Nyayasamucchaya

SR No.: 008446
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
Total Pages: 206
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 10 MB

Page 217

[द्वितीयोल्लासे न्यायौ 51-52 ] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः / सर्वसम्मतं विलुप्येतेति चेत् ? न-तच्यायज्ञापनद्वारैव चारिता. र्थ्यस्य वक्तव्यत्वात् / तथाहि-प्रादिग्रहणेन लघुना सिद्धे यदुपसर्ग - शब्देन प्रादयो लक्ष्यन्ते, न तु सम्भ- 40 ग्रहणं गुरुभूतमुपास्यते तज्ज्ञापयति- यत्रोपसर्गत्वं न सम्भवति / तत्रोपसर्गशब्देन प्रादयो लक्ष्यन्ते, न तु सम्भवत्युपसर्गत्वे इति, वत्युपसर्गत्वे* // 52 // 5 यत्रोपसर्गत्वम्-यद्विधिसूचीयोपसर्गात परत्वेनोद्देश्यताश्रयीभतो- सि०-पूर्वन्यायेन यद्धास्वर्थक्रियाविशेषका उपसर्गास्तस्य पसर्गत्वम्, न सम्भवति-तदुहेश्यार्थस्य क्रियात्वाभावाद वा धातोर्योग एव तेषामुपसर्गत्वमित्यस्यार्थस्य निर्णीतत्वाद् यत्र क्रियात्वेऽपि तया सह योगाभावाद वा न सम्भवति. तत्रोप- | नाम्ना युक्ताः प्रादयस्तत्र तेषामुपसर्गवं नास्तीत्युपसर्गात् परसर्गशब्देन-तद्विधिसूत्रीयोपसर्गशब्देन, प्रादयः-तदुद्देश्यताश्रये तयोद्दिष्टानां तेषां कार्य न स्यादिति तत्प्रापणार्थः पूर्वन्यायाप- 45 तरव्यक्तिनिरूपितोपसर्गत्वभाजः प्रादयः, लक्ष्यन्ते-तरसूत्रीयो वादभूतोऽयं न्यायः / अस्यार्थः-यस्मिन्-उपसर्गात् परतयो10 द्देश्यतया जायन्ते, न तु सम्भवत्युपसर्गत्वे-तत्सूत्रीयोपसर्गात् द्दिश्य कार्यविधायके शास्त्रे, उपसर्गत्वे-क्रियावाचिधातुयोगे परतयोद्देश्यताश्रयव्यक्तिनिरूपितोपसर्गत्वे सम्भवति, न तादृशा विधीयमानमुपसगत्व, न सम्भवति-तद्युक्तस्य पदस्य क्रियावाचलक्ष्यन्ते, इति न्यायार्थः / प्रकृते 'प्रणसं भुखम् , प्राथ्वो रथः' कत्वाभावात् क्रियावाचकत्वेऽपि च तेन सह सम्बन्धाभावान इत्यादौ "उपसर्गात" [7.3.162.1 "उपसर्गादध्वनः" सम्भाव्यतां गच्छति, तस्मिन्-शाने, उपसर्गशब्देन प्रादयो 50 [7. 3. 79.] इत्यादिसूत्रीयोपसर्गात् परतयाऽऽश्रित लक्ष्यन्ते- तत्सूत्रीयोद्देश्यतया ज्ञायन्ते,सम्भवत्युपसर्गत्वे तु न, . 16तयो सिका-ऽध्वन्शब्दयोरर्थस्य क्रियात्वविरहेण तन्निरूपित तथा सति उपसर्गत्वहीनाः प्रादयो न लक्ष्यन्त इति भावः / मुपसर्गत्वं प्रादेर्न सम्भवतीति तत्रोपसर्गशब्देन नासिकादीतरार्थ अत्र च ज्ञापकं तारशोपसर्गपरत्वेनोद्दिष्टस्य कार्यविधायक गताद्यर्थ क्रियारूपमादाय तद्योगेनोपसर्गत्वं प्राप्तस्य प्रादेर्ग्रहणं सूत्रमेव, यथा-प्रगतोऽध्वानं प्राध्यो स्थ इत्यत्र प्रशब्दस्याभवतीति भवति तत्रष्टो नसाद्यादेशः / यत्र तु सूत्रीयोपसर्गात् ध्वनशब्दापेक्षयोपसर्गस्वचिरहेऽपि “उपसर्गादध्वनः"[७.