Page Text
________________
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
त्वेनोपात्तः, यत्र तु विशेषत्वेन निर्ज्ञानं-शुकाः शाट्यः, "भविकारोऽद्रवं मूत, प्राणिस्थं स्वाङ्गमुच्यते। 40 शुक्लाः कम्बला इति, तत्र नास्ति नपुंसकप्रयोगः" इति । एवं च्युतं च प्राणिनस्तत्तन्निभं च प्रतिमादिषु ॥" च प्रदर्शितोदाहरणादिभिः क्लीवलिङ्गस्य प्राधान्येन, अप्रधानाभ्यां
इति परिभाषितमेव स्वाङ्गं गृह्यत इति प्रकृतस्थले मुखस्य स्त्री-पुंल्लिंगाभ्यां तस्य सह विवक्षायामेकस्य शेषे विधीयमाने
शालाया लोकप्रसिद्धस्वाङ्गत्वे सत्यपि प्राणिस्थत्वाभावेन परि5 न्यायत एवं क्लीबस्यैवैकशेषो भविष्यतीति तदेकशेषविधानार्थ
भाषितस्वाङ्गत्वाभावान्न ढीर्भवति । अत्र ज्ञापकं च यद्यपि पृथवचनं नारम्भणीयमिति समुदितार्थः । कैयटेन चारभ्यमाणे सूत्रे 'अरण्यारण्यान्यो' इत्यत्र महत्त्वस्योपाधेराधिक्यानैकशेष
नापेक्ष्यतेऽस्य स्वभावसिद्धत्वस्योपपादयिष्यमाणत्वात् तथाप्य-45 इति फलमुक्तम् । इत्थं प्रधानाप्रधानयोः प्रधाने कार्यसम्प्र. भ्युच्चयाय तदपि प्रदश्यते, तथा हि--"आङो यम-हनः स्वेऽ" त्ययः' इति न्यायः सर्वैराहतः, एवमेत्र *अन्तरोपजीव्या- [३.३. ८६.] इति सूत्रेऽसमस्तयोः स्वशब्दाऽङ्गशब्दयो10 दपि प्रधान प्रबलम् * इति न्यायो "हेतुमति च" [पा. सू० । ग्रहणमेव तत्र प्रमाण विज्ञेयम् , तन्द्वि 'आयच्छति पादौ मैत्रस्य'
३. १. २६. J इति सूत्रे भाष्य-कैयटयोः सूचित इति प्रधान- | इत्यादावात्मनेपदवारणार्थं कृतम्, अत्र 'स्वाङ्गे' इत्युक्तेऽपि प्राबल्यबोधका बहवो न्याया लक्ष्यानुसारेणेह शास्त्रे खीकृताः, | वारण सम्भवत्येव, स्वस्याङ्गस्येह कर्मत्वाभावात् , किन्तु स्वाङ्ग-50 तेवस्य गौण-मुख्ययोर्मुख्य कार्यसम्प्रत्ययः* इत्यस्य विशेषाद- पदेन पारिभाषिकमेव स्वाझं गृह्यतेति तादृशस्वागत्वस्येह मैत्र
राच्छास्त्रकृदादिभियाख्यातत्वमुपलभ्यते नान्येषाम् , तेषां पादयोरपि सत्त्वमेवेति स्वाङ्ग-पदेन तस्यापि ग्रहणप्रसक्तावात्मने15 लोकेऽतिप्रसिद्धत्वेनाव्याख्यानेऽपि कार्यार्थमुपादातुं शक्यत्वा- पदं दुर्वारं स्यादिति तद्वारणायात्र व्यस्ततयाऽभिधानम् , तथा दित्यलमतिगवेषणेनेति ॥ २२ ॥
च प्रकृतधातुकर्तुरेवाझं स्वाङ्गपदेनेह गृह्यत इति तादृशस्वाङ्ग
कर्मकत्वाभावाद्भवति वारणमिति, तद्वारणार्थं कृतं व्यस्तग्रहण- 55 *कृत्रिमाऽकृत्रिमयोः कृत्रिमे* ॥ २३ ॥ मेतन्यायसत्तां विना न सार्थकमित्येतच्यायसत्तां ज्ञापयतीति । सि०--क्रियया निर्वृत्तं कृत्रिमम् , तदिन्नमकृत्रिम, स्वाभा
एतच्च क्वचिनापि प्रवर्तत इत्यग्रिमन्यायव्याख्यावसरे स्फुटी. विकम् । क्रिया च सङ्केतकरणादिरूपा, तथाहि-शब्दो यत्रार्थे
भविष्यति । पाणिनीये तत्रे महाभाष्येऽयं न्यायो लोकन्यव20 नियम्यते सोऽर्थः कृत्रिमः, यश्च शब्दो यमर्थ स्वभावत एवाह
हारेणैव साधितः, तथाहि-'बहु-गण-वतु-डति-संख्या" [पा० सोऽर्थस्तस्याकृत्रिमः; तथा च कृत्रिमाऽकृत्रिमयोरुभयोः कार्ये
