Nyayasamucchaya

SR No.: 008446
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
Total Pages: 206
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 10 MB

Page 70

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
PARATPAR
A NPAPrarupr......
.....wwwhere
*कृत्रिमा-ऽकृत्रिमयोः कृत्रिमे* ॥ २३ ॥ प्राह । तस्यायमाशयः-सर्वशब्देभ्यः केषाञ्चित् शक्तिभ्रमात् केषा- 40 त०-.-न्यायानां परस्परनिरपेक्षत्वेऽप्याकालितपदानुवृत्ति- | चित्क्षणया सर्वार्थविषयकबोधोत्पत्त्या सर्वार्थबोधकत्वं सर्वेषां रेकत्र पाठसाध्येति पूर्व प्रतिपादितमेत्र *न स्वरानन्तर्य* इति | शब्दानां सिद्धम् । वैयाकरणमते च बोधकतैव शक्तिरिति सर्वार्थन्यायव्याख्यानावसरे, तथा चात्राऽपि पूर्वन्यायात् 'कार्यसम्प्र- निरूपितशक्तिमत्त्वं सर्वेषां शब्दानां सिद्धमेव । ननु 'शक्तिभ्रमाद् त्ययः" इत्यंशोऽनुवर्तनीयः। पूर्वन्यायापवादत्वमस्य प्राचीनैरुक्तं । बोधः, लक्षणया वोधः' इति-व्यवहारानुपपत्तिः, तब मते सर्वत्र नातीव युक्तमित्युपपादितमेव वृत्तौ । यत्तु-'अप्रसिद्धश्च संज्ञादिरपि । शक्तः सत्त्वादिति चेत् ? न-परमताभिप्रायेण तद्यवहारस्य 45 तद्गुणारोपादेव बुद्धयते, यथा-राम-कृष्णादिसाम्प्रतिकनामस्थले सत्त्वात् , अत एव सर्वे सर्वार्थवाचका इत्यभियुक्तानां व्यवहारः । प्रसिद्धरामादिगतपित्राज्ञापालकत्वादिगुणारोपाद् गौणो व्यवहारः एवं च शास्त्रसांकेतिकसंज्ञाशब्देषु तत्तदर्थनिरूपितशक्तरपि सत्त्वेन
इत्यादि गौण-मुख्यन्यायव्याख्यावसरे प्रतिपादितं तल्लौकिक- | तत्तत्पदेन तत्तदर्थप्रतीतेलौक्रिकशक्तयैव सिद्धौ संज्ञासूत्राणां वैय10 संज्ञादिस्थलाभिप्राय न शास्त्रीयपारिभाषिकशब्दाभिप्रायमिति
| ात् 'अस्मच्छास्त्रेऽनेन पदेन अत एव ग्राह्याः' इति नियमार्थविज्ञेयम् । प्रकृतन्यायबीजं तु प्रकरणस्याभिधानियामकत्वम् ,
त्वेन कृत्रिमा कृत्रिमयोरिति न्यायः सिद्ध इति कैयटाशयो न 50 उक्तं हि हरिणा
युक्तः, उक्तरीत्या तत्तत्संज्ञापदे तत्तदर्थनिरूपितशक्तेः सत्त्वेऽपि
लोके तत्पदेन तेषामर्थानां बोधाभावेन व्यवहारादिना शक्तिग्रहा"संयोगो विप्रयोगश्च साहचर्य विरोधिता।
सम्भवेन, अज्ञातशक्त्या बोधाभावेन च शक्तिज्ञान जननाय अर्थः प्रकरणं लिङ्गं शब्दस्यान्यस्य सन्निधिः ।।
संज्ञासूत्राणां विधायकत्वे सम्भवति नियामकत्वायोग इति नानेन सामर्थ्यमौचिती देशः कालो व्यक्तिः स्वरादयः ।
प्रकारेणोक्तन्यायसिद्धिरिति । नन्वेवं सर्वे सर्वार्थवाचका इत्यस्य 55 शब्दार्थस्यान वच्छेदे विशेषस्मृतिहेतवः ॥” इति ।
का गतिरित्यत आह--सर्वे सर्वार्थवाचका इति तु योगिदृष्टेति तथा च संयोगादयः शब्दार्थत्वस्य सामान्यतोऽनेकत्र प्राप्तस्य |
| योगिनां विशिष्य तत्तद्धर्माणां ज्ञानसम्भवादिति भावः । ननु विशेषे नियामका इत्यनेन लभ्यते, प्रकरणं च संयोगादिष्वेव | घटपदमर्थवाचकं पदत्वादित्यनुमानेन सामान्यलक्षणासहकृतेना
