Book Title: Mokshmarga Prakashak
Author(s): Jawaharlal Shastri, Niraj Jain, Chetanprakash Patni, Hasmukh Jain
Publisher: Pratishthacharya Pt Vimalkumar Jain Tikamgadh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090284/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitapravara zrI ToDaramala jI viracita mokSamArga prakAzaka * pradhAna sampAdaka * siddhAntAcArya paM. javAharalAla siddhAntazAstrI udayapura (rAjasthAna) sampAdaka maNDala. paNDita zrI nIraja jaina, satanA DaoN. caMtanaprakAza pATanI, jodhapura paM. hasamukha jaina, dhariyAvAda ook -: prakAzaka :pratiSThAcArya paM0 vimalakumAra jaina sorayA ema. e. zAstrI, A. rala adhyakSa-vItarAgavANI dasTa rajisTarDa sailasAgara, TIkamagar3ha (ma. pra.) 472001 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya mi mokSamArga-prakAzaka kA yaha abhinava saMskaraNa hindI meM jaina darzana ke prAcIna jaina mAhitya kI carcA kareM to anivArya rUpa se usameM AcAryakalpa paMDita zrI ToDaramalajI ke mokSamArga-prakAzaka kA samAveza karanA hI pdd'egaa| prApta grantha nau adhikAra pramANa hai| nau adhikAroM meM kramazaH 1. paMcaparameSThI kA svarUpa, 2. saMsArAvasthA ko svarUpa 3. saMsAradu:kha tathA mokSasukha, 4. mithyAdarzanajJAnacAritra, 5. vividha mata samIkSA 6. asatyAyatanoM kA svarUpa, 7. jaina mithyAdRSTi kA vivecana 8, Agama kA svarUpa tathA 9. mokSamArga kA svarUpa varNita hai| yadyapi grantha kA mUla viSaya mokSamArga kA prakAzana hai tathApi prakaraNavaza isameM karmasiddhAnta, nimitta upAdAna, syAdvAda-anekAnta, nizcaya-vyavahAra, puNya-pApa, daiva-puruSArtha Adi viSayoM para bhI tAttvika evaM AdhyAtmika vivecanA kI gaI hai| isa prakAra isameM eka taraha se jainAgama kA sAra A gayA hai| samagra jaina vicAra-paddhati kI saTIka aura custa rUparekhA prastuta karane meM isa grantha ko advitIya mAnA gayA hai| aba taka zAyada isa grantha kI eka lAkha se adhika pratiyA~ chapa cukI hoNgii| kahanA na hogA ki itanA vistRta pracAra-prasAra birale hI granthoM ko prApta hotA hai| prakAzana kA prArambha : savA do sau sAla pUrva vikrama saMvat 1824-25 meM racita mokSamArga-prakAzaka kI hastalikhita pratiyA~ itanI pracalita hotI rahI ki hindIbhASI pradezoM ke prAya: hara jinAlaya meM ve mila jAtI haiN| mudraNayaMtroM ke prAdurbhAva ke sAtha hI isa upayogI grantha ke prakAzana ke prayAsa prArambha ho gye| prApta mancanAoM ke AdhAra para sabase pahale san 1897 meM bAbU jJAnacandajI jainI ne lAhaura se mokSamArgakAzaka kA pahalA saMskaraNa prakAzita kiyA thaa| isake caudaha varSa pazcAt san 1911 meM zrI nAthUrAma premI ne apane hindI grantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI se ise prakAzita kiyaa| premIjI isI saMskaraNa meM paNDitajI kA jIvana paricaya denA cAhate the parantu kisI kAraNavaza yaha sambhava nahIM huaa| bAbU jJAnacandajI ne paNDitajI kI DhUMDhArI bhASA meM "bahuri" "jAte" aura "jAkari'' Adi zabdoM ko badala diyA thA, parantu premIjI ne yaha badalAva pasanda nahIM kiyA aura apanA saMskaraNa mUla prati ke anurUpa 'jasa-kA-tasa' DhUMDhArI meM hI prakAzita kiyaa| san 1939 meM zrI dulIcanda paravAra ne jinavANI pracAraka kAryAlaya, kalakattA se isa grantha ko premIjI ke 1911 ke saMskaraNa kI akSaraza: prati karAkara prakAzita kiyaa| isa bIca mumbaI se hI paM. rAmaprasAdajI zAstrI dvArA eka aura saMskaraNa prakAzita kiyA jA cukA thA para usakI prati hamAre dekhane meM nahIM aaii| mAtra usakI sUcanA hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khar3I bolI meM rUpAntaraNa : mokSamArga-prakAzaka kI mUla bhASA DhUMDhArI rAjasthAna ke eka choTe se bhU-bhAga kI bhASA hai| pichale Der3ha-do sau varSoM meM usa bhASA meM kucha parivartana bhI hue haiN| hindI kA kSetra bahuta bar3A hai aura kisI bhI grantha ko DhUMDhArI kI apekSA pracalita hindI yA khar3I bolI meM par3hanA-samajhanA adhikAdhika pAThakoM ke lie adhika se adhika AsAna hotA hai| isa tathya ko dhyAna meM rakhakara isa upayogI grantha ko khar3I bolI meM rUpAntarita karake prastuta karane kI AvazyakatA kA anubhava kiyA gyaa| 1897 meM bAbU jJAnacandajI jainI ne jisakA maMgalAcaraNa kiyA thA, rUpAntaraNa kA vaha kArya, pacAsa varSa ke bAda 1947 meM pahalI bAra sAmane aayaa| sarvaprathama pamArI (AgarA) nivAsI paNDita lAlabahAdurajI zAstrIne 1942 meM mokSamArgaprakAzaka ke bhASA-rUpAntaraNa kA kArya hAtha meM liyA jise unhoMne do varSa ke kaThora parizrama se 1944 meM samApta kara liyaa| parantu usakA prakAzana bhAratavarSIya digambara jainasaMgha, caurAsI mathurA dvArA san 1948 meM, jaina saMgha granthamAlA ke dUsare puSpa ke rUpa meM sambhava huaa| paNDita lAlabahAdurajI zAstrI ne isa kArya meM bahuta parizrama kiyaa| unhoMne zrI nAthUrAmajI premI dvArA 1911 meM prakAzita prati ko hI mAnaka prati janAkara kArya kiyaa| koI prAcIna hastalikhita prati unheM upalabdha nahIM ho skii| zAstrIjI ko zrI premIjI se isa kArya meM mArgadarzana prApta huaa| paM. paramAnandajI se unheM sahayoga prApta huA tathA paM. kailAzacanda jI zAstrI kA kArya-niSpAdana meM sarvopari yogadAna rhaa| mathurA saMgha se prakAzita saMskaraNa meM grantha ko adhunAtana sampAdakIya paddhati tathA mudraNa pati se saMvArakara prastuta karane kA prayAsa kiyA gayA thaa| usa samaya taka grantha ke pA~ca vibhinna saMskaraNa sampAdaka ke samakSa the| mUla hastalikhita pratiyoM meM to alpa-virAma aura pUrNa-virAma lagAne kA pracalana hI nahIM thaa| pairA bhI kahIM kadAcit hI darzAye jAte the| viSayavAra zIrSaka aura upazIrSaka bhI nahIM hote the| pUre grantha meM viSayavAra zIrSaka/upazIrSaka dene kA kArya 1911 meM premIjI ne kara liyA thA, parantu ve sAre zIrSaka grantha kI sUcI meM hI diye gaye the| grandha ke pRSThoM para koI zIrSaka nahIM the| paNDita lAlabahAdurajI ne premIjI dvArA sUcita zIrSakoM kA bharapUra lAbha uThAyA aura unheM kucha aura saMvAra kara grantha meM hI yathAsthAna jor3a diyaa| isase pAThakoM ko bahuta subhItA huaa| paNDita ToDaramalajI ne matAntaroM ke khaNDana meM jagaha-jagaha unakI mAnyatAoM kA ullekha to kiyA thA parantu unake srota spaSTa nahIM kiye the| paNDita lAlabahAdurajI ne una sabhI sthaloM ko khoja kara grantha-prakaraNa-adhyAya aura zloka sahita unake saMdarbha aMkita kara diye aura pUre-pUre uddharaNa bhI sAmane lA diye| yaha bahuta parizrama-sAdhya kArya thaa| zAstrIjI ne grantha ke anta meM vistRta pariziSTa dekara bhI eka bar3A kArya kiyaa| pariziSTa ko do bhAgoM meM vibhakta karake prastuta kiyA gayA hai| pahale bhAga meM grantha ke vizeSa-sthaloM ko spaSTa karane kA prayAsa kiyA gayA hai aura dUsare bhAga meM ve kathAe~ prastuta kI gaI haiM Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ginakA paNDita ToDaramalajI ne grantha meM dRSTAnta rUpa meM upayoga kiyA thaa| zAstrIjI ne isa sampAdana kArya meM prayukta 99 granthoM kI jo tAlikA grantha ke prArambha meM dI hai, usake avalokana mAtra se unake parizrama aura adhyavasAya kA saMketa mila jAtA hai| anya bhASAoM meM anuvAda : __paM. lAlabahAdurajI zAstrI ke isI saMskaraNa ke AdhAra para zrI dhanyakumAra gaMgAsA bhore ne mokSamArga-prakAzaka kA marAThI anuvAda taiyAra kiyA, jo san 1956 meM kAraMjA se prakAzita huaa| yadyapi isa prakAzana ke pUrva paM. kAlappA bharamappA niTave ne marAThI anuvAda kA kArya prArambha kiyA pA parantu usake kucha aMza "jaina bodhaka' meM chapakara hI raha gaye / zAyada vaha anuvAda pUrA hI nahIM huaa| san 1956 meM marAThI anuvAda sAmane Ane taka gujarAtI meM bhI grantha ke do saMskaraNa sAmane A cuke the| tyA ke pratApa in lAne gAnoM ne saraH sApa mUla DhUMDhArI meM bhI usakI mAMga barAbara banI huI thii| mUla bhASA kI vizvasanIyatA eka aisA pralobhana thA jisake lie svAdhyAyapremI kucha kaThinAI uThAkara bhI usI bhASA meM grantha kA svAdhyAya karanA surakSita mAnate the| dillI kI 'sastI granthamAlA kameTI ne usI pacAsa ke dazaka meM, grantha kA mUla DhUMDhArI saMskaraNa premIjI ke prakAzana ke AdhAra para prakAzita kiyaa| isameM mathurA saMgha ke AdhAra para zIrSaka Adi yathAsthAna jor3a diye gaye the| yaha saMskaraNa sastA aura sulabha hone ke kAraNa bahuta lokapriya huaa| 1965 taka sastI granthamAlA cAra saMskaraNa karake dasa hajAra grantha vitarita kara cukI thii| dillI se hI zrI musaddIlAla jaina ceriTebala TrasTa ne 1984 meM eka saMskaraNa prakAzita kiyaa| isake pUrva san 1924 meM bAbU pannAlAla caudharI, vArANasI dvArA tathA 1936 meM muni anantakIrti granthamAlA, bambaI dvArA bhI eka-eka saMskaraNa prakAzita ho cukA thaa| bahuta bAda meM dillI se urdU meM bhI eka saMskaraNa prakAzita huA hai| ToDaramala smAraka kA yogadAna : ___ surucipUrNa mudraNa aura vAjiba mUlya para, pracura mAtrA meM prasAra kI dRSTi se mokSamArga-prakAzaka kA ullekhanIya prakAzana zrI ToDaramala smAraka, jayapura se huA hai| moTe bar3e TAipa meM, apekSAkRta moTe kAgaja para, acchI jilda ke sAtha, lAgata se bhI kama dAmoM para isa grantha ko sabase pahale sonagar3ha ke 'jaina svAdhyAya mandira TrasTa' ke nAma se 1965-66 meM sAmane lAyA gyaa| pichale tIsa-battIsa varSoM meM jabapura se lagabhaga assI hajAra pratiyA~ vitarita ho cukI haiN| yaha eka sarAhanIya kArya kahA jAnA caahie| ___ sonagar3ha meM isa grantha ko DhUMDhArI bhASA se Adhunika khar3I bolI meM jaba bhASAntarita kiyA gayA taba isakI prAmANikatA para aneka prazna cihna lagAye gaye the, para vaha bAta daba gaI aura usa samaya uThAye gaye praznoM ke Aja taka koI samAdhAna yA spaSTIkaraNa jayapura se nahIM diye gye| inakA pahalA saMskaraNa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) nikalane ke pUrva sva. paM. paramAnandajI zAstrI dvArA sampAdita cAra saMskaraNa DhUMDhArI meM sastI granthamAlA, dillI se nikala cuke the| sonagar3ha vAloM ne usa prati kA bhI anukaraNa kiyA aura jayapura ke vadhIcandra dIvAna mandira se hastalikhita prati ma~gAkara usake phoTo liye tathA usake sahAre hI bar3I bolI kA saMskaraNa taiyAra kiyA thaa| jaba svAdhyAya mandira kA pahalA saMskaraNa AyA aura usakI prAmANikatA para saMdeha kiyA gayA, taba paM. bAlacandrajI siddhAntazAstrI aura paM. paramAnandajI zAstrI ne jayapura se vaha phoTo prati ma~gAkara usase prakAzita prati kA milAna kiyA aura usameM 57 jagaha skhalana yA parivartana DhUMDha nikAle / ina donoM vidvAnoM ne grantha ke katipaya prasaMgoM para ATha prazna bhI uThAye jina para vicAra karanA Avazyaka thaa| isa sAre uhApoha ko 'mokSamArga prakAzaka kA prArUpa' nAmaka eka vistRta lekha meM dillI kI 'anekAnta' patrikA ke varSa 20, kiraNa 6 meM pRSTha 261 se 270 taka dasa pRSThoM para chApA gyaa| sonagar3ha pakSa kI ora se ina Age yA prapanoM kA Aja taka koI uttara nahIM diyA gyaa| yadyapi isa lekha ke AdhAra para kucha sudhAra avazya kara liye gaye / isa prakAra vAstavikatA yaha hai ki 1. mokSamArga prakAzaka paripUrNa grantha nahIM hai| vaha adhUrA grantha hai ataH lekhaka kI sArI vivakSAe~ usameM samAhita nahIM ho sakI haiN| 2. grantha kI svayaM lekhaka dvArA taiyAra kI gaI koI zuddha pANDulipi aba taka upalabdha nahIM huii| dIvAnajI kA mandira, jayapura se jo prati milI, jisake AdhAra para sonagar3ha TrasTa ne apanA saMskaraNa taiyAra kiyA, vaha grantha kA prAgrUpa mAtra thaa| usake prArambha ke 55 patra ( 109 pRSTha ) kisI anya vyakti ke hAtha ke likhe hue haiN| inameM pada -akSara aura mAtrAoM kI pracura azuddhiyA~ haiM aura inakA saMzodhana paM. ToDaramalajI nahIM kara paaye| Age ke patra apekSAkRta zuddha likhe gaye haiM aura saMzodhita bhI haiN| 3. usa prati meM aMta ke kucha pRSTha bhI kisI anya vyakti dvArA likhakara lagAye gaye haiM / yahA~ ina bAtoM kA ullekha karane se hamArA abhiprAya kisI vyakti yA saMsthA para doSAropaNa kA nahIM hai| hamArA to itanA hI rAga hai ki sva. paM. ToDaramalajI kA yaha lekhana jinAgama kI chAyA hai, ataH ise adhika se adhika AgamAnukUla aura zuddha rUpa pAThakoM ke hAtha meM dene kA samyak prayAsa kiyA jAnA caahie| isameM jor3a-tor3a karake apanI kaSAya kI puSTi karane yA haThAgraha karane kA mAna- prerita kArya nahIM kiyA jAnA caahie| yadi koI adhyetA vidvAn isa Alekha para prazna uThAtA hai, yA usake kisI aMza ko Agama ke Aloka meM punarparibhASita karane kA ImAnadAra prayatna karatA hai, to dhamakI bhare patra likhakara usakI kalama chInane ke bajAya, vAstavikatA ko pragaTa karanA cAhie aura Agama kI mUlabhUta vizeSatAoM kI rakSA kI cintA rakhanI caahie| Avaka kA yahI kartavya hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) zrI ToDaramala smAraka kI ora se hI mokSamArga prakAzaka kA aMgrejI anuvAda prastuta kiyA jA cukA hai| yadyapi anuvAdaka vidvAn bra. hemacandrajI zrutajha mumukSu haiM, parantu unake anuvAda meM bhI kucha visaMgatiyA~ dekhane meM AI haiN| digambara jaina vidvatpariSad ke koSAdhyakSa zrI amaracandra ne una bhUloM kI ora saMsthAna kA dhyAnAkarSaNa kiyA hai| AzA hai, agale saMskaraNa meM una para vicAra kiyA jAyegA / adhUre grantha kI pUrNatA ke prayAsa : yaha sarvamAnya tathya hai ki mokSamArga prakAzaka paripUrNa grantha nahIM hai| lekhaka kI grantha-pratijJA tathA anya spaSTa saMketoM' ke anusAra yaha eka adhUrA grantha hai| adhikAMza vidvAnoM kA to yaha mUlyAMkana hai ki paNDitajI ke mana meM jisa vistArapUrvaka grantha likhane kA saMkalpa thA, usake sAmane yaha likhita bhAga, grantha kA prArambha bhI nahIM hai| yaha to mAtra usakI bhUmikA hai| paNDitajI ke vyaktitva aura kRtitva. para apanA zodhagrantha prastuta karate hue DaoN. hukamacanda bhArilla ne spaSTa likhA hai ki yadi yaha grantha, jo mAtra sAr3he tIna sau pRSThoM kA hI hameM milA hai, kabhI paNDitajI ke hAthoM se pUrA ho pAtA to kama-se-kama pA~ca hajAra pRSThoM kA avazya hotaa| isa prakAra bhArillajI kI mAnyatA meM saMkalpita lekhana kI mAtra sAta - ATha pratizata sAmagrI hI hamAre sAmane upalabdha hai| paMDitajI ke asamaya dehAvasAna ke turanta bAda se hI isa grantha ko pUrA karane ke bAre meM socA jAne lagA thA, parantu viSaya kI gahanatA aura varNana kI sahajatA ko dekhakara kisI ne bhI isa kAma ko hAtha meM lene kA sAhasa nahIM kiyA / isa sambandha meM paM. lAlabahAdurajI zAstrI ne apanI prastAvanA meM likhA hai. - "usa samaya ke vidvAn svataMtra grantha-racanA ke lie apane Apako adhikArI vidvAn na pAte the| usa sambandha meM hama apanI tarapha se kucha na likhakara ToDaramalajI se lagabhaga pacAsa varSa bAda likhI gaI paM. jayacandrajI ke hI eka patra kI kucha paMktiyA~ uddhRta kara denA ThIka samajhate haiN| yaha patra kavi vRndAvanadAsajI kAzI ko likhA gayA thA aura 'vRndAvana - bilAsa' ke aMta meM jyoM kA tyoM chApA gayA hai| patra kI ye paMktiyA~ isa prakAra haiM 'aura likhyA ki ToDaramalajI kRta mokSamArga prakAza grantha pUraNa bhayA nAhIM tAkoM pUraNa karanA yogya hai| so koI eka mUlagrantha kI bhASA hoi tau pUraNa kreN| unakI buddhi bar3I thI yAteM binA mUlagrantha ke Azraya unane kiyaa| hamArI etI buddhi nAhIM / kaise pUraNa kreN|" "ina paMktiyoM se spaSTa hai ki usa samaya ke vidvAn svatantra racanA ke lie apane Apako 1. dekhie isI saMskaraNa ke pRSTha 26, 112, 129, 136, 170, 191, 196, 218, 277 para svayaM paNDitajI dvArA likhe gaye vAkyakhaNDa (Age varNana kareMge, Age kaheMge Adi) - jinase unakI lekhanayojanA kA saMketa milatA hai. parantu jise ve likha nahIM pAye / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) adhikArI na pAte the| padmapurANa, harivaMzapurANa Adi granthoM ke saphala TIkAkAra zrI paMDita daulatarAmajI ToDaramalajI ke samakAlIna vidvAna the kintu ToDaramalajI ke svargArohaNa ke pazcAt unake adhUre granthoM meM se ve puruSArthasi pAya kI hI TIkA pUrI kara ske| mokSamArga-prakAzaka ko unhoMne bhI pUrA nahIM kiyaa| -~mathurA saMskaraNa / prastAvanA | pRSTha 2 bra. zItalaprasAdajI kA prayAsa : paM. ToDaramalajI ke isa adhUre anuSThAna ko pUrA karane kA eka prayAsa 1930 meM bra. zItalaprasAdajI ne kiyA thaa| unhoMne zrI premIjI ke 1911 ke saMskaraNa ke mAdhyama se mokSamArgaprakAzaka kA adhyayana kiyA aura svayaM paM, ToDaramalajI ke saMketoM ke anusAra viSya nirdhArita karake choTe AkAra ke 344 pRSThoM ke kalevara meM 'mokSamArga-prakAzaka-dvitIya bhAga' kI racanA karake isa adhUre grantha ko pUrNa karane kA dAvA kiyaa| zAyada apane lekhana ko eka svatantra grantha kI zreNI meM rakhanA bhI brahmacArIjI kA lakSya rahA ho kyoMki unhoMne isameM naye sire se samyagdarzana, deva-zAstra-guru aura sAta tattvoM kA savistAra varNana kiyaa| aMtima do sau pRSThoM meM karaNAnuyoga ke viSaya kA nirUpaNa karake unhoMne kucha saMdRSTiyA~ prastuta kI haiM jo mahattvapUrNa kahI jA sakatI haiN| parantu isa pustaka se bAta kucha banI nhiiN| paNDitajI kA saMkalpa jaisA sarvAMga, paripUrNa aura vizAla thA, usake Age brahmacArIjI kA prayAsa eka baunA sA prayAsa hI rhaa| bra.zItalaprasAdajI apane sudhAraka vicAroM ke lie vikhyAta ho cuke the| unake vidhavA-vivAha samarthaka hone ke kAraNa samAja meM unakA virodha bhI hone lagA thaa| isI pRSThabhUmi meM jaba unake dvArA mokSamArga-prakAzaka kA dvitIya bhAga likhane kI ghoSaNA huI to usakA virodha bhI huaa| grantha ke prakAzana ke pUrva hI "jaina gajaTa'' meM usake virodha meM kucha lekha Adi prakAzita hue aura indaura kI mahilA pariSad ne grantha ke virodha meM eka prastAva bhI pArita kiyaa| parantu brahmacArIjI ne virodha kI AvAja ko anasunA karate hue grantha ko sUrata se prakAzita kiyA aura 'jaina-mitra' ke grAhakoM ko ni:zulka bheMTa kraayaa| bhUmikA meM brahmacArIjI ne apanI laghutA aura paM. ToDaramalajI kI mahattA ko svIkAra karate hue ise mAtra eka vaikalpika prayAsa kahA thA parantu unake lekhana ne paM. ToDaramalajI ke saMkalpa ke zAyada zatAMza ko bhI pUrA nahIM kiyaa| isIlie unakI vaha racanA kAla ke gAla meM vilIna hokara raha gii| phira dubArA usakI koI AvRtti nikalI ho aisA koI pramANa nahIM milaa| mokSamArga-prakAzaka meM aura usake isa dvitIya bhAga meM utanA hI aMtara thA jitanA aMtara AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI aura brahmacArI zItalaprasAdajI meM thaa| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImada rAjacandra kA mokSamArga prakAza : yaha pustaka zrI rAja-saubhAga satsaMga maNDala, sAyalA (saurASTra) se 1982 meM prakAzita huI hai| dekhane para patA calA ki yaha zrImadjI ke katipaya patroM kA saMkalana mAtra hai| paM. ToDaramalajI ke mokSamArga-prakAzaka se isakA koI sAmya, sambandha yA samatulyatA nahIM hai| yaha saMskaraNa aura vizeSArtha kA aucitya : __ mokSamArga-prakAzaka nirvivAda rUpa se eka adhUrA grantha mAnA gayA hai| yadi paNDitajI kA varNya viSaya mokSamArga yA ratnatraya thA to usameM se samyagdarzana kI carcA hI naveM adhyAya se prArambha ho pAI hai| jaba hama pAte haiM ki yaha prArambhika adhyAya hI adhUrA chUTa gayA, taba hameM yaha kahanA bhI ucita pratIta hotA hai ki grantha ke AThoM adhyAya mAtra usakI bhUmikA hI haiN| usase grantha kI rUparekhA to spaSTa hotI hai, parantu usake varNya-viSaya kA vistAra sAmane nahIM aataa| AgamaniSTha adhyetA vidvAnoM ke pAsa se hI yaha na TinAI rahI hai jisampUrNa lihAra ke abhAva meM mokSamArga-prakAzaka ke katipaya vivecana ekAnta kA poSaNa karate aura Agama ke virodha meM sthApita pratIta hote haiN| Agama ke Aloka meM unakA parIkSaNa karake, jaba taka unheM vivakSApUrvaka spaSTa na kiyA jAye, taba taka ve sthala jinavANI ke hArda ko prakaTa karane meM saphala nahIM hote| kahIM-kahIM unake AdhAra para saMzaya yA viparyAsa kI bhI sthiti nirmita ho jAtI hai| yadyapi isameM granthakAra kA pramAda jarA bhI nahIM hai, parantu pramukhatA se do aise kAraNa rahe haiM jinase svayameva aise prasaMga banate gaye lagate haiN| saralamati pAThakoM ke lie bhrAntiyoM kI sambhAvanAe~ zeSa raha jAne meM pahalA kAraNa to grantha kI apUrNatA hI rahA hai| kisI bhI viSaya ko atisaMkSepa meM nirNayAtmaka DhaMga se kaha denA alaga bAta hai aura Agama ke Aloka meM use vistAra se samajhAkara samasta vivakSAoM ke sAtha tAlamela biThAkara nirUpaNa karanA kucha alaga bAta hai| isIlie kucha sthAnoM para sAmAnya rUpa se kahI gaI bAteM isalie praznacihnAMkita ho gaI kyoMki unakA vistAra nahIM huA aura usa kathana kI sArI vivakSAe~ sAmane nahIM A paaii| isakA eka kAraNa aura rahA ki paNDitajI ke sAmane SaTkhaNDAgama nahIM thaa| prathamAnuyoga ko chor3akara zeSa tInoM anuyogoM ko jaisI sUkSmAtisUkSma prarUpaNAdhavala-jayadhavala aura mahAdhavala mahAgranthoM meM huI hai, vaisI sUkSmatA se vaha prarUpaNA paNDitajI ke sAmane nahIM thii| __ skhalanAoM aura apUrNatAoM kA dUsarA sabase bar3A kAraNa yaha rahA ki grantha kA vAstavika prArambha karake, likhate-likhate akasmAt unakA prANaharaNa ho gyaa| unheM eka bAra bhI apanA likhA bAMcane kA avasara nahIM milaa| lekhaka kitanA hI prabuddha aura amyasta ho para use apane lekhana meM saMzodhana aura parimArjana karane kI AvazyakatA hotI hI hai| eka bAra par3hane para hI lekhaka apanI racanA kI pUrNatA-apUrNatA aura doSa-hInatA kI parakha kara pAtA hai| hara lekhaka ko yaha karanA hI par3atA hai aura yahI "punaravalokana' Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (90) usakI racanA ko prastuti ke yogya banAtA hai| durbhAgya se paNDita ToDaramalajI ko mokSamArga prakAzaka kA jitanA bhAga ve likha sake, usa apane lekhana ke punaravalokana kA athavA usakI kamiyoM aura khAmiyoM ko jA~cane-parakhane aura sudhArane kA avasara nahIM milaa| yadi ve prakaraNa pUrA kara pAte to nizcita hI usakA punaravalokana karate aura usameM Avazyaka sudhAra bhI krte| yaha lekhana kA sAmAnya niyama hai| sarvazrI paM. nAthUrAma premI, paM. yugalakizora mukhtAra, paM. paramAnanda zAstrI, paM. kailAzacanda zAstrI, paM. rAjendrakumAra aura paM. lAlabahAdura zAstrI prabhRti vidvAnoM ne adhyetAoM kI isa kaThinAI ko samajhA aura usake pratikAra kI AvazyakatA kA bhalI bhA~ti anubhava kiyaa| una sabhI vidvAnoM ke cintana kA hI suphala thA ki mathurA saMgha se 1948 meM prakAzita lAlabahAdurajI zAstrI vAle saMskaraNa meM grantha ke praznacihnAMkita prasaMgoM ko spaSTa karane ke lie grantha ke anta meM 44 pRSThoM kA eka pariziSTa jor3A gyaa| isa pariziSTa meM 20-22 prasaMgoM para vizeSa rUpa se prakAza DAlA gyaa| parantu ye prasaMga prAya: karaNAnuyoga se hI sambandhita rhe| dUsarI bAta yaha rahI ki dhavala granthoM ke adhyayana kA lAbha ina TippaNiyoM meM pUrI taraha samAhita nahIM ho paayaa| kahIM-kahIM to aisA lagA ki spaSTIkaraNa ne prasaMga ko kucha aura adhika jaTilatA pradAna kara dI hai| prastuta saMskaraNa mokSamArga prakAzaka grantha kA eka navIna saMskaraNa hai| isakI vizeSatA yaha hai ki isake sampAdana hetu hamane ToDaramalajI kI hI hastalikhita mUla prati kI phoTosTeTa kaoNpI ko prAmANika prati mAnA hai| mUla meM sarvatra paNDita ToDaramalajI ke vAkyoM ko eka akSara pramANa bhI parivartana kiye binA jyoM kA tyoM rakhA hai| mAtra itanI vizeSatA hai ki hamane isameM yathAsthAna vizeSa (vizeSArtha ) saMkalita kara diye haiN| aise kula 36 vizeSArtha haiN| aneka pAdaTippaNa bhI diye gaye haiN| ye vizeSArtha yA to usa vivakSita viSaya ko spaSTa karane, khulAsA karane ke lie saMkalita kiye gaye haiM yA phira granthAntaroM kA tatsambandhI matAntara dikhAne hetu yA phira zraddheya lekhaka dvArA sUkSmatama viSaya ko spaSTa na karane se bhI vizeSArtha saMkalita kiyA gayA hai| isa saMskaraNa meM paM. lAlabahAdurajI zAstrI ke TippaNavAle prasaMgoM ko bhI AdhAra nahIM banAyA gayA hai kyoMki isa bIca ke dIrgha antarAla meM, . dhavalAdi granthoM ke prakAzana- adhyayana- vAcana aura pracAra-prasAra se aneka viSayoM kI jaTilatAe~ svayameva dUra ho cukI haiM tathA mathurA saMskaraNa ke aneka TippaNa viSaya ko vistAra hI dete haiN| isa saMskaraNa ke 'vizeSa' kI prastuti lAlabahAdurajI kI TippaNiyoM se kucha alaga haTa kara apanI vizeSatA liye hue hai| donoM meM pramukha antara isa prakAra hai (i) mathurA saMskaraNa meM TippaNa alaga pRSThoM para grantha ke anta meM diye gaye haiM, jabaki isa saMskaraNa meM jahA~ vAMchita samajhe gaye vahIM 'vizeSa' zIrSaka dekara, khar3I bolI meM mUlapATha se bhinna bar3e TAipa meN| isa prakAra viSaya ko spaSTa karane kA prayatna kiyA gayA haiM ki pAThaka svAdhyAya ke sAtha-hIsAtha viSaya ko sahI sandarbha meM samajha kara Age bar3ha ske| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ii) isa saMskaraNa meM sabhI vizeSArtha Agama ke sandarbha, granyanAma, saMskaraNa, zloka tathA pRSTha saMkhyA sahita vahIM ke vahIM de diye haiN| isase svAdhyAya kI dhArA khaNDita nahIM hotii| (iii) mathurA saMgha ke saMskaraNa meM kula 21 TippaNa jor3e gaye the| prastuta saMskaraNa meM 36 sthAnoM para 'vizeSa' zIrSaka ke antargata prakaraNa kA khulAsA prastuta kiyA gayA hai, adhikAMza prakaraNa naye haiN| ___ saMkalita vizeSArthoM meM se katipaya pUrva prakAzita haiM aura katipaya pahalI bAra prakhara svAdhyAyiyoM kI svAdhyAya-pratiyoM se yahA~ saMkalita kiye gaye haiN| isa saMskaraNa ke pRSTha 205 se 212 taka kA sabase lambA vizeSArtha (naya viSayaka) jaina gajaTa dinAMka 31.12.64 tathA 14.1.65 ke aMkoM se saMkalita hai| pRSTha 293 kA vizeSArtha jaina gajaTa ke 6.6.63 ke aMka meM prakAzita hai| kAlalabdhi viSayaka (pR. 266) vizeSArtha kramabaddhaparyAya samIkSA' pustaka ke pRSTha 194 se uddhRta hai| antarAyAma antarmuhUrtta pramANa hotA hai, muhUrta pramANa nahIM (pR. 225), yaha TippaNa 'mokSamArga-prakAzaka' ke sastI granthamAlA kameTI ke saMskaraNoM meM barAbara chapatA hI rahA hai| kSayopazama labdhi kI paribhASA jaina sandeza dinAMka (17.7.58 aMka) meM prakAzita huI hai| isake atirikta 'vItarAgavANI' mAsika ke jUna 1988 se pharavarI 1989 taka ke aMkoM meM mokSamArga-prakAzaka ke katipaya sthala' zIrSaka se prakAzita prakaraNoM kI samIkSA ko bhI yahA~ vizeSArtha ke rUpa meM saMkalita kiyA gayA hai| zeSa vizeSArtha dIrghakAlIna vyaktigata va sAmUhika svAdhyAya ke antargata upajI jijJAsAoM ke pariNAma haiM jo yadAkadA svAdhyAyiyoM ke bIca sAkSAt carcA se yA patroM ke mAdhyama se nissRta hue haiN| ye vizeSArtha upayukta aura Avazyaka haiM, para Age anya vizeSArtha nahIM likhe jA sakate, aisA sampAdakoM kA koI dAvA nahIM hai| sampAdakIya dRSTi itanI hI rahI hai ki sthApanAe~ khulAsA hoM, una para Agama ke pariprekSya meM nayadRSTi se vicAra ho / granthAntaroM ke mata bhI sAmane hoN| pRSTha 2 para siddhoM ke AtmapradezoM ke AkAra ke sambandha meM do mata uddhRta haiN| eka mata se unakA AkAra 'carama zarIra naiM kiMcit Una puruSAkAravat' hai| dUsare mata se antima zarIra ke do tihAI bhAga pramANa AkAra hai| 'paramAtma prakAza' meM eka tIsarA mata bhI milatA hai - kAraNa birahiu suddha jiu, vaDDhai khirae Na jenn| gharama sarIra pamANu jiu jiNavara bollahiM teNa // 54 // arthAt siddhoM ke AtmapradezoM kA AkAra carama zarIra pramANa hotA hai| pRSTha 159 para kahA hai - 'so zuddha-azuddha avasthA paryAya hai| kintu sarvathA aisA nahIM hai| 'pravacanasAra' meM dravya kI azuddhatA kI bAta bhI kahI hai| paryAya azuddha hai to dravya bhI azuddha hogaa| pRSTha 186 para likhA hai -"so eka kAraNa te puNya bandha bhI mAnai ara saMvara bhI mAnai so banai naahiiN|" sarvathA aisA nahIM hai kyoMki eka hI dIpaka kAlimA va prakAza donoM kA kAraNa dekhA jAtA hai| zrI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjyapAdAcArya ne kahA bhI hai - "nanu ca tapo'bhyudayAGgamiSTaM devendrAdisthAnaprAptihetutvAbhyupagamAt, tat kathaM nirjarAGga syAditi? naiSa doSaH, ekasyAneka-kAryadarzanAdagnivat / yathA'gnireko'pi vikledanabhasmAGgArAdiprayojana upalabhyate tathA tapo'bhyudayakarmakSayaheturityatra ko virodhaH / zaMkAtapa ko abhyudaya kA kAraNa mAnanA iSTa hai, soMki vaha devendra Adi vigo dI prApti ke hetamapa se svIkAra kiyA gayA hai, isalie vaha nirjarA kA kAraNa kaise ho sakatA hai? samAdhAna - yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki agni ke samAna eka hote hue bhI isake aneka kArya dekhe jAte haiN| jaise agni eka hai to bhI usake vikledana, bhasma aura aMgAra Adi aneka kArya upalabdha hote haiM vaise hI tapa abhyudaya aura karmakSaya ina donoM kA hetu hai, aisA mAnane meM kyA virodha hai| pRSTha 181 para kahA hai - "bhakti to rAga rUpa hai, rAgateM baMdha hai| tAtaiM mokSa kA kAraNa naahiiN|" "isa zubhopayoga ko baMdha kA hI kAraNa jAnanA, mokSa kA kAraNa na jAnanA'' (pR. 217) / AcAryoM ne prazasta rAga ko paramparA mokSa kA kAraNa mAnA hai| zrI kundakundAcArya kahate haiM - esA pasatyabhUvA samaNANaM vA puNo ghrtthaannN| cariyA paretti bhaNidA tA eva paraM lahadi sokkhaM // 254 prvcnsaar|| artha : yaha prazastacaryA (zubhopayoga) zramaNoM ke gauNa hotI hai aura gRhasthoM ke mukhya hotI hai| aisA jinAgama meM kahA hai| usI se gRhastha paramasaukhya ko prApta hote haiN| isakI TIkA meM zrI amRtacandra sUri kahate haiM - "gRhiNAM tu samastaviraterabhAvena zuddhAtmaprakAzasyAbhAvAt kaSAyasabhAvAt pravartamAno'pi sphaTikasamparkeNArphatejasa ivaidhasAM rAgasaMyogena zuddhAtmano'nubhavanAtkramata: paramanirvANasaukhyakAraNatyAca mukhyaH / artha - vaha zubhopayoga gRhasthoM ke to, sarvavirati ke abhAva se, zuddhAtma prakAzana kA abhAva hone se kaSAya ke sadbhAva ke kAraNa pravartamAna hotA huA bhI mukhya hai, kyoMki jaise IMdhana ko sphaTika ke samparka se sUrya ke teja kA anubhava hotA hai (isIlie vaha kramaza: jala uThatA hai), usI prakAra gRhastha ko rAga ke saMyoga se zuddhAtmA kA anubhava hotA hai aura (isIlie vaha zubhopayoga) kramaza: parama nirvANasukha kA kAraNa hotA hai| pRSTha 218 para likhita yaha kathana "tAtai mithyAdRSTI kA zubhopayoga to zuddhopayoga ko kAraNa hai naahiiN|' yaha jijJAsA paidA karatA hai ki kyA mithyAdRSTi ke zubhopayoga sambhava hai? jayasenAcArya pravacanasAra tAtparyavRtti 1/9 meM likhate haiM-mithyAtva-sAsAdana-mizraguNasthAnatraye tAratamyenAzubhopayoga: tadanantaramasaMyatasamyagdRSTi-dezavirata-pramattasaMyataguNasthAnatraye tAratamyena gubhopayoga:, tadanantaramapramattAdikSINakaSAyAntaguNasthAnaSaTke tAratamyena zuddhopayogaH, tadanantaraM sayogyayogIjinaguNasthAnadvaye zuddhopayogaphalamiti bhAvArthaH // 1-9 // Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 13 } yadyapi Age calakara paNDitajI ne svayaM bhI isakA khulAsA kara diyA hai ki yahA~ upayoga se unakA tAtparya kevalIjJAnagamya pariNAmoM se nahIM, chadmastha ke jJAnagamya mana-vacana-kAya kI ceSTA se hai| arthAt ve yoga kI bAta karate haiM, upayoga kI nahIM, isase prakaraNa spaSTa ho jAtA hai| uparyukta sthApanAoM para aneka bAra carcA, paricardhA, vAda-vivAda hote rahe haiM, Aja bhI haiN| 'vAde vAde jAyate tttvbodhH|' para ina sabako sammilita-saMkalita karane se grantha kA kalevara bar3ha jAtA ata: aisI lambI carcAoM ko chor3akara mAtra 36 vizeSArtha hI saMkalita kiye gaye haiM jo grantha ke mAtra 30 pRSThoM meM hI A gaye haiN| ___yahA~ pAThakoM ke mana meM yaha prazna sahaja hI uTha sakatA hai, uThanA bhI cAhie ki kyA paNDita ToDaramalajI ke lekhana meM koI kamI hai yA koI aisI truTiyA~ haiM jinake nirAkaraNa ke lie Aja ke vidvAnoM ko unake lekhana meM TippaNa yA vizeSArtha jor3ane par3a rahe haiM? isa svAbhAvika prazna ke uttara meM itanA hI kahA jA sakatA hai ki mokSamArga-prakAzaka kI racanA-saMyojanA itane bar3e phalaka para rekhAGkita kI gaI thI jisameM paM. ToDaramalajI ne samUce mokSamArga ko lokabhASA meM prastuta karane kA aitihAsika saMkalpa kiyA thaa| durbhAgya se ve apane saMkalpa kI AMzika pUrti bhI nahIM kara pAye aura unakI paryAya pUrI ho gii| isa grantha kA apUrNa raha jAnA hI apane Apa meM eka bar3I kamI hai, jise pUrA karane kA koI upAya hamAre pAsa nahIM hai| kaI viSaya aise haiM jinakI vyAkhyAoM ko vAMchita vistAra nahIM mila pAne ke kAraNa unameM katipaya bhrAntiyoM kI AzaMkA ko sthAna milatA hai| aisI sthiti meM, granthakAra ke hArda ko samajhane ke lie aura usake varNyaviSaya ko sahI sandoM sahita sUkSmatA se jAnane ke lie aneka sthaloM para kucha spaSTatA lAnA Avazyaka samanA gayA, isI prayojana se prastuta saMskaraNa prakAzita kiyA gayA hai| hamArA yaha prayAsa na to adhUre grantha ko pUrA karane ke lie huA hai, na hI usameM truTiyA~ nikAlakara unakA parimArjana karane ke lie huA hai| yaha to paNDitajI ke kathana ko Agama kI vivakSAoM aura pramAgoM ke Aloka meM samajhane kA eka laghu prayatna mAtra hai| kisI bhI granthakAra ke lekhana meM kisI vizeSa sthala ko adhika spaSTa karane ke lie TippaNa likhane kI paramparA atiprAcIna aura mAnya paramparA hai| aneka bar3e-bar3e AcAryoM ke lekhana para isa prakAra ke TippaNa paravartI AcAryoM ne likhe haiM aura zAstroM meM unheM mAnya kiyA gayA hai| pUjyapAya svAmI kI 'sarvArthasiddhi' TIkA ke aneka sthaloM para saikar3oM varSoM bAda AcArya prabhAcandra ne TippaNI likhI thii| paM. phUlacandra siddhAntazAstrI dvArA anUdita, sampAdita hokara jaba yaha grantha bhAratIya jJAnapITha se pahalI bAra prakAzita huA taba ye TippaNa isameM nahIM diye gye| parantu unakI upayogitA dekhate hue paM. kailAzacandajI siddhAntazAstrI ne dUsare saMskaraNa meM unakA samAveza kiyA jo aba taka barAbara chapa rahe haiN| nizcita hI una TippaNiyoM se sambandhita prakaraNoM ko samajhane meM AsAnI hotI hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa saMskaraNa meM saMkalita-sampAdita vizeSArthoM kA aucitya tarka yA paramparA se nahIM samajhAyA jA sktaa| anAgrahI mana me svAdhyAya karake use samajhA avazya jA sakatA hai| pUrvAgraha rahita hokara jo bhI adhyetA ina sAre sthaloM kA avalokana-manana kareMge, unheM prastuta vizeSArthoM kA aucitya bhara nahIM, varan unakI mahattA aura anivAryatA bhI sahana hI samajha meM A jaayegii| pAThakoM se hamArA anurodha hai ki ve isa satprayAsa ko isI bhAvanA se grahaNa kareM, kisI bhI dRSTi se use anyathA grahaNa na kreN| phira bhI cintana kA AkAza sabake lie khulA hai, sadA ke lie khulA hai| . hameM vizvAsa hai ki 'mokSamArga-prakAzaka' kA yaha saMskaraNa isa grantha kI lokapriyatA meM avazya vRddhi kregaa| phira bhI yadi kisI bhavyAtmA ko hamAre isa prayatna se kisI prakAra kA mAnasika kleza pahu~cA ho to usake lie hama unase savinaya kSamA cAhate haiN| svayaM paNDita ToDaramalajI likhate haiM 'sAvadhAnI karate bhI kahIM sUkSma artha kA anyathA varNana hoya jAya to vizeSa buddhimAna hoi so sa~vAri kari zuddha kariyo, yaha merI prArthanA hai|'' (pRSTha 13) AzA hai, prabuddha pAThakoM ke bIca, prakhara svAdhyAyiyoM ke bIca isa saMskaraNa kA sammAna hogaa| isake mAdhyama se paNDita ToDaramalajI ke isa kRtitva ko adhika sArthakatA pUrvaka par3hA samajhA jAyegA aura alpakAla meM hI isa saMskaraNa kI punarAvRtti karane kI AvazyakatA pdd'egii| __ isa saMskaraNa ke sambandha meM pUjya AcAryoM, munirAjoM, AryikAoM aura vidvAnoM ne apane AzIrvAda/abhimata/anuzaMsA/pratikriyA bhejakara hameM anugRhIta kiyA hai, etadartha hama unake hRdaya se AbhArI haiN| grantha ke sampAdana hetu paM. ToDaramalajI kI hI hastalikhita mUla prati kI phoTosTeTa kaoNpI vidvadvara zrI rAjamalajI jaina, bhopAla ne bar3I kRpA karake hameM bhejI thii| etadartha hama unake AbhArI grantha-prakAzana meM samarpita bhAva se sahayoga karane vAle sabhI sahayogI hamAre hArdika dhanyavAda ke pAtra haiN| artha-sahayoga pradAna karane vAle sabhI udAra dAtAroM ke hama atizaya AbhArI haiN| paNDita nIraja jaina, satanA DaoN. cetanaprakAza pATanI, jodhapura paNDita haMsamukha jaina, dhariyAvada Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryakalpa paM. ToDaramala jI kA | manAnai narIPIRATI jIvana paricaya mahAkavi AzAdhara ke anupama vyaktitva kI tulanA karanevAlA vyaktitva AcAryakalpa paM. ToDaramala jI kA hai| inheM prakRtipradatta smaraNazakti aura medhA prApta thI / eka prakAra se ye svayaMbuddha the / inakA janma jayapura meM huA thA / pitA kA nAma jogIdAsa aura mAtA kA nAma ramA yA lakSmI thA / inakI jAti khaNDelavAla aura gotra godIkA thA / ye zaizava se hI honahAra the / gRr3ha-se-gRr3ha zaMkAoM kA samAdhAna inake pAsa milatA thA / inakI yogyatA evaM pratibhA kA jJAna tatkAlIna sAdharmI bhAI rAyamAna ne indradhvaja pUjA ke nimaMtraNa patra meM jo udgAra prakaTa kiye haiM unase spaSTa ho jAtA hai / ina udgAroM ko nyoM-kA-tyoM diyA jA rahA hai "yahA~ ghaNAM bhAyAM aura dhaNI bAyAM ke vyAkaraNa va gommaTasAra jI kI carcA kA jJAna pAie haiM / mArA hI virSe bhAI jI ToDaramala jI ke jJAna kA kSayopazama alaukika hai, jo gommaTasAgadi gaMdhoM kI sampUrNa lAkha zloka TIkA baNAI, aura pA~ca-sAta graMthoM kI TIkA baNAyave kA upAya hai / nyAya, vyAkaraNa, gaNita, chaMda, alaMkAra kA yadi jJAna pAiye hai / aise puruSa mahanta buddhi kA dhAraka iMkAla virSa honA durlabha hai / tAte yAsU pile sarva sandeha dUri hoya hai / ghaNI likhavA kara kahA ApaNAM heta kA vAMchIka puruSa zIgha Apa yAMsU milApa kro|" isa uddharaNa se spaSTa hai ki ToDaramalajI mahAn vidvAn the / ve svabhAva se bar3e namra the / ahaMkAra unheM cha taka na gayA thaa| inheM eka dArzanika kA mastiSka, zraddhAlu kA hRdaya, sAdhu kA jIvana aura sainika kI dRr3hatA milI thii| inakI vANI meM itanA AkarSaNa thA ki nitya sahasroM vyakti inakA zAstra pravacana sunane ke lie ekatra hote the| gRhastha hokara bhI gRhasthI meM anurakta nahIM the| apanI sAdhAraNa AjIvikA kara lene ke bAda zAstracintana meM rata rahate the| unakI pratimA vilakSaNa thI / isakA eka pramANa yahI hai ki inhoMne kisI se binA par3he hI kannar3a lipi kA abhyAsa kara liyA thaa| aba taka ke upalabdha pramANoM ke AdhAra para inakA janma vi. saM. 1797 hai aura mRtyu saM. 1824 hai / ToDaramala jI AraMbha se hI krAntikArI aura dharma ke svaccha svarUpa ko hRdayaMgata karanevAle the / inakI zikSA-dIkSA ke sambandha meM vizeSa AnakArI nahIM hai, para inake guru kA nAma vaMzIdhara jI mainapurI batalAyA jAtA hai / vaha AgarA se Akara jayapura meM rahane lage the aura bAlakoM ko zikSA dete the / ToDarapala bAlyakAla se hI pratibhAzAlI the| ataeva guru ko bhI unheM svayabuddha kahanA par3A thA / vi. saM. 1811 phAlguna zuklA paMcamI ko 14-15 varSa kI avasthA meM adhyAtmarasika mulatAna ke bhAiyoM ke nAma ciTThI likhI thI, jo zAstrIya ciTThI hai / rAjasthAna ke utsAhI vidvAna paMDita devIdAsa godhA ne apane siddhAntasAra saMgraha vacanikA graMtha meM inakA paricaya dete hue likhA "so dillI par3hikara basuvA Aya pAchai jayapura meM thor3A dina ToDaramallajI mahA buddhimAna ke pAsi zAstra sunane ko milyA..........so ToDaramalajI ke zrotA vizeSa buddhimAna dIvAna, ratanacandajI, ajabarAyajI, tilokacandajI yATaNI, mahArAmajI, vizeSa caracAbAna osavAla, kriyAvAna udAsIna tathA tilokacanda saugANI, nayanacandajI pATanI ityAdi ToDarapalajI ke zrotA vizeSa buddhimAna tinake Age zAstra kA to vyAkhyAna kiyA !" isa uddharaNa se ToDaramalajI kI zAsva-pravacana zakti evaM vidvatA prakaTa hotI hai / ArA siddhAnta bhavana meM saMgRhIta zAntinAthapurANa kI prazasti meM ToDaramalajI ke sambandha meM jo ullekha milatA hai usase unake Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huI / merI dRSTi meM siddhAnta graMthoM kI pramANikatA satya tathya ko prastuta karane se hI hai / ataH sammatiyoM kA byaurA denA maiMne ucita nahIM samajhA / yaha mahAna AdhyAtmika graMtha hai aura vizeSArtha dekara isakI maulikatA ko dviguNita kara hamAre sampAdaka maNDala ne kalyANakArI kArya kiyA hai, paramapUjya 108 munirAja zrI sudhAsAgara jI ne jo abhimata diyA hai do TUka satya aura yathArtha hai| sarvaprathama isakA prakAzana 1996 puna: 1998 meM zrI paM. haMsamukha jI dhariyAvAda dvArA kiyA gayA thA vItarAgavANI mAsika patrikA ko samIkSArtha AI prati kA avalokana kara maiM bahuta pramudita huA tathA deza ke yazasvI vidvAna zrI paM. javAharalAla jI siddhAntAcArya se udayapura meM milA aura unake isa praur3ha sAhasa tathA vilakSaNa vidvatA ke lie maiMne bahuta dhanyavAda diyA / tathA bhagavAna mahAvIra svAmI ke 26 sauvIM jayaMtI para prakAzita hone vAle 26 graMthoM kI sUcI meM isa graMtha ko bhI jor3ane kI svIkRti cAhI to unhoMne apane sAthI sampAdaka maNDala se parAmarza kara saharSa svIkRti dI mujhe lagatA hai ki prAyaka ke ghara ghara meM isa prati kA pahu~canA sambhava ho tathA isa prati ke AdhAra para svAdhyAya kareM to sabhI prakAra kI jijJAsAeM hala ho jAeMgI / isa graMtha kI 1000 pratiyA~ bhagavAna isI bAgI ke rasa meM mohImati meM prakAzita 26 graMthoM ke sAtha dAtAroM kI ora se vitaraNa heta prakAzita kI hai tathA 1000 pratiyA~ lAgata mUlyoM meM bikrI heta vItarAgavANI TrasTa dvArA chapAI gaI hai AzA hai isa kalyANakArI graMtha se aneka bhavyoM kA upakAra hogaa| TusTa graMthamAlA ke niyAmaka sampAdaka paM. barddhamAnakumAra jI jaina sorayA DA. sarvajJadeva jaina evaM DA. arihaMtazaraNa jaina ko dhanyavAda deMge jinhoMne bar3I lagana tatparatA se jaina Agama ke mahAnatama graMthoM ke prakAzana kA saMkalpa isa TrasTa dvArA sAkAra kiyA hai / bahina zrImatI phUlI devI seTI evaM bahina indrA devI gaMgavAla tathA unakI sahayogI mahilA maNDala kI bahinoM tathA bhAI ramezacaMdra jI jaina meraTha ko dhanyavAda deMge jinhoMne pragavAna mahAvIra svAmI kI 26 vIM jayaMtI kI punIta smRti meM isa graMtha ko prakAzita karAne suyoga sAkAra kiyA / tathA vItarAgavANI TrasTa dvArA lAgata mUlya para hI isa AdhyAtma graMtha ko jana jana taka pahuMcAne kI saphala AkAMkSA se isakI atirikta pratiyA~ prakAzita kI / deza ke zIrSastha zAstrIya vidvAna siddhAntAcArya paM. javAharalAla jI si. zA. udayapura tathA sampAdaka maNDala ke pratibhAzAlI yogya vidvAna paM. nIraja jI satanA, DaoN, cetanaprakAza jI pATanI jodhapura evaM paM. haMsamukha jI jaina dhArivAda ko dhanyavAda deMge jinhoMne isa graMtha ke sampAdana prakAzana kA zreya prApta kA jaina samAja kA mahat upakAra kiyA / merI bhAvanA hai ki isa mokSamArga prakAzaka kA hI ghara-ghara meM vAcana ho aura prAvaka AtmakalyANa ke lie yatheSTa lAbha prApta kareM / isa prakAzana meM maiMne AcAryakalpa paM. ToDaramala jI kA gaurava paricaya zrI samAhAra kara diyA hai jisase pAThakoM ko unake pavitra jIvana kI jhAMkI bhI dekhane ko mila sake / mere dvArA prakAzita isa graMtha meM eka akSara bindu kA bhI parivartana parivarddhana nahIM kiyA gayA / pradhAna sampAdaka jI dvArA kI gaI zuddhiyoM ko isameM saMzodhita yA TippaNI meM Avazyaka prakaraNa samAhArita kie haiN| unhIM ko yathAsthAna rakhA gayA hai / vidvAnoM dvArA isa saMskaraNa kA adhyayana karane ke bAda jo bhI sujhAva sammatiyA~ hameM prApta hogI aura hamAre sampAdaka maNDala ne ucita samajhA to hama agale saMskaraNa meM pUrva sammatiyA~ kA punaH prakAzana jor3a deMge / Atma kalyANa kI sadbhAvanA se isa graMtha kA yaha tRtIya saMskaraNa aura vItarAgavANI dusTa TIkamagar3ha dvArA prakAzita prathama saMskaraNa apane sahRdayI vidvAnoM pAThakoM ke lie sAdara samarpita hai 1 dIpAvali, 4.11.2002 pratiSThAcArya paM. vimalakumAra jaina sorayA ema.e. zAstrI adhyakSa vItarAgavANI dasTa rajisTarDa evaM pradhAna sampAdaka vItarAgavANI mAsika TIkamagar3ha Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI jena prAcIna sAhitya meM AcArya kalpa ToDaramala jI dvArA racita mokSamArga prakAzaka graMca eka AdhyAtma paraka dArzanika Agama graMtha hai| vidvAna lekhaka kA yaha graMtha 9 adhikAroM meM likhA gayA hai| jo jainAgama kA sArabhUta graMtha hai| saMvat 1824/25 meM racita isa graMtha kI itanI lokapriyatA :bar3I ki hindI bhASI kSetra ke pratyeka jinAlaya meM prAyaH isake hasta likhita pratiyA~ upalabdha hotI haiM / san 1897 meM zrI bAbU jJAnacaMdra jI jainI lAhaura meM sarvaprathama isakA prakAzana karAyA thA / san 1991 meM zrI nAthUrAma jI premI ke zuddha bUMDarI bhASA meM isakA prakAzana karAyA / 1939 meM bhI dulIcaMdra jI paravAra ne kalakattA se, isake bAda 1947 meM paM. DaoN. lAlabahAdura zAstrI ne graMthameM varNita strotoM ke pramANoM ko khoja kara prastuta kara eka bahuta zrama sAdhya kArya kiyA isakA prakAzana jaina saMgha madhurA se kiyA gayA / isake bAda aneka sthAnoM se dUsare saMskaraNa chape san 1965-63 se sonagar3ha dvArA lAgata mUlya se bhI kama meM isakA prakAzana lagabhaga 80 hajAra pratiyoM meM huA paraMtu usameM 57 agaha skhalana aura parivartana unhoMne kiye jisase graMtha ke katipaya prasaMga apramANika se ho gaye / pApi mokSamArga prakAzaka adhUrA graMtha hai / ataH lekhaka kI sArI vivakSAaiM usameM samAhita nahIM ho sakI kyoMki varNya viSaya mokSamArga yA ratnAvaya thA to usameM samyakadarzana kI carcA hI nauve AdhyAya se prAraMbha ho pAI hai| aura paM. ToDaramala jI kA asamaya dehAvasAna ho gyaa| prastuta saMskaraNa ke prakAzana kA tAtparya yaha ki kisI bhI viSaya ko ati saMkSepa meM nirNayAtmaka DhaMga se kaha denA alaga bAta hai aura Agama ke Aloka meM use samasta vivakSAoM ke sAtha tAlamela baiThAkara nirUpaNa karamA alaga bAta hai / isalie kucha sthAnoM para sAmAnya rUpa se kahI gaI bAteM prazna cinhita ho gaI / isakA mukhya kAraNa rahA hai ki paM. jI ke sAmane SaTkhaNDAgama nahIM thA / kyoMki karaNAnuyoga, caraNAnuyoga, draSyAnuyoga kI jaisI sUkSmAti sUkSma prarUpaNA yavala, jayapavala, mahAthavala mahAna graMthoM meM huI hai vaisI sUkSma prarUpaNA paNDitajI ke sAmane nahIM thii| isake sampAdana hetu vidvAna sampAdaka jI ne zrI ToDaramala jI kI hastalikhita mUla prati kI phoTo sTeTa kApI ko pramANika prati mAnA hai / mUla meM sarvatra eka akSara pramANa bhI parivartana kie binA jyoM kA tyoM rakhA hai aura yathA sthAna vizeSArtha saMkalita kara die haiM aneka pAda TippaNI bhI die haiM aise kula 36 vizeSArtha haiN| yaha vizeSArtha upayukta aura Avazyaka hai| sampAdakIya iSTi itanI hI rahI hai ki sthApanAaiM khulAsA hoM una para Agama ke pariprekSya meM nayaiSTi se vicAra ho tathA graMthoM ke mata bhI sAmane hoM / graMthakAra ke hArda ko samajhane ke lie aura usake vayaM viSaya ko sahI sandarbho sahita sUkSpatA se jAnane ke lie aneka sthaloM para kucha spaSTatA lAmA Avazyaka samajhA gyaa| isI prayojana hetu prastuta saMskaraNa prakAzita kiyA gayA hai / paMDita jI ke kathana ko Agama kI vivakSAoM aura pramANoM ke Aloka meM samajhane kA eka laghu prayAla mAtra hai| aisA sampAdaka jI kA mata hai| mokSamArga prakAzaka ke isa vizeSArtha sahita sampAdana ke saMbaMdha meM deza ke mahAna AcAryoM meM AcArya zrI vimalasAgara jI, AcArya zrI barddhamAnasAgara jI AcArya zrI AryanaMdI jI, AcArya zrI sumatisAgara jI, AcArya zrI sambhavasAgara jI, AcArya zrI abhinaMdana sAgara jI, AcArya zrI virAgasAgara jI, AcArya zrI bharatasAgara jI, upAdhyAya zrI guptisAgara jI, muni zrI kAmakumAranaMdI jI, muni zrI brahmAnaMda jI, muni zrI zrutasAgara jI, AryikA vizuddhamati jI, zu. zItalasAgara jI, bra. vidyullatA jI, DaoN. darabArIlAla jI koThiyA, DaoN. udayacaMda jI sarvadarzanAcArya, DaoN. paM. pannAlAla jI sA. A., prophesara khuzAlacaMda jI gorAvAlA, paM. zrI ratanalAla jI zAstrI, paM. zrI sAgaramala jI evaM paM. zrI zivacaraNalAla jI kI sampatiyA~ graMtha ke prathama dvitIya saMskaraNa meM prakAzita Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhityika vyaktitva para pUrA prakAza par3atA hai / mAtA pitA kI ekamAtra santAna hone ke nAte ToDaramalajI kA bacapana bar3e lAr3a-pyAra meM bItA / bAlaka kI vyutpannamati dekhakara inake mAtA-pitA ne zikSA kI vizeSa vyavasthA kI aura vArANasI se eka vidvAn ko vyAkaraNa, darzana Adi viSayoM ko par3hAne ke lie bulAyA / apane vidyArthI kI vyutpannamati aura smaraNa zakti dekhakara gurujI bhI cakita the / ToDaramala vyAkaraNa sUtroM ko guru se bhI adhika spaSTa vyAkhyA karake sunA dete the / chaH mAsa meM hI inhoMne jainendra vyAkaraNa ko pUrNa kara liyaa| adhyayana samApta karane ke pazcAt inheM dhanopArjana ke lie siMhANA jAnA pdd'aa| isase anumAna lagatA hai ki isa samaya taka inake pitA kA svargavAsa ho cukA thaa| vahA~ bhI ToDaramala jI apane kArya ke atirikta pUrA samaya zAstra svAdhyAya meM lagAte the| kucha samaya pazcAt rAyamalla jI bhI zaMkA-samAdhAnArtha siMghANA pahu~ce aura inakI naisargika pratibhA dekhakara inheM 'gommaTasAra' kA bhASAnuvAda karane ke lie prerita kiyA / alpa samaya meM hI inhoMne isakI bhASATIkA samApta kara lii| mAtra 18-19 varSa kI avasthA meM hI gommaTasAra, labdhisAra, kSapaNastAra evaM trilokasAra ke 65000 zlokapramANa kI TIkA kara inhoMne janasamUha meM vismaya bhara diyA | siMghANA se jayapura lauTane para inakA vivAha sampanna kara diyA gyaa| kucha samaya pazcAt do putra utpanna hue| bar3e kA nAma harizacandra aura choTe kA nAma gumAnIrAma thaa| isa samaya taka ToDaramalajI ke vyaktitva kA prabhAva sAre samAja para vyApta ho cukA thA aura nAroM ora hone kI yahA~ unhoMne samAja-sudhAra evaM zithilAcAra ke viruddha apanA abhiyAna zurU kiyaa| zAstrapravacana evaM graMthanirmANa ke mAdhyama se unhoMne samAja meM naI cetanA evaM naI jAgRti utpanna kii| inakA pravacana terahapaMthI bar3e mandira meM pratidina hotA thA, jisameM dIvAna ratanacanda, ajabarAya, trilokacanda mahArAja jaise viziSTa vyakti sammilita hote the| sAre deza meM unake zAstrapravacana kI dhUma thI (18) 1 ToDaramala kA jAdU jaisA prabhAva kucha vyaktiyoM ke lie asahya ho gyaa| ve unakI kIrtti se jalane lage aura isa prakAra unake vinAza ke lie nitya prati SaDyaMtra kiyA jAne lgaa| anta meM vaha SaDyaMtra saphala huA aura yuvAvasthA meM yauvana kI kIrti antima caraNa meM pahu~cane vAlI thI ki unheM mRtyu kA sAmanA karanA pdd'aa| saM. 1824 meM inheM AtatAyiyoM kA zikAra honA par3A aura ha~sate-ha~sate inhoMne mRtyu kA AliMgana kiyA / racanAe~ 1 ToDaramalajI kI kula 11 racanAe~ haiM, jinameM sAta TIkAgraMtha aura bAra bhaulika graMtha haiN| maulika graMthoM meM 1. mokSamArgaprakAzaka, 2. AdhyAtmika patra, 3. arthasaMdRSTi aura 4. gommaTasArapUjA parigaNita haiN| TIkAgraMtha nimnalikhita haiM: 1. gommaTasAra ( jIvakANDa )- samyagjJAnacandrikA / yaha saM. 1815 meM pUrNa huI / 2. gommaTasAra (karmakANDa ) 3. labdhisAra 35 " 31 TIkA saM. 1898 meM pUrNa huI / 4. kSapaNAsAra vadyanikA sarasa hai / 5. trilokasAra isa TIkA meM gaNita kI aneka upayogI aura vidvasApUrNa carcAe~ kI gaI haiM / 6. AtmAnuzAsana- yaha AdhyAtmika sarasa saMskRta graMtha hai| isakI vacanikA saMskRta TIkA ke AdhAra para 7. puruSArthasiddhyupAya- isa graMtha kI TIkA adhUrI hI raha gaI hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maulika racanAe~ 1. arthasaMdRSTi, 2. AdhyAtmika patra, 3. gommaTasArapUjA aura 4. mokSamArga prakAzaka / ila samasta racanAoM meM mokSamArgaprakAzaka sabase mahatvapUrNa hai / yaha 9 adhyAyoM meM vibhakta hai aura isameM jainAgama kA sAra nibada hai| isa graMtha ke svAdhyAya se Agama kA samyagjAna prApta kiyA jA sakatA hai| isa graMtha ke prathama adhikAra meM uttama sukha prApti ke lie parama iSTa arhanta, siddha, AcArya, upAdhyAya evaM sAthu kA svarUpa vistAra se batalAyA gayA hai| paMcaparameSThI kA svarUpa samajhane ke lie yaha adhikAra upAdeya hai| dvitIya adhi kAra meM saMsArAvasthA kA svarUpa varNita hai / karmabandhana kA nidAna, karmoM ke anAdipana kI siddhi, jIva-karmoM kI bhinnatA evaM kacit abhinnatA, yoga se honevAle prakRti-pradezabandha, kaSAya se honevAle sthiti aura anubhAga bandha, karmoM ke phaladAna meM nimitta-naimittikasambandha, dravyakarma aura bhAvakarma kA svarUpa, jIva kI avasthA Adi kA varNana hai| tRtIya adhikAra meM saMsAra-duHkha tathA mokSasukha kA nirUpaNa kiyA gayA hai| duHkhoM kA mUla kAraNa mithyAtya aura mohajanita viSayAbhilASA hai / isI se cAroM gatiyoM meM duHkha kI prApti hotI hai / cauthe adhikAra meM midhyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra kA nirUpaNa kiyA gayA hai / iSTa-aniSTa kI mithyAkalpanA rAga-dveSa kI pravRtti ke kAraNa hotI hai; jo isa pravRtti kA tyAga karatA hai use sukha kI prApti hotI hai / paMcama adhikAra meM vividhamata-samIkSA hai / isa adhyAya se paM. ToDaramala ke prakANDa pANDitya aura unake vizAla jJAnakoza kA paricaya prApta hotA hai / isa adhyAya se yaha spaSTa hai ki satyAnveSI puruSa vividha matoM kA adhyayana kara anekAntabuddhi ke dvArA satya prApta kara letA hai / bala adhikAra meM satyatAtirodhI asanyAyatanoM ke pasarUpa kA vistAra batalAyA gayA hai| isameM yahI batalAyA gayA hai ki mukti ke pipAsu ko muktivirodhI tatvoM kA kabhI samparka nahIM karanA cAhie / mithyAtvabhAva ke sevana se satya kA darzana nahIM hotA / saptama adhikAra meM jaina mithyAdRSTi kA vivecana kiyA hai| jo ekAnta mArga kA abalambana karatA hai vaha graMthakAra kI dRSTi meM mithyAiSTi hai| rAgAdika kA ghaTanA nirjarA kA kAraNa hai aura rAgAdika kA honA bandha kA / jainAbhAsa, vyavahArAbhAsa ke kathana ke pazcAt, tattva aura jJAna kA svarUpa batalAyA gayA hai / aSTama adhikAra meM Agama ke svarUpa kA vizleSaNa kiyA hai / prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, draSyAnuyoga aura caraNAnuyoga ke svarUpa aura viSaya kA vivecana kiyA gayA hai / navama adhikAra meM mokSamArga kA svarUpa, Atmahita, puruSArtha se mokSaprApti, samyaktva ke bheda aura usake ATha aMga Adi kA kathana AyA hai / isa prakAra paM. ToDaramala ne mokSamArgaprakAzaka meM jainatattvajJAna ke samasta viSayoM kA samAveza kiyA hai / yadyapi usakA mUla viSaya mokSamArga kA prakAzana hai| kintu prakArAntara se usameM karmasiddhAnta, nimitta-upAdAna, syAdvAda-anekAnta, nizcaya-vyavahAra, puNya-pApa, deva aura puruSArtha para tAttvika vivecanA nibaddha kI gayI hai| rahasyapUrNa ciTThI meM paM. ToDaramala ne adhyAtmavAda ko U~cI bAteM kahI haiM / mavikalpa ke dvArA nirvikalpaka pariNAma hone kA vidhAna karate hue likhA hai "vahI samyakavI kadAcit svarUpa dhyAna karane ko udyamI hotA hai, vahA~ prathama bhedavijJAna svapara kA kare, nokarma-dradhyakarma-bhAvakarma rahita kevala caitanyacamatkAramAtra apanA svarUpa jAne pazcAt para kA bhI vicAra chUTa jAya, kevala svAtmavicAra hI rahatA hai| vahA~ aneka prakAra nijasvarUpa meM ahaMbuddhi dharatA hai / cidAnanda hU~ zuddha hU~, ityAdika vicAra hone para sahaja hI AnandataraMga uThatI hai, romAMca ho AtA hai, tatpazcAt aisA vicAra to chUTa Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) jAya, kevala cinmAtra svarUpa bhAsane lage; vahA~ sarvapariNAma usa rUpa meM ekAgra hokara pravartate haiM; darzana-jAnAdika kA va naya-pramANAdika kA bhI vicAra vilaya ho jAtA hai|" __ caitanya svarUpa kA jo savikalpa se nizcaya kiyA thA, usa hI meM vyApya-vyApakarUpa hokara isa prakAra prarvatnatA hai jahA~ dhyAtA-dhyeyapanA dUra ho gayA / so aisI dazA kA nAma nirvikalpa anubhava hai| bar3e meM aisA hI kahA hai taccANesaNakAle samaya bujhehi juttimaggeNa / No ArAiNa samaye paccakkho aNuhavo jamhA // 266 / / zuddha AtmA ko naya-pramANa dvArA avagata kara jo pratyakSa anubhava karatA hai vaha savikalpa se nirvikalpaka sthiti ko prApta hotA hai / jisa prakAra ratna ko kharIdane meM aneka vikalpa karate haiM, jaba pratyakSa use pahanate haiM taba vikalpa nahIM hai, pahanane kA sukha hI hai / isa prakAra savikalpa ke dvArA nirvikalpa kA anubhava hotA hai| isI ciTThI meM pratyakSa-parokSa pramANoM ke bheda ke pazcAt pariNAmoM ke anubhava kI carcA kI gaI hai / kathana kI puSTi ke lie Agama ke graMthoM ke pramANa bhI diye gaye hai| paM. ToDaramala padhalekhaka ke sAtha kavi bhI hai / unake kavihRdaya kA patA TIkAoM meM racita padyoM se prApta hotA hai / labdhisAra kI TIkA ke anta meM apanA paricaya dete hue likhA hai maiM hoM jIvadravya nitya cetanA svarUpa mero; lagyo hai anAdi teM kalaMka karma-mala ko / vAhI ko nimitta pAya rAgAdika bhAva bhae, bhayo hai zarIra ko milApa jaise khala ko // rAgAdika bhAvana ko pAya ke nimita puni, hota karmabaMdha aiso hai banAva kalako / aise hI bhramata bhayo mAnuSa zarIra joga, bane to bane yahA~ upAya nija thala ko // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha se upala katipaya mananIya sUtravAkya (1) bahuri trilokaviSa je akRtrima jinabimba virAje haiM madhyaloka virSa vidhipUrvaka katrima jinabimba virAje haiM, jinake darzanAdikatai eka dharmopadeza binA anya apane hita kI siddhi jaise lIrthakara kevalI ke darzanAdikate hoi taise hI hoi, tini jinabiMbanikoM hamArA namaskAra hou| (pRSTa-5) (2) arahaMtAdiviSa stavanAdi rUpa bhAva ho hai so kaSAyani kI mandatA liye hI ho hai tAteM vizuddha pariNAma haiN| bahuri samasta kaSAya miTAvane kA sAdhana hai, tAH zuddha pariNAma kA kAraNa hai| (pRSTha-6) (1) ihA~ koU pUcha ki prathama grandha kI Adi viSa maMgala hI kiyA so kauna kAraNa? tAkA uttara - jo sukhasyauM grantha kI samAptatA hoi, pApakari koU vighna na hoya, yA vAsaH ihA~ prathama maMgala kiyA hai| (pRSTha-7) (4) jo jIvani ke sukha-duHkha hone kA prabala kAraNa apanA karma kA udaya hai tAhI ke anusAra bAma nimitta bane haiN| (pRSTha-8) (5) isa jIva kA to mukhya karttavya AgamajJAna hai / (pRSTa 17) AgamajJAna binA aura dharma kA sAdhana hoya sake naahiiN| (pRSTha-261) (6) rAgAdika kA kAraNa to dravyakarma hai ara dravyakarma kA kAraNa rAgAdika hai| (pRSTa-16) (7) jinako bandha na karanA hoya te kaSAya mati kro| (pRSTa 25) (8) jaise maMtra nimittakari jalAdikaviSe rogAdika dUri karane kI zakti ho hai vA kAMkarI AdiviSai sAdi rokane kI zakti ho hai taise hI jIvabhAva ke nimittakari pudgala paramANunivirSe jJAnAvaraNAdirUpa zakti ho hai| (pRSTha-25) (E) yahu matijJAna bAhya dravya ke bhI AdhIna jAnanA ..... yahu zrutajJAna hai so aneka prakAra parAdhIna jo matijJAna tAke bhI AdhIna hai, vA anya aneka kAraNani ke AdhIna hai, tAta mahAparAdhIna jaannaa| (pRSTha-26) (10) zvAsocchvAsa jIvitavya kA kAraNa hai| (pRSTa-38) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) (11) tU yaha mAna ki 'mere anAdi saMsAraroga pAie hai, tAke nAza kA moko upAya karanA'. isa vicArateM terA kalyANa hogaa| (pRSTa-28) / (12) jo mohatai viSayagrahaNa kI icchA hai, soI duHkha kA kAraNa jaannaa| (pRSTha-43) (13) anya dravya kA kichu vaza nAhIM, jinakA vaza nAhIM tinisoM kAhe ko lriye| (pRSTha-48) (14) jo Apa zuddha hoya ara tAko azuddha jAna to bhrama ara Apa kAmakrodhAdisahita azuddha hoya rahyA tAko azuddha jAnai to bhrama kaise hoi| zuddha jAnai bhrama hoi, so jhUTA bhrama kari Apako zuddha brahma mAne kahA siddhi hai? (pRSTa-67) (15) jaba