३.55 परतयोद्देश्यताश्रयन्यक्तिनिरूपितमप्युपसर्गत्वं सम्भवति, यथा 73.] इति समासान्तोऽत् भवति, अन्यथा प्रशब्दस्य गतशब्दार्थ प्रत्येवोपसर्गत्वात् प्रस्योपसर्गत्वाभावेन सूत्रस्या20 "ऋत्यारुपसर्गस्य" [1.2 9.1 तत्र नान्यनिरूपितोपसर्गत्वमादाय कार्य भवतीति प्राईतील्यादौ न दोषः / केचित्तु प्रवृत्तौ प्रसत्तायां स्वज्ञापितेन प्रकृतन्यायेनेदृशस्थले प्रादीना'यत्सूत्रीयोद्देश्यताश्रयीभूतमुपसर्गत्वं न सम्भवति तत्रोपसर्ग मुपसर्गशब्देन ग्रहणे स्थापिते भवति सूत्रप्रवृत्तिः / सूत्रारम्भशब्देनोपसर्गसंज्ञारहिता एव प्रादयो गृह्यन्ते, सम्भवत्युपमर्गत्वे सामर्थ्यानुमितस्य चास्य नानित्यत्वसम्भावना, न च तादृशं 60 लक्ष्यमेव क्वचिदस्ति यदर्थमनित्यत्वमिष्येत / प्रगता नासिका तु न तथा, इति न्यायार्थमाचक्षते, परं तन्मते गताद्यर्थयोगान यस्य स प्रणस इत्यादावपि "उपसर्गात्" [7.3.162.] 26 नुभवेन हेतुनोपसर्गसंज्ञामनापन्नस्य प्रादेर्नासिका-ऽध्वन्-प्रमृतिना इत्यस्य प्रवृत्तिः प्रकृतन्यायमूलिकैवेति तदप्यस्य न्यायस्य समं समासे नसादेशादिः कथं न वारणीय इति त एव प्रष्टव्याः। फलमिति बोध्यम् // 52 // वयं तु नोपसर्गसंज्ञाविरहिणमुपसर्गपदेन लक्षयामः, किन्तु सूत्रीयोपसर्गात् परतयोद्देश्यताश्रयनिरूपितोपसर्गत्वविरहे व्यक्त्य ___ *यत्रोपसर्गत्वं न सम्भवति तत्रोपसर्गपदेन 65 प्रादयो लक्ष्यन्ते, न संभवत्युपसर्गत्वे* // 52 // न्तरनिरूपितोपसर्गत्वेऽपि प्रादिकार्यविधावाश्रयामः, इति गतादि- | त०-पूर्वन्यायेनोपसर्गशब्दस्य सम्बन्धिशब्दरूपेण व्यव30 घटकगम्याद्यर्थयोगमननुभवतः प्रादेरुपसर्गत्वविरहानास्माकं तत्र | स्थायां कृतायां तदयोग्याना नानामुपसर्गनिमित्तकस्य कार्यस्या नसाद्यनिष्टादेशादिः सम्भवतीति सूक्ष्मशेमुषीजुषां ध्येयम्" इति / | प्राप्तौ प्रसक्तायामिमं न्यायं निर्णायकत्वेनोदाहृतवानस्मि पूर्वइदं च तत्रत्यव्याख्यानमेतघ्यायसम्बद्धमेवेतीह प्रदर्शितम् / न्यायविवरणे, तत्रैव चैतद्विषयो विशेषः प्रतिपादित इति नेह 70 अयमत्र निष्कर्षः-उपसर्गत्वव्यवहारप्रयोज्य कार्य यदि धातुगतं | पुनर्विचार्यते / अन्यैरपि वैयाकरणैरीदृशविषये एवमेव भूतपूर्वाचिकीर्ण्यते तर्हि पुत्रादिव्यवहारवत् खनिरूपितोपसर्गत्ववत्प्रयोज्य मुपसर्गसंज्ञामादाय उपसर्गपदस्य प्राद्युपलक्षकत्वमाश्रित्य वा निर्वाहः क्रियते, तथाहि-पाणिनीयतत्रे महाभाष्ये "गतिश्च" 35 तायामेव कार्यम् , अन्यथोपसर्गसंज्ञाया महासंज्ञात्वकरणमेव व्यर्थ [पा. सू. 1.4.59] इति सूत्रे “गत्युपसर्गसंज्ञाः क्रियायोगे स्यात् / यत्र च न धातुगतं कार्य चिकीर्षितमपि तु नामादिगतं ! यक्रियायुक्ता संप्रतीति वचनम्" इति वार्तिकं सप्रयोजन 75 तत्राग्रिमन्यायेन निर्वाह इति विषय विभागेन सर्वलक्ष्यसंस्कारे व्याख्याय तत्र दूषणवार्तिकमिदमुपात्तम्-“वद्विधिनस्भावाबीखीकृते न केषामपि दोषाणामवकाश इति // 51 // त्वस्वाङ्गादिवरणत्वेषु दोषः" इति, तत उत्तरितम्-“वद्विधि