Nyayasamucchaya

SR No.: 008446
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
Total Pages: 206
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 10 MB

Page 214

194 न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः। [द्वितीयोल्लासे न्यायौ 49-50 ] ऽत्र सूत्रेणानेन ऐकारादेशाभावो युक्तः, यदा तु आयूर्वकादीधातोः 'एष्यः' इति निष्पद्यते तदा ऐकारादेशरहितः 'प्रेष्यः' इति विशिनष्टि, चेत् तं समुदायं सोऽव- 40 प्रयोगो न युक्त इत्याशङ्कायामाह यदाऽपीत्यादि, 'आ+ईष्यःएध्यः' इति आयूर्व कादीयधातोयणि अवर्गस्यैत्वे एष्य इति यवो न व्यभिचरति // 50 // 5 निष्पद्यते, स च प्रशब्दात् परो भवतीत्यर्थः / तथात्वे किं भवती सिन्---अवयवे-तत्सहिततया प्रयुज्यमानसमुदायैकदेशे, त्साह-तदाऽपीत्यादि, तथा निष्पन्नस्य एष्यशब्दस्य प्रशब्दात कृतम्-उच्चारितं, लिङ्गम्-अनुबन्धादि, समुदायमपि--स्वसपरतया स्थितावपि नानेनैकारादेशः, अपि तु “ओमाडि" मचेतावयविनमपि, विशिनष्टि-स्वलिङ्गेन सम्बनाति; किं [1. 2. 18.] इत्यवर्णलोग एवेत्यर्थः / ननु 'आ+ईष्य'. इत्यङा सहादेशे सत्येभ्यशब्दे परे स्वविषयतां पश्यद् यथा सर्वदा? नेत्याह-चेत् तमिति, सोऽवयवो यदि तं समुदाय, 45 10 “ओमाहि" [1. 2. 18.] इत्यलोपः "प्रस्यैषै." [1.2.. न व्यभिचरति न मुञ्चति, तरसमुदायाविनाभावमूलकत्वाद 14.] इत्यकारादेशं बाधते, तथा आङा सहादेशरहिते पूर्व | स्यार्थस्य तत्सुदायव्यभिचारे मूलाभावाद् विशेषकत्वानौचिसाधिते 'एष्य' शब्दे परेऽपि स्वविषयतां पश्यत् “उपसर्ग- त्यात / अनुबन्ध चारितार्थ्यमात्रमेव प्रार्थनीयं, तच्च यदि स्यानिणे." [1. 2. 1..] इत्यपि प्रकृतमैकारादेशं बाधतां स्वाव्यभिचारिसमुदाये सम्पन्न तर्हि स्वव्यभिचारिणि विशेष. वैषम्ययुक्त्यभावादित्याशङ्कायां तयोः ["ओमाडि" "उप- | कत्वसामर्थ्याभाव इति वा / तत्र तत्रावयवेऽचारितार्थलिङ्ग- 50 15 सर्गस्यानिणे." इत्यनयोः वैषम्य दर्शयति-यस्मिन्नित्यादिना, करणमेव प्रकृतन्यायज्ञापकम् / उदाहरणानि यथा--"कुस्मिण्" 'प्राप्ते' इत्यस्य प्राप्ते एव इत्यवधारणार्थो व्याख्यानात् / तथा चायं निर्गलितार्थः-यस्मिन्-यादृशोद्देश्यताके विधी, प्राप्ते धातोः "चुरादिभ्यः" [3. 4. 17.] इति णिचि-कुस्मयते व्यापकीभूतोद्देश्यतासम्बन्धेन सम्बन्धिनि सति, यो विधिरारभ्यते, इति, आश्चर्यार्थकान्उित्तचित्रशब्दाच्चित्रं करोतीत्यर्थे नमो तादृशोद्देश्यतानाकान्तेऽव्याप्नुवदुद्देश्यताको व्याप्योद्देश्यताको ] | वरिवश्चित्रकोऽची-सेवाऽऽश्चर्य" [3. 