१.१.२३.] इति सूत्रे महाभाष्ये लोकप्रसिद्धकादीनामपि 60 प्राप्ते कृत्रिम एव कार्यसम्प्रत्ययः कार्यः । अयमाशय:-'सवै
संख्याशब्देन ग्रहणार्थ संख्या च संख्यासंज्ञा भवतीति बोधसर्वार्थवाचकाः' इति सिद्धान्तेन सर्वेषां शब्दानां सर्वार्थवाच
नार्थमत्र सूत्रे संख्याग्रहणमप्युद्देश्यकोटौ कर्तव्यमित्याक्षिप्तम् ,
तत्साधनाय चोक्तम्-'इतरथा ह्यसंप्रत्ययोऽकृत्रिमत्वाद् यथा कत्वस्य स्वाभाविकत्वे यः शब्दो यत्र विशिष्टेऽथै व्यवहाराय 25 नियम्यते स तदा तत्रैव प्रतीति जनयति नान्यत्र । यत् तु
लोके' इति [वार्तिकम् ] "अक्रियमाणे हि संख्याग्रहणे 'कृत्रिमस्य परिभाषानिष्पन्नत्वेनौपाधिकत्वाद् गौणत्वमकृत्रिमस्य
एकादिकायाः संख्यायाः संख्येत्येष सम्प्रत्ययो न स्यात् , किं 65
कारणम् ? अकृत्रिमत्वात्, बहादीनां कृत्रिमा संज्ञा, कृन्निस्वाभाविकत्वेन मुख्यत्वमिति पूर्वन्यायादकृत्रिमस्यैव कार्ये
माऽकृत्रिमयोः कृत्रिमे कार्यसम्प्रत्ययो भवति यथा लोके, प्राप्तेऽनेन कृत्रिमस्य कार्य प्राप्यते' इति, तन्न युक्तम्-कृत्रिमस्य
। तद्यथा-'गोपालकमानय, कटजकमानय' इति यस्यैषा संज्ञा हि न गुणप्रयुक्तो व्यवहारः, नहि कञ्चिद् गुणमाश्रित्य स्वाग30 शब्दोऽर्थविशेषे परिभाषितः अपि तु स्वाभिमतप्रक्रियानिर्वाहा
भवति स आनीयते, न यो गाः पालयति, यो वा कटे जातः" यैवेति न तत्र गौणत्वम् , अप्रसिद्धत्वं गौणलाक्षणिकत्वं च
इति, अयमाशयः-यथा लोके कृत्रिमायां गोपालकादिसंज्ञायां 70 गौणत्वमिति पूर्वन्यायव्याख्यावसरे प्रतिपादितत्वात् । न चान।
ज्ञातायां तदुच्चारणे स एव ज्ञायते न तु यो गाः पालयतीति सिद्धत्वेनैव कृत्रिमस्य गौणत्वमिति वाच्यम्, लोकप्रसिद्वितः
। स्वाभाविको गोपालः तथैव शास्त्रेऽपि यस्य या संज्ञा क्रियते शास्त्रप्रसिद्धबलीयस्वेनाप्रसिद्धत्वाभावात् , अन्यथा तस्य बल
तेन शब्देन स एव ज्ञायते, न तु यौगिकाद्यर्थः । तथा च
बहादीनां संख्यासंज्ञायां कृतायां त एव संख्यात्वेन गृह्येरन् न तु 35 वत्वमपि न स्यात् । न च तथैव [ शास्त्रप्रसिदैव ] बलवस्त्रे
' स्वाभाविका एकद्वयादिसंख्या इति तासामपि संख्यासंज्ञार्थ-75 सिद्धे किं न्यायेनेति वाच्यम्, न्यायस्यापूर्वार्थानवबोधकत्वात्, अस्य न्यायस्य स्वाभाविकत्वं चाग्ने निरूपितम्। उदाहरणं चास्य !
मिह संख्याग्रहण कर्तव्यमिति, अग्रे चोभयगतेरिहाश्रयणात् 'दीर्घमुखा शाला' इत्यादि, तथाहि-"असहन-विद्यमानपूर्व | समाहितमित्यन्यत् । तथा चायं न्यायो लोकसिद्ध इति भाष्यपदात् स्वाङ्गादकोडादिभ्यः"[२.४.३८.1 इत्यत्र स्वाङ्गेन ! तात्पर्यम् । विशेषश्चाग्रे प्रतिपादयिष्यते ॥ २३ ॥
७ न्यायसमु.
| SR No. | 008446 |
| Book Title | Nyayasamucchaya |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Lavanyasuri |
| Publisher | Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad |
| Publication Year | |
| Total Pages | 206 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 10 MB |