Nyayasamucchaya

SR No.: 008446
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
Total Pages: 206
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 10 MB

Page 222

202 न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः / [ द्वितीयोल्लासे न्यायौ 56-57 ] तत्प्रापकः, सति च केनचिन्निमित्तेन व्याघाते पुनः प्रवृत्तिप्रति- [4. 2.102.1 इति सूत्रे बृहदुत्तौ-" यावत् सम्भवस्ताव षेधकश्चार्य न्यायः / अस्य च ज्ञापकं "थ्वृत सकृत्" [4. 1. / विधिः इति न्यायात् पुनः प्राप्तं प्रतिषिध्यते” इत्युक्तम् / तत्र 102.] इति सूत्रम् , तद्धि "ध्येग संवरणे" इत्यस्य "आत् / यद्यपि सिद्धतयैवायं न्यायः समुपलब्धस्तथापि ज्ञापकान्तरानुपसन्ध्यक्षरस्य" [4.2.1.] इति कृतात्वस्य क्ये 'संवीयते' लब्धेस्तदेव सूत्रमिह ज्ञापकमिति मन्तव्यम् / केचित् तु--"एकस्यां 5 इत्यादावेकवारं "यजादि-वचेः किति" [4.1.79.] इति व्यक्तायेकं लक्षणं सकृदेव प्रवर्त्तते' इत्येकस्यां व्यक्ती ककाररूपे 45 सूत्रेण 'या' इत्यस्य स्वृति 'वि' इति जाते पुनः एकदेशविकृ- एक लक्षणम् “अदीर्वाद विरामैकव्याने" [1. 3.32.] त०*न्यायेन तस्य यजादित्वमाश्रित्य “यजादि०"[४.१.७९1 इति सकृदेव प्रवर्तिध्यत इति पुनर्द्वित्वं नोचितमित्याहुः, तन्न--पूर्व इत्यनेन प्राप्तव्यनिषेधाय क्रियते / यदि चायं न्यायो न स्यात् विरामनिमित्तकं द्वित्वं भवति पश्चाच्चैककजननिमित्तकमित्युद्देश्यस्या. तदा सकतू सून प्रवृत्तमिति कृत्वोक्तरीत्या पुनः प्रवृत्तेरग्याह- मेदेऽपि निमित्तस्य स्फुटं भेदात्, एतेन चानन्त्यापत्यनवस्थाप10 तत्वेन सम्भवेऽपि पूर्वप्रवृत्त्यैव शास्त्रार्थस्य कृतत्वात् पुनः त्त्यादिदोषोऽपि निरस्तः // 56 // प्रवृत्तिर्न स्यादेवेति व्यर्थमेव तत् सूत्रम् / तथा च क्रियमाणमिदं सूर्य प्रकृतन्यायसद्धावं गमयति / ज्ञापिते च न्याये पुन *सम्भवे व्यभिचारे च रपि 'रवृत्' स्यात् , तद्वारणार्थ सूत्रं सार्थकम् / फलं चान्यत्र विशेषणमर्थवत* // 57 // सूत्रन्यायानां यावत् संभवं प्रवृत्तिः / तथा च 'वक्' इत्यादी सि०--संभवः-विशेषणस्य विशेष्यसम्बन्धयोग्यता,व्यभि15 "अदीर्घात"१.३.३२.] इति कस्य चिरामनिमित्तके द्वित्वे चार:-विशेष्यस्य तेन विशेषणेन विनाऽप्युपलभ्यमानत्वम् , कृते पुनरप्येकव्यञ्जनपरत्वनिमित्तके च द्वित्वे कृते ककारत्रय-तयोः सतोरेव विशेषणस्य सार्थक्यं नान्यथेति तयोरुभयोरेक-55 युतं रूपं भवति, तत्र च मध्यमस्य कस्य "धुटो घुटि स्वे वा" | स्याप्यभावे विशेषणप्रयोगो नोचित इति न्यायतात्पर्यम् / [1. 3. 