Nyayasamucchaya

SR No.: 008446
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
Total Pages: 206
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 10 MB

Page 208

188 न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः / [ द्वितीयोल्लासे न्यायौ 44,45] 50 र्थकप्रत्ययवशाच गत्यर्थेभ्यो ज्ञानार्थावगतिः / तत्रोपसर्गस्य तु . 1. 39.] इत्यनेन सूधातोः क्यपि निपातितः, तद्धिते च 40 सामर्थ्यमचिन्त्यमेवेति सर्वधातु विषये स्वीकृतमेव / , सूरशब्दस्य मादिगणे पाठात् "मादिभ्यो यः" [7. 2. "उपसर्गेण धात्वर्थों बलादन्यत्र नीयते / 159.] इति स्वार्थिको यः प्रत्ययो विहित इति ततस्तद्धिप्रहारा-ऽऽहार-संहार-विहार-परिहारवत् // " / तान्तस्य तस्य सिद्धिः, एक्मनेकधा तत्तशामव्युत्पादनेनैव 5 इति प्राचीनोक्त्या। तथा चोपसर्गवशाद् गत्यर्थत्वमवगच्छती- चायमर्थः प्रतीयते यद्-एतेषां व्युत्पत्तिरव्यवस्थितेति / एतच्च त्यादिप्रयोगे दृश्यमानं न प्रकृतन्यायविषयः, गमयति शब्दो- "अधातु-विभक्ति-वाक्यमर्थवन्नाम" [1. 1.28.] इति 45 ऽर्थमित्यादौ प्रेरणार्थकप्रत्ययवशाज्ज्ञानार्थत्वं प्रतीयमानं च सूत्रेण येषां स्टशब्दानां नामसंज्ञा क्रियते तद्विषये व्युत्पत्तेरगत्यर्थपुरस्कारेणैव, अर्थों ज्ञान विषयतां गच्छति, तं शब्दः प्रेरयती व्यवस्थानं वेदितव्यम्। ये च कृदादिप्रत्ययैः धात्वादिभ्यो त्यर्थप्रतीतिसत्वात् / ज्ञानविषयतारूपस्य कर्मणश्चातिप्रसिद्धत्वान्न विहितः समासादिना च व्युत्पाद्यन्ते तेषां व्युत्पत्तिश्च व्यव10 प्रयोगो भवतीति पूर्वन्यायवदयमपि भ्यायो न ज्ञापनलभ्यः, स्थिते वेति स्वीक्रियते। तथा च न तत्तत्प्रकरणप्रणनयनकिन्तु शब्दशक्तिस्वभावलब्ध एव / इत्थं च "णावज्ञाने गमः" प्रयत्नानर्थक्यमिति // 45 // [4. 4. 24. ] इत्यादावुपसर्गवशात् प्रेरणार्थकप्रत्ययवशाच्च / नाम्नां व्युत्पत्तिरव्यवस्थिता* // 45 // यत्र ज्ञानार्थप्रतीतिस्तत्र गम्बादेशवारणार्थमज्ञाने इति विशेषणं / त०-अयमपि न्यायः स्वाभाविक एव / [शब्दस्य नित्यसार्थकमेव / सर्वत्र गत्यर्थस्य बोधार्थत्वविरहाच्च “गतिबोधा15 sऽहारार्थ० [2. 2. 5.] इत्यत्र बोधग्रहणमप्यासैव संग तापक्षमाश्रित्याह-] शब्दा हि नित्या न व्याकरणेन निष्पाद्यन्ते, : केवलं तेषामर्थावबोधाय शास्त्रवद्भिः प्रकृति-प्रत्ययादिविभागः च्छते / तत्र यदि गत्यर्थग्रहणमेव क्रियते तर्हि 'बोधयति शिष्यं / कल्प्यते, तत्र यस्माच्छब्दाद् यादृशोऽर्थों लोके प्रतीयते तदनु-05 धर्मम्' इत्यादौ कर्मत्वं न स्यात्, बुद्धयतेर्गत्यर्थत्वाभावात् ; यदि कूलैव कल्पना क्रियते। तथा च यस्माच्छन्दा विभिन्नप्रकारेबोधार्थग्रहममेव क्रियते तर्हि 'गमयति चैत्रं प्रामम्' इत्यत्र , ': णार्थोपस्थितिस्तस्य विभिन्न प्रकारेण व्युत्पत्तिः कलप्यते, तदुक्तं बोधार्थवाभावात् कर्मत्वं