Nyayasamucchaya

SR No.: 008446
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
Total Pages: 206
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 10 MB

Page 219

[द्वितीयोल्लासे न्यायः 53 ] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः / 199 ग्रहणं प्रकृतन्यायानित्यत्वं ज्ञापयत्येव, तेन शीलाद्यर्थे "श- तम्, तथाहि-"कथं तर्हि गन्ता खेलः, आगामुकः; भविता 40 कम-गम-हन-वृष-भू-स्थ उकण" [5. 2. 40.] इयुकत्णो भावुक इत्यादि ? कचित् समावेशोऽपि भवति, एतदर्थमेव च विषये 'आगामुकः' इति यथा भवति तथा "तृन् शील." 'न णिङ्-य." [5. 2. 45.] सूत्रे दीपिग्रहणम् , अन्यथा [5. 2. 27.] इति तृन्नपि भवतीति / प्रतिपादितं चैतद् : रेणाऽनोऽस्य बाध्येतेति तदनर्थकं स्यात् , अनस्यैव विषये 5 विवरणेऽपि / द्वितीयव्याख्याया अपि बाहलकेन लक्ष्यानुरोधि- समावेश इसके" इति / अयमाशयः-"भूषा-क्रोधार्थ." त्वात् कचित् सामान्यार्थकप्रत्ययानामपि विषयेऽसरूपविधि- [5. 2. 42.] इति सूत्रेण पद्यतेरनो विधीयते, स चोत्तरविकल्पेन शीलाद्यर्थेषु भवतीति “काम-क्रोधी मनुष्याणां खादि- सूत्रेण “इडितो व्यअनाद्यन्तात्" [5.2,54.] सिद्ध एवेति तारौ वृकाविव" इत्यादी शीलार्थेऽपि सामान्यविहितस्य "णक- व्यर्थ एवेति यद्यपि प्रतीयते, तथापि तत्राकर्मकादित्यस्य सम्ब. तृचौ" [5. 1. 58.] इति तृचः प्रयोगो दृश्यते / न चात्र न्धेन यत्र पद्यतेः सकर्मकत्वं यथा-"अर्थस्य पदनः' इत्यादौ, 10 शीलार्थे तृन्नेव कुतो न स्वीक्रियत इत्याशङ्कनीयम् , तथा सति तत्र विधानार्थ इत्यास्थयम् , इति खमतम् / एके चोत्तरसूत्रेण तद्योगे कर्मणि "तृन्दन्ता-ऽव्यय-कस्वानाऽतृश-शत-डि-कच- सकर्मकेभ्योऽपि विधानमिच्छन्ति, तथा च तन्मते वैयर्थ्यमेव.. खलधस्य" [2.2.90.1 इति निषेधान्मनुष्याणामित्यत्र षष्ठी तथाहि-"लष-पत-पदः" [5. 2.41.] इत्युकणा बाधितोऽपि न स्यात्,काभ्यां सहोपमानोपमेयभावनिर्वाहाय च शीलार्थ- इकिनिमित्तोऽनोऽसरूपविधिमाश्रित्य पदेभविष्यत्येवेति व्यर्थ सत् विवक्षानावश्यमङ्गीकरणीयेति शीलाद्यर्थप्रत्ययैः सह सामा- तत् प्रकृतन्यायज्ञापकम् / तथा चापवादेनोकणाऽनस्य बाधो मा 15 न्यार्थविहिताना प्रत्ययानामसरूपविधिरपि क्वचिद् भवत्येवेत्य- भूदिति पुनरनेन सूत्रेण [भूषा-कोधार्थे त्यनेन ] चकारबलात् स वश्यमङ्गीकरणमिति प्रकृतन्यायद्वितीयार्थस्य लक्ष्यानुरोधात् विधीयत इति खांशे सार्थक्यं तस्य / तत्र च यद्यपि 'शीलार्थकचिदनाश्रयणमिति स्वीकार आवश्यक एवेति प्रतीयते // 53 // प्रत्ययेष्वरारूपत्वेन शीलार्थप्रत्ययो न भवति' इत्येव न्यायस्वरूपत्व ......... | मुक्तमिति शीलार्थप्रत्ययैः सह सामान्यार्थविहितानां प्रत्ययानां शीलादिषु प्रत्ययेषु नासरूपोत्सर्गविधिः // 53 // बाध्यबाधकभावविषये न प्रकुतन्यायप्रवृत्तिरित्याभिप्रायोऽनुमीयते. त०---"असरूपोऽपवादे बोत्सर्गःप्राक्क्तः "5.1.16.1 तथाऽपि 'असति बाधके प्रमाणानां सामान्ये पक्षपातः' इति 20 इति हि सूत्रं "स्त्रियां क्तिः" [5.3.91.7 इत्यतः प्राग यो- सामान्यतयैव शीलाद्यर्थेष्वसरूपविधेः प्रवृत्तिनिषेध एव ज्ञाप्यते 80 ऽपवादस्तद्विषये, अपवादेनासमानरूप औत्सर्गिकः प्रत्ययो वा इत्यास्थीयते, अन्यथाऽलङ्कारक इत्यादिप्रयोगाणां शीलाद्यर्थे भवतीति बोधयति / तेनेत आरभ्य तत्सूत्रपर्यन्तं पठितेषु | वारणमशक्यं स्यात् / किञ्च “वादेश्च णकः" [5. 