabdatvaM ca pratipadyante 1.] *saMjJottarapadAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayamAtrasyaiva grahaNa [49 ? *ubhayasthAnaniSpanno'nyataravyapadezabhA* na tadantasya [50] *avayave kRtaM liGga samudAyamapi vizinaSTi cettaM samu[18] *grahaNavatA nAmrA na tadantavidhiH dayaM so'vayavo na vyabhicarati* [19] *anina smingrahaNAnyarthavatA'narthakena ca tadantavidhi [51] yena dhAtUnA yuktAH prAdayastaM pratyevopasargasaMjJA prayojayanti [52 ] *yatropasargatvaM na sambhavati tatropasargazabdena prAdayo [20] *grAmAdAgrahaNeSvavizeSaH [21] *zrutAnumitayoH zrauto vidhibalIyAn ? lakSyante na tu sambhavatyupasargatve: [22] *antaraGkAnapi vidhIn yabAdezo bAdhate* [53] *zIlAdipratyayeSu nAsarUpotsargavidhiH [23] *sakRdgate spardai yadAdhitaM tadAdhitameva [54] *tyAdiSvanyo'nyaM nAsarUpotsargavidhiH[24] *dvitve sati pUrvasya vikAreSu bAdhako na bAdhakaH 5 5] *strIkhalanA alo bAdhakAH striyAH khalanaura [25] *kRte'nyasmin dhAtupratyayakArye pazcAd vRddhistadvAdhyo- [56] yAvat sambhavastAvadvidhiH [57] *sambhave vyabhicAre ca vizeSaNamarthavat [26] pUrva pUrvottarapadayoH kArya kArya pazcAt sandhikAryam [58 ] sarva vAkyaM sAvadhAraNam [27]saMjJA na saMjJAntarabAdhikA* [59 ] parArthe prayujyamAnaH zabdovatamantareNApi vadartha [28] *sApekSamasamartham: gamayatira [29] *pradhAnasya tu sApekSatve'pi samAsaH* [60 ] *dvau nau prakRtamartha gamayataH* [30] taddhitIyo bhAvapratyayaH sApekSAdapi* [61] *cakAro yasmAt parastat sajAtIyameva samuccinoti* [31] gatikArakAsyuktAnAM vibhaktayantAnAmeva kRdantairvibha- |62 cAnukRSTa nAnuvartate ktayutpatteH prAgeva samAsaH* [63] *cAnukRSTena na yathAsaGghayam [32] *samAsataddhitAnAM vRttirvikalpena vRttiviSaye ca nityai- ||64] *vyAkhyAto vizeSArthapratipattiH vApavAdavRttiH [65] yatrAnyat kriyApadaM na zrUyate tatrAstirbhavantIpara [33] *AdazabhyaH saGkhyA savaye ye varttate na saGkhyAne* prayujyate 'da ca*
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- vAcakazrIhemahaMsagaNivareNa sUcitAH prAyo jJApakarahitA aSTAdaza nyAyAH[1] yadupAdhervibhASA tadupAdheH pratiSedhaH / [12] *parjanyavalakSaNapravRttiH 2] yasya yenAbhisambandho dUrasthasyApi tena saH* [13na kevalA prakRttiH prayoktavyA* yena vinA yanna bhavati tattasyAnimittasyApi nimittam ||141 kibathaM prakRtirevAha* [4] nAmagrahaNe prAyeNopasargasya na grahaNam [15dvandvAt paraH pratyekamabhisambadhyate* [5] *sAmAnyAtideze vizeSasya nAtidezaH [16] vicitrAH zabdazaktayaH* [ 6 ] *sarvatrApi vizeSeNa sAmAnya bAdhyate na tu sAmAnyena vizeSaH [17] kiM hi vacanAnna bhavati* [ ] *Gittvena kittvaM bAdhyate | [18] *nyAyAH sthavirayaSTiprAyAH* [8] parAdantaraGga balIyaH* ete'STAdaza nyAyAH pUrvaiH sarvaiH saha catvAriMzaM zataM stoka[9] *pratyayalope'pi pratyayalakSaNaM kArya vijJAyate* stokavaktavyAH // [10] vidhiniyamayorvidhireva jyAyAn ekastvayaM baha vaktavyaH-ziSTanAmaniSpattiprayogadhAtUnAM [11] *anantarasyaiva vidhiniSedho vA sautratvAlakSyAnurodhAdvA siddhiH //