48.] इति लोपे पुनराधकस्यैकव्यञ्जनपरत्वनिमित्तकं अन्य विधि प्रत्युपदेशोऽनर्थक:०*इति न्यायस्यायं प्रपञ्च इति द्वित्वप्राप्तमपि न भवति, एवं सत्यनवस्थाप्रसङ्गेन क्रियानु- प्राज्ञः, तत्त-आनर्थक्यांशमात्रमादायेत्यर्थपरतया नेयम् , 20 परमप्रसङ्गात् प्रयोगस्य परिनिष्ठितत्वं न स्यादिति व्याघातात्, | अन्यथा विधेयविषयस्य तस्य वाक्यार्थविषयस्य चास्य कैककिञ्च *य विधिं प्रत्युपदेशोऽनर्थकः स विधिर्बाध्यते इति / विधिबाध्यतः इति | विषयत्वम् / यच्च तैः स्वकथने हेतुरुक्त:-"अनेनापि ग्यर्थ-60 न्यायेन निरर्थकविधेः प्रवृत्तेनिषिद्धत्वाच भवति / तथा चेतु-विशेषणविधेरेव निषेध्यमानत्वात" इति सोऽपि किजित मिच्छतीत्यर्थे चिकीषतीत्यत्र परत्वाद् द्वित्वात् पूर्वमेव "स्वर- करणमान विधिरिति मत्वैवेति प्रतीयते, अज्ञातज्ञापनं विधिहनू-गमोः सनि धुटि" [ 4. 1. 104.] इति दीर्घ ततो रिति सिद्धान्ते च विशेषणत्वविवक्षाया विधित्वाभाव एव / 25 द्वित्वादी क्यादेशे कृते पुनः केर्दी? भवति / न्याये यावत्सं. अयं च न्याय औचित्यमूलक एव / लोकेऽपि संभवब्यभिचाभवं प्रवृत्तिर्यथा-गः कृतवोचादेशस्य प्रण्यवोचतेत्यादौ णस्वार्थ | रयोः सतोरेव विशेषणप्रयोगस्य दर्शनात् , नहि मनुष्ये चतु-65 *भूतपूर्वकस्तदुपचारः इति न्यायस्य द्विवारं प्रवृत्तिः, तत्र प्पादिति विशेषणं दीयतेऽसम्भवात् , मापि द्विपादित्यन्यभिप्रथमप्रवृत्या योचादशस्य वचत्वोपचारः, द्वितीयप्रवृत्या चचारात / क्वचित संभवमानेऽपि विशेषणं भवति, यथा-'आपो बचादेशस्य बूखोपचारः, तमिश्च सति “अकस्खादि०" [2. द्रव्यमिति, तत्र ययपि वस्तुगत्याऽपामेव विशेषणत्वमिति मते 30 3. 80.] इत्यनेन नेनों जो भवति, न्यायस्य प्रथमप्रवृत्त्या तु | व्यभिचारोऽप्यस्त्येव, यदि च विशेष्यत्वमेव तस्य विवक्षित न कार्यसिद्धिः, तेन वोचरूपलाभेऽपि तस्य [भादेशरूपस्य] | मित्याग्रहस्तर्हि संभवपदं सम्भवाभावव्यावृत्तिमात्र प्रयोजन-70 धातुष्वपठितत्वात् , “अकखादि०" [2. 3.80.] इति | मित्यास्थेयम् / तथा च संभवाभावे विशेषणं नार्थवदिति सूत्रे च धातुपाठपठितस्यैव धातोर्ग्रहणात् / इत्थं च न्यायस्यापि फलति / प्राचस्तु "तो मु-मो व्यञ्जने स्वौ" [1. 3. 14.] यथासम्भवं प्रवृत्तिरावश्यकीति साऽनेन न्यायेन सिद्धा भवति। इति सूत्रे स्वाविति ग्रहणमस्य न्यायस्य संभावकमित्याहुः / 35 भस्य च न्यायस्य सम्भवमूलकत्वेन यत्रासंभवो व्याघातादिर्वा | तथाहि-तेवां ग्रन्थः-"तथाहि-स्वाविति विशेषणं तावद् द्विवतत्र स्वत एवाप्रवृत्तरनित्यत्वाश्रयणस्य नावश्यकतेति तच्चिन्ता चनेनानुस्वारस्थानुनासिकस्य च सम्बन्धितम् , तत्र चानुस्वारः 76 न क्रियते // 56 // कस्यापि स्वो न स्यादित्यतस्तस्यैतद विशेषणमसंभवि, अनु*यावत् सम्भवस्तावद विधिः // 56 // नासिकस्तु स्वोऽप्यस्वोऽपि स्यादित्यतः संभवित्वाद् व्यभि त०--'त्वक्' इत्यादी द्विधा ककारस्य द्वित्वार्थमय न्यायः चारित्वाञ्चैतन्यायेन तस्यैवैतद् विशेषणं सार्थकम् / एवं च 40 समाधीयते / स्वीकृतश्चायमाचार्यैरपि, तथाहि-"यवृत् सकृत" | सति स्वाविति विशेषणमनुनासिकस्यैव निर्देष्टुं युक्तम् , तथापि ........................... .. ........ ........................