न स्यादिति तद्वैयर्थ्यस्य प्रतिपादयितुम.. 20 शक्यत्वेन प्रकृतन्यायानित्यत्वज्ञापनार्थत्वमिति वृत्तिग्रन्थे लेखः / 1 हरिणाप्राचामनुरोधेनैव / गत्यर्थानां ज्ञानार्थत्वज्ञापनस्य कथमपि / "उपायाः शिक्षमाणानां बालानामुपलालनाः / सम्भवेऽपि गति-ज्ञानयोभिन्नतया तयोरुपादानस्योक्तरीत्या / असत्ये वर्मनि स्थित्वा ततः सत्यं समीहते / / " इति, 60 परमावश्यकत्वादिति कृतं विस्तरेणेति // 44 / / : उपायाः-प्रकृति-प्रत्ययादिविभागकल्पनास्तत्तदर्थविभागकल्प ........... .. ! नाश्च, बालानाम्-अव्युत्पन्नमतीनां प्रतिपत्तणाम् , उपलालना:अनाम्नां व्युत्पत्तिरव्यवस्थिता* // 45 // . संक्षेपेणार्थबोधनार्थमृजुविनोदनव्यापाराः / तत्रार्थान्तरन्यासेन 25 सि०-अर्थवन्ति शब्दस्वरूपाणि धातु-विभक्ति-वाक्य-: परिपोषमाह- असत्ये वर्त्मनि स्थित्वा-पूर्व रेखागवयन्यायेनाभिन्नानि नामानि कथ्यन्ते, तानि चार्थबोधनायान्यथान्यथा / सत्यरूपमेवाकारादिकं गृहीत्वा, ततः-तदुपायेन, सत्यं-वास्त- 65 व्युत्पाद्यन्ते, यथा यथा ततोऽर्थः प्रतीयते तथा तथा तेषु , विकमखण्डं शब्दकार, समीहते-अधिगच्छतीति तदर्थः। न प्रकृतिप्रत्ययादिकल्पना क्रियते, सेयं तेषां व्युत्पत्तेरव्यवस्था। केवलमेकस्मिन्नेव व्याकरणेऽव्युत्पन्नानां नानां व्युत्पत्तिरव्यव- / यथा वडवा-सृगाल-मयूरादयः शब्दा द्विधा व्युत्पाद्यन्ते, स्थितेति, व्याकरणान्तरेषु तादृशानां शब्दानां भिन्ना भिन्ना 30 पृषोदरादित्वादुणादित्वाच्च / तत्र पृषोदरादौ तावत् वडवाशब्दे ! व्युत्पत्तिरवलोक्यते, तथाहि-पाणिनीये बडवाशब्दस्य कृत्तद्धित'अश्वस्थाम्बा' इति विग्रहः, सृगाले 'असृगालेढि' इति भेदेन व्युत्पत्तिद्वैविध्यं दृश्यते, तथाहि तद्धिते-बलं-सामर्थ्यमति-70 विग्रहः, मयुरेमयां रीति' इति विग्रहः। एतेषामेवोणादित्वे शयितमस्या इत्यर्थ “अन्येभ्योऽपि दृश्यते" इति "केशाद्वोतु “वड आग्रहणे" इति सौग्राद् धातोः "वडि-वटिः" ऽन्यतरस्याम्" [पा० सू० 5. 1. 109.] इति सूत्रस्थेन [उणा० 515.] इत्यवप्रत्यये स्त्रियां 'वडवा' इति, सुधातोः वार्तिकेन 'व'-प्रत्यये आपि डलयोरैक्यात् साध्यते, कृदन्ते च 35 "सर्तेोऽन्तश्च" [उणा. 478.] इति कित्याले गागमे च- बलं वातीत्यर्थे “आतोऽनुपसर्गे" [पा. सू. 3.2.3.] सृगाल इति। मीनातेः "मी-मसि." [ उणा. 427.1 इति के, बलं वजतीत्यर्थे "अन्येष्वपि दृश्यते [पा० सू० 3.75 इत्यूरे गुणेऽयादेशे-मयूर इति / एवं सूर्यशब्दोऽपि कृत्प्रत्ययेन : 2.1.1.] इति सूत्रस्थेन “अन्येभ्योऽपि" इति वार्तिकेन डे च तद्धितप्रत्ययेन च व्युत्पादितः, तत्र कृति तावत् “कुप्य- ड-लयोर्ब-क्योश्चैक्येन साध्यते / सृगालशब्दश्च 'सृजति मायाम्' भिद्योध्य-सिध्य-तिष्य-पुष्य-युग्या-ऽऽ-ज्य-सूर्यं नाम्नि" [5. , इत्यर्थे विसर्थकसूज्धातोर्बाहुलकात् कालन्प्रत्ययेन न्यवा