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pariziSTam-2] nyAyasamuccayasthanyAyAnAmakArAdyanukrameNa sUcipatram | nyAyaH nyAyaH pRSTham. 148 ( 1) adAdhanadAdyoranadAdereva0 / 98 (33) kRte'nyasmin dhAtupratyayakArye pazcAd (2) anantasyaiva vidhiniSedho vaa| 219 1 vRddhistadvAbhyo'T ca / (3) anityo Nic curAdInAm / 184(34 ) kvacidubhayagatiH / ( 4 ) aninasmangrahaNAnyarthavatA'narthakena ca tadanta / 135 (35) kvipi vyaJjanakAryamanityam / ( 5) antaraGgaM bahiraGgAt / 79 (36) kvibantA dhAtutvaM nojjhanti zabdatvaM (6) antaraGgAcAnazkAzam / | ca prtipdynte| (7) antarajAnapi vidhIn yabAdezo bAdhate / (37) kviyartha prakRtirevAha / 222 (8) apavAdAt kacidutsargo'pi / (9) apekssaato'dhikaarH| 1(38) gatikArakaDasyuktAnAM vibhaktyantAnAmeva (10) arthavagrahaNe nA'narthakasya / kRdantairvibhattyutpatteH prAgeva smaasH| 168 (11) ardhavazAd vibhaktipariNAmaH / 25 (39) gatyarthA jJAnArthAH / 187 (12) avayave kRtaM liGga samudAyamapi vizinaSTi cetaM01194 (40) gaamaadaagrhnnessvvishessH| 137 (13) asiddhaM bahiraGgamantaraGge / 37 / (41) gauNamukhyayormukhya kAryasaMpratyayaH / A 1(42) grahaNavatA nAmnA na tadanta vidhiH| (14) AgamAt srvaa''deshH| 89 (15) AgamA yadguNIbhUtAstadhaNena gRhyante / 111 (43) Thitvena kittvaM baadhyte| 215 (16) Atmane padamanityam / 179 (17) A dazabhyaH saGkhyA saddhyeye vartatena sddyaane| 173 (44) cakAro yasmAt parastatsajAtIyameva samuccinoti / 206 (18) aadeshaadaagmH| 89 (45) cAnukRSTaM nAnuvartate / 207 (19) Adyantavadekasmin / (46) cAnukRSThena na yathAsaMkhyam / 207 Mmm MNa . (20) uktArthAnAmaprayogaH / (21) uNAdayo'vyutpannAni naamaani| (. 22) utsrgaadpvaadH| (23) upapadavibhaktaH kArakavibhaktiH / (24) upasargo na vyvdhaayii| (25) ubhayasthAna niSpanno'nyataravyapadezabhAk / 55 (47) Nicsanniyoge evaM curAdInAmadantatAH / / 189 (48) nnilopo'pynityH| 185 92 (49) Nau yat kRtaM kArya tat sarva sthAnivad bhavati / 176 110 120 (50) taddhitIyo bhAkpratyayaH sApekSAdapi / (51) tanmadhyapatitastadrahaNena gRhyte| (52) tivA zavA'nubandhena / ( 53) tyAdiSvanyo'yaM nA'sarUpotsargavidhiH / (26) RkArApadiSTa kArya lakArasyApi / (27) RtoddhimadvidhAvayavebhyaH / (28) ekadezavikRtamananyavat / (29) ekazabdasyA'saGkhyAtvaM kvacit / (30) ekAnubandhagrahaNe na anubandhakasya / (54) dvandvAt paraH prtyekmbhismbdhyte| (55) dvitve sati pUrvasya vikAreSu bAdhako na bAdhakaH / 148 173 (56) dviddhaM subaddhaM bhavati / 178 63 (57) dvau nau prakRtamartha gamayataH / 205 (31) kiM hi vacanAnna bhavati / (32) kRtrimA'kRtrimayoH kRtrime / 224 (58) dhaatvo'nekaarthaaH| 49 (59) dhAtoH kharUpapaNe tatpratyaye kaaryvijnyaanm| 186 52