पठितम् , अस्ति च शास्त्रे तत्तत्संज्ञा करणरूपं प्रकरणम् , तच्चत्वावच्छिन्नसकलार्थनिरूपितशक्तिज्ञानमस्मदादीनामपि सुलभ20 सर्वत्र अर्थाभिधानतात्पर्यमर्थविशेषे नियमयति, अत्र शास्त्रेऽनेन, मिति चेत् ?.न-अनुभवोपस्थितिशाब्दबोधानां समानप्रकारेणैव 60
शब्देनायमेवार्थों बोध्य इति । अभिधापदस्य तात्पर्यपरत्वमेव हेतहेतमद्धावेनार्धत्व प्रकारकशक्तिग्रहणे घटत्वादिविशेषधर्मप्रका'प्रकरणस्याभिधानियामकत्वम्' इत्यत्र, न तु शक्तिपरत्वम् , ! रकोपस्थिति-शाब्दबोधयोरजननात् । तथा च प्रकरणादेव कृत्रितस्याः शक्यतावच्छेदकमात्र नियम्यत्वात् । अयं भावः-यस्मिन् ! मस्य ग्रहणम, तदेव चैतन्यायमूलमित्यप्रेऽपि "बह-गण-क्तु
शब्देऽनेका शक्तिस्तत्र श्रीतुः कीदृसशक्तिज्ञानाधीनार्थबोधनेच्छया | डति-संख्या" [पा. सू. १. १. २६.1 इति सूत्रे महाभाष्ये 20वक्रोचारितमिति निथयाभावात्, शाब्दबोधे समानविषयक ! स्पष्टीकृतम् । तथा हि- अर्थात् प्रकरणाद्वा लोके कृत्रिमाकृत्रि-65
तात्पर्यनिश्चयस्य कारणत्वात् , शाब्दबोधानुपपत्ती प्राप्तायां प्रक- | मयोः कृत्रिमे कार्यसम्प्रत्ययो भवति । अर्थो वाऽस्यैवंसंज्ञकेन रणादिना तात्पर्यनिर्णयोत्तरं बोधो भवति । एवं च शास्त्रे संख्या- भवति प्रकृतं वा तत्र भवति-इदमेवंसंज्ञकेन कर्तव्यम्" इति ! दिपदे एकत्वादिनिरूपिता लौकिकी, बह्वादिनिरूपिता शास्त्रीया तथा च लोकत एव सिद्धोऽयमर्थ इति भावः । अत एवार्य
च शक्तिरस्तीति कीदृशार्थबोधनेच्छयोचरितमिदमिति जिज्ञासायांच्यायो नागेशादिभिर्न परिभाषारूपेण पठितः परिभाषेन्दुशेखरे, 30 स्वयमेव शास्त्रकारेण बह्वादिनिरूपितशक्ति बोधयित्वा कथमन्या
। केवलमुभयगतिरिह भवतीति न्यायस्योत्थाने बीजरूपेण तदवतरणे 70 र्थबोधनेच्छयोचारितं स्यादिति ज्ञानरूपप्रकरणबलेन बहुगणादावेव तात्पर्यनिर्णयेन तद्विषयकबोधस्यैव शास्त्रे सम्भवेन लौकि-'
प्रदर्शित इति ॥ २३ ॥ कार्थबोधाप्रसक्तिरित्येतत्कलितमेव कृत्रिमा-ऽकृत्रिमयोः कृत्रिमे
*क्वचिदुभयगतिः ॥ २४॥ कार्यसम्प्रत्ययः* इति न्याय इति । यत्तु कैयटेन "संज्ञाशास्त्राणां 35 मच्छास्त्रेऽनेन शब्देनायमेवार्थों बोध्य इति नियमार्थत्वं कृत्रिमा
सि०-पूर्वन्याये कृत्रिमाऽकृत्रिमयोरुभयोः प्रकृतत्वादिहो
भयपदेन तावेव गृह्येते, तथा च पूर्वन्यायेन सर्वत्र कृत्रिम एव कृत्रिमन्यायबीजम्" इत्युक्तं, तन्न- तेषामगृहीतशक्तिग्राहकत्वेन
कार्यसम्प्रत्ययस्य बोधितत्वेन स्वाङ्गादिपारिभाषिकपदैः क्वापि 73 नियामकल्यायोगात, 'सर्वे सर्वार्थवाचकाः' इत्यभ्युपगमोऽपि
स्वमङ्गं स्वाङ्गमिति योगार्थस्य ग्रहण न स्यादिति प्राप्तेऽयं न्याययोगिदृष्ट्या न त्वस्मदृष्ट्या विशिष्य सर्वशब्दार्थज्ञानासम्भवात् ,
| स्तदपवादत्वेन पठ्यते । क्वचिदित्यस्येष्टस्थले इति भावः। उभयस्य सामान्यज्ञानं तु न बोधोपयोगि" इति नागेशः परिभाषेन्दुशेखरे
कृत्रिमाऽकृत्रिमद्वयस्थापि, गतिः-विज्ञान कार्यित्वेन ग्रहणमिति mmwwww mmmwww.anam