Nyayasamucchaya

SR No.: 008446
Original Sutra Author: N/A
Author: Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
Total Pages: 206
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 10 MB

Page 38

१८
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
AAPPPRPATTPAPAMPARAruipmarwa
na-
raininearereaminenera
raamrrrrrrr
पुरवधश्चैषाम्"७.२.११५.] इत्यत्र, अन हि "दिक्-मित्रादिपदानामर्था जयेत्यादिपदार्थः सम्बध्यन्ते तथा शास्त्रेऽपि 40 शब्दाद् दिग्-देश-कालेषु प्रथमा-पञ्चमी-ससम्याः" [७. २. स्थानाख्यलौकिकप्रमाणादेव ऋमिकान्वये सिद्धेऽयं न्यायो नाव११३.] इति सूत्रादनुवर्तमानैर्दिग-देश-कालैः सह गणन- | श्यकः, तथापि "डेङस्योर्याऽऽतौ' [१. ४. ६. ] इत्यादिसूत्रेषु वचनसाम्येऽपि पूर्वा-ऽवरा-ऽधराणां न यथासंख्यमिति ॥१०॥ समासनिर्देशे साहिये द्वन्द्वविधानादुभयोः सहैवैकत्रान्वयः
स्यादित्यप्राप्तऋमिकान्वयविधानार्थमस्य न्यायस्यावश्यकत्वमिति 5* यथासंख्यमनुदेशः समानाम् * ॥१०॥ ज्ञेयम् ; किञ्च "इवर्णादेरखे स्वरे यवरलम्" [ १. २. २१.] 45
त०-अनुपूर्वकदिशधातोः पश्चाद्भवनमर्थः, उत्पूर्वकदिश्- इत्यादौ यत्रोदेशिनां न साक्षाश्चारणं किन्तु शब्दान्तरराख्यानं धातोः सिद्धज्ञानमर्थः, एवं प्रतिनिपूर्वकदिश्धातोरपूर्वज्ञानमर्थः, ! तत्र सूत्रे स्थानस्याश्रुतत्वात् स्थानाख्यप्रमाणस्याप्रवृत्तावप्राप्तततश्च करणे घनि-अनुदेशोद्देशप्रतिनिर्देशशब्दानां सिद्धिः । तथा , क्रमान्वयबोधार्थ चास्य न्यायस्यावश्यकत्वम् । अयं च न्यायो
च न्याये अनुदेशपदेनोपस्थितिः पश्चाद्भववाक्यार्थबोधविषयीभू- | धर्मसाम्य एव प्रवर्तते न व्यक्तिसाम्ये, व्यक्तीनामानन्त्येन 10 ताकासाभास्यसम्बन्ध उच्यते। समानामिति चावतते, एकत्रानु- | तत्साम्यस्य दुरुपपादत्वात् ॥
50 योगित्वमपरत्र प्रतियोगित्वं च षष्ठ्यर्थः । समानामित्यस्य तुल्य पाणिनीयतात्रे सूत्ररूपेणायं न्यायः पठितः, तच्च सूत्रमष्टासंख्यावतामित्यर्थः । यथासंख्यमित्यस्य संख्याकर्मकातिक्रमण- ध्याय्याः प्रथमाध्यायस्य तृतीये पादे दशमम्, तत्रापि महाभाष्ये कर्तृत्वाभाववानित्यर्थः । तथा च तुल्यसंख्याप्रतियोगिकस्तुल्यसं- लौकिकस्थानप्रमाणेनास्य गतार्थत्वमाशङ्कय संज्ञया समासेन च
ख्यानुयोगिकश्चाकाङ्क्षाभास्यसम्बन्धः संख्याकर्मकातिक्रमणकर्तृ- | यत्रोच्यते तदर्थमिदमिति समाहितम् , तथा हि-"किमर्थं पुनरिद15 स्वाभाववान् भवतीति वाक्यार्थः । अत्र पक्षे संख्या कमः, क्रमश्चा- ! मुच्यते' इत्याक्षेपभाष्यम् , तस्याशयः-सूत्रं विनापि लोकसिद्ध-55
पेक्षाबुद्धिविशेषविषयता, आकाङ्खाभास्यसम्बन्ध सङ्ख्याकर्मकाति- | स्थानाख्यप्रमाणेनैव “शत्रु मित्रं विपत्तिं च जय रञ्जय भन्जय" क्रमणकर्तृत्वं च स्वप्रतियोगिवृत्त्यपेक्षाबुद्धि विशेषविषयताविजाती-| इतिक्त् सिद्धिरस्तीति नावश्यकता सूत्रस्येति, तत्र समाधानवार्तियापेक्षाबुद्धिविषयतावदनुयोगिकत्वम् ,तदभावश्च स्वप्रतियोगिवृत्त्य- कम्-"संज्ञासमासनिर्देशात् सर्वप्रसङ्गोऽनुदेशस्य, तत्र यथासंख्यपेक्षावुद्धिविशेषविषयतासजातीयापेक्षाबुद्धिविशेषविषयतावदनुयो- | वचनं