Nyayasamucchaya

SR No.: 008446
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
Total Pages: 206
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 10 MB

Page 84

६४
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
तथा चैतळ्यायासत्वे साफल्यमनुपलभमानो बहुचचननिर्देश | लभ्यते, नैवमयम् , यत्र पूर्व दृष्टस्तदन्यत्रानुपलभ्यमानत्वादि- 40 एतच्यायं सूचयति । अस्य च ज्ञापकसिद्धत्वेनासार्वत्रिकत्वात् | त्यवयवत्वमेव । तथा च 'कित्' 'कित्' इत्यादिषु बहुवी हिसमा"आपो डितां ये-यास-यामू-याम्" [१.४.१७.] इत्यत्र | सोऽपि स्वरसत एवोपपद्यते, अन्यथा [अनवयवत्वे ककार इत् भाप इव डापोऽपि ग्रहणेन मालायै इत्यत्रेव "ताभ्यां वाप् | यस्य स कित् , उकार इत् यस्य स डिन्त् इत्यादिष्वषयवार्थकB डित्" [२. ४.१५.] इति डापि 'सीमायै' इत्यादावपि भवति | षष्ट्यर्थे बहुव्रीहिसमासो न स्यात् , तदर्थमनेकक्लिष्टकल्पनाऽपे'मैं' इत्यादिरादेशः, अन्यथा एकानुबन्धकस्यापो ग्रहणे डापो क्षया अवयवत्वस्वीकार एव लापवादिति । एवं चानुबन्धकृत-45 ग्रहण न स्यादिति 'सीमायै' इत्याद्यसिद्धिरेव स्यादिति ॥३३॥ मनेकप्रत्ययादीनामसरूपत्वमनेकस्वरत्वमनेकवर्णत्वं च प्राप्तम् , morninrrrrrrrrrrrrrrr
धात्वादीनां चानेकस्वरत्वं प्राप्तम् , तथानिष्टमिति तद्वारणाया*एकानुबन्धकग्रहणे न द्यनुबन्धकस्य ॥ ३३ ॥
चायन विशिष्य किमपि वचनमुपन्यस्त, परन्तु तदाचारादयं स०---अत्र संख्याविशेषो न विवक्षितः, तथा च व्यनुबन्ध
न्यायः सूचित इति स इहोपन्यस्तः । तस्यायमर्थः10 केत्यत्र द्वित्वस्यानेकत्वोपलक्षकत्वमित्यावेदितं वृत्ती । पाणिनीये
अनुबन्धाः-इत्संज्ञका वर्णाः, तैः कृतानि-तन्निमित्तकानि, 50 च तदनुबन्धकग्रहणे नातदनुबन्धकस्य इत्येवंरूपेणायं न्यायः
असारूप्यं चानेकस्वरत्वं चानेकवर्णत्वं चेत्येतानि न भवन्तीति । पठितः । तदर्थश्च तन्मात्रानुबन्धग्रहणे स चान्यश्चानुबन्धो यत्र
असारूप्यं-सारूप्यभिन्नत्वम्, सारूप्यं च-संक्षेपेण] स्वतद्रहणं नेति, अत्र च नान्यानुबन्धकृतसंख्यासाभ्यमादाय
घटकयावद्वर्णघटितत्वम्, यथा-डप्रत्ययस्यासरूपोऽणप्रत्ययः, दोषः । युक्तं चैवमेव न्यायम्वरूपस्वीकरणम् , प्रकृतन्यायम्वरूपे
तथा हि-स्वं-उप्रत्ययः, तहटकः-डकारोऽकारश्च, तटितत्वमण15 हि एकानुबन्धग्रहणे यनुबन्धकस्याग्रहणसाधनेऽपि द्यनुबन्धस्य
प्रत्ययस्य नास्तीत्यसरूपत्वं तयोः परस्परमस्ति । तथा चास्मिन् 55 ग्रहणे त्र्यनुबन्धस्य ग्रहणं न वारितं स्यात् प्रकृतन्यायाविषय
न्याये स्वीकृते तयोः सरूपत्वमेव भवतीत्यनयोर्विषये त्वात्, तथा च क्यको ग्रहणे क्योऽपि ग्रहणं स्यात् । किञ्च
"असरूपोऽपादे पोत्सर्गः प्राक् क्तेः" [५. १. १६] इत्यस्य 'य-यक्-क्यानाम्' एकानुबन्धत्वसाम्यात् परस्पर ग्रहणापत्तिः,