2. 67.] इति विधिषु, असरूपाः प्रत्ययाः, अपवादविषयेऽपि प्रवर्तन्त इति / | सूत्रे बृहद्वृत्तौ-"असरूपत्वात् "णक-तृचौ" [5. 1. 48.] इति अवश्यलाव्यमित्यत्र ध्यण, अवश्यभवितव्यमित्या तव्यश्च भवतः, सिद्धे पुनर्विवानं शीलादिप्रत्ययेष्त्रशीलादिकृत्प्रत्ययोऽसरूपविधिना 25 अन्यथा “उवर्णादावश्यके" [ 5. 1. 19.] इत्यस्य विशेष-! न भवतीति ज्ञापनार्थम् , तेन 'अलंकारकः परिक्षिपः परिरटः' विहितत्वेन तद्विषये तव्यस्य प्रवृत्तिर्न स्यात् तस्य सामान्य- ' इलादि शीलाद्यर्थे न भवति" इत्युक्तम् / एवं च वृत्तावावेदितो 65 विहितत्वेनौत्सर्गिकत्वात् / अस्य च सूत्रस्य शीलाद्यर्थप्रत्ययेष्वपि द्वितीयोऽर्थः प्रकृतन्यायस्य पृथगेव न्यायरूपत्वेन ज्ञापित आचाप्रवृत्तौ तत्र शीलार्थका असरूपा उत्सर्गप्रत्ययाः कर्तृसामान्यार्थका येणेति स्पष्टम् / तस्यायमाशयः-खमते "भूषा-क्रोधार्थः." णकादिप्रत्ययाश्च स्युरिति 'अलङ्करिष्णुः' इत्यत्रेष्णुरित्र तृन् शीलाओं [5. 2. 41.] इति सूत्रे चकारेण पद्यतेरनस्य विधानं सकर्म30 णकादिः सामान्यार्थश्च प्रत्ययः स्यादिति तद्वारणायाय न्याय कार्थमिति सूचितमिति तथा सति तस्य प्रकृतन्यायशापकत्वासंभव आश्रीयते / अत्र च ज्ञापकं “भूषार्थ." [5. 2. 41.] इति ' इति तत्र परमतेनैव प्रकृतन्यायज्ञापनमुक्तम् / अत्र च शीला-70 सूत्रे चकारेण पद्यतेरनुकर्षणमेवेति वृत्तौ प्रतिपादितम् / तश्च : द्यर्थाऽशीलाद्यर्थयोरसरूपविधेर्विचार इति तथैव न्यायस्वरूपं बृहद्वृत्तावित्थं श्रूयते-“पदेरिदित्त्वादुत्तरेणैव सिद्धे सकर्मकार्थ सूचितमित्यैकस्यैव न्यायस्योभयथा योजनसंभवे सर्वमतसंग्रह इति वचनम्-अर्थस्य पदनः, प्रन्थस्य पदनः, पदनः क्षेत्राणाम् , तदेव विचार्यास्माभिर्द्विधाऽयं न्यायो व्याख्यातः / अस्य 35 उत्तरन्न सकर्मकेभ्योऽपि विधिरित्येकेषां दर्शनम् , तथा चोकणा च न्यायस्य पूर्वार्थस्यानित्यत्वं पूर्वोदाहृत"भूषा-क्रोधार्थ." बाधितोऽयसरूपत्वात् पदेरनः प्रत्ययो न भवतीति चेत् ? एवं तर्हि | [5.2.41.1 इति सूत्रबृहद्वृत्तिग्रन्थेनेव परिज्ञातम् / यद्यपि तत्र 76 शीलादिप्रत्येष्वसरूपत्वेन शीलादिप्रत्ययो न भवतीति ज्ञापनार्थ | 'अनस्यैव विषये समावेश इत्येके' इति प्रतिपादनाद् येषां मते पदिग्रहणम् , तेन चिकीर्षिता कटम् , अलङ्कर्ता कन्यामिति न न्यायस्य ज्ञापन तेषां मते केवलमनस्यैवा पवादेन सह समावेशः भवति" इति / इत्थं न्यायज्ञापनं प्रदर्य तदनित्यत्वमपि प्रदर्शि-! [तद्विषय एव प्रकृतन्यायाप्रवृत्तिः] इति लभ्यते, तथापि तत्र