Nyayasamucchaya

SR No.: 008446
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
Total Pages: 206
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 10 MB

Page 75

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
-
...
.."
"----
wwwwwwwwwwwwwws
क्यनि-'गाव्यति नाव्यति' इत्यादाववाचौ भवतः, न तु कार्य विज्ञायते । किञ्चान्यदतोऽच्चन्तं च्विसदृशम् , अभूतत- 40 गोयानं नौयानमित्यादौ यकारादौ पदे परे । अग्र ज्ञापकं द्भावः ।" इत्युक्तम् । तथा च स्वाभाविकार्थगतेरेव नजयुक्तस्य स्वीरशस्थले विशेष्यानुक्तिरेव । 'क्यभिन्ने यादौ इति द्वयमपि । सदृशार्थपरत्वमित्यायात्येतेन भाष्येण । भाष्यस्थ न्याये च 'अन्यविशेषणमेवेति विशेष्यमेतच्यायेनैव लभ्यमिति 'प्रत्यये' इत्यर्थो । सदृशाधिकरणे' इति दृश्यते, तस्य चार्थ:--अन्यस्मिन् सदृशार्थे 5 लभ्यते । नजा सहोक्तं नजुक्तमिति समासाश्रयणादेवाय न्यायः चेति, अधिकरणशब्दस्यार्थपरत्वात्, अर्थे हि शब्दः प्रयुज्यत पर्युदासविषय एव प्रवर्तते, तत्रैव नजा सह प्रतिषेध्यस्य पदस्य | इति सोऽधिकरणं शब्दस्य, तथा चान्यस्मिंस्तत्सदृशेऽर्थे इति 45 सम्बन्धात् , अन्यत्र तु क्रियया सम्बन्ध इति क्रियायां कस्यापि ! कथनेनाभेदेऽपि सादृश्यं भवतीति सूचितम् । तथा च सादृश्यस्य कार्यान्तरस्याभावान्यायप्रवृत्तिरनर्थिका स्यात् । श्रूयते चैतदनु- न भेदघटितत्वमिति वैयाकरणसमयः सूचितो भवति, युक्तं चैतत् ;
सारिणी प्राचामुक्तिः-"पर्युदासः सदृग्याही प्रसज्यस्तु निषेधः । तथाहि10 कृत् ।" इति । सादृश्यं च क केन रूपेण ग्राह्यमित्यत्र लक्ष्यानु- तत्सादृश्यमभावश्च तदन्यत्वं तदल्पता।
सारि व्याख्यानमेव शरणम् । अतश्च "अनतो लुपू"[१.४. अप्राशस्त्यं विरोधश्च नअर्थाः षट् प्रदर्शिताः ॥" 50 ५९.] इति सूत्रेऽकारसादृश्ये गृह्यमाणे वर्णत्वेनैव सादृश्यं . इत्यभियुक्तोक्तदिशा सादृश्य-भेदयोरुभयोर्नमर्थत्वकथनं सजगृह्यते न तु स्वरत्वेन, ततश्च पय इत्यादावपि लुब् भवति । च्छते, अन्यथा सादृश्य एव भेदस्याऽपि समाविष्टत्वेन तस्य पार्थइत्यञ्च तत्र प्रसज्यप्रतिषेधमाश्रित्य तत्र न्यायाप्रवृत्तिकल्पना ! क्येन कथनं कर्थ सङ्गतं स्यात् । प्रकृतस्वसम्मतन्याये च 'तत्स15 प्राचामनावश्यकी किञ्च प्रसज्यप्रतिषेधस्थले नजः क्रियया-दृशे' इत्येतावन्मात्रोक्त्या सादृश्यस्य भेदघटितत्वमेव, भिन्नव्य
ऽन्वयस्य सत्वेन तत्रासामर्थ्यात् समासो न भवतीत्यसामर्थेऽपि : क्योरेव सादृश्यं भवतीति यावत् , इत्यभिप्रेत्यान्यार्थस्यानुक्तिः 155 सौत्रत्वात् समास इति क्लिष्टकल्पना समाश्रयणीया स्यात् । अत्र न्यायमञ्जषायाम्-'अस्य न्यायस्यानिर्णयात् पर्युदासे प्रवृत्तिने तदुक्तमन्यत्रापि