नियमार्थम्" इति, तद्भाध्यम्-"संज्ञया समासैश्च निर्देशाः 20 गिक्रत्वम् , साजात्यं च स्वनिरूपकापेक्षाबुद्धिनिष्ठजनकतानिरूपि- क्रियन्ते, संज्ञया तावत्-परस्मैपदानां पालतुमुस्थलतुसणल्वमाः" 60 तजन्यतावच्छेदकसंख्यात्वव्याप्यजात्यवच्छिन्नजन्यतानिरूपितज- 'इति, पा. सू. ३. ४. ८२.] समासैः "तूदीशलातुरवर्मतीनकतावच्छेदकत्वम् , खवृत्ति-स्वनिरूपकापेक्षाबुद्धीयैकत्वनिष्ठप्रका- | कूचवाराड्-ठक्-छण-ढब्-यकः" {पा० सू० ४.३. ९४.] रतानिरूपितैकत्वविशिष्टत्वावच्छिन्नधर्मितात्व-स्ववृत्ति-स्वनिरूप- | इति, समाससंज्ञानिर्देशादेतस्मात् कारणात् सर्वप्रसङ्गः, सर्वस्योकापेक्षावुद्धीयैकत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपितैकत्वावच्छिन्नधर्मितात्वैत- | देशस्य सर्वोऽनुदेशः प्राप्नोति, इष्यते च यथासंख्यं स्यादिति, दन्यतरवत्त्वम्-एतदुभयधर्माभ्याम् , यथा “कजीवपुरुषान्नश- | तच्चान्तरेण यत्नं न सिद्धयतीति तत्र यथासंख्यवचनं नियमा-65 वहः" [५.४. ६९.] इत्यादौ तुल्यसंख्यावत्-जीवपुरुषप्रतियो- | र्थम् , एवमर्थमिदमुच्यते" इति कैयटेनेत्थं प्रदीपितम्-"परस्मैगिकः, तुल्यसंख्यावत् नशवहानुयोगिकश्च य आकाङ्क्षाभास्याव्य-, पदानां गलतुस्" [पा. सू. ३. ४. ८२.] इत्यत्र संज्ञया सर्वे वहितोत्तरत्वादिः सम्बन्धः,तत्र म्वप्रतियोगिजीववृत्त्यपेक्षाबुद्धिविशे- युगपत् प्रत्याय्यन्ते इति नास्ति पाठक्रमाद् व्यवस्था, लोकेऽप्यजाषविषयतासजातीयापेक्षावुद्धिविशेषविषयतावन्नशनुयोगिकत्वम्, विधनी देवदत्त-यज्ञदत्तौ इति समासनिर्देशे नास्ति क्रमनियमः, एवं स्वप्रतियोगिपुरुषवृत्ति-अपेक्षावुद्धिविशेषविषयतासजातीयापे- | द्वन्द्वेऽनेकावयवात्मकः समुदायः एकेनैव शब्देन प्रत्याय्यते इति 70 क्षाबुद्धिविशेषविषयतावद्वहनुयोगिकत्वमिति संख्याकर्मकातिक्रमण- कुतः क्रमनियमः स्यात् ?" इति । “यद्यपि संज्ञा प्रत्येक पर्याकर्तृत्वाभावः । संख्याकर्मकातिक्रमणकर्तृत्वं च स्वप्रतियोगिजीव-तेति न संज्ञाकृतं युगपत् प्रत्यायनं, किन्त्वेकशेषप्रमाणबललभ्यं वृत्त्यपेक्षाबुद्धिविशेष विषयता विजातीयापेक्षाबुद्धिविशेषविषयताव- तत् 'ब्राह्मणानामर्धपाद्याचमनीयानीतिवत् , तत्र ब्राह्मणत्रित्वे
दनुयोगिकत्वम् , ननिष्ठापेक्षाबुद्धिविशेषविषयताया जीवनिष्ठा-ऽपि नार्यादीनां क्रमनियमः, तथापि संज्ञाया नवकसाधारण्य१.पेक्षाबुद्धिविशेषविषयतासजातीयत्वात् बहुनिष्ठापेक्षाबुद्धिविशेष- ' मेव तत्र मूलमिति संज्ञानिर्देशादित्युक्तम्" इति च नागेशेन वि-13 विषयतायाश्च जीवनिष्ठापेक्षाबुद्धिविशेषविषयताविजातीयत्वाच्च । तम् । तत्र चैतावत् सारम्-संज्ञया विधीयमानेषु कार्येषु सर्वेषां साजात्यलक्षणसमन्वयश्चान्यत्रप्रदर्शितरीत्योहनीय इति नेह प्रत- ' संशिनां युगपदेवोपस्थितो तैः सह क्रमान्वयः स्थानाख्यप्रमाणे. न्यते । यद्यपि स्थानिताख्यलौकिकप्रमाणेन यथा “शत्रु मित्रं नासिद्ध इति तदर्थ, समासस्थले च समासावयवानां समुदायोविपत्तिं च जय रजय भञ्जय" इत्यादौ स्थानानुसार क्रमेण शत्रु- । एसजनतया समुदायस्यैव पदान्तरार्थनान्वयात् तत्राऽपि स्थाना