प्रवृत्त्यभावान्नित्यमेव उनाण बाध्यते, तथा च 'गोद' इत्यत्र तद्वारणाय तदनुबन्धकम् * इत्यादि न्यायस्वरूपं स्वीकार्यमेव ।।
"आतो डोऽह्वा-वा-मः"[५.१.७६.] इति टु एव भवति, 20 यलो भिन्नानुबन्धत्वेऽपि यक्-क्ययोस्त्वेकानुबन्धत्वमेवेति तयोः परस्परं ग्रहणवारणमनेन न्यायेन दुरुपपादम् । अत एव
। न तु "कर्मणोऽण" [५.१.७२.] इत्यण, अन्यथा 60
| गोदाय इत्यनिष्ट रूपं स्यात् । अयं भावः--अपवादप्रत्ययेएकानुबन्धग्रहणे सम्भवतीत्यादि प्रकृतन्यायव्याख्यानं भाष्य
नोत्सर्गप्रत्ययस्यैकान्तेन बाधे प्राप्ते " असरूपोऽवादे घोत्सर्गः कृताऽनादृतमित्यास्तां विस्तरः ॥ ३३ ॥
प्राक क्तेः" [५. १. १६.] इति सूत्रं तद्वारणाय कृतम् । *नानुबन्धकृतान्यसारूप्या-ऽनेक- | अस्यार्थः-" आ तुमोऽत्यादिः कृत्" [५. १.१.] इत्यतः 25 स्वरत्वा-ऽनेकवर्णत्वानि* ॥ ३४॥
प्रारब्धे कृत्प्रत्ययाधिकारे क्तेः प्राग ये प्रत्यया वक्ष्यन्ते तेष्वप-65
वादप्रत्ययेनोत्सर्गप्रत्ययो नैकान्तेन बाध्यते, किन्तु विकल्पेनोसि०-अनुबन्धसम्बन्धिविचारस्य प्रकृतत्वात् तद्विषयम
भावपि भवत एव, यदि तयोः परस्परमसारूप्यं स्यादिति; परमपि न्यायमवसरमासत्वाद् व्याख्यातुमयं न्याय उपन्यस्तः।
यदि पुनरुत्सर्गप्रत्ययोऽपवादप्रत्ययेन सदृशरूपः स्यात् तदा तत्रानुबन्धेषु पक्षद्वयं दृश्यते अनुबन्धा बोधकानवयवा
| सोऽपवादप्रत्ययेन बाध्यत एवेति सामर्थ्याल्लभ्यते। इह च इत्येकः पक्षः, अनुबन्धा बोधकावयवा इति द्वितीयः पक्षः। 30 अवयवस्य समवायसम्बन्धेन सम्बद्धत्वात् तन्त्रापि [बोध्येऽपि]
"कर्मणोऽण" [५. १. ७२.] इत्युत्सर्गशास्त्रम्, "आतो 70 समुपलभ्यमानत्वमावश्यकं स्यात्, न चैवं दृश्यते, शास्त्रेऽनु
| डोऽह्वा-वा-मः" [५. १. ७६.] इति चापवादशास्त्रम्, बन्धाः सन्तोऽपि लक्ष्ये मोपलभ्यन्ते, अतश्च अनवयवा एवेति
तयोश्च कृदधिकारस्थत्वम्, ततश्चानुबन्धकृतं तयोरसदृशत्वं प्रथमपक्षाशयः। अत्र पसे बहूनां दोषाणां सत्त्वेन द्वितीयः
यद्यप्यस्ति तथाप्येतेन न्यायेनानुबन्धकृतस्यासरूपत्वस्याभावात् पक्ष एवं समाश्रीयते, तत्पक्षवादिनामयमाशयः-शास्त्रे बोधके
सरूपयोश्चात्र बाध्यबाधकभावाभावाड़ एव भवति, न 35 'सन्' इत्यादिपदे तस्य समुपलभ्यमानत्वेन लक्ष्ये समुपलभ्य
त्वणिति । अत्रांशे ज्ञापकं तु “कृ-वृषि-मृजि-शंसि-गुहि-दुहि-75 मानत्वाभावेऽपि तस्य बोध्यावयवत्वं माऽस्तु, बोधक सन्'- | जपो वा" [५. १. ४२.1 इत्यनेन क्यपो विकल्पेन विधापदावयवत्वं केन वार्यताम् ? यो य एकजातीयसम्बन्धेन | नम्, तद्धि पक्षे "ऋवर्ण-व्यञ्जनाद घ्यण"५. १. १८.] पत्रोपलब्धः सन्नन्यत्र नोपलभ्यते स तस्यावयव एव, अन- इति सूत्रविहितो ध्यणपि यथा स्यादित्येवमर्थम्, एतल्यायावयवो हि काकादिरेकजातीय संयोग सम्बन्धेन गृहवृक्षादिपूप- | भावे चानुबन्धकृतासारूप्येण "असरूपोऽपवादे वोत्सर्गः