Nyayasamucchaya

SR No.: 008446
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
Total Pages: 206
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 10 MB

Page 223

[ द्वितीयोल्लासे न्यायौ 57-58 ] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः / यद् द्विवचनेनोभयोरपि निर्दिष्टं तदुभयोः सम्बन्धनेऽप्येतन्या- ग्रन्थेन प्रकृतन्यायस्यात्र प्रसिद्धरूपेणैवाश्रयण, न तु ज्ञापितत्वयात् स्वयमेवानुनासिकस्यैव सम्भन्स्यते इत्याशयव" इति। रूपेणेति समायाति / स्वशब्दस्य ज्ञापकत्वासंभवश्च वृत्तौ स्पष्टीकृत अत्रेदमुच्यते-ज्ञापनं हि सर्वत्र स्वसार्थक्याय भवति, न च एव / द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये' इत्यादौ न्यायस्य व्यभिचारप्रदर्शनज्ञापितेऽप्यस्मिन् न्याये स्वाविति द्विवचनस्य सार्थक्यं वक्तुं मपि न युक्तम् , नहि ब्रह्मशब्दस्य सर्वदा द्वित्वविशिष्टवाचकत्वमेव, शक्यम्, द्वयोः सम्बन्धाभावात् , तथा च लौकिकन्यवहारौ- ! तत्र यदा द्वित्वविशिष्टस्य वेदनकर्मत्वं तदा द्विशब्दप्रयोगस्य 45 चित्यसिद्धोऽयं न्यायः, केवलमनुनासिकस्य विशेषणार्थ- विशेषणत्वमुचितमेव, 'ब्रह्म जानाति' इत्यादौ व्यभिचारस्य मिहाऽऽश्रीयत इत्यास्थेयम् / अत एव "तौ मुमः०" सत्वात् / यद्यपि ब्रह्मणी इति द्विवचनेन द्वित्वस्योक्तत्वाद् [1.3.14.1 इति सूत्रे बृहद्वत्तौ-"स्वेत्यनुनासिकस्यैव *उक्तार्थानामप्रयोगः* इति न्यायस्य प्रसराद् द्वे इति विशेषणं विशेषणं नानुस्वारस्याऽसंभवात्" इति सिद्धवत्कृत्यैवार्य न्याय | नोचितं तथापि तादृशस्थले समुच्चयस्य द्योतनाय तथाप्रयोग इति 10 आश्रितो न तु ज्ञापनमुक्तम् / अन्यत्रेदशस्थले ज्ञापन | "अघि परी अनर्थको" [पा० सू० 1. 4. 94.] इति सूत्रे 50 स्पष्टमेवोच्यते, तथा च ज्ञापकत्वासम्भवं विलोक्यैव तथा कृत- | भाष्ये स्पष्टम् / तथा च तत्र समुच्चयो वा वाच्यः, अनुवादकत्वं मित्यवगम्यते / उदाहरणत्वेन चेदं सूत्रमदाहर्तुं शक्यते / वाद्विवचनस्यास्थेयमिति // 57 // तथाहि-अन्न पदान्ते इति विशेषणं मग्रहणेनैव सम्बन्ध्यते, असर्व वाक्यं सावधारणम्॥५८॥ तस्य स्वं तरसीत्यादौ पदान्तत्वं 'रंरभ्यसे' इत्यादौ तदपदा15न्तत्वं चास्तीति सम्भव-व्यभिचारयोः सत्त्वात् / क्वचिञ्च | सिक–अवधारणं-निश्चयः / लोके स्याद्वादः समाश्रीयते सर्वस्याप्यनैकान्त्यात्, व्याकरणेऽपि “सिद्धिः स्याद्वादात्" 55 सम्भवमात्रेणाऽपि विशेषणत्वमित्युक्ततया "द्वे ब्रह्मणी वेदि [.. 1. 