Nyayasamucchaya

SR No.: 008446
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
Total Pages: 206
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 10 MB

Page 216

196 न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः / [द्वितीयोल्लासे न्यायः 51] wwwAAAAAAmarwarrrrrrrr...mue permanentr...." सेयम् ] / इहर्च्छतीत्यत्र पक्षे हखत्वे कृते तत्सामर्थ्यात् कार्या- अबसेयः / ज्ञापिते बस्मिन् न्यायेऽन्यनिरूपितोपसर्गत्वे सत्यन्य न्तरबाधे इह ऋच्छतीत्यपि भवतीयाह-इह ऋच्छतीति / / अथ प्रत्युपसर्गत्वप्रयुक्त कार्य प्रच्छेकादौ मा भूदिति प्रादिशब्दतिर"प्र-परा-ऽप-समन्वव-निर्दुरभि-व्यधि-सूदति-नि-प्रति-पर्यपयः। / स्कारेणोपसर्गपदं सूत्रे चारितार्थ्यमञ्चति / नन्वभ्युपेयमानेऽस्मिन् उप आङिति विंशतिरेष सखे! उपसर्गगणः कथितः कविभिः" | न्याये प्रगता नासिका यस्येत्यर्थे "उष्ट्रमुखादयः" [3.1. 5 इत्युक्तानां विंशतेरेव “धातोः पूजार्थ." [3. 1. 1.] ! 23.] इति सूत्रेण गतशब्दलोपपूर्वकसमासे "उपसर्गात्" [7. 45 इत्यनेनोपसर्गसंज्ञा विधीयते, नेतरस्य कस्यापीति "ऋति प्रादेः" / 3. 162. 1 इति नासिकाया नसादेशो न स्यात्, क्रियायोगे इत्येवं लघुन्यास एव लक्ष्यग्रहणेऽलक्ष्यपरिहारे च पर्यामुया- | सत्येवोपसर्गसंज्ञाया जायमानत्वात् , क्रियायाथ धात्वर्थत्वाद् दित्युपसर्गपदभूतो गुरुन्यासो न युज्यत इति शङ्कामपनिनीवुराह- / नासिकार्थ प्रति नोपपद्यत उपसर्गत्वमिति प्रणसं मुखमियाद्यनु येन धातुनेति / अयं भावः-मैत्रोऽयं पुत्रं लालयतीत्युक्ते यथा पपत्तिरिति चेत् ? उच्यते-यत्र परतया धातुयोगे किममि कार्य 10 मैत्रस्यैव पुत्रे मैत्रकृतं लालनं प्रतीयते, न देवदत्तादिपुत्रे, तथैव | विधीयते तत्रेव *येन धातुना* इति न्यायादरेणेतरस्याः क्रियाया 50 उपसर्गस्यामुकं कार्य भवतीत्युक्तावपि या क्रियामादायोक्तसूत्रे- 'योगे जायमानमुपसर्गत्वमितरां क्रिया प्रति नोपसर्गत्वं भवति, णोपसर्गसंज्ञा भवेत् तकियावाचकतद्धातुं प्रत्येक प्रादिविशेषस्यो- यथा-अभिषिञ्चत्यादिलक्ष्ये षत्वविधायके "उपसर्गात् सुग-सुव्" पसर्गवं व्यवह्रियते, क्रियान्तरयोगे उपसर्गसंज्ञां श्रयतः प्रादेस्तु / 2.3.39.] इत्यादौ यत्र तु परतया धातुयोगमनपेक्ष्य कार्य क्रियान्तराभिधायिधातोः पूर्व स्थितस्यापि नोपसर्गत्वव्यवहार विधीयते तत्र कामपि क्रियां प्रति प्रादेरुपसर्गत्वमादाय तत् 15 इति सूत्रे उपसर्गपदोपादाने न तत्र भवत्यारादेशः, प्रादिपदो- तत् कार्य विधीयते सत्रारम्भसामर्थ्यात् , यथा-"उपसर्गा-56 पादाने तु प्रपरेत्यादयो विंशतिः प्रादिपदेन ग्रहीतव्या इत्येताब- | दधनः" [7.3. 