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyaH nyAyaH 0 0 (60)na kevalA prakRtiH prayoktavyAH / 221 (22) yatrA'nyat kriyApadaM na zrUyate tatrA'sti(61) nabuktaM tatsadRze / 54 bhavantIparaH pryujyte| 209 (62) na svarA''nantaye / 41 (93) yatropasargatvaM na saMbhavati tatropasargazabdena prAdayo (63) nA'niSTArthI zAstrapravRttiH / lakSyante na tu saMbhavatyupasargatve / 197 (64) naa'nubndhkRtaanysaaruupyaanekmvrtvaa'nekvrnntvaani| 64 (94) yathAsaGghayamanudezaH smaanaam| 17 (65) nAnyAcIyamAnanivRttau pradhAnasya / 61 (95) yadupAdhervibhASA tadupAdheH prtissedhH| 211 (66) nAmagrahaNe prAyeNopasargasya na grahaNam / 213 (96) yasya tu vidhenimittamasti nA'sau vidhi dhyte| 73 (67) nAmagrahaNe liGgaviziSTasyA'pi grahaNam / (57) yasya yenA'bhisambandho dUrasthasyA'pi tena saH / 212 (68) nAnAM vyutpattiravyavasthitA / 188 (18) yAvat saMbhavastAvadvidhiH / (69) nityAdantarajam / 91 : (99) yena dhAtunA yuktAH prAdayastaM prtyevopsrgsNjnyaaH| 195 (70) nimittA'bhAve namittikasyA'pyabhAvaH / 58: (100) yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasyaiva baadhkH| 73 (1) niranubandhagrahaNe na sA'nubandhakasya / 62 ! (101) yena vinA yanna bhavati tat (72) niranubandhagrahaNe sAmAnyena / 2 tasyAnimittasyA'pi nimittam / 221 (73) niravakAzaM sA'vakAzAt / 81 (102) yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAt / 122 (74) nyAyAH sthviryssttipraayaaH| 225 (103) yaM vidhi prati upadezo'narthakaH sa vidhirvaadhyte| 72 / (104) vRd svRdAzrayaM ca / (75) parAdantaraGga bliiyH| (76) parAnnityam / (105) lakSaNa-pratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grhnnm| 29 (77) parArthe prayujyamAnaH zabdo vatamantareNA'pi ! (106) lubantaraGgebhyaH / vadartha gamayati / 2. (107) lopAt kharAdezaH / (78) parjanyakkSaNapravRttiH / 08) varNagrahaNe jAtigrahaNam / (79) pUrvaM pUrvottarapadayoH kArya kArya pazcAt sndhikaarym| 152 / 152 (109) varNaikadezo'pi varNagrahaNena gRhyate / 108 (80) pUrve'pavAdA anantarAn vidhIn bAdhante nottarAn / 71 / sa " ! (190) varNAt prAkRtam / (81) prakRtigrahaNe yaGalubantasyA'pi [grahaNam] 32 (111) vicitrAH shbdshktyH| 223 ( 82 ) prakRtigraNe svArthikapratyayAntAnAmapi grhnnm| 95 : (112) vidhiniyamayorvidhireva jyAyAn / (83) prakRtivadanukaraNam / 12 : (113) vivakSAtaH kArakANi / (84) pratyayalope'pi pratyayalakSaNaM kArya vijnyaayte| 217 (114) vyAkhyAto vizeSA'rthapratipattiH / (85) pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva / za (86) pradhAnasya tu sApekSatve'pi smaasH| 162 (115) ziSTAnAmaniSpattiprayogadhAtUnAM (87) prAkaraNikA'prAkaraNikayoH prAkaraNikasyaiva / sautratvAkSyAnurodhAdvA siddhiH / 227 (116) zIlAdipratyayeSu nA'sarUpotsargavidhiH / 198 (88) balavannityamanityAt / 76 : (117) zuddhadhAtUnAmakRtrima rUpam / 190 (118) zrutA'numitayoH zrIto vidhibalIyAn / 138 (89) bhAvini bhuutvdupcaarH| (90) bhUtapUrvakastadupacAraH / 15 (119) sakArApadiSTaM kArya tadAdezasya shkaarsyaapi| 124 (120) sakRdgate spardhe yad bAdhitaM tad baadhitme|| 144 (91) madhye'pavAdAH pUrvAn vidhIn bAdhante nottarAn / 72 (121) saMjJA na sNjnyaantrvaadhikaa| 0 105 81 208