2.] इति सूत्रेण स्याद्वादो लक्ष्यसिद्धये स्वीकृत तव्ये" इत्यादी प्रह्मणो द्वित्वाव्यभिचारेऽपि द्वे इति विशेषण एव / परमसौ न सार्वत्रिकः, अन्यथा प्रयोगविधेरनाश्वस्तस्वसार्थक्यमिति प्राञ्चः / वस्तुतस्तु तत्रोभयोरेव विदिक्रिया [विकल्पाविकल्पनिर्णयाभाव प्रसङ्गादिति तस्य क्वाचिस्कत्व. कर्मत्वबोधनाय तद्विशेषणमुचितमेव / न च ब्रह्मणी इति घोतनायैष न्याय आश्रीयते, तथा च यत् किञ्चिदिह वाक्य20 द्विवचनेनैव गतार्थ तदिति वाच्यम्, एतादृशस्थले द्विवचन मुच्चार्यते, तत् सर्व स्वकीयमर्थमवधारयत्येव-निश्चिनोत्येवेति 60 स्यानुवादकत्वस्वीकारात् / तथा च नायं न्यायव्यभिचार न्यायार्थः। [वस्तुतस्त्वत्राप्यपेक्षावैचित्र्यात् स्याद्वादो वर्तत इति // 5 // एव] / अत्र च ज्ञापिका तत्र तत्र सूत्रेषु विकल्पोक्तिरेव, *संभवे व्यभिचारेच विशेषणमर्थवत् // 57 // | अन्यथैतन्यायाभावे “लुति ह्रस्वो वा" [1. 2. 2.] त०-संभवमूलके पूर्वन्याये विचारिते सत्ययमपि सम्भव-इत्यादौ वाग्रहणाभावेऽपि ह्रस्वः स्यादिति कथने स्याद्वादा20 मूलकतया स्मृतिपथमधिरूढ इति व्याख्यातः / अयं च न्याय श्रयणास्वः स्याच्च न स्याचेति विकल्पफलस्य स्वतः सिद्धत्वेन 63 औचित्यसिद्ध एवेत्युक्तं वृत्तौ, व्याकरणान्तरेऽपि तथैव स्वीक्रियते। | तदुक्तिय॑थैव स्यात् / “विधि-निमन्त्रणा-ऽऽमन्त्रणा-धीष्टग्रन्थादौ चान्येषामपि काकाक्षिगोलकन्यायादीनामिहाश्रयण- संप्रश्न-प्रार्थने" [5. 4. 28.1 इति सूत्रेण कामचारेऽपि मित्यावेदितमेव / वृत्युदाहृतबृहद्वृत्तिग्रन्थव्याख्यानावसरे महा- सप्तम्या विधानेन स्याद्वादाभावेऽपि हस्व विधाने कामचारस्य न्यासे च तदभिप्राय इत्थमावेदितः-"संभवे व्यभिचारे च बोर्बु शक्यत्वाच्च / इत्थं च सति प्रकृतन्यायज्ञापने तस्य 30 विशेषणमर्थवद् भवति, क्वचिद् 'आपो द्रव्यम्' इतिवत् सम्भव- | वाक्यस्य [द्वस्वः स्यादित्यस्य ] सावधारणत्वनिश्चये हस्वः 70 मात्रेऽपि, न तु संभवाभावे / कचिदपि मोश्च संभवाभावातू स्यादेवेत्यर्थे सति कामचारो न स्यादिति गुणादिविशिष्टः पदान्त इति विशेषणाभावः, तच्छब्दस्य पूर्वपरामर्शित्वेऽपि प्रयोगो दुर्लभः स्यादिति तदर्थ विकल्पविधानस्य स्वांशे सकार-लुकोः स्वत्वासम्भवात् , अनुनासिकस्य च संभवाद् चारितार्थ्यम् / फलं चान्यत्र "समानानां तेन दीर्घः" द्विवचनोपादानात् तत्प्रतिबद्धानुवारस्य न" इति / अग्रेऽपि [1.2.1.] इत्यादौ दीर्षः स्यादेवेत्यवधारणाद् दीर्घविशिष्ट 35 स्वशब्दप्रयोजनवर्णनप्रसङ्गेन-ररम्यते' इत्यादि- रेफोष्मणां | एव 'दण्डाग्रम्' इत्यादिप्रयोगः साधुन तु तदहित इति 175 [रशषसहानां] रेफोमव्यतिरेकेणान्ये खा न सन्ति स्थानास्य- वाक्यमिति चोपलक्षणं, क्वचित् पदस्याप्यवधारणपरत्वस्य प्रयतैक्याभावात् , रेफोष्मणां चानुनासिकत्वाभावात् खग्रहणा- लक्ष्यानुरोधात् स्वीकर्तुमावश्यकत्वात् , तथाहि-"लुगस्यादनुस्वार एव, स्वग्रहणमन्तरेणानुनासिकमात्रविधानेऽत्रापि मका- देत्यपदे" [2. 1. 113.] इत्यत्र 'अपदे' इति पदस्याप्य रस्य [म एव वा णकारादिर्वा निमित्तप्रत्यासत्या पक्षेऽनुस्वारश्च | वधारणपरत्वे सति 'अपदे एवं'इत्यर्थपरतयाऽपदादिस्थ एवा40 प्रसज्येतेति स्व इत्येवानुमासिको विधीयते” इति / तथा चैतेन | देति परे लुग्विधानाद् दण्डायमित्यादौ "वृत्त्यन्तोऽस" 80