Nyayasamucchaya

SR No.: 008446
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
Total Pages: 206
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 10 MB

Page 210

190 न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः। [द्वितीयोल्लासे न्यायौ 46,47] बृहद्वृत्तिग्रन्थेनाप्युभयोः पक्षयोः सम्मतत्वमित्यायाति, तथाहि-शब्देषूणादिप्रत्ययस्थसकारस्य कृतत्वेन षत्वसिद्धयर्थमेवोणादिषु "तृशब्दस्यार्थक्तो ग्रहणेन प्रत्ययग्रहणानप्त्रादीनामव्युत्पन्नानां व्युत्पत्तिपक्ष आश्रीयते, तच षत्वम् "उणादयः." [5. 2. संज्ञाशब्दानां तृशब्दस्य ग्रहणेन ग्रहण न भवतीति तेषां पृथगुपादा-! 93.] इति सूत्रे बहुलग्रहणानुवृत्त्या बहुलग्रहणस्य च 'बहूनि नम् , इदमेव च ज्ञापकम् *अर्थवद्रणे नानर्थकस्य ग्रहणं भवति* | कार्याणि लाति' इति व्युत्पत्त्या लाक्षणिकस्य कार्यस्यापि साध5 इति। व्युत्पत्तिपक्षे तु तृग्रहणेनैव सिद्धे नत्रादिग्रहणं नियमार्थम्" | करवमिति तत्सम्बन्धिसकारस्य षत्वार्थ कृतलं साधयितुं शक्यत 45 इत्यादि / बृहन्यासे चेत्थं प्रपञ्चितमिदम्-“अथ नप्त्रादयः किं इति तेषु [ उणादिषु ] अव्युत्पत्तिपक्ष एव पाणिनेरभिमत इत्यापृथगुपादीयन्ते तत्र 'तृ' इत्येव सिद्धम् , अत आह-तृशब्दस्ये- : स्पेयमिति / प्रपञ्चितं चैतन्नागेशेनैव शब्देन्दुशेखरे इति विस्तरत्यादि / अयमर्थः तृशब्दस्य ऋकारान्तत्वाव्यभिचारात् पुनकार भयान्न प्रदर्यते इति // 46 // इति यद् विशेषणं तद् ऋकारान्त एव य इति खरूपप्रतिपल्यर्थम् , 10 यस्त्वधिकारापन्नः स स्थानिप्रत्यासत्त्याऽर्थः, अन्यथाऽनेक- *शुद्धधातूनामकृत्रिम रूपम् // 47 // वर्णत्वात् सर्वस्य स्यात् , व्याकरणे च शब्दरूपचदर्थोऽयाधीयते. सि०-शुद्धाश्च ते धातवस्तेषां, रूपम्-आनुपूर्वी, 50 अन्यथा च नत्रादिग्रहणमनर्थकं स्यात् / तेनार्थवतो ग्रहणे, अकृत्रिमम्-न कनचिदपि शास्त्रेण निष्पाद्यतेऽपि तु स्वाभासम्भवति अनर्थकस्य ग्रहणं न भवति. स चार्थवान् प्रत्यय एवेति: ' बिकमेव / 'शुद्धा' इत्यनेन धातुपाठे यथा पठितास्तथाभूता न यत्र त्वथा न संभवति तत्र वचनप्रामाण्यादनर्थकस्यापि ग्रहण तुकाञ्चन विकृति प्राप्ता इति भावः। धातवो हि शब्दबीज16 भवति, अत एव नात्रादीनामव्युत्पन्नानां प्रत्यस्तमितावयवार्थानां भूततया स्वकीयमकृत्रिममेव स्वरूपं दधति, न तु तेषां संज्ञाशब्दानां सम्बन्धिनस्तृशब्दस्य तृग्रहणेनानर्थकत्वाद् ग्रहणं न / स्वरूप स्वरूपं केनापि शास्त्रेण क्रियते इति भावः। विभत्यादीनां 55 भवतीति तेषां पृथगुपादानं क्रियते / ननु नत्रादयोऽपि व्युत्पा | रूपं शास्त्रेण यद्यपि न निष्पाद्यते किन्तु ता अपि शास्त्रकृद्धिधन्ते तत् कथमुच्यते-अव्युत्पन्नानामिति ?, अत्रोच्यते-उणादिषु रुच्चारिता इति शुद्धा एव, तथापि तेषु तेव्वर्थविशेषेषु तासां दर्शनद्वयं-केचिन्मन्यन्ते 'उणादयोऽव्युत्पन्नानि नामानि' इति, विधीयमानत्वेन क्रियमाणत्वमिति स्वीक्रियते / यथासम्प्रदाय20 