kAla pAya kAma-krodhAdi miTeMge ara jAnapanAMkai mana indriya kA AdhInapanA miTegA taba kevalajJAnasvarUpa AtmA zuddha hogaa| (pRSTa-18.) . (16) aise apane pariNAmani kI avasthA dekhi malA hoya so krnaa| ekAntapakSa kAryakArI nAhIM / bahuri ahiMsA hI kevala dharma kA aMga nAhIM hai| rAgAdikani kA ghaTanA dharma kA aMga mukhya hai| tAte jaise pariNAmaniviSai rAgAdika ghaTai so kArya krnaa| (pRSTa-135) (17) apanA upayoga jaise nirmala hoya so kArya krnaa| sadhai so pratijJA karanI / jAkA artha jAnie so pATa pddh'naa| (pRSTha-135) (18) maMtrAdika kI aMcintya zakti hai| (pRSTha-138) (16) jinamataviSa saMyama dhAre pUjyapano ho hai| (pRSTha-141) (20) jo rAgAdika apane na jAne Apako akartA mAnyA, taba rAgAdika hone kA bhaya rahyA nAhIM vA rAgAdika meTane kA upAya karanA rahyA nAhI, taba svacchanda hoya khoTe karma bAMdhi ananta saMsAravirSa rule hai| (pRSTa-161) (21) eka kArya hone viSe aneka kAraNa cAhie hai| tinaviSe je kAraNa buddhipUrvaka hoya, tinako to udyama kari milAvai ara abuddhipUrvaka kAraNa svayameva pinai taba kAryasiddhi hoy| (pRSTha-162) (22) tAtai sarvathA nibandha Apako mAnanA mithyAdRSTi hai| (pRSTa-163) (23) kevala AtmajJAna hI teM to nakSamArga hoi naahiiN| sapta tanvani kA zraddhAnajJAna bhae vA rAgAdika dUri kie mokSamArga hogaa| (pRSTa 166 (24) vinA pratijJA kiye avirata sambandhI baMdha piTai naahiiN| ... tAteM bane so pratijJA lenI yukta hai| bahuri prArabdha anusAri to kArya bane hI hai, tR udyamI hoya bhojanAdi kAhe ko kareM hai| jo tahA~ udyama Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kare hai, to tyAga karane kA bhI udyama karanA yukta hI hai| ...kAhe ko svacchanda hone kI yukti banAvai hai| bane so pratijJA kAra vrata dhAranA yogya hI hai| (pRSTha-168) (25) jahA~ zuddhopayoga hotA jAne, tahA~ to zubha kArya kA niSedha hI hai, ara jahA~ azubhopayoga hotA jAnai tahA~ zuma ko upAya kari aMgIkAra karanA yukta hai| (pRSTha-166) (26) bahuri cauthA guNasthAna viSai koI apane svarUpa kA cintavana karai hai, tAkai bhI Asrava bandha adhika hai, vA guNazreNI nirjarA nAhI hai| (pRSTa 172, 160) (27) svadravya-paradravya kA ciMtadananai nirjarAbaMdha naahiiN| rAgAdika ghaTai nirjarA hai, rAgAdika bhae bandha hai| (pRSTha-172) (28) jJAnI janani ke upavAsAdi kI icchA nAhIM hai, eka zuddhopayoga kI icchA hai| upavAsAdi kie zukhopayoga badhai hai, tAH upavAsAdi karai haiN| (pRSTha-186) (26) mithyAtva samAna anya pApa nAhIM hai| mithyAtva kA sadbhAva rahe anya aneka upAya kiye bhI mokSamArga na hoy| tAtai jisa-tisa upAya kari sarva prakAra mithyAtva kA nAza karanA yogya hai| (pRSTha-230) (30) vAtsalya aMga kI pradhAnatA kAre viSNukumAra jI kI prazaMsA karI / isa chalakari aurani ko U~cA dharma chor3i nISA dharma aMgIkAra karanA yogya naahiiN| (pRSTha-237) (31) jaise guvAliyA muni ko agni kara tapAyA so karuNAH yaha kArya kiyA... tAta yAkI prazaMsA krii| isa chalakari aurani ko dharmapaddhativiSa jo viruddha hoya so kArya karanA yogya naahiiN| (pRSTha-237) (32) karaNAnuyogaviSai to yathArtha padArtha janAvane kA mukhya prayojana hai| (pRSTha-240) (33) bAhya saMyama sAdhana binA pariNAma nirmala na hoya sake haiN| tAtai bAhya sAthana kA vidhAna jAnane ko caraNAnuyoga kA abhyAsa avazya kiyA caahie| (pRSTha-251) (34) tAte jo upadeza hoya tAko sarvathA na jAni lenaa| upadeza kA artha ko jAni tahA~ itanA vicAra karanA, yahu upadeza kisa prakAra hai, kisa prayojana lie hai, kisa jIva ko kAryakArI hai?... (pRSTha-258) (35) bahuri puruSArthata udyama karie hai, so yahu AtmA kA kArya hai| tAteM AtmA ko puruSArthakari udyama karane kA upadeza dIjie hai|... jo puruSArtha kari mokSa kA upAya karai hai, tAkai sarvakAraNa mile haiM, rogya nizcaya karanA ara vAkai avazya mokSa kI prApti ho hai|... jo upadeza suni puruSArtha karai hai, so mokSa Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) kA upAya kari sakai hai ara puruSArtha na kare hai so mokSa kA upAya na kara sake hai| upadeza to zikSA mAtra hai, phala puruSArtha kare taisA lAge / (pRSTha - 237) ( 36 ) bahuri jaba karma kA udaya tIvra hoya, taba puruSArtha na hoya sakai hai| Uparale guNasthAnaniteM bhI gira jAya hai| tahA~ to jaisA honahAra hoya taisA hI hoya / parantu jahA~ manda udaya hoya ara puruSArtha hoya sakai, tahA~ to pramAdI na honA- sAvadhAna hoya apanA kArya karanA / (pRSTha - 266 ) ( 37 ) tattvazraddhAna jJAna binA to rAgAdi ghaTAe mokSamArga nAhIM ara rAgAdi ghaTAe binA tattvazraddhAnajJAnarteM bhI mokSamArga nhiiN| tInoM mile sAkSAt mokSamArga ho hai / (pRSTha 272 ) (38) pahile to devAdika kA zraddhAna hoya, pIche tattvani kA vicAra hoya, pIche ApA para kA citavana kare, pIche kevala AtmA ko cintavai / isa anukrama teM sAdhana kareM to paramparA sAMcA mokSamArga ko pAya koI jIva siddhapada ko bhI pAvai / (pRSTha 283) - ( 36 ) samyaktva kA arthI ini kAraNani ko milAve, pIche ghane jIvanikai to samyaktva kI prApti hoya hI hai| kAhU kai na hoya to nAhIM bhI hoya / parantu yAko to Apa bane so upAya karanA / (pRSTha 284) Tang Tang Dan Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anu / * viSaya pR.saM. viSaya pR.saM. pahalA adhikAra (1-17) maMgalAcaraNa arahansoM kA svarUpa sikhoM kA svarUpa AcArya kA svarUpa upAdhyAya kA svarUpa sAdhu kA svarUpa pUjyatva kA kAraNa parameSThI ke svarUpa kA upasaMhAra parata tathA videha kSetrastha tIrthakara jinabiya tathA jinavANI davya catuSTaya kI apekSA namaskAra arahansAdikoM se prayojanasiddhi darzana-smaraNa se kAryoM kI zithilatA arahantAdi se sAMsArika prayojana kI siddhi arahantAdi hI parama maMgala haiM maMgalAcaraNa karane kA kAraNa grantha kI prAmANikatA aura Agama-paramparA pahAvIra se dvAdazAMga kA udbhava tathA aMgazruta kI paramparA andhakAra kA AgamAbhyAsa aura grantharacanA kA nizcaya asatyapadaracanA kA pratiSedha bA~cane-sunane yogya zAstra vaktA kA svarUpa zrotA kA svarUpa 'mokSamArga-prakAzaka' nAma kI sArthakatA prastuta grantha kI AvazyakatA * dUsarA adhikAra (18-38) saMsAra avasthA kA svarUpa duHkha kA mUla kAraNa : karmabandhana karmabandhana kA kAraNa jIva aura karmoM ko mitratA karma ke ATha bheda aura ghAtiyA koM kA prabhAva adhAtiyA kamoM kA prabhAva nUtana bandha vicAra svabhAva bandha kA kAraNa nahIM hai aupAdhika bhAva hI navIna bandha ke kAraNa haiN| yoga aura usase hone vAle prakRtivandha, pradezavandha kaSAya se sthiti aura anubhAga jar3a pudgala paramANuoM kA yathAyogya prakRtimA pariNamana bhAvoM se karmoM kI pUrvavata avasthA kA parivartana karmoM ke phaladAna meM nimitta naimittika sambandha dravyakarma aura bhAvakarma kA svarUpa zarIra kI nokarma avasthA aura isakI pravRtti nityanigoda aura itara nigoda kamyandhana rUpa roga se jIva kI avasthA matijJAna kI pravRtti zrutajJAna avadhijJAna kI pravRtti aura usake bheda jJAna-darzana kI parAdhInatA meM karma hI nimitta hai moha kA udaya aura mithyAtva kA svarUpa cAritramoha se kaSAyabhAvoM kI pravRtti kaSAyoM ke uttarabheTa aura unakA kArya Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) viSaya pR.saM. | tIsarA adhikAra (36-61) saMsAra avasthA kA svarUpa nirdeza TuHkhoM kA mUla kAraNa : karma 36 zakti hInatA se icchAnusAra viSaya na bhoga |. sakane se duHkha jJAnadarzanAvaraNa ke udaya se utpatra duHkha aura usakI nivRtti ke upAya kA mithyApanA 41 duHkhanivRtti kA sacyA upAya darzanamoha se duHkha aura usakI nivRtti ke upAya kA jhUThApanA cAritroha ke una se dugA kI prApti / tathA usakI nivRtti ke upAya kA jhUThApanA 14 antarAya se duHkha kI prApti aura usakI nivRtti kA saccA upAya vedanIya, Ayu, nAma, gotra se hone vAlA duHkha aura usase nivRtti pAyoM kI apekSA duHgya ekendriya jIvoM ke duHkha do indriyAdika jIvoM ke duHkha narakagati ke duHkha tiyaMcagati ke duHkha manuSyagati ke duHkha devagati ke duHkha duHkha kA sAmAnya svarUpa duHkhanivRtti kA upAva siddha avasthA meM duHkha ke abhAva kI sidri 5 cauthA adhikAra (62-76) piyyAdarzana, mAna, cAritra kA nirUpaNa mithyAdarzana kA svarUpa prayojana-aprayojanabhUta padArtha pithyAdarzana kI pravRtti viSaya mithyAjJAna kA svarUpa mithyAnAna meM jJAnAvaraNa kAraNa nahIM hai mithyAdarzana aura jJAna kA paurvAparya mithyAcAritra kA svarUpa iSTa-aniSTa kI kalpanA mithyA hai rAgadveSa kI pravRtti pA~cavA~ adhikAra (80-26) vividha maMta-samIkSA gRhIta mithyAtva kA nirAkaraNa sarvavyApI advaita brahma kA nirAkaraNa brahma kI icchA se jagat ke sRSTikartRtva kA nirAkaraNa brahma kI mAyA kA nirAkaraNa jIvoM kI cetanA ko brahma kI cetanA mAnane kA nirAkaraNa zarIrAdika ko mAyArUpa mAnane kA nirAkaraNa tIna guNoM se tIna devoM kI utpatti kA nirAkaraNa 'lIlA se sRSTiracanA' kA nirAkaraNa 'jIvoM ke nigraha-anugraha ke lie sRSTi-racanA' kA nirAkaraNa brahmA-viSNu-maheza kA sRSTi kA karsA, rakSaka aura saMhArakapane kA nirAkaraNa loka kI anAdinidhanatA brahma se kulapravRtti Adi kA pratibodha avatAra mImAMsA zrAddhaniSedha yajJa meM pazuhiMsA kA pratiSedha bhaktiyoga mImAMsA jJAnayoga mImAMsA pavanAdi sAdhana dvArA jJAnI hone kA pratiSedha 66 anyamatakalpita mokSasvarUpa kI mImAMsA 100 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) pR.saM. ka pR.saM. I AM 104 viSaya kula apekSA gurupane kA niSedha kudharma kA nirUpaNa aura usake zraddhAnAdika kA niSedha mithyA vrata, bhakti, tapAdi kA niSedha AtmaghAta se parma kA niSedha jainadharma meM kudharma-pravRtti kA niSedha kudharmasevana se mithyAtvabhAva 154 155 156 156 151 10 110 112 112 15f. 14 160 118 160 viSaya * muslima mata sambandhI vicAra sAMkhyamata nirAkaraNa naiyAyika mata nirAkaraNa vaizeSika mata nirAkaraNa mImAMsaka mata nirAkaraNa jaiminIya mata nirAkaraNa bauddhamata nirAkaraNa cArvAkamata nirAkaraNa anyamata nirAkaraNa upasaMhAra anya matoM se jaina mata kI tulanA anya mata ke granthoddharaNoM se janamata kI prAcInatA aura samIdhInatA zvetAmbara mata nirAkaraNa anyaliMga se mukti kA niSedha strImukti kA niSedha zUdramukti kA niSedha acharoM kA nirAkaraNa keyalI ke AhAra-nIhAra kA nirAkaraNa muni ke yastrAdi upakaraNoM kA pratiSedha dharma kA anyathA svarUpa iMTaka mata nirAkaraNa pratimAdhArI zrAyaka na hone kI mAnyatA kA niSedha mu~hapasi kA niSedha mUrtipUjA niSedha kA nirAkaraNa chaThA adhikAra (137-158) kudeva, kuzuru aura kudharma kA pratiSedha . . kudeva kA nirUpaNa aura usake zraddhAnAdika kA niSedha sUrya-candramAdi grahapUjA pratiSedha gau-sAdika kI pUjA kA nirAkaraNa kuguru kA nirUpaNa aura usake zraddhAnAdika kA niSedha 120 121 163 122 168 124 166 sAtavA~ adhikAra (156-230) jaina matAnuyAyI mithyAdRSTi kA svarUpa kevala nizvayanayAvalambI jainAbhAsa kA nibhANa AtmA ke pradezoM meM kevalajJAna kA niSedha rAgAdika ke madabhAva meM AtmA ko rAgarahita mAnane kA niSedha AtmA ko karma-gokarma se abaddha mAnane kA niSedha apekSA na samajhane se mithyApravRtti zAratrAbhyAsa kI nirarthakatA kA niSedha lapazcaraNa vRthA kleza nahIM hai pratijJA na lene kA niSedha zubhopayoga sarvathA heya nahIM hai svadravya aura paradravya ke cintana se nirjana aura bandha kA niSedha kevala vyavahArAbalambI jainAbhAsa kA nirUpaNa kula apekSA tharma mAnane kA niSedha parIkSArahita AjJAnusArI jainatva kA pratiSetha AjIvikAdi prayojanArtha dharmasAdhana kA pratiSedha jainAbhAsI mithyAdRSTi kI dharmasAdhanA arahantabhakti kA anyathA rUpa gurubhakti kA anyathA rUpa 167 18 131 132 171 132 174 175 176 137 140 178 10 181 192 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya zAstrabhakti kA anyathA rUpa tattvArtha zraddhAna kA ayathArthapanA jIva ajIva tattva ke zraddhAna kA anyathA rUpa Asrava tattva ke zraddhAna kA anyathA rUpa bandha tattva ke zraddhAna kA anyathA rUpa saMvara tattva ke zraddhAna kA anyathA rUpa nirjarA tattva ke zraddhAna kI ayathArthatA mokSatattva ke zraddhA kI ayathArthatA samyagjJAna ke arthasAdhana meM ayathArthatA samyakUcAritra ke arthasAdhana meM ayathArthatA dravyaliMgI ke tharmasAdhana meM anyathApanA dravyaliMgI ke abhiprAya meM ayathArthapanA samyaktva ke sammukha mithyAdRSTi kA nirUpaNa paMcalabdhiyoM kA svarUpa AThavA~ adhikAra (231-261) * upadeza kA svarUpa prathamAnuyoga kA prayojana karaNAnuyoga kA prayojana caraNAnuyoga kA prayojana dravyAnuyoga kA prayojana anuyogoM ke vyAkhyAna kA vidhAna prathamAnuyoga meM vyAkhyAna kA vidhAna karaNAnuyoga meM vyAkhyAna kA vidhAna caraNAnuyoga meM vyAkhyAna kA vidhAna dravyAnuyoga meM vyAkhyAna kA vidhAna cAroM anuyogoM meM vyAkhyAna kI paddhati prathamAnuyoga meM doSakalpanA kA nirAkaraNa karaNAnuyoga meM doSakalpanA kA nirAkaraNa caraNAnuyoga meM doSa kalpanA kA nirAkaraNa dravyAnuyoga meM doSakalpanA kA nirAkaraNa pR.saM. (28) 183 18. 3 18. 184 186 186 188 162 164 166 200 50% 218 221 235 231 232 233 233 234 234 237 240 245 247 246 250 251 251 * * * viSaya apekSAjJAna ke abhAva meM Agama meM dikhAI dene vAle paraspara virodha kA nirAkaraNa AgamAbhyAsa kA upadeza navamA adhikAra ( 262-268 ) mokSamArga kA svarUpa AtmA kA hita eka mokSa hI hai sAMsArika sukha duHkha hI hai mokSamArga kA svarUpa lakSaNa aura usake doSa samyagdarzana kA saccA lakSaNa tattva sAta hI kyoM haiM tattvArtha zraddhAna lakSaNa meM avyApti- ativyApti asambhava doSa kA parihAra viSayasevana ke samaya samyaktvI ke zraddhAna kA vinAza nahIM nirvikalpa dazA meM bhI tattvArtha zraddhAna pR.saM. du 26 ja 264 mokSasAdhana meM puruSArtha kI mukhyatA 265 dravyaliMgI ke mokSopayogI puruSArtha kA abhAva 267 dravya aura bhAvakarma kI paramparA meM puruSArtha ke na hone kA khaNDana kA sadbhAva samyaktva ke upAya samyaktva ke bheda aura unakA svarUpa samyagdarzana ke ATha aMga // 260 268 270 272 273 273 276 277 277 283 285 267 phra vizeSArtha pRSTha saM. 2, 5, 6, 20, 23, 30, 34,46, 54,57,68,72, 102, 104, 188, 111, 125, 148, 152, 185 188, 161, 205, 221, 225, 228, 232, 235, 238, 264, 266, 270, 258. 262-263, 265, 266 / 60, 74176 181, 166, mukhya TippaNa 202, 235, 278, 255 / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / OM namaH siddhebhyaH / / AcAryakalpa paM. ToDaramalajI kRta mokSamArga-prakAzaka pahalA adhikAra atha mokSamArgaprakAzaka nAmA zAstra likhyate maMgalAcaraNa / / dohA || maMgalamaya maMgalakaraNa, vItarAga vijnyaan| namI tAhi jAte bhaye, arahatAdi mahAn / / 1 / / kari maMgala karihI mahA, graMthakarana ko kaaj| jAte mile samAja saba, pAvai nijapadarAja // 2 // aya mokSamArgaprakAzaka nAma zAstrakA udaya ho hai| tahA~ maMgala kariye hai - Namo arhtaannN| Namo sikhaannN| Namo aayriyaann| Namo uvamAyAgaM / Namo loe savyasAhUrNa / / yaha prAkRtabhASAmaya namaskAramantra hai, so mahAmaMgalasvarUpa hai| bahuri yAkA saMskRta aisA hoi - namoIdayaH / namaH simyaH / namaH AcAryebhyaH / namaH upaadhyaayebhyH| namo loke srvsaadhucyH| bahuri pAkA artha aisA hai - namaskAra arahaMtanike arthi, namaskAra siddhanikai arthi, namaskAra AcAryanikai athi, namaskAra upAdhyAyanikai arthi, namaskAra lokavi samastasAyunike arthi, aise yA viSa namaskAra kiyA, tAte yAkA nAma namaskAramaMtra hai| aba ihA~ jinakU namaskAra kiyA tinikA svarUpa ciMtavana kIjiye hai| (jAta svarUpa jAne vinA yahu jAnyA nAhI jAya jo maiM kaunako namaskAra kruuN| taba uttamaphala kI prApti kaise hoya . / 1. yaha pati barar3A prati meM nahIM hai, saMzoSita likhita pratiyoM meM hai, isI se ise mUla meM diyA gayA hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-2 arahantoM kA svarUpa tahI azA arahaMtanikA svarUpa vicAriye hai - je gRhasthapano tyAgi munidharma aMgIkAra kari nijasvabhAvasAdhanate cyAri dhAtikamanikauM khipAya ananta catuSTaya virAjamAna bhye| tahA~ anantajJAnakari tI ugpane ananta guNapAya sahita samasta jIvAdi dravyaniko yugapaTa vizeSapane kari pratyakSa jAnai hai| anantadarzanakari tinikoM sAmAnyapane abalokai hai| anantavIryakari aitaH / paryukta samayako pAra hai| anantasukhakAra nirAkula paramAnandako anubhave hai| bahuri je sarvathA sarva rAgadveSAdi vikArabhAvanikari rahita hoya zAntarasa rUpa pariNae haiN| bahuri kSudhA-tRSAAdi samastadoSanita mukta hoi devAdhidevapanAko prApta bhaye haiN| bahuri Ayudha aMbarAdika vA aMgavikArAdika je kAmakrodhAdi niMdyabhAvanike cihna tinakari rahita jinakA parama audArika zarIra bhayA hai| bahuri jinake vacananitai lokaviSai dharmatIrtha pryte hai, tAkari jIvanikA kalyANa ho hai| bahurei jinake laukika unI paniLU prabhutva mAnaneke kAraNa aneka atizaya ara nAnA prakAra vibhava tinikA saMyuktapanA gaiye hai| bahuri jinakoM apanA hitake arthi gaNadhara indrAdika uttama jIva seva haiN| aise saryaprakAra pUjane yogya zrIarahaMtadeva haiM, tinikoM hamArA namaskAra hou| siddhoM kA svarUpa aba siddhanikA svarUpa dhyAiye hai-je gRhastha avasthA tyAgi munidharma sAdhana" cyAri ghAtikarmani kA nAza bhaye anantacatuSTaya bhAva pragaTa kari keteka kAla pIche cyAri aghAtikarmani kA bhI bhasma hote parama audArika zarIrako bhI chori Urdhvagamana svabhAvate loka kA agrabhAgaviSa jAya virAjamAna bhaye / tahAM jinake samasta paradravya sambandha chUTanete mukta avasthAkI siddhi maI, bahuri jinakai caramazarIrase kiMcit Una puruSAkAravatU AtmapradezanikA AkAra avasthita bhayA, vizeSa - siddhoM ke AtmapradezoM kA AkAra carama manuSya zarIra se kiJcit nyUna hotA hai| yaha mata dravyasaMgraha mUla va TIkA (gAthA 14), tiloyapaNNattI 6/10, lokavibhAga prastAvanA pR. 30, lokavibhAga 11/6 Adi kA hai| parantu dUsare mata ke anusAra antimazarIra kA do tihAI bhAga pramANa AkAra hI siddhAvasthA meM rahatA hai - yaha mata tiloyapaNNattI 6/6, siddhAntasAradIpaka .16/8/560 tathA zrImad rAjacandra pRSTa 626 Adi para hai| isa prakAra do mata haiN| bahuri jinakai pratipakSI karmanikA nAza bhayA, tAteM samasta samyaktvajJAna-darzanAdika AtmIka guNa sampUrNa apane svabhAvako prApta bhaye haiM, bahuri jinakai nokarmakA sambandha dUra bhayA tArauM samasta amUrttatvAdika AtmIkadharma prakaTa bhaye haiN| bahuri jinakai bhAvakarmakA abhAva mayA tAtai nirAkula Anandamaya zuddhasvabhAvarUpa pariNamana ho hai / bahuri jinake dhyAnakari bhavyajIvani ke svadravyaparadravya kA ara aupAdhika bhAva svabhAvabhAvani kA vijJAna ho hai, tAkari tini siddhanike samAna Apa hone kA sAdhana ho hai| tAtai sAdhaneyogya jo apanA zuddhasvarUpa tAke dikhAvaneko pratibiMba samAna haiN| bahuri je kRtakRtya bhaye haiM tAte aise hI ananta kAlaparyaMta rahe haiM, aise niSpanna bhaye siddha bhagavAna tinako hamArA namaskAra hou| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA adhikAra-3 aba AcArya, upAdhyAya, sAdhuni kA svarUpa avalokiye hai je virAgI hoi samasta parigrahako tyAgi zuddhopayogarUpa munidharma aMgIkAra kari aMtaragaviSai to tisa zuddhopayogakara Apako Apa anubhava hai, paradravyaviSai ahaMbuddhi nAhIM dhAre hai| bahuri apane nAmAdika svabhAvani hI ko apane mAne hai| parabhAvanivirSe mamatva na kare hai| bahuri je paradravya vA tinake svabhAva jJAnaviSai pratibhAse hai tiniko jAne to hai parantu iSTa-aniSTa mAni tinaviSai rAgadveSa nAhIM kare hai| zarIra kI aneka avasthA ho hai, bAhya nAnA nimitta bane hai parantu tahA~ kichU bhI sukhaduHkha mAnate nAhIM / bahuri apane yogya vAcakriyA jaise bane hai, tese bane hai, khecikari tinako karate nAhIM / bahuri apane upayogako bahuta nAhIM bhramAvai hai / udAsIna hoya nizcala vRtti ko dhAre hai / bahuri kadAcit maMdarAga ke udayateM zubhopayoga bhI ho hai, tisakari je zuddhopayoga ke bAhya sAdhana haiM tinaviSai anurAga kare hai parantu tisa rAgabhAvako heya jAni dUri kiyA cAhe hai| bahuri tIvra kaSAya ke udayakA abhAva hiMsAdirUpa jo azubhopayoga pariNatikA tau astitva hI rahyA nAhIM / bahuri aisI aMtaraMga avasthA hote bAhya digambara saumyamudrAke dhArI bhaye haiM / zarIrakA saMvAranA Adi vikriyAnikari rahita bhaye haiN| vanakhaMDAdiviSai base haiN| aThAIsa mUlaguNaniko akhaMDita pAlai haiN| bAIsa parIvahaniko sahe haiN| bAraha prakAra tapaniko Adare haiN| kadAcit dhyAnamudrA dhArI pratibhAvat nizcala ho haiN| kadAcit adhyayanAdi bAhya dharmakriyAni viSe pravarte haiN| kadAcit munidharma kA sahakArI zarIra kI sthiti ke ardhi yogya AhAra vihArAdikriyAniviSai sAvadhAna ho haiN| aise jainI muni haiM, tina sabanikI aisI hI avasthA ho hai| AcArya kA svarUpa tiniviSai je samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra kI adhikatAkari pradhAnapadako pAi saMghaviSai nAyaka bhaye haiN| bahuri je mukhyapane to nirvikalpa svarUpAcaraNa viSai hI magna haiM ara jo kadAcita dharma ke lobhI anya jIvayAcakani ko dekhi rAga aMza udayateM karuNAbuddhi hoya to tinikoM dharmopadeza dete haiN| je dIkSA grAhaka haiM tinikoM dIkSA dete haiM, je apane doSa pragaTa kare haiM, tiniko prAyazcitta-vidhikari zuddha kare haiN| aise Acarana acarAvana vAle AcArya tinako hamArA namaskAra hou / upAdhyAya kA svarUpa bahuri je bahuta jaina zAstranike jJAtA hoi saMghaviSai paThana-pAThana ke adhikArI bhaye haiM, bahuri je samasta zAstranikA prayojanabhUta artha jAni ekAgra hoya apane svarUpako dhyAvai hai| ara jo kadAcit kaSAya aMza udayateM tahA~ upayoga nAhIM thaMbha hai to tina zAstranikoM Apa par3heM hai vA anya dharmabuddhIniko par3hAvai hai / aise samIpavartI bhavyaniko adhyayana karAvanahAre upAdhyAya tiniko hamArA namaskAra hohu / sAdhu kA svarUpa bahuri ina doya padavIdhAraka binA anya samasta je munipada ke dhAraka haiM, bahuri je AtmasvabhAvako sAtha haiN| jaise apanA upayoga paradravyanivirSe iSTa-aniSTapano mAni pha~se nAhIM vA bhAge nAhIM taise upayoga Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-4 ko sadhA haiN| bahuri bAhyatapakI sAdhanabhUta tapazcaraNa Adi kriyAniviSai pravartI haiM vA kadAcita bhakti-vandanAdi kAryanivarSe pravarte haiN| aise AtmasvabhAva ke sAdhaka sAdhu haiM tiniko hamArA namaskAra hou| pUjyatva kA kAraNa aise ina arahaMtAdikani kA svarUpa hai so dItarAga vijJAnamaya hai| tisahI kari arahatAdika stuti yogya mahAn bhaye haiM; jAteM jIvatattva kari tI sarva hI jIva samAna haiM parantu rAgAdivikAranikari vA jJAnakI hInatAkari tI jIva nindA yogya ho haiN| bahuri rAgAdikakI hInatAkari vA jJAnakI vizeSatAkari stuti yogya ho haiN| so arahaMta siddhani ke tau sampUrNa rAgAdikakI hInatA ara jJAnakI vizeSatA hone kari sampUrNa vItarAgavijJAna bhAya saMbhava hai| ara AcArya upAdhyAya sAdhunikai ekodeza rAgAdikakI hInatA ara jJAnakI vizeSatA hona kAra ekodeza yatirAgavijJAna saMbhava hai| tAteM te arahaMtAdika stuti yogya mahAna jaanne| parameSThI ke svarUpa kA upasaMhAra bahuri e arahaMtAdika pada hai tina viSa aisA jAnanA jo mukhyapane tI tIrthakarakA ara gauNapane sarvakevalI kA grahaNa hai, yahu padakA prAkRta bhASAvi arahaMta ara saMskRtavirSe aItU aisA nAma jAnanA / bahuri caudavA~ guNasthAna ke anaMtara samayateM lagAya sijhanAma jaannaa| bahuri jinako AcAryapada bhayA hoya te saMghaviSai raho vA ekAkI AtmathyAna karo vA ekAvihArI hohu vA AcAryaniviSai bhI pradhAnatAko pAya gaNadharapadI ke dhAraka hohu, tina sabanikA nAma AcArya kahiye hai| bahuri paThana-pAThana to anyamuni bhI karai haiM parantu jinake AcAryanikari diyA upAdhyAya pada bhayA hoi te AtmadhyAnAdi kArya karateM bhI upAdhyAya hI nAma pAvai haiN| bahuri je padavIdhAraka nAhI te sarva muni sAdhusaMjJA ke dhAraka jAnane / ihA~ aisA nAhI niyama hai jo paMcAcArani kari AcArya pada ho hai, paThanapAThanakari upAdhyAyapada ho hai, mUlaguNa sAdhanakari sAdhupada ho hai| jAte e to kriyA sarvamunina ke sAdhAraNa haiM parantu zabda nayakari tinakA akSarArtha taise kariye hai| samabhirUr3hanaya kari padavIkI apekSA hI AcAryAdika nAma jaanne| jaise zabda nayakari gamana karai so gaU kahiye so gamana to manuSyAdika bhI karai hai parantu samabhirUr3ha nayakari paryAya apekSA nAma hai, taise hI yahA~ smjhnaa| ihA~ siddhanike pahale arahaMtaniko namaskAra kiyA so kauna kAraNa? aisA sandeha upaje hai| tAkA samAdhAna yaha hai namaskAra kariye hai so apane prayojana sAdhane kI apekSA kariye hai, so arahaMtanita upadezAdikakA prayojana vizeSa siddha ho hai, tAteM pahale namaskAra kiyA hai| yA prakAra arahaMtAdikani kA svarUpa citavana kiyaa| jAte svarUpa-citavana kiye vizeSa kAryasiddhi ho hai| bahuri ina arahatAdika hI ko paMcaparameSThI kahiye hai| jAte jo sarvotkRSTa iSTa hoi tAkA nAma parameSTa hai| paMca je parameSTa tinikA samAhAra samudAya tAkA nAma paMcaparameSThI jaannaa| 1. dhavalA pra. pu. pR. 541 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA adhikAra-5 bharata tathA videha kSetrastha tIrthakara bahuri riSabha, ajita, saMbhava, abhinandana, sumati, padmaprabha, supArzva, caMdraprama, puSpadaMta, zItala, zreyAn, vAsupUjya, vimala, anaMta, dharma, zAMti, kunthu, ara, malli, munisuvrata, nami, nemi, pArzva, varddhamAna nAmadhAraka caubIsa tIrthakara isa bharatakSetra - viSaM vartamAna tharmatIrtha ke nAyaka bhaye, garbha-janma-tapa-jJAna-nirvANa phAlyANakanivirSe indrAdikanikari vizeSa pUjya hoI aba simAsayapi pirAjai haiM, tiniko hamArA namaskAra hohu| bahuri sImaMdhara, yugamaMdhara, bAhu, subAhu, saMjAtaka, svayaMprabha, vRSabhAnana, anaMtavIrya, sUraprabha, vizAlakIrti, vajradhara, candrAnana, candrabAhu, bhujaMgama, Izvara, nemiprabha, vIrasena, mahAbhadra, devayaza, ajitavIrya nAmadhAraka bIsatIrthakara paMcameru sambandhI videhakSetranivirSe avAra kevalajJAna (sahita) virAjamAna hai tiniko hamArA namaskAra ho / yadyapi parameSThI padaviSa inakA garbhitapanA hai tathApi vidyamAna kAlaviSai inako vizeSa jAni judA namaskAra kiyA hai| jinabimba tathA jinavANI bahuri trilokavive je akRtrima jinavimba virAjai hai madhyalokaviSai vithipUrvaka kRtrima jinabimba virAja hai, jinake darzanAdikata (svaparabheda-vijJAna hoya hai, kaSAya maMda hoya zAntabhAva ho hai vA) eka dharmopadeza binA anya apane hitakI siddhi jaise tIrthaMkara kevalIke darzanAdikatai hoi taise hI hoi, tini jinaviSanikoM hamArA namaskAra hou| vizeSa : pakhaNDAgama meM bhI likhA hai ki manuSyoM ke samyaktva utpanna hone ke tIna kAraNa haiM - 1. jAtismaraNa 2. tharmopadezazravaNa tathA 3. jinabimbadarzana / (dhavala 6/426) / jinabimbadarzana se niyatta tathA nikAcita rUpa bhI midhyAtvAdi karmakalApa kA kSaya dekhA jAtA hai| (thavala 6/427) meru parvata para kiye jAne vAle jinendra-janma-mahotsavoM ko vidyAdhara manuSya dekhate haiM aura usa kAraNa kitane hI vidhAthara samyaktva prApta karate haiN| (ghavala 6/430) bRhad nayacakra meM bhI likhA hai ki tIrthakara, kevalI, zramaNa, bhavasmaraNa, zAstra, devamahimA (jinabimbadarzana antarbhUta) Adi samyagdarzana ke bAma kAraNa haiN| (nayacakra 316) yahI saba rAjavArtika 2/3/2 pR. 105 Adi meM bhI hai| bahuri kevalI kI divyadhvanikari diyA upadeza tAkai anusAri gaNadharakari racita aMgaprakIrNaka tinakai anusAri anya AcAryAdikanikAra race granthAdika aise ye sarva jinavacana haiM, syAddhAdadhihakari pahacAnane yogya hai, nyAyamArgata aviruddha haiM, tAte pramANIka haiM, jIvako tattvajJAna ke kAraNa haiM, tAte upakArI hai, tinako hamArA namaskAra hou| 1. pratiSThAdi vidhAna se prtisstthit| 2. koSThaka vAlI paMkti kharar3A prati meM nahIM hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka- 6 dravya catuSTaya kI apekSA namaskAra bahuri caityAlaya, AryikA, utkRSTa zrAvaka Adi dravya ara tIrthakSetrAdi kSetra ara kalyANakakAla Adi kAla, ratnannaya Adi bhAva, nera namaskAra kalecanikoM namaskAra karUM hI ara (je) kiMcit vinaya karane yogya haiM tinakA yathAyogya vinaya karauM hrIM / aise apane iSTanikA sanmAnakari maMgala kiyA hai| aba e arahaMtAdika iSTa kaise haiM, so vicAra karie hai - jA kari sukha upajai vA duHkha vinase tisa kArija ( kArya ) kA nAma prayojana hai| bahuri tisa prayojanakI jAkara siddhi hoya so hI apanA iSTa hai| so hamAre isa avasaraviSe vItarAgavizeSa jJAna kA honA so prayojana hai, jAteM yAkari nirAkula sAMce sukha kI prApti ho hai ara sarva AkulatArUpa duHkhakA nAsa ho hai / bahuri isa prayojanakI siddhi arahaMtAdikanikari ho hai / kaise, so vicArie haiM arahantAdikoM se prayojanasiddhi AtmA ke pariNAma tIna prakAra haiM- saMkleza, vizuddha, zuddha / ' tahA~ tIvra kaSAyarUpa saMkleza hai, maMda kaSAyarUpa vizuddha hai, kaSAyarahita zuddha hai| tahA~ vItarAgavizeSa jJAnarUpa apane svabhAva ke ghAtaka ju haiM jJAnAvaraNAdi ghAtiyAkarma, tinikA saMkleza pariNAma kari tau tIvra bandha ho hai, ara vizuddha pariNAmakari maMda bandha ho haiM vA vizuddha pariNAma prabala hoi tI pUrve jo tIvrabaMdha bhayA thA tAkoM bhI maMda karai hai, ara zuddha pariNAmakari bandhana ho hai, kevala tinakI nirjarA hI ho haiN| so arahaMtAdiviSai stavanAdi rUpa bhAva ho hai so kaSAyanikI mandatA liye hI ho hai tAteM vizuddha pariNAma hai| bahuri samasta kaSAya miTAvane kA sAdhana hai tAteM zuddha pariNAma kA kAraNa hai so aise pariNAma kari apanA ghAtaka dhAtikarma kA hInapanAke hone, sahaja hI vItarAga vizeSajJAna pragaTa ho hai| jitane aMzanikari vaha hIna hoya titane aMzanikari yahu pragaTa hoi aise arahaMtAdika kari apanA prayojana siddha ho hai / darzana - smaraNa se kaSAyoM kI zithilatA athavA arahaMtAdika kA AkAra avalokamA vA svarUpa vicAra karanA vA vacana sunanA vA nikaTavartI honA vA tinake anusAri pravartanA ityAdi kArya tatkAla hI nimittabhUta hoi rAgAdikaniko hIna kare hai| jIva ajIvAdika kA vizeSajJAna ko upajAvai hai / tAtaiM aise bhI arahaMtAdika kari vItarAga vizeSajJAnarUpa prayojana kI siddhi ho hai / ihA~ koU kahai ki inikari aise prayojana kI to siddhi aise ho hai bahuri jAkari indriyajanita sukha upajai, duHkha dinase aise bhI prayojana kI siddhi ina kari ho hai ki nAhIM? tAkA samAdhAnaarahantAdi se sAMsArika prayojana kI siddhi jo arahaMtAdi viSai stavanAdirUpa vizuddha pariNAma ho hai tAkari aghAtiyA karmani kI sAtA Adi 1. pra. sA. a. 1 gAthA 6 / 2. go. ka. gAthA 163 / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA adhikAra-7 puNyaprakRtinikA baMdha ho hai| bIko maha pariNAma tIra hora ne parne AgatADATi pApaprakRti baMdhI thI tinako bhI maMda karai hai athavA naSTakari puNya prakRtirUpa pariNamAve hai| bahuri tisa puNyakA udaya hote svayameva indriyasukhako kAraNabhUta sAmagrI mile hai ara pApakA udaya dUra hote svayameva duHkha ko kAraNabhUta sAmagrI dUra ho hai| aise isa prayojanakI bhI siddhi tinakari ho hai| athavA jinazAsana ke bhakta devAdika hai te tisa bhakta puruSakai aneka indriyasukhako kAraNabhUta sAmagrInikA saMyoga karAvai hai, duHkhako kAraNabhUta sAmagrInikoM dUri kare haiN| aise bhI isa prayojana kI siddhi tina arahatAdikani kari ho hai| parantu isa prayojana kichu apanA bhI hita hotA nAhIM tAta yaha AtmA kaSAyabhAvaniteM bAhya sAmagrIviSai iSTa-aniSTapano mAni Apa hI sukha-duHkhakI kalpanA karai hai| binA kaSAya bAjha sAmagrI kichu sukha-duHkhakI dAtA naahiiN| bahuri kaSAya hai so saba AkulatAmaya hai tAtai indriyajanitasukha kI icchA karanI, duHkhate DaranA so yaha ama hai| bahuri isa prayojana ke arthi arahatAdikakI bhakti kie bhI tIvrakaSAya honekari pApabandha hI ho hai tAte Apako isa prayojanakA arthI homA yogya naahiiN| arahaMtAdikakI bhakti karateM aise prayojana tau svayameva ho sadhai hai| arahantAdi hI parama maMgala haiM aise arahatAdika parama iSTa mAnane yogya haiN| bahuri e arahatAvika hI paramamaMgana haiN| ina viSa bhaktibhAva bhaye paramamaMgala ho hai| jAte 'maMga' kahiye sukha tAhi 'lAti' kahiye devai athavA 'ma' kahiye pApa tAhi 'gAlapati' kahiye gAlai tAkA nAma maMgala hai so tinakari pUrvokta prakAra doU kAryanikI sindri ho hai| tAtai tinake paramamaMgalapanA sambhava hai| maMgalAcaraNa karane kA kAraNa ihAM koU pUche ki prathama granthakI Adi di maMgala hI kiyA so kauna kAraNa ? tAkA uttara jo sukhasyI grantha ko samAptatA hoi, pApakari koU vighna na hoya, yA vAsaH ihAM prathama maMgala kiyA hai| ho tarka - jo anyamatA aisai maMgala nAhIM karai haiM tinake bhI grandhakI samAptatA ara vighna kA na honA dekhiye hai, tahA~ kahA hetu hai ? tAkA samAdhAna jo anyamatI grandha karai hai tisavirSe mohake tIvra udayakari mithyAtva kaSAya bhAvaniko poSate viparIta arthanikoM dhau hai tAta tAkI nirvighna samAptatA to aise maMgala binA kiye hI hoi / jo aise maMgalanikari moha maMda ho jAya to vaisA viparIta kArya kaise bane? bahuri hamahu grantha karai haiM tisa viSai mohakI maMdatA kari vItarAga tattvajJAnako poSate arthaniko dhareMge tAki nirvighna samAptatA aise maMgala kiye hI hoya / jo aise maMgala na kareM to mohakA tIvrapanA rahai, taba aisA uttama kArya kaise bane? bahuri vaha kahai hai jo aise to mAneMge parantu koU aisA maMgala na kare tAkai bhI sukha dekhie hai, pApakA udaya na dekhiye hai ara koU aisA maMgala kare hai sAkai bhI sukha na dekhiye hai, pApakA udaya dekhiye hai, tAteM pUrvokta maMgalapanA kaise bane? tAkI kahiye hai Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-8 jo jIvanikai saMkleza vizuddha pariNAma aneka jAtike haiM tinakari aneka kAlanivirSe pUrva baMdhe karma eka kAlaviSai udaya Ave haiN| tAtai jaise jAkai pUrvaM bahuta dhanakA saMcaya hoya tAkai binA kumAe bhI dhana dekhie hai ara deNA na dekhiye hai| ara jAkai pUrvaM RNa bahuta hoya tAkai dhana kumAvata bhI deNA dekhiye hai ara dhana na dekhie hai| parantu vicAra kie te kumAvanA dhana hI kA kAraNa hai, RNakA kAraNa naahiiN| taiseM jAkai pUrSe bahuta puNya baMdhyA hoi tAkai ihA~ aisA maMgala binA kie bhI sukha dekhie hai, pApakA udaya na dekhie hai| bahuri jAkai pUrve bahuta pApa baMdhyA hoya tAkai ihAM aisA maMgala kiye bhI sukha na dekhie hai, pApakA udaya dekhie hai| parantu vicAra kieteM aisA maMgala to sukha hI kA kAraNa hai, pApa udayakA kAraNa naahiiN| aise pUrvokta maMgalakA magalapanA bane hai| bahuri vaha kaha hai ki yaha bhI mAnI parantu jinazAsana ke bhakta devAdika haiM tini tisa maMgala karane vAle kI sahAyatA na karI ara maMgala na karane vAle ko daMDa na diyA so kauna kAraNa? tAkA samAdhAna jo jIvanikai sukha dukha hone kA prabala kAraNa apanA karma kA udaya hai tAhIke anusAri bAdha nimitta bane haiM, tAteM jAkai pApakA udaya hoi tAkai sahAyatA kA nimitta na bane hai ara jAkai puNyakA udaya hoi tAkai daMDakA nimitta na bane hai| yaha nimitta kaise na bane hai so kahiye hai je devAdika haiM te kSayopazama jJAnaH sarvakoM yugapat jAni sakate nAhI, tAteM maMgala karane yAle vA na karane vAle kA jAnapanA kisI devAdikakai kAhU kAlaviSai ho hai| tAtai jo tinikA jAnapanA na hoi to kaisai sahAya karai vA daMDa de| ara jAnapanA hoya taba Apakai jo ati maMdakaSAya hoi tau sahAya karane ke vA daMDa dene ke pariNAma hI na hoi| ara tIvrakaSAya hoi tau dharmAnurAga hoi sake nAhIM / bahuri madhyama kaSAyarUpa tisa kArya karane ke pariNAma bhaye ara apanI zakti nAhI to kahA krai| aise sahAya karane vA daMDa dene kA nimitta nAhI bane hai| jo apanI zakti hoya ara Apake dharmAnurAgarUpa madhyamakaSAya kA udayate taise hI pariNAma hoi ara tisa samaya anya jIvakA dharma adharmarUpa kartavya jAne, taba koI devAdika kisI dharmAtmA kI sahAya karai hai. vA kisI adharmIko daMDa de hai| aise kArya hone kA kichU nigama tau hai nAhIM, aise samAdhAna kiyaa| ihAM itanA jAnanA ki sukha hone kI, duHkha na hone kI, sahAya karAvane kI, dukha dyAyane kI jo icchA hai so kaSAyamaya hai, tatkAla virSe vA AgAmI kAla virSe dukhadAyaka hai| tAteM aisI icchA kU chori hama tI eka vItarAga vizeSa jJAna hone ke arthI hoi arahatAdikako namaskArAdika rUpa maMgala kiyA hai| aise maMgalAcaraNa kari aba sArthaka mokSamArga-prakAzakanAma granthakA udyota kare haiN| tahAM yahu grantha pramANa hai aisI pratIti Avane ke arthi pUrva anusArakA svarUpa nirUpie hai grantha kI prAmANikatA aura Agama-paramparA akArAdi akSara haiM te anAdinidhana haiM, kAhUke kie nAhIM, inakA AkAra likhanA to apanI icchA ke anusAra aneka prakAra hai parantu bolane meM Avai haiM te akSara to sarvatra sarvadA aise hI pravarte haiM, soI kahyA hai- "siddho vrnnsmaamnaayH'| yAkA artha- yahu jo akSaranikA sampradAya hai so svayaMsiddha hai| bahuri tina Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA adhikAra-6 akSaranikari nipaje satyArtha ke prakAzaka pada tinake samUha kA nAma zruta hai so bhI anAdinidhana hai / jaise 'jIva' aisA anAdinidhana pada hai so jIva kA janAvanahArA hai| aise apane-apane satya artha ke prakAzaka aneka pada timakA jo samudAya so zruta jAnanA / bahuri jaise motI to svayaMsiddha hai tina viSe koU thore motInikoM, koU ghane motInikoM, koU kisI prakAra, koU kisI prakAra gaMdhi gahanA banAve hai taise pada to svayaMsiddha hai tina viSai koU thore padanikoM, koU ghane padanikoM, koU kisI prakAra, koU kisI prakAra gUMthi graMtha banAvai hai / ihAM maiM bhI tina satyArtha padanikoM merI buddhi anusAri gUMthi graMtha banAU~ huuN| merI mati kari kalpita jhUThe artha ke sUcaka pada yA viSe nAhIM gUMthU hUM / tAtaiM yaha graMtha pramANa jAnanA / ihA~ prazna jo tina padanikI paramparA isa graMtha paryaMta kaise pravarte hai ? tAkA samAdhAna - anAditeM tIrthaMkara kevalI hote Aye haiM, tinike sarva kA jJAna ho hai tAteM tina padanikA vA tinake arthanikA bhI jJAna hme hai| bahuri tina tIrthakara kevalIniyA jAkari anya jIvanikai padani ke arthanikA jJAna hoya aisA divyadhvani kari upadeza ho hai / tAke anusAri gaNadharadeva aMga prakIrNakarUpa graMtha gUMthe haiM / bahuri tinake anusAri anya - anya AcAryAdika nAnA prakAra graMthAdika kI racanA kare haiN| tinikoM kaI abhyAse haiM, keI kahe haiM, keI sune haiM, aise paramparAya mArga calyA Ave hai / mahAvIra se dvAdazAMga kA udbhava tathA aMgazruta kI paramparA so aba isa bharatakSetra viSai vartamAna avasarpiNI kAla hai, tisa viSe caubIsa tIrthaMkara bhae, tini viSai zrIvarddhamAna nAmA antima tIrthaMkara deva bhaye / so kevalajJAna virAjamAna hoi jIvanikoM divyadhvani kari upadeza dete bhaye / tAke sunane kA nimitta pAya gautama nAmA gaNadhara agamya arthanikoM bhI jAni dharmAnurAga ke bazarteM aMgaprakIrNakani kI racanA karate bhaye / bahuri varddhamAna svAmI to mukta bhae, tahA~pIche isa paMcama kAlaviSai tIna kevalI bhae gautama 1, surdhvAcArya 2, jambU, svAmI 3, tahAM pIche kAladoSateM kevalajJAnI hone kA to abhAva bahuri keteka kAla lAI dvAdazAMga ke vizeSa - sAmAnyatayA sarvatra yahI kahA hai ki mahAvIra svAmI kI mukti ke bAda tIna kevalI hue / parantu vizeSa jJAtavya yaha hai ki mahAvIra kI mukti ke bAda tIna se adhika kevalI hue haiN| tIna to anubaddha-paTTadhara-satata-paramparA - atruTita saMtAna svarUpa kevalI hue / mahAvIra ke mukta hone ke samaya gautama ko kevalajJAna huA / gautama ke mukta hone ke dina hI lohAcArya ( sudharmAcArya) ko kevalajJAna huA / lohAcArya ke mukta hone ke dina hI jambUsvAmI ko kevalajJAna huA / parantu jambUsvAmI ke mukta hone ke dina kisI anya ko kevalajJAna nahIM huaa| isa kAraNa kevalajJAna kA jo avinaSTadhArApravAha krama thA, vaha naSTa ho gayA / yAnI paramparA - satata - anubaddha kevalI jambUsvAmI ke bAda nahIM hue / parantu jambUsvAmI ke bAda bhI 62 varSa ke kAla meM ananubaddha kevalI hue / - paravAra jaina samAja kA itihAsa, prastAvanA pR. 23, prastAvanAkAra paM. jaganmohana lAla jI zAstrI, lekhaka paM. zrI phUlacanda zAstrI ** gautama, sudharma tathA jambUsvAmI ye tIna to anubaddha-kramabaddha paripATIkrama yukta kevalI Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-10 hue the parantu ananubaddha akramapUrvaka kaivalya upArjana karane vAle to anya bhI hue haiM jinameM antima kevalI zrIdhara the jo kuNDalagiri se mukta hue| ___ - ti.pa.4/1474-75; mahAyavala pu.1 prastAvanA pR. 8 + mahAvIra svAmI ke bAda hone vAle ina mAtra tIna anubaddha kevaliyoM ke pazcAt anya koI anuvaddha kevalI to nahIM huA (jayapavala 1/56-77/664 / tathA ti.pa. 4/1478) parantu pUjya 1008 jambUsvAmI ke pazcAt bhI anya kevalI hue haiN| ve ananubaddha-asatata kevalI haiM tathA unameM antima kevalI zrIdhara the| - paM. ratanacandra mukhtAra : vyaktitva aura kRtitva pR. 92 pAThI zrutakevalI rahe, pIche tinakA bhI abhAva bhayA / bahuri keteka kAlatAI thore aMganike pAThI rahe (tinane yaha jAnakara jo bhaviSya kAlameM hama sArikhe bhI jJAnI na raheMge, tAta grantha-racanA Arambha karI aura dvAdazAMgAnukUla prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga, dravyAnuyogake grantha race / ) pIche tinakA bhI abhAva bhayA / taba AcAryAdikanikari tinike anusAra banAe grantha vA anusArI granthanike anusAri banAe grantha tinahIMkI pravRtti rhii| tinaviSa bhI kAladoSaH duSTanikari kiteka granthanikI vyucchitti bhaI yA mahAn granthanikA abhyAsAdi na honete vyucchitti bhii| bahuri keteka mahAn grantha pAie haiM tinikA buddhikI maMdatAta abhyAsa hotA naahiiN| jaise dakSiNameM gomaTUTasvAmIke nikaTa mUlabadrI nagaraviSa dhavala mahAdhavala jayadhavala pAie hai parantu darzanamAtra hI hai| bahuri kiteka grantha apanI buddhikari abhyAsa karane yogya pAie haiN| tina viSe bhI kiteka granthanikA hI abhyAsa bane hai| aise isa nikRSTa kAla viSai utkRSTa jainamatakA ghaTanA to bhayA parantu isa paramparAkAra aba bhI jaina zAstrani viSa satya arthake prakAzanahAre padanikA sadbhAva prakrta hai| granthakAra kA AgamAbhyAsa aura grantha-racanA kA nizcaya bahuri hama isa kAla viSai ihAM aba manuSyaparyAya pAyA so isa viSa hamAre pUrva saMskArata vA malA honahArateM jainazAstraniviSe abhyAsa karane kA udyama hota bhyaa| tAtai vyAkaraNa, nyAya, gaNita Adi upayogI 1. ye paMktiyA~ kharar3A prati meM nahIM haiM, anya saba pratiyoM meM hai| isIse Avazyaka jAna yahA~ dI gaI haiN| 2. paramapUjya bA.va. zAntisAgarajI mahArAja (dakSiNa) ko jaba yaha jJAna huA ki mUDabidrI meM jainasikhAnta ke prANabhUta prAcIna grantha dhavala, jayadhavala, mahAyavala, tADapatra grantha bahuta jIrNa ho gaye haiM, unameM se mahApavala kA karIba cAra pA~ca hajAra zloka pramANa bhAga kIr3oM dvArA naSTa ho cukna hai to ve atyanta cintita hue| AcAryazrI ke prabhAvaka upadeza se prerita hokara jainasamAja ne inheM tAmrapatra para khudavAne kA kArya prArambha kiyaa| mUla tAr3apatroM ke phoTo lene kA bhI nirNaya liyA usa samaya (vikrama saMvat 2006 se pUrva) zrI dhakta grantha ko tAmrapatra para khudavAne meM 21000/- rupayA kharca huaa| phalaTaNa meM zrI candraprabha mandira ke sabhAmaNDapa ke Upara eka zrutabhaNDAra haoNla meM dhavala tAmrapaTa tathA mudrita grantha surakSita rakhe gaye haiN| Aja to ghayalAdi tInoM grantha sahasrAdhika pratiyoM meM chapakara hama sabako sulabha hai| paNDita ToDaramalajI ko . inake darzana nahIM ho pAye the| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA adhikAra- 15 granthanikA kiMcit abhyAsa kari TIkAsahita samayasAra, paMcAstikAya, pravacanasAra, niyamasAra, gomaTTasAra, labdhisAra, trilokasAra, tattvArthasUtra ityAdi zAstra ara kSapaNAsAra, puruSArthasiddhyupAya, aSTapAhuDa, AtmAnuzAsana Adi zAstra ara zrAvaka, munike AcArake prarUpaka aneka zAstra ara suSTukathAsahita purANAdi zAstra ityAdi aneka zAstra haiM tina viSai hamAre buddhi anusAra abhyAsa varte hai / tisu kari hamAre hU kiMcit satyArtha padanikA jJAna bhayA hai| bahuri isa nikRSTa samaya viSai hama sArikhe maMda buddhinita bhI hIna buddhi ke dhanI dhane jana avalokie hai| tinikoM tina padanikA arthajJAna hone ke arthi dharmAnurAgake vazarteM dezabhASAmaya grantha karanekI hamAre icchA bhaI / tAkari hama yahu grantha banAvai haiM so isa viSai bhI arthasahita tinahI padanikA prakAzana ho hai| itanA to vizeSa hai jaise prAkRta saMskRta zAstrani viSai prAkRta saMskRta pada likhie hai taise ihA~ apabhraMza liye yA yathArthapanAko liye dezabhASArUpa pada likhie hai parantu arthaviSai vyabhicAra kachU nAhIM hai / aise isa graMthaparyanta tina satyArtha padanikI paramparA pravarte hai / ihAM koU pUcheM ki paramparA to hama aise jAnI parantu isa paramparAviSai satyArtha padani hI kI racanA hotI AI, asatyArtha pada na mile, aisI pratIti hamako kaise hoya / tAkA samAdhAna asatyapada racanA kA pratiSedha asatyArtha padanikI racanA atitIvra kaSAya bhae binA banai nAhIM, jAtai jisa asatya racanAkari paramparA aneka jIvanikA mahA burA hoya Apako aisI mahAhiMsAkA phalakAra naraka nigodaviSai gamana karanA hoya so aisA mahAviparIta kArya to krodha mAna mAyA lobha atyanta tIvra bhae hI hoya / so jainadharmaviSai to aisA kaSAyavAn hotA nAhIM / prathama mUla upadezadAtA to tIrthaMkara kevalI so to sarvathA mohake nAzarteM sarva kaSAyani kari rahita hI haiN| bahuri granthakartA gaNadhara vA AcArya te mohakA manda udayakAra sarva bAhya abhyantara parigrahako tyAgi mahA maMdakaSAyI bhae haiM, tinike tisa maMdakaSAyakari kiMcit zubhopayogahIkI pravRtti pAie hai aura kichu prayojana hI nAhIM / bahuri zraddhAnI gRhastha bhI kou grantha banAye hai so bhI tIvrakaSAyI nAhIM hai, jo vAkai tIvrakaSAya hoya to sarvakaSAyanikA jisa tisa prakAra nAzakaraNahArA jo jinadharma tisa viSai ruci kaise hoi athavA jo mohake udayateM anya kAryanikari kaSAya poSa haiM to poSo parantu jinaAjJA bhaMgakari apanI kaSAya poSai to jainIpanA rahatA nAhIM, aise jinadharmmaviSai aisA tIvrakaSAyI koU hotA nAhIM jo asatya padanikI racanAkAra parakA ara apanA paryAya- paryAyaviSai burA karai / ihAM prazna- jo koU jainAbhAsa tIvrakaSAyI hoya asatyArtha padaniko jaina zAstraniviSai milAve, pIche tAkI paramparA cali jAya to kahA kariye ? tAkA samAdhAna - jaise koU sA~ce motinike gahaneviSai jhUThe motI milAve parantu jhalaka milai nAhIM tA parIkSAkari pArakhI ThigAvatA bhI nAhIM, koI bholA hoya so hI motI nAmakari ThigAye hai| bahuri tAkI paramparA bhI cAlai nAhIM, zIghra hI koU jhUThe motinikA niSedha kare hai| taise koU satyArtha padanike samUharUpa je jainazAstra tiniviSai asatyArtha pada milAvai parantu jainazAstrake padaniviSai to kaSAya miTAvanekA vA laukika Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ momamArga prakAzaka-12 kArya ghaTAvanekA prayojana hai ara usa pApInai je asatyArtha pada milAe haiM tina viSai kaSAya poSanekA vA laukika kArya sAdhanekA prayojana hai, aise prayojana milatA nAhI, tAtai parIkSAkari jJAnI ThigAyate bhI nAhI, koI mUrkha hoya so hI jainazAstra nAmakari TigAvai hai| bahuri tAkI paramparA bhI cAle nAhIM, zIghra hI koU tina asatyArtha pani kA niSedha karai hai| bahuri aise tIvrakaSAyI jainAmAsa ihA~ isa nikRSTa kAlaviSa hI ho hai, utkRSTa kSetrakAla bahuta hai, tisa viSai to aise hote nAhIM / tAteM jaina zAstrani viSai asatyArtha padanikI paramparA cAle nAhIM, aisA nizcaya krnaa| bahuri vaha kahai ki kaSAyanikari to asatyArtha pada na milAye parantu graMtha karanevAlekai kSayopazamajJAna hai tAteM koI anyathA artha mAsai tAkari asatyArtha pada milAvai tAkI to paramparA cale? tAkA samAdhAna mUla graMthakartA to gaNadharadeva hai| te Apa cyAra jJAna ke dhAraka haiM ara sAkSAta kevalIkA divyadhvani upadeza sunai hai; tAkA atizayakari satyArtha hI bhAsai hai| ara tAhIke anusAra grantha banA hai| so una granthaniviSai to asatyArtha pada kaise gUMthe jAya ara anya AcAryAdika grantha banAvai hai, te bhI yathAyogya samyagjJAnake dhAraka haiM 1 bahuri te tina mUlagranthanikI paraMparAkari grantha banAye hai| bahuri jina padanikA Apako jJAna na hoi tinakI to Apa racanA kare nAhI ara jina padanikA jJAna hoi tinako samyagjJAna pramANate ThIka kari gUMdhe hai so prathana to aisA savadhAnI viSe asatyArtha pada gUthe jAya nAhI ara kadAcit Apako pUrva granthanike padanikA artha anyathA hI bhAsai ara apanI pramANatAmeM bhI taise hI AjAya to yAkA kichu sArA' naahiiN| parantu aise koiko bhAse sabahIkoM tI na bhAsai tAte jinako satyArtha bhAsyA hoya te tAkA niSedhakAra paramparA calane dete maahiiN| bahuri itanA jAnanA-jinako anyathA jAne jIvakA burA hoya, aisA deva guru dharmAdika vA jIva-ajIyAdika tattvaniko to zraddhAnI jainI anyathA jAne hI nAhI, inikA to jainazAstraniviSa prasiddha kathana hai ara jinako bhramakari anyathA jAne bhI jina AjJA mAnaneta jIvakA burA na hoi, aise koI sUkSma artha hai tina viSai kisI ko koI anyathA pramANatA meM lyAva to bhI tAkA vizeSa doSa naahiiN| so gomaTTasAraviSai kahyA hai sammAiTThI jIvo ubaiThaM pavayaNaM tu sadahadi / saddahadi asabbhAva ajANamANo gurunniyogaa||27|| - go.sA.jIvakANDa yAkA artha-samyagdRSTI jIva upadezyA satyavacanakoM zraddhAna karai hai ara ajANamANa guruke niyoga tai asatyako bhI zraddhAna kara hai, aisA kayA hai| bahuri hamAre bhI vizeSa jJAna nAhIM hai ara jinaAjJA bhaMga karane kA bahuta bhaya hai parantu isa hI vicArake balate grantha karane kA sAhasa karate haiM so isa grantha viSai jaise pUrva granthani meM varNana hai taise hI varNana kreNge| athavA kahIM pUrva granthaniviSai sAmAnya gULa varNana thA tAkA vizeSa pragaTa kari ihA~ varNana kreNge| so aise varNana karane viSai maiM to bahuta sAvadhAnI raayuuNgaa| sAvadhAnI 1. vaza nhiiN| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA adhikAra-13 karate bhI kahIM sUkSma arthakA anyathA varNana hoya jAya to vizeSa buddhimAna hoi so saMvArakari zuddha kariyo, yaha merI prArthanA hai| aise zAstra karane kA nizcaya kiyA hai| bAMcane-sunane yogya zAstra aba ihA kaise zAstra bAMcane-sunane yogya haiM ara tina zAstranike vaktA zrotA kaise cAhie so varNana karie hai| je zAstra mokSamArga kA prakAza karai teI zAstra yAMcane-sunane yogya haiN| jAte jIva saMsAraviSe nAnA duHkhanikara pIr3ita hai, so zAstrarUpI dIpakakari mokSamArga ko pAvai to usa mArga viSai Apa gamanakAra una duHkhanita mukta hoy| so mokSamArga eka vItarAga bhAva hai, tAtai jina zAstraniviSe kAhU prakAra rAga-dveSa-moha bhAvanikA niSedha kari vItarAga bhAvakA prayojana prakaTa kiyA hoya tinihI zAstranikA vAMcanA-sunanA ucita hai| bahuri jinazAstranivi zRGgAra mAMga kutUhalAdeka pothi rAgabhAvakA ara hiMsA-yuddhAdika poSi dveSabhAva kA ara atattva zradvAna poSi mohabhAva kA prayojana pragaTa kiyA hoya te zAstra nAhIM zastra haiN| jAte jinna rAga-dveSa-moha mAvanikari jIva anAdita duHkhI bhayA tinakI vAsanA jIvake binA sikhAI hI thii| bahuri ina zAstrani kari tinahI kA poSaNa kiyA, bhale hone kI kahA zikSA diinii| jIyakA svabhAvaghAta hI kiyA tAte aise zAstranikA bAMcanA sunanA ucita nAhI hai| ihAM bAMcanA-sunanA jaise kA taise hI jor3anA sIkhanA sikhAvanA vidhAranA likhAvanA Adi kArya bhI upalakSaNakAre jAna laine| aise sAkSAt vA paramparAyakari vItarAgabhAvako poSa aise zAstrahIkA abhyAsa karanA yogya hai| yaktA kA svarUpa aba inake vaktA kA svarUpa kahiye hai| prathama to vaktA kaisA honA cAhie, jo jaina zraddhAna viSai dRr3ha hoya, jAta o Apa azraddhAnI hoya to aurako zraddhAnI kaise karai? zrotA to ApahIta hIna buddhi ke thAraka haiM tinakoM koU yuktikari zraddhAnI kaise kare? ara zraddhAna hI sarva dharmakA mUla hai| bahuri vaktA kaisA cAhie, jAke vidyAbhyAsa karaneH zAstra yAMcaneyogya buddhi pragaTa bhaI hoya, jAteM aisI zakti binA vaktApanekA adhikArI kaise hoy| bahuri vaktA kaisA cAhie, jo samyagjJAnakari sarva prakAra ke vyavahAra nizcayAdirUpa vyAkhyAnakA abhiprAya pahacAnatA hoya, jAteM jo aisA na hoya to kahIM anya prayojana liye vyAkhyAna hoya tAkA anya prayojana pragaTakari viparIta pravRtti karAvai / bahuri vaktA kaisA cAhie, jAke jinaAjJA bhaMga karane kA bhaya bahuta hoya, jAte jo aisA na hoya to koI abhiprAya vicAri sUtra-viruddha upadeza deya jIvanikA burA kre| so hI kahyA hai bahuguNavijjANilayo, asuttamAsI tahAvi muttvyo| jaha paramaNijutto vi hu vigghayaro visaharo loe|7|| yAkA artha- jo bahuta kSamAdika guNa ara vyAkaraNa Adi vidyAkA sthAna hai tathAthi utsUtrabhASI hai to chor3ane yogya hai| jaise utkRSTamaNisaMyukta hai to bhI sarpa hai so lokaviSe vighnakA hI karaNahArA hai| bahuri vaktA kaisA cAhie jAkai zAstra vAMci AjIvikA Adi laukika kArya sAdhane kI icchA na hoya, jAta jo Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mobhAmArga pakAyaka ...? AzAvAna hoi to yathArtha upadeza dei sakai nAhI, vAkai to kichU zrotAnikA abhiprAya ke anusAra vyAkhyAnakara apane prayojana sAdhane hI kA sAdhana rahai ara zrotAninai vaktA kA pada U~cA hai parantu yadi vaktA lobhI hoya to vaktA Apa hIna hoi jAi, zrotA UMce hoi / bahuri vaktA kaisA cAhie, jAkai tIvra krodha mAna na hoya, jAte tIvra krodhI mAnI kI niMdA hoya, zrotA tisatai Darate rahaiM lava tisateM apanA hita kaise kareM / bahuri vaktA kaisA cAhie, jo Apa hI nAnA prazna uThAya Apa hI uttara karai athavA anya jIva aneka prakArakari bahuta bAra prazna kare to miSTavacananikari jaise unakA sandeha dUri hoya taisai samAdhAna krai| jo Apakai uttara dene kI sAmarthya na hoya to yA kahai, yAkA moko jJAna nAhI, (kisI vizeSa jJAnI se pUchakara tihAre tAI uttara duuNgaa| athavA koI samaya pAya vizeSa jJAnI tumasoM mile to pUcha kara apanA sandeha dUra karanA aura bhoka batAya denaa| jAteM aisA na hoya to abhimAnake vazateM apanI paNDitAI janAvane ko prakaraNaviruddha artha upadezai, tAte zrotAna kA viruddha zraddhAna karane taiM burA hoya, jainadharma kI niMdA hoy|) jAteM jo aisA na hoi to zrotAni kA saMdeha dUra na hoi taba kalyANa kaise hoi ara jinamata kI prabhAvanA hoya sake naahiiN| bahuri vaktA kaisA cAhie, jAkai anItirUpa lokaniMdya kAryanikI pravRtti na hoya, jAteM lokaniMdya kAryanikari hAsya kA sthAna hoya jAya taba tAkA bacana kauna pramANa karai, jinadharma ko ljaave| bahuri vaktA kaisA cAhie, jAkA kula hIna na hoya, aMgahIna na hoya, svarabhaMga na hoya, miSTavavana hoya, prabhutva hoya tAte lokaviSai mAnya hoy| jAteM jo aisA na hoya to tAko vaktApanA kI mahaMtatA zobhe naahiiN| aisA vaktA hoya / vaktAviSai ye guNa to avazya cAhie so hI AtmAnuzAsanaviSai kahyA hai prAjJaH prAptasamastazAstrahRdayaH pravyaktalokasthitiH, prAstAzaH pratibhAparaH prazamavAn prAgeva dRssttottrH| prAyaH praznasahaH prabhuH paramanohArI parAnindayA, brUyAddharmakAM gaNI guNanidhiH praspaSTamiSTAkSaraH / / 5 / / yAkA artha- buddhimAna hoi, jAne samasta zAstranikA rahasya pAyA hoya, lokamaryAdA jAkai pragaTa bhaI hoya, AzA jAkai asta bhaI hoya, kAMtimAna hoya, upazamI hoya, prazna kiye pahale hI jAne uttara dekhyA hoya, bAhulyapane praznani kA sahanahArA hoya, prabhu hoya, parakI vA parakari ApakI nindA rahitapanA kari hoya, parake manakA haranahArA hoya, guNanidhAna hoya, spaSTa miSTa jAke vacana hoya, aisA sabhA-nAyaka dharmakathA khai| bahuri vaktA kA vizeSa lakSaNa aisA hai jo yAkai vyAkaraNa nyAyAdika vA bar3e-bar3e jainazAstranikA vizeSa jJAna hoya to vizeSapane tAkoM vaktApano shobhai| bahuri aisA bhI hoya ara adhyAtmarasakari yathArtha apane svarUpa kA anubhavana jAkai na bhayA hoya so jinadharma kA marma jAne nAhI, paddhatihI kari vaktA ho hai| adhyAtmarasamaya sA~cA jinadharma kA svarUpa vAkari kaise pragaTa kiyA jAya, tAteM AtmajJAnI hoi to sAMcA vaktApano hoI, jAta pravacanasAra viSai ailA kahyA hai| AgamajJAna, tattvArthazraddhAna, saMyamabhAya ye tInoM AtmanAnakari zUnya kAryakArI naahiiN| (a. 3 gAthA 38-36) bahuri dohApAhuDavirSa aisA kahyA hai paMDiya paMDiya paMDiya kaNa choDi vitusa kNddiyaa| paya-atthaM tuThosi paramattha Na jANai mUDhosi / / 4 / / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA adhikAra-15 yAkA artha- he pAMDe! he pAMDe! he pAMDe! tU kaNa choDi tusa hI kUTai hai, tU artha ara zabda viSai santuSTa hai, paramArtha na jAne hai, tAte tU mUrkha hI hai| aisA kahyA hai| ara caudaha vidyAniviSai bhI pahale adhyAtmavidyA pradhAna kahI hai| tAteM adhyAtmarasa kA rasiyA yaktA hai so jinadharma ke rahasya kA vaktA jaannaa| bahuri je buddhiRchi ke thAraka haiM vA avadhimanaHparyaya kevalajJAna ke dhanI vaktA haiM te mahAna vaktA jaanne| aise vaktAnike vizeSa guNa jaanne| so ina vizeSa guNanike dhArI vaktA kA saMyoga mile to bahuta bhalA hai hI ara na mile to addhAnAdika guNanike thArI vaktAnihIke mukha- zAstra sunanA / yA prakAra guNa ke dhArI muni yA zrAvaka tinake mukhate to zAstra sunanA yogya hai ara paddhati buddhi kari vA zAstra sunane ke lobhakari zraddhAnAdi guNarahita pApI puruSanike mukhaH zastra sunanA ucita naahiiN| uktaM ca taM jiNaANapareNa ya dhammo soyaca sugurupaasmmi| aDa udhio sallAo tasyAesassa krnnaao||1|| yAkA artha- jo jina AjJA mAnane viSai sAvadhAna haiM tA kari nirgrantha suguru hI ke nikaTi dharma sunanA yogya hai athavA tisa suguruhI ke upadeza kA kahanahArA ucita zraddhAnI zrAyaka tAla dharma sunanA yogya hai| aisA jo vaktA dharmabuddhiphari upadezadAtA hoya so hI apanA ara anya jIvanikA bhalA kara hai ara jo kaSAyabuddhi kari upadeza de hai so apanA ara anya jIvanikA burA karai, aisA jAnanA / aise ghayatA kA svarUpa kayA, aba zrotA kA svarUpa kahai hai zrotA kA svarUpa bhalA honahAra hai sArauM jisa jIyakai aisA vicAra Avai hai ki maiM kauna hU~? merA kahA svArUpa hai? (ara kahAte Akara yahAM janma dhAsthA hai aura marakara kahA~ jAUMgA?') yaha caritra kaise bani rahyA hai? ye mere bhAva ho hai tinakA kahA phala lAgegA, jIya duHkhI hoya rahyA hai so duHkha dUri hone kA kahA upAya hai, mujhako itanI bAtanikA ThIkakari kichU merA hita hoya so karanA aisA vicArateM udyamavaMta bhayA hai| bahuri isa kArya kI siddhi zAstra sunanete hotI jAni ati prItikAra zAstra sunai hai, kichU pUchanA hoya so pUcha hai| bahuri gurunikari kamA arthako apane antaraMgaviSe bArambAra vicAra hai bahuri apane vicAra satya arthanikA nizvayakari jo kartavya hoya tAkA udyamI ho hai, aisA to navIna zrotA kA svarUpa jaannaa| bahuri je jainadharma ke gAr3e zraddhAnI hai ara nAnA zAstra sunanekari jinakI buddhi nirmala bhaI hai| bahuri vyavahAra nizcayAdika kA svarUpa nIke jAni jisa arthako sune haiM tAko yathAvata nizcaya jAni avadhArai hai| bahuri jaba prazna upajai hai taba ati vinayavAna hoya prazna kara hai|' athavA paraspara aneka praznottara kari vastu kA nirNaya karai hai, 1. yaha paMkti kharar3A prati meM nahIM hai, anya saba pratiyoM meM hai| isI se Avazyaka jAna yahA~ de dI gaI hai| 2. yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhie ki jo dUsaroM kI buddhi parakhane ke lie hI prAyaH prazna karate haiM, aise zrotAoM kA yaha kRtya parastrIsaMga tulya hai (parastrI ke svAda parakhane