Nyayasamucchaya

SR No.: 008446
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
Total Pages: 206
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 10 MB

Page 207

[द्वितीयोल्लासे न्यायौ 43,44] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः / PADM R ..... ........... ... . ." धातुहरणे पठ्यते, भवति च तस्याने केव्वर्थेषु प्रयोगः, यथा-मपि स्वभावत एव, केचिदने कमर्थ बोधयन्ति केचिन्नेत्यवान्यस्य 40 करणाथै तस्य प्रयोगः "क्रियाव्यतिहारेऽगति." [3. 3. विनिगमकस्य वक्तुमशक्यत्वात् / अनेन च न्यायेन धातूनां 23.1 इति सूत्रबृहद्वत्तौ विहितः, तथा हि-"इतरचिकीर्षि- यत्र क्वचनानेकार्थकथनमनूयत एव केवलम् / खशास्त्रव्यवहारश्च ताया क्रियायामितरेण हरणं करणं क्रियाव्यतिहारः" इति / प्रायो धातुपाठादिषु निर्दिष्टध्वेवार्थेषु यद्यपि प्राप्तस्तथापि यत्रा5एवं मन्यतेमननार्थस्य समाथै प्रयोगः, मतीकृता क्षेत्रभूरित्यादौ न्याथै विशिष्य किमपि कार्य व्यावर्तनीयं तत्रार्थविशेषग्रहणमपि समीकृतेत्यर्थात् / अयमपि न्यायो न सर्वत्र प्रवर्तत इति धातूनां स्वभावसिद्धमनेकार्थावगमकत्वं द्रढयतीति "तक्षः स्वार्थ 45 "वियः प्रजने" [4.2.13.1 इति सूत्रसामोद विज्ञा-वा" [3. 4. 77.] इत्यादीनां न वैयर्थ्यम्, एवं च स्वीकियते, तथाहि-चियो गर्भग्रहणे आत्वं विकल्पेन विधीयते, तेन ; येत चेत् तर्हि "वियः प्रजने" [4.2. 13.7 इत्यादीनामपि च प्रवापयति, प्रवाययति चेति रूपद्वयसिद्धिर्भवति, तच सामञ्जस्यं खत एवेति न तैर्यायास्थिरत्वं ज्ञापनीयम् / अनेन 10रूपद्यमन्यथापि धातुद्वयोपष्टम्भेन सेत्स्यत्येव, प्रवापयतीति न्यायेन विशेषेण सर्वेषामनेकार्थ सर्वार्थ चकत्वे समाश्रीयतावद "चांक गति-नाम्धनयोः" इत्यस्य णिगि सति सिद्ध्यति, माण एव वातेर्वियश्च क्रमेण प्रवापयति प्रवाययतीति रूपयोः 50 प्रवाययतीति च "वीं प्रजनन-कान्त्यसन-खादनेषु च" इत्यस्य : सिद्धिमाश्रित्यैव हि तद्वैयर्थं शक्यते, किन्तु पूर्वोत्तरील्याऽभिधानभविष्यति / ततश्च बिय भाव विधानेन रूपद्वयसाधनस्याय- खाभाव्ये समाश्रिते न सर्वेषामपि विशेषेण सर्वार्थवाचकत्वमिति मेवार्थो यत-वातेर्गत्याद्यर्धस्य प्रजनार्थ गर्भग्रहणा] वाचकत्वं / प्रजनाथस्य विय एवं रूपद्वयसाधनाय शास्त्रेणोपायः समालम्ब15 दुर्लभमिति तदर्थकस्यैव वियो रूपदयं सिद्ध्येदिति / यदि नीय एवेति तस्य सार्थक्यं स्पष्टमेव / किश्चैवं "धात्वर्थ बाधते चाय यायोऽप्रतिहतः स्यात तर्हि वाटेरपि प्रजनार्थकत्वे सिद्ध कश्चिदुपसर्गः' इत्यादि वचनमपि सम्यगेव / योऽथों यस्माद्धातो-55 किमर्थमिदं सूत्रं क्रियेत, कृतं चैतत् सूत्रमस्य न्यायस्यानियतत्वं नियमेन प्रतीयते स एव तदर्थ इत्युपसर्गवशादर्थान्तरभाने विज्ञापयति / फलं चैतस्य-उपसर्गस्य धात्वर्थबाधकत्वकथनस्य तस्योपसर्गस्य धात्वर्थबाधकत्वं