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 nyAyaH nyAyaH(122) saMjJottarapadAdhikAre pratyayagrahaNe (131) sApekSamasamartham / pratyayamAtrasyaiva grahaNa na tadantasya / 127 (132) sAmAnyAtideze vizeSasya nAtidezaH / 213 (123) sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya / 35 / (133) sAhacaryAt sazasyaiva / / (124) snniyogshissttaanaamekaapaaye'nytrsyaa'pypaayH| 60 (134) siddhe satyArambho niyamArthaH ! (125) saMbhave vyabhicAre ca vizeSaNamarthavat / 202(135) susardhidivazabdebhyo janapadasya / (126) samAsataddhitAnAM vRttirvikalpena vRttiviSaye (136) svarasya hsvdiirghplutaaH| ca nityaivApavAdavRttiH / (135) khaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA / (125) samAsAntA-''gama-saMjJA-jJApaka-gaNa-nan (138) svAGgamavyavadhAyi / niddissttaanynityaani| (139) strIkhalamA alo bAdhakAH, triyAH khlnau| 200 (128) sarvatrApi vizeSeNa sAmAnya bAdhyate (140) sthAnivadbhAva-puMvadbhAvaikazeSa-dvandvekatvana tu sAmAnyena vizeSaH / 214. dIrghatvAnyanityAni / 181 (129) sarva vAkyaM sAvadhAraNam / (130) sarvebhyo lopaH / 871 (141) havadIrghApadiSTaM kArya na plutasya / 2.63 203
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyArthasindhu-taraGgasahitanyAyasamuccayasya zuddhAzuddha-pradarzakapatram - azuddham zuddham zabdenAyamartho grAhyaH zabdenAyamevArtho bodhyaH puruSodIrita 'puruSAdhudIrita ityAdInAM ityAdinA nAsyAnityatA jJApana nAsya nityatAyAM jJApaka. bhartusandhAde raNa bhartusandhyAderaNa dRSadamaJcatIti dRSadamaJcantIti crcaa''vshykii| carcA''vazyikA" iti| mAnasyendrAdizabdatvAt mAnasyendrAdizabdatvAt vyavahAro mukhyo vyavahAro vA mukhyo vistArabhayAnna vistarabhayAna 'am' zabde 'am' zabde abhisAra atisAra tahIM tarhi himavatyApi himavatyapi mavyayAdi mAvyayAdi sthAnivadvidhA sthAnivattvavidhA bhUta pUrvasthAnena yujya bhUtapUrvasthAne prayujya divA bhujAnasya divA'bhuJAnasya nyAyAsyApyapra. nyAyasyAgyapra. vyavahiyate vyavahiyeta padenopasthitiH pazcA padenopasthitipazcA bahuniSThA vaniSThA Dhaka saMkhyAtAtudezo dvirephI cet ? atrApi etA kRtrimAH vRddhayautva saMkhyAtAnudezo dvireko cet ? na atrApi etAH kRtrimAH vRddhayotva iti sUtre dinArthakasyAhan sUtre ota dinArthakasthAhan aut tatrApIyaniSedhaH yaGalukyAvRttiH pradarzayitvA prakRteranudAttatve zrUyamANaikaccA. prAyukta prAyukta tatrApIniSedhaH yaGalugvyAvRttiH pradarzya prakRteranudAttettve zrUyamANaikAcvA. prAyuGga ++prAyuta 48 . nyAya0 samu. zuddhAzu0 33