tula hai) banArasIdAsajI ne kahA bhI hai - 'paranArI saMga parabuddhi ko parakhivI' nATakasamayasAra saadhysaapkdvaar| chanda 26 / uttarArdha / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-16 zAstrAbhyAsa viSai ati Asakta hai, dharmabuddhikari niMdya kAryanike tyAgI bhae haiM, aise tini zAstranike zrotA caahie| bahuri zrotAnike vizeSa lakSaNa aise haiN| jo yAkai kichU vyAkaraNa nyAyAdikakA vA bar3e jainazAstranikA jJAna hoya to zrotApano vizeSa zomai hai| bahuri aisA bhI zrotA hai ara vAkai AtmajJAna na bhayA hoya to upadeza kA marama samajhi sakai nAhIM tAteM AtmajJAnakari jo svarUpakA AsvAdI bhayA hai so jinadharma ke rahasyakA zrotA hai| bahuri jo atizayavaMta buddhikari vA avadhimanaHparyayakAra saMyukta hoya to vaha mahAn zrotA jaannaa| aise zrotAnike vizeSa guNa haiN| aise jinazAstranike zrotA caahie| bahuri zAstra sunaneteM hamArA bhalA hogA, aisI buddhikari jo zAstra sunai haiM parantu jJAna kI mandatAkari vizeSa samajhe nAhI, tinike puNyabandha ho hai, vizeSa kAryasiddhi hotI nAhIM / bahuri je kulapravRttikari vA paddhati buddhi kari vA sahaja yoga banane kari zAstra sunai haiM yA sunai to haiM parantu kichU avadhAraNa karate nAhI, tinakai pariNAma anusAra kadAcit puNyabandha ho hai kadAcit pApabaMdha ho hai| bahuri je mada-matsara bhAvakari zAstra sunai hai vA tarka karane hI kA jinakA abhiprAya hai, bahuri je mahaMtatA ke arthi vA kisI lobhAdikake prayojanake artha zAstra sune hai, bahuri jo zAstra to sunai hai parantu suhAvatA nAhI, aise zrotAnike kevala pApabandha hI ho hai| aisA zrotAnikA svarUpa jAnanA / aise hI yathAsambhava sIkhanA sikhAvana mAdi jinake pAdae nikAsI svarUpa jaannaa| yA prakAra zAstra kA ara vaktA zrotAkA svarUpa kahyA so ucita zAstra ko ucita vaktA hoya bAMcanA, ucita zrotA hoya sunanA yogya hai| aba yahu mokSamArgaprakAzaka nAma zAstra racie hai tAkA sArthakapanA dikhAie hai 'mokSamArgaprakAzaka' nAma kI sArthakatA isa saMsAra aTavI viSai samasta jIva haiM te karmanimitta nipaje je nAnA prakAra duHkha tinakAre pIr3ita hoi rahe haiN| bahuri tahA~ mithyA anthakAra vyApta hoya rahA hai| tAkari tahA~te mukta hone kA mArga pAvate nAhI, tar3aphi-tar3aphi tahA~ hI duHkha ko sahe haiN| bahuri aise jIvanikA bhalA honeko kAraNa tIrthaMkara kevalI bhagavAna so hI sUrya bhayA, tAkA udaya bhayA, tAkai divyadhvanirUpI kiraNanikari tahAMta mukta hone kA mArga prakAzita kiyaa| jaise sUrya ke aisI icchA nAhIM jo maiM mArga prakAzU parantu sahaja hI vAkI kiraNa phaile hai tAkari mArgakA prakAza ho hai taise hI kevalI vItarAga haiM tAta tAkai aisI icchA nAhIM jo hama mokSamArga pragaTa kareM parantu sahaja hI aghAtikarmanikA udayakari tinakA zarIrarUpa pudgala divyadhvanirUpa pariNamai hai tAkari mokSamArgakA prakAzana ho hai| bahuri gaNatharadevanike yaha vicAra AyA ki jahA~ kevalI sUryakA astapanA hoi tahA~ jIya mokSamArgakI kaise pAvai ara mokSamArga pAe binA jIva duHkha saheMge, aisI karuNAbuddhi kari aMgaprakIrNakAdirUpa grantha taiI bhae mahAn dIpaka tinakA udyota kiyaa| bahuri jaise dIpaka kari dIpaka jobanerauM dIpakanikI paramparA varte taise AcAryAdikani kari tini granthanita anya grantha bnaae| bahuri tinahUH kinahU anya grantha bnaae| aise granthanita grantha hoteH granthanikI paramparA va hai| maiM bhI pUrvagranthaniteM isa grantha ko banAU~ huuN| bahuri jaise sUrya vA sarva dIpaka hai te mArga ko ekarUpa hI prakAzai hai taise divyadhvani vA sarva grantha haiM te mokSamArga ko ekarUpa hI prakAza haiN| so yaha bhI grantha mokSamArga ko prakAzai hai| bahuri jaise prakAzai bhI netrarahita vA netravikAra sahita puruSa hai tinakuM mArga sUjhatA nAhIM to dIpakakai to mArga prakAzakapanekA abhAva Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA adhikAra 17 bhayA nAhIM, taise pragaTa kiye bhI je manuSya jJAnarahita haiM yA mithyAtvAdi vikAra sahita haiM tinakUM mokSamArga sUjhatA nAhIM to grantharka to mokSamArga prakAzakapanekA abhAva bhayA naahiiN| aise isa grantha kA mokSamArga prakAzaka aisA nAma sArthaka jAnanA / prastuta grantha kI AvazyakatA ihAM prazna - jo mokSamArga ke prakAzaka grantha pUrva to the hI, tuma navIna grantha kAhe ko banAvo ho ? tAkA samAdhAna jaise bar3e dIpakanikA to udyota bahuta tailAdika kA sAdhana rahe haiM, jinake bahuta tailAdika kA zakti na hoi tina stoka dIpaka jo jiye to ve usakA sAdhana rAkhi tAke udyotata apanA kArya kare; taise bar3e granthanikA to prakAza bahuta jJAnAdika kA sAdhana rahe hai, jinake bahuta jJAnAdika kI zakti nAhIM tinakUM stoka grantha banAya dIjiye to ve vAkA sAdhana rAkhi tAke prakAzarteM apano kArya kre| tAtaiM yaha stoka sugama grantha banAie hai / bahuri ihAM jo maiM yahu grantha banAU~ hU~ so kaSAyaniteM apano mAna badhAvaneko vA lobha sAdhane ko vA yaza hone ko vA apanI paddhati rAkhane ko nAhIM banAU~ huuN| jinakai vyAkaraNa nyAyAdikakA vA naya pramANAdikakA vA vizeSa arthanikA jJAna nAhIM tArte tinakai bar3e granthanikA abhyAsa tau bani sake nAhIM / bahuri koI choTe granthanikA abhyAsa bane to bhI yathArtha artha bhAsai nAhIM / aise isa samayaviSai maMdajJAnavAna jIva bahuta dekhiye haiM tinikA bhalA hone ke arthi dharmabuddhita yaha bhASAmaya grantha banAU~ hU~ / bahuri jaise bar3e daridrI ko avalokanamAtra cintAmaNikI prApti hoya ara vaha na avalokai, bahuri jaise koDhI amRta pAna karAve ara vaha na kare tese saMsArapIr3ita jIvako sugama mokSamArga ke upadeza kA nimitta vanai ara vaha abhyAsa na kare to vAke abhAgya kI mahimA kA varNana hamateM to hoya sakai nAhIM / vAkA honahArahIko vicAre apane samatA Avai / uktaM ca sAhINe gurujoge jeNa sutIha dhammavayaNAI / te viTThacittA aha suhaDA bhavabhayavihUNA // 7 // svAdhIna upadezadAtA guru kA yoga jur3e bhI je jIva dharmya vacananikoM nAhIM sune haiM te dhITha haiM ara unakA duSTacitta hai athavA jisa saMsArabhayateM tIrthaMkarAdika Dare tisa saMsArabhayakari rahita haiM, te bar3e subhaTa haiN| bahuri pravacanasAraviSai bhI mokSamArga kA adhikAra kiyA hai tahAM prathama AgamajhAna hI upAdeya kaccA, so isa jIvakA to mukhya karttavya AgamajJAna hai, yAko hote tattvanikA zraddhAna ho hai, tattvanikA zraddhAna bhaye saMyamabhAva ho hai ara tisa AgamateM AtmajJAna kI bhI prApti ho hai taba sahaja hI mokSa kI prApti ho hai| bahuri dharma ke aneka aMga haiM tinaviSai eka dhyAna binA yAteM U~cA aura dharmakA aMga nAhIM hai tAteM jisa tisaprakAra Agama abhyAsa karanA yogya hai / bahuri isa grantha kA to vAMcanA sunanA vicAranA dhanA sugama hai, koU vyAkaraNAdika kA bhI sAdhana na cAhie, tAtaiM avazya tAkA abhyAsaviSai pravartI, tumhArA kalyANa hogaa| iti zrI mokSamArgaprakAzaka nAma zAstraviSai pIThabandhaprarUpaka prathama adhikAra samApta bhayA / 19 / / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhikAra saMsAra avasthA kA svarUpa * dohA mithyAbhAva abhAyateM, jo pragaTai nijbhaav| so jayavaMta raho sadA, yaha hI mokSa upaay||1|| duHkha kA mUla kAraNa : karmabandhana aba isa zAstraviSai mokSamArga kA prakAza karie hai| tahAM bandhanateM chUTane kA nAma mokSa hai| so isa AtmA ke karma kA bandhana hai, bahuri tisa bandhanakari AtmA duHkhI hoya rahyA hai| bahuri yAkai duHkha dUri karane hI kA nirantara upAya bhI rahe hai parantu sAMcA upAya pAe binA duHkha dUri hotA nAhIM ara duHkha sahyA bhI jAtA nAhI tAtai yaha jIva vyAkula hoya rahyA hai| aise jIva ko samasta duHkha kA mUla kAraNa karmabandhana hai tAkA abhAvarUpa mokSa hai so hI parama hita hai| bahuri yAkA sAMcA upAya karanA so hI kartavya hai tAteM isa hI kA yAkoM upadeza dIjie hai| tahA~ jaise vaidya hai so roga sahita manuSya ko prathama to roga kA nidAna batAvai, aise yahu roga bhayA hai, bahuri usa roga ke nimitta taiM yAkai jo-jo avasthA hotI hoya so vatAve, tAkari vAkai nizcaya hoya jo mere aise hI roga hai| bahuri tisa roga ke dUri karane kA upAya aneka prakAra batAvai ara tisa upAya kI tAko pratIti anAvai, itanA to vaidya kA batAvanA hai| bahuri jo vaha rogI tAkA sAdhana karai to roga se mukta hoi apanA svabhAvarUpa pravaH so yahu rogI kA kartavya hai| taise hI ihA~ karmabandhana yukta jIva ko prathama to karmabandhana kA nidAna batAie hai, aise yahu karmabandhana bhayA hai bahuri usa karmabandhana ke nimitta te yAkai jo-jo avasthA hotI hai so so batAie hai, tAkari jIvakai nizcaya hoya jo mere aise hI karmabandhana haiN| bahuri tisa karmabandhana ke dUrei hone kA upAya aneka prakAra batAie hai ara tisa upAya kI yAko pratIti anAiye hai, itanA to zAstra kA upadeza hai| bahuri yaha jIva tAkA sAdhana karai to karmathandhana mukta hoya apanA svabhAvarUpa pravatai so yahu jIva kA kartavya hai| so ihAM prathama hI karmabandhana kA nidAna batAiye hai| karmabandhana kA kAraNa bahuri karmabandhana hote nAnA upAdhika bhAvaniviSe paribhramaNapanoM pAie hai, eka rUpa rahano na ho Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhikAra- 18. hai tAtai karma-bandhana sahita avasthA kA nAma saMsAra avasthA hai| so isa saMsAra avasthAviSai anantAnanta jIva dravya haiM te anAdihI karmabandhana sahita haiN| aisA nAhIM hai jo pahale jIva nyArA thA ara karma nyArA thA, pIche inikA saMyoga bhayA / to kaise hai jaise merugiri Adi akRtrima skandhanivirSe anaMte pudgala paramANu anAvita ekabandhanarUpa haiM, pIche tinameM keI paramANu bhinna ho haiM kaI naye mile haiN| aise milano bichurano huA kare hai| taise isa saMsAra viSai eka jIva dravya ara anante karmarUpa pudgala paramANu tinikA anAditeM ekabandhanarUpa hai, pIche tinameM kaI karma paramANu bhinna ho haiM kaI naye mile haiN| aise milano bidhurano huA kare hai| bahuri ihAM prazna - jo pudgalaparamANu to rAgAdika ke nimitta teM karmarUpa ho hai, anAdi kamasya kaise hai? tAkA samAdhAna - nimitta teM navIna kArya hoya tisa viSai hI sambhava hai| anAdi avasthAviyai nimita kA kichU prayojana nAhIM / jaise navIna pudgala - paramANunikA baMdhana to snigdha rUkSa guNa ke aMzana hI kari ho hai ara merugiri Adi skandhaniviSai anAdi pudgala paramANunikA bandhAna hai tahAM nimitta kA kahA prayojana hai ? taise navIna paramANunikA kammarUpa honA to rAgAdikani hI kari ho hai ara anAdi pudgala paramANuni kI karmmarUpa hI avasthA hai| tahA~ nimitta kA kahA prayojana hai? bahuri jo anAdiviSai bhI nimitta mAnie to anAdipanA rahe nAhIM / tAtaiM karma kA bandha anAdi mAnanA / so tatvapradIpikA pravacanasAra zAstra kI vyAkhyA viSai jo sAmAnyajJeyAdhikAra hai tahAM kA hai| rAgAdika kA kAraNa to dravyakarma hai ara dravyakamrmma kA kAraNa rAgAdika hai| taba vahA~ tarka karI jo aise itaretarAzrayadoSa lAge, vaha vAke Azraya, vaha bAke Azraya, kahIM bhAva nAhIM hai, taba uttara aisA diyA hai 9 naivaM anAdiprasiddhadravyakarmmasambandhasya tatra hetutvenopAdAnAt / , yAkA artha - aise itaretarAzraya doSa nAhIM hai / jAtai anAdikA svayaMsiddha dravyakam kA sambandha hai tAkA tahA~ kAraNapanAkari grahaNa kiyA hai| aise Agama meM kahyA hai| bahuri yukti taiM bhI aise hI sambhavai hai, jo karmmanimitta binA pahale jIva ke rAgAdika kahie to rAgAdika jIva kA eka svabhAva ho jAya, jAtaiM paranimitta binA hoi tAhI kA nAma svabhAva haiN| tAtaiM kampa kA sambandha anAdi hI mAnanA / bahuri ihA~ prazna jo nyAre-nyAre dravya ara anAditaiM tinakA sambandha, aise kaise sambhave ? tAkA samAdhAna - jaise DeTihIsUM jala dUdha kA, vA sonA kiTTikkA, vA tuSa kaNa kA, vA tela tila kA sambandha dekhie hai, navIna inakA milApa bhayA nAhIM taise anAdihIsoM jIva karmma kA sambandha jAnanA, navIna inakA milApa nAhIM bhayA / bahuri tuma kahI kaise sambhavai? anAditaiM jaise keI jude dravya haiM taise keI mile dravya haiM, isa saMbhavaneviSe kichU virodha to bhAsatA nAhIM / 5. nahi anAdiprasiddhadravyakarmAbhisambaddhasyAtmanaH prAktanadravyakarmaNastatra hetutvenopAdAnAt / pravacanasAra TIkA 2 / 26 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-20 bahuri prazna-jo sambandha vA saMyoga kahanA to tava saMbhavai jaba pahale jude hoi pIchai milai / ihA~ anAdi mile jIva karmanikA sambandha kaise kahyA hai| tAkA samAdhAna- anAditeM to mile the parantu pIche jude bhae taba jAnyA jude the to jude bhe| tAte pahale bhA bhinna hI the| aise anumAna kari yA kevalajJAnakari pratyakSa bhinna bhAsai hai| tisakari tinakA bandhAna hoteM bhinnapanA pAie hai| bahuri tisa bhinnatA kI apekSA tinakA sambandha yA saMyoga kahyA hai, jAta nae milo vA mile hI hohu, bhinna dravyanikA milApaviSa aise hI kahanA samaya hai| aise ina jIvakarmanikA anAdi sambandha hai| jIva aura karmoM kI bhinnatA tahA~ jIvadravya to dekhane jAnane mrUpa cetanAguNa kA dhAraka hai ara indriyagamya na hone yogya amUrtIka hai, saMkocavistArazaktiko liye asaMkhyAtAdezI eka dravya hai| bahuri karma hai so cetanAguNarahita jar3a hai ara mUrtIka hai, ananta pudgala paramANunikA piNDa hai tAtai eka dravya nAhIM hai| aise e jIva ara kArma haiM so inakA anAdi sambandha hai to bhI jIva kA koI pradeza karmarUpa na ho hai ara karma kA koI paramANu jIva rUpa na ho hai| apane-apane lakSaNa ko dhare judai-jude hI rahe haiN| jaise sonA rUpA kA eka skandha hoi tathApi pItatAdi guNanikoM dhare sonA judA rahe hai, svetatAdi guNaniko dhare rUpA judA rahe hai, taise judai jaanne| ihAM prazna-jo mUrtIka mUrtIka kA to bandhAna honA bane, amUrtIka mUrtIka kA bandhAna kaise bane? tAkA samAdhAna-jaise vyakta indriyaMgamya nAhIM aise sUkSma pudgala ara vyakta indriyagamya hai aise sthUla pudgala tinakA bandhAna honA mAnie hai taise indriyagamya hone yogya nAhI aito amUrtIka AtmA ara indriyagamya hone yogya mUrtIkakarma inakA bhI banthAna honA mAnanA / bahuri isa bandhAnaviSa koU kisI ko kare to hai naahiiN| yAvat bandhAna rahe tAvat sAtha rahe, bichure nAhIM ara kAraNa-kAryapanA tinakai banyo rahe, itanA hI ihA~ baMdhAna jAnanA / so mUrtIka abhUrtIkakai aise bandhAna hone viSai kichU virodha hai naahiiN| yA prakAra jaise eka jIvakai anAdi karmasambandha kahyA taise hI judA-judA ananta jIvanikai jaannaa| vizeSa-sarvArthasiddhi meM yahI prazna uThAyA gayA hai ki amUrta AtmA ke sAtha mUrta karmoM kA bandha nahIM banatA, to usakA uttara vahA~ diyA gayA hai-AtmA ke amUrtatva ke viSaya meM anekAnta hai yAnI yaha koI ekAnta nahIM hai ki AtmA amUrta hI hai| karmabandharUpa paryAya kI apekSA usase yukta hone ke kAraNa AtmA kathaMcit mUrta hai tathaiva zuddha svarUpa kI apekSA kathaMcit amUrta hai| (sa.si. 2/7 pR.161) pUjya amRtacandrAcArya ne bhI kahA hai ki "amUrtika AtmA kA mUrtika karmoM ke sAtha bandha asiddha nahIM hai kyoMki anekAnta se AtmA meM mUrtikapanA siddha hai| karmoM ke sAtha anAdikAlIna nitya sambantha hone se AtmA aura karmoM meM ekatva ho rahA hai| isI ekatva ke kAraNa amUrta AtmA meM bhI mUrtatva mAnA jAtA hai| jisa prakAra eka sAtha pidhalAye hue svarNa tathA cAMdI kA eka piNDa banAye jAne para paraspara pradezoM ke milane se donoM ke ekarUpatA mAlUma hotI hai| AtmA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dusarA adhikAra-21 ke mUrtika mAnane meM eka yukti yaha bhI hai ki usa para madirA (mUrta padArtha) kA prabhAva dekhA jAtA hai isalie AtmA mUrtika hai| kyoMki madirA amUrtika AkAza meM mada ko utpanna nahIM kara sktii| (ta.sAra 5/16-16) pUjya bhagavadvIrasena svAmI bhI kahate haiM ki saMsAra avasthA meM jIvoM ke amUrtapanA nahIM pAyA jaataa| isalie "jIvadravya amUrta hai tathA pudgaladravya mUrta; phira inakA bandha kaise ho sakatA hai| yaha prazna hI nahIM utthtaa| prazna : yadi saMsAra avasthA meM jIva mUrta hai to mukta hone para vaha amUrtapane ko kaise prApta ho sakatA hai? uttara : yaha koI doSa nahIM hai kyoMki jIva meM mUrtapane kA kAraNa karma hai, karma kA abhAva hone para tajjanita mUrtatA kA bhI abhAva ho jAtA hai aura isIlie siddha jIvoM ke amUrtapane kI siddhi ho jAtI hai| (dhavala 13/11, 333, dhavala 15/33-34 Adi)isa prakAra saMsArI jIva kathaJcit mUrta hai, yaha siddha huaa| isIlie to mUrtajIva kA mUrta karma ke sAtha bandha bhI bana jAtA hai| kahA bhI hai- saMsAratyA jIvA ruuvii-go.jii.| karma ke ATha bheda aura ghAtiyA karmoM kA prabhAva bahuri so karma jJAnAvaraNAdi bhedanikari ATha prakAra hai| tahA~ cyAri ghAtiyAkarmani ke nimitta to jIva ke svabhAva kA ghAta ho hai| tahA~ jhAnAvaraNa darzanAvaraNakari to jIva ke svabhAva jJAna darzana tinakI vyaktatA nAhIM ho hai, tina karmanikA kSayopazama ke anusAra kiMcit jJAna darzana kI vyaktatA rahe hai| bahuri mohanIyakari jIva ke svabhAva nAhIM aise mithyA zraddhAna kA krodha mAna mAyA lobhAdika kaSAya tinakI vyaktatA ho hai| bahuri aMtarAyakari jIva kA svabhAva dIkSA lene kI samarthatArUpa vIrya tAkI vyaktatA na ho hai, tAkA kSayopazama ke anusAra kiMcit zakti ho hai| aise ghAtikarmanike nimittate jIva ke svabhAva kA ghAta anAdihIta bhayA hai| aise nAhIM jo pahale to svabhAva rUpa zuddha AtmA thA pIche karmanimitta" svabhAvaghAta hone kari azuddha bhyaa| ihAM tarka- jo ghAta nAma so abhAvakA hai so jAkA pahale sadbhAva hoya nAkA abhAva kahanA bane / ihA svabhAvakA to sadbhAva hai hI nAhI, ghAta kisakA kiyA? tAkA samAdhAna-jIvaviSa anAdi hI te aisI zakti pAie hai jo karmakA nimitta na hoi to . kevalajJAnAdi apane svabhAvarUpa pravartaM parantu anAdihIteM karmakA sambandha pAie hai| tAta tisa zaktikA vyaktapanA na bhayA so zakti apekSA svabhAva hai tAkA vyakta na hone denekI apekSA ghAta kiyA kahie hai| adhAtiyA karmoM kA prabhAva bahuri myAri aghAtiyA karma hai tinake nimicata isa AtmArka bAghasAmagrIkA sambandha bane hai tahA~ vedanIyakari to zarIraviNe yA zarIranai bAhya nAnA prakAra sukha-duHkhako kAraNa paradravyanikA saMyoga jurai hai ara AyukAra apanI sthitiparyaMta pAyA zarIra kA sambandha nAhIM chUTa sabai hai ara nAmakari gati jAti zarIrAdika nipajai hai ara gotrakari U~cA-nIcA kula kI prApti ho hai aise aghAtikAnikari bAhya sAmagrI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-22 bhelI ho hai tAkari moha ke udaya kA sahakAra hote jIva sukhI duHkhI ho hai| ara zarIrAdikanike sambandha jIva ke amUrttatvAdi svabhAva apane svArtha ko nAhIM karai hai| jaise koU zarIra ko pakare to AtmA bhI pakasyA jaay| bahuri yAvat karma kA udaya rahe tAkt bAhya sAmagrI taise hI banI rahe anyathA na hoya sake, aisA ina aghAtikarmanikA nimitta jaannaa| ihAM koU prazna karai ki karma to jar3a haiM, kichU balavAna nAhI, tinakari jIva ke svabhAva kA bAta honA vA bAhya sAmagrI kA milanA kaise sambhavai hai? tAkA samAdhAna-jo karma Apa kartA hoya udyamakari jIvake svabhAva ko ghAtai, bAhya sAmagrI ko milAdai to karmakai cetanapanoM bhI cAhie ara balavAnapanoM bhI cAhie so to hai nAhI, sahajahI nimitta-naimittika sambantha hai| jaba una karmanikA udayakAla hoya tisa kAlavirSa ApahI AtmA svabhAva rUpa na pariNamai vibhAvarUpa pariNamai vA anya dravya haiM te taise hI sambandharUpa hopa pariNamaiM / jaise kAhU puruSake sira pari mohanadhUli parI hai tisakari so puruSa bAvalA bhayA tahA~ usa mohanadhUlikai jJAna bhI na thA ara balavAnapanA bhI na thA ara bAvalApanA tisa pohanadhUli hI kari bhayA dekhie hai| mohanadhUlikA to nimitta hai ara puruSa Apa hI bAvalA huA pariNamai hai, aisA hI nimitta naimittika bani rahyA hai| bahuri jaise sUrya udaya kA kAlaviSai cakavA cakavInikA saMyoga hoya tahA~ rAtriviSe kisI ne dveSabuddhi jorAvarI karI jude kie nAhIM, divasa viSai kAhU ne karuNAbuddhi nai lyAyakari milAe nAhIM, sUrya udayakA nimittapAya Apa hI mile hai ara sUryAsta kA nimitta pAya Apa hI bichurai haiM / aisA hI nimitta naimittika bani rahA hai| taise hI karmakA bhI nimitta naimittika bhAva jaannaa| aise karma kA udaya kari avasthA hoya hai| bahuri tahA~ navIna bandha kaise ho hai, so kahie hai nUtana bandha vicAra svabhAva bandha kA kAraNa nahIM hai jaise sUrya kA prakAza hai so mevapaTalate jitanA vyakta nAhI titane kA to tisa kAlaviSa abhAva hai bahuri tisa meghapaTalakA mandapanAte jetA prakAza pragaTai hai so tisa sUrya ke svabhAva kA aMza hai, meghapaTalajanita nAhIM hai| taise jIvakA jJAnadarzana vIrya svabhAva hai so jJAnAvaraNa darzanAbaraNa antarAya ke nimittateM jitane vyakta nAhI titane kA to tisakAlavirSa abhAva hai| bahuri tina karmani kA kSayopazamate jetA jJAna darzana vIrya pragaTai hai so tisa jIva ke svabhAva kA aMza hI hai, karmajanita upAdhika bhAva nAhIM hai| so aisA svabhAva ke aMzakA anAdita lagAya kabahU~ abhAva na ho hai| yAhI kari jIva kA jIvatvapanA nizcaya kIjie hai| jo yaha dekhanahAra jAnanahAra zaktiko dhare, vastu hai so hI AtmA hai| bahuri isa svabhAvakari nayIna karmakA bandha nAhI hai| jAteM nija svabhAva hI bandha kA kAraNa hoi to bandha kA chUTanA kaise hoy| bahuri tina karmanike udayatai jetA jJAna darzana vIrya abhAva rUpa hai tAkari bhI bandha nAhIM hai jAte Apa hI kA abhAva hote anyako kAraNa kaise hoya / tAtai jJAnAvaraNa darzanAvaraNa antarAya ke niminaH nipajai bhAva navInakarmabandha ke kAraNa naahiiN| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhikAra - 23 aupAdhika bhAva hI navInabandha ke kAraNa haiM 1 I bahuri mohanIya karmmakari jIva ke ayathArtha zraddhAnarUpa to midhyAtvabhAva ho hai vA krodha, mAna mAyA lobhAdika kaSAya ho hai / te yadyapi jIva ke astitvamaya haiM, jIvateM jude nAhIM, jIba hI inakA kartA hai, jIva ke pariNamanarUpa hI ye kArya haiM tathApi inakA honA mohakarmma ke nimittateM hI hai, karmmanimitta dUri bhae inakA abhAva hI hai tAteM e jIva ke nijasvabhAva nAhIM, upAdhikabhAva haiM / bahuri ini bhAvani kari navIna baMdha ho haiM / tAteM moha ke udayateM nipaje bhAva baMdha ke kArana haiM / bahuri aghAtikarmmanike udayateM bAhya sAmagrI mile hai, tina viSai zarIrAdika to jIva ke pradezanisoM ekakSetrAvagAhI hoya ekabandhAnarUpa ho haiM ara dhana kuTumbAdika AtmA bhinna rUpa haiM so e sarva bandha ke kAraNa nAhIM haiM, jAtaiM paradravya baMdha kA kAraNa na hoya / ina viSai AtmA ke mamatvAdirUpa mithyAtvAdi bhAva ho haiM soI baMtha kA kAraNa jAnanA / Da vizeSa : para- dravya bandha kA sAkSAt kAraNa nahIM hotA, yaha traikAlika satya hai / kintu isake sAtha hI yaha bhI jAnanA cAhie ki dhana kuTumbAdika rUpa para - padArtha bandha meM kAraNa ke kAraNa haiM / samayasAra gAthAH 265 kI AtmakhyAti TIkA meM amRtacandrAcArya kahate haiM ki bAhya vasturUpa Azraya ke binA adhyavasAna (rAgAdibhAva ) nahIM hote (tato nirAzrayaM nAdhyavasAnamiti niyamaH ) tathA adhyavasAna ( rAgAdi bhAva) hI bandha kA kAraNa hai / (adhyavasAnameva bandhahetuH ) yaha bhI vahI ( sa.sA. 265 AtmakhyAti meM) likhA hai| isa prakAra yaha siddha huA ki bandha ke kAraNa (adhyavasAna) kA Azraya rUpa kAraNa bAhyavastu hai arthAt bAhyavastu bandha ke kAraNa kI kAraNa hai / isIlie to vahIM para kahA hai ki 'isIlie adhyavasAna kI AzrayabhUta bAhyavastu kA atyanta niSedha kiyA hai jisase kAraNa (bAhyavastu ) ke pratiSedha se hI kArya (adhyavasAna - rAgAdibhAva ) kA pratiSedha ho jAe / amRtacandrAcArya ne puruSArthasiddhayupAya gAthA 46 meM kahA hai ki "hiMsAyatananivRttiH tadapi pariNAmavizuddhaye kAryA" arthAt paravastu se bandha nahIM hotA to bhI pariNAmoM kI vizuddha ke lie yaha Avazyaka hai ki bAhya nimittoM kA bhI tyAga kreN| kahA bhI hai- pariNAmoM kI vizuddhi ke lie bAhyanimittoM kA tyAga karanA bhI jarUrI hai| (pu. sityupAya pR. 163 paM. munnAlAla jI rAMdhelIya kA anuvAda) isa prakAra yaha likha huA ki bAhya vastu bandha ke kAraNa kI kAraNa hai / ( vanyahetuhetutve satyapi ) samayasAra 265 amRtacandrIya TIkA / rAgadveSa-moha (bandha ke kAraNa) ke bAhya kAraNa (arthAt nimitta, Azraya, AdhAra, viSaya) para-padArtha hote haiN| yahI kAraNa hai ki yadi kisI se kahA jAe ki tuma rAgadveSa moha karo kintu zuddhAtmA ke sivAya anya padArthoM meM mata karo to vaha kara hI kaise sakatA hai ? (varNI pravacana varSa 39 aMka 9 pR. 33) bAhya padArthoM kA parityAga karane para tajjanya rAgabhAva chUTe bhI aura na bhI chUTe kintu padArtha ke tyAga binA rAgabhAva nahIM chUTa sakatA / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-24 yoga aura usase hone vAle prakRtibandha pradezabandha bahuri itanA jAnanA jo nAmakarma ke udayateM zarIra vA vacana vA mana nipajai hai tinikI ceSTA ke nimittateM AtmA ke pradezanikA caMcalapanA ho hai tAkari AtmA ke pudgalavargaNAsoM eka bandhAna hone kI zakti ho hai, tAkA nAma yoga hai| tAkai nimittateM samaya-samayaprati karmarUpa hone yogya anaMta paramANunikA grahaNa ho hai| tahA~ alpayoga hoya to thore paramANunikA grahaNa hoya, bahuta yoga hoya to ghane paramANunikA grahaNa hoya / bahuri eka samaya viSai je pudgalaparamANu-grahe tini viSai jJAnAvaraNAdi mUlaprakRti vA tinakI uttara prakRtinikA jaise siddhAntaviSe kahA hai taise baTavArA ho hai| tisa baTavArA mAphika paramANu tina prakRtinirUpa ApahI pariNamai haiN| vizeSa itanA ki yoga doya prakAra hai-zubhayoga, ashubhyog| tahA~ dharmake aMganiviSai manavacanakAyakI pravRtti bhae to zubhayoga ho hai ara adhake aMganivirSe tinakI pravRtti bhae azubhayoga ho hai |so zubha yoga hohu vA azubhayoga hohu samyaktva pAe binA ghAtiyAkarmanikA to sarvaprakRtinikA nirantara baMdha huA hI karai hai| koI samaya kisI bhI prakRtikA bandha huA binA rahatA naahiiN| itanA vizeSa hai jo mohanIyakA hAsya zoka yugalaviSa, rati arati yugalaviSai, tInoM vedaniviSe ekai kAla eka-eka hI prakRtinikA bandha ho hai| bahuri aghAtiyAnikI prakRtiniviSa zubhayoga hote sAtA vedanIya Adi puNyaprakRtinikA bandha ho hai| azubha yoga hote asAsAvedanIya Adi pApaprakRtinikA bandha ho hai| mizrayoga hote keI puNyaprakRtinikA keI pApaprakRtinikA bandha ho hai| aisA yoga ke nimitta te karmakA Agamana ho hai| tAtai yoga hai so Astraya hai| bahuri yAkari grahe karmaparamANunikA nAma pradeza hai tinikA baMdha bhayA ara tina viSai mUla uttaraprakRtinikA vibhAga mayA tAtai yoganikari pradezabandha vA prakRtibandha kA honA jaannaa| kaSAya se sthiti aura anubhAga bahuri moha ke udayatai mithyAtva krodhAdika bhAva ho hai, tina sabanikA nAma sAmAnyapane kaSAya hai| tAkari tinakarmaprakRtinikI sthiti banthai hai so jitanI sthiti bandhai tisaviSa AbAthAkAla chor3i tahA~ poSTa yAvat baiMdhI sthiti pUrNa hoya tAvat samaya-samaya tisa prakRti kA udaya AyA hI kreN| so deva manuSya tithaMcAyu binA anya sarva dhAtiyA aghAtiyA prakRtinikA alpakaSAya hoteM dhorA sthiti bandha hoya, bahuta kaSAya hote ghanA sthitibantha hoy| tina tIna Ayuni kA alpakaSAyateM bahuta ara bahuta kaSAyateM alpa sthitibandha jaannaa| bahuri tisa kaSAyahIkari tina karmaprakRtinivirSe anubhAga-zakti kA vizeSa ho hai so jaisA anubhAga baMthe taisA hI udayakAlaviSa tina prakRtinikA ghanA vA thorA phala nipaje hai| tahA~ ghAtikarmanikI sarva prakRtiniviSe yA adhAtikanikI pApa prakRtiniviSai to alpakaSAya hote yorA anubhAga baMdhai hai, bahuta kaSAya hoteM ghanA anubhAga banyai hai| bahuri puNyaprakRtiniviSai alpakaSAya hoteM ghanA anubhAga baMdhai hai, bahuta kaSAya hote thorA anubhAga bandhe hai| aise kaSAyanikari karmaprakRtinike sthiti anubhAga kA vizeSa bhayA tAte kaSAyanikari sthitibandha anubhAgabaMdha kA honA jaannaa| ihA~ jaise bahuta bhI madirA hai ara tAviSai thore Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRsag2a adhikAra-25 kAlaparyaMta yorI unmattatA upajAdane kI zakti hai to vaha madirA honapanAko prApta hai| bahuri jo thorI bhI madirA hai ara tAviSe bahuta kAlaparyaMta dhanI unmattatA upajAvane kI zakti hai to vaha madirA, adhikapanAkoM prApta hai| taise ghane bhI karmaprakRtinike paramANu haiM ara tinaviSai thore kAlaparyanta thorA phala dene kI zakti hai to ke karmaprakRti hInatAko prApta haiN| bahuri thore bhI karmaprakRtinike paramANu haiM ara tinaviSe bahuta kAlaparyaMta bahuta phala dene kI zakti hai to ve karmaprakRti adhikapanAko prApta haiN| tAteM yoganikari bhayA prakRtivandha pradezabandha balavAna nAhI, kaSAyanikari kiyA sthitibaMdha anubhAgabandha hI balavAna hai| tAta . mukhyapane kavAya hI anya kA kAraNa jAnanA, nimako bandhana karanA hoya te kaSAya bhati kro| a.. jar3a pudgala paramANuoM kA yathAyogya prakRtirUpa pariNamana _ . bAra ihA koU prazna karai ki pudgalaparamANu to jar3a hai, unake kichu jJAna nAhIM, kaise yathAyogya pratirUpa hoya pariNama hai? ___tAkA samAdhAna-jaise bhUkha hote mukhadvArakari grahyAhubA bhojanarUpa pudgalapiMDa so mAMsa zukra zoNita Adi dhAturUpa pariNamai hai| bahuri tisa bhojana ke paramANuniviSe yathAyogya koI dhAturUpa thore koI dhAturUpa pane paramANu hame hai| bahuri tinaviSa keI paramANunikA sambandha ghane kAla rahe, keInikA thore kAla rahai, bahuri tina paramANunivide keI to apane kArya nipajAvane kI bahuta zaktiko dharai haiM, keI stokazaktiko dharai hai| so aise hone viSa koU bhojanarUpa pudgalapiNDa ke jJAna to nahIM hai jo maiM aise pariNamUM ara aura bhI koU pariNamAvanahArA nAhI hai, aisA hI nimitta-naimittika bhAva bani rahyA hai, tAkari taise hI pariNamna pAie hai| taise hI kavAya hote yoga dvArakari grahyA huvA karmavargaNArUpa pudgalapiNDa so jJAnAvaraNAdi prakRtirUpa pariNamai bahuri tina karma paramANuniviSa yathAyogya koI prakRtirUpa thore koI prakRtirUpa ghane paramANu ho haiN| bahuri sina vi keI paramANunikA sambandha ghane kAla rahai, keInikA thore kAla rhai| bahuri tina paramANunivirSa keI to apane kArya nipajAvane kI bahuta zakti dharai hai, koU thorI sakti dharai hai so aise honeviSa koU karmavarUpa pudgalapiNDakai jAna to nAhIM hai jo maiM aise pariNama ara aura bhI koI pariNamAvanahArA hai nAma, aisA hI nimitta naimittikabhAva bani rahyA hai tAkari taise hI pariNamana pAiye hai| so aise to lokaviSa nimita naimittika ghane hI bani rahe haiN| jaise-maMtranimitakari jalAdikavidha rogAdika dUri karane kI zakti pAkarI Avivi sapadi rokane kI zakti ho hai taise hI jIva bhAva ke nimittakAra pudgala paramAnivi mAnAvaraNAdirUpa zakti ho hai| ihA~ vicArakari apane ughamateM kArya kare to jJAna cAhie para taisA nimitta bane svayameva taise pariNamana hoya to tahA~ jJAna kA kichu prayojana nAhI, yA prakAra nakAnanya hone kA vidhAna jAnanA / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka --26 bhAvoM se karmoM kI pUrvabaddha avasthA kA parivartana aba je paramANu karmarUpa pariNamai tinakA yAvat udayakAna na Avai tAvat jIva ke pradezanisoM ekakSetrAdagAharUpa baMdhAna rahe hai| tahAM jIvabhAva ke nimittakari keI prakRtinikI avasthA kA palaTanA bhI hoya nAya he| tahA~ keI anya prakRtinike paramANu the te saMkramaNarUpa hoya anya prakRti ke paramANu hoya jaay| bahuri keI prakRtinikI sthiti vA anubhAga bahuta thA so apakarpaNa hoyakari thorA ho jAya / bahuri keI pratinikI sthiti vA anubhAga thArA thA sA utkaSaNa hoyakAra bahuta ho jAya / so aise pUrva baMdhe paramANunikI bhI jIvabhAvanikA nimitta pAya avasthA palaTai hai ara nimitta na bane to na palaTai, jaise ke taise rhe| aise sattArUpa karma rahe haiN| karmoM ke phaladAna meM nimitta-naimittika sambandha bahuri jaba karmaprakRtinikA udayakAla Avai taca svayameva tina prakRtinikA anubhAga ke anusAra kArya vnai| karma tinake kAnikoM nipajAvatA naahiiN| yAkA udayakAla Ae vaha kArya svayaM bane hai| itanA hI nimitta naimittika sambandha jAnanA / bahuri jisa samaya phala nipajyA tisakA anantara samayaviSai tina karmarUpa pudgalanikai anubhAga zakti ke abhAba honeteM karmavapanA kA abhAva ho hai| te pudgala anyaparyAyarUpa pariNamai haiN| yAkA nAma savipAka nirjarA hai| aise samaya-samaya prati udaya hoya karma khira haiN| karmatyapanA nAsti bhae pIche te paramANu tisa hI skaMdhaviSa raho yA jur3e hoi jAhu kichU prayojana rahyA naahiiN|| ihAM itanA jAnanA- isa jIva ke samaya-samaya prati ananta paramANu baMdhe haiM tahA~ eka samaya viSe baMdhe paramANu le AvAdhAkAla chor3a apanI sthiti ke jete samaya hohiM tina vipa kramateM udaya Avai hai| bahuri bahuta samayaniviSai baMdhe paramANu je eka samaya vipai udaya Avane yogya haiM te ekade hoya udaya Arya haiN| tina saba paramANunikA anubhAga mile, jetA anubhAga hoya titanA phala tisa kAlaviSa nipajai hai| bahuri aneka samayanidhiSe baMdhe paramANu baMdhasamayateM lagAya udayasamaya paryanta karmarUpa astitva ko dhare jIvaso sambandharUpa rahe haiN| aise kamanikI baMdha udaya satta rUpa avasthA jaannii| tahA~ samaya-samaya prati ekasamayapravaddha mAtra paramANu baMdhai hai, ekasamayaprabaddha mAtra jira hai| Dyor3haguNahAnikari guNita samayaprabaddha mAtra sadA kAla sattA rahe hai| so ina sabanikA vizeSa Age karmaadhikAravirSe likheMge tahA~ jAnanA / dravyakarma aura bhAvakarma kA svarUpa bahuri aise yaha karma hai so 'mANurUpa ananta pudgaladravyanikari nipajAyA kArya hai tAte yAkA nAma Travyakarma hai| bahuri moha ke nimittateM madhyAtvakrodhAdirUpa jIya kA pariNAma hai so azuddha bhAvakari nipajAyA kArya hai tAta yAkA nAma bhAvakarma hai / so dravyakarma ke nimitta bhAvaka hoya ara bhAvakarma ke nimittateM dravyakarma kA bandha hoya / bahuri dravya mata mAvakarma, bhAvakarmata dravyakarma, aise hI paraspara kAraNakAryabhAvakAra saMsAracakraviSe paribhramaNa ho hai| isa nA vizeSa jAnanA-tIvra manda bandha hone vA saMkramaNAdi honete vA eka Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA dhikAra kAlavI bandhyA anekakAlaviSai vA anekakAlaviNe baMdhe ekakAlavirSe udaya Avanete kAhU kAlaviSai tIvra udaya Aye taba tI kApAya hoya taba tIna hI navInabandha hoya / ara kAhU kAlaviSai manda udaya Avai tava manda kaSAva hale taka manda hI bAtha hoya / bahuri tina tIvramaMdakaSAyanihIM ke anusAri pUrvabaMdhe karmanikA bhI saMkramaNAdika ra mezyA yA prakAra anAditai lagAya dhArApravAharUpa dravyakama vA bhAvakarma kI pravRtti jaannii| zarIra kI nokarma avasthA aura isakI pravRtti bahuri nAmakarma ke udayatai zarIra ho hai so dravyakarmavat kiMcit sukha duHkhako kAraNa hai| tAteM ra mokana kahie hai| ihAM no zabda ISat kaSAyavAcaka jaannaa| so zarIra pudgalaparamANunikA piNDa pratyaindriya, dravyabhana, zvAsozvAsa ara vacana e bhI zarIra ke aMga haiM so e bhI pudgalaparamANunike hi mAyane hai aise meM Ara mAyalahita sIpa ke ekakSetrAvagAharUpa bandhAna ho hai so zarIra - - sAya jetI Ayu kI sthiti hoya titane kAla paryanta zarIra kA sambandha rahe hai| bahuri Ayu yaa taba tisa zarIra kA sambandha chUTe hai zarIra AtmA jude-jude hoya jAya hai / bahuri tAke amara sapavitra yA dUsare tIsare cauthe samaya jIva karmaudaya ke nimittata navIna zarIra dharai hai tahAM bhI apane khAnuparyanta tase hI sambandha rahe hai, bahuri maraNa ho hai taba tiso sambandha chUTa hai| aise hI pUrva zarIra kAmer3anA navIna zarIra kA grahaNa anukramaH huA karai hai| bahuri yaha AtmA yadyapi asaMkhyAtapradezI hai tapApi saMkocavistArazaktiH zarIrapramANa hI rhe| vizeSa itanA- samudghAtahote zarIranai bAhya bhI AtmA ke pradeza phaile haiN| bahura aMtarAla samaryAvarSa pUrva zarIra choDyAthA tisa pramANa rahe hai| bahuri isa zarIra ke palaya ara mana tina ke sahAyatai jIyakai jAnapanA kI pravRtti ho hai| bahuri zarIra kI avasthA ke anusAra moha ke udayate jIva sukhI-duHkhI ho hai| bahuri kabahU~ to jIva kI icchA ke anusAra zarIra pravarta kAhU~ zarIra kI avasthA ke anusAra jIva pryte hai| kabahU~ jIva anyathA icchArUpa pravarte hai, pudgala syAlaya pravate hai| aise isa nokarma kI pravRtti jAnanI / nitya nigoda aura itara nigoda . anAvita khagAya prathama to isa jIva ke nityanigoda rUpa zarIra kA sambandha pAiye hai| tahA~ ke pAra Ayu pUrNa bhae mari bahuri nityanigoda zarIrako dhArai hai bahuri Ayu pUrNa bhae mari lipinovArIko thAre hai| yAhI prakAra anaMtAnaMta pramANa lie jIvarAzi hai so anaHditai tahAM hI yA kI hai| bahuri tahA~te chai mahInA ara ATa samayaviSai chaissai ATha jIya nikasai haiM te nikasi bAre hai| so pRthvI, jala, agni, payana, pratyekavanaspatirUpa ekendriya paryAyaniviSai vA beiniya totriya indriyarUpa paryAyanividhai vA nAraka tiryaca manuSya devarUpa paMcendriya paryAyaniviSa bhramaNa karai hai, baDhI tahA~ kitaka kAla pramaNakari phira nigodaparyAya ko pAvai so vAkA nAma itaranigoda hai| bahuri tahAM kitekakAla rahe tahAM te nikasi anya paryAyaniviSe bhramaNa kara hai| tahAM paribhramaNa karane kA utkRSTa kAla pRthvI Adi sthAvaraniviSa asaMkhyAta kalpamAtra hai ara dvIndriyAdi paMcendriyaparyaMta trasaniviSai sAdhika doya Hit Hus. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka -28 hajAra sAgara hai ara ilAniyodavira lAI pugA pani mAtra se yaha anaMtakAla hai| bahuri itaranigodateM nikasi koI sthAvara paryAya pAya bahuri nigoda jAya aise ekendriyaparyAyaniviSai utkRSTa paribhramaNakAla asaMkhyAta pudgala parivartana mAtra hai| bahuri jaghanya sarvatra eka antarmuhUrta kAla hai| aise ghanA to ekendriya paryAyanikA hI gharanA hai| anya paryAya pAvanA to kAkatAlIya nyAyavat jaannaa| yA prakAra isa jIvakai anAdihIta karmabandhanarUpa roga bhayA hai| karmabandhana rUpa roga se jIva kI avasthA aba isa karmavandhanarUpa roga ke nimittaH jIva kI kaisI avasthA hoya rahI hai so kahie hai| prathama to isa jIvakA svabhAva caitanya hai so savanikA sAmAnya-vizeSa svarUpakA prakAzanahArA hai| jo unakA svarUpa hoya so Apako pratibhAsa hai, tisahI kA nAma caitanya hai| tahA~ sAmAnyarUpa pratibhAsane kA rAma darzana hai, vizeSarUpa pratibhAsane kA nAma jJAna hai| so aise svabhAvakAra trikAlavartI sarvaguNaparyAyasahita sarva padArthaniko pratyakSa yugapat vinA sahAya dekhe jAne aisI AtmAviSe zakti sadA kAla hai| parantu anAdihIta jJAnAvaraNa darzanAvaraNa kA sambandha hai tAke nimittate isa zakti kA vyaktapanA hota naahiiN| tina karmanikA kSayopazamate kiMcit matijJAna, zrutajJAna ara kadAcit avadhijJAna pAie hai vA akSudarzana pAie hai ara kadAcit cakSudarzana va avadhidarzana bhI pAie hai| so inikI bhI pravRtti kaise hai so dikhAie hai| matimAna kI pravRtti so prathama to matijJAna hai so zarIra ke aMgabhUta je jIbha, nAsikA, nayana, kAna, sparzana e dravyaindriya ara hRdayasthAna viSai ATha khar3I kA phUlyA kamala ke AkAra dravyamana tinake sahAyahIta jAnai hai| jaise jAkI dRSTi manda hoya so apane netrakari hI dekhe hai parantu cazmA dIe hI dekheM, binA cazme ke dekha sake naahiiN| taise AtmA kA zAna manda hai so apane jJAnahIkari jAne hai parantu dravyaindriya yA manakA sambandha bhae hI jAne, tina binA jAnasakai nAhIM / bahuri jaise netra to jaisA kA taisA hai ara cazmA viSa kichU doSa bhayA hoya to dekhi sake nAhIM athavA porA dosai athavA aura kA aura dIse,taise apanA kSayopazama to jaisA kA taisA hai ara dravya indriya vA manake paramANu anyathA pariNamai hoya to jAna sake nAhI, athavA thorA jAne athavA aurakA aura jaane| jAte dravyaindriya vA manasapa paramANunikA pariNamanakai ara matimAnakai nimitta naimittika sambandha hai so unakA pariNamanake anusAra jAna kA pariNamana hoya hai| tAkA udAharaNa-jaise manuSyAdikakai bAla vRddha avasthAviSe dravyaindriya vA mana zithila jheya saba jAnapanA bhI zithila hoy| bahuri jaise zItakAyu Adike nimisase sparzanAdi indriyanike vA manake paramANu anyathA hoya taba jAnanA na hoya yA thorA jAnanA hoya vA anyathA jAnanA hoy| bahuri isa jJAna ara bAhya dravyanika mI nimitta naimittika sambandha pAie hai| tAkA udAharaNa- jaise netraindriyake aMdhakAra ke paramANu vA phUlA Adikake paramANu vA pASANAdike paramANu Adi Ar3e A jAe~ to dekhi na ske| bahuri lAla kAMca Ar3A Avai to saba lAla hI dIse, harita kAMca Ar3A Avai to haritahI dIse aise anyathA jAnanA hoy| bahuri dUravIna cazmA ityAdi Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhikAra- 26 Ar3A Aye to bahuta dIsane laga jAya / prakAza jala hilabI kAMca ityAdikake paramANu Ar3e Ave to bhI 'jaisAkA taisA diikhai| aise anya indriya vA manake bhI yathAsambhava nimittanaimittikapanA jAnanA / bahuri maMtrAdika prayoga vA madirA pAnAdikata vA bhUtAdikake nimittateM na jAnanA vA dhorA jAnanA vA anyathA jAnanA ho hai| aise bahu matijJAna bAhya dravyake bhI AdhIna jAnanA / bahuri isa jJAnakari jo jAnanA ho hai so aspaSTa jAnanA ho hai| dUriteM kaisA hI jAne, samIpateM kaisA hI jAne, tatkAla kaisA hI jAne, jAnate bahuta bAra hoya jAya taba kaisA hI jAne / kAhUko saMzaya lie jAne, kAhUko anyathA jAne, kAhUko kiMcit jAne ityAdi kari nirmANa jAnanA hoya sakai naahiiN| aise yahu matijJAna parAdhInatA ke lie indriya mana dvArakari prakta hai| indriyanikari to jitane kSetrakA viSaya hoya titane kSetra viSai je vartamAna sthUla apane jAnane yogya puduklaskaMpa hoya tinahIko jaane| tina viSai bhI jude - jude indriyanikari jude judekAlaviSai koI skaMdhake sparzAdikakA jAnanA ho hai / bahuri manakari apane jAnane yogya kiMvA kirtI samIpa kSetravatI rUpI arUpI dravya vA paryAya tinako atyanta aspaSTapane jAne hai so bhI indriyanikari jAkA jJAna bhayA hoya vA anumAnAdika jAkA kiyA hoya tisahIko jAna sakai hai| bahuri kadAcit apanI kalpanA ThIkAra jasako jAne hai| jaise supane viSe vA jAgate bhI je kadAcit kahIM na pAie aise AkArAdika ciMtavai jaise nAhIM taise mAne yA aise mana kari jAnanA hoya hai so yahu indriya vA mana dvArakari jo jJAna ho hai tAkA gANa matijJAna hai| tahAM pRthvI jala agni pavana vanaspatIrUpa ekendriya ke sparzahIkA jJAna hai| laTa zaMkha Adi mehandriya jIvanikai sparza rasakA jJAna hai| kIr3I makor3A Adi teindriya jIvanikai sparza rasa gaMdha varNakA jJAna phebUtara ityAdi tiyaMca ara manuSya deva nArakI e paMcendriya haiM tinakai sparza rasa gaMdha varNa madhyanikA jJAna hai bahuri tiryacaniviSe keI saMjJI hai kaI asaMjJI haiN| tahAM saMjJInikai manajanita jJAna hai, asthAnika nAhIM hai| bahuri manuSya deva nArakI saMjJI hI haiM, tina sabanikai manajanita jJAna pAie hai, aise nakI pravRtti jAnanI / zrutajJAna bahuri matijJAnakari jisa arthako jAnyA hoya tArka sambandha anya arthako jAkari jAniye so kAna hai| so doya prakAra hai| akSarAtmaka 1. anakSarAtmaka 2 / tahA~ jaise 'ghaTa' e doya akSara sune vA dekhe so to matijJAna bhayA tinake sambandha ghaTa padArthakA jAnanA bhayA so zrutajJAna bhayA, aise anya bhI jAnanA / soM yaha vo amarAtmaka zrutajJAna hai| bahuri jaise sparzakari zItakA jAnanA bhayA so to matijJAna hai tAkai sambaMdhate yaha hitakArI nAhIM yAteM bhAga jAnA ityAdirUpa jJAna bhayA so zrutajJAna hai, aise anya bhI jAnanA / yaha anakSarAtmaka zrutajJAna hai| tahA~ ekendriyAdika asaMjJI jIvanikai to anakSarAtmaka hI zrutajJAna hai ara saMjJI paMcendriya doU hai| so bahu zrutajJAna hai| so aneka prakAra parAdhIna jo matijJAna tAke bhI AdhIna hai vA anya aneka kAraNanike AdhIna hai, tAtai mahAparAdhIna jAnanA / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-30 avadhijJAna : pravRtti aura usake bheda bahuri apanI maryAdAke anusAra kSetrakAla kA pramANa lie rUpI padArthaniko spaSTapane jAkari jAniye so avadhijJAna hai so yaha deva nArakonikai to sarvakai pAie hai ara saMjJI paMcendriya tiryaca ara manuSyanikai bhI koIkai pAie hai| asaMjIparyanta jIvanikai yaha hotA hI nAhIM / so yahu bhI zarIrAdika pudgalanike AdhIna hai| bahuri avadhi ke tIna bheda haiN| dazAdhi 5, paramAyA~dha 2, sarvopadhi 3. to inaviSai thorA kSetrakAlakI maryAdA liye kiMcinmAtra rUpI padArthako jAnanahArA dezAvadhi hai so hI koI jIvakai hoya hai| bahuri paramAvadhi sarvAvadhi ara manaHparyaya e jJAna mokSamArgaviSa pragaTai hai| kevalajJAna mokSasvarUpa hai tAte isa anAdi saMsAra avasthA viSa inakA sadbhAva hI nAhIM hai, aise to jJAnakI pravRtti pAie hai| bahuri indriya vA manake sparzAdika viSaya tinakA sambantha hote prathama kAlaviSai matijJAnake pahale jo sattAmAtra avalokanarUpa pratibhAsa ho hai tAkA nAma cakSudarzana vA acakSudarzana hai| tahAM netra indriyakari darzana hoya tAkA nAma to cakSudarzana hai so to cauindriya paMcendriya jIvanihIkai ho hai| bahuri sparzana rasana ghrANa zrotra ina cyAra indriya ara mana kari darzana hoya tAkA nAma acakSudarzana hai so yathAyogya ekendriyAdi jIvanikai ho hai| bahuri avadhika viSayanikA sambandha hote avadhijJAna ke pahale jo sattAmAtra avalokanerUpa pratibhAsa hoya tAkA nAma avadhidarzana hai so jinakai avadhijJAna sambhavai tinahIkai yahu ho hai| jo yahu cakSu acakSu avadhidarzana hai so matijJAna yA avadhimAnavat parAdhIna jaannaa| bahuri kevaladarzana mokSasvarUpa hai tAkA yahA~ sadbhAva hI naahiiN| aise darzanakA sadbhAvaM pAie hai yA prakAra jJAna-darzanakA sadbhAva jJAnAvaraNa darzanAvaraNakA kSayopazama ke anusAra ho hai| jaba kSayopazama thorA ho hai taba jJAnadarzanakI zakti bhI thorI ho hai| jaba bahuta ho hai taba bahuta ho hai| bahuri kSayopazamateM zakti to aisI banI rahe ara pariNamanakari eka jIvakai eka kAlaviSai eka viSayahIkA dekhanA vA jAnanA hai| isa pariNamanahIkA nAma upayoga hai| tahA~ eka jIvakai eka kAlaviSai ke to jJAnopayoga ho hai ke darzanopayoga ho hai| bahuri eka upayogakA bhI eka hI bhedakI pravRtti ho hai| jaise matijJAna hoya taba anya jJAna na hoy| bahuri eka bhedaviSai bhI eka viSayaviSa hI pravRtti ho hai| jaise sparzako jAnai taba rasAdikako na jaanai| bahuri eka viSaya virSa bhI tAke koU eka aMga hI viSa pravRtti ho hai| jaise uSNasparzako jAnai taba rUkSAdikako na jaane| vizeSa-dhavalA meM likhA hai ki snigdha-mRdu-kaThinoSNa-guru-laghu-zItAdidravyaviSayaH akramavRtti-bahuvidhaH pratyayaH sparzanendriyajaH / na cAyamasinaH, upalabhyamAnatvAt na copalammaH apahotuM pAryate, avyavasthApatteH (dhavala pu. 13 pR. 237 prathama anuccheda) artha-snigdha, mRdu, kaThina, uSNa, guru, laghu aura zIta Adi dravyaviSayaka yugapat (eka sAtha) hone vAlA pratyaya (jJAna) sparzanendriyaja bahuvidha-pratyaya (jJAna) hai| aisA pratyaya (jJAna) honA asiddha Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TUsarA adhikAra-31 bhI nahIM hai, kyoMki usakI upalabdhi hotI hai aura upalabdhi kA apalApa nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki aisA karane para avyavasthA kI Apatti AtI hai| vahuta gandha Adi kA bhI isa taraha yugapat zani sambhava hai| kahA bhI hai garu-turuSka-candanAdigantheSvakramavRttiH prANajo bahuvidhapratyayaH (vahI grantha, vahI pRSTha) artha- kapUra, agaru turuSka aura candana Adi kI gandhoM kA yugapat hone vAlA pratyaya (jJAna) + agalA bahuvidha pratyaya hai| rANavArtika meM bhI kahA hai- prakRSTazrotrendriyAvaraNa vIryAntarAya kSayopazamAMgopAMganAmopaSTambhAt sAmannamAtA anyo vA yugapat tatavitatadhanasuSirAdizabdazravaNAt bhushbdmvgrhnnaati|...... (rA. L/E/6/63 se 66) ....... artha rakhegendriya (ja.nI aura donniAsa kA prakRSTa (uttama) kSayopazama hone para (yAnI sAdhAraNa kSayopazamI manuSya ke nahIM) tathA tadanukUla aMgopAMga nAmakarma ke udaya se, saMbhinna zrotA anda puruSa eka sAtha (krama se nahIM) tata, vitata, dhana, suSira Adi kA zravaNa bana jAne se "zabda kA avagraha jJAna karatA hai| , isa prakAra AgamAnusAra mahAn kSayopazama sampanna jIva yugapat zIta rUkSa uSNa Adi spazI ko eka hI kAla meM jAna letA hai| kisI/vyakti vizeSa ke kisI jJAnavizeSa kA abhAva hone se putAntara. meM bhI. usa jJAna kA abhAva nizcita nahIM kiyA jA sakatA / yadi yaha kahA jAe ki "aneka upayoga kAloM ko upacAra se eka kAla mAna kara phira pugapat bahuvidha avagraha Adi banatA hai, aisA samajhanA caahie|" to isakA uttara yaha hai ki prathama kesa taraha aprakRSTa-sAmAnya kSayopazama vAloM ke bhI, krama karake to, avyavadhAna rUpa se, kIya, zIta uSNa Adi kA jJAna bana jAne se bahuvidha avagraha mAnanA par3egA jo Agama (rA. vA. 1/16/16 prakRSTa-zrotrendriyAvaraNakSayopazama.......) ke viruddha hai| dUsarA, bahuvidha akgraha, IlA, avAya, thAraNA kA hI abhAva aajaaygaa| kyoMki upAlambhakartA ke anusAra kramazaH va nirantara saMjAta bhIta, uSNa Adi kA jJAna to eka yA ekavidha avagraha svarUpa hI hogaa| kyoMki vahA~ to kramazaH nirantara ekAvagraha yA ekavidhAvagraha hI, prati antarmuhUrta bhinna-bhinna svIkAra kiye jA rahe haiN| dUsare, Agama meM kAlakrama se jJAta ekAvagrahoM kA yoga bahu-avagraha rUpa se; tathA evameva kAlakrama se labdha ekavidhAvagrahoM ke yoga ko bahuvidhAvagraha kahA bhI nahIM hai| aise eka jIyakai eka kAlavira eka jJeya vA dRzyaviSai jJAna vA darzanakA pariNamana jAnanA / so aise * Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 32 hI dekhie hai| jaba sunane viSai upayoga lagyA hoya taba netranike samIpa tiSTatA bhI padArtha na dIse aise hI anya pravRtti dekhie hai / bahuri pariNamanaviSe zIghratA bahuta hai tAkari kAhU kAlaviSai aisA mAnie hai yugapat bhI aneka viSayanikA jAnanA yA dekhanA ho hai so yugapat hotA nAhIM, krama hI kari ho hai, saMskArabalateM tinakA sAdhana rahe hai / jaise kAgaleke netra ke doya golaka haiM, putarI eka hai so phirai zIghra hai tAkari doU golakanikA sAdhana kara hai taise hI isa jIvake dvAra to aneka haiM ara upayoga eka hai| so phire zIghra hai tAkari sarva dvAranikA sAdhana rahe hai / ihAM prazna jo eka kAlaviSai eka viSaya kA jAnanA yA dekhanA ho hai to itanA hI kSayopazama bhayA kaho, bahuta kAkUM kaho ? bahuri tuma kaho ho, kSayopazamateM zakti ho hai to zakti to AtmAviSai kevalajJAnadarzana kI bhI pAie hai| tAkA samAdhAna - jaise kAhU puruSakai bahuta grAmaniviSai gamana karane kI zakti hai / bahuri tAko kAhUne rokyA ara yahu kahyA pA~ca grAmaniviSai jAto parantu eka dinaviSe eka hI grAmako jAvo / tahA~ usa puruSa ke bahuta grAma jAne kI zakti to dravya apekSA pAie hai, anya kAla viSai sAmarthya hoya, vartamAna sAmarthyarUpa nAhIM hai parantu vartamAna pA~ca grAmaniteM adhika grAma viSai gamana kari sakai nAhIM / bahuri pA~ca grAmani viSe jAne kI paryAya apekSA vartamAna sAmarthyarUpa zakti hai jAtai iniviSe gamana kari sake hai| bahuri vyaktatA eka dinaviSai eka grAma kI gamana karane hI kI pAie hai| taise isa jIva ke sarvako dekhane jAnane kI zakti hai| bahuri yAko karmane rokyA ara itanA kSayopazama bhayA jo sparzAdika viSayani ko jAno vA dekho parantu eka kAla viSai ekahIko jAno vA dekho| tahA~ isa jIvake sabake dekhane-jAnane kI zakti to dravyaMapekSA pAie hai anya - kAlaviSai sAmarthya hoya parantu vartamAna sAmarthyarUpa nAhIM, jAte apane yogya viSayanita adhika viSayanikoM dekhi jAni sakai nAhIM / bahuri apane yogya viSayanikUM dekhane jAnane kI paryAya apekSA vartamAna sAmarthya rUpa zakti hai jAteM inako dekhi jAni sake hai; bahuri vyaktatA eka kAlaviSai ekahIko dekhane vA jAnane kI pAie hai| bahuri ihA~ prazna jo aise to jAnyA parantu kSayopazama to pAie ara bAhya indriyAdikakA anyathA nimitta bhaye dekhanA - jAnanA na hoya vA dhorA hoya vA anyathA hoya so aise hote karmahIkA nimitta to na rahyA? jJAna- darzana kI parAdhInatA meM karma hI nimitta hai tAkA samAdhAna - jaise rokanahArAne yahu kA jo pA~ca grAmanividhai eka grAmako eka dinaviSe jAvo parantu ina kiMkaraniko sAtha le jAvo tahA~ ve kiMkara anyathA pariNamaiM to jAnA na hoya vA thorA jAnA hoya vA anyathA jAnA hoya / taise karmakA aisA hI kSayopazama bhayA hai jo itane viSayaniviSai eka viSayako eka kAlaviSai dekho vA jAno parantu itane bAhya dravyanikA nimitta bhaye dekho jAno / tahA~ ve bAhya dravya anyathA pariNamai to dekhanA jAnanA na hoya yA corA hoya vA anyathA hoy| aise yahu karma ke kSayopazamahIkA vizeSa Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhikAra-33 hai sAta karmahIkA nimitta jaannaa| jaise kAhUkai aMthakAra ke paramANu Ar3e Ae dekhanA na hoya, ghUghU mArjArAdikanikai tinako Ar3e Aye bhI dekhanA hoy| so aisA yahu kSayopazamahIkA vizeSa hai| jaise-jaise ayopazama hoya taise-taise hI dekhanA jAnanA hoy| aise isa jIvakai kSayopazamajJAnakI pravRtti pAie hai| bahuri bamArgaviSa avadhi manaHparyaya ho hai te bhI kSayopazamajJAna hI hai, tinikI bhI aise hI eka kAlaviSai ekako pratibhAsamA vA paradravyakA AdhInapanA jaannaa| bahuri vizeSa hai so vizeSa jaannaa| yA prakAra jJAnAvaraNa parzanAvaraNakA udayake nimittateM bahuta jJAnadarzanake aMzani kA to abhAva hai ara tinake kSayopazamateM thore mAsikA sadbhAva pAie hai| moha kA udaya aura mithyAtva kA svarUpa bahuri isa jIvakai moha ke udayateM mithyAtva vA kaSAyabhAva ho hai| tahA~ darzanamohake udayateM to mithyAtvamAva ho hai sAkari yaha jIva anyathA pratItirUpa atattva zraddhAna karai hai| jaise hai taise to na mAnai hai| ara jaise nAhIM hai taise mAne hai| amUrtIka pradezanikA puMja prasiddha jJAnAdiguNanikA dhArI anAdinidhanavastu Apa hai ara mUrtIka pudgala pani miMDa prarita sAnApikanihare rahita jinakA nadIna saMyoga bhayA, aise zarIrAdika pudgala para haiN| inakA saMyogarUpa nAnA prakAra manuSya tiryaMcAdi paryAya ho hai, tisa paryAyaviSai aIbuddhi thArai hai, sva-parakA bheda nAhIM kari sake hai| jo paryAya pAva tisahIko Apa mAna hai| bahuri tisa pApavidha jAnAdika haiM te to Apake guNa haiM ara rAgAdika haiM te Apake karmanimitta upAdhika bhAva bhae 3 ara varNAdika haiM te Apake guNa nAhIM haiM, zarIrAdika pudgalake guNa haiM ara zarIrAdikaviSai varNAdikanikI 'yA paramANunikI nAnA prakAra palaTani ho hai so pudgala kI avasthA hai so ina sabanihIko apano svarUpa bane hai, svabhAva parabhAvakA viveka nAhIM hoya sake hai| bahuri manuSyAdika paryAyaniviSe kuTumba dhanAdikakA sambandha ho hai, te pratyakSa Apase bhinna haiM ara te apane AdhIna hoya nAhI pariNamaiM haiM tathApitina viSai mAra kara hai| "e mere hai| ve kAhU prakAra bhI apane hote nAhIM, yaha hI apanI mAni se hI apane mAne hai hara manuSyAdi paryAyaniviSa kadAcit devAdikakA vA tattvanikA anyathAsvarUpa jo kalpita kiyA tAkI to pratIti kara hai ara yathArthasvarUpa jaise hai taise pratIti na karai hai| aise darzanamoha ke udaya kari jIvake atatvAnarUpa mithyAtvabhAva ho hai| jahA~ tIvra udaya hoya hai tahA~ satyazraddhAnate ghanA viparIta zraddhAna hoya . hai| jaba maMda udaya hoya hai taba satya zraddhAnanai thorA viparIta zraddhAna ho hai| cAritramoha se kaSAyabhAvoM kI pravRtti bahuri cAritramohake udayateM isa jIvakai kaSAyabhAva ho hai taba vaha dekhatA jAnatA saMtA para padArthaniviSa iSTa aniSTapano mAni krodhAdika karai hai tahAM krodhakA udaya hote padArthaniviSai aniSTapano vA tAkA burA thaahai| kou maMdirAdi acetana padArtha burA lAgai taba phoranA-toranA ityAdi rUpakari vAkA burA paahai| bahuri zatru Adi savetana padArtha burA lAgai taba vAkoM badha-bandhAdikAra vA mAranekari duHkha upajAya tAkA burA caahai| bahuri Apa vA anya sacetana acetana padArtha koI prakAra pariNae, Apako so pariNamana Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-34 burA lAge nA anyayA pINamAvanekari tisa pariNamanakA burA caahai| yA prakAra krodhakari burA cAhanekI icchA to hoya, burA honA bhavitavya AdhIna hai| bahuri mAnakA udaya hote padArthaviSai aniSTapano mAni tAko nIcA kiyA cAhai, Apa U~cA bhayA cAhai, mala dhUli Adi acetana padArthaniviSai ghRNA vA nirAdarAdikakari tinakI hInatA, ApakI uccatA caahai| bahuri puruSAdika sacetana padArthanikoM namAvanA, apane AdhIna karanA ityAdi sapakAra tinakI hInasA, ApakI uccatA caahai| bahuri Apa lokaviSai jaise U~cA dIsai taise zRMgArAdi karanA vA dhana kharacanA ityAdirUpakari auranikoM hIna dikhAya Apa U~cA huA caahai| bahuri anya koI Apata U~cA kArya karai tAko koI upAya kari nIcA dikhAvai ara Apa nIcA kArya kara tALU UMcA dikhAve; yA prakAra mAnakara apanI mahaMtatAkI icchA to hoya, mahaMtatA honI bhavitavya AdhIna hai| bahuri mAyAkA udaya hoteM koI padArthako iSTa mAni nAnA prakAra chalanikari tAko siddha kiyA cAhai / ratna suvarNAdika acetana padArthanikI vA strI dAsI - dAsAdi sacetana padArthanikI siddhike arthi aneka chala krai| parako Thaganeke arthi apanI aneka avasthA kare yA anya acetana sacetana padArthanikI avasthA palaTAyai ityAdirUpa chalakAra apanA abhiprAya siddha kiyA caahai| yA prakAra mAyAkari iSTasiddhike arthi chala to karai ara iSTasiddhi honA bhavitavya AdhIna hai| bahuri lobhakA udaya hote padArthanikoM iSTa mAni tinakI prApti caahai| vastrAbharaNa thanadhAnyAdi acetana padArthanikI tRSNA hoy| bahuri strI putrAdika cetana padArthanikI tRSNA hoya / bahuri Apakai vA anya sacetana acetana padArthaka koI pariNamana honA iSTa mAni tinako tisa pariNamanarUpa pariNamAyA caahai| yA prakAra lobhakAra iSTaprApti kI icchA to hoya ara iSTa prApti honI bhavitavya ke AdhIna hai| aise krodhAdikakA udayakari AtmA pariNamai hai| kaSAyoM ke uttarabheda aura unakA kArya tahAM eka-eka kaSAya kA cAra-cAra prakAra hai| anaMtAnubanthI ,, apratyAkhyAnAvaraNa 2, pratyAkhyAnAvaraNa 3, saMjvalana 4 / tahA~ (jinakA udayateM AtmAkai samyaktva na hoya, svarUpAcaraNa cAritra na hoya sakai te anaMtAnubaMdhIkaSAya haiM) vizeSa-ToDaramalajI kI hastalikhita prati meM unhoMne aisA nahIM likhA hai ki- "jinakA udaya AtmA ke samyaktva na hoya, svarUpAcaraNa cAritra na hoya sake te anantAnubandhI kaSAya haiN|" phira bhI hamane yahA~ isa pATa ko isalie diyA hai ki cUMki zraddheya paNDita sA. yahA~ anantAnubandhIkI paribhASA likhanA bhUla gaye the tathA lipikAroM ne bAda meM ukta zabdoM meM ise sammilita kiyA thA ataH hamane bhI aisA hI rahane diyA hai| isa viSaya meM yaha dhyAtavya hai ki paNDita rAjamalajI ke pUrva * yaha paMkti kharar3A prati meM nahIM hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhikAra-35 arthAt Aja se 400 varSa pahile taka svarUpAcaraNa nAma kA jainAgama meM kahIM koI ullekha/astitva nahIM yA' ataH paM. kailAzacandra jaina siddhAntazAstrI ne ThIka hI likhA hai ki samyaktvAcaraNa cAritra ko svarUpAcaraNa cAritra kA pUrva rUpa kahanA ucita hogA / samyaktvAcaraNa cAritra hI svarUpAcaraNa cAritra nAma ke rUpa meM parivartita huA jAna par3atA hai| paNDita jaganmohanalAla siddhAntazAstrI likhate hai ki "avirata samyagdRSTi ke saMyama bhAva ke binA bhI samyakcAritra hotA hai / use AcArya kundakunda (tathA bhagavad vIrasena svAmI) samyaktvAcaraNa kahate haiM / (cAritrAmRta gAthA 3 se 12) tathA use hI paMcAdhyAyIkAra tathA anya granthakAra svarUpAcaraNa kahate haiM / mAtra mAma meM antara hai / " ukta kathanoM se atyanta spaSTa hai ki caturthaguNasthAna meM hone vAle cAritra ko AcArya kundakunda Adi ne samyaktvAdharaNa cAritra hI kahA hai, svarUpAcaraNa nahIM / Savala, jayadhavala, mahAdhavala tathA