प्रसज्यप्रतिषेधे' इति यदुक्तं तद् विवेचितमेव वृत्तौ। एतच्च "पर्युदासः स विज्ञेयो यत्रोत्तरपदेन नन्।
परिभाषेन्दुशेखरे नागेशोपाध्यायेनापि सूचितम् । 'अनित्यत्वे 20 प्रसज्यप्रतिषेधस्तु क्रियया सह यत्र नञ् ॥” इति,
भाष्यसम्मतफलाभावात् इति वदता। तस्यायमाशयः-नो यत्रोत्तरपदेन सह नसमासो भवति तत्र पर्युदासः, यत्र 'भेदबोधकत्वमत्यन्ताभावबोधकत्वं च स्वतःसिद्धमेव, भेदस्थले 60 च क्रियया तस्य सम्बन्धस्तत्र प्रसज्यप्रतिषेधोऽर्थ इति कारि
कार- सादृश्यमा लोकसिद्धमेव न्यायेन बोध्यते। तथा चास्यानित्यकार्थः । तथा च "अनतो लु"[१.४.५९.] इत्यत्र मिटमेत चिटसटशोरपि भिन्नः प्रती पर्युदास एव, वर्णत्वेनैव च सादृश्यमिति च स्वीकार्यम् ।' "अनतो लप"[१. ४.५९.1 इस्खग्रासदृशोऽपि वर्णः प्रती25 प्रसज्यप्रतिषेधवाचिनः प्रयोगे च नाय न्यायः, तत्र सादृश्या- : यते इत्येवानित्यत्वमास्थातरभिप्रायः । तत्र सोऽपि केनचिद नुपपत्तेरिति ॥ २७॥
वर्णत्वादिना रूपेण सदृश एवेति तेनैव रूपेण सादृश्यस्य लक्ष्या-63 नभुक्तं तत्सदृशे* ॥ २७ ॥
नुरोधादाश्रयणीयतया दोषाभावेनानित्यत्वाश्रयणे न किमपि त०-अयं च न्यायो न विशिष्टवचनरूपोऽपि तु स्वाभा- फलमिति । लोकसिद्धतया चैतन्यायलभ्यार्थस्य न ज्ञापकापेक्षविक एव, प्रतीयत एव नसमभिव्याहारे तत्सदृशान्यार्थप्रतीतिः, त्वमिति ज्ञापकत्वेनाभिप्रेतमस्य फलमेवेति खीकर्तव्यमित्यपि 30 यथा-अब्राह्मणमानयेत्युक्तः कश्चिद् ब्राह्मणसदृशं क्षत्रियादि ! नागेशादीनामभिप्रायः । तथाहि-"श्यक्ये" [१. २. २५.] पुरुषमेवानयति, न तु लोष्टकाष्ठादिकमानीय कृती भवति ।। इत्यादी विशेष्यानुक्तिरेवैतज्ज्ञापिकेति यत् पूर्वमुक्तं तदिह फल-10 तथा हि-"भृशादिभ्यो भब्यत्वेर्लोपश्च हलः" [पा० सू० ३.त्वेनैव योज्यं. यदेतन्यायबलादेव तत्र विशेष्योपलब्धिरिति । १. १२.] इति सूने महाभाष्ये 'अच्वेः' इत्युच्यमाने 'क्क दिवा सादृश्यस्य च भेदाघटितत्वमित्ययमर्थः स्पष्टतया प्रतिपादितो
भृशा भवन्ति' इत्यर्थेऽपि भृशशब्दातू क्यङ्प्रत्ययः कस्मान्न वैयाकरणलघुमञ्जूषायां तेनेति विशेषजिज्ञासुभिस्तत एवावलोक35 भवतीत्याशवय-"नजिक्युक्तमन्यसहशाधिकरण तथा हथगतिः नीयम इह च स्वग्रन्थानपेक्षिततया न प्रपञ्चितम ॥२७॥ [ वार्तिकम् ], नव्युक्तमिवयुक्तं वा यत् किञ्चिदिह दृश्यते, ततोन्यस्मिंस्तत्सदृशे कार्य विज्ञायते, तथा ह्यों गम्यते, अब्राह्मण- . *उक्तानामप्रयोगः* ॥२८॥ .75 मानयेत्युक्ते ब्राह्मणसदृश एवानीयते, नासौ लोष्टमानीय कृती सि०-उक्तोऽर्थो येषां ते उक्तार्थास्तेषाम्-उक्तार्थानां, भवति, एवमिहाप्यच्वेरिति प्रतिषेधादन्यस्मिन्नव्यन्ते च्चिसदृशे परप्रत्ययाभिहितस्वार्थानां प्रत्ययादीनाम्, अप्रयोगः-अनुचितः