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddham apApAdityAdi DIyanyaiditaH ata eva Mom v azuddham apAdityAdi DiyazvaiditaH DIyazzyaiditaH ata evayaGlupi (3.222) bemidItI zramazyanAdayaH zcipApA lakSaNo devairiti vAcyam ; deveriti pitkRtiH katvamena azceti yAdhyapradhAnam vizeSatA ghyAyaM pravRttaH pravRttiH vizeSaNa vizeSatvA tatraca vizeSatvam sati sa ata eva yogidRSTe ti pUrvasambandhya dUSayatI dhikArAzca tatra nyAyApravRtti ityaika atratyaika am+si tadanubandhakam balAdeva siddha mr bebhidItI zyannamAdayaH zitapazapA lakSaNaM devaritIti vAcyam / yataH, deveriti pitkRti katvameva Azceti yAyyapradhAnam vizeSyatA nAya pravRttiH pravRtteH vizeSyeNa vizeSyatvA iti, tatraca vizeSyatvam sati eta evaM yogidRSTayeti pUrva sambandhya doSayatI dhikArazca nyAyApravRtti ityeka atratyaikya aJ+si tadanubandhaka0 balAdeva dhyaNa siddha , 21,43 EMA preta dvayasyevA Sasya DA-'No dvayasyevA vyasya DANo
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddham dharmavA darIdrAvityasya zuddham dharmavA dadaridrAvityasya . . gRhe prahe kRte tAktaiveSTha kRte'pi tAvataiveSTa . lakSya . satvaM bAdhyA dhyantya jJApaka kathanaM tatra vRddherbalI prayojaka . . rutvaM bAdhA ghyanta jJApakatva kathanam tatra lopasya vRddharbalI prayojakaM zAsti bhayokAra vArNa upAyAntara . bhayekAra bArNa upAyAtara bodhe phale nyAyenopa satsaptamyaiva nanveta vRttiSu vyapekSA pada grahaNaM nyAyenaupa satsaptamyeva natveta vRttiSu pakSe vyapekSA padagrahaNaM jJApitve jJApite 0 0 0 MAANANA 8 X6 A Dm svadbhAdhanArtha akabU tatsambandha vyavasthApakatvaM tallaki tato visarge nirdezo'yaM svena bAdhe sArthaka kRte cAritArthya ais bhAvA nedamasoraki svArthikatamamapi vizeSazcaprati adAdhanadAya pUgAdamukhyakAo tadvAdhanArtha akac tatsambaddha vyavasthApaka talluki visarge nirdezo'muM tvena bAdhe sArthakya kRte'cAritArthe aisabhAvA nedamadaso'ki khArthikatamapi vizeSazcAgre prati adAdhanadAdyoH pUgAdamukhyakAJyo . WWW
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddham 103 104 105 106 112 taddhitAdhikArAt taddhitaprakaraNAt zIrbhavati kIrbhavati tiGantarasya tiGantasya puSkasacchabdasya puSkarasacchabdasya pAcayAMcakuSA pAcayAMcakuSA pAcayAJcakRSe0 pAcayAJcakruSe vidheyoti vidheyeti pAtayAmItyasya pAtayAmityasya vivRttatara vivRtatara sudhyAvA sudhyAvA sudhinAvA .. sudhinAbA corI cori iT Iti iTa Iti. vAdInAM vAdina kAryAnvayamatI kAryAnvayavatI dhAturupA dhAturUpA akAkhA akakhA stustumo'vya stustubho'vya aThyapi aTyapi maThyapI madhyapI dhAra tasmAdIya tasmAdiya svarAdeGkita kharAdeHGkita dviprayoga dviHprayoga tayaiveSa tayaivaiSa itikasyA iti na kasyA ihAMcake IhAMcake pUrvamanaimittikatvAt pUrvam."krUra0; yata lakAra yat lakAra DuH saH so'zvaH DaH saH tso'zcaH pUrvakAstadu pUrvakastadu sakAropadiSTa sakArApadiSTa paThana paThanne vAstavikaM pradarzanAya vAstavikamiti pradarzanAya kAryatvasya kAryitvasya prayojanabhAvAt prayojanAbhAvAt vivakSA vyAkhyAna vivakSAvyAkhyAna syAt tadAdividhi syAttadAtadAdividhi vyAvartyatvena pradarya nyAvartyatvaM pradarya 114 116 119 120 121 123 124 125 126 129 130 .. ..