AcArya kundakunda ke graMthoM meM kahIM bhI yaha nahIM likhA hai ki caturthaguNasthAna meM svarUpAcaraNa cAritra hotA hai / ata: caturtha guNasthAna meM hone vAle cAritra kA nAma 'samyaktvAcaraNa' hI samIcIna hai jisakA samarthana cAritraprAbhRta Adi se hotA hai| jinakA udaya hote dezacAritra na hoya tAte kiMcita tyAga bhI na hoya sake, te apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya hai / bahuri jinakA udaya hoteM sakalacAritra na hoya tAteM, sarva kA tyAga na hoya sakai te pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya haiN| bahuri jinakA udaya hote sakalacAritra ko doSa upajyA karai tAte yathAkhyAtacAritra na choya sake, te saMjvalana kaSAya haiM / so anAdi saMsAra avasthAviSai ina cArayoM hI kaSAyanikA nirantara udaya pAie hai / paramakRSNalezyArUpa tIvrakaSAya hoya tahA~ bhI ara zuklalezyArUpa maMdakaSAya hoya tahA~ bhI nirantara dhyAtyoMhI kA udaya rahai hai / jAtai tIvramanda kI apekSA anantAnubandhI Adi bheTa nAhIM haiM, samyaktvAdi ghAtane kI apekSA e bheda haiM / inahI prakRtinikA tIvra anubhAga udaya hote tIvra krodhAdika ho hai, manda anubhAga udaya hota manda udaya ho hai / bahuri mokSamArga bhae ina cyAroM viSa sIna, doya, eka kA udaya ho hai, pIche cyArayoM kA abhAva ho hai / bahuri kroSAdika cyArayoM kaSAyaniviSa ekakAla eka hI kA udaya ho hai| ina kaSAyanikai paraspara kAraNakAryapano hai| krodhakari mAnadika hoya jAya, mAnakari krodhAdika hoya jAya, tAta kAhU kAla bhinnatA mAsai kAhU kAla na mAsai hai ! aise kaSAvarUpa pariNamana jAnanA / bahuri ghArina moha hI ke udayatai nokaSAya ho haiM tahAM hAsya kA udayakari kahIM iSTapano mAni praphullita . ho hai, harSa mAnai hai / bahuri ratikA udayakari kAhU ko iSTa mAna prIti kare hai tahAM Asakta ho hai / bahuri aratikA udayakari kAhU ko aniSTa mAna aprIti kara hai tahA~ udvegarUpa ho hai / bahuri zoka kA .. paM. kailAzacandra si. zAstrI abhinandana grantha pR. 166 tathA samakita Adi nibaMdha saMgraha, pR. 42 (zivasAgara graMthamAlA) 2. kundakunda prAmRta saMgraha prastAvanA pR. 67 / 3. adhyAtma amRtakalaza prastAvanA pR. 46, di. jaina mandira, kttnii| 4. AryikA vizuddhamati abhinandana pranya (saM. TIkamacaMda jaina, dillI) meM pRSTha saMkhyA 446 se 452 taka 21 prakaraNoM se yaha siddha kiyA gayA hai ki cauthe guNasthAna meM svarUpAcaraNa cAritra nahIM hotA hai / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prayazaka-36 udayakari kahIM aniSTapano mAna dilagIra ho hai, viSAda mAnai hai| bahuri bhayakA udayakari kisIko aniSTa mAna tisata Darai hai, vAkA saMyoga na cAhai hai| bahuri jugupsAkA udayakari kAhU padArthako aniSTa mAna tAkI ghRNA karai hai, vAkA viyoga cAhai hai| aise e hAsyAdika chaha jaanne| bahuri vedanike udayate. yAkai kAnapariNAma ho hai tahA~ strIvedake udayakari puruSasoM ramanekI icchA ho hai| ara puruSaveda ke udayakari strIsoM ramane kI icchA ho hai| ara napuMsakavedake udayakari yugapat doUnisoM ramane kI icchA ho hai, aise e naya to nokaSAya haiN| krodhAdi sArikhe e balavAna nAhIM tAtaiM inako ISatkaSAya kahai haiN| yahA~ nozabda ISat vAcaka jaannaa| inakA udaya tina krodhAdikanikI sAtha yathAsambhava ho hai| aise mohake udayateM mithyAtva . vA kaSAyabhAva ho haiM so e saMsArake mUla kAraNa hI haiN| inahI kari vartamAna kAla viSai jIva duHkhI hai ara AgAmI karmabandhanake bhI kAraNa e hI haiN| bahuri inahIkA nAma rAga dveSa moha hai| tahAM mithyAtvakA nAma moha hai, jAte jahA~ sAvadhAnIkA abhAva hai| bahuri mAyA lobha kaSAya ara hAsya rati tIna vedanikA nAma rAga hai jArauM tahA~ iSTabuddhi kari anurAga pAie hai| bahuri krodha mana kaSAya ara arati zoka bhaya jugupsAnikA nAma dveSa hai jAte tahA~ aniSTa buddhi kari dveSa pAie hai| bahuri sAmAnyapane sabahI kA nAma moha hai| tAteM ina viSa sarvatra asAvadhAnI pAie hai| bahuri antarAyake udayate jIva cAhai so na hoya / dAna diyA cAhai deya na ske| vastukI prApti cAhe so na hoy| bhoga kiyA cAhai so na hoy| upabhoga kiyA cAhai so na hoy| apanI jJAnAdi zaktiko pragaTa kiyA cAhai so na pragaTa hoya ske| aise antarAyake udayateM cAhyA hoya naahiiN| bahuri tisahIkA kSayopazamata kiMcinmAtra cAhyA bhI ho hai| cAhie to bahuta hai parantu kaMcinmAtra (cAhyA huA hoya hai| bahuta dAna denA cAI hai parantu thor3A ho*) dAna deya sake hai| bahuta lAbha cAhai hai parantu thor3A hI lAbha ho hai| jJAnAdika zakti pragaTa ho hai tahA~ bhI aneka bAhya kAraNa caahie| yA prakAra ghAtikarmanike udayatai jIvakai avasthA ho bahuri aghAtikarmaniviSa vedanIyake udayakAre zarIra viSa vAma sukha duHkhakA kAraNa nipaje hai| zarIraviSai Arogyapano rogIpano zaktithAnapano durbalapano ityAdi ara kSudhA tRSA roga kheda pIr3A ityAdi sukha duHkhanike kAraNa ho haiN| bahuri bAdhaviSa suhAvanA Rtu pavanAdika vA iSTa strI putrAdika yA mitra dhanAdika, asuhAvanI Rtu pavanAdika vA aniSTa strI putrAdika vA zatru daridra vathabaMdhanAdika sukha duHkhako kAraNa ho hai| e bAhya kAraNa kahe tina viSai keI kAraNa to aise haiM jinake nimittasyoM zarIra kI avasthA sukha duHkhako kAraNa ho hai ara ve hI sukha duHkhako kAraNa ho haiN| bahuri keI kAraNa aise haiM je Apa hI sukha duHkhako kAraNa ho haiN| aise kAraNa kA milanA vedanIyake udayateM hI hai| tahA~ sAtA vedanIyate sukhake kAraNa mile ara asAtAvedanIyateM duHkhake kAraNa mile| so ihA~ aisA jAnanA, e kAraNahI to sukha-duHkhako upajAvai nAhI, AtmA mohakarma kA udayateM Apa sukha duHkha mAna hai| tahA~ vedanIyakarmakA udayakai ara mohakarmakA * yaha paMkti kharar3A prati meM nahIM hai kintu anya saba pratiyoM meM hai, isa kAraNa Avazyaka jAna yahA~ de dI gaI hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA adhikAra-37 udayakai aisAhI sambandha hai| jaba sAtAvedanIyakA nipajAyA bAhya kAraNa milai taba to sukha mAnane rUpa pohakarmakA udaya hoya ara jaba asAtAvedanIyakA nipajAyA bAhyakAraNa mile taba duHkha mAnane rUpa mohakarmakA udaya hoya / bahuri eka hI kAraNa kAhUko sukhakA, kAhUko duHkha kA kAraNa ho hai| jaise kAhUkai sAtAvedanIyakA udaya hoH milyA jaisA vastra sukhakA kAraNa ho hai taisA hI yastra kAhUko asAtAvedanIyakA udaya hote mityA so duHkhakA kAraNa ho hai| tAteM bAla vastu sukha-duHkha kA nimitta mAtra ho hai| sukha duHkha ho hai so mohake nimittatai ho hai| nirmohI muninake aneka Rddhi Adi parIsaha Adi kAraNa milai to bhI sukha duHkha na upje| mohI jIvakai kAraNa mile vA binA kAraNa mile bhI apane saMkalpa hI teM sukha duHkha huA hI kare hai| tahA~ bhI todramAhIke jisa kAraNako mile tIvra sukha duHkha hoya tisahI kAraNako mile maMdamohIke maMda sukha duHkha hoya / tAteM sukha-duHkha kA mUla balavAna kAraNa mohakA udaya hai|any vastu haiM so balavAna kAraNa naahiiN| parantu anya vastukai ara mohI jIvake pariNAmanikai nimittanaimittikakI mukhyatA pAie hai| tAkari mohIjIva anya vastuhIko sukha-duHkha kA kAraNa mAne hai| aise vedanIyakAra sukhaduHkhakA kAraNa nipaje hai| bahuri Ayukarma ke udayakari manuSyAdi paryAyanikI sthiti rahe hai| yAvat AyukA udaya rahai tAvat aneka rogAdika kAraNa milo, zarIrasyoM sambandha na chuutte| bahuri jaba AyukA udaya na hoya taba aneka upAya kiye bhI zarIrasyoM sambandha rahai nAhI, tisahI kAla AtmA ara zarIra judA hoya / isa saMsAravirSe janma, jIvana, maraNa kA kAraNa Ayukarma hI hai| jaya navIna AyukA udaya hoya taba navInaparyAyaviSai janma ho hai| bahuri yAvat AyukA udaya rahe tAvat tisa paryAyarUpa prANanike dhAraNatai jIvanA ho hai| bahuri AyukA kSaya hoya taba tisa payAMvarUpa prANa chUTanaite maraNa ho hai| sahaja hI aisA Ayukarma kA nimitta hai| aura koI upajAvanahArA, kSapAvanahArA, rakSAkaranehArA hai nAhIM, aisA nizcaya krnaa| bahuri jaise nadIna vastra pahare kiteka kAla pahare rahai, pIche tAIM chor3i anya vastra paharai taise jIva navIna zarIra tharai kisekakAla dharai rahai, pIche tAkU chor3i anya zarIra dharai hai| tAtai zarIrasambandha apekSA janmAdika haiN| jIva janmAdirahita nitya hI hai tathApi mohI jIvakai atIta anAgatakA vicAra nAhIM / tAteM pAyA paryAya mAtra hI apanA astitva mAni paryAya sambandhI kAryaniviNe hI tatpara hoya rayA hai| aise Ayukari paryAya kI sthiti jaannii| bahuri nAmakarmakari yaha jIva manuSyAdigatiniyirSe prApta ho hai, tisa paryAyarUpa apanI avasthA ho hai| bahuri tahA~ sasthAvarAdi vizeSa nipaje haiN| bahuri tahA~ ekendriyAdi jAtiko dhArai hai| isa mAti karmakA udayakai ara matijJAnAvaraNa kA kSayopazama ke nimittanaimittikapanA jAnanA / jaisA kSayopazama hoya taisI jAti paavai| bahuri zarIranikA sambantha ho hai tahAM zarIrake paramANu ara AtmA ke pradezani kA eka bandhAna ho hai ara saMkoca vistArarUpa hoya zarIrapramANa AtmA rahe hai| bahuri nokarmarUpa zarIraviSa aMgopAMgAdikakA pogyasthAna pramANa liye ho hai| isahIkari sparzana rasanA Adi dravyaindriya nipaje haiM vA hRdaya sthAna dile ATha pAMkhar3IkA phUlyA kamalake AkAra dravya mana ho hai| bahuri tisa zarIrahIviSai AkArAdikakA vizeSa honA ara varNAdikakA vizeSa honA ara sthUlasUkSmatvAdikakA honA ityAdi kArya nipaje hai so e zarIrarUpa paraNae Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-38 paramANu aise pariNamai haiN| bahuri zvAsocchvAsa vA svara nipajai hai so e bhI pudgalake piNDa haiM ara zarIrasyoM ekabaMdhAnarUpa hai| ina viSai bhI AtmAke pradeza vyApta haiN| tahAM zvAsocchvAsa to pavana hai so jaise AhArako graha nIhArako nikAsai tabahI jIvano hoya taise bAhyapavanako grahai ara abhyantara pavanako nikAsai taba hI jIyitavya rhai| tAtai zvAsocchvAsa jIvitavyakA kAraNa hai| isa zarIraviSai jaise hAr3a-mA~sAdika haiM taise hI pavana jaannaa| bahuri jaise hastAdikasyoM kArya karie taise hI pavanale kArya karie hai| mukhameM grAsa dhasyA tAkoM pavana" nigalie hai, malAdika pavana" hI bAhara kADhie hai, taise hI anya jaannaa| bahuri nAr3I yA vAyuroga vA vAyagolA ityAdi e pavanarUpa zarIrake aMga jaanne| vahari svara hai so zabda hai| so jaise vINAko tAMtako halAe bhASArUpa hone yogya pudgalaskaMdha haiM, te sAkSara vA anakSara zabdarUpa pariNamai hai; taise tAlayA hoTa ityAdi aMganiko halAe bhASAparyAptivirSe grahai pudgalaskandha haiM, te sAkSara vA anakSara zabdarUpa pariNama haiN| bahuri zubha azubha gamanAdika ho hai| ihA~ aisA jAnanA, jaise doyapuruSanikai ikadaMDI ber3I hai tahA~ eka puruSa gamanAdika kiyA cAhai aura dUsarA bhI gamanAdika karai to gamanAdika hoya sake, doUniviSai eka baiThi rahe to gamanAdi hoya sakai nAhI, ara doUniviSe eka balavAna hoya to dUsare ko bhI ghasITa le jAya taise AtmAkai ara zarIrAdikarUpa pudgalakai eka-kSetrAvagAharUpa baMdhAna hai| tahA~ AtmA halanacalanAdi kiyA cAhai ara pudgala tisa zaktikAra rahita huA halana calana na karai vA pudgalaviSai zakti pAie hai ara AtmAko icchA na hoya to halanacalanAdi na hoya ske| bahuri ina viSa pudgala balayAna hoya hAle cAle to sAkI sAtha binA icchA bhI AtmA hAlai caale| aise halana-calanAdi kriyA ho hai| bahuri yAkA apajasa Adi bAhya nimitta bane hai| aise e kArya nipajai haiM, tinakari mohake anusAra AtmA sukhI duHkhI bhI ho hai| nAmakarmake udayate svayameva aise nAnAprakAra racanA ho hai aura koI karanArA nAhIM hai| bahuri tIrthakarAdi prakRti ihA~ hai hI naahiiN| bahuri gotrakarmakAra U~cA nISA kulaviSa upajanA ho hai tahA~ apanA adhikahIrapanA prApta ho hai| mohake udayakari AtmA sukhI duHkhI bhI ho hai| aise aghAtikarmanikA nimittatai avasthA ho hai| yA prakAra isa anAdi saMsAraviSai ghAti aghAtikarmanikA udayake anusAra AtmAkai avasthA ho hai| so he bhavya! apane antaraMgaviSai vicArakari dekha, aise hI hai ki nAhI? so aisA vicAra kiye aise hI pratibhAsai hai bahuri jo aise hai to tU yaha mAna ki 'mere anAdi saMsAra roga pAie hai, tAke nAzakA moko upAya karanA' isa vicArateM terA kalyANa hogaa| iti zrImokSamArgaprakAzaka nAma zAstraviSai saMsAraavasthA kA nirUpaka dvitIya adhikAra sampUrNa bhayA / / 2 / / Wan Wan Wan Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wan tIsarA adhikAra) ii. saMsAra-avasthA kA svarUpa-nirdeza dohA * so nijabhAva sadA sukhada, apano karo prakAza / jo bahuviSi bhavaduHkhaniko, kAra hai sattAnAza / / aba isa saMsAra avasthAviSa nAnA prakAra duHkha hai tinakA varNana karie hai-jAteM jo saMsAra-virSa bhI sukha hoya to saMsArate mukta hone kA upAya kAheko krie| isa saMsAravirSa aneka duHkha haiM, tisahIta saMsArata mukta hone kA upAya kIjie hai| jaise vaidya hai so roga kA nidAna ara tAkI avasthAkA varNanakari rogI ko rogakA nizcaya karAya pIche tisakA ilAja karanekI ruci karAvai hai taise ihA~ saMsArakA nidAna vA takI avasthAkA varNanakAra saMsArIko saMsAra-rogakA nizcaya karAya aba tinakA upAya karanekI ruci karAie hai| jaise rogI rogate duHkhI hoya rahA hai parantu tAkA mUla kAraNa jAnai nAhI, sA~cA upAya jAnai nAhIM . ara duHkha bhI sajhA jAya naahiiN| taba Apako bhAsai so hI upAya karai tAta duHkha dUri hoya naahiiN| taba tar3aphi phi paravaza huvA tina duHkhaniko saha hai parantu tAkA mUla kAraNa jAne naahii| yAko vaidha duvaka pUlakAraNa batAye, puSakA svarUpa batAye, yA ke kie upAyanikU jhUThe dikhAye taba sAMce upAya karane kI ci hoya / tasehI yaha saMsArI saMsArate duHkhI hoya rakhA hai parantu tAkA mUla kAraNa jAne nAhI ara sA~cA pAya jAne nAma ara duHkha bhI sakA jAya naahii| taba Apako bhArI sau hI upAya karai tAtai duHkha dUra hoya naahiiN| taba saphi-saphi paravaza huvA tina duHkhaniko sahai hai| duHkhoM kA mUla kAraNa yAko ihA~ duHkhakA mUlakAraNa batAie hai, ara duHkhakA svarUpa batAie hai ara tina upAyanikU The dikhAie to sauMpe upAya karane kI ruci hoya tAteM yaha varNana ihA~ kariye hai| tahA~ sarva duHkhani kA mUlakAraNa mithyAvarzama, AmAna ara asaMyama hai| jo darzanamohake udapate bhayA atattvazraddhAna mithyAdarzana hai tAkari vastusvarUpakI yathArtha pratIti na hoya sake hai, anyathA pratIti ho hai| bahuri tisa mithyAdarzanahIke nimitta mAyopAmarUpajAna hai so ajJAna hoya rahA hai| tAkari yathArtha yastusvarUpakA jAnanA na ho hai, anyathA jAnanA meM hai| bari cAritramohake udayateM bhayA kaSAyabhAva tAkA nAma asaMyama hai tAkari jaise vastukA svarUpa hai Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-40 taise nAhI pravate hai, anyathA pravRtti ho hai| aise ye mithyAdarzanAdika haiM teI sarva duHkhani ke mUla kAraNa haiN| kaise? so dikhAiye hai midhyAtya kA prabhAva mithyAdarzanAdikakari jIvakai sva-para-viveka nAhI hoi sakai hai, eka Apa AtmA ara ananta pudgalaparamANumaya zarIra inakA saMyogarUpa manuSyAdiparyAya nipajai hai tisa paryAyahIko Apo mAna hai| bahuri AtmAkA jJAnadarzanAdi svabhAva hai tAkari kiMcit jAnanA dekhanA ho hai| ara karmaupAdhite bhae krodhAdika bhAva tinarUpa pariNAma pAie hai| bahuri zarIrakA sparza rasa gandha varNa ravabhAva hai so pragaTa hai ara sthUla kRzAdika honA vA sparzAdikakA palaTanA ityAdi aneka avasthA ho hai| ina sabaniko apanA svarUpa jAne hai| tahA~ jJAnadarzanakI pravRtti indriya manake dvAre ho hai tAteM yaha mAna hai ki e tvacA jIbha nAsikA netra kAna mana ye mere aMga haiN| inakari maiM dekhU jAnU hU~, aisI mAnitA ta indriyaniviSa prIti pAie hai| mohajanita viSayAbhilASA bahari mohake Avezate tina indriyanike dvArA viSaya grahaNa karanekI icchA ho hai| bahari tinaviSayanikA grahaNa bhae tisa icchA ke miTanete nirAkula ho hai, taba Ananda mAne hai| jaise kUkarA hAr3a cAbai tAkAra apanA lohI nikasai tAkA svAda leya aisA mAnai, yaha hAr3anikA svAda hai| taise yaha jIva viSayAMnako jAnai tAkari apanA jJAna pravarta, tAkA svAda leya aise mAne, yahu viSayakA svAda hai so viSayameM to svAda hai naahiiN| Apa hI icchA karI thI tAko Apa hI jAni Apa hI Ananda mAnyA parantu maiM anAdi anaMtajJAnasvarUpa AtmA hU~ aisA niHkevalajJAnakA to anubhava hai naahiiN| bahuri maiM nRtya dekhyA, rAga sunyA, phUla sUdhyA, padArtha spazyA, svAda jAnyA tathA moko yaha jAnanA, isa prakAra jJeyamizrita jJAnakA anubhava hai tAkari viSayanikari hI pradhAnatA bhAse hai| aise isa jIya ke mohake nimittate viSayanikI icchA pAie hai| zaktihInatA se icchAnusAra viSaya na bhoga sakane se duHkha so icchA to trikAlavartI sarvaviSayanike grahaNa karanekI hai| maiM sarvako sparza, sarvakU svAdU~, sarvakU sUMghe, sarvako dekhU, sarvako suna, sarvako jAnUM, so icchA to itanI hai ara zakti itanI hI hai jo indriyanike sammukha bhayA vartamAna sparza rasa gandha varNa zabda tinaviSa kAhUkU kiMcinmAtra grahai vA smaraNAdikatai manakari kichu jAnai so bhI bAhya aneka kArana mile siddhi hoya / tAtai icchA kabahU~ pUrNa hoya naahiiN| aisI icchA to kevalamAna bhae sampUrNa hoy| kSayopazamarUpa indriyakari to icchA pUrNa hoya nAhIM tAtai moha ke nimittaH indriyanikai apane-apane viSaya-grahaNakI nirantara icchA hovo hI kare tAkAra Akulita huyA duHkhI ho rahyA hai aisA duHkhI hoya rakhA hai jo eka koI viSayakA grahaNake arthi apanA bharanako bhI nAhIM ginai hai| jaise hAdhIkai kapaTakI hathanIkA zarIra sparzanekI ara pacchakai bar3asIkai lAgyA mAMsa svAdanekI ara bhramarakai kamalasugandha sUMghanekI ara pataMga ke dIpakakA varNa dekhanekI ara hiraNakai rAga sunane kI icchA aisI ho hai jo tatkAla maranA mAsai to bhI maranako ginai nAhIM, viSayanikA grahaNa karai, jAte maraNa hone" indriyanikari Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhikAra-41 viSayasevana kI pIr3A adhika bhAsai hai| ina indriyanikI pIDAkari sarva jIva pIDitarUpa nirvicAra hoya jaise koU duHkhI parvatate gira par3e taise viSayaniviSe jhaMpApAta le haiN| nAnA kaSTakAra dhanako upajAvai tAko viSayanike aphaii khovai| bahuri viSayanike arthi jahA~ marana hotA jAnai tahAM bhI jAya, narakAdikako kArana je hiMsAdika kArya tiyoM kI vA krodhAdi kAliko ustA, so pAra kara, indriyanikI pIr3A sahI na jAya tAte anya vicAra kichU AvatA naahiiN| isa pIr3AhIkAra pIr3ita bhae indrAdika hai te bhI viSayaniviSa ati Asakta hoya rahe haiN| jaise khAja rogakari pIDita huvA puruSa Asakta hoya khujAvai hai, pIr3A na hoya to kAheko khujAyai; taise indriya rogakari pIr3ita bhae indrAdika Asakta hoya viSaya seyana karai hai, pIr3A na hoya to kAheko viSaya sevana karai? aise jJAnAvaraNa darzanAvaraNakA kSayopazamateM bhayA indriyAdijanita jJAna so mithyAdarzanAdikake nimittate icchAsahita hoya duHkhakA kAraNa bhayA hai| jJAnadarzanAvaraNa ke udaya se utpanna duHkha aura __usakI nivRtti ke upAya kA mithyApanA aba isa duHkha dUra honekA upAya yaha jIva kahA karai hai so kahie hai- indriyanikAra viSayanikA grahaNa bhae merI icchA pUraNa hoya aisA jAni prathama to nAnA prakAra bhojanAdikanikari indriyaniko prabala karai hai ara aise hI jAna hai jo indriya prabala rahe mere viSaya-grahaNakI zakti vizeSa ho hai| bahuri tahA~ aneka bAjhakAraNa cAhie haiM tinakA nimitta milAvai hai| bahuri indriya haiM te viSayako sammukha bhae grahai tAta aneka bAma upAya kari viSayanikA ara indriyanikA saMyoga milAvai hai| nAnA prakAra vastrAdikakA vA bhojanAdikakA vA puSpAdikakA vA mandira AbhUSaNAdikakA vA gAyana vAdinAdikakA saMyoga milAvaneke arthi bahuta hI khedakhinna ho hai| bahuri ina indriyanike sammukha viSaya rahai tAvata tisa viSayakA kiMcit spaSTa jAnapanA rhai| pIche sana dvAre smaraNamAtra raha jaay| kAla vyatIta hote smaraNa bhI manda hotA jAya tAtai tina viSayanikoM apane AdhIna rAkhanekA upAya karai ara zIghra-zIghra tinakA grahaNa kiyA krai| bahuri indriyanikai to eka kAlaviSai eka viSayahI kA grahaNa hoya ara yaha bahuta grahaNa kiyA cAhai tAteM AkhatA* hoya zIghra-zIghra eka viSayako chor3i aurako grhai| bahuri vAko chor3i aurako grahai, aise hApaTA mArai hai| bahuri jo upAya yAko bhAsai hai so kara hai so yaha upAya jhUThA hai| jAta prathama to ina sabanikA. aise hI honA apane AdhIna nAhI, mahAkaThina hai| bahuri kadAcit udaya anusAra aise hI vidhi mile to indriyaniko prabala kie kichU viSaya-grahaNakI zakti badha naahiiN| yaha zakti to jJAnadarzana badhe* bathai + / so yaha karmakA sayopazamake AdhIna hai| kisIkA zarIra puSTa hai tAke aisI zakti ghATi dekhie hai| kAhUkA zarIra durbala hai tAke adhika dekhie hai| tAtai bhojanAdikakari indriyapuSTa kie kichU siddhi hai naahiiN| kaSAyAdi ghaTanete karmakA kSayopazama bhae jJAnadarzana badhai taba viSayagrahaNakI zakti bathai hai| bahuri viSayanikA saMyoga milAvai so bahuta kAla tAI rahatA nAhI athavA sarva viSayani kA saMyoga milatA hI naahiiN| tAta yaha AkulatA rahivo hI krai| bahuri * utAklA, * bar3hane para, + bhai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-42 tina viSayaniko apane AdhIna rAkhi zIghra-zIghra grahaNa kare so ve AdhIna rahate naahiiN| ve to jude dravya apane AdhIna pariNama haiM vA karmodaya ke AdhIna hai| so aisA karmakA bantha yathAyogya zubha bhAva bhae hoy| phira pIche udaya Avai so pratyakSa dekhie hai| aneka upAya karate bhI karbhakA nimitta binA sAmagrI milai nAhIM / bahuri eka viSaya ko chor3i anya kA grahaNakoM aise hApaTA mAra hai so kahA siddhi ho hai| jaise maNakI bhUkha vAle ko kaNa milyA to bhUkha kahA miTai? taise sarva kA grahaNa kI jAkai icchA tAkai eka viSayakA grahaNa bhae icchA kaise miTai? icchA miTe binA sukha hotA nAhIM / tAte yaha upAya jhUTA hai| koU pUcha ki isa upAyate keI jIva sukhI hote dekhie haiM, sarvathA jhUTha kaise kaho ho? tAkA samAdhAna-sukhI to na ho hai, amateM sukha mAne hai| jo sukhI bhayA so anya viSayani kI icchA kaise rhii| jaise roga miTe anya auSadha kAheko thAhai, taise duHkha miTe anya viSayako kAheko thaahai| tAte viSayakA grahaNakari icchA thaMbhi jAya to hama sukha maaneN| so to yAvat jo viSaya grahaNa na hoya tAvat kAla to tisakI icchA rahai ara jisa samaya vAkA grahaNa bhayA tisahI samaya anya viSaya grahaNa kI icchA hotI dekhie hai to yaha sukha mAnanA kaise hai| jaise koU mahA kSudhAyAna raMka tAko annakA eka kaNa milyA tAkA bhakSaNa kAra caina mAne, taise yaha mahAtRSNAvAna yAko eka viSayakA nimitta milyA tAkA grahaNakari sukha mAnai hai| paramArthaH sukha hai naahiiN| phoU kaI jaise kaNa-kaNakAra apanI bhUkha meTe taise eka-eka viSayakA grahaNakari apanI icchA pUraNa kare to doSa kahA? tAkA samAdhAna-jo kaNa bhele hoya to aise hI maanai| parantu jaba dUsarA kaNa milai taba tisa kaNa kA nirgamana ho jAya to kaise bhUkha miTai? rese hI jAnane viSai viSayanikA grahaNa bhele hotA jAya to icchA pUrana hoya jAya parantu jaba dUsarA viSaya grahaNa kare taba pUrva viSaya grahaNa kiyA thA sAkA jAnanA rahe nAhI to kaise icchA pUraNa hoya? icchA pUrana bhaye binA AkulatA miTe naahiiN| AkulatA miTe binA sukha kaise kayA jAya / bahuri eka viSayakA grahaNa bhI mithyAdarzanAdika kA sadbhAva pUrvaka kare hai sAte AgAmI aneka duHkhakA kArana karma baMdhe hai| jAteM yaha vartamAnaviSe sukha nAhIM, AgAmI sukhakA kArana nAhI, tArtaM duHkha hI hai| soI pravacanasAra viSa karaNa hai saparaM bApAsadiya vicchiNaM baMdhakAraNaM visama / ja iMdipahiM khakhata sokkha dukkhameva baadhaa*|| yAkA artha-jo indriyanikari pAyA sukha so parAdhIna hai, bAdhA sahita hai, vinAzIka hai, ba~dhakA kAraNa hai, viSama hai so aisA sukha taisA duHkha hI hai, aise isa saMsArIkari kiyA upAya jhUTA jaannaa| to sAMcA upAya kahA? * pravacanasAra 1/76 meM tahA' pATha diyA hai| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhikAra-43 duHkhanivRttikA saccA upAya uttaraH jaba icchA to dUri hoya ara sarva viSayanikA yugapat grahaNa rahyA karai taba yaha duHkha mittai| so icchA to moha gae miTai aura sabakA yugapat grahaNa kevalajJAna bhae hoya / so inakA upAya samyagdarzanAdika hai, soI sA~cA upAya jaannaa| aise to mohake nimitta tai jJAnAvaraNa darzanAvaraNakA kSayopazama bhI duHkhadAyaka hai, tAkA varNana kiyaa| ikA ko kaI-jJAnAvaraNa darzanAyaraNa kA udayateM jAnanA na bhayA tALU duHkha kA kAraNa kaho, kSayopazamako kAheko kaho ho? tAkA samAdhAna-jo jAnanA na honA duHkhakA kAraNa hoya to pudgalakai bhI duHkha tthhre| tAtai duHkhakA mUlakAraNa to icchA hai so icchA kSayopazamahInaiM ho hai, tAtai kSayopazamako duHkha kA kAraNa kahyA hai, paramArthata kSayopazama bhI duHkhakA kAraNa nAhIM / jo moinai viSayagrahaNakI icchA hai soI duHkhakA kAraNa jAnanA / bahuri mohakA udaya hai so duHkharUpa hai hii| kaise? so kahie hai darzanamohase duHkha aura usakI nivRtti ke upAya kA jhUThApanA prathama to darzanamohake udayateM mithyAdarzana ho hai tAkari jaise yAkai zraddhAna hai taise to padArtha hai nAhI, jaise padArtha hai taise yaha mAnai nAhIM, tAta yAkai AkulatA hI rhai| jaise bAulAko kAhUne vastra paharAyA, vaha bAvalA tisa vastrako apanA aMga jAni ApakU ara zarIrako vastra ko eka mAnai / vaha vastra paharAvanevAleke AdhIna hai so yaha kabahU phArai, kabahU jorai, kayahU khose, kabahU navA paharAva ityAdi caritra kre| vaha bAulA tisako apane AdhIna mAne, vAkI parAdhIna kriyA hoya tAtai mahA khedakhinna hoya / taise isa jIvako karmodayane zarIra sambandha karAyA, yahu jIva tisa zarIrako apanA aMga jAni Apako ara zarIra ko eka maane| vaha zarIra karmake AdhIna kabahU kRza hoi kabahU sthUla hoya, kabahU naSTa hoya, kabahU navIna nipaje ityAdi caritra hoya / yaha jIva sisako apane AdhIna mAne, vAkI parAdhIna kriyA hoya tAtai mahAkhedakhinna ho hai| bahuri jaise jahAM bAulA tiSTa thA tahA~ manuSya ghoTaka dhanAdika kahIM Ana utare, vaha bAulA tinako apane jAne, ve to unahIke AdhIna, koU Avai, koU jAye, koU aneka avasthArUpa pariNamai / yaha bAulA tinako apane AdhIna mAne, unakI parAdhIna kriyA hoi taba khedakhinna hoy| taise yaha jIva jahA~ paryAya dhare tahA~ svayameva putra ghoTaka dhanAdika kahIMta Ana prApta bhae, yaha jIva tinako apane jAne so ve to unahIke AdhIna, koU Ave, koU jAdai, koU aneka avasthArUpa prinnmai| yaha jIva tinako apane AdhIna mAne, unakI parAdhIna kiyA hoi taba khedakhinna hoy| isa koU kaI-kAhUkAla virSa zarIrakI vA putrAdikakI isa jIva ke AdhIna bhI to kriyA hotI dekhie hai taba to sukhI ho hai| tAkA samAdhAna-zarIrAdikakI, bhavitavyakI ara jIvakI icchA kI vidhi mile koI eka prakAra jaise vaha cAhe taise pariNamai tAte kAhU kAlavidhai bAhIkA vicAra hote sukhakI sI AbhAsA hoya parantu sarva hI to Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-44 sarva prakAra kari vaha cAhai taise na pariNamai / tAteM abhiprAyavirSa to aneka AkulatA sadAkAla rahavo hI kre| bahuri koI kAlaviSa koI prakAra icchA anusAra pariNamatA dekhikari yaha jIva zarIra putrAdika viSai ahaMkAra mamakAra karai hai| so isa buddhikari tinake upajAbanekI vA vadhAvanekI vA rakSA karanekI ciMtAkari nirantara vyAkula rahe hai| nAnA prakAra kaSTa sahakari bhI tinakA bhalA cAhe hai| bahuri jo viSayani kI icchA ho hai, kapAya ho hai, vAhya sAmragIviya iSTa aniSTAno mAna hai, upAya anyathA kare hai, sA~cA upAyako na zraddhaha hai, anyathA kalpanA karai hai so ina sabanikA mUlakAraNa eka mithyAdarzana hai| yAkA nAza bhae savanikA nAza hoi jAya tAtai saba duHkhanikA mUla yaha mithyAdarzana hai| bahuri isa mithyAdarzanake nAzakA upAya bhI nAhIM karai hai| anyathA zraddhAnako satya zrandrAna mAna, upAya kAheko krai| bahuri saMjI paMcendriya kadAcit tattva nizcaya karanekA upAya vicArai tahAM abhAgyanai kudeva kuguru kuzAstrakA nimitta banai to atattva zraddhAna puSTa hoi jAya; yaha to jAnai ki inateM merA bhalA hogA, ye aisA upAya karai jAkari yaha aceta hoya jaay| vastu svarUpakA vicAra karanekA udyamI bhayA thA so viparIta vicAraviSa dRr3ha hoya jaay| tava viSayakaSAya kI vAsanA badhanete AMdhaka duHkhA hoi| bahuri kadAcit sudeva suguru suzAstrakA bhI nimitta bani jAya to tahAM tinakA nizcaya upadezako to khahai nAhI, vyavahAra zraddhAnakari atasvazraddhAnI hI rhe| tahAM maMda kaSAya hoya yA viSaya icchA ghaTai to thorA duHkhI hoya, pIche bahuri jaisAkA taisA hoi jAya / tAtai yaha saMsArI upAya karai so bhI jhUTA hI hoya / bahuri isa saMsArIkai eka yaha upAya hai jo Apake jaisA zraddhAna hai taise padArthaniko pariNamAyA cAhai so ve pariNamai to yAkA sAMcA zraddhAna hoya jAya parantu anAdinidhana vastu judI-judI apanI maryAdA liye pariNamai hai, koU koUke AdhIna naahiiN| koU kisI kA pariNamAyA pariNamai nAhI tinako pariNamAyA cAhai so upAya naahiiN| yaha to mithyAdarzana hI hai| to sAMcA upAya kahA hai? jaise padArthAnakA svarUpa hai taise zraddhAna hoi to sarva duHkha dUri ho jaay| jaise koU mohita hoya muradAko jIvatA mAne vA jivAyA cAhai to Apa hI duHkhI ho hai| bahuri vAko muradA mAnanA ara yaha jivAyA jIvegA nAhIM aisA mAnanA . so hI tisa duHkha dUra honekA upAya hai| taise midhyAdRSTi hoi padArthaniko anyathA mAne, anyathA pariNamAyA cAhai to Apa hI duHkhI ho hai| bahuri unako yathArtha mAnanA ara e pariNamAe anyathA pariNameMge nAhI, aisA mAnanA sohI tisa duHkhake dUra hone kA upAya hai| pramajanita duHkhakA upAya bhrama dUra karanA hI hai| so prama dUra honete samyakzraddhAna hoya so hI satya upAya jaannaa| cAritramoha ke udaya se duHkha kI prApti tathA usakI nivRtti ke upAya kA jhUThApanA bahuri cAritramoha ke udayateM krodhAdi kaSAyarUpa yA hAsyAdi nokaSAyarUpa jIva ke bhAva ho haiN| taba yaha jIva klezavAna hoya duHkhI hotA saMtA vihala hoya nAnA kukAryaniviSai pryte hai| soI dikhAie hai-jaba yAkai krodha kaSAya upajai taba anyakA burA karane kI icchA hoi| bahuri tAkai arthi aneka upAya vicaarai| maramaccheda gAlIpradAnAdirUpa yacana bole| apane aMgani kari vA zastrapASANAdikari ghAta krai| aneka kaSTa sahanekari vA dhanAdi kharcanekAra vA maraNAdikari apanA bhI burA kara anyakA burA karane kA udyama krai| athavA aurani kari burA hotA jAne to auranikari burA kraaye| vAkA svayameva burA hoya to anumodanA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sIsarA adhikAra-45 . krai| vAkA burA mae apanA kichu bhI prayojana siddha na hoya to bhI yAkA burA krai| bahuri krodha hote koI pUjya vA iSTa bhI bIci Avai to unako bhI burA kahai / mArane lagi jAya, kichU vicAra rahatA naahiiN| bahuri anyakA burA na hoI to apane aMtaraMga viSa Apa hI bahuta santApavAna hoi vA apane hI aMganikA 'ghAta kareM yA viSAdakari mari jaay| aisI avasthA krodha hote ho hai| bahuri jaba yAkai mAnakaSAya upajai taba auraniko nIcA vA Apako U~cA dikhAyanekI icchA hoi / bahuri tAke arthi aneka upAya vicArai, anyakI nidA kara, AdI prazaMsA kI ga. aneka mari jogina sahimA miTAvai, ApakI mahimA krai| mahAkaSTakara dhanAdikakA saMgraha kiyA tAko vivAhAdi kAryaniviSa kharacai vA denA kari bhI khrc| mUe pIche hamArA jasa rahegA aisA vicAri apanA marana karikai bhI apanI mahimA baghAvai / jo apanA sanmAnAdi na karai tAko bhaya Adika dikhAya duHkha upajAya apanA sammAna karAdai / bahuri mAna hote koI pUjya bar3e hohiM tinakA bhI sammAna na kare, kichU vicAra rahatA naahiiN| bahuri anya nIcA, Apa U~cA na dIsai to apane aMtaraMga viSa Apa bahuta santApavAna hoya vA apane aMganikA ghAta karai vA viSAdakari mari jAya / aisI avasthA mAna hote hoya hai| bari jaba yAkai mAyAkaSAya upajai taba chalakara kArya siddha karanekI icchA hoy| bahuri tAkai arthi aneka upAya vicArai, nAnA prakAra kapaTake vacana kahai, kapaTarUpa zarIra kI avasthA karai, bAhya vastuniko anyathA dikhaaye| bahuri jina viSai apanA marana jAne aise bhI chala karai; bahuri kapaTa pragaTa bhae apanA bahuta burA hoI, maranAdika hoI tinako bhI na ginai / bahuri mAyA ho koI pUjya vA iSTakA bhI sambandha bane to unasyoM bhI chala phare, kichU vicAra rahatA naahiiN| bahuri chalakari kAryasiddha na hoi to Apa bahuta saMtApavAna hopa, apane aganikA pAta karai vA viSAdikari mari jaay| aisI avasthA mAyA hote ho hai| bahuri jaba yArka lobha kavAya upajai saba iSTa padArthakA lAbha kI icchA hoya, tAke arthi aneka upAya vicaarai| yAke sAdhanarUpa vacana bole, zarIrakI aneka ceSTA karai, bahuta kaSTa sahai, sevA kara, videzagamana kare, jAkara marana hotA 'jAne sobhI kArya krai| ghanA duHkha jinaviSa upajai aisA kArya prArambha kre| bahari lobha hote pUjya vA iSTakA bhI kArya hoya tahAM bhI apanA prayojana sAthai, kichU vicAra rahatA nAhIM / bahuri jisa iSTa vastukI prApti bhaI hai tAkI aneka prakAra rakSA karai hai; bahuri iSTavastukI prApti na hoya vA iSTakA viyoga hoi to Apa bahuta santApavAna hoya apane aMganikA ghAta karai vA viSAdakari mari jAya, aisI avasthA lobha hote ho hai; aise kavAMyamikari pIr3ita huvA ina avasthAniviSa pravarte hai| bahuri ina kaSAyanikI sAtha nokaSAya ho haiN| jahA~ jaba hAsya kaSAya hoi taba Apa vikasita hoi praphullita hoi so yaha aisA jAnanA jaisA vAyayAlekA hasanA, nAnA rogakari Apa pIr3ita hai, koI kalpanAkAra haMsane laga jAya hai| aise hI yaha jIva aneka pIDAsahita hai, koI jhUThI kalpanAkari ApakA suhAvasA kArya mAni harSa mAne hai| paramArthata duHkhI hI hai| sukhI to kaSAyaroga miTe hogaa| bahuri jaba rati upaje hai, taba iSTa vastuviSai ati Asakta ho hai| jaise billI mUsAko pakari Asakta ho hai, koU mArai, to bhI na chorai| so ihA~ iSTapanA hai| bahuri viyoga honekA abhiprAya liye AsaktatA ho hai sArauM duHkha hI Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-46 hai| bahuri jaba arati jagAne taba aniSTa nastakA saMyoga Naya mahA nyAkula ho hai| aniSTakA saMyoga bhayA so ApaH suhAvatA naahiiN| so yaha pIr3A sahI na jAya tAtai tAkA viyoga karane ko tar3aphar3e hai so yaha duHkha hI hai, vahuri java zoka upajai hai taba iSTakA viyoga vA aniSTakA saMyoga hote ativyAkula hoi santApa upajAye, seve, pukAre, asAvadhAna hoi jAya, apanA aMgaghAta kari mari jAya, kichU siddhi nAhIM to bhI ApahI mahAduHkhI ho hai| bahuri jaba bhaya upaje hai taba kAhU ko iSTaviyoga, aniSTasaMyogakA kAraNa jAni Darai, ati vihala hoi, bhAgai vA chipa vA zithila hoi jAya, kaSTa honeke ThikAne prApta hoya vA mari jAya so yaha duHkha rUpahI hai| bahuri jugupsA upajai hai taba aniSTa vastusoM ghRNA krai| tAkA to saMyoga bhayA, Apa ghRNAkari bhAgyA cAhai, khedakhinna hoI maiM vALU dUra kiyA cAhai, mahAduHkhako pAvai hai| bahuri tInUM vedanikari jaba kAma upajai hai taba puruSavedakari svIsahita ramanekI ara strIvedakari puruSasahita ramane kI ara napuMsakavedakari doUnisyoM ramanekI icchA ho hai| tisakAra ati vyAkula ho hai, AtApa upaje hai, nirlajja ho hai, dhana kharce hai| apajasako na gine hai| paramparA duHkha hoi vA daMDAdika hoya tAkoM na ginai hai| kAmapIr3Ate bAulA ho hai, mari jAya hai| so rasagraMthaniyirSe kAma kI daza dazA kahI haiN| tahA~ bAulA honA maraNa honA likhyA hai| vaidyaka zAstranimeM jvara ke bhedaniviSai kAmajvara maraNa kA kAraNa likhyA hai| pratyakSa kAmakari maraNaparyanta hote dekhie hai| kAmAMdhakai kichU vicAra rahatA naahiiN| pitA putrI vA manuSya tiyaMcaNI ityAdita ramane lagi jAya hai| aisI kAma kI pIr3A so mahAduHkhasvarUpa hai| yA prakAra kaSAya vA nokaSAyanikari avasthA ho hai / ihA~ aisA vicAra Avai hai jo ina avasthAniviSa na pravarte to krodhAdika pIDai ara ini avasthAniviSai pravarte to maraNa paryaMta kaSTa hoi| tahA~ bharaNa paryaMta kaSTa to kabUla karie hai ara krodhAdikakI pIr3A sahanI kabUla na karie hai| tAta yaha nizcaya bhayA jo paraNAdikate bhI kaSAyanikI pIr3A adhika hai| bahuri jaba yAkai kaSAyakA udaya hoi taba kaSAya kie binA raNA jAtA naahiiN| bAdha kaSAyanike kAraNa Aya pileM to unake Azraya kaSAya karai, na mile toApa kAraNa bnaaye| jaise vyApArAdi kaSAyanikA kAraNa na hoi to juA khelanA vA anya krodhAdikake kAraNa aneka khyAla khelanA yA duSTa kathA kahanI sunanI ityAdika kAraNa banAdai hai| bahuri kAma krodhAdi pIr3e zarIravirSa tinasapa kArya karane kI zakti na hoi to auSadhi banAvai, anya aneka upAya kre| bahuri koI kAraNa bane nAhI to apane upayoga viSa kaSAyaniko kAraNabhUta padArthanikA ciMtayanakari Apa hI kaSAyarUpa prinnmai| aise yaha jIva kaSAyabhAvanikari pIr3ita huA mahAn duHkhI ho hai| bahuri jisa prayojanakI lie kaSAyabhAva bhayA hai tisa prayojanakI siddhi hoya to yaha merA duHkha dUri hoya ara morce sukha hoya, aise vicAri tisa prayojanakI siddhi hone ke artha aneka upAya karanA so tisa duHkha dUra hone kA upAya mAna hai| so ihA~ kaSAyabhAyanita jo duHkha ho hai so to sAMdhA hI hai, pratyakSa Apa hI duHkhI ho hai| bahuri yaha upAya karai hai so jhUThA hai| kAheta so kahie hai- krodha viSai to anyakA burA karanA, mAnaviSa oranikU nIcA kari Apa U~cA honA, mAyAviSe chalakAra kArya siddhi karanA, lobhaviSa iSTakA pAvanA, hAsyavidhai vikasita hone kA kAraNa banyA rahanA, ratididhai iSTasaMyoga kA banyA rahanA, arativiSa aniSTakA dUra honA, zokaviSai zokakA kAraNa miTanA, bhayayiSa bhayakA miTanA, jugupsAvirSa Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInaga adhikAra - jugupsAkA kAraNa dUra honA, puruSavedaviSai strIsyoM ramanA, strIvedaviSa puruSasyoM ramanA, napuMsakavedaviSe doUnisyoM ramanA, aise prayojana pAie hai| so inakI siddhi hoya to kaSAya upazamaneta duHkha dUri hoya jAya, sukhI hoya parantu inakI siddhi inake kie upAyanike AdhIna nAhIM, bhavitavya ke AdhIna hai| jAta aneka upAya karate dekhiye hai ara siddhi na ho hai| bahuri upAya bananA bhI apane AdhIna nAhIM, bhavitavyake AdhIna hai| jAte aneka upAya karanA vicAra aura eka bhI upAya na hotA dekhie hai| bahuri kAkatAlIya nyAyakari bhavitavya aisA hI hoya, jaisA ApakA prayojana hoya taisA hI upAya hoya ara tAtai kArya-siddhi bhI hoya jAya to tisa kArya sambandhI koI kaSAyakA upazama hoya parantu tahA~ thambhAva hotA naahiiN| yAvat kArya siddha na mayA tAvat to tisa kArya sambandhI kaSAya thI, jisa samaya kArya siddha bhayA tisa hI samaya anya kArya sambandhI kaSAya hoi jaay| eka samaya mAtra bhI nirAkula rahai naahiiN| jaise koU krothari kAhUkA burA vicAra thA, vAkA burA hoya dhukyA taba anya soM krodhakari vAkA burA cAhane lAgyA athavA thorI zakti thI taba choTenikA burA cAhai yA, dhanI zakti bhaI taba bar3enikA burA cAhane laagyaa| aise hI mAnamAyA lobhAdika kAre jo kArya vicAra thA so siddha hoya cukyA taba anya viSe mAnAdika upajAya tisa kI siddhi kiyA caahai| thorI zakti thI taba choTe kArya kI siddhi kiyA cAhai thA, dhanI zakti bhaI taba bar3e kArya kI siddhi karane kA abhilASI bhayA / kaSAyaniviSe kAryakA pramANa hoi to tisa kAryakI siddhi bhae sukhI hoi jAya so pramANa hai nAhIM, icchA baghatI hI jaay| soI AtmAnuzAsanaviSe kahyA hai AzAgartaH pratiprANI yasminvizvamaNUpamam / kasya kiM kiyadAyAti vRthA yo viSayaSitA / / 36 / / yAkA artha- AzAsapI khAr3A prANI-prANI prati pAie hai| anaMtAnaMta jIva hai tina sabanikai ho AzA pAie hai| bahuri vaha AzArUpI khAr3A kaisA hai, jisa eka hI khAr3e viSa samasta loka aNusamAna hai| ara loka eka hI so aba ihAM kauna-kaunake kitanA-kisanA baTavAre* aavai| tumhAre yaha viSayanikI icchA hai so vRthA hI hai| icchA pUrNa to hotI hI naahiiN| sAta koI kArya siddha bhae bhI duHkha dUra na hoya athavA koI kaSAya miTai tisahI samaya anya kaSAya hoi jaay| jaise kAhUko mAranevAle bahuta hoya, jaba koI vAkU na mAre taba anya mArane lagi jaay| taise jIvakoM duHkha dyAvanevAle aneka kaSAya hai, jaba kroSa na hoya taba mAnAdika hoi jAya, jaba mAna na hoi taba krodhAdika hoi jaay| aise kaSAyakA sadbhAva rayA hI kare koI eka samaya bhI kaSAya rahita hoya nAhIM / tAteM koI kaSAyakA koI kArya siddha bhae bhI duHkha dUra kaise hoi? bahuri yAkai abhiprAya to sarvakaSAyanikA saryaprayojana siddha karanekA hai so hoi to sukhI lei| so to kadAcit hoI sake naahiiN| tAtai abhiprAya viSe zAzvata duHkhI hI rahai hai| tAH kaSApanikA prayojanako sAdhi duHkha dUrikari sukhI mayA cAI hai, so yahu upAya jhUThA hI hai to sAdhA upAya kA samyagdarzanamAlate yathAvat khAna vA jAnanA hoi taba iSTa aniSTa buddhi pittai| bahuri tinahIke balakAra cAritramohakA * bAMTameM-hisse meN| . Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-4 anubhAga hIna hoya / aise hote kaSAyanikA abhAva hoi taba tinakI pIr3A dUra hoy| taba prayojana bhI kichU rahai nAhI, nirAkula hone se mahAsukhI hoi| tAteM samyagdarzanAdika hI isa duHkha meTanekA sAMcA upAya hai| antarAya se duHkha kI prApti aura usakI nivRtti kA saccA upAya bahuri antarAyakA udayate jIkke mohakari dAna lAbha bhoga upabhoga vIrya zakti kA utsAha upajai parantu hoi sakai nAhIM / taba parama AkulatA hoi so yaha duHkharUpa hai hI. yAkA upAya yaha karai ki jo vighnake bAhya kAraNa sUjhai tinake dUra karane kA udyama karai so yaha upAya jhUThA hai| upAya kie bhI antarAyakA udaya hoteM vighna hotA dekhie hai 1 antarAyakA kSayopazama bhae upAya binA bhI kAryaviSai vighna na ho hai| tA" vighnana kA mUlakAraNa aMtarAya hai| bahuri jaise kUkarAkai puruSakAra vAhI huI lAThI lAgI, vaha kUkarA lAThIsyoM vRthA hI dveSa karai hai| taise jIvake antarAyakari nimittabhUta kiyA bAhya cetana acetana dravyakari vighna bhyaa| yaha jIva tina bAhya dravyanisoM vRthA dveSa kara hai| anyadravya yAkai vighna kiyA cAhai ara yAkai na hoi| bahuri anya dravya vighna kiyA na cAha ara yAkai hoi| tAteM jAnie hai, anya dravyakA kichu vaza nAhI, jinakA vaza nAhIM tinisoM kAheko lriye| tAtai yaha upAya jhUThA hai| so sAMcA upAya kahA hai? mithyAdarzanAdikatai icchAkari utsAha uparja thA so samyagdarzanAdikakAra dUra hoya ara samyagdarzanAdika hI kari aMtarAyaka anubhAga ghaTai taba icchA to miTi jAya, zakti badhi jAya taba vaha duHkha dUra hoi nirAkula sukha upajai / tAte samyagdarzanAdika hI sAMcA upAya hai| bahuri vedanIyake udayanai duHkha - sukhake kAraNa kA saMyoga ho hai| tahA~ keI to zarIra viSa hI avasthA ho haiN| keI zarIra kI avasthA ko nimittabhUta bAhya saMyoga ho hai, keI bAhya hI vastUnikA saMyoga ho hai| tahA~ asAtAke udayakari zarIra viSai to kSudhA, tRSA, usvAsa, pIr3A, roga ityAdi ho haiN| bahuri zarIra kI aniSTa avasthAko nimittabhUta bAhya ati zIta uSNa pavana baMdhanAdikakA saMyoga ho hai| bahuri bAhya zatru kuputrAdika vA kuvarNAdika sahita skaMdhanikA saMyoga ho hai| to mohakari ina viSa aniSTa buddhi ho hai| jaba inakA udaya hoya taba mohakA udaya aisA hI Avai jAkari pariNAmanimeM mahAvyAkula hoi inako dUra kiyA thaahai| yAvat e dUra na hoya tAvat duHkhI rahai so inake hote to sarva hI duHkha mAne hai; bahuri sAtA ke udayakari zarIraviSai ArogyavAnapano balavAnapano ityAdi ho hai| bahuri zarIrakI iSTa avasthAko nimittabhUta bAjha khAnapAnAdika vA suhAvanA pavanAdikakA saMyoga ho hai| bahuri bAhya mitra suputra strI kiMkara hastI ghoTaka dhana-dhAnya mandira vastrAdikakA saMyoga ho hai so mohakari inaviSai iSTabuddhi ho hai| jaba inakA udaya hoya taba mohakA udaya aisA hI Ave jAkari pariNAmanimeM caina maane| inakI rakSA cAhe, yAvat rahai tAvat sukha maan| so yaha sukha mAnanA aisA hai jaise koU ghane roganikari bahuta pIr3ita hoya ramA thA tAke koI upacArakari koI eka rogakI kiteka kAla kichU upazAMtatA bhaI taba vaha pUrva avasthAkI apekSA Apako sukhI kahai, paramArthate sukha hai nAhIM / taise yaha jIva ghane duHkhanikari bahuta pIr3ita hoI rahyA thA tAke koI prakAra kAra koU eka duHkhakI kiteka kAla kichu upazAMtatA bhii| taba yahu pUrva avasthAkI apekSA Apako sukhI kahai hai, paramArthatai sukha hai. nAhIM / bahuri yAko asAtAkA udaya hote jo hoya tAkari to duHkha bhAsai Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA .. . hai tAtai tAke dUra karanekA upAya karai hai ara sAtAkA udaya hoteM jo hoya tAkari sukha bhAse hai tAtai tAko honekA upAya karai hai| so yahu upAya jhUTA hai| prathama to yAkA upAya yAke AdhIna nAhI, vedanIyakarmakA udayake AdhIna hai| asAtAke meTaneke artha sAtAkI prApti ke arthito sarvahIkai yatna rahai haiM parantu kAhUke thorA yatna kie bhI vA na kie bhI siddhi hoi jAya, kAhUke bahuca yatna kie bhI siddhi na hoya, tAteM jAnie hai yAkA upAya yAke AdhIna nAhIM; bahuri kadAcita upAya bhI karai ara taisA hI udaya Avai to thore kAla kiMcita kAhU prakAra kI asAtAkA kAraNa miTai ara sAtA kA kAraNa hoya, tahA~ bhI mohake sadbhAvanai tinako bhoganekI icchAkari Akulita hoya / eka bhogyavastuko bhoganekI icchA hoya, vaha yAvat na milai tAvat to pAkI icchAkari Akulita hoya ara vaha milyA ara usahI samaya anyako bhogane kI icchA hoi jAya, taba tAkari Akulita hoi| jaise kAhUko svAda lenekI icchA bhaI thI, vAkA AsvAda jisa samaya bhayA tisahI samaya anya vastukA svAda lenekI vA sparzanAdi karanekI icchA upaja hai| athavA eka hI vastuko pahile anya prakAra bhoganekI icchA hoi, yaha yAvat na mile tAvat vAkI AkulatA rahai ara vaha bhoga bhayA ara usahI samaya anya prakAra bhogane kI icchA hoy| jaise strIko dekhyA cAhai thA, jisa samaya avalokana bhayA usa hI samaya ramane kI icchA ho hai| bahuri aise bhoga bhogate hI tinake anya upAya karanekI AkulatA ho hai so tinako chori anya upAya karane ko lAgai hai| tahA~ aneka prakAra AkulatA ho hai| dekho eka dhanakA upAya karanemeM vyApArAdika karate bahuri vAkI rakSA karane meM sAvadhAnI karate ketI AkulatA ho hai| bahuri kSuthA tRSA zIta uSNa mala zleSmAdi asAtAkA udaya AyA hI karai, tAkA nirAkaraNa kari sukha mAnai so kAhekA sukha hai, yaha to rogakA pratikAra hai| yAvat kSudhAdika rahai tAvat tinako miTAvanekI icchAkari AphulatA hoya, vaha miTai taba koI anya icchA upajai tAkI AkulatA hoya, bahuri kSudhAdika hoya taba unakI AkulatA hoi Avai / aisA yAke upAya karateM kadAcit asAtA miTi sAtA hoI tahA~ bhI AkulatA rahyA hI kare, tAtai duHkha ho rahe hai| bahuri aise bhI rahanA to hotA nAhI, Apako upAya karate-karate hI koI asAtAkA udaya aisA Avai tAkA kichu upAya pani sakai nAhI ara tAkI pIr3A bahuta hoya, sahI jAya nAhIM; taba tAkI AkulatAkAra vizla hoi jAya tahA~ mahAduHkhI hoy| so isa saMsAra meM sAtAkA udaya to koI puNyakA udayakari kAhUrpha kadAthit hI pAie hai, ghane jIvanikai bahuta kAla asAtAhIkA udaya rahai hai| sAtai upAya karai so jhUThA hai| athavA bAhya sAmagrIte sukha - duHkha mAnie hai so hI prama hai| sukha duHkha to sAtA asAtAkA udaya hote mohakA nimittate ho hai so pratyakSa dekhiye hai| vizeSa-parama pUjya dhavala grantharAja (pustaka 15 pR. 50-61) para likhA hai ki sAtavedanIya ke vedaka stoka haiN| unase asAtAvedanIya ke vedaka saMkhyAtaguNe haiM arthAt kula saMsArI jIyoM ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa jIva hI sukhI milate haiN| yaha sAmAnya vivecana hai| gatyanusAra vivecana karane para naraka meM sAtA ke vedakoM se asaMkhyAtaguNe, asAtA ke vedaka nitya milate haiN| dravya, kSetra,kAla, bhAva kA pariNamana iMdriyoM ko sukha pahu~cAne ke yogya nahIM hai, ataH vahA~ asAtA ke vedaka bahusaMkhyaka hai (ti.pa. dUsarA adhikAra) parantu manuSya yA basa tiryaca yA devoM meM asAtA ke vedaka stoka haiN| sAtA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-50 ke vedaka asAtAke vedakoM se saMkhyAtaguNe haiM arthAt naraka gati ko chor3a kara zeSa gatiyoM meM asAtAvAna jIvoM kI apekSA sAtAvAna (indriya sukha se sukhI) jIva bahuta adhika (saMkhyAtaguNe) haiM parantu ekendriyoM meM sAtA vedakAM se asAtAvedaka saMkhyAtaguNe hai| sArataH ekendriyoM tathA nArakiyoM meM to duHkhI adhika va sukhI jIva kama haiN| parantu zeSa trasoM meM duHkhI kama, sukhI adhika hai| yaha akATya satya hai| lakSa dhanakA dhanIkai sahasra dhanakA vyaya bhayA taba vaha to duHkhI hai ara zata dhanakA dhanIke sahanadhana mayA taba vaha sukha mAnai hai; bAhyasAmagrI to vAkai yAta ninyANavai guNI hai| athavA lakSa dhana kA dhanIkai adhika dhana kI icchA hai to vaha duHkhI hai ara zata dhanakA dhanIkai santoSa hai to yahu sukhI hai| bahuri samAna vastu mile koU sukha mAna hai, koU duHkha mAna hai| jaise kAhUko moTA vastrakA milanA duHkhakArI hoi, kAhUko sukhakArI hoi, bahuri zarIra viSa kSudhA Adi pIr3A vA bAhya iSTakA viyoga aniSTakA saMyoga bhae kAhU ke bahuta duHkha hoi kAhUkai thorA hoi, kAhUkai na hoi tAta sAmagrI ke AdhIna sukha-duHkha naahiiN| sAtAasAtA kA udaya hote mohapariNamana ke nimittate hI sukha duHkha mAnie hai| ihA~ prazna-jo bAhya sAmagrIkI to tuma kaho ho taise hI hai parantu zarIravirSa to pIr3A bhae duHkhI hoya hI hoya ara pIr3A na bhae sukhI hoya so yaha to zarIraavasthA hI ke AdhIna sukha - duHkha bhArI hai| tAkA samAdhAna-AtmAkA jo jJAna indriyAdhIna hai ara indriya zarIrakA aMga hai, so yAmeM jo avasthA bItai tAkA jAnanerUpa jJAna pariNamai tAkI sAtha hI mohabhAva hoi tAkari zarIra avasthAkAra sukha-duHkha vizeSa jAnie hai| bahuri putra dhanAdikasyoM adhika moha hoya to apanA zarIra kA kaSTa saha tAkA thorA duHkha mAne, unako duHkha bhae vA saMyoga miTe bahuta duHkha maane| ara muni hai so zarIrako pIr3A hote bhI kichU duHkha mAnate naahiiN| tAteM sukha duHkha mAnanA to mohahI ke AdhIna hai| mohake ara vedanIyake nimitta naimittika sambandha hai nAhai sAtA asAtAkA udayate sukha-duHkhakA honA bhAsa hai| bahuri mukhyapane ketIka sAmagrI sAtAke udayatai ho hai, ketIpha asAtAke udayatai ho hai sAkAra sAmagrInikari sukha-duHkha bhAsa hai| parantu nirdhAra kie mohahIta sukha-duHkha kA mAnanA ho hai, auranikari sukha-duHkha hone kA niyama naahiiN| kevalIkai sAtA asAtAkA udaya bhI hai ara sukha-duHkha ko kAraNa sAmagrI kA bhI saMyoga hai parantu mohakA abhAvate kiMcinmAtra bhI sukha duHkha hotA nAhIM, tAta sukha duHkha mohajanita hI maannaa| tAteM tU sAmagrI ke dUra karane kA vA hone kA upAyakari duHkha meTyA cAhai, sukhI bhayA cAhai so yahu upAya jhUThA hai, to sauMcA upAya kahA hai? samyagdarzanAdikata prama dUra hoi taba sAmagrIta sukha-duHkha bhAse nAhI, apane pariNAmahIta mAsa; bahuri yathArtha vicArakA abhyAsakari apane pariNAma jaise sAmagrI ke nimittate sukhI duHkhI na hoya taise sAdhana kr| bahuri samyagdarzanAdi bhAvanAhIta moha maMda hoi jAya taba aisI dazA hoi jAya to aneka kAraNa mile Apako sukha duHkha hoi naahiiN| jaba eka zAMtadazArUpa nirAkula hoi sAMcAsukhako anubhavai taba sarva duHkha miTai' Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nil tIsarA adhikAra - 51 bahusAMcA upAya hai| bahuri Ayukarma ke nimitta paryAya kA dhAranA so jIvitavya hai, paryAya chUTanA sara yaha jIva mithyAdarzanAdikarte paryAyahIko Apo anubhavai hai, tAteM jIvitavya rahe apanA mana bhae apanA abhAva honA mAne hai| isahI kAraNa sadA kAla yAke maranakA bhaya rahe yA AkulatA rahe hai| jinako maranakA kAraNa jAnai tinasoM bahuta ddrai| kadAcit unakA mahAvila hoi jaay| aise mahA duHkhI rahe hai| tAkA upAya yahu kare hai jo marane ke kAraNaniko janaso Apa bhAga hai| bahuri auSadhAdikakA sAdhana kare hai| gar3ha koTa Adika banAve hai ityAdi upAya jhUThA hai, jAteM Ayu pUrNa bhae to aneka upAya kare hai, aneka sahAI hoi to hoi, eka samaya mAtra bhI na jiivai| ara yAvat Ayu pUrI na hoi tAvat aneka kAraNa sa. hoi| tAtaiM upAya kie marana miTatA nAhIM / bahuri AyukI sthiti pUrNa hoya hI hoya yahI hoya, bAkA upAya karanA jhUThA hI hai to sauMcA upAya kahA hai? viketa paryAyaviSe ahaMbuddhi chUTe, jAdinidhana Apa caitanya vividha buddhi samAna jAne taba maraNakA bhaya rahai nAhIM / bahuri samyagdarzanAdika hote siddha pada abhAva hI hoya / tAteM samyagdarzanAdika hI sAMcA upAya hai| nAmakarma ke udaya gati jAti zarIrAdika nipajeM haiM tinaviSe puNya ke udayateM je ho hai te dharane meM haiN| pApake udayate ho haiM te duHkha ke kAraNa ho haiN| so ihAM sukha mAnanA bhrama hai; bahuri preraNa miTAne kA, sukhake kAraNa honekA upAya kare hai so jhUThA hai| sAMcA upAya hai| so jaise vedanIyakA kathana karate nirUpaNa kiyA taise ihAM bhI jAnanA / vedanIya ara nAma kAraNapanAkI samAnatA nirUpaNakI samAnatA jAnanI / bahuri gotra karmake udayateM U~cA hai| tahA~ U~cA kulaviSai upajeM Apako U~dhA mAne hai ara nIcA kulaviSai upajai Apako palaTane kA upAya to yAko bhAsai nAhIM tAtai jaisA kula pAyA tisahI kula viSai Apo apekSA Apako U~cA nIcA mAnanA bhrama hai| U~cA kulakara koI nidya kArya kare to vaha *ara naucA kulaviSai koI zlAghya kArya kare to yaha U~cA hoi jAya / lobhAdikataiM nIca sevA karane laga jAya / bahuri kula kiteka kAla rahe? paryAya chUTe kulako palaTani nIcA kulakara ApakUM U~cA-nIcA maane| U~cAkula vAleko nIcA honeke bhayakA ara pAe hue nIcApane kA duHkha hI hai to yAkA sA~cA upAya yahu hI hai so kahie hai / "U~cA nIcA kulaviSa harSaviSAda na mAnai / bahuri tinahIteM jAkI bahuri palaTani na ho aisA pAve, saba saba duHkha miTai, sukhI hoya ( tAtai samyagdarzanAdika duHkha meTane ara sukha (upAya *) yA prakAra karmakA udaya kI apekSA mithyAdarzanAdikake nimitta saMsAraviSai duHkha tAkA varNana kiyaa| aba isahI duHkhako paryAya apekSAkari varNana karie hai| pra meM nahIM hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-52 ekendriya jIvoM ke duHkha isa saMsAraviSe bahuta kAla to ekendriya paryAyahI viSa bIte hai| tAteM anAdihI to nityanigoda viSai rahanA, bahuri tahA~teM nikasanA aise jaise bhAr3amunata caNAkA uchaTi jAnA so tahA~ta nikasi anya paryAya dharai to trasaviSai to bahuta thorehI kAla rahai, ekendrIhI viSai bahuta kAla vyatIta karai hai| tahA~ itaranigodaviSe bahuta rahanA hoi / ara kiteka kAla pRthivI apa teja vAyu pratyeka vanaspatIviSai rahanA hoi / nitya nigodata nikase pIche prasaviSai to rahane kA utkRSTa kAla sAdhika do hajAra sAgara hI hai' ara ekendriyaviSai utkRSTa rahanekA kAla asaMkhyAta pudgala parAvartana mAtra hai aru pudgala parAvartanakA kAla aisA hai jAkA anantayAM bhAgaviSa bhI anante sAgara ho haiN| tAte isa saMsArI ke mukhyapane ekendriya paryAyaviSa hI kAla vyatIta ho hai| tahA~ ekendriyake jJAnadarzana kI zakti to kiMcinmAtra hI rahai hai| eka sparzana indriyake nimittate bhayA matijJAna ara tAkai nimittatai bhayA zrutajJAna ara spazanaindriyajAnata acakSudarzana jinakari zIta uSNAdikako kiMcit jAne dekhai hai, jJAnAvaraNa darzanAvaraNake tIna udayakari yAta athika jJAnadarzana na pAie hai ara viSayanikI icchA pAie hai tAtai mahAduHkhI hai| bahuri darzanamohake udayateM mithyAdarzana ho hai tAkari paryAyahIko Apo zraddhahai hai, anyavicAra karane kI zakti hI naahiiN| bahuri cAritramohake udayanai tIvra krodhAdi kaSAyarUpa pariNama hai jAte unake kevalI bhagavAnane kRSNa nIla kApota e tIna azubha lezyAhI kahI hai| so e tIvra kaSAya hote hI ho haiM so kaSAya to bahuta ara zakti sarva prakArakari mahAhIna tAtai bahuta duHkhI hoya rahe hai, kichU upAya kara sakate naahiiN| ihA~ koU kahai-jJAna to kiMcinmAtrahI rahyA hai, ve kahA kaSAya karai hai? tAkA samAdhAna-jo aisA to niyama hai nAhIM jetA jJAna hoya tetA hI kaSAya hoy| jJAna to kSayopazama jetA hoya tetA ho hai| so jaise koU A~thA baharA puruSakai jJAna thorA hote bhI bahuta kaSAya hote dekhie hai taise ekendriya ke jhAna thorA hote bhI bahuta kaSAyakA honA mAnanA hai| bahuri bAgha kaSAya pragaTa taba ho hai jaba kaSAyake anusAra kichu upAya kre| so ve zaktihIna hai tAteM upAya kara sakate nAhIM / sAta unakI kaSAya pragaTa nAhI ho hai| jaise koU puruSa zaktihIna hai tAke koI kAraNale tIvra kaSAya hoya parantu kichu kari sakate nAhIM / tAte vAkA kaSAya bAla pragaTa nAhI ho hai, yUM hI ati duHkhI ho hai| taise ekendriya jIva zaktihIna haiM, tinakai koI kAraNaH kaSAya ho hai parantu, kichu kara sakai nAhIM, tAtai unakI kaSAya bAhya pragaTa nAhI ho hai; ve Apa hI duHkhI ho haiN| bahuri aisA jAnanA, jahA~ kaSAya bahuta hoya ara zakti hona hoya tahA~ ghanA duHkhI ho hai| bahuri jaise kaSAya ghaTatI jAya, zakti baMdhatI jAya taise duHkha ghaTatA ho hai| so ekendriyanike kaSAya bahuta ara zakti hIna tAta ekendriya jIva mahAduHkhI haiN| unake duHkha ve hI bhogavai haiM, ara kevalI jAne hai| jaise sannipAtIkA jJAna ghaTa jAya ara bAma zakti ke hInapaneteM apanA duHkha pragaTa bhI na kara sakai parantu vaha mahAduHkhI hai taise ekendriyakA jJAna to thorA hai ara bAma zaktihInapanAte apanA 1. isakA abhiprAya yaha hai ki trasa jIvoM meM jIva adhika se adhika pUrva koTI pRthaktva adhika 2000 sAgara taka rahatA hai| isase adhika trasa kAya meM rahanA sambhava nhiiN| (dhavalA 4-408) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhikAra-53 duHkhako pragaTa bhI na kari sake hai parantu mahAduHkhI hai| bahuri antarAyake tIvra udayakari bahuta dhIyA hotA nAhI sAte bhI duHkhI ho ho hai| bahuri aghAtikarmaniviSa vizeSapane pApaprakRtikA udaya hai tahA~ asAtAvedanIyakA udaya hote tisake nimitta mahAduHkhI ho hai| bahuri vanaspatI hai so pavanaH TUTe hai, zIta uSNakari sUki jAya hai, jala na mile sUki jAya hai, aganikari balai hai, tAkoM koU chedai hai, bhedai hai, masalai hai, khAya hai, tore hai ityAdi avasthA hohai| aise hI yathAsambhava pRthvI. AdiviSe avasthA ho haiN| tina avasthAko hote ve mahAduHkhI ho hai| jaise manuSyake zarIra viSai aisI avasthA bhae duHkha ho hai taise hI unake ho hai| jAte inakA jAnapanA sparzana indriyatai ho hai so yAkai sparzanaindriya hai hI, tAkari unako jAni mohake vazaH mahAvyAkula ho haiM parantu bhAganekI yA larane kI vA pukAranekI zakti nAhIM tAta ajJAnI loka unake duHkhako jAnate naahiiN| bahuri kadAcit kiMcit sAtAkA udaya hoya so vaha balavAna hotA naahiiN| bahuri Ayukarmata ina ekadriya jIvaniviSe je aparyApta haiM tinake to paryAyakI sthiti uzvAsake aThArahaveM bhAga mAtra hI hai ara. paryAptanikI antarmuhUrta Adi kiteka varSa paryaMta hai| so Ayu thorA tAtai janmamaraNa huvAhI kare, tAkari dukhI hai| ___ bahuri nAmakarmaviSa tiyaca gati Adi pApaprakRtini kA hI udaya vizeSapane pAie hai| koI hIna puNya prakRtikA udaya hoi tAkA balavAnapanA nAhIM tAtai tinakaribhI mohake vazate duHkhI ho hai| bahuri gotrakarmaviSe nIcagotrahI kA udaya hai tAtai mahaMtatA hoya nAhIM tAteM bhI duHkhI ho hai aise ekendriya jIya mahAduHkhI haiM ara isa saMsAra viSa jaise pASANa AdhAraviSai to bahuta kAla rahe hai, nirAdhAra AkAzaviSai to kadAcit kicinmAtrakAla rahe taise jIva ekendriya paryAyavirSa bahuta kAla rahe hai, anya paryAyaviSa to kadAcit kiMcinmAtra kAla rahai hai| tAtai yaha jIda saMsAraviSe mahAduHkhI hai| do indriyAdika jIvoM ke duHkha bahuri dIndriya tendriya caturindriya asaMjIpaMcendriya paryAyaniko jIva dharai tahA~ bhI ekendriyavat duHkha jaannaa| vizeSa itanA-ihA~ krama" eka eka indriyajanita jJAnadarzanakI vA kichu zaktikI adhikatA bhaI hai, bahuri bolane-cAlane kI zakti bhaI hai| tahA~ bhI je aparyApta haiM yA paryApta bhI hIna zakti ke thAraka choTe jIva hai, sinakI zakti pragaTa hotI nAhIM / bahuri