Nyayasamucchaya

SR No.: 008446
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
Total Pages: 206
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 10 MB

Page 209

[द्वितीयोल्लासे न्यायौ 45,46 ] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः / दित्वात कवर्गादेशेन. असग आलातीत्यर्थे वा के प्रषोदरादित्वाद- न्यायो न सार्वत्रिका, एतच्च "तृ-स्वस" .1.38.140 कारलोपेन च साध्यते; अयं च शब्दस्तालव्यादिरपि दृश्यते इति सूत्रे तृग्रहणेनैव सिद्धे पुनर्नवादीमौणादिकानां ग्रहणस्य तत्र च शृङ्खन लातीति विग्रहं कृत्वा पृषोदरादित्वात् साध्यते। नियमार्थत्वकथनेनावसीयते, तथाहि-तत्र सूत्रे बृहद्वात्तिःमयूरशब्दश्च "मय गती" इत्यस्मात् खादित्वात् [उणा. पा. | "व्युत्पत्तिपक्षे तु तृग्रहणेनैव सिद्धे नत्रादिग्रहणं नियमार्थम् , 5 4. सूत्र-९०] ऊरे, मीनातेरुरत्-प्रत्यये, मयां रीतीति विग्रहे ! तेनान्येषामौणादिकानां न भवति-पितरौ, भ्रातरौ, मातरौ, पृषोदरादित्वाद् वा साध्यते / एवं चैषां व्युत्पत्तिरव्यवस्थितेति | | जामातरौ” इति। तथा च तृग्रहणेनैव ननादीनामपि ग्रहणं 45 सर्वसम्मतम् / येषु च प्रकृति-प्रत्यययोगार्थ एव प्रवृत्तिनिमित्तत्वेन | सम्भाव्यैव नियमार्थत्वकथनं संगच्छते, यदि चाय न्यायो प्रतीयते तेषां च व्युत्पत्तिर्व्यवस्थितैवेति व्युत्पत्त्यव्युत्पत्तिपक्षद्वय-! नित्यः स्यात् तर्हि नपत्रादीनामव्युत्पन्नत्वेन तत्र प्रकृति-प्रत्यय मपि दृश्यते नामसु / तथा च रूढेष्वव्युत्पत्तिपक्षो यौगिकेषु विभागाभावात् तेषां तृग्रहणेन ग्रहणमसंभवमिति नियमार्थत्व10 व्युत्पत्तिपक्ष इति // 45 // कथनमसंगतं स्यात् , विध्यर्थत्वस्यैव सम्भवात् / तेन नियमेन च 'पितरौं' इत्यादावार् नेति। व्युत्पत्तिपक्षाश्रयणस्य फल- 50 *उणादयोऽव्युत्पन्नानि नामानि* // 46 // मन्यत्र, यथा-चपेरौणादिके “रुथर्ति 0" [ उणा० 997.] सि०-उणादय इत्यनेन उणादिप्रत्ययान्ता गृह्यन्ते, | इत्युसि-'वपुषा' इत्यादौ सस्य कृतत्वात् षत्वं भवति। न प्रत्ययग्रहणे "प्रत्ययः प्रकृत्यादेः" [7. 4. 115.1 इति | केवलमुणादिष्वेव, अन्यत्रापि कचित् प्रकृति-प्रत्ययविभागो न न्यायात् प्रकृत्यादेः समुदायस्य ग्रहणात्, तथा चोणादि- स्वीक्रियते, यथा निपातनस्थले। तथा च 'उणादयः' इत्युप15 प्रत्ययान्तानि कारु-वाय-पावादीनि नामानीहोणादिशब्देन | लक्षणमन्येषामपि, तेन “संख्या-डतेचाशत्तिष्टेः कः" [6. 4.55 गृह्यन्ते, तानि यद्यपि "उणादयः." [5. 2. 93.] इति / 130.] इति सूत्रे ट्यन्तवर्जनं सार्थकम् , तद्धि षष्टिशब्दस्य सूत्रसूचितेन "कृवायाजि०" उणा०1] इत्यादिसूत्रसमूहेन वर्जनाथ क्रियते, षष्टिशब्दश्व षड् दशतो मानमस्येति विग्रहे व्युत्पादितानि, तथापि तद्वत्पादनं वर्णानुपूर्वीनियमनाय | "विंशत्यादयः" [6. 4. 