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.088 ANANAK azuddham cintyA Jiti sUtre prAtipadikena tadantavidhiH iti syAnte sUtrasthAne svaraNAH iti tAdavAsthyameva ebam meghAstrajo na tvatuzabdasya kasmiJcid sakalaH adAghanadAgho RtAM kitIr zuddham cintyam iti sUtre prAtipadikena na tadantavidhiH iti sUtrasyAnte sUtrasthAnte khuraNAH iti tAdavasthyameva evam medhAsrajo na tu tadekadezasya kasmiMzcid saphalaH adAdhanadAyo RtaGkitIr (atra prakaraNe sarvatra hrasva RkArasya sthAne dIrghaH paThanIyaH) zyiketi vikAyena zyapAde yaugika pramANAvagata zrutibhinna viSayatvAbhAvAt viSvagdevA vyaJcAviti miTca bhAvaH 139 1 -w zyakIti vikalpena zayapAde yogikaH / pramANAgata zratibhinna viSatvAbhAvAtU vizvagdevA kvayaJcaviti miTtvaM bhAvAH iTtvaM 'yamapIti prasAreNa nAvazyakI niyAmikatvA pratilakSye syardhasthalamUtAlakSya / vyaktivabhinna (1. 1. 103) vivecanIyam / 145 'yapIti prasareNa nAvazyikA niyAmikAtvA pratilakSya [spardhasthalabhUtA lakSyavyaktiH khibhinna (2 / 1 / 103) vivecanIyamityAdhucire, tana; upasargasamAnAkAramityAdeopakasiddhatvenAsArvatrikakatvAdAcAyavacanaprAmANyAdihAprabRttAvudayatIti kheSTarUpasiddhayarthaM NivajanamAvazyakamiti taduktarItyoktanyAyajJApakamapi bhavatyeveti 147 148
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddham zuddham 148 149 150 152 153 253 155 156 svarAdestAstu saMpUrvasya pUrvamevADATastanmate nupadyAtI te'pi svAMze kArya kArya pazcAt pUrva padattvo rAtrimahaH vyAkaraNazabdena tada 'ghu'zabdo sparddhasyAbhAvodbhAvena nivRddhiH karmasaMjhe ca pRtha bhidhAyikAni bhavanasyeva prasaktAnuprasaktyA vyAvRtyarthatvAt bhASAsaGkate. bubhUSatIriti vRtyantargata svArthapakSe bahUnA savizeSAnAM sarpiskarotI kharAdestAsu saMpUrvAbhyAM pUrvamevADATostanmate nupaghAtI te'pi nyAye svAze kArya pazcAca pUrvapadatvoM rAtrimaTa: vyAkaraNazabdo na tadA '' zabdo spardhAbhAvasyodbhAvanena nivRttiH karmasaMjJe pRtha bhidhAyakAni bhavanasyaiva prasaktAnuprasaktacarcayA vyAvRttyarthatvAt bhASyAsakate bubhUSatIti vRttyantargata khArthApakSe bahUnAM savizeSaNAnAM sarpiSkarotI 161 164 166 167 vidhyamAna [ tatraiva 2. 1. 1.] sUtre syAt, agninA padArthabAdhI tyajate bhAvaH samAdhatte pUrvottaranyAyena ThyaNa bhavati vA yatnAnnarA vRttestAt kAryapUrva [1. 1.] vidyamAna tatraiva [2. 1. 1.] sUtre syAt" iti / agninA padArtha virodhI tyajyate bhaavH| samAdhatte pUrvoktanyAyena vyaNa bhavati na vA yatnAntarA' vRttestAvata kAyapUrva [1. 1. 25] 168 169 171 172