keI paryApta bahuta zaktike thAraka bar3e jIva haiM, tinakI zakti pragaTa ho hai| tAte te jIva viSayanikA upAya karai haiM, duHkha dUra hone kA upAya karai haiN| krodhAdikakAra kATanA, mAranA, laranA, chalapharanA, annAdikA saMgraha karanA, bhAganA ityAdi kArya karai hai| duHkhakAra tar3aphar3ATa karanA, pukAranA ityAdi kriyA karai hai| tAtai tinakA duHkha kichu pragaTa bhI ho hai| so laTa kIr3I Adi jIvana ke zIta uSNa chedana bhedanAdikarauM yA bhUkha tRSA Aditai parama duHkha dekhie hai| jo pratyakSa dIsai tAkA vicAra kAra lenaa| ihA~ vizeSa kahA likhe aise dvIndriyAdika jIva bhI mahAduHkhI hI jaanne| narakagati ke duHkha bahuri saMjIpaMcendriyanivirSe nArakI jIva haiM te to sarva prakAra ghane duHkhI haiN| jJAnAdikI zakti kichU hai parantu viSayanikI icchA bahuta ara iSTaviSayanikI sAmagrI kiMcita bhI na mile tAte tisa zakti ke hone Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-54 kara bhI ghane duHkhI haiM, bahuri krodhAdi kaSAyakA ati tIvrapanA pAie hai, jAte unake kRSNAdi azubhalezyA hI haiN| tahA~ krotha mAnakari paraspara duHkha denekA nirantara kArya pAie hai| jo paraspara mitratA kare to yaha duHkha miTa jaay| ara anya ko duHkha die kichU unakA kArya bhI hotA nAhIM parantu krodha mAnakA ati tIvrapanA pAie hai tAkari paraspara duHkha denehIkI buddhi rhai| vikriyAkari anyako duHkhadAyaka zarIra ke aMga banAvai vA zastrAdi banAvai tinakari anyako Apa pIr3e, ara Apako koI aura pIr3e kadAcit kaSAya upazAMta hoya naahiiN| bahuri mAyA lobha kI bhI ati tIvratA hai parantu koI iSTa sAmagrI tahA~ dIkhe nAhIM / tAse tina kaSAyanikA kArya pragaTa kari sakate nAhI tinakAra aMtaraMgaviSa mahAduHkhI haiN| bahuri kadAcit kiMcit koI prayojana pAya tinakA bhI kArya ho hai| bahuri hAsya rati kaSAya haiM parantu bAhya nimitta nAhIM, tAtai pragaTa hote nAhI, kadAcit kiMcit kisI kAraNa ho haiN| bahuri arati zoka bhaya jugupsAnike bAhya kAraNa bani rahai haiM, tAtai e kaSAya tIvra prakaTa hoya haiN| bahuri vedaniviSa napuMsakaveda hai so icchA to bahuta ara strI puruSasyoM ramanekA nimitta nAhI, tA mahApIr3ita haiN| aise kaSAyanikari ati duHkhI haiN| bahuri vedanIya viSai asAtAhIkA udaya hai tAkari tahA~ aneka vedanAkA nimitta hai| zarIra viSai kor3ha kAsa zvAsAdi anekaroga yugapat pAie hai ara kSudhAtRSA aisI haiM, sarvakA bhakSaNa-pAna kiyA cAhai hai ara tahAMkI mATIhIkA bhojana milai hai so mATIbhI aisI hai jo ihAM Avai to tAkA durgadha keI kosanike manuSya mari jaay| ara zIta uSNa tahAM aisA hai jo lakSa yojana kA lohakA golA hoi so bhI tinakari bhasma hoya jaay| kahIM zIta hai, kahIM uSNa hai| bahuri tahA~ pRthvI zastraniteM bhI mahAtIkSNa kaMTakani kara sahita hai| bahuri tisa pRthvIviSai vana haiM so zastra kI dhArA samAna patrAdi sahita haiN| nadI hai to tAkA sparza bhae zarIra khaMDa-khaMDa hoi jAya aise jala sahita hai| pavana aisA pracaNDa hai jAkara zarIra dagdha huvA jApa hai| bahuri nArakI nArakIko aneka prakAra pII, ghANImeM pelai; khaMDa khaMDa karai, hAMDImeM rAMdhe, koraDA mArai, tapta lohAdikakA sparza karAvai ityAdi vedanA upjaavai| tIsarI pRthvI paryaMta asurakumAradeva jAya te Apa pIr3A de vA paraspara lar3Avai / aisI vedanA hote bhI zarIra chUTe nAhIM, pArAvat khaMDa-khaMDa hoI jAya to bhI mila jAya, aisI mahApIr3A hai| bahuri sAtAkA nimitta to kichu hai naahiiN| koI aMza kadAcit koIkai apanI mAnate koI kAraNa apekSA sAtAkA udaya ho hai so balavAna nAhIM / bahuri Ayu tahA~ bahuta, jaghanya dazahajAra varSa, utkRSTa tetIsa sAgara / itane kAla aise duHkha tahA~ sahane hoy| bahuri nAmakarmakI sarvapApaprakRtini hI kA udaya hai, eka bhI puNyaprakRtikA udaya nAhI, tina kari mahAduHkhI haiN| vizeSa-narakagati meM paMcendriya jAti, taijasazarIra, kArmaNazarIra, agurulaghu, trasa bAdara paryApta, sthira, zubha, nirmANa, vaikriyika zarIra, vaikriyika zarIrAMgopAMga, pratyeka zarIra, paraghAta, ucchvAsa nAmakarma kI ina prazasta prakRtiyoM kA udaya bhI nArakiyoM ke hotA hai| (go.ka. 260-61, pavala 7/32-33) / isa prakAra nArakI ke ukta puNya prakRtiyoM kA bhI udaya AtA hai| ___ bahuri gotrayiSe nIcagotrahIkA udaya hai tAkari mahaMtatA na hoi tAtai duHkhI ho haiM; aise narakagativiSai mahAduHkha jaanne| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhikAra- 55 tiryaMca gatike duHkha bahuri tiryaMcagativiSai bahuta labdhi aparyApta jIva haiM tinake to uzvAsa ke aThArahaveM bhAga mAtra Ayu hai / bahuri keI paryApta bhI choTe jIva haiM so inako zakti pragaTa bhAsai nAhIM / tinake duHkha ekIndrayavat jAnannA / jJAnAvikakA vizeSa hai so vizeSa jAnanA / bahuri bar3e paryApta jIva keI sammUrchana haiM, keI garbhaja haiN| tinaviSai jJAnAdika pragaTa ho hai so viSayanikI icchAkAra Akulita haiN| bahutako to iSTaviSayakI prApti nAhIM hai, kAhUko kadAcit kiMcit ho hai / bahuri mithyAtva bhAvakari atattva zraddhAnI hoya hI rahe haiN| bahuri kaSAyaM mukhyapane tIvra hI pAie hai| krodha mAnakari paraspara lare haiM bhakSaNa kare haiM, duHkhadeya haiM, mAyA lobhakari chala kare haiM, vastuko cAhe haiM, hAsyAdikakari tina kaSAyanikA kAryaniviSai na pravartte haiN| bahuri kAhUkai kadAcitumaMdakaSAya ho hai parantu dhore jIvanikai ho hai tAteM mukhyatA nAhIM / bahuri vedanIyaviSai mukhya asAtAkA udaya hai tAkari roga pIr3A kSudhA tRSA chedana bhedana bahuta bhAravahana zIta uSNa aMgabhaMgAdi avasthA ho hai tAkari duHkhI hote pratyakSa dekhie hai / tAteM bahuta na kayA hai| kAhUkai kadAcit kiMcit sAtAkA bhI udaya ho hai parantu thore jIvani ke ho hai, mukhyatA nAhIM / bahuri Ayu antarmuhUrta Adi koTivarSa paryaMta hai| tahA~ ghane jIva stoka Ayuke dhAraka ho haiM / tAteM janma-maraNakA duHkha pAye haiN| bahuri bhogabhUmiyoM kI bar3I Ayu hai ara unake sAtAkAbhI udaya hai so ve jIva thore haiN| bahuri nAmakarmakI mukhyapane to tiryaMcagati Adi pApaprakRtinikAhI udaya hai| kAhUkai kadAcit koI puNya prakRtinikA bhI udaya ho hai parantu dhore jIvanikai dhorA ho hai, mukhyatA nAhIM / bahuri gotraviSai nIca gotrahIkA udaya hai tAteM hIna hoya rahe haiN| aise tiryaMcagativiSai mahAduHkha jAnane / manuSyagatike duHkha bahuri manuSyagativiSe asaMkhyAte jIva to labdhi aparyApta haiM te sammUrchana hI haiM, tinakI to Ayu uzvAsake aThAraha bhAgamAtra hai| bahuri keI jIva garbha meM Apa thore hI kAlameM maraNa pAye haiM tinakI to zakti pragaTa bhAsai nAhIM hai / tinake duHkha ekeMdriyavat jAnanA / vizeSa hai so vizeSa jAnanA / bahuri garbhajanike kiteka kAla garbha meM rahanA pIche bAhya nikasanA ho hai / so tinakA duHkha kA varNana karma apekSA pUrve varNana kiyA hai taise jAnanA / yaha sarva varNana garbhaja manuSyanikai sambhavai hai athavA tiryaMcanikA varNana kiyA hai taise jAnanA / vizeSa yahai hai ihAM koI zakti vizeSa pAie hai yA rAjAdikanikai vizeSa sAtAkA udaya ho hai vA kSatriyAdikanikai uccagotrakA bhI udaya ho hai / bahuri dhana kuTumbAdikakA nimitta vizeSa pAie hai ityAdi vizeSa jAnanA / athavA garbha Adi avasthA ke duHkha pratyakSa bhAse haiN| jaise viSTAviSai laTa upaje taise garbha meM zukra zoNitakA binduko apanA zarIrarUpakari jIva upajai / pIche tahAM kramateM jJAnAdikakI vA zarIrakI vRddhi ho / garbhakA duHkha bahuta hai / saMkocarUpa auMdhemukha kSudhAtRSAdi sahita tahAM kAla pUraNa krai| bahuri bAhya nikase taba bAlya avasthA meM mahA duHkha ho hai| koU kahai - bAlyAvasthA meM duHkha thorA hai so nAhIM hai / zakti thori hai tAteM vyakta na hoya sake hai| pIche vyApArAdi vA viSayaicchA Adi duHkhanikI pragaTatA ho hai / iSTa aniSTa janita AkulatA rahavo hI kre| pIche vRddha hoi taba zaktihIna hoi jAya taba paramaduHkhI ho hai| so e duHkha pratyakSa hote dekhie hai| hama bahuta kahA khaiN| pratyakSa jAko na bhAsai so kA kaise sune / kAhUkai Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-56 kadAcit kiMcit sAtAkA udaya ho hai so AkulatAmaya hai| ara tIrthaMkarAdi pada mokSamArga pAe binA hoya nAhIM / aise manuSya paryAyaviSai duHkha hI haiN| eka manuSya paryAyaviSa koI apanA bhalA honekA upAya kare to hoya sake hai| jaise kAnA sA~ThA kI jar3a vA bAMDa to cUsane yogya nAhIM ara bIcakI pelI kAnI so bhI cUsI jAya naahiiN| koI svAdakA lobhI vAkU bigArai to bigaaro| ara jo vAko boI de to vAke bahuta sAMTe hoi, tinakA svAda bahuta mIThA aavai| taise manuSyaparyAyakA bAlakavRddhapanA to sukha bhogane yogya nAhIM ara nIlakI avasthA so roga nalezatira yukta bar3A murata hoi sakai nAhIM / koI viSaya sukhakA lobhI yAko bigArai to bigaaro| ara jo vAko dharmasAdhanaviSai lagAvai to bahuta U~ce padako paavai| tahAM sukha bahuta nirAkula paaie| tAtai ihAM apanA hita sAdhanA, sukha hone kA pramakari vRthA na khovnaa| devagatike duHkha ___ bahuri devaparyAyaviSa jJAnAdikakI zakti kichu auranita vizeSa hai| mithyAtvakari atattva zraddhAnI hoya rahe haiN| bahuri tinakai kaSAya kichu maMda hai; tahAM bhavanavAsI vyaMtara jyotiSkanikai kaSAya bahuta manda nAhIM ara upayoga tinakA caMcala bahuta ara kichU zakti bhI hai so kaSAyanike kAryaniviSai pravarta hai| kautUhala viSayAdi kAryaniviSai lagi rahai hai so tisa AkulatAkara duHkhI ho haiN| bahuri vaimAnikanikai upari-upari vizeSa maMda kaSAya hai ara zakti vizeSa hai tAteM AkulatA ghaTanete duHkha bhI ghaTatA hai| ihAM devanike krodha mAna kaSAya hai parantu kArana thorA hai| tAtai tinake kArya kI gauNatA hai| kAhUkA burA karanA vA kAhUko hIna karanA ityAdi kArya nikRSTa devanika to kautUhalAdikari hoi hai ara utkRSTa devanikai thorA ho hai, mukhyatA naahiiN| bahuri mAyA lobha kaSAyanike kAraNa pAie haiN| tAtai tinake kArya kI mukhyatA hai tAteM chala karanA viSayasAmagrIkI cAha karanI ityAdi kArya vizeSa ho hai| so bhI U~ce-U~ce devanikai ghATi+ hai| bahuri hAsya rati kaSAyake kArana dhane pAie hai tAtai inake kAryanikI mukhyatA hai| bahuri arati zoka bhaya jugupsA inake kAraNa thore haiM tAtai tinake kAryanikI gauNatA hai| bahuri strIveda puruSavedakA udaya hai ara ramanekA bhI nimitta hai so kAmasevana karai hai| e bhI kaSAya upari upari manda hai| ahamindranike vedanikI maMdatAkari kAmasevana kA abhAva hai| aise devanikai kaSAyabhAva hai| so kaSAyahItai duHkha hai| ara inake kaSAya jetA thorA hai titanA duHkha bhI thorA hai tAte auranikI apekSA inako sukhI kahie hai| paramArthatai kaSAyabhAva jIva hai tAkari duHkhI hI haiN| bahuri vedanIyaviSa sAtAkA udaya bahuta hai| tahAM bhavanatrikakai to thorA hai| vaimAnikanikai to upari-upari vizeSa hai| iSTa zarIra kI avasthA strImaMdirAdi sAmagrI kA saMyoga pAie hai| bahuri kadAcit kiMcit asAtAkA bhI udaya koI kAraNakari ho hai| tahAM nikRSTadevanikai kichu pragaTa bhI hai ara utkRSTa devanikai vizeSa pragaTa nAhIM hai| bahuri Ayu bar3I hai| aghanya dasahajAra varSa utkRSTa 31 sAgara hai| ara 31 sAgara se adhika AyukA dhArI mokSamArga pAe binA hotA nAhIM / so itanA kAla viSaya sukhameM magana rahe hai| bahuri nAmakarmakI devagati Adi sarva puNya prakRtinihIM kA udaya hai tAteM sukha kA kAraNa hai| * gannA ganne ke UparakA phIkA bhaag| + kama hai| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhikAra- 57 vizeSa- devagati meM asthira, azubha va upaghAta nAma karma kI ina azubha prakRtiyoM kA bhI udaya hotA hai / ( go . ka. 43 - 44 ) ( dhavala 7 / 58 ) parantu asthira tathA azubha prakRtiyoM ke dhruvodayI hone se ( go . ka. 588 ) tathA zarIragrahaNa ke kAla se lekara upaghAta kA udaya avazyambhAvI rUpa se banAne se inakI hA~ dikSA nahIM kI hai, itana vizeSa jAnanA caahie| ara gotra viSai ucca gotrahIkA udaya hai tAteM mahaMtapadako prApta haiN| aise inake puNyaudayakI vizeSatAkari iSTa sAmagrI milI hai ara kaSAyanikari icchA pAie hai tAteM tinake bhoganeviSai Asakta hoya rahe haiM parantu icchA adhika hI rahe hai tAteM sukhI hote nAhIM / U~ce devanike utkRSTa puNya kA udaya hai, kaSAya bahuta maMda hai tathApi tinakai bhI icchAkA abhAva hotA nAhIM, tArteM paramArthateM duHkhI hI haiN| aise sarvahI saMsAraviSai duHkha hI duHkha pAie hai| aise paryAya apekSA duHkhakA varNana kiyA / duHkhakA sAmAnya svarUpa aba isa sarva duHkhakA sAmAnyasvarUpa kahie hai| duHkhakA lakSaNa AkulatA hai so AkulatA icchA hote ho hai| so isa saMsArI jIvakai icchA aneka prakAra pAie hai| eka to icchA viSaya grahaNa kI hai so dekhyA jAnyA yaahai| jaise varNa dekhanekI, rAga sunane kI, avyaktako jAnane ityAdikI icchA ho hai / so tahA~ anya kichu pIr3A nAhIM parantu yAvat dekhe jAne nAhIM tAvat mahAvyAkula hoya / isa icchAkA nAma viSaya hai / bahuri eka icchA kaSAya bhAvanike anusAri kArya karane kI hai so kArya kiyA caahai| jaise burA karanekI, hIna karane kI ityAdi icchA ho hai / so ihA~ bhI anya koI pIr3A nAhIM / parantu yAvat vaha kArya na hoi tAvat mahAvyAkula hoy| isa icchA kA nAma kaSAya hai| bahuri eka icchA pApake udaya zarIraviSe yA bAhya aniSTa kAraNa mileM taba unake dUri karane kI ho hai| jaise roga pIr3A kSudhA AdikA saMyoga bhae unake dUri karanekI icchA ho hai / so ihA~ yahu hI pIr3A mAne hai| yAvat yaha dUri na hoi tAvat mahAvyAkula rhe| isa icchAkA nAma pApakA udaya hai| aise ina tIna prakArakI icchA hote sarva hI duHkha mAne hai so duHkha hI hai| bahuri eka icchA bAhya nimittateM bane hai so ina tIna prakAra hI icchAnike anusAri pravartane kI icchA hI hai / so tIna prakAra icchAniviSai eka-eka prakAra kI icchA aneka prakAra hai| tahAM kaI prakAra kI icchA pUraNa hone kA kAraNa puNyaudayateM mile| tinikA sAdhana yugapat hoi sakai nAhIM / tAteM eka ko chori anyako lAge, Age bhI vAko chori anya ko laage| jaise kAhUkai aneka sAmagrI milI hai, vaha kAhUko dekhe hai, vAko chori rAga sune hai, vAko chori kAhUkA burA karane laga jAya, vAko chori bhojana kare hai athavA dekhane viSa hI eka ko dekhi anyako dekhe hai / aise hI aneka kAryanikI pravRttiM viSai icchA ho hai so isa icchA kA nAma puNya kA udaya hai| pAko jagat sukha mAne hai so sukha hai nAhIM, duHkha hI hai| kAhetai - prathama to sarvaprakAra icchA pUrana hone ke kAraNa kAhUkai bhI na bne| ara koI prakAra icchA pUrana karane ke kAraNa bane to yugapat tinakA sAdhana na hoya / so ekakA sAdhana yAvat na hoya tAvat bAkI AkulatA rahe hai, vAkA sAdhana bhae usa ho samaya anyakA sAdhana kI icchA ho hai taba bAkI AkulatA hoya / eka samaya bhI nirAkula na rahe, tAtaiM duHkha Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-58 hI hai| athavA tIna prakAra icchA roga ke miTAvane kA kiMcit upAya kare hai, tAte kiMcit duHkha ghATi ho hai, sarva duHkhakA to nAza na hoi tAteM duHkha hI hai| aise saMsArI jIvanikai sarvaprakAra duHkha hI hai| bahuri yahA~ itanA jAnanA-tIna prakAra icchAnikari sarvajagata pIr3ita hI hai ara cauthI icchA to puNyakA udaya Ae hoi so puNyakA baMdha dharmAnurAga" hoi so tharmAnurAgaviSai jIva thorA laage| jIva to bahuta pApa kriyAniviSe hI pravarte hai| tAte cauthI icchA koI jIvakai kadAcit kAlaviSa hI ho hai| bahuri itanA jAnanA-jo samAna icchAvAna jIvanikI apekSA to cauthI icchAvAlAkai kichu tIna prakAra icchA ke ghaTanete sukha kahiye hai| bahuri cauthI icchAvAlAko apekSA mahAn icchAvAlA cauthI icchA hoteM bhI duHkhI ho hai| kAhUkai bahuta vibhUti hai ara vAkai icchA bahuta hai to vaha bahuta AkulatAvAna hai| ara jAkai thorI vibhUti hai ara vAkai icchA thorI hai to vaha thorA AkulatAvAna hai| athavA koUka aniSTa sAmagrI milI hai, tAkai usake dUra karane kI icchA thorI hai to vaha thor3A AkulatAvAna hai| vahuri kAhUkai iSTa sAmagrI milI hai parantu tAkai unake bhogane kI vA anya, sAmagrI kI icchA bahuta hai to vaha jIva ghanA AkulatAvAna hai| tAtai sukhI duHkhI honA icchA ke anusAra jAnanA; bAhya kAraNake AdhIna nAhIM hai| nArakI duHkhI ara deva sukhI kahie hai so bhI icchA hI kI apekSA kahie hai| tAse nArakInikai tIvra kaSAyatai icchA bahuta hai| devanikai manda kaSAyata icchA thorI hai| bahuri manuSya tiryaMca bhI sukhI-duHkhI icchA hI kI apekSA jAnane / tIna kaSAyateM jAkai icchA bahuta tAko duHkhI kahie hai| maMda kaSAya jAkai icchA thorI tAko sukhI kahie hai| paramArthata duHkha hI ghanA vA thorA hai, sukha nAhI haiM, devAdikakai bhI sukha mAnie hai so zrama hI hai| unakai caunI icchAkI mukhyatA hai tAtai Akulita hai| yA prakAra jo icchA ho hai so mithyAtva ajJAna asaMyamata ho hai| bahure icchA hai so AkulatAmaya hai ara AkulatA hai so duHkha hai| aise sarva saMsArI jIva nAnA duHkhanikari pIr3ita hI hoi rahe haiN| duHkha-nivRttikA upAya aba jina jIvaniko dukhata chUTanA hoya so icchA dUra karane kA upAya kro| bahuri icchA dUra taba hI hoi jaba mithyAtva ajJAna asaMyamakA abhAva hoi ara samyagdarzanamAnacAritrakI prApti hoy| tAtai isa hI kArya kA udyama karanA yogya hai| aisA sAdhana karate jetI jetI icchA miTe tetA tetAhI duHkha dUra hotA jaay| bahuri jaba mohake sarvathA abhAvaH sarva icchA kA abhAva hoi taba sarva duHkha miTai, sAMthA sukha prgttai| bahuri jJAnAvaraNa darzanAvaraNa antarAyakA abhAya hoya taba icchA kA kAraNa kSayopazama jJAnadarzanakA vA zaktihInapanAyA bhI abhAva hoy| anaMtajJAnadarzanavIryakI prApti hoy| bahuri phateka kAla pIchai apAti karmanikAbhI abhAva hoya, taba icchA ke bAhya kAraNa tinakA bhI abhAva hoy| so moha gae pIche eka samaya mAtra bhI kichU icchA upajAvane ko samartha the nAhI, moha hI haiM kAraNa ye tAtai kAraNa kahe hai so inakA bhI abhAva bhayA taba siddhapadako prApta ho hai| tahA~ duHkhakA yA duHkha ke kAraNanikA sarvathA abhAva hone se sadA kAla anaupamya akhaMDita sarvotkRSTa Anandasahita anantakAla virAjamAna rahe haiN| soI dikhAie hai sikha avasthA meM duHkha ke abhAvakI siddhi jJAnAvaraNa darzanAvaraNakA kSayopazama hote vA udaya hote moha kari eka-eka viSaya dekhane jAnane kI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhikAra-56 icchA kari mahAvyAkula hotA thA so aba mohakA abhAvateM icchA kA bhI abhAva bhyaa| tAtai duHkhakA abhAva bhayA hai| bahuri jJAnAyaraNa darzanAvaraNa kA kSaya honete sarva indriyaniko sarvaviSayanikA yugapat grahaNa bhayA, tAta duHkhakA kAraNa bhI dUra bhayA hai soI dikhAie hai-jaise netrakari eka viSayako dekhyA cAhai thA, aba trikAlavI triloka ke sarva varNaniko yugapata dekha hai| koU binA dekhyA rahyA nAhI, jAke dekhane kI icchA upjai| aise. hI sparzanAdikakari eka eka viSaya ko grahyA cAhai thA, aba trikAlavartI triloka ke sarva sparza rasa gaMdha zabdaniko yugapata grahai hai| koU binA grahyA rahyA nAhI, jAke grahaNa kI icchA upjai| ihA koU kahai, zarIrAdika binA grahaNa kaise hoi? - tAkA samAdhAna-indriyajJAna hote to dravyaindriyAdi binA grahaNa na hotA thaa| aba aisA svabhAgha pragaTa bhayA jo binAhI indriya grahaNa ho hai| ihA~ koU kahai, jaise manakari sparzAdikako jAnie hai taise jAnanA hotA hogaa| tyacA jIbha Adi kari grahaNa ho hai taise na hotA hogaa| so aise nAhIM hai| manakari to smaraNAdi hote aspaSTa jAnanA kichu ho hai| ihA~ to sparzarasAdikako jaise tvacA jIbha ityAdi kari sparze svAdai saMghai dekhe sunai jaisA spaSTa jAnanA ho hai tisata bhI ananta guNA spaSTa jAnanA tinakai ho hai| vizeSa itanA bhayA hai-vahA~ indriya viSayakA saMyoga hote hI jAnanA hotA thA, ihA~ dUra rahe bhI vaisA hI jAnanA ho hai| so yahu zaktikI mahimA hai| bahuri manakAre kichu atIta anAgatako va avyaktako jAnyA cAhai thA, aba sarvahI anAdita anaMtakAlaparyanta je sarva padArthanike dravya kSetra kAla bhAva tinako yugapat jAnai hai| koU binA jAnyA ranA nAhI, jAke jAnane kI icchA upjai| aise ina duHkha aura duHkhanike kAraNa tinakA abhAva jaannaa| bahuri mohake udayateM mithyAtya vA kaSAya bhAva hote the tinakA sarvathA abhAva bhayA tAtai duHkhakA abhAva bhyaa| bahuri inake kAraNanikA abhAva bhayA tAtai duHkha ke kAraNakA bhI abhAva bhyaa| so kAraNakA abhAva dikhAie hai| sarva tattva yathArtha pratibhAsai, atattva zraddhAnarUpa mithyAtva kaise hoi? koU aniSTa rahyA nAhI, niMdaka svayameva aniSTa pAvai hI hai, Apa krodha kaunasoM karai? siddhaniteM U~cA koI hai naahiiN| indrAdika ApahIta namai hai iSTa pAya hai? to kaunasoM mAna karai? sarva bhavitavya mAsi gayA, koU kArya rahyA nAhI, kAhUso prayojana rahyA nAhI, kAhekA lobha karai? koU anya iSTa rahyA nAhIM, kauna kAraNata hAsya hoi? koU anya iSTa prIti karane yogya hai nAhIM, ihA~ kahA rati karai? koU duHkhadAyaka saMyoga rahyA nAhI, kahA arati karai? koU iSTa aniSTa saMyoga viyoga hotA nAhI, kAhekA zoka karai? koU aniSTa karane vAlA kAraNa rahyA nAhIM, kaunakA bhaya kare? sarvavastu apane svabhAva lie bhArI, Apako aniSTa nAhIM, kahA jugupsA kareM? kAmapIr3A dUra honete strI puruSa ubhayasoM ramanekA kichu prayojana rahyA nAhI, kAheko puruSa strI napuMsakaveda rUpa bhAya hoI? aise moha upajaneke kAraNanikA abhAva jAnanA / bahari aMtarAyake udayateM zaktihInapanAkari pUraNa na hotI thI, aba tAkA abhAva bhayA, tAtai duHkha kA abhAva bhyaa| bahuri anaMta zakti pragaTa bhaI, tAtai duHkhake kAraNakA bhI abhAva bhyaa| ihA~ koU kahai, dAna lAbha moga upabhoga to karate nAhI, inakI zakti kaise pragaTa bhaI? Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-60 tAkA samAdhAna-e kArya rogake upacAra the| jaba roga hI nAhI taba upacAra kAheko karai / tAtai ina kAryanikA sadbhAva to nAhIM / ara inakA rokanahArA karmakA abhAva bhayA, tAtai zakti pragaTI kahie hai| jaise koU (nAhI) gamana kiyA bAhai tAko kAhUnai rokyA thA taba duHkhI thaa| jaba bAkai rokanA dUra mayA ara jisa kAryake arthi gayA cAhai thA so kArya na rahyA taba gamana bhI na kiyaa| taba vAkai gamana na karate bhI zakti pragaTI kahie / taise hI ihA~ bhI jaannaa| bahuri jJAnAdi kI zaktirUpa anasavIrya pragaTa unake pAie hai| bahuri aghAti karmani viSai mohate pApa prakRtinikA udaya hote duHkha mAna thA, puNyaprakRtini kA udaya hote sukha mAne thA, paramArthata AkulatAkari sarva duHkha hI thaa| aba mohake nAzate sarva AkulatA dUra honete sarva duHkhakA nAza bhyaa| bahuri jina kAraNanikari duHkha mAnai thA, te to kAraNa sarva naSTa bhe| ara jinakari kiMcit duHkha dUra honete sukha mAnai thA, so aba mUlahImeM duHkha rahyA naahiiN| tAtai tina duHkhake upacAranikA kichu prayojana rahyA nAhIM, jo tinakAra kAryakI siddhi kiyA yaahai| tAkI svayameva hI siddhi hoya rahI hai| isahIkA vizeSa dikhAiye hai vedanIya viSai jasamA udayate kurA ke pAsa kAlI ni roga zudhAdika hote the| aba zarIra hI nAhIM taba kahAM hoya? ara zarIrakI aniSTa avasthAko kAraNa AtApAdika the so aba zarIra binA kauna ko kAraNa hoya? ara bAhya aniSTa nimitta yanai thA so aba inake aniSTa rahyA hI naahiiN| aise duHkhakA kAraNa kA to abhAva bhyaa| bahuri sAtAke udayata kiMcit duHkha meTaneke kAraNa auSadhi bhojanAvika ye tinakA prayojana rahyA naahiiN| ara iSTa kArya parAdhIna rahyA nAhI, tAtai bAhya bhI mitrAdikako iSTa mAnane kA prayojana rahyA naahiiN| ina phari duHkha meTyA cAhai thA yA iSTa kiyA cAhai thA so aba sampUrNa duHkha naSTa bhayA ara sampUrNa iSTa pAyA / bahuri Ayuke nimitta" maraNa jIvana thA tahAM maraNakari duHkha mAna thA so avinAzI pada pAyA, tAtai duHkha kA kAraNa rahyA naahiiN| bahuri dravya prANaniko ghare kiteka kAla jIvanateM sukha mAnai thA, tahA~ bhI naraka paryAya viSai duHkhakI vizeSatAkari tahA~ jIvanA na cAhai thA, so aba isa siddhaparyAya viSai dravyaprANa binA hI apane caitanya prANakari sadAkAla jIvai hai ara tahA~ duHkha kA layaleza bhI na rahA hai| bahari nAmakarmata azubha gati jAti Adi hote duHkha mAnai thA so aba tina sabanikA abhAva bhayA, duHkha kahA~te hoya? ara zubhagati jAti Adi hote kiMcit duHkha dUra honete sukha mAnai thA, so aba tina binA hI sarva duHkha kA nAza ara sarva sukha kA prakAza pAie hai| tAtai tinakA bhI kichu prayojana rahyA naahiiN| bahuri gotra 1. zaMkAH yadi kSAyika dAna Adi bhAvoM ke nimitta se abhayadAnAdi kArya hote haiM to siddhoM meM bhI unakA prasaMga prApta hotA samAdhAnaH yaha koI doSa nahIM kyoMki ina abhayadAna Adi ke hone meM zarIra nAma karma tathA tIrthakara nAma karma ke udaya kI apekSA rahatI hai, parantu siddhoM ke zarIra nAmakarma tathA tIrthakara nAmakarma nahIM hote ataH unake abhayadAnAdi nahIM prApta hote| pAkAH phira siddhoM ke kSAyika dAnAdi kA sadbhAva kaise mAnA jAve? samAdhAnaH jisa prakAra siddhoM ke kevalajJAna rUpa se ananta vIrya kA sadbhAva pAnA hai, usI prakAra paramAnanda ke avyAvAdha rUpa se hI unakA siddhoM ke sadbhAva hai| (sarvArSasiddhi 2/4 pRSTha 106 mAnapITha) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhikAra - 61 ke nimitta nIcakula pAe duHkha mAnai thA so tAkA abhAva hone haiM duHkhakA kAraNa rahyA nAhIM / bahuri uccakula pAe sukha mAnai thA so aba uccakula binAhI trailokyapUjya uccapadako prApta hai, yA prakAra siddhanike sarvakarmake nAza hone sarva duHkha kA nAza bhayA hai| duHkhakA to lakSaNa AkulatA hai so AkulatA taba hI ho hai jaba icchA hoya / so icchA kA vA icchA ke kAraNanikA sarvathA abhAva bhayA tAtaiM nirAkula hoya sarva duHkharahita ananta sukhako anubhava hai, jAte nirAkulapanA hI sukha kA lakSaNa hai / saMsAraviSe bhI koI prakAra nirAkulita hoi taba hI sukha mAnie hai / jahA~ sarvayA nirAkula bhayA tahA~ sukha sampUrNa kaise na mAnie ? yA prakAra samyagdarzanAdi sAdhana siddha pada pAe sarva duHkha kA abhAva ho hai, sarva sukha pragaTa ho hai / aba ihA~ upadeza dIjie hai- he bhavya ! he bhAI jo tokUM saMsAra ke duHkha dikhAe, te tujha viSai bIte haiM ki nAhIM sau vicAri! ara tU upAya kare. hai te jhUThe dikhAe so aise hI hai ki nAhIM so vicAri / ara siddhapada pAe sukha hoya ki nAhIM so vidhaari| jo tere pratIti jaise kahI hai taise hI Avai hai to tU saMsArateM chUTi siddhapada pAvane kA hama upAya kahe haiM so kari, vilamba mati krai| yaha upAya kie terA kalyANa hogA / iti zrI mokSamArgaprakAzaka nAma zAstraviSe saMsAra- duHkhakA yA mokSasukhakA nirUpaka tRtIya adhikAra pUrNa bhayA // 3 // Wan Wan Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wan cauyA adhikAraWan mithyAdarzana-jJAna-cAritra kA nirUpaNa * dohA isa bhavake saba duHkhanike, kAraNa mithyA bhaav| tinakI sattA nAza kari, pragaTai mokSa upAya / / 1 / / aba ihAM saMsAra duHkhanike bIjabhUta mithyAdarzana, nithyAjJAna, mithyAcAritra hai sinakA svarUpa vizeSa nirUpaNa kIjie hai| jaise vaidya hai so rogake kAraNanikA vaizeSa kahai to rogI kupathya sevana na karai taba rogarahita hoya, taise ihAM saMsArake kAraNanikA vizeSa nirUpaNa karie to saMsArI mithyAtvAdikakA sevana na karai taba saMsAra rahita hoy| tAta mithyAdarzanAdikanikA svarUpa vizeSa kahie hai mithyAdarzanakA svarUpa yaha jIva anAdita karmasambandhasahita hai| yAkai darzanamohake udayateM bhayA jo atattva zraddhAna tAkA nAma mithyAdarzana hai| jAte tadbhAva ttv| jo zraddhAna karaneyogya artha hai tAkA jo bhAva athAvA svarUpa tAkA nAma tattva hai| tattva nAhI, tAkA nAma atattva hai| ara jo atastva hai so asatya hai, tAteM isIkA nAma mithyA hai| bahuri aise hI yahu hai, aisA pratIti bhAva tAkA nAma zraddhAna hai| ihA~ zraddhAna hI kA nAma darzana hai| yadyapi darzana zabdakA artha sAmAnya avalokana hai tathApi ihAM prakaraNake vazateM isa hI thAtukA artha zraddhAna jaannaa| so aise hI sarvArthasiddhi nAma sUtrakI TIkAviSai kayA hai| jAteM sAmAnyaavalokana saMsAramokSako kAraNa hoi naahiiN| zraddhAna hI saMsAra mokSako kAraNa hai, tAk saMsAra-mokSakA kAraNaviSai darzanakA artha zraddhAna hI jaannaa| bahuri mithyArUpa jo darzana kahie zraddhAna tAkAnAma mithyAdarzana hai| jaise vastukA svarUpa nAhIM taise mAnanA, jaise hai taise na mAnanA aisA viparItAbhiniveza kahie viparIta abhiprAya tAko liye midhyAdarzana ho ihA~ prazna-jo kevalajJAna binA sarva padArtha yathArtha bhAsai nAhIM ara yathArtha bhAsai binA yathArtha zraddhAna na hoi; tAla mithyAdarzanakA tyAga kaise bane? tAkA samAdhAna-padArthanikA jAnanA, na jAnanA, anyathA jAnanA to jJAnAvaraNa ke anusAra hai| bahuri pratIti ho hai so jAne hI ho hai, binA jAne pratIti kaise Avai? yahu to satya hai| parantu jaise koU Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauyA adhikAra-63 puruSa hai so jinasoM prayojana nAhI, tinako anyathA jAne vA yathArtha jAne, bahuri jaise jAne taise hI mAne, kichu vAkA bigAra sudhAra hai nAhI, tAtai bAulA syAnA nAma pAyai naahiiN| bahuri jinasoM prayojana pAie hai, tinako jo anyathA Anai ara taise mAne to bigara hoi tAte vAko bAulA khie| bahuri tinako jo yathArtha jAnai ara taise hI mAne to sudhAra hoi tAteM yAko syAnA kahie taise hI jIva hai so jinasyoM prayojana nAhI, tinako anyathA jAno vA yathArtha jAno bahuri jaise jAne taise hI zradAna kara, kichu yAkA bigAra sudhAra nAhI sAta mithyAvRSTi samyagdRSTi nAma pAvai naahiiN| bahuri jinasyoM prayojana pAie hai tinako jo anyathA jAnai ara taise hI zraddhAna kare to bigAra hoi tAta yAko mithyAdRSTi kahie / bahuri tinako jo yathArtha jAnai ara taise hI zraddhAna karai to sudhAra hoi tAta yAko samyagdRSTi khie| ihA~ itanA jAnanA ki aprayojanamUta yA prayojanamUta padAryanikA na jAnanA vA yathArtha ayathArtha jAnanA jo hoi tAmeM jJAnakI hInatAadhikatA honA, itanA jIvakA bigAra-sudhAra hai| tAkA nimitta to jJAnAvaraNa karma hai| bahuri tahAM prayojanabhUta padArthaniko anyathA vA yathArtha zraddhAna kie jIvakA kichu aura bhI bigAra-sudhAra ho hai| tA" yAkA nimitta darzanamoha nAmA karma hai| __ ihA~ koU kahai ki jaisA jAnai taisA zraddhAna karai tA. jJAnAdharaNahI ke anusAri zraddhAna bhAmai hai. ihAM darzanamohakA vizeSa nipitta kaise bhAsai? tAkA samAdhAna-prayojanabhUta jIvAdi tattvanikA zraddhAna karane yogya jJAnAvaraNakA kSayopazama to sarva saMjI paMcendriyanikai bhayA hai| parantu dravyaliMgI muni gyAraha aMga paryaMta par3he yA graiveyakake deva avadhijJAnAdiyukta haiM tinakai jJAnAvaraNakA kSayopazama bahuta hote bhI prayojanabhUta jIvAdikA zraddhAna na hoi| ara tiyecAdikakai jJAnAvaraNakA kSayopazama thorA hoteM bhI prayojanabhUta jIvAdikakA zraddhAna hoi, tAteM jAnie hai jJAnAvaraNahIke anusAri zraddhAna naahiiN| koI judA karma hai so darzanamoha hai| yAke udayateM jIvakai mithyAdarzana ho hai taba prayojanabhUta jIvAditattvanikA anyathA zraddhAna karai hai| prayojana-aprayojanabhUta padArtha ihAM koU pUcha ki prayojanabhUta aprayojanabhUta padArtha kauna-kauna hai? tAkA samAdhAna-isa jIvake prayojana to eka yahu hI hai ki duHkha na hoya, sukha hoy| anya kichU bhI koI hI jIvakai prayojana hai naahiiN| bahuri duHkha kA na honA, sukha kA honA eka hI hai, jAta duHkha kA abhAva soI sukha hai| so isa prayojana kI siddhi jIvAdikakA satya zraddhAna kie ho hai| kaise? so kahie hai| prathama to duHkha dUra karane viSai ApAparakA jJAna avazya caahie| jo ApAparakA jJAna nAhI hoya to Apako pahicAne binA apanA duHkha kaise dUri kre| athavA ApAparako eka jAni apanA duHkha dUra karaneke arthi parakA upacAra karai to apanA duHkha dUra kaise hoi? athavA ApaleM para bhinna ara yahu paraviSa ahaMkAra mamakAra kare tAtai duHkha hI hoy| ApAparakA jJAna bhae hI duHkha dUra ho hai| bahuri ApAparakA jJAna Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 64 1 jIva ajIvakA jJAna bhae hI hoya / jAtai Apa jIva hai, zarIrAdika ajIva hai| jo lakSaNAdikakari jIva ajIva kI pahicAna hoi to ApAparako bhinnapano bhAsai tAteM jIva ajIvako jAnanA athavA jIva ajIvakA jJAna bhae jina padArthanikA anyathA zraddhAnatai duHkha hotA thA tinakA yathArtha jJAna honete duHkha dUri hoi tAteM jIva ajIvako jAnanA / bahuri duHkhakA kArana to karmabandhana hai ara tAkA kAraNa mithyAtvAdika Asrava haiN| so inako na pahicAna, inako duHkha kA mUla kArana na jAne to inakA abhAva kaise kare? ara inakA abhAva na kare taba karmabandha kaise na hor3a, tAteM duHkha hI hoya / athavA mithyAtvAdika bhAva haiM so e duHkhamaya haiMsoM inako jaise ke taise na jAne to inakA abhAva na kare taba duHkhI hI rahe, tAtaiM Asrayako jAnanA bahuri samasta duHkhakA kAraNa karmabandhana hai so yAko na jAne taba yAteM mukta honekA upAya na kare taba tAkai nimitta duHkhI hoi tAteM baMdhako jAnanA / bahuri AsravakA abhAva karanA so saMbara hai, yAkA svarUpa na jAnai to yA viSai na pravarte taba Atraya hI rahe tAteM vartamAna yA AgAmI duHkha hI hoi tAtaiM saMvarako jAnanA / bahuri kathaMcit kiMcit karmabaMdhakA abhAva karanA tAkA nAma nirjarA hai so yAko na jAne taba yAkI pravRtti kA udyamI na hoi / taba sarvathA baMdha hI rahe tAtai duHkha hI hoi tAtaiM nirjarAko jAnanA / bahuri sarvathA sarvakarmabaMdhakA abhAva honA lAkA nAma mokSa hai| so yAko na pahicAne to yAkA upAya na kareM, taba saMsAraviSai karmabaMdha nipajai duHkhanihIko sahai tAteM mokSako jaannaa| aise jIvAdi sapta tattva jAnane / bahuri zAstrAdika kari kadAcit tinako jAnai ara aise hI haiM aisI pratIti na AI to jAne kahA hoya tAteM tinakA zraddhAna karanA kAryakArI hai| aise jIvAdi tattvanikA satya zraddhAna kie hI duHkha honekA abhAvarUpa prayojana kI siddhi ho hai / tA jIvAdika padArtha haiM te hI prayojanabhUta jAnane / bahuri inake vizeSabheda puNyapApAdikarUpa tinakA bhI zraddhAna prayojanabhUta hai jAteM sAmAnyata vizeSa balavAna hai| aise ye padArtha to prayojanabhUta haiM tAteM inakA yathArtha zraddhAna kie to duHkha na hoya, sukha hoya ara inako yathArtha zraddhAna kie binA duHkha ho hai, sukha na ho hai / bahuri ina binA anya padArtha haiM, te aprayojanabhUta haiM / jAtai tinako yathArtha zraddhAna karo vA mati karo, unakA zraddhAna kichU sukha duHkhako kAraNa nAhIM / ihA~ prazna upaje hai, jo pUrve jIva ajIva padArtha kahe tinaviSai to sarva padArtha Aya gae, tina binA anya padArtha kauna rahe jinako aprayojanabhUta kahe / tAkA samAdhAna - padArtha to sarva jIva ajIvaviSe hI garbhita haiM parantu tinajIva ajIvanike vizeSa bahuta haiN| tina viSai jina vizeSanikari sahita jIva ajIvako yathArtha zraddhAna kiye sva-parakA zraddhAna hoya, rAgAdika dUra karanekA zraddhAna hoi, tAteM sukha upajai ayathArtha zraddhAna kie sva-parakA zrakhAna na hoi, rAgAdika dUra karanekA zraddhAna na hoi tAteM duHkha upajai, tina vizeSanikari sahita jIva ajIva padArtha to prayojanabhUta jAnane / bahuri jina vizeSanikari sahita jIva ajIvako yathArtha zraddhAna kie vA na kie sva-parakA zraddhAna hoi vA na hoi ara rAgAdika dUra karanekA zraddhAna hoi vA na hoi, kichU niyama nAhIM, tina vizeSanikari sahita jIva ajIva padArtha aprayojanabhUta jaanne| jaise jIva ara zarIrakA caitanya mUrttatvAdika vizeSanikari zraddhAna karanA to prayojanabhUta hai ara manuSyAdi paryAyanikA vA ghaTapaTAdikakI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhikAra-65 avasthA kA AkArAdika vizeSanikari zraddhAna karanA aprayojanamUta hai| aise hI anya jAnane / yA prakAra kahe je prayojanabhUta jIvAdika tattva tinakA ayathArtha zraddhAna tAkA nAma mithyAdarzana jAnanA / aba saMsArI jIvanikai mithyAdarzanakI pravRtti kaise pAie hai so kahie hai| ihA~ varNana to zraddhAnakA karanA hai parantu jAnai taba zraddhAna kare, tAteM jAnane kI mukhyatAkari varNana karie hai| mithyAdarzanakI pravRtti anAdita jIva hai so karmake nimittate aneka paryAya dharai hai tahA~ pUrva paryAyako chorai navIna paryAya gharai, bahuri vaha paryAya hai so eka to Apa AtmA ara ananta pudgalaparamANamaya zarIra tinakA eka piMDa baMdhAnarUpa hai| bahuri jIvakai tisa paryAyaviSa yaha maiM hU~, aise ahaMbuddhi ho hai| bahuri Apa jIva hai tAkA svabhAva to jJAnAdika hai ara vibhAva krodhAdika hai ara pudgala paramANunike varNa gaMdha rasa sparzAdi svabhAva hai tina sabaniko apanA svarUpa mAna hai| e mere haiM, aise mama buddhi ho hai| bahari Apa jIva hai tAke jJAnAdikakI vA krodhAdikakI adhika hInatArUpa avasthA ho hai ara pudgalaparamANunikI varNAdi palaTane rUpa avasthA ho hai tina sabaniko apanI avasthA mAne hai| e merI avasthA hai, aise mama buddhi karai hai bahuri jIvakai ara zarIrakai nimitta-naimittika saMbaMdha hai tAteM jo kriyA ho hai tAko apanI mAna hai| apanA darzanazAnasvabhAva hai, tAkI pravRttiko nimitta mAtra zarIrakA aMgarUpa sparzanAdi dravyaindriya hai yahu tinako eka mAna aise mAna hai jo hastAdi sparzanakari maiM spA, jIbhakari cAkhyA, nAsikAkari suMghyA, netrakari dekhyA, kAnanikari sunyA, aise mAna hai| manovargaNArUpa ATha pA~khuDIkA phUlyA kamala ke AkAra hRdaya sthAnaviSai dravyamana hai, dRSTigamya nAhIM aisA hai so zarIra kA aMga hai, tAkA nimitta bhae smaraNAdirUpa jJAna kI pravRtti ho hai| yahu dravyamanako ara jJAnako eka mAni aise mAna hai ki maiM manakari jaanyaa| bahuri apane bolane kI icchA ho hai taba apane pradezaniko jaise bolanA banai taise halAvai, taba ekakSetrAMvagAha sambanthate zarIra ke aMga bhI hAle, tAke nimittata bhASA vargaNArUpa pudgala vacanarUpa prinnmai| yahu sabako-eka mAni aise mAnai jo maiM bolUM huuN| bahuri apane gamanAdi kriyAkI vA vastugrahaNAdika kI icchA hoya taba apane pradezaniko jaise kArya bane tase halAvai, taba ekakSetrAvagAha zarIra ke aMga hAlai taba yaha kArya bne| athavA apanI icchA binA zarIra hAle taba apane pradeza bhI hAlai, yaha sabako eka mAni aise mAne, maiM gamanAdi kArya karU~ hU~ vA vastu grahUM hU~ thA maiM kiyA hai ityAdirUpa mAne hai| bahuri jIvakai kaSAyabhAva hoya taba zarIrakI tAke anusAra ceSTA hoi jAya / jaise kroyAdika bhae netrAdi rakta hoi jAya, hAsyAdi bhae praphullita vadanAdi hoi jAya, puruSavedAdi bhae liMgakAThinyAdi hoi jaay| yaha sabako eka mAni aisA mAne ki e sarva kArya maiM karUM huuN| bahuri zarIra viSe zIta uSNa bhuthA tRSA roga itpAdi avasthA ho hai tAke nimittatai mohabhAvakari Apa sukha-duHkha maane| ina sabani ko eka jAni zItAdikako yA sukha-duHkha ko apane hI bhae mAna hai| bahuri zarIrakA paramANUnikA milanA bichuranAdi honekari yA tinakI avasthA palaTanekari vA zarIra skaMdha kA khaMDAdi honekari sthUla kRzAdika vA bAla vRddhAdika vA aMgahInAdika hoya ara tAke anusAra apane pradezanikA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 66 saMkoca vistAra hoya / yahu sabako eka mAni maiM sthUla hU~, maiM kRza hU~, maiM bAlaka hU~ maiM vRddha hU~, mere ina aMganikA bhaMga bhayA hai ityAdi rUpa mAne hai / bahuri zarIra kI apekSA gatikulAdika hoi tinako apane mAni maiM manuSya hU~, maiM tiryaMca hU~, maiM kSatriya hU~, maiM vaizya hU~ ityAdi rUpa mAne hai| bahuri zarIrasaMyoga hone chUTane kI apekSA janma-maraNa hoya tinako apanA janma maraNa mAni maiM upajyA, maiM marUMgA aisA mAne hai| bahuri zarIra hI kI apekSA anya vastunisyoM nAtA mAne hai| jinakari zarIra nipajyAtinako apane mAtA-pitA mAne hai| jo zarIrako ramAyai tAko apanI ramaNI mAne hai| jo zarIrakari nipajyA tAko apanA putra mAne hai / jo zarIrako upakArItAko mitra mAne hai| jo zarIra kA burA karai tAko zatru mAne hai ityAdirUpa mAni ho hai / bahuta kahA kahie jisa tisa prakArakari Apa ara zarIrako eka hI mAne hai / indrAdika kA nAma to ihAM kA hai| yA to kichU gamya nAhIM / aceta huA paryAyaviSe aMhabuddhi dhAre hai| so kAraNa kahA hai? so kahie I isa AtmAkai anAdi indriyajJAna hai tAkari Apa amUrtIka hai so to bhAsai nAhIM ara zarIra mUrtIka hai so hI bhAse / ara AtmA kAhUko Apo jAni ahaMbuddhi dhAre hI dhArai so Apa judA na bhAsyA taba tinakA samudAyarUpa paryAyaviSai hI ahaMbuddhi thArai hai / bahuri Apakai ara zarIrakai nimitta naimittika sambandha ghanA tAkari bhinnatA bhAsai nAhIM / bahuri jisa vicArakari bhinnatA bhAsai so midhyAdarzanake jora taiM hoi sake nAhIM tAle~ paryAya hI viSai ahaMbuddhi pAie hai| bahuri mithyAdarzanakari yahu jIva kadAcit bAhya sAmagrIkA saMyoga ho tinako bhI apanI mAne hai| putra, strI, dhana, dhAnya, hAthI, ghor3e, mandira, kiMkarAdika pratyakSa Apata bhinna ara sadA kAla apane AdhIna nAhIM, aise Apako bhAsai to bhI tina viSai mamakAra kare he putrAdikaviSai e haiM so maiM hI hU~, aisI bhI kadAcit bhramabuddhi ho hai / bahuri mithyAdarzana zarIrAdikakA svarUpa anyathA hI bhArI hai| anityako nitya mAnai, bhinnako abhinna mArne, duHkha ke kAraNako sukhakA kAraNa mAne, duHkhako sukha mAne ityAdi viparIta bhAse hai| aise jIva ajIva tattvanikA ayathArthajJAna horte ayathArtha zraddhAna ho hai / bahuri isa jIvakai mohake udayateM midhyAtva kaSAyAdika bhAva ho haiN| tinako apanA svabhAva mAne hai, karma upAdhirte bhae na jAne hai| darzana jJAna upayoga ara e AsravabhAva tinako eka mAna hai| jAtaiM inakA AdhArabhUta to eka AtmA ara inakA parigamana ekai kAla hoi, tArte yAko bhinnapano na bhAsai ara bhinnapano bhAsanekA kAraNa jo vicAra hai so mithyAdarzanake balateM hoi sakai nAhIM / bahuri e mithyAtva kaSAyabhAva AkulatA liye haiM, tAteM vartamAna duHkhamaya haiM ara karmabaMdhake kAraNa haiM, tAteM AgAmI duHkha upajAveMge, tinako aise na mAne hai| Apa bhalA jAni ina bhAvanirUpa hoi pravarte hai / bahuri yaha duHkhI to apane ina midhyAtva kaSAyabhAvanita hoi ara vRthA hI auraniko duHkha upajAvanahAre mAne hai| jaise duHkhI to midhyAtvazraddhAnate / hoi ara apane zraddhAnake anusAra jo padArtha na pravarte tAko duHkhadAyaka mAne / bahuri duHkhI to krodha hoi| ara jAsoM ko kiyA hoya tAko duHkhadAyaka mAnai / duHkhI to lobhateM hoi ara iSTa vastukI aprAptiko duHkhadAyaka mAnai, aise hI anyatra jAnanA / bahuri ina bhAvanikA jaisA phala lAge taisA na mAse hai| inakI tIvratAkari narakAdika ho hai, mandatAkari svargAdika ho hai| tahAM ghanI porI AkulatA ho hai so bhArI nAhIM, Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhikAra-67 tAteM bure na lAgai hai ! kAraNa kahA hai- gA Apake kise bhAmai tinako bure kaise mAnai? bahuri aise hI Asrava sattvakA ayathArtha jJAna hote ayathArtha zraddhAna ho hai| bahuri ina AsavabhAvanikari jJAnAvaraNAdikarmanikA baMdha ho hai| tinakA udaya hote jJAna-darzana kA hInapanA honA, mithyAtvakaSAyarUpa pariNamana, cAhyA na honA, sukha-duHkhakA kArana milanA, zarIra saMyoga rahanA, gatijAti zarIrAdikakA nipajanA, nIcA U~cA kula pAvanA hoy| so inake honeviSe mUla kArana karma hai| tAko to pahicAna nAhI, jAte yahu sUkSma hai, yAko sUjhatA nAhIM / ara vaha Apako ina kAryanikA kartA dIsai nAhIM, tAtai inake honeviSa ke to Apako kartA mAne, ke kAhU aura ko karttA maan| ara ApakA kA anyakA karttApanA na bhAsai to gahalarUpa hoi bhavitavya paanai| aise baMdhatattvakA ayathArtha jJAna hote ayathArtha zraddhAna ho hai| bahuri AmravakA abhAva honA so saMvara hai| jo Asravako yathArtha na pahicAne, tAphai saMvarakA yathArtha zraddhAna kaise hoi? jaise kAhUkai ahita AcaraNa hai, vAkoM vaha ahita na bhAsai to tAkai abhAvako hitarUpa kaise mAna? taise hI jIvakai Amrava kI pravRtti hai| yAko yahu ahita na bhAse to tAkai abhAvarUe saMvarako kaise hita mAnai / bahuri anAdita isa jIvakai AsravabhAva hI bhayA, saMvara kabahU na bhayA, tA" saMvara kA honA bhAsa naahiiN| saMvara hote sukha ho hai so mAsai naahiiN| saMvarate AgAmI duHkha na hosI so bhAsai naahiiN| tAteM AsravakA to saMvara karai nAhIM ara tina anya padArthaniko duHkhadAyaka mAnai hai| tinahIke na hone kA upAya kiyA karai hai so ve apane AdhIna nAhIM, vRthA hI khedakhinna ho hai| aise saMvara tattvakA ayathArtha zraddhAna ho hai| bahuri baMdha kA ekadeza abhAva honA so nirjarA hai| jo baMdhako yathArtha na pahicAna, tAkai nirjarAkA yathArtha zraddhAna kaise hoya? jaise bhakSaNa kiyA huvA viSa Adikatai duHkha honA na jAnai to tAke uSAloM kA upAyako kaise bhalA jAnai / taise baMdhanarUpa kie karmanita duHkha honA na jAne to tinakI nirjarA kA upAya ko kaise bhalA jaane| bahuri isa jIyakai indriyanita sUkSmarUpa je karma tinakA to jJAna hotA naahiiN| bahuri tinaviSai duHkhakU kAraNabhUta zakti hai tAkA jJAna naahiiN| tAtai anya padArthanihIke nimittako duHkhadAyaka jAni tinake hI abhAva karanekA upAya karai hai so ve apane AdhIna naahiiN| bahuri kadAcit duHkha dUri karaneke nimitta koI iSTa saMyogAdi kArya bane hai so vaha bhI karmake anusAra bane hai| tAtai tinakA upAyakari vRthA hI kheda karai hai| aise nirjarAtattvakA ayathArtha jJAna hote ayathArtha zraddhAna ho hai ! ___ bahuri sarva karmabaMdhakA abhAva tAkA nAma mola hai| jo baMthako vA baMdhajanita sarva duHkhaniko nAhIM pahicAna, tAke mokSakA yathArtha zraddhAna kaise hoi / jaise kAhUkai roga hai, vaha tisa rogako vA rogajanita duHkhako na jAnai to sarvathA roga ke abhAvako kaise malA jAnai? taise yAkai karmabandhana hai, yahu tisa baMdhanako yA baMdhajanita duHkhako na jAnai to sarvathA baMdhake abhAvako kaise bhalA jAne? bahuri isa jIvake karmakA vA tinakI zaktikA to jJAna nAhI, tAk bAhyapadArthaniko duHkhakA kArana jAni tinake sarvathA abhAva karanekA upAya kare * naSTa karanA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-68 hai| ara yahu to jAne, sarvathA duHkha dUra honekA kArana iSTa sAmagrIniko milAya sarvathA sukhI hogA so kadAcit hoya sakai naahiiN| yahu vRthA hI kheda kara hai| aise mithyAdarzanase mokSatattvakA ayathArtha jJAna honete ayathArtha zraddhAna hai| yA prakAra yaha jIva mithyAdarzanaH jIvAdi sapta tattva je prayojanabhUta hai tinakA ayathArtha zraddhAna karai hai| bahuri puNyapApa haiM te inahIke vizeSa hai| so ina puNyapApanikI eka jAti hai tathApi mithyAvanita puNyako malA jAne hai, pApako gurA jAne hai| puNyakari apanI icchAke anusAra kiMcit kArya bane hai, tAko malA jAne hai| pApakari icchAke anusAra kArya na bane tAko burA jAne so donoM hI AkulatA ke kAraNa hai, tAtai bure hI haiN| bahuri yahu apanI mAnita tahA~ sukha-duHkha mAna hai| paramArthata jahA~ AkulatA hai tahA~ duHkha hI hai| tAsa puNyapApake udayako bhalA burA jAnanA zrama hI hai| bahuri koI jIva kadAcita puNyapApake kArana je zubha azubha bhAva tinako bhale bure jAne hai so bhI ama hI hai, jAta doU hI karmabanthana ke kAraNa haiN| aise puNyapApakA ayathArthajJAna hote ayathArthazraddhAna ho hai| yA prakAra atattvazraddhAnarUpa mithyAdarzanakA svarUpa khaa| yahu asatyarUpa hai tAteM yAhIkA nAma mithyAtva hai| bahuri yahu satyazraddhAnate rahita hai tAta yAhIkA nAma adarzana hai| vizeSa-uparyukta kathana kathaJcit ThIka hai| tathApi kathaJcit nimnalikhita vyAkhyAna bhI zirodhArya karanA cAhie-hetu aura kArya kI vizeSatA hone se puNya tathA pApa meM antara hai| puNya kA hetu zubha bhAva hai aura pApa kA hetu azubha bhAva hai| puNya kA kArya sukha hai aura pApa kA kArya duHkha hai| (amRtacandrAcArya) mUlavAkya : hetukAryavizeSAbhyAM vizeSaH punnypaapyoH| hetuzubhAzubhI bhAvI, kArye ca sukhaasukhe| tattvArthasAra 4/103 / isa prakAra amRtacandrAcArya hI puNya tathA pApa meM bheda kA vyAkhyAna karate haiN| kundakundAcArya ne bhI kahA hai-vara vayatavehiM saggo mA dukkhaM hou Niraya iyarehiM / chAyAtavaTThiyANaM paDivAlaMtANa gurubheyaM / (mo.pA. gAthA 25) arthaH- jisa prakAra chAyA tathA Atapa meM sthita pathikoM ke pratipAlaka kAraNoM meM bar3A bheda hai, usI prakAra puNya va pApa meM bhI bar3A bheda hai| vrata sapa Adi rUpa puNya zreSTha hai kyoMki usase svarga kI prApti hotI hai aura usase viparIta avrata tathA atapa Adi rUpa pApa zreSTha nahIM hai kyoMki usase naraka kI prApti hotI hai| svAmI vIrasena kahate haiM ki tIrthakara, gaNathara, RSi, cakravartI, baladeva, vAsudeva aura vidyAdharoM kI RddhiyA~ puNya ke phala haiM (dhavala 1/105) / jinasena svAmI kahate haiM ki hai paNDitajama! cakravartI kI vibhUti ko puNya ke udaya se utpanna huI mAnakara usa puNya kA saMcaya karo jo samasta sukhasampadAoM kI khAna hai (majhapurANa 37/200) - tataH puNyodayodabhUtAM matvA cakramRtaH shriyN| vinuSvaM mo| buyAH puNyaM yat paNyaH sukhasampadAm / / 200 / / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA athikAra-66 AtmAnuzAsanakAra kahate haiM ki apane nirmala pariNAmoM dvArA pApa kA nAza aura puNya kA upArjana bhalI prakAra karanA caahie|| zloka 23 / / (AtmAnuzAsana pR. 15 svayaM paNDita ToDaramalajI kRta TIkA, gaNeza varNI di. jaina saMsthAna prakAzana) padmanandI AcArya likhate haiM - "ata: he paNDitajano ! nirmalapuNyarAzi ke bhAjana hoo arthAt puNya upArjana kro|" (pa. paMca.1/198) jIvakANDa kI mukhtArI TIkA ke pRSTha 700 se 702 bhI dekheN| mithyAjJAnakA svarUpa aba mithyAjJAnakA svarUpa kahie hai-prayojanabhUta jIvAdi tattvanikA ayathArtha jAnanA tAkA nAma mithyAjJAna hai| tAkari tinake jAnaneviSe saMzaya viparyaya anadhyavasAya ho hai| tahA~ aise hai ki aise hai, aisA paraspara viruddhatA lie doyarUpa jJAna tAkA nAma saMzaya hai, jaise 'maiM AtmA hU~ ki zarIra hU~' aisA jaannaa| bahuri aise hI hai, aisA vastusvarUpaH viruddhatA lie ekarUpa jJAna tAkA nAma viparyaya hai, jaise 'maiM zarIra hU~' aisA jaannaa| bahuri kichu hai, aisA nirdhArarahita vicAra tAkA nAma anadhyavasAya hai jaise 'maiM koI hU~' aisA jaannaa| yA prakAra prayojanabhUta jIvAdi tattvaniviSe saMzaya viparyaya anadhyavasAyaspa jo jAnanA hoya tAkA nAma mithyAjJAna hai| bahuri aprayojanabhUta padArthaniko yathArtha jAnai vA ayathArtha jAnai tAkI apekSA mithyAjJAna samyagjJAna nAma nAhIM hai| jaise mithyAdRSTi jevarIko jevarI jAnai to samyagjJAna nAma na hoya ara samyagdRSTi jevarIko sAMpa jAnai to mithyAjJAna nAma na hoy| ihA~ prazna-jo pratyakSa sA~cA jhUTA jJAnako samyagjJAna mithyAjJAna kaise na kahie? ___ tAkA samAdhAna-jahA~ jAnanehIkA, sA~cA jhUTA nirdhAra karanehI kA prayojana hoya tahA~ to koI padArtha hai tAkA sA~cA jhUThA jAnane kI apekSA hI mithyAjJAna samyagjJAna nAma pAvai hai| jaise pratyakSa parokSapramANakA varNanaviSa koI padArtha hai tAkA sAMcA jAnane rUpa samyagjJAnakA grahaNa kiyA hai| saMzayAdirUpa jAnaneko apramANarUpa mithyAjJAna kayA hai| bahuri ihA~ saMsAra mokSake kAraNabhUta sAMcA jhUThA jAnanekA nirdhAra karanA hai so jevarI sAdikakA yathArtha vA anyathA jJAna saMsAra mokSakA kAraNa naahiiN| tAtai tinakI apekSA ihAM mithyAjJAna samyagjJAna na khyr| ihA~ prayojanabhUta jIvAdikatattvanihIMkA jAnanekI apekSA mithyAjJAna samyagjJAna kayA hai| isa hI abhiprAyakari siddhAntaviSai mithyAdRSTikA to sarvajAnanA mithyAjJAna hI kahyA ara sampagdRSTi kA sarvajAnanA samyagjJAna kahyA / ihA~ prazna-jo mithyAdRSTikai jIvAdi tattvanikA ayathArtha jAnanA hai tAko mithyAjJAna kho| jevarI sAdikake yathArtha jAnaneko to samyagjJAna kaho? tAkA samAdhAna-mithyAdRSTi jAne hai, tahA~ vAkai sattA asattA kA vizeSa nAhIM hai / tAta kAraNaviparyaya vA svarUpaviparyaya vA bhedAbheda viparyayako upajAvai hai| tahA~ tAko jAnai hai tAkA mUla kAraNako nahi phicaane| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka anyathA kAraNa mAnai so to kAraNa viparyaya hai| bahuri jAko jAne tAkA mUlavastu tattvasvarUpa tAko nAhIM pahicAnai, anyathA svarUpa mAnai so svarUpa viparyaya hai / bahuri jAko jAne tAko yahu ina bhinna hai, yahu inateM abhinna hai aisA na pahicAna, anyathA bhinna abhinnapano mAnai so bhedAbhedaviparyaya hai| aise mithyAdRSTikai jAnaneviSai viparItatA pAie hai| jaise matavAlA mAtAko bhAryA mAne, bhAryAko mAtA mAnai, taise mithyAdRSTikai anyathA jAnanA hai| bahuri jaise kAhUkAlaviSe matavAlA mAtAko mAtA va bhAryAko bhAryA bhI jAne to bhI vAkai nizcayarUpa nirddhArakari zraddhAna liye jAnanA na ho hai / tAteM vAkai yathArthajJAna na khie| taise midhyAdRSTi kAhU kAla viSai kisI padArthako satya bhI jAne to bhI vAkai nizcayarUpa nirddhArakari zraddhAna liye jAnanA na ho hai| athavA satya bhI jAnai parantu tinakari apanA prayojana to ayathArtha hI sAthai hai tAteM vAkai samyagjJAna na kahie / aise mithyAdRSTikai jJAnako mithyAjJAna kahie haiN| ihAM prazna jo isa mithyAjJAnakA kAraNa kauna hai? tAkA samAdhAna - mohake udayarte jo mithyAtvabhAva hoya, samyaktva na hoya so isa mithyAjJAna kA kAraNa hai| jaise viSa ke saMyogarte bhojana bhI viSarUpa khie| taise mithyAtva ke sambandha jJAna hai so mithyAjJAna nAma pAvai hai / mithyAjJAna meM nAdaraNa kAraNa nahIM hai ihA~ koU kahai - jJAnAvaraNakA nimitta kyoM na kaho ? tAkA samAdhAna - jJAnAvaraNake udaya to jJAnakA abhAvarUpa ajJAnabhAva ho haiM / bahuri kSayopazamateM kiMcit jJAnarUpa mati Adi jJAna ho hai / jo inaviSai kAhUko mithyAjJAna kAhUko samyagjJAna kahie to e doUhI bhAva mithyAdRSTi vA samyagdRSTikai pAie hai tA tina doUnikai mithyAjJAna vA samyagjJAnakA sadbhAva hoi jAya to siddhAntaviSe viruddha hoi / tAtai jJAnAvaraNakA nimitta bane nAhIM / bahuri ihAM koU pUche ki jevarI sarpAdika ke ayathArthajJAnakA kauna kAraNa hai tisahIko jIvAdi tattvanikA ayathArtha yathArtha jJAna kA kAraNa kaho ? tAkA uttara - jo jAnaneviSai jetA ayathArthapanA ho hai tetA to jJAnAvaraNakA udayateM ho hai| ara jetA yathArthapanA ho hai tetA jJAnAvaraNakA kSayopazama ho hai jaise jevarI ko sarpa jAnyA so yathArtha jAnane kI zaktikA ghAnaka udaya tAteM ayathArtha jAne hai| bahuri jevarI ko jevarI jAnI nahIM / yathArtha jAnanekI zaktikA kAraNa kSayopazama hai tAteM yathArtha jAne hai| taise hI jIvAdi tattvanikA yathArtha jAnane kI zakti hone vA na hone viSai to jJAnAvaraNahIkA nimitta hai parantu jaise kAhU puruSakai kSayopazamarte duHkhako vA sukhako kAraNabhUta padArthaniko SathArtha jAnanekI zaktihoya tahA~ jAkai asAtAvedanIyakA udaya hoya so duHkhako kAraNabhUta jo homa tisahIko vedai, sukhakA kAraNabhUta padArthaniko na vedai ara jo sukhakA kAraNabhUta padArthako vaidai to sukhI ho jAya / so asAtAkA udaya hoteM hoya sakai nAhIM / tAtaiM ihAM duHkhako kAraNabhUta ara sukhako kAraNabhUta pArthavedaneviSai jJAnAvaraNakA nimitta nAhIM, asAtA sAtA kA udaya hI kAraNabhUta hai| taise hI jIvakai Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhikAra -71 prayojanabhUta jIvAdikatattva, aprayojanabhUta anya tinake yathArtha jAnane kI zakti hoya / tahA~ jAkai mithyAtvakA udaya hoya so je aprayojanabhUta hoya tinahIko vedai, jAne, prayojanamUtako na jAne / jo prayojanabhUtako jAnai to samyagdarzana hoya jAya so mithyAtvakA udaya hota hoi sakai nAhIM / tAteM ihA~ prayojanabhUta aprayojanabhUta padArtha jAnaneviSa jJAnAvaraNa kA nimitta nAhI, mithyAtvakA udaya anudaya hI kAraNabhUta hai| ihA~ aisA jAnanA-jahA~ ekendriyAdikake jItAdi tattvanikA yathArtha jAnane kI zakti hI na hoya tahA~ to jJAnAvaraNakA udaya ara mithyAtvakA udayateM bhayA mithyAdarzana ina doUnikA nimitta hai| bahuri jahA~ saMjJI manuSyAdika sayopazamAdi labdhi hote zakti hoya ara na jAnai tahA~ mithyAtvake udayahIkA nimitta jaannaa| yAhIta mithyAjJAnakA mukhya kAraNa jJAnAvaraNa na kahyA, mohakA udaya bhayA 'mAva so hI kAraNa kayA hai| mithyAdarzana aura jJAna kA paurvAparya / bahuri ihA~ prazna-jo jJAna bhae zraddhAna ho hai tAteM pahale mithyAjJAna kahoM, pIche mithyAdarzana kaho? tAkA samAdhAna-hai to aise hI, jAnai binA zraddhAna kaise hoy| parantu mithyA ara sampakU aisI saMjJA jJAnakai mithyAdarzana samyagdarzanake nimittate ho hai| jaise mithyAdRSTi vA samyagdRSTi suvarNAdi padArthaniko jAnai to samAna hai parantu so hI jAnanA mithyAdRSTike mithyAjJAna nAma pAvai, samyagdRSTikai samyagjJAna nAma paadai| aisehI sarvAmadhyAjJAna samyagjJAnako kAraNa mithyAdarzana, samyagdarzana jaannaa| tAteM jahA~ sAmAnyapane jJAna zraddhAnakA nirUpaNa hoya tahA~ to jJAna kAraNabhUta hai tAko pahile kahanA ara zraddhAna kAryabhUta hai tAko pIche khnaa| bahuri jahA~ mithyA samyagjJAna addhAnakA nirUpaNa hoya tahA~ zraddhAna kAraNabhUta hai tAko pahale kahanA, jJAna kAryabhUta hai tAko pIche khnaa| bahuri prazna-jo jJAna zraddhAna to yugapat ho hai, ina viSai kAraNa kAryapano kaise kaho ho? tAkA samAdhAna- vaha hoya to vaha hoya isa apekSA kAraNa-kAryapanA ho hai| jaise dIpaka ara prakAza yugapat ho hai tathApi dIpaka hoya to prakAza hoya, tA" dIpaka kAraNa hai, prakAza kArya hai| taise hI jJAna zraddhAna ke kA mithyAdarzana mithyAjJAnakai vA samyagdarzana samyagjJAna ke kAraNa- kAryapanA jaannaa| bahuri prazna-jo mithyAdarzana ke saMNegate hI mithyAjJAna nAma pAyai hai to eka mithyAdarzana hI saMsArakA kAraNa kahanA thA, mithyAAna judA kAheko kahyA? tAkA samAdhAna-jJAnahIkI apekSA to mithyAdRSTi vA samyagdRSTi ke kSayopazamateM bhayA yathArtha jJAna tAmeM kichu vizeSa nAhI ara yahu jJAna kevalajJAnaviSa bhI jAya mile hai, jaise nadI samudra meM mile| tAtai jhAnaviSai kichu doSa nAhIM parantu kSayopazama jJAna jahA~ lAgai tahA~ eka jJeyaviSe lAgai so yaha mithyAdarzanake nimittata anya jJeyaniviSa so jJAna lAgai ara prayojanabhUtajIvAdi tattvanikA yathArtha nirNaya karaneviSa na lAgai so yahu jJAnaviSai doSa bhyaa| yAko mithyAjJAna khyaa| bahuri jIyAdi tattvanikA yathArtha zraddhAna na hoya so yahu zraddhAna viSai doSa bhyaa| yAko mithyAdarzana khyaa| aise lakSaNabhedata mithyAdarzana mithyAjJAna judA khyaa| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-72 aise mithyAjJAna kA svarUpa khyaa| isahIko tattvajJAnake abhAvate ajJAna kahie haiN| apanA prayojana na sAdhai tA yAhIko kujJAna kahie hai| mithyAcAritrakA svarUpa ada midhyAcAritrakA svarUpa kahie hai-jo cAritramohake udayateM kaSAya bhAva hoi tAkA nAma mithyAcAritra hai| ihA~ apane svabhAvarUpa pravRtti nAhI, jhUThI parasvabhAvarUpa pravRtti kiyA cAhai so banai nAhIM, tAte yAkA nAma mithyAcAritra hai| soi dikhAie hai-apanA svabhAva to dRSTA jJAtA hai so Apa kevala dekhanahArA jAnanahArA to rahai naahiiN| jina padArthaniko dekhai jAnai tina viSai iSTa aniSTapano mAne tAtai sagI dveSI hoya kAhUkA sadbhAvako cAhai, kAhUkA abhAvako cAhai so unakA sadbhAva abhAva yAkA kiyA hotA naahiiN| jAteM koI dravya koI dravyakA kartA hartA hai naahiiN| sarva dravya apane-apane svabhAvarUpa pariNamai haiN| bahu vRthA hI kaSAya bhAvakari Aphulita ho hai| bahuri kadAcit jaise Apa cAhai taise hI padArtha pariNamaiM to apanA pariNamAyA to pariNamyA naahiiN| jaise gAr3I cAlai hai ara vAko bAlaka dhakAyakari aisA mAnai ki yAko maiM calAU~ huuN| so vaha asatya mAnai hai; jo vAkA calAya cAle hai to vaha na cAlai taba kyoM na calAvai? taise padArtha pariNamai haiM ara unako yaha jIva anusArI hoya kari aisA mAne yAko maiM aise pariNamAU~ huuN| so yahu asatya mAnai hai| jo yAkA pariNamAyA pariNamai to vaha taise na pariNamai taba kyoM na pariNamAva? so jaise Apa cAhai taise to padArtha kA pariNamana kadAcit aise hI banAva banai taba ho hai, bahuta pariNamana to Apa na cAhai taise hI hotA dekhie hai| tAtai yaha nizcaya hai, apanA kiyA kAhU kA sadbhAva abhAva hotA nAhIM / bahuri jo apanA