89. ] इत्यादौ, अनेन हि उपसर्गात् परस्य न्मात्रबन्धनेनोपसर्गत्वानिरूपकक्रियायाचिधातोः पूर्व विद्यमानस्य : अध्वन्शब्दस्य अः समासान्तो भवति, यद्यत्राध्वनशब्दार्थमप्रादेः प्रादित्वेनोद्देश्यताको विधिर्न सुरगुरुणापि वारणीयो यः पेक्ष्योपसर्गत्वं गृह्येत तदा तद् वन्ध्यापुत्रलमिवालीकतामुपयत् खलु विधिनेष्यते तत्रेति गुरुरप्युपसर्गपदसहित एव न्यास कार्याय न कल्पेत, तदेवं सूत्रमेव वैयर्यमुपेयात् , यां कामपि 20 आदरणीयस्तत्रेति // न्यायाक्षरार्थस्तु पूर्वमुक्त एव, तेन द्योत-क्रियामादायोपसर्गत्वभाजः शब्दात् परस्याध्वनः समासान्ते 60 कताख्यसम्बन्धप्रतियोगिक्रियाविशेषवाचकधातुविशेष प्रत्येवोप- | विधित्सिते तु प्रगतोऽवानमित्यर्थके 'प्राचो रथः' इत्यत्र गम्यर्थसर्गत्वेनेह वक्ष्यमाणे सूत्रान्तरलक्ष्ये न भवति, उद्दश्यत्वाऽलाभेन क्रियामादाय जातमेवोपसर्गत्वमिति भवति तत्र समासान्तः / नायमादेशो भक्तीयर्थः / लक्ष्यमाह-प्रगता इत्यादि-इह हि 'प्रणसं मुखम्' इत्यत्रापि 'उपसर्गात् परस्य नासिकाशब्दस्य गतशब्दघटकगत्यर्थयोगे प्रशब्दस्योपसर्गवं विद्यते, आरादेशस्त्वयं / नसादेशो भवति' इत्यर्थकेन "उपसर्गात्" [ 7. 3. 162.] 25 तत्राभविष्यद् यत्र ऋकारादिधात्वर्थयोगेनोपसर्गत्वमस्थास्यत्, / इत्यनेन नसादेशे विधास्यमाने नासिकार्थमपेक्ष्योपसर्गत्वग्रहणे 65 प्रशब्दोऽयं गम्यर्थ परिपोष्योपक्षीणशक्तिर्न शक्नोति ऋच्छत्यर्थ | तदसंभवितया सूत्रमेव व्यर्थ स्यादितीहापि लुप्यमानगतादि परिपोषयितुं येन ऋकारादिधात्वर्थक्रियायोगेनोपसर्गत्वमनुभवन् / घटकगम्याद्यर्थक्रियामादाय जातमेवोपसर्गत्वं समाधीयत इति आरादेश लभेत / ननु येन धातुना युक्ताः प्रादयः०५ इति भवेदेव नसादेशः / न च यत्र परतया धातुयोगः किमपि न्याये किं बीजं? येन लघुन्यासं तिरयसीति चेद् ? उच्यते-कार्य प्रयोजयति, यथा-अभिषेकशब्दादौ “स्था सेनि-से." 30 जगति जनिमतां जन्तूनां मातापितृत्वनिरूपितपुत्रत्वस्य सद्भावे- 2. 3. 40.] इति विधीयमानं षत्वम्, प्रकृतमिदं 70 ऽपि यथा तन्मातृत्व-तषित वाभ्यामेत्र तत्पुत्रत्वं निरूपितं ["ऋत्यारुपसर्गस्य"] इति सूत्रं च, तत्रापरस्याः क्रियाया योगे भवति, नेतरमातर-पितृत्वाभ्याम्, तथैव प्रकृतेऽपि पृथक् | उपसर्गत्वमनुभवन् प्रादिरुद्देश्यतया न गृह्यतेत्येतदर्थ साफल्यपृथगेव तत्तद्वातुं प्रत्युपसर्गत्वं, न तु फतमञ्चिदेकं प्रति जात. ! मञ्चतु नाम गुरुभूतमप्युपसर्गग्रहणम् , यत्र परतया धातु - मुपसर्गत्वमिति तद् इतरधातुं प्रत्यप्युपर्गत्वमेवेति लौकिकन्याय- - श्रीयते कार्याय तत्र प्रादिशब्द एवोपसर्गस्थाने कथं नाद्रियते? 35 सिद्धोऽयं न्यायः / यद्वा यदीतरघातुं प्रति जातमुपमर्गत्वमितर- यथेहैव नसादेशविधायके “उपसर्गात" [7.3.162.775 धातुं प्रलपि स्यादुपसर्गत्वं तदाऽस्मिन्नेव सूत्रेऽन्तरेणैवोपसर्ग- “उपसर्गादश्वनः" 7.3. 71.7 इत्यादाविति चेत् ? मैवम्ग्रहणं प्रादिशब्दग्रहणेनैव पूर्वोक्तेनोपसर्गपदग्राह्याणां ग्रहणे सिद्ध गताधर्थानन्तर्भावेण प्रादीनां नासिका-वनशब्दादिना सह समासे श्रितगौरवो न्यासः कयङ्कारमुपन्यस्यते ? उपन्यस्यैतं तु गुरुन्यास-नसादेशादिवारणायोपसर्गग्रहणस्य सार्थक्यात् / नन्वेवमुपसर्ग माचार्यप्रवृत्तिापयति- येन धातुना युक्ताः प्रादयस्तं प्रत्येवोप- ! ग्रहणस्य “उपसर्गादवनः" [7. 2. 79.] इत्यादिस्थलीयस्य 40 सर्गसंज्ञा इति / तुल्यन्यायाद् गतिसंज्ञापक्षेऽप्ययमेव पन्था चारितायें *यत्रोपसर्गत्वं न सम्भवति * इत्येतन्यायज्ञापकत्वं 80