अपरे-'व्युत्पन्नानि' इति / लक्ष्यसिद्ध्यर्थ चेह क्वचित् किञ्चिद् मनुशासनस्य भेदात् स्वसम्प्रदाये तेषां कृतत्वमिययते। अयं दर्शनमाश्रीयते, तत्र यदा व्युत्पत्तिपक्ष आश्रीयते तदा नियमार्थ च न्याय औचित्यप्राप्त एवेति नात्र ज्ञापकापेक्षा / विभक्तिपु60 नाबादिग्रहणम्-औणादिकानां संज्ञाशब्दानां नाबादीनामेव न : कृतत्वस्वीकारफलं च 'वृक्षेषु' इत्यादौ सुपः “सप्तम्यधिपित्रादीन मित्याह-व्युत्पत्तिपक्षे विति" इति / एतेन सन्दर्भण / करणे" [2.2. 95.] इति सूत्रेण विधीयमानत्वात् कृतत्वलक्ष्यानुसारादेवेमौ पक्षी व्यवस्थितौ पूर्वाचार्यराश्रितावित्यायाति। माश्रित्य सस्य "नाम्यन्तःस्थाकवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः 25 तथा च नन्त्रादिग्रहणस्य नियमार्थत्वकथनं प्रकृतन्यायानित्यत्व शिड्नान्तरेऽपि" [2. 3. 15.] इति षवं सिद्धम् / एवं ज्ञापक्रमिति वृत्तौ यदुक्तं तत् पक्षान्तरस्यापि सत्त्वमस्तीत्येताव धातोरपि धातुपाठसूत्रेणोच्चार्य कृतत्वात् षत्वं प्राप्तम् , यथा-65 न्मात्राशयकमित्यवधेयम् / पाणिनेस्त्वव्युत्पत्तिपक्ष एवाभिमत इति : 'मुसचू' धातोरोणादिके कित्यले मुसलमित्यत्र, तस्य निषेधार्थ"आयनेयीनीयियः फ-ढ ख-छ-घां प्रत्ययादीनाम्" [ पा० सू० मेवायं न्यायः स्वीक्रियते / शुद्धेति विशेषणात् "षन भक्ती" 7. 1. 2.] इति सूत्रस्थमहाभाष्यादुपलभ्यते / अनेन सूत्रेण / इत्यस्य “षः सोऽष्टयै०" [2.3. 98.] इति से कृते 'सन्' 30 प्रत्ययादिभूतानां फादिवर्णानाम् 'आयन्' आदयो विधीयन्ते / / इति रूपस्य कृत्रिमत्वात् णौ डे 'असीषणत्' इत्यादौ तत्रेदं शङ्कितम्-उणादिषु ये ख-ढादयो वर्णाः प्रत्ययादौ श्रूयन्ते | "नाम्यन्तःस्था०" [2.3. 15.] इति षत्वं भवत्येव / तत्र 70 तेषामपि प्रकृतसूत्रनिर्दिष्टा आदेशाः स्युः, यथा शङ्खः षण्डः / " पस्य स्थाने सकारस्य विहितत्वेन कृतत्वात् शुद्धत्वाभावात् / इत्यादि / तत्रान्यानि समाधानान्युक्त्वोक्तम्-"प्रातिपदिकविज्ञा अयं च न्यायः स्वभावप्राप्ताकृत्रिमत्वानुवादक इति नास्या नित्यता // 47 // नाच पाणिनेः सिद्धम्" [वार्तिकम् ], प्रातिपादिऋविज्ञानाच 35 भगवतः पाणिनेराचार्यस्य सिद्धम्-उणादयोऽव्युत्पन्नानि प्राति- *शुद्धधातूनामकृत्रिम रूपम् // 47 // पदिकानि // " इति / तत्रोक्तं नागेशेनोच्योते—“अत्र पाणिनेरि-| त०---प्रत्ययादिवद् धातूनामपि धातुपाठपठितसूत्रेण 75 त्युक्त्या 'सर्भिधा' 'यजुषा' इत्यादिकतिपयातिरिक्तोणादिशु पाणि- | विधानात् कृतत्वं स्यादिति शङ्कापनोदायैव धातूनामकृत्रिम नेरव्युत्पत्तिपक्ष एवाऽभिप्रेत इति दर्शयति / वस्तुतः 'सर्पिषा' रूपमिति सूचितमनेन न्यायेन / वस्तुतस्तु कृतत्वस्य किञ्चिदनूद्य इत्यादौ षत्वमपि बहुलग्रहणादिति सर्वथाऽन्यत्पत्तिरेवतेविति ! विधीयमानत्वरूपत्वाद् धातुषु तथाभूतत्वाभावात् कृतत्वशङ्केव 40 बोध्यम्" इति / अयमाशयः- वपुषा, सर्पिषा, यजुषा' इत्यादि- नास्तीति नास्य न्यायस्यावश्यकतेति युक्त प्रतिभाति / तथा च