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ Pow more azuddham saMkhyAtapuNya sthApavage pUDaH uparaNi dvitvaparakhaNDe jijayiSatI mahAbhASyavyAkaraNagrantha degna lopasyA bhAvadupAntya [6.3.3.] puramastyaNa tadA tadAtmaka IdRzA vINAmiti 182 Mr zuddham saMkhyAtakapuNya sthApavarge pUGaH bahirbhUtasan-GaparaNi (dvitvaparakhaNDe ) jijaviSatI mahAbhASyAyAkaragrantha nalopasyA bhAvAdupAntya [6.3. 13.] purasastyaNa tadatadAtmaka IdRzyA vINamiti meva hi yuktaM pratibhAti / vastutastu tathA sati dvivacanaM klIvatvaM ca syAt , itaretarayogadvandve'vayavagatasaMkhyAvivakSAyAH sattvena samAsasya dvayavayavakatvAt , prvlinggtvaac| tathA caikavadbhAvAnityatvaM, mahAbhASyAnumataM tUryavAdakAnAmeva tUryAGgatvamiti vA zrayaNIyam "kUrdanaH" dhAturdIH yadItvA0 ) meveha yuktaM prtibhaati| drar3haya 189 ghAtudIrghaH yaditvA. dRr3haya0 vaDi-vaTiH zabdakAraM nyAyAt syAdinA0 tatvapradhAna mitItyuktaM vyavahAratA ghedoti mAkhyAda. viSTAvarNapamAdAvAdhaH kimAmi vaDi-vaTi. zabdAkAraM paribhASayA syAdInA. sattvapradhAna miti yuktaM vyavaharatA dhedoti mAkhyadaviziSTAvarNaparamaSyodAbAdhaH kimapi 193 194 195 196
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddham [RtyArupasargasyeti] zritayovidhAnamAzrayAmaH yuktAstaMpratIti bhaviSyanti ityukaNo tacca svarUpamukta rityabhiprAyo 1 P 0 saphale SNo.4220 azuddham [RtyArupasargasya ] iti zritatayovidhAvAzyAmaH yuktA saMpratIti bhaviSyati iyukaraNo tazca svarUpatvamuktarityAbhiprAyo sakale karaNadhAre kireveti yAvat saMbhava dvitvaprAptakaJjana macca raM rabhyase vaicityA vitakayan zabdArthasya niSedhasya spRSTa nyAyaM phalaM karaNAdhAre ktireveti yAvatsaMbhavaM dvitvaM prAptavyaJjana yazca 204 raM ramyate vaicicyA vitarkayan 05 zakyArthasya niSedhyasya spaSTa nyAyaphalaM " prayogastayA sidhyatveveti lakSitaH tadasatva prayogastathA sidhyatyeveti lakSitam tadasattva kRtaH dapyaya bhUtavacAzaMsye tatra upalakSaNavidha mAhata aikAyeM asya ca daantatvA gurUyorUpaparapadA davapyaya bhUtavaccAzasye taka upalakSavidha mAhRta aikyArthe ayaM ca daantyavAgurupo. rUpottarapadA 216
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 zuddham azuddham aikyArthe evodAdriyate aikArye 0 evodAhriyate evaM eva auza . . auzU pAThitA tAtkAntika rUpAyaH NijantAt / vipi ketRtvaM matve yuSmA ya tvamapya. [2. 1. 11.] asUryograd nahAhorghato sthAsyateveti veSTheyastoH pravartataH pratyAna vyAm sampramyA stamberam janyakkezA snA paThitA tAtkAlika rupAyaiH NijantAt vipi, kartRtvaM yatve yuSyA yatvamapya[1. 4. 11.] asUryogrAd nahAhodhatau sthAsyatyeveti viSTheyaskhoH pravartate pratyAyana yAm saptamyAH stambarama janyaklezA. AMr inA . m kirau gANDaH kalama autpAda seyamubhayataH pAzA kiTau gaNDaH kalama autpAtika seyamubhayataH spAzA Amm 19
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
_