4.37.] इति क्यनि20 विधिर्भवति स व्याप्योद्देश्यताकः, तस्य-व्यापकोद्देश्यताकस्य ! चित्रीयते इति, "मही पूजायाम्" इत्यतः "धातोः कण्वा-55 बाधको भवतीति येन नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते स तस्यैव देर्यक" [3.4.1.7 इति यकि-महीयते इति, एवमादी वाधकः इति हि न्यायस्वरूपम् तस्यैवार्थमादाय 'यस्मिन् प्राप्ति प्रकृतीनामिछित्त्वं प्रत्ययान्तावयवभतेष तेवचरितार्थमिति इत्युक्तम् / प्रकृते एषष्यान्यतराव्यवहितपूर्वत्वविशिष्टप्रशब्दीया- ! स्वस्वसम्बद्धव्यभिचर्यमाणं णिच्-क्यन्-यगन्तसमुदायमपि वर्णत्वावच्छिन्नविषयतारूपैकारादेशीयोद्देश्यताया अधिकरणे ['प्र- स्वानुबन्धकत्वेन विशिनष्टीति तस्मादपि समुदायादात्मनेपदमेव 25+एषः, प्र+एण्यः' इत्यत्र] “उपसगेस्यानि.” [1.2.19.] / भवति / चेत तमित्यादिविशेषणाच येन सह विनाभावोऽपि 60 इत्येतदीयाया एकारादिधात्वव्यवहितपूर्वत्वविशिष्टोपसगौयावर्ण-दृष्टस्तदविशेषकत्वमेव, यथा--'कुस्मयति, चित्रीययति, महीयत्वावच्छिन्नविषयतारूपोद्देश्यताया अभावविरहेण व्यापकत्वमस्तीति | यति' इत्यादी णिच-क्यन्-यगन्तेभ्यः कुस्म्यादिभ्यः प्रयोक्ततमेव व्यापकोद्देश्यताकम् “उपसर्गस्यानि.” [ 1. 2. 19.] व्यापारार्थे णिगि सति तदन्तसमुदायादिङित्वहेतुकमात्मनेपदं न भवति, गिगः प्रयोक्तृव्यापारे सत्येवोत्पत्तेराकस्मिकत्वेन तं इति विधिमयमादेशो बाधते, “ओमाङि" [ 1. 2. 18. ] इत्ये समुदाय प्रति कुस्म्यादीनामव्यभिचारित्वाभावात् / अस्य च 65 30 तदीयायास्तु आयादेशाव्यवहितपूर्वत्वविष्टावर्णत्वावच्छिन्नविषय न्यायस्यानुबन्धाचारितार्थ्यमूलतत्समुदायाव्यभिचारहेतुकत्चेन तारूपोद्देश्यतायाः प्रकृतसूत्रोद्देश्यताया अधिकरणे आङादेशरहिते ज्ञापकसिद्धत्वाभावान्नानित्यता दृश्यते // 50 // पूर्व साधिते एषे एष्ये च परे [ 'प्र-+एषः,प्र+एष्यः, इत्यत्र] | *अवयवे च कृतं लिङ्गं समुदायमपि विशिनष्टि, चेत् अभावेन व्यापकत्वं नास्तीत्लव्यापकोद्देश्यताक तं विधिमयमादेशो / / तं समुदाय सोऽवयवो न व्यभिचरति // 50 // न बाधते इति प्रघट्टार्थः / अत्रत्यविस्तृतविवेचनप्रेप्सुभिः त०-अयं न्यायोऽन्यैरपि वैयाकरणः स्वभावसिद्धन लक्ष्य-70 35 "प्रस्यैषैष्य"१.२.१४.] सूत्रस्थमस्मदीयं न्यासानुसन्धान-सिटशर्थमाधीयते. न ज्ञापकापेक्षाऽत्र / तत्र तत्रोच्चायमाणा मवलोकनीयमिति विस्तरा घिरमामः / इत्थं च 'आ+ईष्यः= अनुबन्धाः स्वसार्थक्याय समुदायमुपकुर्वन्तो न्यायमिमं संबादएष्यः, प्र-+एष्य' इति स्थिती प्रेष्य इत्येव रूपं न तु प्रेष्य इति यन्तीत्येतावन्मात्रत्वेन तत्र तत्रावयवेऽचरितार्थलिङ्गकरणस्य सुस्थिरम् / / 49 // प्रकृतन्यायज्ञायकत्वमुक्तं वृत्तौ // 50 //