173.] इति सूत्रेण तिप्रत्ययेन प्रकृति-प्रत्ययविभागपरिदर्शनार्थमेव, न तु कतैत्यादिक्रिया- निपातितः, इत्थं च तस्यापि तिप्रत्ययान्तत्वमिति तिप्रत्ययान्त20 प्रवृत्तिनिमित्तशब्दवदम्बर्धताप्रदर्शनार्थम् / वस्ततस्त ताम्य- वर्जनेनैव तदर्जने सिद्धे ष्टयन्तवर्जनं वृथैव स्यादिति क्रतेन 60 न्युत्पन्नान्येव रूढिशब्दत्वेन रूढेश्च योगापहारिणीत्वाद | ष्ट्रयन्तवर्जनेन तन्त्राप्यव्युत्पत्तिपक्षः स्वीकृत इति प्रतिभाति / योगार्थप्रतीत्यभावाद् व्युत्पत्तेरप्रयोजकत्वात् / अत्र च ज्ञापकम् - एवं च लक्ष्यानुरोधादेवानयोः पक्षयोयवस्थेति स्पष्टं "अतः कृ कमि०" [2. 3. 5.] इति सूत्रे कमेः पृथक् ! मिलेको पशक | विवरणे // 46 // कंसग्रहणम् , तथाहि-कमिग्रहणेनैव कंसग्रहणं सेत्स्यति, कमेः 23 "मा-वा-वद्यमि०" [उणा० 564.] इति सप्रत्यये कंसशब्दः ___ उणादयोऽव्युत्पन्नानि नामानि* // 46 // साध्यत इति तत्रापि कमेः सत्त्वेन तद्रहणेनैव कमिग्रहणेनैव] | त०-पूर्वन्यायेन नाम्रो व्युत्पत्तिरव्यवस्थितति कथितमिति 65 कंसग्रहणं स्पष्टमेव / नहि केवलयोः कृ-कम्योः क्वचित्प्रयोगोऽस्ति | तत्प्रसङ्गादयं न्यायोऽपि विचारपथमायातः / यद्यपि 'उणादयः' *न केवला प्रकृतिः प्रयोक्तव्या नापि केवलः प्रत्ययः इति इत्यस्य 'उणादिप्रत्ययान्ताः' इत्येवार्थ इति वृत्तायुक्तं, तथा च न्यायात् , तथा च प्रत्ययान्तयोरेव तयोर्ग्रहणमिष्टमिति कंस उणादिप्रत्ययान्ताः काह-वायु-प्रभृतयः शब्दाः, अव्युत्पन्ना:30 शब्दोऽपि प्रत्ययान्तः कमिरेव / एवं च यथा 'पयस्कामः' प्रकृतिप्रत्ययविभागशून्या इति कथनं परस्परविरुद्धमित्र प्रतिभाति, इत्यत्र कमिग्रहणेन सर्व भवति तथा 'अयस्कंसः' इत्यत्रापि यदि प्रकृति-प्रत्ययविभागशुन्यत्वं तर्हि कथमुणादित्वम् [उणादि-70 सत्वं सिद्धमेवेति पृथक् कंसग्रहणं प्रकृतन्यायसत्ता सूचयति / प्रत्ययान्तत्वम् ], अथ चोणादिप्रत्ययान्तत्वं तर्हि कथमव्युत्पन्नत्व. तथा च सति प्रकृतन्याये कंसशब्दस्य कमिप्रकृतिकत्वानभ्युप मिति शङ्का समुदेति, तथापि शास्त्रकृद्भिः शिष्यबुद्धिवेशद्याय गमात् [ तत्र प्रकृतिप्रत्ययविभागानभ्युपगमात् ] तहणार्थ वर्णानुपूर्वी निर्ज्ञानार्थमुणादिप्रत्ययान्तत्वेन कल्पिता अपि न 35 पृथक् तस्य ग्रहणमावश्यकम् / यद्ययं न्यायो न स्यात् तदा तु वस्तुतः प्रकृति-प्रत्ययादिविभागवन्त इति न्यायार्थः / उणादीनाम् तदभावेऽपि सेत्स्यत्येवेति प्रकृतन्याय विना तत्सार्थक्यं दरुप-! "उणादयः०" [5. 2. 93.] इति सूत्रेण बहुलतया शास्त्र-15 पादमिति। फलं चास्य न्यायस्य वींकधातोः “पटि-बीभ्याम्" कृद्धिनिर्दिष्टत्वान्न तेषां व्युत्पत्ते यत्यमिति लक्ष्यते. तद्विशेषाण [उणा० 579.] इस्यौणादिके डिसे-'विसम्' इत्यत्रास्था- | प्रधानप्रक्रियायामनिर्देशात् / दृश्यते लक्ष्यानुसारमुभयोः पक्षयोः ब्युत्पत्नत्वात् सस्य कृतत्वाभावेन षत्वं न भवतीति / अयं च | परिग्रहणं तेषु / "तृ-स्वसृ." [1. 4. 38.] इति सूत्रस्थ