स्पष्टमेवेति प्रतीयते / अत एव सूरिकृतस्य साङ्गत्यम् , तथाहि-"धात्वर्थ बाधते कश्चित् [उप- पातअले महाभाष्ये-“अनेकार्था अपि धातवो भवन्ति" इत्यु20सर्गः" इति हि तद्वचनम् , उदाहृतं च यथा-प्रतिष्ठते, प्रवसति, क्तम् , अनापिना सर्वेषां धातूनामनेकार्थत्वं भवत्येवेत्याग्रहो प्रस्मरतीत्यादि, यदि चाय न्यायोऽनित्यो न स्यात तर्हि प्रकते नास्थेय इति स्फोरितमेवेत्यलमधिकेन // 43 // 60 धातुपाठे पख्यमानादाद भिन्नस्यापि प्रतीयमानस्यार्थस्य / धात्वर्थत्वमेवेति कुत उपसर्गस्य धात्वर्थबाधकल्वकथनसङ्गतिः अगत्यर्था ज्ञानार्थाः // 44 // स्यात् / तथा हि सति 'आचष्टे, आलोकते' इत्यादौ यथोर सि०-धातुप्रसङ्गाद् धातुविषयोऽयं न्यायोऽपि चर्चितः. 25 सर्गस्य धात्वांनुवर्तकत्वमेव स्वीक्रियते, न बाधक तथैव 'धातवः' इति च पूर्वसूत्रात् सम्बद्धम्, तथा च ये गत्यर्थी 'प्रतिष्ठते' इत्यादावपि स्यादिति बाधकत्वं न स्यात जापिते धातवस्ते ज्ञानार्थी अपि भवन्ति' इति शेषः। अन च चानित्यत्वेऽप्रामाणिकत्वे धा तिष्ठत्यादः गतिनिवृत्यादिरेवार्थः / ज्ञापक-"णावज्ञाने गमुः" [4. 4. 24.] इति सूत्रे 66 स्वार्थः, ततश्च 'प्रतिष्ठते' इत्यादौ प्रतीयमानो गत्यर्थ उपसर्गबल- ' 'अज्ञान' इताण्या : 'अज्ञाने' इतीण्धातोविशेषणम् / गत्यर्थस्य तस्य ज्ञानार्थत्वस्यालभ्य एवेत्युपसर्गस्य धात्वर्थबाधकत्वं साधु घटत इति // 43 // / संभवात् तन्न निवृत्यर्थमज्ञाने इति विशेषणं व्यर्थमेव स्यात् , ज्ञापिते त्वस्मिन् प्रत्याययतीत्यादाविणो ज्ञानार्थत्वस्य दृष्टतया 30 *धातवोऽनेकार्थाः* // 43 // तत्र गम्वादेशाप्रवृत्यर्थमज्ञाने इति विशेषणं स्वांशे चरितार्थम् , त० - उक्तो न्यायार्थो ज्ञापकमुदाहरणानि चोक्तानि / वस्तु- फलं तु गमयति शब्दोऽर्थमित्यादौ ज्ञापयतीत्यर्थप्रतीतिः170 तस्तु नापं न्यायो ज्ञापनसाध्यः।धातूनामुक्तेभ्योऽर्थेभ्योऽन्यत्रापि अयं च लक्ष्यानुसारी, तेन क्वचिनापि प्रवर्तते / अस्यास्थेयस्त्वं शक्तिरिति न्यायतात्पर्यम, तथा च धातनामन्यत्राऽर्थेऽपि शक्ति- च "गतिबोधाहारार्थ०" [2. 2. 5. 1 इति सूत्रे बोधरिति धातुनिष्ठशक्तिग्राहकोऽयं न्याय इति फलति / शक्तिग्रहश्च न ग्रहणेन विज्ञायते, तन्न हि गतेः प्राक् बोधग्रहणेन सर्वत्र 35 ज्ञापनेन भवति, / गत्यर्थस्य ज्ञानार्थत्वं न नियतमिति प्रतीयते / तथा च लक्ष्यानु"शक्तिग्रह व्याकरणोपमान-कोषाऽऽतवाक्याद् व्यवहारतश्च। साराद् व्यवस्थेयम् // 44 // 75 वाक्यस्य शेषाद् विवृतेर्वदन्ति, सान्निध्यतः सिद्धपदस्य वृद्धाः" *गत्यर्था ज्ञानार्थाः // 44 // इत्युक्तेषु शक्तिग्राहकेष्वनुमानरूपस्य ज्ञापनस्यानाख्यानात् / त०-अत्रापि पूर्वन्यायवदेव विचारोऽवगन्तव्यः / गत्यतथा च स्वभावसिद्धमेव धातूनामनेकार्थत्वम् / न चेदं नियत- र्थानां ज्ञानार्थत्वमपि गत्यर्थपुरस्कारेणैव / उपसर्गवशाद् प्रेरणा