kiyA sadbhAva amAva hoI hI nAhI to kaSAyabhAva karanese kahA hoya? kevala Apa hI duHkhI hoy| jaise koU vivAhAdi kArya viSai jAkA kichu kahyA na hoya ara vaha Apa kartA hoya kaSAya karai to Apa hI duHkhI hoya taise jaannaa| tAteM kaSAyabhAva karanA aisA hai jaisA jala kA bilovanA kidhu kAryakArI naahiiN| tAtai ina kaSAyanikI pravRtti ko mithyAcAritra kahie hai| bahuri kaSAyabhAva ho hai so padArthanikoM iSTa aniSTa mAne hI hai| so iSTa aniSTa mAnanA bhI mithyA hai| jAte koI padArtha iSTa aniSTa hai naahiiN| kaise? so kahie hai| vizeSa : iSTa zabda meM iS (icchA karanA) dhAtu se kta pratyaya hokara iSTa zabda banA hai jisakA artha hai-icchita, abhilaSita yA priya yA cAhA gyaa| ataH aniSTa yAnI anicchita, anabhilaSita, apriya yA nahIM cAhA gyaa| yahA~ padArtha ko iSTa yA aniSTa mAnanA mithyA kahA gayA hai| padArtha iSTa aniSTa nahIM hotaa| parantu grantha meM hI anyatra kaI jagaha (pR. 60, 76 se 76, 102, 154, 170, 257, 325, 336, para) svayaM zraddheya paNDita jI ne iSTa tathA aniSTa padArtha viSayaka kathana kiyA hai| eka kathana dekhie- "isa lokaviSa to iSTa padArtha thore dekhie hai, aniSTa ghane dekhie haiN|" (pR. 154) (noTa-yaha pRSTha saMkhyA sastI granthamAlA dillI se prakAzita caturtha saMskaraNa kI hai) iSTa kA / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhikAra-73 artha hI yaha hai (icchita) jo moha (lobha) ke rahate hue hI bana sakatA hai kyoMki icchA kA artha hI lobha hotA hai (jayapavala 12/162) ataH iSTa aniSTa (icchita-anicchita) vikalpa bhI lobha kaSAya ke astitva taka hI ho sakate haiM, isase Age trikAla meM bhI nhiiN| Agama meM cUMki iSTa viyoga tathA aniSTa saMyoga ArtadhyAna pramattasaMyata guNasthAna taka batAye haiN| (pramattasaMyatAnAM tu nidAnavaya'manyadAtriyaM pramAyopayoTekA(kadAcit syAta-sarvArthasiddhi 6/34) ata: yaha dhruva satya hai ki karaNAnuyoga kI dRSTi se iSTaviyoga tathA aniSTa - saMyoga kA astitva bhAvaliMgI santoM ke bhI hotA hai| yahA~ jo samyaktvI ke bhI usakA niSedha kiyA usakA abhiprAya yaha hai ki samyaktvI ke parapadArtha ke prati Asakti samanvita rAga (iSTatA) tathA pratizodha saMyukta dveSa nahIM hotaa| (paM. dha. 2/427-28) zeSa saba sugama hai| dravyAnuyoga se karaNAnuyoga kA kathana sUkSma hai| (dekho-isI grantha kA 'dravyAnuyoga meM vyAkhyAna kA vidhAna' prkrnn)| gAnule meM mAreM se zulo mAlA para kAnuyoga meM 11veM se maanaa| tathaiva yahA~ iSTa-aniSTa kA vikalpa samyaktvI ke niSiddha kiyaa| karaNAnuyoga meM use hI sAtaveM guNasthAna se niSiddha kiyaa| ___ iSTa-aniSTa kI kalpanA mithyA hai Apako sukhadAyaka upakArI hoya tAko iSTa khie| Apako duHkhadAyaka anupakArI hoya tAko aniSTa khie| so loka viSai sarva padArtha apane-apane svabhAvahI ke kartA haiN| koU kAhUko sukhaduHkhadAyaka upakArI anupakArI hai nAhIM / yaha jIva hI apane pariNAmaniviSai tinako sukhadAyaka upakArI mAni iSTa jAnai hai athavA duHkhadAyaka anupakArI jAni aniSTa nAnai hai| jAteM eka hI padArtha kAhUko iSTa lAgai hai, kAhUko aniSTa lAge hai| jaise jAko vastra na mile tAko moTA vastra iSTa lAgai ara jAko mahIna vastra milai tAko vaha aniSTa lAga hai| sUkarAdikako viSTA iSTa lAgai hai, devAdikako aniSTa lAga hai| kAhUko meghavarSA iSTa lAge hai, kAhUko aniSTa lAgai hai| aise hI anya jaanne| bahari yAhI prakAra eka jIva ko bhI eka hI padArtha kAhU kAlayice iSTa lAge hai, kAhU kAlaviSai aniSTa lAgai hai| bahuri yahu jIva jAko mukhyapane iSTa mAnai so bhI aniSTa hotA dekhie hai, ityAdi jAnane / jaise zarIra iSTa hai so rogAdisahita hoya taba aniSTa hoi jAya / putrAdika iSTa hai so kAraNapAya aniSTa hote dekhie hai, ityAdi jaanne| bahuri yahu jIva jAko mukhyapane aniSTa mAnai so bhI iSTa hotA dekhiye hai| jaise gAlI aniSTa hai so sAsare meM iSTa lAgai hai, ityAdi jaanne| aise padArthaviSe iSTa aniSTapano hai nAhIM / jo padArthaviSai iSTa AnaSTapano hoto to jo padArtha iSTa hotA so saryako iSTa hI hotA, jo aniSTa hotA so aniSTa hI hotA, so hai naahii| yaha jIva Apa hI kalpanAkAra tinako iSTa aniSTa mAnai hai so yaha kalpanA jhUTI hai| bahuri padArtha hai so sukhadAyaka upakArI yA duHkhadAyaka anupakArI ho hai so ApahI nAhI ho hai, puNya pApake udayake anusAri ho hai| jAkai puNyakA udaya ho hai tAkai padArthanikA saMyoga sukhadAyaka upakArI ho hai, jAkai pApakA udaya ho hai tAka padArthanikA saMyoga duHkhadAyaka anupakArI hohai so pratyakSa dekhiye hai| kAhUkai strIputrAdika sukhadAyaka hai, kAhUkai duHkhadAyaka hai; Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-74 vyApAra kie kAhUkai naphA ho hai, kAhUkai ToTA ho hai; kAhUka zatru bhI kiMkara ho hai, kAhUkai putra bhI ahitakArI ho hai tAteM jAnie hai, padArtha Apa hI iSTa aniSTa hote nAhI, karma udayake anusAra pravarte hai| jaise kAhUka kiMkara apane svAmI ke anusAra kisI puruSako iSTa aniSTa upajAvai to kichU kiMkarAnekA karttavya nAhIM, unake svAmI kA kartavya hai| jo kikanihA~ko inTa aniSTa mAne so jhUTha hai| taise kama ke udayateM prAptabhae padArtha karmake anusAra jIvako iSTa aniSTa upajAde to kichu padArthanikA kartavya nAhI, karma kA karttavya hai| jo padArthanihIko iSTa aniSTa mAnai so jhUTha hai| tAta yaha bAta siddha bhaI ki padArthaniko iSTa aniSTa mAni tinaviSai rAgadveSa karanA mithyA hai| ihA~ koU kahai ki bAhya vastunikA saMyoga karma nimittata bane hai to karmaniviSa to rAgadveSa krnaa| tAkA samAdhAna-karma to jar3a haiM, unake kichU sukha-duHkha dene kI icchA nAhIM / bahuri ve svayameva to karmarUpa pariName nAhI, yAke bhAvanikai nimitta karmarUpa ho haiM; jaise koU apane hAthakari bhATA (patthara) leI apanA sira phorai to bhATAkA kahA doSa hai? taise jIva apane rAgAdika bhAvanikari pudgalako karmarUpa pariNamAya apanA burA karai to karmakA kahA doSa hai| tAH karmasyoM bhI rAga dveSa karanA mithyA hai| yA prakAra paradravyaniko iSTa aniSTa mAni rAgadveSa karanA mithyA hai| jo paradravya iSTa aniSTa hotA ara tahA~ rAga dveSa karatA to mithyA nAma na paataa| ve to iSTa aniSTa haiM nAhI ara yaha iSTa aniSTa mAni rAgadveSa karai, tAtai ina pariNAmaniko mithyA kahyA hai! mithyArUpa jo pariNamana tAkA nAma mithyAcAritra hai| aba isa jIvake rAgadveSa hoya hai, tAkA vidhAna yA vistAra dikhAie hai _rAga-dveSa kI pravRtti prathama to isa jIvakai paryAyaviSai ahaMbuddhi hai so Apako vA zarIra ko eka jAni pravarte hai| bahuri isa zarIraviSai Apako suhAvai aisI iSTa avasthA ho hai tisaviSai rAga kara hai| Apako na suhAvai aisI aniSTa 1. kathaMcita duHkha kA kAraNa karma haiM, kathaMcita nahIM haiM : ATha dravyakarma duHkha ke kAraNa haiN| ye jIva ko saMsAra meM rulAte haiM ataH karma hI kathaMcit duHkha ke kAraNa hai| prazna - zrI candraprabha jinapUjA kI jayamAlA meM zrI rAmacandra jI ne likhA hai ki karama vicAre kauna bhUta merI adhikaaii| agani sahe ghamaghAta, sauha kI saMgati pAI / / ataH karma sukha duHkha dete haiM, isa bAta ko paM. rAmacandra jI ne kATa diyA hai| uttara- bhaiyA, Apa prAyaH hara prakaraNa adhUrA hI par3ha kara nirNaya kara lete haiM, ataH yaha AkSepaka sthiti ApakI huI hai| paM. rAmacandra jI ne usI jayamAlA meM likhA hai-. dekho karama apAra, subhaTa jar3a, cetana naahii| ghetana . kari raka, cora giya bothata jaahii| sAto apani maMjhAra, naraka vAruNa duHkha pehii| koU zarano nAhI, parama mina, nizca yehI / / 5 / / a- paM. rAmacandra jI zrI candraprabhu jinapUjA kI jayamAlA meM kahate haiM ki he bhavyo ! dekho, ye karma apAra hai, supaTa Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhikAra - 75 haiM, tathA cetana nahIM haiM ye jar3a haiM to bhI cetana AtmA ko raMka karake cora ke samAna use bA~dhate haiM tathA sAtoM narakoM ke dAruNa duHkha pradAna karate haiM / isa prakAra zrI rAmacandra jo ne to karma kathaMcit duHkha dete haiM, kathaMcit nahIM dete, yaha pUrA hI syAdvAda paya 5 va 11 meM bhara diyA hai| aura hama aise haiM ki usa syAdvAdI prakaraNa meM se mAtra eka nizcaya pakSa ko le lete haiM tathA vyavahAra pakSa kA apalApa kara dete haiN| isa para paM. ToDaramala jI kahate haiM- jIva apane abhiprAya teM nizcaya nama kI mukhyatA kari . jo kathana kiyA hoya. tara yA dRSTiko thAre hai| (go. bhA. pra. adhi. 7 pR. 2613 yaha kathana karor3oM granthoMkA sAra hai| zrImadrarAjacandra kahate haiM ki- "sarva jIva hitakArI jJAnI puruSa kI vANI ko kisI . bhI ekAnta dRSTi ko grahaNa karake ahitakArI artha meM na le jAe~, yaha bAta nirantara smaraNa rakhane yogya hai| (zrImad bhAga 2 pR. 68 / prathama saMskaraNa, 1674 I.) yadi vyavahAra galata ho to "hameM agni jalAtI hai" yaha vAkya vyavahAranaya kA hone ke kAraNa galata hI tthhraa| kRpayA agni ko sparza karake dekheM ki vyavahAra kA kathana satya hai yA asatya ? he satpuruSo ! mahAvIra ke "vyavahAranaya" kA apalApa karanA yogya nahIM isalie vyavahAra kA kathana hote hue bhI yaha kathana ucita hI hai ki dravya karma duHkha dete haiN| kahA bhI hai karma mahAripu jora, eka na kAna karaijI / manamAne duHkha dehiM kAhUsoM nAhiM Dare jI / / 3 / / kabahU~ itara nigoda kabahU~ naraka dikhAye / suranara pazu gati mAhiM bahuvidhi nAca nacAvai // 4 // X X X X X maiM to eka anAtha ye mili duSTa ghanere / kiyo bahuta behAla suniyo sAhiba mere / / jJAnamahAnidhi lUTi raMka nibala kari DAryo / inahI tuma mujhe mA~hi hai jina antara pAiyo / 8 / bhUdharAsa zrI AdinAtha pUjA meM bhI kahA hai... aSTa karma, maiM ekalo, yaha duSTa (karma) mahAduHkha deta ho / kabahU~ itara nigoda meM mokU, paTakata karata aceta ho / mhArI dInataNI suno vinatI / ye saba kathana mithyA apalApa nahIM haiN| yadi yaha kahA jAe ki jar3akarma meM jIva ko cetanako pIr3ita karane kI zakti kaise mAnI jA sakatI hai? to uttara isa prakAra hai- vaijJAnika lohe ke eka Tukar3e ke cAroM aura dhAtu kA eka tAra lapeTa kara usa tAra meM vidyut pravAha chor3ate haiN| aisA karane para tatkAla vaha lohe kA Tukar3A cumbaka bana jAtA hai| vaijJAnika isa yantra se aneka kArya le lete haiN| parantu jaise hI isa tAra meM vidyuta pravAha banda kara dete haiM, usI kSaNa usa lohe ke cumbaka kI zakti samApta ho jAtI hai aura vaha lohe kA Tukar3A kevala lohA hI raha jAtA hai| phira vaha apekSita kArya nahIM kara paataa| isI prakAra jaba hamArI AtmA meM rAgadveSa kI bhAvanAe~ uThatI haiM to ina bhAvanAoM ke phalasvarUpa AsapAsa kI kArmaNavargaNAe~ AtmA kI ora AkRSTa hotI haiM aura una kArmaNa vargaNAoM meM, AtmA kI bhAvanAoM ke anusAra sukha-duHkha dene kI zakti utpanna ho jAtI hai| (sacce sukha kA mArga pR. 165 tathA jayathavala 1 prastAvanA pR. 75 tRtIya anu. dvitIya saMskaraNa) amitagati AcArya kahate haiM ki viSa tathA madirA acetana padArtha haiM kintu unameM vikAra karane kI zakti pAI jAtI hai| phira aisA kauna catura puruSa hogA jo acetana karmoM meM kArya karane kI zakti ko na mAne ? vilokamAnA svayameva zakti vikArahetuM viSamaghajAtAm / acetana karma karoti kArya, kathaM vadantIti kathaM vidagdhAH 11 7 / 61 / / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-76 avasthA ho hai tisaviSa dveSa karai hai / bahari zarIra kA iSTa avasthA ke kAraNabhUta bAhya padArthaniviSai to rAma karai hai ara tAkai ghAtakaniviSa dveSa karai hai| bahuri zarIra kI aniSTa avasthA ke kAraNabhUta bAhyapadArthaniviSa to dveSa kara hai ara tAke ghAtakaniviSai rAga karai hai| bahuri ina viSai jina bAhya padArthanisoM rAga kara hai tinake kAraNabhUta anya padArthaniviSai rAga karai hai, tinake ghAtakaniviSai dveSa karai hai| bahuri jina bAhya padArthanisyoM dveSa karai hai tinake kAraNabhRta anya padArthaniviSai dveSa karai hai, tinake ghAtakaniviSai rAga kara hai| bahuri ina viSai bhI jinasyoM rAga kara hai tinake kAraNa vA ghAtaka anya padArthaniviSe rAga vA dveSa karai hai ara jinasyoM dveSa karai hai tinake kAraNa vA ghAtaka anya padArthaniviSi dveSa vA rAga kara hai| aise hI rAgadveSa kI paramparA prakta hai| bahuri keI bAhya padArtha zarIra kI avasthA ko kAraNa nAhI tina virSa bhI rAgadveSa karai hai| jaise gaU Adi ke putrAdikatai kichU zarIra kA iSTa hoya nAhIM tathApi tahA~ rAga karai hai| jaise kUkarA Adike vilAI Adika teM kichU zarIra kA aniSTa hoya nAhIM tathApi tahA~ dveSa karai hai| bahuri keI varNa gandha zabdAdikake avalokanAdikatai zarIra kA iSTa hotA nAhIM tathApi tinaviSai rAga kareM hai| keI varNAdikake avalokanAdikaH zarIra kA aniSTa hotA nAhIM tathApi tinaviSai dveSa karai hai| aise bhinna bAhya padArthaniviSai rAgadveSa ho hai| bahuri inaviSai bhI jinasyoM rAga karai hai tinake kAraNa ara ghAtaka anya padArthaniviSe rAga yA dveSa karai hai ara jinasyo dveSa kara hai tinake kAraNa vA ghAtaka anyapadArtha tinaviSai dveSa vA rAga karai hai| aise hI yahA~ bhI rAgadveSa kI paramparA pravarta hai| prazna- karma se vikAra nahIM hotaa| vikAra bhI usa samaya kA svatantra pariNamana hai| matalaya vikArI paryAya bhI svatantra pariNamana hai| usa samaya kI paryAya kI vaisI hI yogyatA hai| sacamuca to cAritraguNa kI hI usa samaya kI yogyatA ke kAraNa hI rAgadveSa hotA hai| karma kucha nahIM krte| uttara- yaha kathana ekAnta viSa se viSAkta' hai| mokSamArga prakAzaka meM likhA hai ki rAgAdi kA kAraNa to dravyakarma hai| po.mA.pra. pR. 16 isa taraha AcAryakalpa paM. ToDaramalajI ke vAkya hone para bhI yadi rAgAdika ko akAraNa mAnate haiM to rAgAdi ke svabhAva hone kA prasaMga aaegaa| kyoMki "para nimisa cinA hoi tAhi kA nAma svabhAva hai| aura vaisA hone para siddhoM meM bhI rAgAdi ke hone kA prasaMga aaegaa| ataH syAdvAdI bhavyoM kA rAgAdi kI utpatti meM dravyakarma ko kAraNa mAnanA caahie| aisA vipulAcala parvata para sthita vardhamAna bhaTTAraka ne apanI divyadhvani meM bAra-bAra kahA thaa| jinako rAgAdi ko svabhAva mAnanA aniSTa hoye ve rAgAdi kI utpatti meM dravyakarma ko bhI kAraNa mAne aura jinheM karmoM kI paratantratA se jIva ko pRthak kara sarvathA svatantra banAnA iSTa ho ve rAgAdi paryAyoM kI paratantratA bhI svIkAra kreN| yadi rAgAdi paryAya svatantra samutpanna (sva-athIna sAta) ho, apane kAraNa se banatI hoM to phira sikhoM ke bhI una sarvathA svatantra rAgAdi paryAyoM ke astitva kA prasaMga Ae. bhagavad vIrasena svAmI kahate haiM ki jIvassa parataMta bhAvuSpAyaNa arthAt (abhI) jIva paratantra hai| (pavalA 12/38 // Adi) phira usakI paryAya svatantra kaisI ? kathaMcit dravya karma phala nahIM dete; balki bhAva karma yAnI jIva ke bhAva hI phala dete haiN| kyoMki karmabandha mI to bhAvoM se hotA hai / tathA sukha-duHkha kA nizcaya naya se sambandha to jIva bhAva se hI hai| isa taraha ekadravyagrAhInaya kI apekSA dravyakarma phala nahIM dete, bhAva hI phala dete haiN| - syAdvAda, javAharalAla si. zA. bhINDara se sAbhAra Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhikAra-77 .. ihA~ prazna- jo anya padArthaniviSai to rAgadveSa karane kA prayojana jAnyA parantu prathama hI to mUlabhUta zarIra kI avasthAviSai vA zarIra kI avasthAko kAraNa nAhI, tina padArthaniviSe iSTa aniSTa mAnane kA prayojana kahA hai - tAkA samAdhAna- jo prathama mUlamUta zarIra kI avasthA Adika hai tina viSai bhI prayojana vicAra rAgadveSa karai to mithyAcaritra kAheko nAma pAvai / tinaviSai, binA hI prayojana rAgadveSa karai hai ara tinahIke arthi anyasyoM rAgadveSa karai hai tAte sarva rAgadveSa pariNatikA nAma mithyAcAritra kahyA hai| ihA~ prazna-jI zarArakI avasthA vA bAya padArthanivi i oNgaSTa mAnane kA prayojana to bhAsai nAhIM ara iSTa aniSTa mAne binA rahyA jAtA nAhIM so kAraNa kahA hai? tAkA samAdhAna- isa jIvakai cAritramoha ke udayate rAgadveSabhAva hoya so e mAva koI padArthakA Azraya binA hoya sake nAhIM / jaise rAga hoya so koI padArtha viSai hoya, veSa hoya so koI padArtha viSai hoy| aise tina padArthanika ara rAgadveSakai nimittanaimittika sambandha hai| tahA~ vizeSa itanA jo keI padArtha to mukhyapane rAgako kAraNa haiM, keI padArtha mukhyapane dveSa ko kAraNa haiN| keI padArtha kAhUko kAhU kAla viSai rAga ke kAraNa ho haiM, kAhUko kAhUkAla viSai dveSa ke kAraNa ho haiN| ihA~ itanA jAnanA- eka kArya hone viSe aneka kAraNa cAhie haiM so rAgAdika hone viSe aMtaraMga kAraNa mohakA udaya hai so to balavAna hai ara bAhya kAraNa padArtha hai so balavAna nAhIM hai| mahAmuninikai moha manda hote bAhya padArthanikA nimitta hote bhI rAgadveSa upajate naahiiN| pApI jIvanikai moha tIvra hote bAhyakAraNa na hoteM bhI tinakA saMkalpa hI kari rAgadveSa ho hai| tAta mohakA udaya hote rAgAdika ho haiM tahA~ jisa bAhyapadArtha kA Azraya kari rAgabhAva honA hoya, tisa viSai binA hI prayojana vA kichU prayojana lie iSTabuddhi ho hai| bahura jisa padArthakA Azraya kari dveSabhAva honA hoya, tisa vidhai binA hI prayojana vA kichU prayojana lie aniSTa buddhi ho hai| tAtai mohake udayateM padArthaniko iSTa aniSTa mAne binA rahyA jAtA naahiiN| aise padArthani vidhai iSTa aniSTa buddhi hoteM jo rAgadveSa rUpa pariNamana hoya tAkA nAma mithyAcAritra jaannaa| bahuri ina rAgadveSani hI ke vizeSa krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIyeda, puruSaveda, napuMsakavedarUpa kaSAyabhAva haiN| te sarva isa mithyAcAritrahIke bheda jaanne| inakA varNana pUrve kiyA hI hai| bahuri isa mithyAcAritraviSe svarUpAcaraNacAritrakA abhAva hai tAte yAkA nAma acAritra bhI khie| bahuri yahA~ pariNAma miTai nAhIM athavA viraktanAhIM, tAte yAhIkA nAma asaMyama kahie hai vA avirati kahie hai jAteM pA~ca indriya ara manake viSayaniviSai bahuri paMcasthAvara ara usakI hiMsA viSa svacchandapanA hoya ara inake tyAgarUpa bhAva na hoya soI asaMyama vA avirati bAraha prakAra kahyA hai so kaSAyabhAva bhae aise kArya ho haiM tAtai mithyAcAritrakA nAma asaMyama vA avirati jaannaa| bahuri isahI kA nAma avrata jaannaa| jAteM hiMsA, anRta, steya, abrahma, parigraha ina pApa kAryaniviSa pravRttikA nAma avrata hai| so inakA mUlakAraNa pramattayoga kahyA hai| pramattayoga hai so kaSAyamaya hai tAte mithyAcAritrakA nAma avrata bhI kahie hai| aise mithyAcAritra kA svarUpa khaa| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-74 yA prakAra saMsArI jIvakai mithyAdarzana mithyAjJAna mithyAcAritrarUpa pariNamana anAditai pAie hai| so aisA pariNamana ekendriya Adi asaMjJIparyaMta to sarva jIvanikai pAie hai| bahuri saMjJI paMcendriyaniviSe samyagdRSTI binA anya sarvajIvanikai aisA hI pariNamana pAie hai| pariNamanaviSe jaisA jahA~ sambhavai taisA tahA~ jaannaa| jaise ekendriyAdikakai indriyAdikanikI hInatA adhikatA pAie hai vA dhana-putrAdikakA sambandha manuSyAdikakai hI pAiye hai so inake nimittate mithyAdarzanAdi kA varNana kriyA hai| tisaviSai jaisA vizeSa sambhavai taisA jAnanA / bahuri ekendriyAdika jIva indriya zarIrAdika kA nAma jAnai nAhIM hai parantu tisa nAma kA artharUpa jo bhAva hai tisaviSai pUrvokta prakAra pariNamana pAie hai| jaise maiM sparzanakari spay hU~, zarIra merA hai aisA nAma na jAnai hai tathApi isakA artharUpa jo bhAva hai tisa rUpa pariNamai hai| bahure manuSyAdika keI nAma. bhI jAne hai ara tAkai bhAvarUpa pariNamai hai, ityAdi vizeSa sambhavai so jAna lenaa| aise e mithyAdarzanAdikabhAva jIvakai anAdita pAiye haiM, navIna .grahe naahiiN| dekho yAkI mahimA ki jo paryAya dharai hai tahA~ binA hI sikhAe mohake udayateM svayameva aisA hI pariNamana ho hai| bahuri manuSyAdikakai satyavicAra hone ke kAraNa mile to bhI samyak pariNamana hoya naahiiN| ara zrIguruke upadezakA nimitta banai, ve bArabAra samajhAvai, yaha kachu vicAra kara naahiiN| bahuri Apako bhI pratyakSa bhAsai so to na mAne ara anyathA hI maane| kaise? so kahie hai - maraNa hote zarIra AtmA pratyakSa judA hohai| eka zarIra ko chori AtmA anya zarIra dharai hai so vyaMtarAdika apane pUrva bhavakA sambandha pragaTa karate dekhie hai parantu yAkai zarIra bhinnabuddhi na hoya sake hai| strI-putrAdika apane svArthake sage pratyakSa dekhie haiN| unakA prayojana na sadhai taba hI viparIta hote dekhie haiN| yahu tina viSai mamatva karai hai ara tinake arthi narakAdikaviSai gamanako kAraNa nAnA pApa upajAvai hai| dhanAdika sAmagrI anyakI hotI dekhie hai, yahu tinako apanI mAnai hai; bahuri zarIra kI avasthA vA bAhyasAmagrI svayameva hotI vinazatI dIsai hai, yahu vRthA Apa kartA ho hai| tahA~ jo apane manoratha anusAra kArya hoya tAko to kahai maiM kiyA ara anyathA hoya tAko kahai maiM kahA kasai? aise hI honA thA vA aine kyoM bhayA aisA mAna hai| so ke to sarva kA kartA hI honA thA, ke akartA rahanA thA so vicAra naahiiN| bahuri maraNa avazya hogA aisA jAnai parantu maraNa kA nizcayakari kichu kartavya karai nAhIM, isa paryAya sambandhI hI yatna kara hai| bahuri maraNakA nizcayakari kabahUM to kahai maiM marUMgA, zarIra ko jlaaveNge| kabahu~ kahai moko jlaaveNge| kabahu~ kahai jasa rahyA to hama jIvate hI haiN| kabahu~ kahai putrAdika raheMge to maiM hI jiiuuNgaa| aise bAulAkIsI nAIM bakai kichU sAvadhAnI naahiiN| bahuri Apake paralokaviSai pratyakSa jAtA jAne, tAkA to iSTa aniSTa kA kichU hI upAya nAhIM ara ihAM putra potA Adi merI saMtativiSa ghanekAla tAI iSTa rahyA karai aniSTa na hoi, aise aneka upAya karai hai| kAhUkA paraloka bhae pIche isa loka kI sAmagrI kari upakAra bhayA dekhyA nAhIM parantu yAkai paraloka hone kA nizcaya bhae bhI isa lokakI sAmagrI hI kA yatana rahe hai| bahuri viSayakaSAyakI pravRtti kari vA hiMsAdi kAryakari Apa duHkhI hoya, khedakhinna hoya, auranikA vairI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA adhikAra-76 hoya, isa lokaviyu niMdya hoya, paralokaviSai burA hoya so pratyakSa Apa jAne tathApi tinahI viSe pravattai / ityAdi aneka prakAra pratyakSa bhAsai tAkoM bhI anyathA zraddhahai jAne Acarai, so yaha mohakA mAhAtmya hai aise yahu mithyAdarzana jJAnacAritrarUpa anAdita jIva pariName hai| isa hI pariNamanakari saMsAraviSe aneka prakAra duHkha upajAvanahAre karmanikA sambandha pAiye hai| eI bhAva duHkhanike bIja haiM, anya koI naahiiN| tAte he bhavya jo dukhate mukta bhayA cAhai to ina mithyAdarzanAdika vibhAvabhAvanikA abhAva karanA, yaha hI kArya hai, isa kArya ke kie terA paramakalyANa hogaa| iti zrImokSamArgaprakAzaka nAma zAstraviSai mithyAdarzanajJAnacAritrakA nirUpaNarUpa cauthA adhikAra sampUrNa bhayA / 14 / / Wan Wan Wan Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wan pA~cavA~ adhikAra vividha mata-samIkSA bahuvidhi mithyA grahanakari, malina bhayo nija bhAva / tAko hota abhAva hai, sahajarUpa drsaav||1|| atha yahu jIva pUrvokta prakArakari anAdihI mithyAdarzanajJAnacAritrarUpa pariName hai tAkari saMsAraviSai duHkha sahato saMto kadAcit manuSyAdi paryAyani viSai vizeSa zraddhAnAdi karane kI zakti ko paavai| tahA~ jo vizeSa mithyA zraddhAnAdikake kAraNanikari tina mithyA zraddhAnAdikako poSai to tisa jIyakA duHkhate mukta honA ati durlabha ho hai| jaise koI puruSa rogI hai so kichU sAvadhanIko pAya kupathya sevana karai to usa rogI kA sulajhanA kaThina hI hoya / taise yaha jIva mithyAtvAdi sahita hai so kichU jJAnAdi zaktiko pAya vizeSa viparIta zraddhAnAdikake kAraNanikA sevana karai to isa jIva kA mukta honA kaThina hI hoy| tAtai jaise vaidya kupathyanikA vizeSa dikhAya tinake sevanako niSethai taise hI ihA~ vizeSa mithyAzraddhAnAdika ke kAraNanikA vizeSa dikhAya tinakA niSedha karie hai| ihA~ anAdita je mithyAtvAdi bhAva pAie haiM te to agRhItamithyAtvAdi jAnane, jAte te navIna grahaNa kie naahiiN| bahuri tinake puSTa karane ke kAraNanikari vizeSa mithyAtvAdibhAva hoya te gRhItamithyAtvAdi jAnane tahA~ agRhItamithyAtyAdikakA to pUrve varNana kiyA hai so hI jAnanA ara gRhItamithyAtyAdikakA aba nirUpaNa kIjie hai so jaannaa| gRhIta mithyAtva kA nirAkaraNa kudeva kuguru kutharma ara kalpitatattya tinakA zraddhAna so to mithyAdarzana hai| bahuri jina viSai viparIta nirUpaNakari rAgAdi poSe hoya aise kuzAstra tinaviSai zraddhAnapUrvaka abhyAsa so mithyAjJAna hai bahuri jisa AcaraNaviSai kaSAyanikA sevana hoya ara tAko dharma rUpa aMgIkAra karai so mithyAcAritra hai| aba inahIkA vizeSa dikhAie hai-indra lokapAla ityAdi, bahuri advaita brahma, rAma, kRSNa, mahAdeva, buddha, khudA, pIra, paigambara ityAdi; bahuri hanumAna, bherU, kSetrapAla, devI, dihArI, satI, ityAdi; bahuri gaU, sarpa ityAdi, bahuri agni, jala, vRkSa ityAdi; bahuri zastra, dAvAta, bAsaNa ityAdi aneka tinakA anyathA zraddhAnakara nIko pUjai / bahuri tinakari apanA kArya siddha kiyA cAhai so ve kArya siddhike kAraNa nAhIM, tAte aise zraddhAnako gRhItamithyAtva kahie hai| tahA~ tinakA anyathA zradrAna kaise ho hai so kahie hai Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhikAra - 9 sarvavyApI advaita brahma kA nirAkaraNa advaita brahma' ko sarvavyApI sarvakA karttA mAnai so koI nAhIM / prathama vAko sarvavyApI mAnai so sarva padArtha to nyAre nyAre pratyakSa haiM vA tinake svabhAva nyAre nyAre dekhie haiM, inako eka kaise mAnie haiM? inakA mAnanA to inaprakArani kari hai-eka prakAra to yahu hai jo sarva nyAre-nyAre hai tinake samudAyakI kalpanAkari tAkA kichu nAma tharIe / jaise ghoTaka hastI ityAdi bhinna-bhinna haiM tinake samudAya kA nAma senA hai, tinateM judA koI senA vastu nAhIM / so isa prakArakari sarvapadArthanikA jo nAma brahma hai to brahma koI judA vastu to na ThaharAyA, kalpanA mAtra hI ThahatyA / bahuri eka prakAra yahu hai jo vyakti apekSA to nyAre nyAre hai tinako jAti apekSA kalpanA kari eka kahie hai| jaise sau ghoTaka (ghor3A) haiM te vyakti apekSA to jude jude sau hI haiM tinake AkArAdikakI samAnatA dekhie jAti kahaiM, so vaha jAti tinateM judI hI to koI hai nAhIM / so isa prakAra kari jo sabAnakI koI eka jAti apekSA eka brahma mAnie hai to brahma judA to koI na ThaharathA, ihA~ bhI kalpanA mAtra hI tthhraayaa| bahuri eka prakAra yahu hai jo padArtha nyAre-nyAre haiM tinake milApa eka skaMdha hoya tAkoM eka khie| jaise jalake paramANu nyAre-nyAre haiM tinakA milApa bhae samudrAdi kahie athavA jaise pRthvI ke paramANUnikA milApa bhae ghaTa Adi kahie so ihA~ samudrAdi vA ghaTAdika haiM te tina paramANUni bhinna koI judA to vastu nAhIM / so isa prakAra kari jo sarva padArtha nyAre-nyAre haiM parantu kadAcit mili eka ho jAya haiM so brahma hai aise mAnie to ina judA to koI brahma na ThaharathA / bahuri eka prakAra yahu hai jo aMga to nyAre-nyAre haiM ara jAke aMga haiM so aMgI eka hai| jaise netra, hasta pAdAdika bhinna-bhinna haiM ara jAke e haiM so manuSya eka hai| so isa prakAra kari jo sarva padArtha to aMga haiM ara jAke e haiM so aMgI brahma hai| yaha sarva loka virATa svarUpa brahma kA aMga hai, aise mAnie to manuSya ke hastapAdAdika aMganikai paraspara aMtarAla bhae to ekatvapanA rahatA nAhIM jur3e rahai hI eka zarIra nAma pAvai / so lokaviSai to padArthanikai aMtarAla paraspara bhArI hai / yAkA ekatvapanA kaise mAnie ? aMtarAla bhae bhI ekatva mAnie to bhinnapanA kahA~ mAniegA / ihA~ koU kahai ki samasta padArthanikai madhyaviSe sUkSmarUpa brahma ke aMga haiM tinakari sarva juri rahe haiM, tAko kahie hai jo aMga jisa aMga juracA hai, tinahI jurabA rahe hai ki TUTi TUTi anya anya aMganisyoM jurA kare hai| jo prathama pakSa grahegA to sUryAdi gamana kare hai, tinakI sAthi jina sUkSma aMganiteM vaha jurai hai te bhI 1. "sarva vai khalvidaM brahma" chAndogyopaniSad pra. 3 khaM. 14 ma. 1 / "neha nAnAsti kiMcana" kaThopaniSad a. 2 vA. 41 maM. 11 / brahmaivedamamRtaM purastAd brahma dakSiNatazthottareNa / . adhazcordhva ca prasRtaM brahmaivedaM vizvamidaM variSTham / / muNDako khaMDa 2, maM. 11 / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-82 gamana krai| bahuri unako gamana karate ve sUkSma aMga anya sthUla aMganita jure rahaiM, te bhI gamana karai haiM so aise sarva loka asthira hoi jaay| jaise zarIra kA eka aMga khIMce sarva aMga khIMce jAya, taise eka padArtha ko gamanAdi karate sarva padArthanikA gamanAdi hoya so bhArI naahiiN| bahuri jo dvitIya pakSa grahegA to aMga TUTanete bhinnapanA hoya hI jAya taba ekatvaenA se rahA? nAte sarcageka ke ekatva ko brahma mAnanA kaise sambhavai? bahuri eka prakAra yahu hai jo pahale eka thA, pIche aneka bhayA bahuri eka hoya jAya tAtai eka hai| jaise jala eka thA so bAsaNanimeM judA-judA bhayA bahuri mile taba eka hoya vA jaise sonA kA gadA' eka thA so kaMkaNa kuMDalAdirUpa bhayA, bahuri milakara sonAkA gadA hoya jAya / taise brahma eka thA pIche anekarUpa bhayA bahuri eka hoyagA tAtai eka hI hai| isa prakAra ekatva mAne hai to jaba aneka rUpamayA taba jutyA rahyA ki bhinna bhyaa| jo jusyA rahyA kahegA to pUrvokta doSa aavegaa| bhinna bhayA kahegA to tisa kAla to ekatva na rahyA / bahuri jala suvarNAdikako bhinna bhae bhI eka kahie hai so to eka jAti apekSA kahie hai so sarva padArthani kI eka jAti mAse naahiiN| koU cetana hai, koU acetana hai ityAdi anekarUpa hai tinakI eka jAti kaise kahie? bahuri pahile eka thA pIche bhinna bhayA mAne hai to jaise eka pASANa phUTi Tukar3e hoya jAya hai taise brahma ke khaMDa hoya gae, bahuri tinakA ekaTThA honA mAna hai to tahA~ tinakA svarUpa bhinna rahai hai ki eka hoi jAya hai| jo bhinna rahai hai to tahA~ apane-apane svarUpakari bhinna hI hai ara eka hoi jAya hai to jar3a bhI detana hoi jAya vA cetana jar3a hoi jaay| tahA~ aneka vastunikA eka vastu bhayA taba kAhU kAlaviSai aneka vastu, kAhU kAlaviSai eka vastu aisA kahanA bnai| anAdi ananta eka brahma hai aisA kahanA banai nAhIM / bahuri jo kahegA lokaracanA hote vA na hoteM brahma jaisA kA taisA hI rahai hai, tAteM brahma anAdi ananta hai| so hama pUche haiM, lokavi pRthivI jalAdika dekhie haiM te jude navIna utpanna bhae haiM ki brahma hI ina svarUpa bhayA hai? jo jude navIna utpanna bhae haiM to e nyAre bhae, brahma nyArA rahA, sarvavyApI advaitabrahma na tthhryaa| bahuri jo brahma hI ina svarUpa bhayA to kadAcit loka bhayA, kadAcit brahma bhayA to jaisA kA taisA kaise rahyA? bahuri vaha kahai hai jo saba hI brahma to lokasvarUpa na ho hai, vAkA koI aMza ho hai| tAko kahie hai-jaise samudrakA eka vindu viSarUpa bhayA tahA~ sthUladRSTikari to gamya naahiiN| parantu sUkSmadRSTi die to eka bindu apekSA samudrakai anyathApanA bhayA taise brahmakA eka aMza bhinna hoya lokarUpa bhayA tahA~ sthUla vicArakari to kichU gamya nAhIM parantu sUkSmavicAra kie to eka aMza apekSA brahmakai anyathApanA bhayA / yaha anyathApanA aura to kAhUkai bhayA nAhIM / aise sarvarUpa brahma ko mAnanA bhrama hI hai| bahuri eka prakAra yahu hai jaise AkAza sarvavyApI eka hai taise brahma sarvavyApI eka hai| jo isa prakAra mAna hai to AkAzakta bar3A brahmako mAni vA jahA~ ghaTapaTAdika haiM tahA~ jaise AkAza hai taise tahA~ brama bhI hai aisA 'mI mAni / parantu jaise ghaTapaTAdikako ara AkAza ko eka hI kahie to kaise bane? taise lokako ara brahma ko eka mAnanA kaise sambhavai? bahuri AkAza kA to lakSaNa sarvatra mAsai hai tAtai tAkA to sarvatra sadabhAva mAnie hai| brahma kA to lakSaNa sarvatra bhAsatA nAhI nAteM tAkA sarvatra sadbhAva kaise mAnie? aise isa ma vA paamaa| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavA adhikAra-83 prakArakari bhI sarvarUpa eka brahma nAhIM hai| aise hI vicArakara kisI bhI prakArakari eka brahma sambhavai naahiiN| sarva padArtha bhinna-bhinna hI bhArI haiN| ihAM prativAdo kahe haiM. jo sarva eka hI hai parantu tumhAre bhrama hai tAta tumako eka mAsai nAhIM / bahuri tuma yukti kahI so brahma kA svarUpa yuktigabhya nAhIM, vacana agocara hai| eka bhI hai, aneka bhI hai| judA bhI hai, milyA bhI hai| vAkI mahimA aisI hI hai / tAko kahie hai-jo pratyakSa tujhako vA hamako dA sabaniko bhArI, tAko to tU bhrama kahai ara yuktikari anumAna karie so tU kahe ki sAMcA svarUpa yuktigamya hai hI naahiiN| bahuri vaha kahai, sAMcAsvarUpa vacana agocara hai to vacana binA kaise nirNaya kare? bahuri kahai-eka bhI hai aneka bhI hai; judA bhI hai, milyA bhI hai so tinakI apekSA batAda nAhI, bAulekIsI nAI aise bhI hai, aise bhI hai aisA kahi yAkI mahimA batAvai / so jahA~ nyAya na hoya hai tahAM jhUThe aise hI vAcAlapanA karai hai so karo, nyAya to jaise sAMca hai taise hI hoyagA / __brahma kI icchA se jagata ke sRSTi-kartRtva kA nirAkaraNa bahuri aba tisa brahmako loka kA kartA mAne hai tAko mithyA dikhAie hai-prathama to aisA mAnai hai jo brahmakai aisI icchA bhaI ki "eko 'haM bahusyAm" kahie maiM eka hU~ so bahuta hostuuN| tahA~ pUchie hai-pUrva avasthA meM duHkhI hoya taba anya avasthA ko cAhai / so brahma ekarUpa avasthA bahuta rUpa hone kI icchA karI so tisa eka rUpa avasthAviSai kahA duHkha thA? taba vaha kahai hai jo duHkha to na thA, aisA hI kautUhala upjyaa| tAko kahie hai- jo pUrve thorA sukhI hoya ara kautUhala kie ghanA sukhI hoya so kautUhala karanA vicaarai| so brahmakai eka avasthAH bahuta avasthArUpa bhae ghanA sukha honA kaise sambhavai? bahuri jo pUrve hI sampUrNa sukhI hoya to avasthA kAheko plttai| prayojana binA to koI kichU kartavya karai nAhIM / bahuri pUrve bhI sukhI hogA, icchA anusAri kArya bhae bhI sukhI hogA parantu icchA maI tisa kAla to duHkhI hoya / taba vaha kahai hai, brahmakai jisa kAla icchA ho hai tisa kAla hI kArya ho hai tA duHkhI na ho hai| tahA~ kahiesthUlakAla kI apekSA to aise mAno parantu sUkSmakAla kI apekSA to icchA kA ara kArya kA honA yugapat sambhave naahiiN| icchA to taba hI hoya jaba kArya na hoya / kArya hoya taba icchA na rahai, tAtai sUkSmakAla mAtra icchA rahI taba to duHkhI bhayA hogaa| jAteM icchA hai so hI duHkha hai, aura koI duHkha kA svarUpa hai naahiiN| tAteM brahmakai icchA kaise banai? brahma kI mAyA kA nirAkaraNa bahuri ve kahai haiM, icchA hote brahma kI mAyA pragaTa bhaI so brahmake mAyA maI taba brahma bhI mAyAvI bhayA, zuddhasvarUpa kaise rahA? bahuri brahmakai ara mAyAkai daMDI-daMDavata saMyoga sambandha hai ki agni-uSNavat samavAyasambandha hai| jo saMyogasambandha hai to brahma bhinna hai, mAyA bhinna hai, jadvaita brahma kaise rahyA? bahuri jaise daMDI daMDako upakArI jAni grahai hai taise brahma mayA ko upakArI jAnai hai to grahai hai, nAhIM to kAheko grahai? bahuri jisa mAyA ko brahma grahai tAkA niSedha karanA kaise sambhavai vaha to upAdeya mii| bahuri jo Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 84 samavAyasambandha hai to jaise agni kA uSNatva svabhAva hai taise brahmakA mAyAsvabhAva hI bhayA / jo brahma kA svabhAva hai tAkA niSedha karanA kaise sambhavai? yahu to uttama bhaI / bahuri ye kahe haiM ki brahma to caitanya hai, mAyA jar3a hai so samavAya saMbaMdhaviSe aise doya svabhAva sambhayai nAhIM / jaise prakAza ara andhakAra ekatra kaise sambhave ? bahuri vaha kahe hai- mAyAkari brahma Apa to bhramarUpa hotA nAhIM, tAkI mAyA kari jIva bhramarUpa ho hai| tAko kahie hai- jaise kapaTI apane kapaTa ko ApajAne so Apa bhramarUpa na hoya, vAke kapaTakari anya bhrama rUpa hoya jAya / tahA~ kapaTI to vAhI ko kahie jAne kapaTa kiyA. tAke kATakara anya bhramarUpa bhae tinakoM to kapaTI na khie| taise brahma apanI mAyAko Apa jAnai so Apa to bhramarUpa na hoya, vAkI mAyAkari anya jIva bhramarUpa hoya haiN| tahA~ mAyAyI to brahma hI ko kahie, tAkI mAyAkari anya jIva bhramarUpa bhae tinako mAyAvI kAheko kahie hai| bahuri pUchie hai, ve jIva brahma teM eka haiM ki nyAre haiN| jo eka haiM to jaise koU ApahI apane aMganiko pIr3A upajAvai to tAko bAulA kahie hai taise brahma Apa hI Apatai bhinna nAhIM aise anya jIva tinako mAyAkari duHkhI kare hai so kaise bane? bahuri jo nyAre haiM to jaise koU bhUta binA hI prayojana auraniko bhrama upajAya pIr3A upajAvai taise brahma binA hI prayojana anya jIvani ko mAyA upajAya pIr3A upajAvai so bhI bane naahiiN| aise mAyA brahma kI kahie hai so kaise sambhave ? jIvoM kI cetanA ko brahma kI cetanA mAnane kA nirAkaraNa bahuri ve kaheM haiM, mAyA hoteM loka nipajyA tahA~ jIvanikai jo cetanA hai so to brahmasvarUpa hai| zarIrAdika mAyA hai, tahA~ jaise jude jude bahuta pAtraniviSai jala bharayA hai; tina sabaniviSai candramAkA pratibimba judA-judA par3e hai, candramA eka hai| taise jude jude bahuta zarIraniviSe brahma kA caitanya prakAza judA-judA pAie hai / brahma eka hai / ' tArteM jIvanikai cetanA hai so brahma kI hai| so aisA kahanA bhI bhrama hI hai jAteM zarIra jar3a hai yA viSai brahma kA pratibiMba cetanA bhaI to ghaTapaTAdi jar3a hai tinaviSai brahma kA pratibiMba kyoM na paDyA ara cetanA kyoM na bhaI ? bahuri vaha kahe hai zarIra ko to cetana nAhIM kare hai, jIvako kare hai| taba vAko pUchie hai ki jIvakA svarUpa cetana hai ki acetana hai| jo cetana hai to cetana kA cetana kahA kregaa| acetana hai 1. kapila, Asuri paMcazikha, pataMjali Adi AcArya, puruSa kI anekatA kA nirUpaNa karate haiM jabaki harihara, hiraNyagarbha, vyAsa prabhRti vedavAdI AcArya sabhI vyaktiyoM meM eka hI AtmA ke astitva kA pratipAdana karate haiN| unakA kathana hai ki prANimAtra meM eka AtmA vaise hI pratiSThita hai jaise ki eka hI candramA kA pratibimba aneka jalAzayoM meM aneka dikhatA eka eva hi bhUtAtmA bhUte- bhUte vyavasthitaH / ekathA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat // - brahmamindupaniSad 102 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcavA adhikAra-85 to zarIra kI vA ghaTAdika kI yA jIva kI eka jAti bhii| bahuri vAkoM pUchie hai- brahma kI ara jIvani kI cetanA eka hai ki bhinna hai| jo eka hai to jJAnakA adhikahInapanA kaise dekhie hai| bahuri e jIva pAspara vaha vAkI jAnI ko na jAnai. vaha bAkI jAnI ko na jAnai so kAraNa kahA? jo ta kahegA. yaha ghaTa upAthi bheda hai to ghaTa upAdhi hote to cetanA bhinna-bhinna tthrii| ghaTa upAdhi miTe yAkI cetanA brahma meM nilegI ke nAza ho jAyagI? jo nAza ho jAyagI to yahu jIva to acetana raha jaayegaa| ara tU kahegA jIva hI brahma meM mila jAya hai to tahA~ brahmaviSai mile yAkA astitva rahe hai ki nAhIM rahai hai| jo astitva rahe hai to yahu rahyA, yAkI cetanA yAkai rahI, brahmaviSai kahA milyA? ara jo astitva na rahai hai to tAkA nAza hI bhayA, brahmaviSai kauna milyA? bahari jo ta kahegA- bahma kI ara jIvanikI cetanA bhinna hai to brahma ara sarvajIva Apa hI bhinna-bhinna tthhre| aise jIvani ke cetanA hai so brahma kI hai, aise bhI banai naahiiN| zarIrAdika ko mAyArUpa mAnane kA nirAkaraNa ___ zarIrAdika mAyA ke kaho ho so mAyA hI hAr3a-mAMsAdirUpa ho hai ki mAyA ke nimittateM aura koI tinarUpa ho hai| jo mAyA hI hoya to mAyAkai varNa gaMdhAdika pUrva hI the ki navIna bhe| jo pUrva hI the to pU] to mAyA brahmakI thI, brahma amUrtIka hai tahA~ varNAdi kaise sambhavai ? bahuri jo navIna bhae to amUrtIka kA mUrtIka bhayA taba amUrtIka svabhAva zAzvatA na TahatyA / bahuri jo kahegA, mAyA ke nimitta taiM aura koI ho hai to aura padArtha to tU ThaharAvatAM hI nAhIM, bhayA kauna? jo tU kahegA navIna padArtha nipaje / to te mAyAH bhinna nipaje ki abhinna nipje| mAyA" bhinna nipaje to mAyAmayI zarIrAdika kAheko kahai, ve to tinapadArthamaya bhe| ara abhinna nipaje to nAyA hI tadrUpa bhaI, navIna padArtha nipaje kAheko kahai; aise zarIrAdika mAyAsvarUpa haiM, aisA kahanA bhrama hai| bahuri ve kaI haiM, mAyA te tIna guNa niphjai-rAjasa 1 tAmasa 2 sAtvika 3 / so yaha bhI kahanA kaise banai? jAteM mAnAdi kaSAyarUpa bhAvako rAjata kahie hai, krodhAdikaSAyarUpa bhAvako tAmasa kahie hai, maMdakaSAyarUpa bhAvako sAtvika kar3ie hai| so e to bhAva cetanamaI pratyakSa dekhie hai ara mAyA kA svarUpa jar3a kaho ho so jar3ate e bhAva kaise nipje| jo jar3ake bhI hoI to pASANAdikakai bhI hotA so to cetanAsvarUpa jIva tinahIke e bhAva dIse haiN| tAteM e bhAva mAyAH nipaje nAhIM / jo mAyA ko cetana ThaharAvai to yahu maane| so mAyAko cetana ThaharAe zarIrAdika mAyAta nipaje kahegA to na mAneMge ta" nirdhArakara, bhramarUpa mAne naphA kahA hai? tIna guNoM se tIna deyoM kI utpatti kA nirAkaraNa bahuri ve kahai haiM tina muNani teM brahmA viSNu maheza e tIna deva pragaTa bhae so kaise sambhave? jAte guNIta to guNa hoi, guNata guNI kaise nipjai| puruSate to krodha hoya, krodhaH puruSa kaise nipajai / bahuri ina guNanikI to nindA karie hai| inakari nipajai brahmAdika tinako pUjya kaise mAnie hai| bahuri guNa to mAyAmaI Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka- 86 ara inako 'brahma ke avatAra " kahie hai so e to mAyA ke avatAra bhae, inako brahma ke avatAra kaise kahie hai? bahuri e guNa jinake dhore bhI pAie tinako to inake chur3Avane kA upadeza dIjie ara je inahI kI mUrti tinako pUjya mAnie, yaha kahA bhrama hai| bahuri tinakA kartavya bhI inameMhI bhArI hai| kautUhalAdika vA strIsevanAdika vA yuddhAdika kArya kare hai so tina rAjasAdi guNanikara hI eka kriyA ho hai so inake rAjasAdika pAiye haiM aisA kahA / inako pUjya kahanA, paramezvara kahanA to bane nAhIM / jaise anya saMsArI haiN| taise e bhI haiN| bahuri kadAcit tU kahegA, saMsArI to mAyA ke AdhIna haiM so binA jAne tina kAryaniko kareM haiN| brahmAdika kai mAyA AdhIna hai so e jAnate hI ina kAryaniko karai hai / so yahu bhI bhrama hI hai| jAtaiM mAyA ke AdhIna bhae to kAma-krodhAdika hI nipajai hai, aura kahA ho hai / so e brahmAdikanikai to kAma krodhAdikakI tIvratA pAie hai| kAma kI tIvratAkari strInike vazIbhUta bhae nRtyagAnAdi karate bhae, villa hote bhae, nAnA prakAra kuceSTA karate bhae, bahuri krodha ke vazIbhUta bhae aneka yuddhAdi kArya karate bhae, mAna ke vazIbhUta bhae ApakI uccatA pragaTa karane ke arthi aneka upAya karate bhae, mAyA ke vazIbhUta bhae aneka chala karate bhae, lobha ke vazIbhUta bhae parigraha kA saMgraha karate bhae ityAdi bahuta kahA khie| aise vazIbhUta bhae cIraharaNAdi nirlajjanikI kriyA aura dadhi-lunTanAdi cauranikI kriyA ara ruMDamAlA dhAraNAdi bAulenikI kriyA bahurUpadhAraNAdi bhUtanikIkriyA, gaucAraNAdi nIca kulavAnoM kI kriyA ityAdije niMdya kriyA tinakoM to karate bhae, yAtaiM adhika mAyA ke vazIbhUta bhae kahA kriyA ho hai so jAnI na parI / jaise koU meghapaTalasahita amAvasyA kI rAtri ko aMdhakAra rahita mAnai taise bAhya kuceSTA sahita tIvra kAma krodhAdikanike dhArI brahmAdikaniko mAyArahita mAnanA hai| 'lIlA se sRSTiracanA' kA nirAkaraNa I bahuri vaha kahai hai ki inako kAma krodhAdi vyApta nAhIM hotA, yahu bhI paramezvara kI lIlA hai / yAko kahie hai-aise kArya kare hai te icchAkari kare hai ki binA icchA kare hai| jo icchAkari kare hai to strIsevana kI icchAhI kA nAma kAma hai, yuddha karane kI icchAhI kA nAma krodha hai, ityAdi aise hI jAnanA / bahuri z2o binA icchA kare hai to Apa jAko na cAhe aisA kArya to paravaza bhae hI hoya, so paravazapanA kaise sambhave ? bahuri tU lIlA batAvai hai so paramezvara avatAra dhAri ina kAryanikari lIlA kare hai to anya jIvanikoM ina kAryanita chur3Aya mukta karane kA upadeza kAheko dIjie hai| kSamA, santoSa, zIla, saMyamAdikakA upadeza sarva jhUThA bhayA / brahmA, viSNu aura ziva ye tInoM brahma kI pradhAna zaktiyA~ haiN| - viSNu pu. a. 22-58 kalikAla prArambha meM parabrahma paramAtmAne rajoguNa se utpanna hokara brahmA banakara prajA kI racanA kI / pralaya ke samaya tamoguNa se utpanna ho kAla (ziva) banakara usa sRSTi ko grasa liyaa| usa paramAtmA ne satvaguNa se utpanna ho nArAyaNa banakara samudra meM zayana kiyaa| vAyu pu. a. 7-68, 66 / 2. nAnArUpAya muNDAya varUthapRthudaNDine / namaH kapAlahastAya digvAsAya zikhaNDine / / matsya pu. a. 250, zloka 2 / 9. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA adhikAra-17 'jIdoM ke nigraha anugraha ke lie sRSTi epanA' kA nirAkaraNa bahuri vaha kahai hai ki paramezvara ko to kichU prayojana naahiiN| lokarItikI pravRtti ke arthi vA bhaktanikI rakSA, duSTanikA nigraha tAke arthi avatAra dharai' hai to yAko pUchie hai- prayojana vinA cITI hU kArya na kare, paramezvara kAheko krai| bahuri naiM prayojana bhI kahyA, lokarItikI pravRtti ke arthi karai hai| so jaise koI puruSa Apa kuceSTAkari apane putraniko sikhAvai bahuri ve tisa ceSTA rUpa pravarte taba unako mArai to aise pitA ko bhalA kaise kahie taise brahmAdika Apa kAmakrodharUpa ceSTAkari apane nipajAe lokanikoM pravRtti kraaye| bahuri ye loka taise pravarte taba unako narakAdika viSe ddaarai| narakAdika inahI bhAvanikA phala zAstraviSai likhyA hai so aise prabhuko bhalA kaise mAnie? bahuri se yaha prayojana kahyA bhaktanikI rakSA, duSTanikA nigraha krnaa| so bhaktaniko dukhadAyaka je duSTa bhae te paramezvara kI icchAkari bhae ki binA icchAkAra bhe| jo icchAkari bhae to jaise koU apane sevaka ko Apa hI kAhU ko kahakara marAvai bahuri pIche tisa mArane vAlA ko Apa mArai so aise svAmI ko bhalA kaise khie| taise hI jo apane bhaktako Apa hI icchAkari duSTanikari pIr3ita karAvai bahuri pIche tina duSTanikoM Apa avatAradhAri mArai to aise Izvara ko bhalA kaise mAnie? bahuri jo tU kahegA ki binA icchA duSTa 'mae to ke to paramezvarakai aisA AgAmI jJAna na hogA jo e duSTa mere bhaktaniko duHkha deveMge, kai pahilai aisI zakti na hogI jo inako aise na hone hai| bahuri vAko pUchie hai jo aise kArya ke arthi avatAra dhAtyA, so kahA binA avatAra thAre zakti thI ki naahiiN| jo thI to avatArakAheko thArai ara na thI to pIche sAmarthya hone kA kAraNa kahA bhyaa| taba vaha kahai hai- aise kie binA paramezvara kI mahimA pragaTa kaise hoc| yAkoM pUchie hai ki apanI mahimA ke arthi apane anucaranikA pAlana kare, pratipakSInikA nigraha karai so hI rAga dveSa hai| so rAgadveSa to lakSaNa saMsArI jIvakA hai| jo paramezvarakai bhI rAgadveSa pAie hai to anya jIvanikA rAgadveSa chori samatA bhAva karane kA upadeza kAheko diijie| bahuri rAgadveSa ke anusAri kArya karanA vicAsthA so kArya thore vA bahuta kAla lAge binA hoya nAhI, tAvat kAla AkulatA bhI paramezvara ke hotI hosii| bahuri jaise jisa kArya ko choTA AdamI hI kara sake tisa kArya ko rAjA Apa Aya kare to kiSTa rAjA kI mahimA hotI nAhI, nindA hI hoya / taise jisa kArya ko rAjA vA vyaMtaradevAdika kari sake tisa kAryako paramezvara Apa avatAra dhAri kare aisA mAnie to kichU paramezvara kI mahimA hotI nAhI, nindA hI hai| bahuri mahimA to koI aura hoya tAko dikhAie hai| tU to advaita brahma mAna hai, kaunako mahimA dikhAvai hai| ara mahimA dikhAvane kA phala to stuti karAvanA hai so kaunapai stuti karAyA cAhai hai| bahuri tU to kahai hai sarva jIva paramezvara kI icchA anusAri pravarte haiM ara Apake stuti karAvane kI icchA hai to sabakoM apanI stutirUpa pravartAvo, kAIko anya kArya karanA prai| tAtai mahimA ke arthi bhI kArya karanA na bane / bahuri yaha kaI hai-paramezvara ina kAryanikoM karatA saMtA bhI akartA hai, vAkA nirdhAra hotA nAhIM / 1. paritrANAya sAdhUnAM vinAzAya ca duSkRtAm / dharmasaMsthApanArthAya sammanAmi yuge yuge|||| -gItA 4-8 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-88 yAko kahie hai-tU kahegA yaha merI mAtA bhI hai ara bAMjha bhI hai to terA kahyA kaise mAneMge jo kArya kare tAko akartA kaise maanie| ara tU kahe nirdhAra hotA nAhIM so nirdhAra binA mAni lenA ThahatyA to AkAza ke phUla, gadhe ke sIMga bhI mAno, so aisA asambhava kahanA yukta naahiiN| aise brahmA, viSNu, maheza kA honA kahai hai so mithyA jaannaa| brahmA-viSNu-maheza kA sRSTikA kartA, rakSaka aura saMhArakapane kA nirAkaraNa bahuri ve kahai haiM-brahmA to sRSTiko upajAvai hai, viSNu rakSA karai hai, maheza saMhAra kara hai so aisA kahanA bhI na sambhavai hai| jAta ina kAryaniko karate koU kichU kiyA cAhai koU kichU kiyA cAhai taba paraspara virodha hoya / ara jo tU kahegA, e to eka paramezvarakA hI svarUpa hai, virodha kAheko hoya / to Apa hI upajAvai, Apa hI kSapAvai aise kArya meM kauna phala hai| jo sRSTi apako aniSTa hai to kAheko upajAI ara iSTa hai to kAhe ko ksspaaii| ara jo pahile iSTa lAgI taba upajAI, pIche aniSTa lAgI taba kSapAI aise hai to paramezvara kA svabhAva anyathA bhayA ki sRSTi kA svarUpa anyathA bhayA / jA prathama pakSa grahegA to paramezvara kA eka svabhAva na tthhsthaa| so eka svabhAva na rahane kA kAraNa kauna hai? so batAya, binA kAraNa svabhAva kI palaTani kAheko hoya / ara dvitIya pakSa grahegA to sRSTi to paramezvara ke AdhIna thI, vAkoM aisI kAheko hone dInI jo Apa ko aniSTa laage| bahuri hama pUche haiM-brahmA sRSTi upajAvai hai so kaise upajAvai hai| eka to prakAra yaha hai-jaise mandira cunanevAlA cUnA patthara Adi sAmagrI ekaTI kari AkArAdi banAvai hai taise hI brahmA sAmagrI ekaTI kari sRSTi racanA karai hai to e sAmagrI jahA~ se lyAya ekaTI karI so ThikAnA btaay| ara eka brahmA hI etI racanA banAI so pahale pIche banAI hogI ke apane zarIra ke hastAdi bahuta kie hoMge so kaise hai so btaay| jo batAvegA tisahI meM vicAra kie viruddha maasegaa| bahuri eka prakAra yahu hai- jaise rAjA AjJA karai tAke anusAra kArya hoya, taise brahmA kI AjJAkAra sRSTi nipajai hai to AjJA kaunako dii| ara jinako AjJA daI ve kahAMta sAmagrI lyAya kaise racanA kare haiM so btaay| bahuri eka prakAra yahu hai- jaise RddhidhArI icchA karai lAke anusAri kArya svayameva bnai| taise brahmA icchA karai tAke anusAri sRSTi nipajai hai to brahmA to icchAhI kA kartA bhayA, loka to svayameva hI nipjyaa| bahuri icchA to paramabrahma kInhI hI thI, brahmAkA kartavya kahA bhayA jAteM brahmA ko sRSTi kA nipajAyanahArA khyaa| bahuri tU kahegA paramabrahma bhI icchA karI ara brahmA bhI icchA karI taba loka nipajyA to jAnie hai kevala paramabrahmakI icchA kAryakArI naahiiN| tahA~ zaktihInapanA aayaa| bahuri hama pUche haiM- jo loka banAyA huvA bane hai to vanAvanahArA to sukhake artha banAvai so inTa hI racanA krai| isa lokaviSai to iSTa padArtha thore dekhie haiM, aniSTa ghane dekhie haiN| jIvaniviSe devAdika dhanAe so to ramaneke arthi vA bhakti karAvaneke arthi iSTa banAe ara laTa kIr3I kUkare sUra siMhAdika banAe Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhikAra-16 so kisa arthi banAe / e to ramaNIka nAhI, bhakti karate naahiiN| sarva prakAra aniSTa hI haiN| bahuri daridrI duHkhI nArakIniko dekhe Apako jugupsA glAni Adi duHkha hI upaje aise aniSTa kAheko bnaae| tahA~ vaha kahai hai-ki jIva apane pApakari laTa kIr3I daridrI nArakI Adi paryAya bhugate haiN| yAko pUchie hai ki pIche to pApahIkA phalata e paryAya bhae kaho parantu pahile lokaracanA karate hI inako banAe so kisa arthi bnaae| bahuri pIche jIva pAparUpa pariNae so kaise prinne| jo ApahI pariNae kahoge to jAnie hai brahmA pahale to nipajAe pIche ve yAkai AdhIna na rhe| isa kAraNa brahmAko duHkha hI bhyaa| bahuri jo kahoge-brahmAke pariNamAe pariNamai haiM to tinako pAparUpa kAheko prinnmaae| jIva to Apake nipajAe the unakA burA kisa arthi kiyaa| tAteM aise bhI na bane / bahuri ajIvaniviSe suvarNa sugandhAdi sahita vastu banAe so to ramaNeke arthi banAe, kuyarNa durgandhAdisahita vastu duHkhadAyaka banAe so kisa arthi bnaae| inakA darzanAdikari brahmAkai kichU sukha to nAhIM upajatA hogaa| bahuri tU kahegA, pApI jIvaniko duHkha dene ke arthi bnaae| to ApahIke nipajAe jIva tinasyoM aisI duSTatA kAhe ko karI jo tinako duHkhadAyaka sAmagrI pahale hI bnaaii| bahuri dhUli parvatApitA balu ketIyA aisI hai gIta mI nAhI jara duHkhadAyaka bhI nAhI, tinako kisa arthi banAe / svayameva to jaise taise hI hoya ara banAvanahArA to jo banAvai so prayojana lie hI bnaavai| tAte brahmA sRSTikA kartA kaise kahie hai? bahuri viSNuko lokakA rakSaka kahai hai| rakSaka hoya so to doya hI kArya krai| eka to duHkha upajAvane ke kAraNa na hone de ara eka vinazane ke kAraNa na hone de| so to lokaviSai duHkhahI ke upajaneke kAraNa jahA~-tahA~ dekhie haiM ara tinakAra jIvaniko duHkha hI dekhie hai| kSudhA tRSAdika lagi rahe haiN| zIta uSNAdika kAra duHkha ho hai| jIya paraspara duHkha upajAvai hai, zastrAdi duHkha ke kAraNa bani rahe haiN| bahuri vinazane ke kAraNa aneka bana rahe hai| jIvanike rogAdika vA agni viSa zastrAdika paryAyake nAzake kAraNa dekhie hai ara ajIvanikai bhI paraspara vinazane ke kAraNa dekhie haiN| so aise doya prakArahIkI rakSA to kInhIM nAhIM to viSNu rakSaka hoya kahA kiyaa| vaha kahai hai- viSNu rakSaka hI hai| dekho kSuthA tRSAdikake arthi anna jalAdika kie haiN| kIr3I ko kaNa kuJjarako maNa pahu~cAvai hai saMkaTameM sahAya kara hai| maraNake kAraNa bane TIToDI' kI sI nAI ubArai hai| ityAdi prakAra kari viSNu rakSA kare hai| yAko kahie hai- aise hai to jahA~ jIvanikai rughAtRSAdika bahuta pIr3eM ara anna - jalAdika mile nAhI, saMkaTa par3e sahAya na hoya, kiMvit kAraNa pAi maraNa hoya jAya, tahA~ viSNu kI zakti hIna bhaI ki. vAko jJAna hI na bhayA / lokaviSai bahuta to aise hI duHkhI ho haiM maraNa pAdai haiM, viSNu rakSA kAhe ko na krii| taba vaha kahai hai, yahu jIvanike apane kartavya kA phala hai| taba vAko kahie hai ki jaise zaktihIna lobhI jhuThA vaidya kAhUkai kichU bhalA hoi tAko to kahai, merA kiyA bhayA hai ara jahA~ burA hoya, maraNa hoya taba ka yAkA aisA hI honahAra thaa| taise hI tU kahai hai ki bhalA bhayA tahA~ to viSNu kA kiyA bhayA ara burA bhayA so yAkA kartavya kA phala bhyaa| ,, eka prakAra kA pakSI jo eka samudra ke kinAre rahatA thaa| usake aMDe samudra bahA le jAtA thaa| so usane duHkhI hokara garur3a pakSI kI mArphata viSNu se arja kI to unhoMne samudra se aMDe dilaga diye| purANoM meM aisI kayA hai| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-60 aisI jhUTI kalpanA kAheko kiijie| ke to burA vA bhalA doU viSNu kA kiyA kaho, ke apanA kartavyakA phala kho| jo viSNu kA kiyA bhayA to ghane jIva duHkhI ara zIghra marate dekhie haiM so aisA kArya karai tAko rakSaka kaise kahie? bahuri apane kartavya kA phala hai to karegA so pAyegA, viSNu kahA rakSA karegA? taba vaha kahai hai, je viSNu ke bhakta haiM tinakI rakSA karai hai| yAko kahie hai ki jo aisA hai to kIr3I kunjara Adi bhakta nAhIM unakai annAdika pahuMcAvane viSa vA saMkaTa meM sahAya hone viSai vA paraNa na hone viSai viSNu kA karttavya mAni sarva kA rakSaka kAhe ko mAne, bhaktanihI kA rakSaka maani| so bhaktanikA bhI rakSaka dIsatA nAhI jAteM abhakta haiM te bhakta puruSaniko pIr3A upajAvatai dekhie haiN| taba vaha kahai hai- dhanI hI jAyagA(jagaha) prahalAdAdikakI sahAya karI hai| yAko kahai haiM- jahA~ sahAya karI tahA~ to tU taise hI mAni parantu hama to pratyakSa mleccha musalamAna Adi abhakta purupanikari bhakta puruSa pIr3ita hote dekhi vA mandirAdiko vighna karate dekhi pUche haiM ki ihauM sahAya na kare hai so zakti hI nAhI, ki khabara hI naahiiN| jo zakti nAhI to ina" bhI hInazaktikA dhAraka bhyaa| khabara hI nAhIM to jAko etI bhI khabara nAhI so ajJAna bhayA / ara jo tU kahegA, zakti bhI hai ara jAna bhI hai, icchA aisI hI bhaI, to phira bhaktavatsala kAheko kahe hai| aise viSNu kI loka kA rakSaka mAnanA banatA naaho| bahuri ve kahai haiM- maheza saMhAra kara hai so vAko pUchie hai| prathama to maheza saMhAra sadA karai hai ki mahApralaya ho hai taba hI karai hai| jo sadaH kare hai to jaise viSNu kI rakSA karanekari stuti kInI, taise yAko saMhAra karavekari niMdA kro| jAteM rakSA ara saMhAra pratipakSI haiN| bahuri yahu saMhAra kaise karai hai? jaise : puruSa hastAdikakAra kAhUko mArai vA kahakari marAvai saise maheza apane aMganikAra saMhAra karai hai yA AzAkari marAvai hai| to kSaNa-kSaNa meM saMhAra to ghane jIvanikA sarva loka meM ho hai, yaha kaise kaise aMganikAra yA kauna kaunako AjJA deya yugapat kaise saMhAra kara hai| bahuri maheza to icchA hI kare, yAkI icchAta svayameva unakA saMhAra ho hai| to yAke sadA kAla mArane rUpa duSTa pariNAma hI rahA karate hoMge ara aneka jIvanike yugapat mArane kI icchA kaise hotI hogii| bahuri je. mahApralaya hote saMhAra karai hai to paramabrahmakI icchA bhae kare hai ki vAkI binA icchA hI karai hai| jo icchA bhae karai hai to paramabrahma ke aisA krodha kaise bhayA jo sarvakA pralaya karane kI icchA bhii| jAte koI kAraNa binA nAza karane kI icchA hoya naahiiN| ara nAza karane kI jo icchA tAhIkA nAma krodha hai so kArana btaay| bahuri tU kahegA-paramabrahma yaha khyAla (khela) banAyA thA bahuri dUra kiyA, kArana kichU bhI naahiiN| to khyAla banAyane vAlA ko bhI khyAla iSTa lAgai taba banAvai hai, aniSTa lAgai hai taba dUrakare hai| jo yAko yahu loka iSTa aniSTa lAgai hai to yAke lokaspoM rAgadveSa to bhayA sAkSIbhUta brahma kA svarUpa kAheko kaho ho, sAkIbhUta to yAkA nAma hai jo svayameva jaise hoya taise dekhyA jAnyA kre| jo iSTa aniSTa mAna upajAve, naSTa gare tAko sAkSIbhUta kaise kahie, jAte sAkSIbhUta rahanA ara kartA hartA honA e doU paraspara virodhI haiN| ee ke doU sambhavai naahiiN| bahuri paramabrahma ke pahile to icchA yahu bhaI thI ki 'maiM eka hU~ so bahuta hosyUM saba bahuta bhyaa| aba aisI icchA bhaI hosI jo "maiM bahuta hU~ so eka hosyUM so jaise koU bholapate kAryakare pIche tisa kAryako dUrakiyA cAhai, taise paramabrahma bhI bahuta hoya eka Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cayA~ adhikAra - 61 hone kI icchA karI so jAniye hai ki bahuta hone kA kArya kiyA hoya so bholapa hI taiM kiyA, AgAmI jJAna kAra kiyA hotA to kAheko tAke dUri karane kI icchA hotI / bahuri jo paramabrahma kI icchA binA hI maheza saMhAra karai hai to yahu paramabrahma kA vA brahma kA virodhI bhayA / bahuri pUche haiM yahu maheza loka ko kaise saMhAra karai hai| apane aMganihIkari saMhAra kare hai ki icchA hotaM svayameva hI saMhAra hoya hai? jo apane aMganikari saMhArakara hai to sarvakA yugapatsaMhAra kaise kare hai ? bahuri yAkI icchA hoteM svayameva saMhAra ho hai to icchA to paramabrahma kInhIM thI, yAnaiM saMhAra kahA kiyA ? bahuri hama pUche haiM ki saMhAra bhae sarva lokaviSe jIva ajIva the te kahA~ gae ? taba vaha kahai haijIvaniviSai bhakta to brahma viSai mile, anya mAyAviSai mile| aba yAko pUchiye hai ki mAyA brahmateM judI rahe hai ki pIche eka hoya jAya hai| jo judI rahe hai to brahmavat mAyA bhI nitya bhaI / taba advaitabrahma na rahyA 1 ara mAyA brahma meM eka hoya jAya hai to je jIva mAyA meM mile the taiM bhI mAyA kI sAthi brahma meM mila gae to mahApralaya ho sarvakA paramabrahma meM milanA ThahatyA hI to mokSa kA upAya kAheko krie| bahuri je jIva mAyA meM mile se, bahuri lokaracanA bhae ve hI jIva lokaviSe AyeMge ki ve to brahma meM mila gae the ki nae upjeNge| jo ye hI AdeMge to jAnie hai jude-jude rahe haiM, mile kAheko kaho / ara nae upajeMge to jIvakA astitva thorA kAlaparyaMta hI rahe, kAheko mukta hone kA upAya kIjie / bahuri vaha kahe ki pRthivI ki yAviSai mile haiM so mAyA amUrtIika sacetana hai ki mUrtIka acetana hai jo amUrttIka sacetana hai to amUrtIika meM mUrtIka acetana kaise mile? ara mUrtIka acetana hai to bahu brahma meM mile hai ki nAhIM jo mile hai to yAke milane taiM brahma bhI mUrtIka acetanakari mizrita bhayA / ara na mile hai to advaitatA na rhii| ara tU kahegA e sarva amUrttIka acetana hoi jAya haiM to AtmA ara zarIrAdikakI ekatA bhaI so yahu saMsArI ekatA mAne hI hai, yAko ajJAnI kAheko khie| bahuri pUche haiM-loka kA pralaya hote maheza kA pralaya ho hai ki na ho hai / jo ho hai to yugapat ho hai ki Age pIche ho hai| jo yugapat ho hai to Apa naSTa hotA loka ko naSTa kaise karai ara Age pIche ho hai to maheza lokako naSTakari Apa kahA~ rahyA, Apa bhI to sRSTiviSai hI thA, aise maheza ko sRSTi kA saMhArakartA mAne haiM so asambhava hai / yA prakArakari vA anya aneka prakAranikari brahmA viSNu maheza ko sRSTi kA upajAvanahArA, rakSo karanahArA, saMhAra karanahArA mAnanA na vane, tArte loka ko anAdinidhana mAnanA / loka kI anAdinidhanatA isa lokaviSa je jIvAdi padArtha hai te nyAre-nyAre anAdinidhana haiM / bahuri tinakI avasthA kI palaTana huka kare hai| tisa apekSA upajate vinazate kahiye hai| bahuri je svarga naraka dvIpAdika haiM te anAditeM aise hI haiM ara sadAkAla aise hI rheNge| kadAcit tU kahegA binA banAe aise AkArAdika kaise bhae, so bhae hoya to banAye hI hoya / so aisA nAhIM hai jAteM anAditeM hI je pAie tahA~ tarka khaa| jaise tU paramabrahma kA svarUpa anAdinidhana mAne hai taise e jIvAdika vA svargAdika anAdinidhana mAnie haiN| tU kahegA jIvAdika Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAkSamArga prakAzaka-2 vA svargAdika kaise bhae? hama kaheMge paramabrahma kaise bhyaa| tU kahegA inakI racanA aisI kaunakarI? hama kaheMge paramabrahma ko aisA kauna banAyA? tU kahegA paramabrahma svayaMsiddha hai; hama kahe haiM jIvAdika vA svargAdika svayaMsiddha haiM; tU kahegA inakI ara parabrahma kI samAnatA kaise sammakai? to sambhayaneviSai dUSaNa btaay| lokako navA upajAvanA tAkA nAza karanA tisaviSai to hama aneka doSa dikhaaye| lokako anAdinidhana mAnane te kahA doSa hai? so tU btaay| jo tU paramabrahma mAnai hai so judA hI koI hai naahiiN| e saMsAraviSai jIva haiM te hI yathArtha jJAnakari mokSamArga sAdhanaH sarvajJa vItarAga ho haiN| ihA~ prazna- jo tuma to nyAre-nyAre jIva anAdinidhana kaho ho| mukta bhae pIchai to nirAkAra ho hai, tahA~ nyAre-nyAre kaise sambha? tAkA samAdhAna-jo mukta bhae pIche sarvajJako dIsai hai ki nAhIM dIsai hai| jo dIsai hai to kichU AkAra dIsatA hI hogaa| binA AkAra dekhe kahA dekhyA, ara na dIsai hai to kai to yastu hI nAhI, ke sarvajJa naahiiN| tAte indriyajJAnagamya AkAra nAhI tisa apekSA nirAkAra hai ara sarvajJa jJAnagamya hai tAtai AkArayAn haiN| jaba AkAravAn ThaharayA taba judA-judA hoya to kahA doSa lAgai? bahuri jo tU jAti apekSA eka kahai to hama bhI mAneM haiN| jaise gehU~ bhinna-bhinna hai tinakI jAti eka hai aise eka mAnai to kichU doSa hai naahiiN| yA prakAra yathArtha zraddhAnakari lokavi sarva padArtha akRtrima jude-jude anAdinidhana maanne| bahuri jo vRthA hI amakari sA~ca jhUTa kA nirNaya na kare to tU jAnai, tere zraddhAna kA phala tU paavegaa| brahma se kulapravRtti Adi kA pratiSedha bahuri ve hI brahma putrapautrAdikari kulapravRtti kahe haiN| bahuri kulanivirSe rAkSasa manuSya deva tiryacanikai paraspara prasUti bheda batAvai haiN| tahA~ devate manuSya vA manuSyateM deva yA tiryaMcate manuSya ityAdi koI mAtA koI pitA" koI putraputrI kA upajanA batAvai so kaise sambhavai? bahuri manahI kari vA pavanAdikAra yA vIrya sUMghane Adikari prasUti honI batAvai hai so pratyakSaviruddha bhArI hai| aise hote putrapautrAdika kA niyama kaise rahyA? bahuri bar3e-bar3e mahantaniko anya-anya mAtA-pitAte bhae kahai haiN| so mahaMta puruSa kuzIlI mAtA-pitAkai kaise upajai? yahu to lokavidha gAli hai| aisA kahi unakI mahaMtatA kAheko kahie hai| avatAra mImAMsA bahuri gaNezAdika kI maila Adi kari utpatti batAvai hai yA kAhUke aMga kAhUkai jurai batAvai hai| ityAdi aneka pratyakSa viruddha kahai hai| bahuri coIsa avatAra' bhae kahai hai, tahA~ kaI avatAraniko pUrNAvatAra kahai haiN| keIniko aMzAvatAra kahai haiN| so pUrNAvatAra bhae taba brahma anyatra vyApaka rakhyA ki na rhaa| jo rahA to ina avatAraniko pUrNAvatAra kAhe ko kho| jo vyApaka) na rahA to etAvanmAtra hI brahma rhaa| 1. sanAkumAra zUkarAvatAra 2 devarSi nArada 3 nara nArAyaNa 4 kapila 5 dattAtraya 6 yamapuruSa 7 aSamAvatAra 8 pRthu avatAra 6 matsya 10 kapa dhanvantari 12 mohinI 3 nRsiMhavatAra 14 vAmana 15 parazurAma 16 vyAsa 17 haMsa 1 rAmAvatAra 16 kRSNAvatAra 20 ipagrIva 27 hari 22 buddha 23 aura balki ye 24 avatAra mAne jAte hai| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cayA~ adhikAra-13 bahuri aMzAvatAra bhae tahAM brahma kA aMza to sarvatra kaho ho, ina viSe kahA adhikatA bhaI? bahuri kArya to tuccha tisa ke vAste Apa brahma avatAra dhAsyA kahai so jAniye hai binA avatAra dhArai brahma kI zakti tisa kArya ke karane kI na thii| lAteM jo kArya stoka udyamatai hoi tahAM bahuta udyama kAheko karie? bahuri avatAraniviSai maccha kacchAdi avatAra bhae so kiMcit kArya karane ke arthi hIna tithaMca paryAyarUpa bhae, so kaise sambhave? bahuri prahalAda ke artha narAsaMha avatAra bhae so hariNAMkuzako aisA kAheko hone diyA ara kiteka kAla apane bhakta ko kAheko duHkha dyaayaa| bahuri aisA rUpa kAhaiko dhtyaa| bahuri nAbhirAjAkai vRSamAvatAra bhayA batAvai hai so nAbhiko putrapane kA sukha upajAvane ko avatAra dhaasthaa| ghora tapazcaraNa kisa arthi kiyaa| unako to kichU sAdhya thA hI naahiiN| ara kahegA jagat ke dikhAvane ko kiyA to koI avatArato tapazcaraNa dikhAvai, koI avatAra bhogAdika dikhAve, jagat kisako bhalA jAni laage| bahuri (vaha) kahai hai- eka arahaMta nAmakA rAjA bhayA' so vRSabhAvatAra kA mata aMgIkAra kari jainamata pragaTa kiyA so jainaviSai koI eka arahaMta bhayA naahiiN| jo sarvajJapada pAya pUjana yogya hoya tAhIkA nAma arhanta hai| bahuri rAmakRSNa ina dou avatAraniko mukhya kahai haiM so rAmAvatAra kahA kiyaa| sItA ke arthi vilApakari rAvaNasoM lari vA. mAri rAja kiyaa| ara kRSNAvatAra pahile guyAliyA hoi parastrI gopikAni ke artha nAnA viparIti niMdya ceSTAkari, pIche jarAsiMdhu Adiko mAri rAja kiyaa| so aise kArya karane meM kahA siddhi bhii| bahuri rAmakRSNAdikakA eka svarUpa khai| so bIca meM itane kAla kahA~ rahe? jo brahmaviSe rahe to judai rahe ki eka rhe| jude rahe to jAnie hai, e brahmate jude rahe haiN| eka rahe to rAma hI kRSNa bhayA sItA hI rukmaNI bhaI ityAdi kaise kahie hai| bahuri rAmAyatAraviSa to sItAko mukhya kare ara kRSNAvatAraviSa sItA ko rukmaNI bhaI kaI ara tAko to prathAna na kahe, rAdhikA kumArI tAko mukhya kreN| bahuri pUche taba kahe rAdhikA bhakta thI, so nijastrI ko chori dAsI kA mukhya karanA kaise bane? bahuri kRSNakai to rAdhikAsahita parastrI - sevana ke sarva vithAna bhae sau yaha bhakti kaisI karI, aise kArya to mahAnidha haiN| bahuri rukmaNI ko chori rAdhA ko mukhya karI, so parastrI-seyanako bhalA jAmi karI hosI / bahuri eka rAdhA viSa hI Asakta na bhayA, anya gopikA kubjA' Adi aneka parastrIniviSai bhI Asakta bhayA / so yahu avatAra aise hI kArya kA adhikArI bhyaa| bahuri kahai-lakSmI vAkI strI hai ara thanAdikako lakSmI kahai so e lo pRthvI Adi viSai jaise pASANa thUli hai taise hI rala suvarNAdi dhana dekhie hai| judI hI lakSmI kauna jAkA bhartAra nArAyaNa hai| bahuri sItAdikako mAyA kA svarUpa kahai so ina viSai Asakta bhae saba mApAviSe Asakta kaise na bhyaa| kahAM tAI kahie jo nirUpaNakarai so viruddha krai| parantu jIvaniko bhogAdika kI vArtA suhAve, tAte tinakA kahanA vallama lAga hai| aise avatAra kahai hai, inako brahmasvarUpa kaha haiN| bahuri auraniko bhI 1. bhAgavata skaMtha 5 a. 6, 7, 11 / 2. viSNu. pu. a. 13 zloka 45 se 60 tk| brahmapurANa a. 186 aura bhAgavataskaMdha 10, a. 30, 466 3. bhAgavataskandha 10 a. 48, 9-991 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -mokSamArga kApAka-4 brahmasvarUpa kahai hai| eka to mahAdevako brahmasvarUpa mAne haiM tAko yogI kahe haiM, so yoga kisa arthi ghyaa| bahuri mRgachAlA bhasmI dhArai hai so kisa arthei dhArI hai| bahuri ruNDamAlA paharai hai so hAr3akA chIvanA bhI nidha hai tAko gale meM kisa arthi dhArai hai| sarpAdi sahita hai so yAmeM kauna bar3AI hai| Aka dhatUrA khAya hai so yAmeM kauna bhalAI hai| trizUlAdi rAkhai hai so kaunakA bhaya hai| bahuri pArvatI saMga lie hai so yogI hoya strI rAkhai so aisA viparItapanA kAheko kiyaa| kAmAsakta thA to ghara hI meM rahyA hotA bahuri vAnai nAnA prakAra viparIta ceSTA kInhI tAkA prayojana to kichU mAse naahii| bAule kA sA karttavya bhAsai tAko brahmasvarUpa khai| bahuri kabahU~ kRSNa ko yAkA sevaka kahai, kabahU~ yAko kRSNa kA sevaka kahai / kabahU~ doUniko eka hI kahai, kichU ThikAnA naahii| bahuri sUryAdikako brahmakA svarUpa khai| bahuri aisA kahai jo viSNu kahyA so dhAtuniviSai suvarNa, vRkSaniviSa kalpavRkSa, jUyA viSai jhUTha ityAdi meM maiM hI hU~ so kichU pUrvApara vicAra naahiiN| koI eka aMgakari keI saMsArI jAko mahaMta mAnai tAhIko brahmakA svarUpa kaheM / so brahma sarvavyApI hai to aisA vizeSa kAheko kiyaa| ara sUryAdiviSa vA suvarNAdiviSai hI brahma hai to sUrya ujArA kara hai, suvarNa dhana hai ityAdi guNanikari brahma mAnyA so sUryavat dIpAdika bhI ujAlA karai hai, suvarNavata rUpA lohA Adi bhI dhana haiM, ityAdi guNa anya padArthaniviSai bhI haiM tinako bhI brahma maano| bar3A choTA mAno parantu jAti to eka bhii| so jhUThI mahaMtatA ThaharAvane ke arthi aneka prakAra yukti banAvai hai| bahuri aneka jvAlAmAlinI Adi devI tinako mAyA kA svarUpa kahi hiMsAdika pApa uphnAya pUjanA ThaharAva hai so mAyA to nidha hai sAkA pUjanA kaise sambhavai? ara hiMsAdika karanA kaise bhalA hoya? bahuri gaU sarpa Adi pazu abhakSya bhakSaNAdisahita tinako pUjya khai| agni pavana jalAdiko deva ThaharAya pUjya khai| vRkSAdikako yukti banAya pUjya khai| bahuta kahA kahie, puruSaliMgInAma sahita je hoya tiniviSai brahma kI kalpanA karai ara strIliMgI nAma sahita hoya tini viSai mAyA kI kalpanAkAra aneka vastunikA pUjana uharAye hai| inake pUje kahA hogA so kichU vicAra naahiiN| jhUThe laukika prayojana ke kAraNa ThaharAya jagat ko bhramAva hai| bahuri ve kaha hai- vidhAtA zarIra ko par3e hai, bahuri yama mAra hai, marate samaya yama ke dUta lene Avai haiM, mUe pIche mArgaviSa bahuta kAla lAge hai, bahuri tahAM puNya-pApa kA lekhA kare hai, bahuri tahA~ daMDAdika dehai| so e kalpita jhUThI yukti hai| jIva to samaya-samaya anante upajai mara tinakA yugapat aise honA kaise sammave? ara aise mAnane kA koI kAraNa bhI bhAse naahiiN| pAtraniSedha bahuri mUe pIche zrAdika kare vAkA bhalA honA kaha so jIvatA to kAhUke puNya - pApakAra koI sukhI duHkhI hotA vIsa nAhIM, mUe pIche kase hoii| e yukti manuSyaniko pramAya apane lobha sAdhane ke arthi banAI hai| kIr3I pataMga siMhAdika jIva bhI to upajai mare haiM, unako pralaya ke jIva tthhraave| so jaise manuSyAdika ke janma maraNa hote dekhie hai, taise hI unake hote dekhie hai| cUMThI kalpanA kie kahA siddhi hai? bahuri ve zAstranivi kathAdika nirUpa haiM tahA~ vicArakie viruddha bhAse hai| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cayA~ adhikAra-15 yajJa meM pazuhiMsA kA pratiSedha bahuri yajJAdika karanA dharma ThaharAvai hai so tahA~ bar3e jIva tina kA homa karai hai, agnyAdikakA mahA Arambha karai hai, tahA~ jIvaghAta ho hai so unahI ke zAstraviSai vA lokaviSa hiMsA kA niSedha hai so aise nirdaya haiM kichU ginai naahiiN| ara kahai- "yajJArthaM pazavaH sRSTAH" e yajJa hI ke arthi pazu banAe haiN| tahA~ ghAta karane kA doSa naahiiN| bahuri meghAdikakA honA, zatru AdikA vinazanA ityAdi phala dikhAya apane lobha ke arthi rAjAdikaniko bhramAvai / so koI viSaH jIvanA kahai so pratyakSa viruddha hai| taise hiMsA kie dharma ara kAryasiddha kahanA pratyakSa viruddha hai| parantu jinakI hiMsA karanI kahI, tinakI to kichU zakti nAhI, unakI kAhUko pIra naahiiN| jo kisI zaktivAn kA yA iSTa kA homa karanA ThaharAyA hotA to ThIka pdd'taa| bahuri pApa kA bhaya nAhI tAtai pApI durbala ke ghAtaka hoya apane lobha ke arthi apanA vA anya kA burA karane viSai tatpara bhae bahuri te mokSamArga bhaktiyoga ara jJAnayoga kari doya prakAra prarUpa haiN| aba bhaktiyoga kari mokSamArga kahaiM tAkA svarUpa kahiye haiM bhaktiyoga mImAMsA tahAM bhakti nirguNa saguNa bhedakari doya prakAra kahai haiN| tahA~ advaita paramabrahma kI bhakti karanI so nirguNabhakti hai| so aise karai hai- tuma nirAkAra ho, niraMjana ho, mana vacana ke agocara ho, apAra ho, sarvavyApI ho, eka ho, sarva ke pratipAlaka ho, adhamaudhAraka ho, sarva ke kartA hartA ho ityAdi vizeSaNanikari guNa gAvai haiN| so ina viSai keI to nirAkArAdi vizeSaNa haiM so abhAvarUpa hai tinako sarvathA mAne abhAva hI bhAsai / jAte AkArAdi binA vastu kaise hoI / bahuri keI sarvavyApI Adi vizeSaNa asambhavI haiM so tinakA asambhavapanA pUrve dikhAyA hI hai| bahuri aisA kahai jo jIva buddhikari maiM tihArA dAsa hU~, zAstradRSTikari tihArA aMza hU~, tattvabuddhikari 'tU hI maiM hU~' so e tInoM hI bhrama haiN| yahu bhaktikaranahArA cetana hai ki jar3a hai| jo cetana hai to yaha cetanA brahmakI hai ki isahIkI hai| jo brahmakI hai to maiM dAsa hU~ aitA mAnanA to cetanA hI ke ho hai so cetanA brahma kA svabhAva ThahatyA ara svabhAva svabhAvIkai sAdAtmyasambandha hai| tahA~ dAsa ara svAmI kA sambandha kaise inai? dAsa-svAmI kA sambandha to bhinna padArtha hoya taba hI bne| bahuri jo " yaha cetanA isahI kI hai to yahu apanI cetanA kA dhanI judA padArtha ThahatyA to maiM aMza hU~ vA 'jo tU hai so maiM hU~ aisA kahanA jhUThA bhyaa| bahuri jo bhakti karaNahArA jar3a hai to jar3akai buddhikA honA asambhava hai aisI buddhi kaise bhaI / tAtai 'maiM dAsa hU~' aisA kahanA to taba ho banai jaba jude-jude padArtha hoy| ara 'terA maiM aMza hU~' aisA kahanA banai hI naahiiN| jAte 'tU' ara 'maiM' aisA to bhinna hoya saba hI bane, so aMza aMzI bhinna kaise hoya? aMzI to koI judA yastu hai nAhI, aMzanikA samudAya so hI aMzI hai| aba tU hai so maiM hU~, aisA vacana hI viruddha hai| eka padArthaviSa Apo bhI mAnai ara vAko para bhI mAnai so kaise sambhavai? tAteM prama chor3i nirNaya karanA / bahuri keI nAma hI japai haiM so jAkA nAma japai tAkA svarUpa pahicAne binA kevala Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 66 nAmahI kA apanA kaise kAryakArI hoya / jo tU kahegA, nAmahIkA atizaya hai to jo nAma IzvarakA hai so hI nAma kisI pApI puruSakA tharacA, tahA~ doUnikA nAma uccAraNaviSai phalakI samAnatA hoya so kaise bnai| tA svarUpakA nirNayakari pIche bhakti karane yogya hoya tAkI bhakti krnii| aise nirguNabhaktikA svarUpa dikhaayaa| bahuri jahA~ kAma-krodhAdikari nipaje kAryanikA varNanakari stutyAdi karie tAko saguNabhakti kahai hai| tahAM saguNabhaktiviSe laukika zRMgAra varNana jaise nAyaka nAyikA kA karie taise ThAkura ThakurAnIkA varNana kare hai| svakIyA parakIyA strIsambandhI saMyogaviyogarUpa sarvavyavahAra tahA~ nirUpai hai / huri snAna karatI strInikA vastra curAvanA, dadhi lUTanA, strInike pagAM par3anA, strInike Age nAcanA ityAdi jina kAryaniko saMsArI jIva bhI karate lajjita hoya tini kAryanikA karanA ThaharAve hai| so aisA kArya atikAma pIr3ita bhI bane / bahuri yuddhAdika kie kahai to e krodha ke kArya haiN| apanI mahimA dikhAvane ke arthi upAya kie kaheM soe mAna ke kArya hai| aneka chaTA lie kahai so mAyAke kArya haiN| viSaya sAmagrI prAptike artha yatna kie kahai so e lobha ke kArya haiN| kautUhalAdika kie kahai so hAsyAdikake kArya haiN| aise e kArya krodhAdikAra yukta bhae hI bnai| yA prakAra kAma-krodhAdikari nipaje kAryaniko pragaTakari kahaiM, hama stuti kareM haiN| so kAma-krodhAdike kArya hI stutiyogya bhae to niMdya kauna tthhreNge| jinakI lokaviSai, zAstraviSai atyanta nindA pAie tini kAryanikA varNanakari stuti karanA to hastacugalakAsA kArya bhayA / hama pUche haiM- koU kisIkA nAma to kahai nAhIM ara aise kAryanihIkA nirUpaNa kari kahai ki kisIne aise kArya kie haiM, taba tuma vAko bhalA jAno ki burA jAno / jo bhalA jAno to pApI bhale bhae, burA kauna rkhaa| bure jAno to aise kArya koI karo so hI burA bhayA / pakSapAta rahita nyAya kro| jo pakSapAtikari kahoge, ThAkurakA aisA varNana karanA bhI stuti haiM to ThAkura aise kArya kisa artha kie| aise nidyakArya karane meM kahA siddhi bhaI ? kahoge, pravRtti calAvaneke artha kie to parastrIsevana Adi niMdyakAryanikI pravRtti calAvanemeM Apakai yA anyakai kahA naphA bhayA / tAteM ThAkurakai aisA kArya karanA sambhava nAhIM / bahuri jo ThAkura kArya na kie tuma hI kaho ho, to jAmeM doSa na thA tAko doSa lagAyA, tAtaiM aisA varNana karanA to niMdA hai, stuti nAhIM / bahuri stuti karate jina guNanikA varNana karie tisa rUpa hI pariNAma hoya vA tinahI viSai anurAga Avai / so kAma-krodhAdi kAryanikA varNana karatA Apa bhI kAmakrodhAdirUpa hoya athavA kAmakrodhAdi viSe anurAgI hoya to aise bhAva to bhale nAhIM / jo kahoge, bhakta aisA bhAva na kare haiM to pariNAma bhae binA varNana kaise kiyA / tinakA anurAga bhae binA bhakti kaise karI / so e bhAva hI bhale hoya to brahmacaryako vA kSamAdikako bhale kAheko khie| inake to paraspara pratipakSIpanA hai| bahuri saguNabhakti karane ke arthi rAma - kRSNAdikakI mUrti bhI zRMgArAdi kie vakratvAdisahita strI Adi saMga lie banAye hai, jAko dekhate hI kAmakrodhAdi bhAva pragaTa hoya Avai ara mahAdevake liMgahIkA AkAra banAye hai| dekho viDambanA, jAkA nAma lie lAja Avai, jagat jisako DhA~kyA rAkhe tAke AkArakA pUjana karAve haiN| kahA anya aMga vAke na the? parantu dhanI viDambanA aise hI kie pragaTa hoya / bahuri saguNabhaktike arthi nAnA prakAra viSayasAmagrI bhelI kreN| bahuri nAma to I Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhikAra-67 ThAkurakA karai ara tinako Apa bhogvai| bhojanAdika banAvai bahuri ThAkurako bhoga lagAyA kahai, pIche Apa hI prasAdakI kalpanAkari tAkA bhakSaNAdi krai| so ihAM pUchiye hai, prathama to ThAkurakai kSuthA tRSA pIr3A hosii| na hoi to aisI kalpanA kaise sambhau / ara kSudhAdikari pIr3ita hoya so vyAkula hoi taba Izvara duHkhI bhayA, aurakA duHkha kaise dUri krai| bahuri bhojanAdi sAmagrI Apa to unake arthi arpaNa karI, so karI, pIche prasAda to ThAkura devai taba hoya, ApahI kA to kiyA na hoy| jaise koU rAjAko bheMTa kara pIche rAjA bakse to vAko grahaNa karanA yogya ara Apa rAjA kI bheMTa karai ara rAjA to kichU kahai nAhIM, Apa hI 'rAjA mokU bakasI aise kahi vAko aMgIkAra kare to yaha, khyAla (khela) bhyaa| taise ihA~ bhI aise kie bhakti to bhaI nAhI, hAsya karanA bhayA ' kuhuri lAkura ara TU do ki ho : moga ko taiMne bheMTa karI, pIche ThAkura bakasai so grahaNa kIje, Apa hI te grahaNa kAheko karai hai| ara tU kahegA ThAkurakI to mUrti hai tAtai maiM hI kalpanA karUM hUM, to ThAkurakA karane kA kArya se hI kiyA taba tU hI ThAkura bhyaa| bahuri jo eka ho to bheMTa karanI, prasAda kahanA jhUThA bhyaa| eka bhae yaha vyavahAra sambhavai nAhIM tAteM bhojanAsakta puruSanikari aisI kalpanA karie hai| bahuri TAkurake arthi nRtya - gAnAdi karAvanA, zIta grISma basaMta Adi RtuniviSai saMsArInikai sambhavatI aisI viSayasAmagrI bhelI karanI ityAdi kArya krai| tahA~ nAma to ThAkura kA lenA ara indriyanike viSaya apane poSane so viSayAsakta jIvanikari aisA upAya kiyA hai| bahuri janma vivAhAdika kI vA sovanA jAganA ityAdikakI kalpanA tahA~ karai hai so jaise lar3akI guDDAguDInikA khyAla banAya kari kautUhala kare, taise yaha bhI kautUhala karanA hai| kichU paramArtharUpa guNa hai naahiiN| bahuri lar3ake ThAkurakA svAMga banAya gheSTA dikhaavai| tAkari apane viSaya poSai ara kahai yaha bhI bhakti hai, ityAdi kahA khie| aisI aneka viparItatA saguNa bhakti viSe pAIe hai| aise doya prakAra bhaktikari mokSamArga kaha so tAko mithyA dikhaayaa| . aba jJAnayogakari mokSamArga kaha hai tAkA svarUpa kahie hai jJAnayoga mImAMsA eka advaita sarvavyApI paramabrahma ko mAnanA tAko jJAna kahai hai so tAkA mithyApanA to pUrva kahyA hI hai| bahuri Apako sarvathA zuddha brahmasvarUpa mAnanA, kAmakrodhAdika va zarIrAdikako bhrama jAnanA tAko jJAna kahai hai so yahu bhrama hai Apa zuddha hai to mokSakA upAya kAheko kara hai| Apa zuddhabrahma ThahatyA taba kartavya kahA rahyA? bahuri pratyakSa Apake kAmakrodhAdika hote dekhie hai ara zarIrAdika kA saMyoga dekhie hai so inakA abhAva hogA taba hogA, vartamAna viSe inakA sadbhAva mAnanA bhrama kaise bhayA? bahuri kahai haiM, mokSakA upAya karanA bhI prama hai| jaise jevarI to jevarI hI hai tAko sarpa jAne thA so prama thA-bhrama meTe jevarI hI hai| taise Apa to brahma hI hai, Aeko azuddha jAnai thA so bhrama thA, bhrama meTe Apa brahma hI hai| so aisA kahanA mithyA hai| jo Apa zukha hoya ara tAko azuddha jAnai to ama ara Apa kAmakrodhAdisahita azuddha hoya ramA sAko azuddha jAnai to bhrama kaise hoi| zuddha jAne bhrama hoi so jhUThA bhrama-kari Apako zuddhabrahma mAne kahA siddhi hai| bahuri tU kahegA, e kAma krodhAdika to manake dharma haiM, brahma nyArA hai to tujhakU pUchie hai- mana terA svarUpa hai ki naahiiN| jo hai to kAma-krodhAdika bhI tere hI bhe| ara nAhIM to tU jJAnasvarUpa hai ki Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-68 jar3a hai| jo jJAnasvarUpa hai to tere to jJAna mana vA indriya dvArA hI hotA dI hai| ini binA koI DAna batAvai to tAko judA terA svarUpa mAnai so bhAsatA naahiiN| bahuri 'mana jJAne' thAtuse mana zabda nipajai hai so mana to jJAnasvarUpa hai| so yahu jJAna kisakA hai tAko batAya so judA koU mAsai naahii| bahuri jo tU jar3a hai to jJAna binA apane svarUpakA vicAra kaise karai hai, yahu banai nAhIM / bahuri tU kahai hai, brahma nyArA hai so vaha nyArA brahma tU hI hai ki aura hai| jo tU hI hai to tere 'maiM brahma hU~' aisA mAnane vAlA jo jJAna hai so to mana svarUpa hI hai, manaH judA nAhIM ara bhApA mAnana Apa hI virSa hoy| jAko nyArA jAne tisavira ApA mAnyo jAya naahiiN| so manate nyArA brahma hai to manarUpa jJAna brahmaviSe ApA kAheko mAna hai| bahari jo brahma aura hI hai to tU brahmaviSe ApaNa kAheko mAnai tAte bhrama chor3i aisA jAni, jaise sparzanAdi indriya to zarIra kA svarUpa hai so jar3a hai, yAke dvAri jo jAnapano ho hai so AtmAkA svarUpa hai; taise hI mana bhI sUkSma paramANunikA puJja hai so zarIra hI kA aMga hai, tAkai dvAri jAnapanA ho hai vA kAmakrodhAdi bhAva ho hai so sarva AtmAkA svarUpa hai| vizeSa itanA- jAnapanA to nija svabhAva hai, kAma-krodhAdika upAthika bhAva hai tinakAra AtmA azuddha hai| jaba kAla pAya kAma-krodhAdi miTeMge ara jAnapanAMkai mana indriyakA AdhInapanA miTegA, taba kevalajJAnasvarUpa AtmA zuddha hogaa| aise hI buddhi ahaMkArAdika bhI jAni lene, jAtai mana ara bujhyAdika ekArtha haiM ara ahaMkArAdika haiM te kAma krodhAdikavatu upAthika bhAva haiN| inako Apatai bhinna jAnanA prama hai| inako apane jAni upAdhika bhAvanike abhAva karanekA udyama karanA yogya hai| bahuri jinateM inakA abhAva na hoya sakai ara apanI mahaMtatA cAhai te jIva inako apane na ThaharAya svacchanda praya haiN| kAma - krodhAdika bhAvaniko badhAya viSaya-sAmagrIniviSe vA hiMsAdikAryaniviSai tatpara ho haiN| bahuri ahaMkArAdika kA tyAgako bhI anyathA mAna hai| sarvako paramabrahma mAnanA, kahIM Apo na mAnano tAko ahaMkArakA tyAga batAvai so mithyA hai jAteM koI Apa hai ki naahiiN| jo hai to ApaviSai Apa kaise na mAnie, jo Apa nAhIM hai to sarvako brahma kauna mAne hai? tAtai zarIrAdi paravirSa ahaMbuddhi na karanI, tahA~ kartA na honA so ahaMkAra kA tyAga hai| Apa viSa ahaMbuddhi karanekA doSa naahii| bahurei sarvako samAna jAnanA, koI viSa bheda na karanA tAko rAgadveSakA tyAga batAvai hai so bhI mithyA hai| jAte sarva padArtha samAna haiM naahiiN| koI cetana hai koI acetana hai, koI kaisA hai koI kaisA hai tinako samAna kaise mAnie? tAte paradravyAnako iSTa aniSTa na mAnanA so rAgadveSakA tyAga hai| padArthanikA vizeSa jAnane meM to kichU doSa nAhIM / aise hI anya mokSamArgarUpa bhAvanikI anyathA kalpanA karai hai| bahuri aisI kalpanAkari kuzIla sevai hai, abhakSya bhakhai hai, varNAdi bheda nAhIM karai hai, hIna kriyA Acarai hai ityAdi viparItarUpa pravartI hai| jaba koU pUchai taba kahai, e to zarIrakA dharma hai athavA jaisI prAlabdhi haiM taise ho hai athavA jaise Izvara kI icchA ho hai, taise ho hai, hamako to vikalpa na krnaa| so dekho jhUTha, Apa jAni-jAni pravarte tAko to zarIra kA dharma btaavai| Apa udyamI hoya kArya karai tAko prAlabdhi khai| Apa icchAkari sevai tAko IzvarakI icchA batAyai / vikalpa karai ara kahai hamako to vikalpa na karanA / so dharmakA Azraya leya viSayakaSAya sevane, tAla jhUThI yukti vanAvai hai| jo apane pariNAma kichU bhI na milA to hama yAkA karttavya na maanai| jaise Apa dhyAna ghare tiSThai hai, koU apane Upari vastra geri gayA tahAM Apa kichU sukhI na bhayA, tahAM to tAkA karttavya nAhIM Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhikAra 66 so sAMca ara Apa vastrako aMgIkAra kara pahareM, apanI zItAdika vedanA miTAya sukhI hoya, tahA~ jo apanA karttavya mAne nAhIM so kaise saMbhave / bahuri kuzIla sevanA, abhakSya bhakhaNA ityAdi kArya to pariNAma mile binA hote hI nAhIM / tahA~ apanA karttavya kaise na mAnie tAteM jo kAma krodhAdikA abhAva hI bhayA hoya to tahA~ kisI kriyAniviSai pravRtti sambhavai hI nAhIM / ara jo kAmakrodhAdi pAie hai to jaise e bhAva thore hoya taise pravRtti krnii| svacchanda hoya iniko badhAvanA yukta nAhIM / pavanAdi sAdhana dvArA jJAnI hone kA pratiSedha 1 bahuri keI jIva pavanAdikakA sAdhanakara Apako jJAnI mAne hai tahA~ iDA piMgalA suSumNArUpa nAsikAdvArakari pavana nikasai, tahA~ varNAdika bhedaniteM pavana hI ko pRthvI tattvAdikarUpa kalpanA kare hai / tAkA vijJAnakari kichU sAdhana nimittakA jJAna hoya tAtaiM jagat ko iSTa aniSTa batAvai, Apa mahaMta kahAvai so yaha to laukika kArya hai, kichU mokSamArga nAhIM / jIvaniko iSTa aniSTa batAya unakai rAga-dveSa badhAvai ara apane mAna lobhAdika nipajAvai, yAmeM kahA siddhi hai| bahuri prANAyAmAdikA sAdhana kareM, pavana ko car3hAya samAdhi lagAI kahai, so yahu to jaise naTa sAdhanateM hastAdika kari kriyA karai taise yahA~ bhI sAdhanatai pavanakari kiyA karI / hastAdika ara pavana e to zarIra hI ke aMga haiN| inike sAdhanatai Atmahita kaise sadhai ? bahuri tU kahegA - tahA~ manakA vikalpa miTai hai, sukha upajai hai, yama ke vazIbhUtapanA na ho hai so yahu mithyA hai| jaise nidrAviSai cetanA kI pravRtti miTai hai taise paMvana sAdhanateM yahA~ cetanA kI pravRtti miTai hai| tahA~ mana ko roki rAkhyA hai, kichU vAsanA to miTI nAhIM / tAtaiM manakA vikalpa miTyA na kahie ara cetanA binA sukha kIna bhogave hai tAteM sukha upajyA na khie| ara isa sAdhanavAle to isa kSetraviSe bhae haiM tina viSe koI amara dIsatA nAhIM / agni lagAe tAkA bhI maraNa hotA dIse hai tArte yamake vazIbhUta nAhIM, yahu jhUThI kalpanA hai| bahuri jahA~ sAdhana viSai kichU cetanA rahai ara tahA~ sAdhana zabda sunai tAko anahada nAda batAvai / so jaise vINAdika ke zabda sunanete sukha mAnanA taise tisake sunanete sukha mAnanA hai| ihAM to viSayapoSaNa bhayA, paramArthato kichU nAhIM / bahuri pavana kA nikasane paiThane viSai "sohaM" aise zabdakI kalpanAkari tAko 'ajapA jApa' kahe hai so jaise tItarake zabdaviSai 'tU hI' zabdakI kalpanA kare hai, kichU tItara artha avadhAri aisA zabda kahatA nAhIM / taise yahAM 'so'haM' zabda kI kalpanA hai, kichU pavana artha avadhAri aisA zabda kahatA nAhIM / bahuri zabda ke japane sunane hI taiM to kichu phalaprApti nAhIM, artha avadhAre phalaprApti ho hai / so 'so'haM ' zabda kA artha yahu hai 'so hU~ hU~' yahA~ aisI apekSA cAhie hai, 'so' kauna? taba tAkA nirNaya kiyA cAhie jAMteM tat zabdakai ara yat zabdakai nitya sambandha hai / tAtai vastukA nirNayakari tAviSai ahaMbuddhi dhAraneviSai 'so'haM' zabda bnai| tahA~ bhI Apako Apa anubhavai, tahA~ to 'so'haM' zabda sambhave nAhIM / parako apane svarUpa batAvane viSai 'so'' zabda sambhaye hai| jaise puruSa Apako Apa jAnai tahA~ 'so hUM chU' aisA kAheko vicArai / koI anya jIva Apako na pahacAnatA hoya ara koI apanA lakSaNa na pahacAnatA hoya, taba vAko kahie 'jo aisA hai so maiM hU~' taise hI yahAM jAnanA / bahuri keI lalATa bhauMhArA nAsikA ke agra ke dekhane kA sAdhanakari trikuTI Adi kA dhyAna mayA kahi paramArtha mAne sonetra kI pUtarI phire mUrtIka vastu dekhI, Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-100 yAmeM kahA siddhi hai| bahuri aise sAthananita kiMcit atIta anAgatAdika kA jJAna hoya vA vacanasiddhi hoya vA pRthvI AkAzAdiviSe gamanAdika kI zakti hoya vA zarIraviSai ArogyatAdika hoya to e to sarva laukika kArya haiN| devAdikakai svayameva hI aisI zakti pAie hai| initeM kichu apanA bhalA to hotA nAhI, bhalA to viSayakavAyakI vAsanA miTe hoy| so e to viSayakaSAyapoSaneke upAya haiN| tAtai e sarva sAdhana kichU hitakArI haiM nAhIM / inivirSe kaSTa bahuta maraNAdi paryanta hoya ara hita sadhai nAhIM / tAta jJAnI vRthA aisA kheda karai nAhIM / kaSAyI jIva hI aise sAdhanaviSe lAge haiN| bahuri kAhUko bahuta tapazcaraNAdikakari mokSakA sAMdhana kaThina batAye hai| kAhUko sugamapane hI mokSa bhayA khai| uddhavAdikako paramabhakta kahai, tinako to tapakA upadeza diyA kahai, vezyAdikakai binA pariNAma (kevala) nAmAdikahIta taranA batAvai, kichU thala hai naahiiN| aise mokSamArga ko anyathA prarUpai hai| anyamata kalpita mokSasvarUpa kI mImAMsA bahuri mokSasvarUpa ko bhI anyathA prarUpa hai| tahA~ mokSa aneka prakAra batAvai hai| eka to mokSa aisA kahai hai-jo vaikuNThadhAmaviSai ThAkura ThakurANIsahita nAnA bhogavilAsa karai hai tahA~ jAya prApta hoya ara tinikI Tahala kiyA karai so mokSa hai| so yahu to viruddha hai| prathama to ThAkura bhI saMsArIvat viSayAsakta hoya rahyA hai| to jaisA rAjAdika hai lesA hI Asura bhayA / bahuri mAnya pAsi Tahala karAvanI bhaI taba ThAkurakai parAdhInapanA bhyaa| bahuri jo yahu mokSako pAya tahA~ Tahala kiyA karai to jaise rAjAkI cAkarI karanI taise yaha bhI cAkarI bhaI, tahA~ parAdhIna bhae sukha kaise hoya? tAta yaha bhI banai naahiiN|| bahuri eka mokSa aisA kahai haiM-Izvara ke samAna Apa ho hai so bhI mithyA hai| jo usake samAna aura bhI judA hoya hai to bahuta Izvara bhae / lokakA kartA hartA kauna ThaharegA? sabahI Thaharai to bhinna icchA bhae paraspara viruddha hoy| eka hI hai to samAnatA na bhii| nyUna hai tAkai nIcApane kari ucca hone kI AmulatA rahI, taba sukhI kaise hoya? jaise beTA rAnAkai bama rAjA saMsAraviSai ho hai taise choTA bar3A Izvara muktiviSai bhI bhayA so bane naahii| bahuri eka mokSa aisA kahe -jo vaikuNThaviSai dIpakakIsI eka jyoti hai, tahA~ jyotiviSai jyoti jAtha mile hai so yaha bhI mithyA hai| dIpakakI jyoti to mUrtIka acetana hai, aisI jyoti tahA~ kaise sambhava? bahuri jyoti meM mile yaha jyoti rahai hai ki vinazi jAya hai| jo rahe hai to jyoti baghatI jAyasI, taba jyotiviSai hInAdhikapano hosii| ara vinazi jAya hai to ApakI sattA nAza hoya aisA kArya upAdeya kaise maanie| tAte aise bhI bana naahiiN| bahuri eka mokSa aisA kahai hai-jo AtmA brahma hI hai, mAyAkA AvaraNa miTe mukti hI hai so yahu bhI mithyA hai| yaha mAyA kA AvaraNasahita thA taba brahmasyoM eka thA ki judA thaa| jo eka thA to brahmahI mAyArUpa bhayA ara judA thA to mAyA dUri bhae brahmaviSa mile hai taba yAkA astitva rahai hai ki nAhIM / jo rahe hai to sarvajJako to yAkA astitva judA bhAsa, taba saMyoga honeta milyA kaho parantu paramArthate to milyA naahiiN| bahuri astitva nAhIM rahai hai to ApakA abhAva honA kauna cAhai, tAta yaha bhI na bne| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rocava adhikAra - 18 bahuri eka prakAra mokSako aisA bhI keI kahai hai jo buddhiAdikakA nAza bhae mokSa ho hai| so zarIra ke aMgabhUta mana indriya tinake AdhIna jJAna na rahyA / kAma krodhAdika dUri bhae aise kahanA to bane hai ara tahA~ cetanatAkA bhI abhAva bhayA mAnie to pASANAdi samAna jar3a avasthAko kaise bhalI mAnie / bahuri bhalA sAdhana karate to jAnapanA badhai hai, bahuta bhalA sAdhana kie jAnapanekA abhAva honA kaise mAnie? bahuri lokaviSai jJAnakI mahaMtatAteM jar3apanAkI to mahaMtatA nAhI, tAtai yahu banai naahiiN| aise hI aneka prakAra kalpanAkari mokSako batAvai so kiDU yathArtha to jAnai nAhI, saMsAra avasthAkI mukti avasthAviSai kalpanAkari apanI icchA anusAri bakai hai| yA prakAra vedAMtAdi mataniyiSe anyathA nirUpaNa karai hai| muslimamata sambandhI vicAra bahuri aise hI musalamAnoM ke mataviSai anyathA nirUpaNa kara hai| jaise ve brahmako sarvavyApI, eka, niraMjana, sarvakA kartA-hartA mAne hai taise e khudAko mAna hai| bahuri jaise ye avatAra bhae mAne hai taise e paigambara bhae mAne haiN| jaise ve puNya - pApakA lekhA lenA, yathAyogya daNDAdika denA ThaharAvai hai taise ye khudAkai ThaharAvai hai| bahuri jaise ve gaU Adiko pUjya kahe haiM taise e sUara Adiko kahai haiM, sarva tiryaca Adika haiN| bahuri jaise ve Izvara kI bhakti mukti kahai hai taise e khudA kI bhaktita kahai haiN| bahuri jaise ve kahIM dayA poSa, kahIM hiMsA poSai, taise e bhI kahIM mehara karanI poSe kahIM katala karanA possai| bahuri jaise ve kahIM tapazcaraNa karana poSai kahIM viSayAsevana poSe taise hI e bhI poSe haiN| bahuri jaise ve kahIM mAMsa madirA zikAra Adi kA niSedha karai, kahIM uttama puruSoMkari tinikA aMgIkAra karanA batAvai haiM taise e bhI tinikA niSedha | vA aMgIkAra karanA batAvai hai| aise aneka prakArakari samAnatA pAie hai| yadyapi nAmAdila aura aura haiM tathApi prayojanabhUta arthakI ekatA pAie hai| bahuri Izvara khudA Adi mUla zraddhAnakI to ekatA hai ara utara zraddhAnaviSa ghane hI vizeSa haiN| tahA~ unateM bhI e viparItarUpa viSayakaSAyake poSaka, hiMsAdipApake poSaka, pratyAdi pramANata viruddha nirUpaNa kare haiN| tAteM musalamAna kA mata mahAviparItarUpa jaannaa| yA prakAra isa kSetrakAlavirSa jini matanikI pracura pravRtti hai tAkA mithyApanA pragaTa kiyaa| ihA~ koU kahai jo ra mata mithyA hai to bar3e rAjAdika vA bar3e vidyAvAna ini matanivirSa kaise pravata tAkA samAdhAna-jIvanikai mithyAvAsanA anAdita hai so iniviSa mithyAtva hI kA poSaNa hai| bahuri jIvanikai viSayakaSAyarUpa kAryanikI cAha varte hai so ini viSa viSayakaSAya rUpa kArya hIkA poSaNa hai| bahuri rAjAdikanikA vA vidyAvAnokA aise dharmaviSa viSayakaSAyarUpa prayojanasiddhi ho hai| bahuri jIva to lokaniMdyapanA ko bhI ulaMghi, pApa bhI jAni jina kAryaniko kiyA cAhai tini kAryaniko karate tharma batAvai to aise dharmaviSai kauna na laage| tAtai ini tharmanikI vizeSapravRtti hai| bahuri kadAcit sU kahegA-ini dhaniviSa virAgatA dayA ityAdi bhI to kahe haiM, so jaise jhola binA khoTA dravya cAlai nAhIM, taise sA~ca milAe binA jhUTha thAlai nAhIM parantu sarvakai hita prayojana viSa viSayakaSAyakA hI poSaNa kiyA hai| jaise gIlAviSai upadeza deya rADi(yuddha) Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-102 karAvane kA prayojana pragaTa kiyA, vedAntaviSai zuddha nirUpaNakari svacchanda hone kA prayojana dikhaayaa| aise hI anya jaanne| bahuri yahu kAla to nikRSTa hai so isaviSa to nikRSTa dharma hI kI pravRtti vizeSa hoya hai| dekho isa kAlavirSe musalamAna pradhAna ho gae, hindU ghaTi ge| hindUniviSa aura badhi gae jainI ghaTi ge| so yahu kAlakA doSa hai, aise ihA~ abAra mithyAdharma kI pravRtti bahuta pAie hai| aba paMDitapanA ke balate kalpitayuktikari nAnA mata sthApita bhae haiM tiniviSe je tattvAdika mAnie haiM tinakA nirUpaNa kIjie hai sAMkhyamata nirAkaraNa tahA~ sAMkhyamataviSai paccIsa tattva mAnai haiM' so kahie haiM sattva raja tama e tIna guNa khai| tahA~ sattvakari prasAda ho hai, rajoguNakari cittakI caMcalatA ho hai, tamoguNakari mUr3hatA ho hai, ityAdi lakSaNa kahai haiN| inarUpa avasthA tAkA nAma prakRti hai| bahuri tisate buddhi nipajai hai, yAhIkA nAma mahattattva hai| bahuri tisate ahaMkAra nipajai hai| bahuri tisata solahamAtrA ho haiM / tahA~ pA~ca to jJAnaindriya ho haiM-sparzana, rasana, prANa, cakSu shrotr| bahuri eka mana ho hai| bahuri poca karmaindriya ho hai-vacana, caraNa, hasta, liMga, paayu| bahuri pA~ca tanmAtrA ho haiM- rUpa, rasa, gaMdha, sparza, zabda / bahuri rUpaH agni, rasate jala, gaMdhartaM pRthvI, sparza pavana, zabdatai AkAza, aise bhayA kahai haiN| aise cauIsa tattva to prakRtisvarUpa haiN| initai bhinna nirguNa kartA bhoktA eka puruSa hai| aise paccIsa tattva kahai hai so e kalpita haiN| vizeSa : sAMkhyadarzana kA yaha eka mata hai| isake viparIta vahIM para dUsarA mata bhI upalabdha hai| sAMkhyadarzana kA mukhya grantha sAMkhyakArikA hai| usa para aneka TIkAyeM upalabdha haiN| unameM se vAcaspati mizra tathA jayamaMgalAkAra Adi kA mata hai ki zabda se AkAza, zabda va sparza se vAyu; zabda, sparza va rUpa se agni; zabda, sparza, rUpa va rasa se jala tathA zabda, sparza, rUpa va rasa tathA gandha se pRthvI utpanna hotI hai parantu gaur3apAda bhASya tathA mATharavRtti kI mAnyatAnusAra zabda se AkAza, sparza se vAyu, rUpa se agni, rasa se jala tathA gandha se pRthvI utpanna hotI hai| yAnI ye zabda Adi alaga-alaga svatantra rUpa se AkAza Adi ko utpanna karate haiN| mUla meM paNDita ToDaramalajI ne mAtra gaur3apAda tathA mAThara kA mata likhA hai| (dekheM sAMkhyakArikA 22 kI vibhinna TIkAe~) jAteM rAjasAdika guNa Azraya binA kaise hoya / inakA Azraya to cetanadravya hI sambhava hai| bahuri inita buddhi bhaI kahai so buddhi nAma to jJAna kA hai| so jJAnaguNakA dhArI padArthaviSai e hote dekhie haiN| initeM jJAna bhayA,kaise maanie| koI kahai-buddhi judI hai, jJAna judA hai to mana to Agai Sor3azamAtrAviSai kahyA ara jJAna judA kahoge to buddhi kisakA nAma tthhregaa| bahuri tisata ahaMkAra bhayA kathA so paravastu viSa 'maiM karU~ 1. prakRtemahAMstatoLaMkArastasmAdgaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAtpaMcabhyaH pNcbhuutaani|| - sAMkhya kA. 12 / / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cadA adhikAra-103 hU~' aisA mAnane kA nAma ahaMkAra hai| sAkSIbhUta jAnane kari to ahaMkAra hotA nAhIM to jJAnakari upajyA kaise kahie hai? bahuri ahaMkArakari Sor3aza mAtrA kahIM, tini viSai pA~ca jJAnaindriya kahI so zarIraviSai netrAdi AkArarUpa dravyendriya haiM so to pRthvI Adivat jar3a dekhie hai ara varNAdikake jAnanerUpa bhAvaindriya hai so jJAnarUpa hai, ahaMkArakA kahA prayojana hai| ahaMkAra buddhirahita koU kAhUko dekhai hai| tahA~ ahaMkAra kari nipajanA kaise sambhabai? bahuri mana kahyA so indriyavat hI mana hai| jAte dravyamana zarIrarUpa hai, bhAvamana mAnarUpa hai| bahari pA~ca karmaindriya kahI so e to zarIra ke aMga haiM, mUrtIka haiM ahaMkAra amUrtIka taiM inikA upajanA kaise maanie| bahuri karmaindriya pA~ca hI to nAhIM / zarIra ke sarva aMga kAryakArI haiN| bahuri varNana to sarva jIvAzrita hai,manuSyAzrita hI to nAhI, tAH suMDi pUMcha ityAdi aMga bhI karmaindriya hai| pA~ca hI kI saMkhyA kAheko kahie hai| bahuri sparzAdika pA~ca tanmAtrA kahI so rUpAdi kichU jude vastu nAhIM, e to paramANUnisyoM tanmaya guNa haiN| e jude kaise nipaje? bahuri ahaMkAra to amUrtIka jIvakA pariNAma hai| tAte e mUrtIkaguNa kaise nipaje mAnie / bahuri ini pA~caniteM agni Adi nipaje kaha so pratyakSa jhUTa hai| rUpAdika agnyAdikakai to sahabhUta guNa-guNI sambandha hai| kahane mAtra bhinna hai, vastuvidhai bheda naahiiN| kisI prakAra koU bhinna hotA bhAsai nAhI, kahane mAtrakari bheda upajAie hai| tAta rUpAdi kari agnyAdi nipaje kaise khie| bahuri kahaneviSa bhI guNIviSai guNa haiM, guNate guNI nipajyA kaise mAnie? ___ bahuri iniH bhinna eka puruSa kahai hai so vAkA svarUpa avaktavya kahi pratyuttara na karai to kahA bUjhai naahiiN| kaisA hai, kahA~ hai, kaise kartA hartA hai so btaay| jo batAyegA tAhImeM vicAra kie anyathApano bhaasegaa| aise sAMkhyamata kari kalpita tattva mithyA jaanne| bahuri puruSako prakRtite bhinna jAnanekA nAma mokSamArga kahai hai| so prathama to prakRti ara puruSa koI hai hI nAhIM / bahuri kevala jAnane hI te to siddhi hotI naahiiN| jAnikari rAgAdika miTAe siddhi hoya / so aise jAne kichU rAgAdika ghaTai naahiiN| prakRtikA karttavya mAne, Apa akartA hai, taba kAheko Apa rAgAdi ghttaavai| tAsa yaha mosamArga nAhIM hai| bahuri prakRti, puruSakA judA honA mokSa kahai hai|' so pamcIsa tattvaniviSai coIsa tattva to prakRti sambandhI kahe, eka puruSa bhinna kahyA / so e to jude haiM hI ara jIva koI padArtha paccIsa tattvaniviSa kahyA hI naahiiN| ara puruSa hI ko prakRti saMyoga bhae jIva saMjJA ho hai to puruSa nyAre-nyAre prakRti sahita haiM, pIcha sAdhanakari koI puruSa prakRti rahila ho hai, aisA siddha bhayA- eka puruSa na tthhryaa| 1. sAMkhyakArikA 44 meM kahA hai dharmeNa gamanamUrdhvaM gamanamathassAd bhvtydhrmnn| zAnena cAravargo viparyayAdiSyate banyaH / / artha- dharma se UryalokoM meM gati hotI hai aura atharma se adholokoM meM / jAna se mokSa hotA hai tathA usake viparIta ajAna se bandha hotA hai| (sAMkhyakArikA 2 kI tattvakaumudI meM zraddhA va bhAvanA (cAritra) samanvita jJAna se mokSa kahA hai| itanA vizeSa hai|) Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-104 bahuri prakRti puruSa kI bhUli hai ki koI vyaMtarIbata judI hI hai jo jIvako Ani lAgai hai| jo yAkI . bhUli hai to prakRti" indriyAdika vA sparzAdika tattva upaje kaise mAnie? ara judI hai to vaha bhI eka vastu hai, sarva kartavya dhAkA TahasyA / puruSako sidhU kartavya hI rakhI nAhI, taba kAheko upadeza dIjie hai| aise yahu mokSa mAnanA mithyA hai| bahuri tahA~ pratyakSa, anumAna, Agama e tIna pramANa kaha hai so tinikA satya asatyakA nirNaya jainake nyAyagranthaniteM jaannaa| vizeSa- sAMkhyadarzana meM to puruSabahutva mAnA hI hai| sAMkhyoM ke AcAryoM ne puruSa kI anekatA kA pratipAdana kiyA hI hai| sAMkhyakArikA 18 meM yukti ke dvArA puruSa kI anekatA (bahutva) sAdhI hI hai| vahA~ kahA hai ki janma-maraNa (bhinna-bhinna samaya meM hone se) tathA indriyoM kI (bhinnatArUpa) vyavasthA ke kAraNa, eka sAtha sabakI pravRtti ke abhAva ke kAraNa tathA triguNa kI pratyeka zarIra meM bhinna-bhinna sthiti hone ke kAraNa puruSa (AtmA) kI anekatA siddha hai| isa prakAra sAMkhyadarzana to anekapuruSatva svIkAra karate hI haiN| parantu advaitavAdI vedAntI puruSa (AtmA) kI ekatA kA pratipAdana karate haiN| kapila, Asuri, paMcazikha tathA pataMjali ityAdi AcArya puruSa kI anekatA kA nirUpaNa karate haiM jabaki harihara, hiraNyagarbha evaM vyAsa Adi vedavAdI AcArya sabhI vyaktiyoM meM eka hI AtmA ke astitva kA pratipAdana karate haiN| sAMkhyadarzana ke AcAryoM kA kathana hai ki sAMkhya ke puruSabahutva aura zrutiyoM ke ekAtmavAda meM mUlataH koI virodha nahIM hai| kyoMki zrutiyoM meM AtmA ke ekatva kA pratipAdana jAti kI dRSTi se huA hai| jaise sabhI prakAra ke vRkSoM ke lie jAtiparaka eka hI zabda 'vRkSa' kA prayoga hotA hai, usI prakAra ananta puruSoM meM bhI puruSatva vastutaH eka hI hai| yAnI jAtitaH AtmA eka hai ataH zrutivacana ThIka hai| tathA vyaktitaH AtmA aneka haiM ataH sAMkhyadarzana kA mata bhI ThIka hI hai| (sAMkhyatattva kaumudI prastAvanA pR. 38, mUla pR. 102 kArikA 18 kI TIkA : vyAkhyAkAra- DaoN. omaprakAza pANDeya) bahuri isa sAMkhyamataviSa koI Izvarako na mAna hai| keI eka puruSako Izvara mAna haiN| kaI zivako, keI nArAyaNako deva mAne haiN| apanI icchA anusAri kalpanA karai haiM, kichU nizcaya hai naahiiN| bahuri isa mataviSa keI jaTA dhArai haiM, keI coTI rAkhai haiM, keI muNDita ho haiM, keI kAthe vastra paharai haiM ityAdi aneka prakAra bheSa dhAri tattvajJAnakA Azrayakari mahaMta kahAvai haiN| aise sAMkhyamatakA nirUpaNa kiyaa| naiyAyika mata nirAkaraNa : . bahuri zivamataviSai doya bheda haiM-naiyAyika, vaishessik| tahAM naiyAyikamata viSai solaha tattva kahai haiN| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcA adhikAra--105 pramANa, prameya, saMzaya, prayojana, dRSTAnta, siddhAnta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa, vitaMDA, hetvAbhAsa, chala, jAti, nigrhsthaan| tahAM pramANa cyAri prakAra kahai hai| pratyakSa, anumAna, zabda, upmaa| bahuri AtmA, deha, artha, buddhi ityAdi prameya kahai haiN| bahuri 'yahu kahA hai' tAkA nAma saMzaya hai| jAke arthi pravRtti hoya so prayojana hai| jAko vArdA prativAdI mAnai so dRSTAMta hai| dRSTAMtakari jAko ThaharAie so siddhAnta hai| bahuri anumAna ke pratijJA Adi paMca aMga te avayava haiN| saMzaya dUri bhae kisI vicArateM ThIka hoya so tarka hai| pIche pratItirUpa jAnanA so nirNaya hai| AcArya ziSyakai pakSa pratipakSakari abhyAsa so vAda hai| jAnanekI icchArUpa kathAviSai jo chala jAti Adi dUSaNa hoya so jalya hai| pratipakSa-rahita vAda so vitaMDA hai| sAMce hetu nAhIM, se asiddha Adi bheda lie hetvAbhAsa haiN| chalaliye bacana so chala haiN| sAMce dUSaNa nAhIM aise dUSaNAbhAsa so jAti hai| jAkari paravAdI kA nigraha hoya so nigrahasthAna hai| yA prakAra saMzayAdi tattva kahe so e to koI vastusvarUpa to tattva hai nAhIM / jJAna ke nirNaya karane ko vA vAdakAra pAMDitya pragaTa karane ko kAraNabhUta vidyArarUpa tattva kahe so iniH paramArtha kArya kahA hoI? kAma krodhAdi bhAvako meTi nirAkula honA so kArya hai| so to ihAM prayojana kichu dikhAyA hI nAhIM / paMDitAI kI nAnA yukti banAI so yaha bhI eka cAturya hai, tAte ye tattva tattyabhUta naahiiN| bahuri kahAMge inakA jAne binA prayojanabhUta tattvanikA nirNaya na kari sakai, tAtai e tattva kahe haiN| so aisI paramparA to vyAkaraNa vAle bhI kahai haiN| vyAkaraNa par3he arthanirNaya hoi vA bhojanAdika ke adhikArI bhI kaha haiM ki bhojana kie zarIra kI sthiratA bhae tattvanirNaya karane ko samartha hoya so aisI yukti kAryakArI naahiiN| bahuri jo kahoge, vyAkaraNa bhojanAdika to avazya tattvajJAnako kAraNa nAhIM, laukika kArya sAdhane ko bhI kAraNa haiM, so jaise ye haiM taise hI tuma tattva kahe, so bhI laukika (kArya) sAdhaneko kAraNa ho haiN| jaise indriyAdika ke jAnaneko pratyakSAdi pramANa kahe vA sthANu puruSAdivirSe saMzayAdikakA nirUpaNa kiyaa| tAteM jinako jAne avazya kAma krodhAdi dUri hoya, nirAkulatA nipajai, ve hI tasva kAryakArI haiN| bahuri kahoge, jo prameya tattvAveSa AtmAdikakA nirNaya ho hai so kAryakArI hai| so prameya to sarva hI vastu hai| pramitikA viSaya nAhI, aisA koI bhI nAhIM, tAtai prameya tattva kAheko khaa| AtmA Adi tattva kahane the| bahuri AtmAdikakA bhI svarUpa anyathA prarUpaNa kiyA so pakSapAtarahita vicAra kie mAse hai| jaise AtmAke doya bheda kahai haiM-paramAtmA, jiivaatmaa| tahAM paramAtmA ko sarvakA kartA batAvai haiN| tahA~ aisA anumAna karai haiM jo yaha jagat karttAkari nipajyA hai, jAte yaha kArya hai| jo kArya hai so kartAkAra nipajyA hai, jaise ghaTAdika / so yaha anumAnAbhAsa hai| jAte aisA anumAnAntara sambhavai hai| yaha jagat sarva kartAkAra nipajyA nAhIM jAte yAviSai koI akAryarUpa bhI padArtha hai| jo akArya hai so karttAkari nipajyA nAhI, ase suurybimbaadik| tAta aneka padArthanikA samudAyarUpa jagat tisaviSe koI padArtha kRtrima haiM so manuSyAdikakAra kie hoya hai, koI akRtrima haiM mo tAkA kartA naahiiN| yaha pratyakSAdi pramANa ke agocara hai tAla Izvarako: kartA mAnanA mithyA hai| bahuri jIvAtmAko prati zarIra bhinna kahe haiN| so yaha satya hai parantu mukta gae pII bhI bhinna hI mAnanA yogya hai| vizeSa pUrva kahyA hI hai| aise hI anya tattvaniko mithyA prarUpa hai| bahuri pramANAdikakA bhI svarUpa anyathA kalpai hai so jainagranthaniH parIkSA kie mAsai hai| aise . naiyAyikamataviSa kahe kalpita tattva jaanne| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-106 vaizeSikamata nirAkaraNa bahuri vaizeSikamataviSai chaha tattva kahe haiN| dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, smyaay| tahA~ dravya navaprakAra-pRthvI, jala, agni, pavana, AkAza, kAla, dizA, AtmA, mn| tahAM pRthvI jala agni pavanake paramANu bhinna-bhinna haiN| te paramANu nitya haiN| tinakari kAryarUpa pRthvI Adi ho hai so anitya hai| so aisA kahanA pratyakSAdita viruddha hai| IMdhana sa pRthvI ke paramANu AgnarUpa hote dekhie haiN| agni ke paramANu rAkharUpa pRthvI hote dekhie hai| jalake paramANu muktAphala (motI) rUpa pRthvI hote dekhie hai| bahuri jo tU kalaigA, ve paramANu jAte rahe haiM, aura hI paramANu tinirUpa ho haiM so pratyakSako asatya ThaharAva hai| aisI koI prabalayukti kaha to aise hI mAne, parantu sevana kahe hI no aise Thaharai naahiiN| tAtai saba paramANUnikI eka pudgalarUpa mUrtIka jAti hai so pRthvI Adi aneka avasthAspa pariNamai hai| bahuri ina pRthvI AdikakA kahIM judA zarIra ThaharAce hai, so mithyA hI hai| jAte vAkA koI pramANa nAhIM / ara pRthvI Adi to paramANu piMDa hai| inakA zarIra anyatra, e anyatra aisA sambhava nAhIM tAta yahu mithyA hai| bahuri jahA~ padArtha aTakai nAhI, aisI jo poli tAko AkAza kahai haiM / kSaNa pala Adiko kAla kahai haiN| so e donyoM hI avastu haiN| sattArUpa e padArtha naahiiN| padArthanikA kSetrapariNamanAdikakA pUrvAparavidyAra karane ke artha inakI kalpanA kIjie hai| bahuri dizA kichU hai hI naahiiN| AkAzaviSa khaMDa kalpanAkari dizA mAnie hai; bahuri AtmA doya prakAra kahai hai so pUrva nirUpaNa kiyA hI hai| bahuri mana koI judA padArtha naahiiN| bhAvamana to mAnasapa hai so AtmA kA svarUpa hai| dravyamana paramANUnikA piMDa hai so zarIra kA aMga hai| aise e dravya kalpita jAnane / bahuri guNa cauIsa kahai haiM-sparza, rasa, gaMdha, varNa, zabda, saMkhyA, vibhAga, saMyoga, parimANa, pRthaktva, paratva, aparatva, buddhi, sukha, duHkha, icchA, dharma, adharma, prayatna, saMskAra, dveSa, sneha, gurutva, dravyatva ! so inivirva sparzAdika guNa to paramANuniviSai pAie hai| parantu pRthvI ko ganthayatI hI kahanI, jala ko zIta sparzavAna hI kahanA ityAdi mithyA hai, jAte koI pRthvI viSai gaMtha kI mukhyatA na bhAse hai, koI jala uSNa dekhie hai ityAdi pratyakSAdita viruddha haiN| bahuri zabda ko AkAzakA guNa kahai so mithyA hai| zabda to bhIti ityAdisyoM rukai hai, tAtai mUrtIka hai| AkAza amUrtIka sarvavyApI hai| bhItividha AkAza rahe zabdaguNa na pravezakAra sake, yahu kaise bane? bahuri saMkhyAdika hai so vastuviSai to kichU hai nAhI, anya padArtha apekSA anya padArtha ke honASika jAnane ko apane jJAnaviSai saMkhyAdikakI kalpanAkari vicAra kIjie hai| bahuri buddhi Adi hai, so AtmA kA pariNamana hai| tahA~ buddhi nAma jJAna kA hai to AtmA kA guNa hai hI ara mana kA nAma hai to mana to dravyaniviSa kakSA hI thA, yahA~ guNa kAheko khaa| bahure sukhAdika hai so AtmAviSe kadAcit pAie hai, AsmA ke lakSaNapUta to e guNa hai nAhIM, avyAptapaneta lakSaNAbhAsa hai; bahuri snehAdi pudgalaparamANuviSa pAie hai so snigya guru ityAdi to sparzana indriyakAra jAnie tArauM sparzaguNaviGa garmita bhae, jude kAheko khai| baddhari dravyatvaguNa jalaviSe kahA, so aise to agniAdiviSai Urdhvagapanatya Adi pAie hai| ke to sarva kahane the, ke sAmAnyaviSe / garbhita karane the| aise e guNa kahe te bhI kalpita hai| bahuri karma pA~ca prakAra kahai hai-utkSepaNa, avakSepaNa, AkuMcana, prasAraNa, gamana / so e to zarIrakI ceSTA hai| iniko judA kahanekA artha khaa| bahuri etI ho Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhikAra-107 ceSTA to hotI nAhI, ceSTA to dhanI hI prakArakI ho haiN| bahuri judI hI inako tattvasaMjJA kahI;so ke to judA padArtha hoya to tAko judA tattya kahanA thA, ke kAma krodhAdi bheTaneko vizeSa prayojanabhUta hoya to tattva kahanA thA, so doU hI naahiiN| ara aise hI hi de pAzavikA aneka AzA ho haiM so kahyA karo, kichU sAdhya naahiiN| bahuri sAmAnya doya prakAra hai-para apr| tahAM para to sattAslapa hai, apara dravyatvAdirUpa hai| bahuri nitya dravyaviSai pravRtti jinakI hoya te vizeSa haiN| bahuri ayutasiddha sambandha kA nAma samavAya hai| so sAmAnyAdika to bahutaniko ekaprakArakari vA eka vastuviSe bhedakalpanA kari vA bheda kalpanA apekSA sambandha mAnanekari apane vicArahIviSa ho hai, koI e jude padArtha to naahiiN| bahuri inike jAne kAmakrodhAdi meTanerUpa vizeSa prayojanakI bhI siddhi nAhIM, tA inako tattya kAheko khai| ara aise hI tattva kahane the to prameyasvAdi vastuke anaMtadharma haiM vA sambandha AdhArAdika kArakanike aneka prakAra yastuviSai sambhavai haiN| ke to sarva kahane the, ke prayojana jAni kahane the| tAtai e sAmAnyAdika tattva bhI vRthA hI khe| aise vaizeSikanikari kahe kalpita tattva jAnane / bahuri vaizeSika doya hI pramANa mAne haiM-pratyakSa, anumaan| so inikA satya asatyakA nirNaya jainanyAyagranthaniteM jaannaa| bahuri naiyAyika to kahai hai-viSaya, indriya, buddhi, zarIra, sukha, duHkha inikA abhAvate AtmAkI sthiti so mukti hai| ara vaizeSika kahai haiM-cauIsa guNaniviSai buddhi Adi navaguNa tinikA abhAva so mukti hai| so ihAM buddhikA abhAva kahyA so buddhi nAma jJAnakA hai to jJAnakA adhikaraNapanA AtmAkA lakSaNa karA thA, aba jJAnakA abhAva bhae lakSaNakA abhAva hote lakSyakA bhI abhAva hoya, taba AtmAkI sthiti kaise rhii| ara jo buddhi nAma mana kA hai to bhAvamana to jAnarUpa hai hI ara dravya mana zarIrarUpa hai so mukta bhae dravyamana kA sambandha chUTai hI hai so dravya-mana jar3a tAkA nAma buddhi kaise hoya? bahuri manavat hI indriya jAnane / bahuri viSayakA abhAva hoya so sparzAdi viSayanikA jAnanA miTai hai to jJAna kAhekA nAma tthhregaa| ara tini viSayanikA hI abhAva hoyagA to tokakA abhAva hoygaa| bahuri sukhakA abhAva kahyA so sukha hI ke artha upAya kIjie hai, tAkA jahA~ abhAva hoya so upAdeya kaise hoy| bahuri jo AkulatAmaya indriyajanita sukhakA tahA~ abhAva bhayA kahai to yaha satya hai| ara nirAkulatA lakSaNa atIndriyasukha to tahA~ sampUrNa sambhavai hai tAtai sukhakA abhAva naahiiN| bahuri zarIra duHkha dveSAdikakA tahA~ abhAva kahai so satya hI . bahuri zivamataviSai kartA nirguNa Izvara ziva hai tAko deya mAne hai| so yAke svarUpakA anyathApanA pUrvokta prakAra jaannaa| bahuri yahA~ bhasmI, kopIna, jaTA, janeU, ityAdi cihasahita bheSa ho hai so AdhArAdi bhedatai cyAri prakAra hai- zaiva, pAzupata, mahAvratI, kaalmukh| so e rAgAdi sahita hai tAta suliMga naahiiN| aise zivamata kA nirUpaNa kiyaa| . 1. devAgama, yuktpanuzAsana, aSTasahasrI, nyAyavinizcaya, sisivinizcaya, pramANasaMgraha, tattvAryazlokavArtika, rAjavArtika, prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrAdi dArzanika granthoM se jAnanA caahie| . Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-108 mImAMsakamata nirAkaraNa aba mImAMsaka mata kA svarUpa kahie hai| mImAMsaka doya prakAra haiM-brahmavAdI, krmvaadii| tahA~ brahmavAdI to sarva yahu brahma hai, dUsarA koI nAhIM aisA vedAntaviSa advaita brahmako nirUpai haiN| bahuri AtmAviSai laya honA so mukti kahai haiN| so inikA midhyApanA pUrva dikhAyA hai so vicAranA / bahuri karmavAdI kriyA AcAra yajJAdika kAryanikA kartavyapanA prarUpai haiM so ina kriyAniviSe rAgAdikakA sabhAya pAie hai, tAte e kArya kichU bhAvArI haiM nAhIM : bahu hA~ hara prakAra' kari karI huI doya paddhati hai| tahA~ bhaTTa to chaha pramANa mAne haiM-pratyakSa, anumAna, veda, upamA, arthApatti, abhAva / bahuri prabhAkara abhAva binA pA~ca hI pramANa mAne hai| so inikA satyAsatyapanA jainazAstraniteM jaannaa| bahuri tahA~ SaTkarmasahita brahmasUtrake dhAraka zUdrakA annAdike tyAgi te gRhasthA zrama hai nAma jinijhA aise bhaTTa haiN| bahuri vedAntaviSa yajJopavItarahita vipra annAdika ke grAhI, bhagavat hai nAma jinakA aise cyAri prakAra haiM-kuTIcara, bahUdaka, haMsa, prmhNs| so e kichU tyAgakari santuSTa bhae haiM parantu jJAna zraddhAnakA nidhyApanA ara rAgAdikakA sadbhAva inake pAie hai| tAte e bheSa kAryakArI naahiiN| jaiminIyamata nirAkaraNa bahuri yahA~ hI jaiminIyamata sambhabai hai, so aise kahai hai sarvajJadeva koI hai nAhIM / nitya veda vacana haiM, tinita yathArtha nirNaya ho hai| tAtai pahale vedaNaThakAra kriyA prati pravarttanA so to nodanA (preraNA) soI hai lakSaNa jAkA aisA dharma, tAkA sAthana krnaa| jaise kahe haiM "svaH kAmo'gni yajet" svarga abhilASI agnike pUje, ityAdi nirUpaNa karai hai| yahA~ pUchie hai- zaiva, sAMkhya, naiyAyikAdika saba hI vedako mAna haiM, tuma bhI mAno ho| tumhAre vA una sabanikai tattvAdi nirUpaNaviSai paraspara viruddhatA pAie hai so hai kahA? jo veda hI viSai kahIM kichU kahIM kichU nirUpaNa hai to vAkI pramANatA kaise rahI / ara jo matavAle hI kahIM kichU kahIM kichU nirUpaNa karai hai to tuma paraspara jhagarinirNaya kari ekako vedakA anusArI anyako vedata parAGmukha tthhraavo| so hamako to yahu bhAsai hai, vedahIviSe pUryApara viruddhatAlie nirUpaNa hai| tisate tAkA apanI-apanI icchAnusAri artha prahaNa kari jude-jude matake adhikArI bhae haiN| so aise vedako pramANa kaise kIjie hai| bahuri agni pUje svarga hoya, so agni manuSyate uttama kaise mAnie? pratyAviruddha hai| bahuri kaha svargadAtA kaise hoy| aise hI anya vedavacana pramANaviruddha haiN| bahuri vedaviSa brahmA kahA hai, sarvajJa kaise na mAne hai| ityAdi prakArakari jaiminIya mata kalpita jaannaa| vizeSa-ajJAnI logoM ke dvArA pUjI jAne vAlI agni (jise ve devatA kahate haiM) lohe ke piNDa ke saMsarga se ghanoM dvArA pITI jAtI hai, nIce rakhe hue aharana (nihAI) ke Upara dhana kI coTa, saMDAsI se khIMcanA, coTa lagane se TUTanA ityAdi duHkhoM ko sahatI hai| (paramAtmaprakAza 2/114 pR. 234 rAyacandra zAstramAlA) kahA bhI hai- 'agni sahe ghanaghAta, loha kI saMgati pAI' aisI agni pUjya kaise ho sakatI hai? Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavA adhikAra-109 bauddhamata nirAkaraNa aba bauddha matakA svarUpa kahie hai bauddhamataviSa cyAri Aryasatya' prarUpe hai duHkha, Ayatana, samudaya, maarg| tahA~ saMsArIkai skaMdharUpa so duHkha hai| so pA~ca prakAra hai - vijJAna, vedanA, saMjJA, saMskAra, ruup| tahA~ rUpAdikakA jAnanA so vijJAna hai, sukha duHkha kA anubhavanA so vedanA hai, sUtAkA jAganA so saMjJA hai, par3hayA thA so yAda karanA so sarakAra hai, rUpakA thAranA so ruup| so yahA~ vijJAnAdikako duHkha kahyA so pithyA hai| duHkha to kAma krodhAdika hai, jJAna duHkha naahiiN| yaha to pratyakSa dekhie hai| kAhU ke jJAna thorA hai ara krodha lobhAdika bahuta hai so duHkhI hai| kAhUkai jJAna bahuta hai, kAma krodhAdi stoka hai vA nAhI hai so sukhI hai| tAtai vijJAnAdika duHkha nAhIM hai| bahuri Ayatana bAraha kahe haiN| pA~ca to indriya ara tinike zabdAdika pA~ca viSaya ara eka mana, eka dhrmaaytn| so ye Ayatana kisa arthi khe| kSaNika sabako kahai, inikA kahA prayojana haiM? bahuri jAte rAgAdikakA gaNa nipaje aisA AtmA ara AtmIya hai nAma jAkA so samudaya hai| tahAM ahaMrUpa AtmA ara mamarUpa AtmIya jAnanA, so kSaNika mAna inikA bhI kahane kA kichu prayojana naahiiN| bahuri sarva saMskAra kSaNika haiM, aisI vAsanA so mArga hai so pratyakSa bahuta kAla sthAyI keI vastu avalokie hai| tU kahegA eka avasthA na rahai hai to yaha hama bhI mAne haiN| sUkSmaparyAya kSaNasthAyI hai| bahuri tisa vastu hI kA nAza mAne, yahu to hotA na dIsai hai, hama kaise mAne? bahuri bAla-vRddhAdi avasthAviSai eka AtmA kA astitva bhAsai hai| jo eka nAhI hai to pUrva uttara kAryakA eka kartA kaise mAna hai| jo tU kahegA saMskArate hai to saMskAra kauna ke haiN| jAke haiM so nitya hai ki kSaNika hai| nitya hai to sarva kSaNika kaise kahai hai| kSaNika hai to jAkA AdhAra hI kSaNika tisa saMskArakI paramparA kaise kahai hai| bahuri sarva kSaNika bhayA taba Apa bhI kSaNika bhayA / tU aisI vAsanAko mArga kaha hai so isa mArgakA phala ko Apa to pAvai hI nAhI, kAheko isa mArga viSai prvrt| bahuri tere mata viSa nirarthaka zAstra kAhe ko kie| upadeza to kichu kartavyakari phala pAvai tisake artha dIjie hai| aise yaha mArga mithyA hai| bahuri rAgAdika jJAnasantAna vAsanA kA uccheda jo nirodha, tAko mokSa kahai hai| so kSaNika bhayA taba mokSa kaunakai khai| ara rAgAdikakA abhAva honA to hama bhI mAne haiN| ara jJAnAdika apane svarUpakA abhAva bhae to ApakA abhAva hoya tAkA upAya karanA kaise hitakArI hoy| 1. duHkhamAyatanaM caiva tataH samudayo mataH / ___ mArgazcetyasya ca vyAkhyA krameNa zrUyatAmataH / / 36 / / - vi.vi. 2. duHkhaM saMsAriNaH skandhAste ca paJca prkiirtitaaH| vijJAnaM vedanA saMjJA saMskAro rUpameva c|37|| - vi. di. 3. rUpa paMcendriyANyAH paMcAvijJaptireva c| tasimAnAzrayA rUpaprasAdAzcakSurAdayaH / / vedanAnubhavaH saMjJA nimittodgrahaNAtmikA / saMskAraskaMdhazcAbhyonye saMskArAsta ime tryH||15|| vijJAna prati vijJapti.... ||16 / / a.ko. (1) / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 150 hitAhitakA vicAra karanevAlA to jJAna hI hai| so ApakA abhAva ko jJAna hita kaise mAnai / bahuri bauddha mataviSai doya pramANa mAna haiM- pratyakSa, anumAna / so inike satyAsatyakA nirUpaNa jainazAstraniteM jAnanA / bahuri jo e doya hI pramANa haiM, to inike zAstra apramANa bhae, tinikA nirUpaNa kisa arthi kiyaa| pratyakSa anumAna to jIva Apa hI kari leMge, tuma zA kAhe ko kie| bahuri sugatako denA hai so tAkA svarUpa nagna vA vikriyArUpa sthApai hai so viDambanArUpa hai / bahuri kamaMDala raktAMbara ke dhArI pUrvAhna viSe bhojana kareM ityAdi liMgarUpa bauddhamata ke bhikSuka haiM so kSaNika ko bheSa dharane kA kahA :yojana ? parantu mahaMtatA ke arthi kalpita nirUpaNa karanA ara bheSa dharanA ho hai| aise bauddha haiM te vyAri prakAra haiM- vaibhASika, sautrAMtika, yogAcAra, madhyama tahA~ vaibhASika to jJAnasahita padArtha ko mAne haiN| sautrAMtika pratyakSa yahu dekhie hai, sAMI hai, pare kichU nAhIM aisA mAne haiN| yogAcAranike AcArasahita buddhi pAIe hai| madhyama haiM te padArtha kA Azraya binA jJAnahI ko mAne haiN| so apanI-apanI kalpanA kare haiN| vicAra kie kichU ThikAnAkI bAta naahiiN| aise bauddhamata kA nirUpaNa kiyaa| cArvAkamata nirAkaraNa aba cArvAkamatakA svarUpa kahiye hai koI sarvajJadeva dharma adharma mokSa hai nAhIM vA puNya pApa kA phala hai nAhIM vA paraloka nAhIM, yaha indriyagocara jitanA hai so hI loka hai; aise cArvAka kahe haiM so tahA~ vAko pUchie hai sarvajJadeva isa kAlakSetra viSai nAhIM ki sarvadA sarvatra nAhIM / isa kAlakSetraviSe to hama bhI nAhIM mAne haiN| ara sarvakAlakSetraviSa nAhIM aisA sarvana binA jAnanA kisakai bhayA / jo sarva kSetrakAlakI jAnai so hI sarvajJa ara na jAne hai to niSedha kaise kare hai| bahuri dharma adharma lokaviSe prasiddha haiN| jo e kalpita hoya to sarvajana suprasiddha kaise hoya / bahuri dharma adharmarUpa paraNati hotI dekhie hai, tAkari vartamAna hI meM sukhI duHkhI ho hai / iniko kaise na mAnie / ara mokSakA honA anumAnaviSai Avai hai / krodhAdika doSa kAhUkai hIna hai, kAhUkai adhika hai to jAnie hai kAhU inakI nAsti bhI hotI hosI / ara jJAnAdi guNa kAhUkai hIna kAhUkai adhika bhAse hai, tAteM jAnie hai kAhUkai sampUrNa bhI hote hosI / aise jAkai samastadoSakI hAni guNanikI prApti hoya soI mokSa avasthA hai| bahuri puNya-pApa kA phala bhI dekhie hai| kauU udyama kare to bhI daridrI rahe, koUkai svayameva lakSmI hoya / koU zarIrakA yatna kare to bhI rogI rahe, kAhUke binA hI yatna nirogatA rhe| ityAdi pratyakSa dekhie hai so yAkA kAraNa koI to hogaa| jo yAkA kAraNa soI puNya pApa hai| bahuri paralokabhI pratyakSa anumAnateM bhAsai hai / vyaMtarAdika haiM te avalokie haiN| maiM amuka thA so deva bhayA huuN| bahuri tU kahegA yahu to pavana hai so hama to 'maiM hU~' ityAdi cetanAbhAva jAkai Azraya pAIe tAhIko AtmA kahai hai so tU vAkA nAma pavana kahiM parantu pavana to bhA~ti Adikari aTake hai, AtmA mUMdyA ( baMda) huA bhI aTake nAhIM, tAte pavana kaise mAnie hai| bahuri jitanA indriyagocara hai titanA hI loka kahai hai| so terI indriyagocara to thorese bhI yojana dUrivartI kSetra ara thorAsA atIta anAgata kAla aisA kSetra kAlavartI bhI padArtha nAhIM hoya sakai / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhikAra -111 aura pUri dezako vA bahutAlako bAteM paraspatI sunie hI haiM, tAtai sabakA jAnanA tere nAhI, tU itanA hI loka kaise kahai haiM? bahuri cAkamataviSai kahai haiM ki pRthvI, apa, teja, vAyu, AkAza mile cetanA hoya Avai hai| so marate pRthvI Adi yahA~ rhii| cetanAvAn padArtha gayA so vyaMtarAdi bhayA, pratyakSa jude-jude dekhie hai| bahuri eka zarIraviSai pRthvI Adi to bhinna-bhinna mArsa hai, cetanA eka bhAse hai| jo pRthvI Adi ke AdhAra cetanA hoya to hAr3a lohU uzvAsAdikakai judI-judI cetanA hoy| bahuri hastAdika kATe jaise vAkI sAthi varNAdika rahai taise cetanA bhI rahai hai| bahuri ahaMkAra, buddhi to cetanAke hai so pRthvI Adi rUpa zarIra to yahA~ hI rahyA, vyaMtarAdi paryAyaviSai pUrvaparyAya kA ahaMpanA mAnanA dekhie hai so kaise ho hai| bahuri pUrvaparyAyakai guhya samAcAra pragaTa karai so yaha jAnanA kisakI sAthi gayA, jAkI sAthi jAnanA gayA soI AtmA hai| bahuri cArvAkamatayiSai khAnA, pInA, bhoga-vilAsa karanA ityAdi svacchaMda vRttiko upadezai hai so aise to jagat svayameva hI pravarte hai| tahA~ zAstrAdi banAya kahA bhalA honekA upadeza diyaa| bahuri tU kahegA, tapazcaraNa zIla saMyamAdi chur3Ayaneke arthi upadeza diyA to ini kAryaniviSa to kaSAya ghaTanete AkulatA ghaTe hai tAteM yahA~ hI sukhI honA ho hai, bahuri yaza Adi ho hai, tU iniko chur3Aya kahA bhalA karai hai| viSayAsakta jIvaniko suhAvatI bAteM kahi apanA vA auranikA burA karanekA bhaya nAhI, svacchanda hoya viSaya sevane ke * arthi aisI jhUThI yukti banAvai hai| aise cArvAkamatakA nirUpaNa kiyaa| vizeSa : cArvAka mata nAstika hai| vaha Izvara, paraloka ko nahIM mAnatA ciArvAka mata kA koI nijI grantha upalabdha nahIM hai| cArvAka kA abhiprAya vaha vyakti hai jisakI vANI yA vacana (vAk) cAru yA manohAriNI ho arthAt sAdhAraNa logoM ko pasanda Ane vAlI ho| isa mata ko lokAyata bhI kahate haiN| cArvAka mata ke mukhya mantavya isa prakAra haiM-1.pratyakSa pramANavAda-pratyakSa hI ekamAtra vizvasanIya pramANa hai| 2. bhautikayAda-bhUtacaitanyavAda- AtmA arthAt caitanya cAra mahAbhUtoM kA vikAra mAtra hai yAnI zarIra se bhinna koI AtmA nahIM hai 3. aihika sukhavAda-jIvana kA dhyeya isI jIvana kA sukha hai, arthAt svarga tathA mokSa kA nissedh| cArvAka mata ke pravartaka vRhaspati the| bRhaspati dvArA racita sUtra vArhaspatya sUtra kahalAte haiN| isa para bhAgurI TIkA bhI hai| cArvAka siddhAnta prAcIna kAla se pracalita hai| cArvAka darzana anumAna pramANa ko nahIM mAnatA ataH yaha Izvara, AtmA va paraloka ko kaise mAnegA? nahIM maantaa| cArvAka mata ne vedoM kA khulA virodha kiyA hai| unhoMne veda-racayitA ko bhAMDa, dhUrta aura nizAcara kahA hai| (bhAratIya darzana pR. 144 se 153 DaoN. ena. ke. devarAja) __ digambara jaina grantha zlokavArtika bhAga 6 pRSTha 408 (bhASA) meM cArvAkoM ko vaijJAnika (Adhunika vaijJAnika) nAma diyA hai| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 112 anya mata nirAkaraNa upasaMhAra isa hI prakAra anya aneka mata haiM te jhUThI kalpita yukti banAya viSaya kaSAyAsakta pApI jIvanikari pragaTa kie haiN| tinikA zraddhAnAdikari jIvanikA burA ho hai| bahuri eka jinamata hai so hI satyArtha kA prarUpaka hai, sarvajJa vItarAgadevakari bhASita hai / tisakA zraddhAnAdika kari hI jIvanikA bhalA ho hai / so janamataviSa jIvAdi tacca nirUpaNa kie haiN| pratyakSa parokSa doya pramANa kahe haiN| sarvajJa vItarAga arahaMta deva haiN| bAhya abhyaMtara parigraha rahita nigraMtha guru haiM so inikA varNana isa granthaviSai Age vizeSa likheMge so jAnanA / yahA~ koU kahai- tumhAre rAga-dveSa hai, tAteM tuma anyamatakA niSedha kari apane matako sthApo ho tAko kahie hai yathArtha vastu ke prarUpaNa karane viSai rAga-dveSa naahiiN| kichU apanA prayojana vicAri anyathA prarUpaNa karai so rAgadveSa nAma pAve / bahuri vaha kahe hai jo rAgadveSa nAhIM hai to 'anyamata bure, jainamata bhalA' aisA kaise kaho ho ? sAmyabhAva hoya to sarvako samAna jAno, matapakSa kAheko karo ho / yAko kahie hai- burAko burA kahe haiM, bhalA ko bhalA kahai haiM, yAmeM rAgadveSa kahA kiyA? bahuri burA- - bhalAko samAna jAnanA to ajJAnabhAva hai, sAmyabhAva nAhIM / bahuri vaha kahe hai- jo sarvamatanikA prayojana to eka ho hai tAtaiM sarvako samAna jAnanA / tAko kahie hai jo prayojana eka hoya to nAnAmata kAheko khie| eka mataviSai to eka prayojana lie aneka prakAra vyAkhyAna ho hai, tAko judA mata kauna kahe hai| parantu prayojana hI bhinna-bhinna hai so dikhAie haiM anya matoM se jainamatakI tulanA jainamataviSai eka vItarAgabhAva poSane kA prayojana hai so kathAniviSai vA lokAdikA nirUpaNa viSe vA AcaraNa viSe yA tattvaniviSe jahA~-tahA~ vItarAgatAkI hI puSTatA karI hai| bahuri anya mataniviSai sarAgabhAva poSane kA prayojana hai / jAtaiM kalpita racanA kaSAyI jIva hI karai so aneka yukti banAya kaSAya bhAva hI ko possai| jaise advaita brahmavAdI sarvako brahma mAnane kari ara sAMkhyamatI sarva kArya prakRti kA mAni Apako zuddha akartA mAnanekariara zivamatI tattva jAnane hI taiM siddhi honI mAnanekari, mImAMsaka kaSAyajanita AvaraNa ko dharma mAnnekAra, bauddha kSaNika mAnanekari, cArvAka paralokAdi na mAnanekari viSayabhogAdirUpa kaSAyakAryaniviSa svacchanda honA hI poSa hai| yadyapi koI ThikAne koI kaSAya ghaTAvane kA bhI nirUpaNa kare, to usa chalakari anya koI kaSAyakA poSaNa kare hai| jaise gRhakArya chor3i paramezvarakA bhajana karanA ThaharAyA ara paramezvara kA svarUpa sarAgI ThaharAya unake Azraya apane viSaya kaSAya poSai / bahuri jainadharmaviSai deva guru dharmAdikakA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhikAra-113 svarUpa vItarAga hI nirUpaNakari kevala vItarAga tAhIko pothai hai so yahu pragaTa hai| hama kahA kahaiM, anyamatI bhartRhari tAhU ne vairAgyaprakaraNa viSai' aisA kahyA hai 2 eko rAgiSu rAjate priyatamAdehArddhapArI haro, nIrAgeSu jino vimuktalalanAsaMgo na ysmaatprH| durvArasmarabANa-pannagaviSavyAsaktamugyo janaH, zeSaH kAmaviDaMbito hi viSayAn moktuM na moktuM kssmH|71|| yA viSai sarAgIniviSai mahAdevako pradhAna kahyA ara potarAgInidhi cinadevako pradhAna kArakhA hai / bahuri sarAgabhAva vItarAgabhAvaniviSai paraspara pratipakSIpanA hai so ye doU bhale naahiiN| inaviSai eka hI hitakArI hai so vItarAga bhAva hI hitakArI hai, jAke hote tatkAla AkulatA miTai, stutiyogya hoya / AgAmI bhalA honA saba khai| sarAgabhAva hote tatkAla AkulatA hoya, niMdanIka hoya, AgAmI burA honA bhAsa tAta jAmeM vItarAgabhAvakA prayojana aisA jainamata so hI iSTa hai| jinameM sarAgabhAvake prayojana pragaTa kie haiM aise anyamata aniSTa haiN| inako samAna kaise maanie| bahuri vaha kahai hai-jo yahu sAMca parantu anyamatakI nindA kie anyamatI duHkha pAvai, virotha upajai, tAH kAheko nindA krie| tahA~ kahie hai- jo hama kaSAyakari nindA karai vA auranikoM duHkha upajAveM to hama pApI hI haiN| anyamatake zraddhAnAdikakari jIvanikai atattvazraddhAna dRr3ha hoya, tAteM saMsAraviSa jIva duHkhI hoya tAtai karuNA bhAvakari yathArtha nirUpaNa kiyA hai| koI binAdoSa duHkha pAye, virodha upajAvai to hama kahA kreN| jaise madirAkI nindAkarate kalAla duHkha pAvai, kuzIlakI nindA karateM vezyAdika duHkha pAvai, khoTA-kharA pahacAnanekI parIkSA batAvata Thaga duHkha pAvai to kahA krie| aise jo pApInike bhayakari dharmopadeza na dIjie to jIvanikA bhalA kaise hoya? aisA to koI upadeza nAhI, jAkara sarva hI caina paavai| bahuri yaha virodha upajAdai so virodha to paraspara ho hai| hama larai nAhI, ve Apa hI upazAMta hoya jaahiNge| hamako to hamAre pariNAmoMkA phala hogaa| bahuri koU kaI- prayojanabhUta jIyAdika tattvanikA anyathA zraddhAna kie mithyAdarzanAdika ho haiM, anyamatanikA zraddhAna kie kaise mithyAdarzanAdika hoya? tAkA samAdhAna-anyamataniviSai viparIta yukti banAya jIvAdika tattvanikA svarUpa yathArtha na bhAsai yaha hI upAya kiyA hai so kisa arthi kiyA hai| jIvAdi tattvanikA yathArtha svarUpa bhAsai to vItarAgabhAva bhae hI mahaMtapano bhaasai| bahuri je jIva vItarAgI nAhIM ara apanI mahaMtatA cAhai, lini sarAgabhAva hote mahaMtatA 1. yaha zloka 'vairAgyaprakaraNa' meM nahIM kintu zRMgAraprakaraNa meM hai| 2. sagI puruSoM meM to eka mahAdeva zobhita hotA hai, jisane apanI priyatamA pArvatI ko Adhe zarIra meM dhAraNa kara rakhA hai aura yItarAgiyoM meM jinadeva zobhita hote haiM, jinake samAna striyoM kA saMga chor3anevAlA dUsarA koI nahIM hai| zeSa loga to durnivAra kAmadeva ke bANarUpa saoNM ke viSase mUrchita hue haiM jo kApakI viDambanA se na to viSayoM ko bhalI bhAMti bhoga sakate hai aura na chor3a ho sakate haiN| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-114 manAvaneke arthi kalpita yuktikari anyathA nirUpaNa kiyA hai| so advaitabrahmAdikakA nirUpaNakari jIva ajIvakA ara svacchandavRtti poSanekari Asrava saMvarAdikakA ara sakaSAyIvat vA acetanavat mokSakahanekAra mokSakA ayathArtha zraddhAnako poSe haiN| tAtai anyamatanikA anyathApanA pragaTa kiyA hai| inikA anyathApanA bhAsai to tattvazraddhAnaviSa rucivaMta hoy| unakI yuktikara bhrama na upjai| aise anyamatanikA nirUpaNa kiyaa| anya mata ke granthoddharaNoM se jainadharma kI prAcInatA aura samIcInatA aba anyamatanike zAstranikI hI sAkhikara jinamata kI samIcInatA vA prAcInatA pragaTa kIjie bar3o yogavAziSTha chattIsa hajAra zloka pramANa, tAko prathama vairAgyaprakaraNa, tahA~ ahaMkAraniSedha adhyAyaviSai vaziSTa ara rAmakA saMvAdavirSa aisA kahyA hairAmo'vAca "nAhaM rAmo na me vAMchA bhAveSu ca na me manaH / zAMtimAsthAtumicchAmi svAtmanyeva jino yathA / / 8 / / yA viSai rAmajI jinasamAna hone kI icchA karI tAteM rAmajIteM jinadevakA uttamapanA pragaTa bhayA ara prAcInapanA pragaTa bhAga : mahuri 'dakSiNArti bahAnagara' niTa kayA hai zivo'vAca "jainamArgarato jaino jitakrodho jitAmayaH / / yahA~ bhagavat kA nAma jainamArgavipa rata ara jaina kahyA, so yAmeM jainamArga kI pradhAnatA va prAcInatA pragaTa bhii| bahuri 'vaizaMpAyana sahasranAma' viSa kahyA hai kAlanemimahAvIraH zUraH shoraairjneshvrH|' yahA~ bhagavAna kA nAma jinezvara kahyA, tAtai jinezvara bhagavAna haiN| bahuri durvAsarASi vRta 'mahimnastotra' viSai aisA kahyA hai tattadarzanamukhyazaktiriti ca tvaM brhmkrmeshvrii| kartAIn puruSo harizca savitA buddhaH zivastvaM guruH / / 7 / / yahA~ 'arahaMta tuma ho' aise bhagavaMta kI stuti karI, tAtai arahaMtakai bhagavaMtapano pragaTa bhyo| bahuri hanumannATakaviSa aise kahA hai 1. arthAt meM rAma nahIM hU~, merI kucha icchA nahIM hai aura bhAvoM vA padArthoM meM merA mana nahIM hai| maiM to jinadeva ke samAna apanI AtmA meM hI zAnti sthApanA karanA cAhatA huuN| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhikAra- 115 J "yaM zaivAH samupAsate ziva iti brahmeti vedAntinaH bauddhA buddha iti pramANapaTayaH kartteti naiyAyikAH / arhannityatha jainazAsanaratAH karmeti mImAMsakAH 7 so'yaM yo vidadhAtu vAMchitaphalaM trailokyanAthaH prabhuH ||11| yahA~ chahIM martAnAvarSe eka Izvara kahyA tahA~ arahaMtadeva ke bhI IzvarapanA pragaTa kiyaa| yahA~ koU kahai, jaise yahA~ sarvamataviSai eka Izvara kahyA taise tuma bhI mAno / tAko kahie, tumane yaha kayA hai, hama to na kahyA / tArte tumhAre mataviSe arahaMtakai IzvarapanA siddha bhayA / hamAre mataviSe bhI aise hI kahe to hama bhI zivAdikako Izvara mAnaiM / jaise koI vyApArI sAMcA ratna dikhAve, koI jhaMDA ratna dikhAve tahA~ jhUThA ratnavAlA to sarva ratnaniko samAna mola lene ke arthi samAna kahai / sAMcA ratnavAlA kaise samAna mAne ? taise jainI sAMcA devAdiko nirUpai, anyamatI jhUThA niruupai| tahA~ anyamatI apanI samAna mahimA ke arthi sarvako samAna kahai- jainI kaise mAne? bahuri 'rudrayAmalataMtra' viSai bhavAnIsahasranAmaviSai aise kayA hai "kuNDAsanA jagaddhAtrI buddhamAtA jinezvarI / jinamAtA jinendrA ca zAradA haMsavAhinI // 13 // // yahA~ bhavAnI ke nAma jinezvarI ityAdi kahe, tArteM jina kA uttamapanA pragaTa kiyaa| bahuri 'gaNezapurANa' viSai aise kahatA hai "jainaM pAzupataM sAMkhyaM / " bahuri vyAsakRta sUtraviSe aisA kayA hai "jainA ekasminneya vastuni ubhayaM prarUpayanti syAddhAdinaH / " ityAdi tinike zAstraniviSe jaina nirUpaNa hai, tAteM jainamatakA prAcInapanA bhAse hai| bahuri bhAgavata kA paMcamaskaMdhaviSai RSabhAvatAra kA varNana hai| tahA~ yahu karuNAmaya, tRSNAdirahita dhyAnamudrAdhArI sarvAzrama kari pUjita kayA hai, tAke anusAri arahaMta rAjA pravRtti karI aisA kahai hai / so jaise rAma kRSNAdika avatAranike anusAri anyamata taise RSabhAvatAra ke anusAri jainamata, aise tumhAre matahIkari jaina pramANa bhayA / yahA~ itanA vicAra aura kiyA cAhie- kRSNAdi avatAranike anusAri viSayakaSAyanikI pravRtti ho hai / 1. yaha hanumannATaka ke maMgalAcaraNakA tIsarA zloka hai| isameM batAyA hai ki jisako zaiva loga ziva kahakara, vedAntI brahma kahakara bauddha buddhadeva kahakara, naiyAyika kartA kahakara, jainI arhan kahakara aura mImAMsaka karma kaha kara upAsanA karate haiM, vaha trailokyanAtha prabhu tumhAre manorathoM ko saphala kare / 2. 'prarUpayanti syAdvAdinaH' iti kharar3A pratau pAThaH / 3. bhAgavata skandha 5 a. 5, 26 / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 516 RSabhAvatAra ke anusAri vItarAga sAmyabhAvakI pravRtti ho haiM / yahA~ doU pravRtti samAna mAne dharma adharmakA vizeSa na rahe ara vizeSa mAne bhalI hoya so aMgIkAra karanI / bahuri dazAvatAracaritra viSai- " baddhvA padmAsanaM yo navayugAmedaM yasya nAsA kA svarUpa arahaMta deva sArikhA likhyA hai, so aisA svarUpa pUjya hai to arahaMtadeva pUjya sahaja hI bhayA / ityAdi bahuri kAzI khaMDaviSai devadAsa rAjA nai sambodhi rAjya chudd'aayo| vahA~ nArAyaNa to vinayakIrti yattI bhayA, lakSmIko vinayazrI AryikA karI, garur3a ko zrAvaka kiyA aisA kathana hai| so jahA~ sambodhana karanA bhavA tahA~ jainI bheSa bnaayaa| tAtaiM jaina hitakArI prAcIna pratibhA hai| bahuri 'prabhAsapurANa' viSai aisA kahyA haiM bhavasya pazcime bhAge vAmanena tapaH kRtam / tenaiva tapasAkRSTaH zivaH pratyakSatAM gataH / / 1 / / padmAsanasamAsInaH zyAmamUrtirdigambaraH / neminAthaH zivetyevaM nAmacakre'sya vAmanaH // 2 // kalikAle mahAghore, sarvapApapraNAzakaH / darzanAtsparzanAdeva, koTiyajJaphalapradaH / / 3 / / yahA~ vAmanako padmAsana digambara neminAtha kA darzana bhayA kahyA bAhIkA nAma ziva kayA / bahuri tAke darzanAdikarte koTiyajJa kA phala kahyA so aisA neminAtha kA svarUpa to jainI pratyakSa mAne haiM, so pramANa ThaharacA / bahuri prabhAsapurANaviSe kayA hai "reyasAdrI jino nemiryugAdirvimalAcale / RSINAmAzramAdeva muktimArgasya kAraNam 119 / / * yahA~ neminAtha ko jinasaMjJA kahI, tAke sthAnako RSi kA Azrama muktikA kAraNa kA ara yugAdike sthAnako bhI aisA hI kahyA, tAteM uttama pUjya tthhre| bahuri 'nagarapurANa' (nAgapurANa) viSai bhavAvatArarahasyaviSai aisA kahyA hai "akArAdihakArAntamudurddhA thorekasaMyutam / nAdavindukalAkrAntaM candramaNDalasannibham / / 1 / / etaddevi paraM tattvaM yo vijAnAti tattvataH / saMsArabandhanaM chitvA sa gacchetparamAM gatim // 2 // yahA~ 'ahaM' aise padako paramatattva kahyA / yAke jAne paramagatikI prApti kahI so 'ahaM' pada jainamata ukta hai| bahuri nagarapurANaviSai kayA hai Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavA adhikAra-117 "dazabhirmojitaivipraiH yatphalaM jAyate kRte| munararhatsubhaktasya tatphalaM jAyate kalI / / 1 / / " / yahA~ kRtayugaviSai daza brAhmaNoM ko bhojana karAekA jetA phala kahyA, tetA phala kaliyugaviSai arhatabhaktamunike bhojana karAekA kahyA, tAjainImuni uttama Thahare / bahuri 'manusmRti' viSai aisA kayA hai.. "kulAdibIjaM sarveSAM prathamo vimlyaahnH| cakSuSmAna yazasvI vAbhicandro'tha prsenjit||1|| marudevI ca nAbhizca bharate kulsttmaaH| aSTamo marudevyAM tu nAbherjAta urakramaH / / 2 / / darzayan vartma vIrANAM surAsuranamaskRtaH / nItitritayakartA yo yugAdau prathano jinH||3||" yahA~ vimalavAhanAdika manu kahie so jainaviSai kulakarani ke e nAma kahe haiM ara yahA~ prathama jina yuga kI AdiviSai mArgakA darzaka ara surAsurakara pUjita kahyA, so aise hI hai to jainamata yumakI AdihIta hai ara pramANabhUta kaise na khie| bahuri RgvedaviSai aisA kahyA hai OM trailokyapratiSThitAn caturviMzatitIrthakarAn RSabhAdyAn varddhamAnAntAna siddhAn zaraNaM prpdhe| OM pavitraM nagnamupavispRsAmahe eSAM nagnaM yeSAM jAtaM yeSAM dIraM suvIraM ityaadi| bahuri yajurvedaviSai aisA kahyA haiOM namo arhato Rssbhaay| bahuri aisA kahyA hai OM RSabhapavitraM puruhUtamadhyaraM yajJeSu nagna paramaM mAhasaMstutaM varaM zatru jayaMtaM pazuriMdramAhutiriti svAhA / OM trAtAramiMdraM RSabhaM vdnti| amRtAramiMdraM have sugataM supArzvamiMdraM haye zakramajitaM tadvarddhamAnapuruhUtamiMdramAhuriti svAhA / OM nagnaM suthIraM digyAsasaM brahmagarbha sanAtanaM upaimi vIraM puruSamahatamAdityavarNa tamasaH parastAt svaahaa| OM svasti na indro vRddhazravA svasti naH pUSA vizvavedAH svastinastAkSyoM ariSTanemi svasti no vRhaspatirdadhAtu dIrghAyustvAyuvalAyurvA zubhajAtAyu / OM rakSa rakSa ariSTanemiH svaahaa| vAmadeva zAntyarthamanuvidhIyate so'smAkaM ariSTanemiH svaahaa|' so yahA~ jainatIrthakaranike je nAma haiM tinakA pUjanAdi khyaa| bahuri yahAM yahu bhAsyA, jo inake pIche veda racanA bhaI hai| ve aise anyamata ke graMthanikI sAkSI bhI jinamatakI uttamatA ara prAcInatA dRr3ha bhii| ara jinamatako dekheM ve mata kalpita hI bhAsai / tAteM jo apanA hita kA icchuka hoya so pakSapAta chori sA~cA jainadharmako aMgIkAra kro| bahuri anyamataniviSai pUrvApara virodha bhAse haiN| pahale avatAra yedakA uddhAra 1.. yajurveda a. 25 ma. 16 / Rgveda aSTa 1 a. 6 varga 16 / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ monamAgaM prakAyaka-11 kiyaa| tahA~ yajJAdikavi hiMsAdika poSe ara buddhAvatAra yajJa kA niMdaka hoya hiMsAdika nissedhe| vRSabhAvatAra vItarAga saMyama kA mArga dikhaayaa| kRSNAvatAra parastrI ramaNAdi viSaya kaSAyAdikanikA mArga dikhaayaa| so aba yaha saMsArI kaunakA kahyA kare, kaunake anusAri prayatai ara ina saba avatAraniko eka batAvai so eka hI kadAcit kaise, kadAcit kaise kahai vA pravarte to yAkai unake kahane kI vA pravartane kI pratIti kaise Ave? baTuri kahIM krodhAdikaSAyanikA vA viSayanikA nipeya kareM, kahIM lAnekA vA viSayAdisevanakA upadeza deM: tahA~ prArabdha batAvai so binA krodhAdi bhaa| ApahIte lagnA Adi kArya hoya to yaha bhI mAnie so to hoya nAhIM / bahari lAnA Adi kArya karate krodhAdi bhA na mAnie to jude hI krodhAdi kauna haiM jinakA nipeza kiyaa| tAteM bane nAhI, purvApara virodha hai gItAniviSe vItarAgatA digbAya laranekA upadeza diyA so yaha pratyakSA virodha bhAsai hai| bahuri RSIzvarAdikanikari zrApa diyA batAvai, mo aisA krodha kie niMdyapanA kaise na bhayA? ityAdi jaannaa| vahAra aputrasya gatinAsti' aisA bhI kahai ara bhArata viSai aisA bhI kahyA hai anekAni sahasrANi kumArabrahmacAriNAm / divaM gatAni rAjendra akRtvA kulasantatim / / 1 / / yahA~ kumAra brahmacArIniko svarga gae batAe. so gaha paraspara virodha hai| bahuri RSIzvara bhArataviSai aisA kahyA hai madyamAMsAzana rAtrI bhojana kNdbhkssnnm| ye kurvanti vRdhAsteSAM tIrthayAtrA jpstpH||1|| vRthA ekAdazI proktA vRthA jAgaraNaM hareH / vRthA ca pauSkarI yAtrA kRtsnaM cAndrAyaNaM vRthaa||2|| cAturmAsye tu samprApte rAtribhojyaM karoti yH| tasya zuddhirna vidyeta caandraaynnshtairpi||3|| ina viSa madya-mAMsAdikakA vA rAtribhojana kA vA caumAse meM vizeSapane rAtribhojanakA vA kaMdaphanabhakSaNa kA niSedha kiyaa| bahuri bar3e puruSanikai madyamAMmAdikakA sevana karanA kahai, vratAdi viSai rAtribhojana sthApai vA kaMdAdi bhakSaNa sthApai, aise viruddha nirUpa hai| aise hI aneka pUrvApara viruddha vacana anyamata ke zAstraniviSai haiM so karai kahA, kahIM to pUrvaparamparA jAni vizvAsa anAvaneke arthi yathArtha kahyA ara kahIM viSayakaSAya popane ke arthi anyathA kahyA / so jahA~ pUrvApara virodha hoya, tinakA vacana pramANa kaise krie| ihAM jo anya mataniviSai kSamA zIla santoSAdika ko poSane vacana haiM so to jainamataviSai pAie hai ara viparIta vacana hai so unakA kalpita hai| jinamata anusAri vacananikA vizvAsa unakA viparItavacana kA zraddhAnAdika hoyajAya, tArtaM anyamatakA koU aMga bhalA dekhi bhI tahAM zraddhAnAdika na krnaa| jaise vimizrita bhojana hitakArI nAhIM taise jAnanA / bahuri jo koI uttama dharmakA aMga jinamataviSai na pAIe ara anyamata vipa pAIe, athavA koI niSiddha adharmakA aMga jainamata viSai pAIe ara anyatra na pAIe, to Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~ca adhikAra- 118. anyamata ko Adarau so sarvathA hoya nAhIM / jAtai sarvajJakA jJAnataiM kichU chipyA nAhIM hai / tAteM anyamatanikA zraddhAnAdika chori janamatakA dRr3ha zraddhAnAdika krnaa| bahuri kAladoSa kaSAyI jIvanikari jinamataviSai bhI kalpitaracanA karI hai, so hI dikhAIe haizvetAmbara mata nirAkaraNa zvetAmbara matavAle kAhUne sUtra banAe, tinako gaNadhara ke kie kahai haiM / so unako pUchie hai - gaNadhara AcArAMgAdika banAe haiM so tumhAre abAra pAIe hai so itane pramANa lie hI kie the ki ghanA pramANa lie kie the| jo itane pramANa lie hI kie the, to tumhAre zAstrani viSai AcArAMgAdikanike padanikA pramANa aThAraha hajAra Adi kayA hai, so tinakI vidhi milAya yo padakA pramANa kahA? jo vibhakti aMtako pada kahoge, to kahe pramANateM bahuta pada hoi jAhiMge, ara jo pramANapada kahoge, to tisa ekapada ke sAdhika ikyAvana kor3i zloka haiN| so e to bahuta choTe zAstra haiM so bane nAhIM / bahuri AcArAMgAdikarte dazavekAlikAdika kA pramANa ghATi kA hai| tumhArai badhatA hai so kaise bane? bahuri kahoge, AcArAMgAdika bar3e the, kAladoSa jAni tinahI meM syoM keleka sUtra kAr3hi e zAstra banAe haiN| to prathama to TUTakagrantha pramANa nAhIM / bahuri yaha prabandha hai, jo bar3A graMtha banAye to vA viSai sarva varNana vistAra lie kareM ara choTA grantha banAve to tahA~ saMkSepa varNana kI parantu sambandha TUTe nAhIM / ara ko bar3hA grantha meM thorAsA kathana kAhi lIjie, to tahA~ sambandha mile nAhIM kathana kA anukrama TUTi jaay| so tumhAre sUtranirviSai to kathAdikakA bhI sambandha milatA bhAsai hai- TUTakapanA bhAsai nAhIM / bahuri anya kavInitaiM gaNadharakI tau buddhi adhika hotI, tAke kie granthanimeM thore zabda meM bahuta artha cAhie so to anya kavInikIsI bhI gambhIratA nAhIM / bahuri jo grantha banAvai so apanA nAma aise dharai nAhIM jo 'amuka kahai hai,' 'maiM kahU~ hU~' aisA kahai so tumhAre sUtraniviSai 'he gautama' vA 'gautama kahai hai' aise vacana haiM so aise vacana to taba hI sambhavaiM jaba aura koI kartA hoya / tAtaiM ye sUtra gaNadharakRta nAhIM aura ke kie haiN| gaNadhara kA nAmakari kalpitaracanA ko pramANa karAyA cAhe hai| so vivekI to parIkSAkari mAneM, kahyA hI to na mArne / bahuri vaha aisA bhI kahai haiM jo gaNadhara sUtranike anusAra koI dazapUrvadhArI bhayA hai, tAne e sUtra banAe haiN| tahA~ pUchie hai jo nae grantha banAe haiM to nayA nAma dharanA thA, aMgAdikake nAma kAheko dhare / jaise koI bar3A sAhUkArakI koThI kA nAmakara apanA sAhUkArA pragaTa kare, taise yaha kArya bhayA / sAMceko to jaise digambaraviSai granthanike aura nAma dhare ara anusArI pUrva granthanikA kahyA, taise kahanA yogya thaa| aMgAdikakA nAma dhari gaNadhara kRta kA bhrama kAhe ko upajAyA / tArte gaNadhara ke pUrvAdhArI ke vacana nAhIM / bahuri ina sUtrani viSai jo vizvAsa anAvane ke artha jinamata anusAra kathana hai so to sAMca hai hI, digambara bhI taise hI kahe haiN| bahuri jo kalpita racanA karI hai tAmeM pUrvApara biruddhapano vA pratyakSAdi pramANa meM viruddhapano bhAse hai, so hI dikhAie hai anya liMga se mukti kA niSedha anya liMgIkai vA gRhasthakai vA strIkai vA cAMDAlAdi zUdranikai sAkSAt muktikI prApti honI mAna hai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-120 so banai nAhIM / samyagdarzana jJAna cAritrakI ekatA mokSamArga hai| so ve samyagdarzanakA svarUpa to aisA kahai haiM arahaMto mahadevo jAvajjIvaM susAhaNo gurunno| jiNapaNNattaM tattaM e sammattaM mae gahiyaM / / 1 / / so anya liMgIkai arahaMtadeva, sAdhu, guru, jinapraNIta tattva kA mAnanA kaise sambhavai? taba samyaktva bhI na hoya, to mokSa kaise hoya / jo kahoge aMtaraMga viSa zraddhAna honete samyakca tinakai ho hai, so viparIta liMgadhAraka kI prazaMsAdika kie bhI samyaktvako atIcAra kahyA hai so sAMcA zraddhAna bhae pIche Apa viparIta liMgakA dhAraka kaise rhai| zraddhAna bhae pIche mahAvratAdi aMgIkAra kie samyakcAritra hoya so anyaliMgaviSe kaise banai? jo anyaliMgaviSai bhI samyakcAritra ho hai to jaina liMga anya liMga samAna bhayA, tAteM anya liMgIko mokSa kahanA mithyA hai| bahuri gRhasthako mokSa kahai so hiMsAdika sarva sAvadyayoga kA tyAga kie sAmAyikacAritra hoya so sarvasAvadha yogakA tyAga kie gRhasthapano kaise sambhavai? jo kahoge-aMtaraMga tyAga bhayA hai to yahA~ to tInoM yogakari tyAga karai haiM, kAyakari tyAga kaise bhayA? bahuri bAhya parigrahAdika rAkheM bhI mahAvrata ho hai, so mahAvrataniviSai to bAhya tyAga karane kI hI pratijJA karie hai, tyAga kie binA mahAvrata na hoya / mahAvrata binA chaTA Adi guNasthAna na ho haiM, to taba mokSa kaise hoya? tAtai gRhasthako mokSa kahanA mithyA vacana haiN| strImukti kA niSedha bahuri strIko mokSa kahai, so jAkari saptama naraka gamana yogya pApa na hoya sakai, tAkari mokSa kA kAraNa zuddha bhAva kaise hoya? jAteM jAke bhAva dRr3ha hoya, sohI utkRSTa pApa vA dharma upajAya sake hai| bahuri strIkai nizaMka ekAMtaviSa dhyAna dharanA ara sarva parigrahAdikakA tyAga karanA sambhavai naahiiN| jo kahoge, eka samayaviSai puruSavedI vA strIvedI vA napusaMkavedIko siddhi honI siddhAntaviSai kahI hai, tA" strIko mokSa mAnie hai| so yahA~ e bhAvavedI hai ki dravyavedI hai, jo bhAvavedI hai to hama mAna hI haiN| dravyavedI hai to puruSastrIvedI to lokavirSa pracura dIsai haiM, napuMsaka to koI viralA dIse hai| eka samayaviSai mokSa jAnevAle itane napuMsaka kaise sambhavai? tAta dravyaveda apekSA kathana banai nAhIM / bahuri jo kahoge, navama guNasthAnatAI veda kahe haiM, so bhI bhAvaveda apekSA hI kathana hai| dravyaveda apekSA hoya to caudahaveM guNasthAna paryanta vedakA sadbhAva kahanA sambhavai / tAteM strIkai mokSakA kahanA mithyA hai| zUdramukti kA niSedha bahuri zUdraniko mokSa kahai / so cAMDAlAdikako gRhastha sanmAnAdikakari dAnAdika kaise de, lokaviruddha hoya / bahuri nIcakulabAloM ke uttama pariNAma na hoya ske| bahuri nIcagotrakarmakA udaya to paMcama guNasthAna paryanta hI hai| Uparike guNasthAna car3he binA mokSa kaise hoy| jo kahoge-saMyama dhAre pIche vAkai uccagotrahI kA udaya kahie, to saMyama dhArane na dhArane kI apekSArtaM nIca ucca gotra kA udaya tthhryaa| aise hote asaMyamI manuSya tIrthakara kSatriyAdika tinakai bhI nIca gotrakA udaya Taharai / jo unakai kula apekSA uccagotrakA Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhikAra 12:1 udaya kahoge to cAMDAlAdikakai bhI kula apekSA hI nIca gotra kA udaya kho| tAkA sadbhAva tumhAre sUtraniviSai bhI paMcama guNasthAna paryaMta hI kayA hai / so kalpita kahane meM pUrvApara viruddha hoya hI hoya / tAteM nikai mokSakA kahanA mithyA hai| aise tinahUne sarvakai mokSakI prApti kahI, so tAkA prayojana yahu hai jo sarvakA bhalA manAvanA, mokSakA lAlaca denA ara apanA kalpitamatakI pravRtti karanI / parantu vicAra kie mithyA bhAsai hai / acheroM kA nirAkaraNa 1 | bahuri tinake zAstraniviSai 'acherA' kahe haiN| so kahe hai - huNDAvasarpiNI ke nimitta bhae haiM, inako cher3ane nAhIM / so kAladoSarteM keI bAta hoya parantu pramANaviruddha to na hoya jo pramANa viruddha bhI hoya, to AkAza ke phUla, gadhe ke sIMga ityAdi honA bhI bane so sambhave nAhIM / ve acherA kahai hai so pramANa viruddha haiN| kAhe so kahie haiM varddhamAnajina ketekakAli brAhmaNIke garbhaviSai rahe pIche kSatriyANI ke garbha viSai badhe, aisA kahe haiN| so kAhUkA garbha kAhUkai dharayA pratyakSa bhAsai nAhIM, unmAnAdikameM Avai nAhIM / bahuri tIrthaMkarake bhayA kahie, to garbhakalyANaka kAhU ke ghari bhayA, janmakalyANaka kAhUke ghari bhayA / keteka dina ratnavRSTyAdika kAhUke ghari bhae, keteka dina kAhUke ghari bhae / solaha svapna kisI ko Ae, putra kAhUkai bhayA ityAdi asambhava bhAsai / bahuri mAtA to doya bhaI ara pitA to eka brAhmaNa hI rahyA janma kalyANAdiviSai vAkA sanmAna na kiyA, anya kalpita pitAkA sammAna kiyaa| so tIrthakarakai doya pitAkA kahanA mahAviparIta bhAsai hai / sarvotkRSTapada ke dhArakakai aise vacana sunane bhI yogya nAhIM / bahuri tIrthaMkarake bhI aisI avasthA bhaI to sarvatra hI anya strIkA garbha anyastrIkai dhari denA tthhre| to vaiSNava jaise aneka prakAra putra - putrIkA upajanA batAve hai, yahu kArya bhyaa| so aise nikRSTa kAla viSai to aise hoya hI nAhIM, tahA~ honA kaise sambhavai? tAteM yahu mithyA hai| bahuri malli tIrthaMkarako kanyA kahe haiN| so muni devAdikakI sabhA viSai strIkA sthiti karanA upadeza denA na sambhavai vA strIparyAya hIna hai so utkRSTa tIrthaMkarapadadhArakakai na bane / bahuri tIrthaMkarakai nagna liMga hI kahe hai so strIkai nagnapano na smbhvai| ityAdi vicAra kie asambhava bhAsai hai / 1 bahuri harikSetrakA bhogabhUmiyA~ko naraka gayA kahe, so baMdha varNana viSai to bhogabhUmiyA~kai devagati devAyuhIkA baMdha kahai, naraka kaise gyaa| siddhAntaviSai to anantakAla viSai jo bAta hoya, so bhI kahe jaise tIsare naraka paryanta tIrthaMkara prakRtikA sattva kA, bhogabhUmiyA~kai naraka Ayu gatikA baMdha na karAyA, so kevalI bhUle to nAhIM / tAteM yahu mithyA hai| aise sarva achere asambhava jAnane / bahuri ve kahai haiM inako cher3ane nAhIM so jhUTha kahanevAlA aise hI khe| bahuri jo kahoge - digambaraviSai jaise tIrthaMkarakai putrI, cakravartIkA mAnabhaMga ityAdi kArya kAladoSa bhayA kahe haiM, taise e bhI bhae / so ye kArya to pramANaviruddha nAhIM / anyakai hote the so mahaMtanikai bhae tArte kAladoSa kA hai / garbhaharaNAdi kArya pratyakSa anumAnAditeM viruddha, tinakA honA kaise sambhave ? bahuri anya Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-122 bhI ghane hI kathana pramANaviruddha kahai haiN| jaise kahai haiM, sarvArthasiddhi ke deva mana hI taiM prazna karai haiM, kevalI manahI uttara de haiN| so sAmAnya jIva ke mana kI bAta manaHparyayajJAnI binA jAni sake naahiiN| kevalIke mana kI sarvArthasiddhi ke deva kaise jAne? bahuri kevalIkai bhAvamanakA to abhAva hai, dravyamana jar3a AkAramAtra hai, uttara kauna diyaa| tAta mithyA hai| aise aneka pramANaviruddha kathana kie haiM, tAtai tinake Agama kalpita jaanne| kevalI ke AhAra-nIhAra kA nirAkaraNa bahuri te zvetAmbara matavAle deva guru dharmakA svarUpa anyathA nirUpai hai| tahA~ kevalIkai kSudhAdika doSa kahai / so yahu devakA svarUpa anyathA hai| kAhe ta~, kSudhAdika doSa hote AkulatA hoya, taba ananta sukha kaise banai? bahuri jo kahoge, zarIra ko kSudhA lAgai hai, AtmA tadrUpa na ho hai, to kSudhAdikakA upAya AhArAdika kAheko grahaNa kiyA kaho ho| kSudhAdiri pIr3ita hoya, taba hI AhAra grahaNa kreN| bahAre kahoge, jaise karmodayate vihAra ho hai, taise hI AhAra grahaNa ho hai / so vihAra to vihAyogati prakRtikA udaya te ho hai ara pIDAkA upAya nahIM ara binA icchA bhI kisI jIvakai hotA dekhie hai| bahuri AhAra hai so prakRtikA udayateM nAhIM, kSudhAkari pIr3ita bhae hI grahaNa karai hai| bahuri AtmA pavanAdiko prerai taba hI nigalanA ho hai, tAtai bihArabata AhAra naahiiN| jo kahoge- sAtAvedanIyake udayateM AhAra grahaNa ho hai, se bane naahiiN| jo jIba kSudhAdikari pIr3ita hoya, pIchai AhArAdika grahaNaH sukha mAnai, tAkai AhArAdika sAtAke udayateM khie| AhArAdikA grahaNa sAtA vedanIyakA udayatai svayameva hoya, aise to hai nAhIM / jo aise hoya to sAtA vedanIya kA mukhya udaya devanike hai, te nirantara AhAra kyoM na krai| bahuri mahAmuni upavAsAdi karai tinakai sAtAkA bhI udaya ara nirantara bhojana karanevAloM ke asAtAkA bhI udaya sambhavai tAteM jaise binA icchA vihAyogatike udayateM vihAra sambhave, taise binA icchA kevala sAtAvedanIya hI ke udayateM AhArakA grahaNa sambhavai naahiiN| __vahari ve kahai haiM siddhAnta viSai kevalI ke kSudhAdika gyAraha parISaha kahai haiM, tAteM tinakai kSudhAkA sadbhAva sambhavai hai| bahuri AhArAdika binA tinakI upazAMtatA kaise hoya, tAtai tinakai AhArAdika mAnai hai| tAkA samAdhAna- karmaprakRtinikA udaya maMda tIvra bheda lie ho hai| tahA~ atimaMda udaya hote tisa udayajanita kArya kI vyaktatA bhAsai naahiiN| tAteM mukhyapane abhAva kahie, tAratamyaviSa sadbhAva khie| jaise nabama guNasthAna viSe vedAdikakA udaya manda hai, tahAM maithunAdi kriyA vyakta nAhIM, tAtai tahA~ brahmacarya hI khyaa| tAratamya vidhai maithunAdikakA sadbhAva kahie hai| taise kevalIkai asAtAkA udaya ati maMda hai| jAte eka-eka kAMDakavithai anantaveM bhAga anubhAga rahai, aise bahuta anubhAgakAMDakani kari vA guNasaMkramaNAdikakari sattA viSai asAtAvedanIyakA anubhAga atyanta maMda bhayA, tAkA udaya viSai kSudhA aisI vyakta hotI nAhIM jo zarIrako kSINa krai| ara mohake abhAvateM kSudhAdika janita duHkha bhI nAhIM, tAta kSudhAdikakA abhAva kahie / tAratamyaviSai tinakA sadbhAva kahie hai| bahuri teM kahyA-AhArAdika binA tinakI upazAMtatA kaise hoya, so AhArAdikari upazAMta hone yogya kSudhA lAgai to manda udaya kAhekA rahyA? deva bhogabhUmiyA~ Adikake kiMcita Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA adhikAra - 123 maMda udaya hote hI bahuta kAla pIche kiMcita AhAra grahaNa ho hai to inakai to atimaMda udaya bhayA hai, tAta inakai AhArakA abhAva sambhava haiN| bahuri vaha kahai hai, deva bhogabhUmiyoMkA to zarIra hI vaisA hai jAko bhUkha thorI vA ghane kAla pIche lAge, inikA to zarIra karmabhUmikA audArika hai| tA" inakA zarIra AhAra vinA dezonakoTi pUrva-paryanta utkRSTapane kaise rahai? tAkA samAdhAna- devAdikakA bhI zarIra vaisA hai, so karmake hI nimittateM hai| yahA~ kevalajJAna bhae aisA hI karma udaya bhayA, jAkari zarIra aisA bhayA, jAkI bhUkha pragaTa hotI hI naahiiN| jaise kevalajJAna bhae pahale keza nakha badhai the, aba badhai (ba) naahiiN| chAyA hotI thI so hotI naahiiN| zarIra viSai nigoda thI, tAkA abhAva bhyaa| bahuta prakArakari jaise zarIra kI avasthA anyathA bhaI, taise AhAra vinA hI zarIra jaisA kA taisA rahai aisI bhI avasthA bhii| pratyakSa dekho, auraniko jarA vyApai taba zarIra zithila hoya jAya, inakA AyukA antaparyanta zarIra zithila na hoya / tAtai anya manuSyanikA ara inakA zarIra kI samAnatA sambhava nAhIM / bahuri jo tU kahegA-devAdikakai AhAra hI aisA hai jAkari bahuta kAla kI bhUkha miTai, inakai bhUkha kAhe se miTI ara zarIra puSTa kaise rahyA? to suni, asAtAkA udaya maMda honenai miTI ara samaya-samaya parama audArika zarIra vargaNA kA grahaNa ho hai so vaha nokarma AhAra hai so aisI-aisI vargaNA kA grahaNa ho hai jAkari kSudhAdika vyAya nAhI vA zarIra zithila hoya nAhI, siddhAntaviSai yAhI kI apekSA kevalI ko AhAra kahyA hai| ara annAdikakA AhAra to zarIra kI puSTatA kA mukhya kAraNa nAhIM / pratyakSa dekho, koU thorA AhAra grahai, zarIra puSTa bahuta hoya; koU bahuta AhAra grahai, zarIra kSINa rahai / bahuri pavanAdi sAdhanevAle bahuta kAla tAI AhAra na leM, zarIra puSTa rahyA karai vA RdridhArI muni upavAsAdi karai, zarIra puSTa banyA rahai / so kevalIkai to sarvotkRSTapanA hai unakai annAdika binA zarIra puSTa banyA rahai to kahA Azcarya myaa| bahuri kevalI kaise AhArako jaoNya, kaise yaaceN| bahuri ve AhArako jAMya, taba samavasaraNa khAlI kaise rhai| athavA anyakA lyAya denA ThaharAvoge to kauna lyAya de, unake mana kI kauna jAnai / pUrva upavAsAdikakI pratijJA karI thI, tAkA kaise nirvAha hoy| jIva antarAya sarva pratibhAsai, kaise AhAra grahaiM? ityAdi viruddhatA bhAsai haiN| bahuri ve kahai haiM- AhAra grahai hai, parantu kAhUko dIsai naahiiN| so AhAra-grahaNako niMdya jAnyA, taba tAphA na dekhanA atizayaviSai likhyaa| so unakai niMdyapanA rahyA ara aura na dekhe haiM to kahA bhyaa| aise aneka prakAra viruddhatA upajai hai|" bahuri anya avivekatAkI bAteM suno- kevalIkai nIhAra kahai haiM, rogAdika bhayA kahai haiM ara kaheM 1. kevalI ke AhAra (kavalAhAra) kA khaNDana vistAra se jAnane hetu ye grantha bhI dekhane cAhie - SaDdarzanasamuccaya 46 prakaraNa 78 pR. 204-5, thavala 2/448, pravacanasAra 20 tA. dR., go. ka. gAthA 273, dhavala 13/53, go.ka. 16, yogamArga 28, rA. vArtika 2/4/3/106, sArthasiddhi 2/3, go.ka. 275, dhavala 2/437, bRhajjinopadeza pR. 236 se 244, 743 yA zaMkA-samAdhAna aadi| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-124 kAhunai tejolezyA chorI, tAkari varddhamAnasvAmIkai pelUMgA kA (pecisakA) roga bhayA, tAri bahuta bAra nIhAra hone lgaa| so tIrthaMkara kevalIkai bhI aisA karmakA udaya rahyA ara atizaya na bhayA, to indrAdikari pUjyapanA kaise zobhai / bahuri nIhAra kaise kare, kahA~ kare, koU saMbhaktI bAteM naahiiN| bahuri jaise rAgAdi yukta chamasthaka kriyA hoya, taisa kevaloka kiyA ThaharA hai| varddhamAna svAmI kA upadeza viSai 'he gautama' aisA bArambAra kahanA ThaharAvai hai, so unakai to apanA kAlavidhai sahaja divyadhvani ho hai, tahA~ sarvako upadeza ho hai, gautama ko saMbodhana kaise bane? bahuri kevalIkai namaskArAdika kriyA ThaharAva hai, so anurAga binA vaMdanA saMbhavai naahiiN| bahuri guNAdhikako vedanA saMbhavai, una setI koI guNAdhika rahyA naahiiN| so kaise bane? bahuri hyATivirSa samavasaraNa utarayA kahai, so indrakRta samavasaraNa hATivirSa kaise rahai? itanI racanA tahA~ kaise samAvai / bahuri hATi viSa kAheko rahai? kahA indra hATi sArikhI racanA karane ko bhI samartha nAhIM / jAte hATikA Azraya liijie| bahuri kahai-kevalI upadeza dene ko ge| so ghari jAya upadeza denA ati rAga" hoya, so munika bhI saMbhavai naahiiN| kevalIkai kaise banai? aise hI aneka viparItatA tahAM prarUpa haiN| kevalI zuddha kevalajJAnadarzanamaya rAgAdi rahita bhae haiM, tinakai aghAtinike udayateM saMbhavatI kriyA koI ho hai| kevalIkai mohAdikakA abhAva bhayA hai tAta upayoga milai jo kriyA hoya sakai, so saMbhava nAhIM / pApa prakRti kA anubhAga atyanta maMda bhayA hai| aisA maMda anubhAga anya koIkai nAhIM / tAtai anyajIvanika pApaudayateM jo kriyA hotI dekhie hai, so kevalIkai na hoya / aise kevalI bhagavAnakai sadbhAva kahi deva kA svarUpa ko anyathA prarUpa hai| muni ke vastrAdi upakaraNoM kA pratiSedha bahuri guru kA svarUpako anyathA prarUpai hai muni ke vastrAdika caudaha upakaraNa' kahai hai| so hama pUche haiM, muniko nirgrantha kahai ara munipada lete navaprakAra sarvaparigrahakA tyAgakari mahAvrata aMgIkAra kare, so e vastrAdika parigraha hai ki naahiiN| jo hai to tyAga kie pIche kAheko rAkhai ara nAhIM haiM to vastrAdika gRhastha rAkhai tAko bhI parigraha mati kho| suvarNAdikahIko parigraha kho| bahuri jo kahoge, jaise kSudhA ke arthi AhAra grahaNa kIjie hai, taise zIta uSNAdika ke arthi vastrAdika grahaNa kIjie haiN| so munipada aMgIkAra karateM AhAra kA tyAga kiyA nAhI, parigraha kA tyAga kiyA hai| bahuri annAdikakA to saMgraha karanA parigraha hai, bhojana karane jAiye so parigraha naahiiN| ara vastrAdika kA saMgraha karanA vA paharanA sarva hI parigraha hai, so lokaviSai prasiddha hai| bahuri kahoge, zarIra kI sthiti ke arthi vastrAdika rAkhie hai-mamatva nAhIM hai, tAte inako parigraha na kahie hai| so zraddhAnaviSai to jaba samyagdRSTi bhayA taba hI samasta paradravyaviSai mamatva kA abhAva bhyaa| tisa apekSA cauthA guNasthAna hI parigraha rahita kho| ara pravRttiviSa mamatva nAhIM to kaise grahaNa karai hai| tArtaM vastrAdika grahaNa-thAraNa chUTegA, taba hI niHparigraha hogaa| bahuri kahoge vastrAdikako koI leya jAya to krodha na karai vA kSudhAdika lAgai to ve bece nAhI vA vastrAdika pahari pramAda kara nAhI, 1. pAtra 1 pAtrabandha 2 pAtra kesarikara 3 paTalikAe~ 4-5 ranastrAga 6 gocchaka 7 ranoharaNa 8 mukhayastrikA 6 do sUtI kapar3e 10-11 eka UnI kapar3A 12 mAtraka 13 colapaTTa 14, dekho vRhatkalpa. sU. u. 3 bhA. gA. 3962 se 3665 tk| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavA athikAra-125 / - - - pariNAmanikI thiratAkari dharma hI sAdhai haiM tAtai mamatva naahiiN| so bAhya krodha mati karo parantu jAkA grahaNa viSe iSTa buddhi hoya to tAkA viyogaviSai aniSTabuddhi hoya hI hoya / jo aniSTabuddhi na bhaI to tAke arthi yAcanA kAheko karie hai? bahuri becate nAhIM, so dhAtu rAkhane apanI hInatA jAni nAhIM becie hai| jaise dhanAdi rAkhane taise hI vastrAdi raakhne| lokaviSai parigraha ke cAhaka jIvanikai dounikI icchA hai| tAte caurAdika ke bhayAdikake kAraNa doU samAna haiN| bahuri pariNAmani kI thiratAkari dharmasAdhanehI taiM parigrahapanA na hoya to kAhUko bahuta zIta lAgegA so sauDi rAkhi pariNAmanikI thiratA karegA ara dharmasAdhegA to vAko bhI niHparigraha khii| aise gRhasthadharma munidharma viSaya vizeSa kahA rhegaa| jAkai pariSaha sahane kI zakti na hoya so parigraha rAkhi dharma sAdhai tAkA nAma gRhasthadharma ara jAkai pariNAma nirmala bhae parISahakari vyAkula na hoya so parigraha na rAkhe ara dharma sAdhai tAkA nAma muniyarma, itanA hI vizeSa hai| bahuri kahoge, zItAdikI parISahakari vyAkula kaise na hoy| so vyAkulatA to moha ke udayake nimittateM hai, so munike SaSThAdi guNasthAnaniviSai tIna caukar3I kA udaya nAhIM ara saMcalana ke sarvaghAtI sparddhakanikA udaya nAhI, dezaghAtI spardhakanikA udaya hai so tinakA kichU bala naahiiN| jaise vedaka samyagdRSTikai samyakmAohanIya kA udaya hai so samyaktva ko ghAta na kari sake taise dezaghAtI saMjvalanakA udaya pariNAmaniko vyAkula kari sake naahiiN| aho muninikai ara auranikai pariNAmanikI samAnatA hai naahiiN| aura sabanikai sarvaghAtI kA udaya hai, inikai dezaghAtI kA udaya hai| tAteM auranikai jaise pariNAma hoya taise unake kadAcit na hoy| tAte jinakai saghAtIkaSAyanikA udaya hoya te gRhastha hI rahaiM ara jinakai dezaghAtI kA udaya hoya te munidharma aMgIkAra krai| tAkai zItAdikakari pariNAma vyAkula na hoya tAtai vastrAdika rAkhai naahiiN| vizeSa : pUjya jayadhavalAjI meM spaSTa likhA hai ki- micchAiTriThappaTuDi jAva asaMjadasammAiTThitti tAva edesi kammANamaNumAgudIraNA savyaghAdI desaghAdI ca hodi; saMkilesavisohivaleNa; saMjadAsajadapaTuDi upari savyatheva desaghAdI hodi| tattha savyadhAdiudIraNAe sagguNapariNAmeNa virAjhado ti (ja.dha. 11/36) / artha- mithyAdRSTi se lekara asaMyata samyagdRSTi guNasthAna taka to ina karmoM kI anubhAga udIraNA (arthAt vedana) saMkleza aura vizuddhi ke vaza se dezaghAtI aura sarvaghAtI donoM prakAra kI hotI hai| phira saMyatAsaMyata guNasthAna se lekara Age sarvatra dezaghAtI hotI hai| kyoMki cAra saMjvalana kI sarvaghAtI udIraNA (vedana) kA saMyamAsaMyama Adi guNarUpa pariNAmoM ke sAtha virodha hai| jayathavala pu. 13 pR. 155, prastAvanA pR. 16 tathA ka.pA. su. pR. 667 Adi meM bhI likhA hai ki - cadusaMjalaNa NavaNokasAyANaM sabbaghAdiphahayodayakkhaeNa tesi ceva desapAdiphadoSaeNa laddhappasarUpattAdo saMjamAsaMjama lali khaovasamiyA ti| artha- cAra saMjvalana tathA 6 nokaSAya ke sarvadhAtI spardhako ke udaya kA kSaya hone se aura Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 126 unhIM ke dezaghAtI spardhakoM kA udaya hone se saMyamAsaMyama labdhi apane svarUpa ko prApta karatI hai, isalie yaha saMyamAsaMyamalabdhi kSAyopazamika hai| (jayadhavalA pustaka 11 kI prastAvanA kA pRSTha 3 bhI dekheM) ___ kaSAyapAhuDasutta gAthA 62 kI TIkA cUrNisUtra meM bhI likhA hai ki cadusaMjalaNaNayaNokasAyANamaNubhAgudIraNA eiMdIe vi desaghAdI hoii| __ artha- cAra saMjvalana, 6 nokaSAya kI anubhAga udIraNA ekendriya jIva meM bhI dezaghAtI hotI hai| pRSTha 502 / isakI jayadhavalA meM spaSTa likhA hai ki "aisA nahIM hai ki saMyatoM ke hI saMjvalana kI dezaghAtI udIraNA ho, nIce bhI hotI hai|" rA.vA.2/5/8/108, dhavalA 7/64, dhavalA 5/20 ina granthoM meM spaSTa likhA hai ki saMcalana ke dezaghAtI udaya hone para hai| paMcama guNasthAna hotA hai| sAra yaha nikalA ki paMcamaguNasthAna meM niyama se saMjvalana kA dezaghAtI hI udaya hai tathA pahale se cauthe meM aniyama se dezaghAtI kA udaya hai, yaha Agama hai| bahuri kahoge- jaina zAstraniviSa caudaha upakaraNa muni rAkhe, aisA kahyA hai| so tumhAre hI zAstraniviSa kahyA hai, digambarajaina zAstraniviSai to kahai naahiiN| tahA~ to laMgoTamAtra parigraha rahe bhI gyArahI pratimA kA dhAraka ko zrAvaka hI kyaa| so aba yahA~ vicAro, doUni meM kalpita vacana kauna hai? prathama to kalpita racanA kaSAyI hoya so krai| bahuri kaSAyI hoya sohI nIcApadaviSa uccapanI pragaTa krai| so yahA~ digambaraviSa vastrAdi rAkhe dharma hoya hI nAhI, aisA to na khyaa| parantu tahA~ zrAvakadharma khyaa| zvetAmbara viSai munidharma kahyA / so yahA~ jAne nIcI kriyA hote uccatya pada pragaTa kiyA so hI kaSAyI hai / isa kalpita kahanekari Apako vastrAdi rAkhata bhI loka muni mAnane lAgai, tAtai mAnakaSAya poSyA gyaa| ara auraniko sugamakriyAviSe uccapada kA honA dikhAyA, tAteM ghane loka lagi ge| je kalpita mata bhae hai, te aise hI bhae haiN| tAteM kaSAyI hoI vastrAdi hote munipanA kahyA hai, so pUrvokta yuktikari viruddha bhAsai hai tAteM e kalpitavacana haiM, aisA jaannaa| bahuri kahoge - digambaraviSai bhI zAstra, pIchI Adi upakaraNa munike kahe haiM taise hamAre caudaha upakaraNa kahe haiN| tAkA samAdhAna - jAkari upakAra hoya tAkA nAma upakaraNa hai| so yahA~ zItAdikakI vedanA dUri karanete upakaraNa ThaharAIe, to sarvaparigraha sAmagrI upakaraNa nAma pAye / so dharmaviSa inikA kahA prayojana? e to pApake kAraNa haiN| dharmaviSai to dharmakA upakArI je hoya tinakA nAma upakaraNa hai| so zAstra jJAnako kAraNa, pIchI dayAko kAraNa, kamaMDalu zaucako kAraNa, so e to dharmake upakArI bhae, yastrAdika kaise dharmake upakArI hoya? ve to zarIra kA sukhahIke arthi thArie hai| bahuri suno jo zAstra rAkhi mahaMtatA dikhAvai, Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA adhikAra-127 pIchIkari buhArI dai, kamaMDalukari jalAdika pAvai vA maila utArai, to zAstrAdika bhI parigraha hI haiN| so muni aise kArya kara naahiiN| tAtai dharmake sAdhanako parigraha saMjJA naahiiN| bhogake sAdhanako parigraha saMjJA ho hai, aisA jaannaa| bahuri kahoge kamaMDaluteM to zarIrahIkA mAla dUri karie hai, so muni mala dUri karane kI icchAkari kamaMDalu nAhIM rAkhai haiM / zAstra bAMcanA Adi kArya kara ara malAlapta hoya tI tinakA avinaya hoya, lokaniMdya hoya, tA" isa dharmake artha kamaMDalu rAkhie hai| aise pIchI Adi upakaraNa sambhave, vastrAdikI upakaraNa saMjJA sambhavai nAhIM / kAma arati Adi mohakA udayaleM vikAra bAhya pragaTa hoya ara zItAdika sahe na jAya tAteM vikAra hA~kaneko vA zIlAdi miTAvaneko vastrAdika rAkhai ara mAnake udayase apanI mahaMtatA bhI cAhai tAte kalpita yuktikari upakaraNa ThaharAe haiN| bahuri ghari-ghari yAcanAkari AhAra lyAvanA TaharAvai hai| so prathama to yaha pUchie hai, yAcanA dharma kA aMga hai ki pApakA aMga hai| jo dharmakA aMga hai to mAMgane vAle sarva dharmAtmA bhe| ara pApakA aMga hai to munikai kaise sambhavai? / bahuri jo tU kahegA, lobhakari kichU dhanAdika yAcai to pApa hoya, yahu to dharma-sAdhanake arthi zarIra kI sthiratA kiyA cAhai hai tAteM AhArAdika yAtrai hai| tAkA samAdhAna- AhArAdikakari dharma hotA nAhI, zarIra kA sukha ho hai| so zarIrakA sukha ke arthi ati lobha bhae yAcanA karie hai| jo ati lobha na hotA, to Apa kAheko maaNgtaa| ve hI dete to dete, na dete to na dete| bahuri atilobha bhae ihA~ hI pApa bhayA, taba muni dharma naSTa bhayA, aura dharma kahA saathegaa| aba vaha kahai hai-manaviSai to AhArakI icchA hoya ara yAce nAhIM to mAyAkaSAya bhayA ara yAcane meM hInatA Avai hai so garvakari yAce nAhIM taba mAnakaSAya bhyaa| AhAra lenA thA so mAMgi liyaa| yAmeM ati lobha kahA bhayA ara yAta munidharma kaise naSTa bhayA so kho| yAko kahie haiM jaise kAhU vyApArIke kumAvane kI icchA manda hai so hATi (dukAna) Upari to baiTai ara manaviSai vyApAra karane kI icchA bhI hai parantu kAhUko vastu lenedenerUpa vyApArake artha prArthanA nAhIM karai hai| svayameva koI Avai to apanI vidhi mile vyApAra karai hai to tAkai loma kI maMdatA hai, mAyA vA mAna nAhIM hai| mAyA mAnakaSAya to taba hoya, jaba chalakarane ke arthi vA apanI mahaMtatAke arthi aisA svAMga krai| so male vyApArIkai aisA prayojana nAhIM tAtai vAkai mAyA mAna na khie| taise muninakai AhArAdikakI icchA manda hai so AhAra leneko Avai ara manaviSai AhAra lene kI icchA bhI hai parantu AhArake arthi prArthanA nAhIM karai hai| svayameva koI de to apanI vidhi mile AhAra le haiM to unakai lobhakI maMdatA hai, mAyA vA mAna nAhIM hai| mAyA mAna to taba hoya jaba chala karane ke arthi vA mahaMtatA ke arthi aisA svAMga karai / so muninakai aisA prayojana hai nAhI tAtai inikai mAyA mAna nAhIM hai| jo aise hI mAyA mAna hoya to je manahIkari pApa kara, vacanakAyakari na kare, tina sabanikai mAyA tthhrai| ara je uccapadavIke dhAraka nIcavRtti aMgIkAra nAhIM karai haiM, tina sambanikai mAna tthhrai| aise anartha hoya! bahuri ta kahyA- "AhAra mAMgane meM atilobha kahA bhayA? so atikaSAya hoya taba lokaniMdya kArya aMgIkArakarikai bhI manoratha pUrNa kiyA caahai| so mAMganA lokaniMdha hai, tAko bhI aMgIkArakari AhArakI Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-128 icchA pUrNa karane kI cAhi bhii| tAteM yahA~ ati lobha bhyaa| bahuri teM kahyA- "munidharma kaise naSTa bhayA" so munidharma viSai aisI tIvra kaSAya sambhava naahiiN| bahuri kAhUkA AhAra dene kA pariNAma na thA, yAnai vAkA ghara meM jAya yAcanA krii| tahA~ vAkai sakucanA bhayA vA na die lokaniMdya hone kA bhaya bhayA tAtai vAko AhAra diyaa| so vAkA antaraMga prANa pIr3ane hiMsAkA sadbhAva aayaa| jo Apa vAkA ghara meM na jAte, usI kai dene kA upAya hotA to detA, vAkai harSa hotaa| yahu to davAya kara kArya karAvanA bhyaa| bahuri apanA kAryake arthi yAcanArUpa vacana hai so pAparUpa hai| so yahA~ asatya vacana bhI mayA / bahuri vAkai dene kI icchA na thI, yAnai yAcyA, taba vAna apanI icchA" divA nAhI- sakucikAra diyaa| tAteM adatta-grahaNa bhI bhyaa| bahuri gRhastha ke ghara meM strI jaise taise tiSTa thI, yahu calyA gyaa| tahA~ brahmacaryakI bADikA bhaMga bhyaa| bahuri AhAra lyAya keteka kAla raakhyaa| AhArAdi ke rAkhaneko pAtrAdika rAkhe so parigraha bhyaa| aise pA~ca mahAvratanikA bhaMga honeH munidharma naSTa ho hai tAte yAcanAkari AhAra lenA muniko yukta naahiiN| bahuri vaha kahai hai- munikai bAIsa parISahaniviSai yAcanA parISaha kahI hai, so mAMge binA tisa parISahakA sahanA kaise hoya? tAkA samAdhAna- yAcanA karane kA nAma yAcanA pariSaha nAhIM hai| yAcanA na karanI, tAkA nAma yAcanAparISaha hai| jAte arati karane kA nAma arati parISaha nAhIM, arati na karanekA nAma arati parISaha hai, taise jaannaa| jo yAcanA karanA parISaha Taharai, to raMkAdi ghanI yAcanA karai hai, tinakai dhanA dharma hoya / ara kahoge, mAna ghaTAvanete yAko parISaha kahai hai to koI kaSAyI kArya ke arthi koI kaSAya chore bhI pApI hI hoya / jaise koI lobhake arthi apanA apamAnako bhI na ginai, to vAkai lobha kI tIvratA hai| usa apamAna karAvaneta bhI mahApApa hoya hai| ara Apakai icchA kichU nAhI koI svayameva apamAna karai hai to vAkai mahAdharma hai| so yahA~ to bhojanakA lobhake arthi yAcanA kari apamAna karAyA tAtaiM pApa hI hai, dharma naahiiN| bahuri vastrAdika ke bhI arthi yAcanA karai hai so vastrAdika koI dharmakA aMga nAhIM hai, zarIra sukhakA kAraNa haiN| tAtai pUrvokta prakAra tAkA niSedha jaannaa| dekho apanA dharmarUpa uccapada ko yAcanA kari nIcA karai hai so yAmeM dharma kI hInatA ho hai| ityAdi aneka prakAra kari munidharma viSa yAcanA Adi mAhI sambhava hai| so aisI . asambhavatI kriyA ke dhAraka sAdhu guru kahai haiN| tAtai guru kA svarUpa anyathA kahai haiN| dharma kA anyathA svarUpa ___ bahuri dharmakA svarUpa anyathA kahai hai| samyagdarzana jJAna cAritra inakI ekatA mokSamArga hai, so hI dharma hai, so inikA svarUpa anyathA prarUpa haiN| so hI kahie hai tattvArtha pradhAna samyagdarzana hai, tAkI to pradhAnatA naahiiN| Apa jaise arahaMta deva sAdhu guru dayA dharmako nirUpai hai, tinakA zraddhAna ko samyagdarzana kahai hai| so prathama to arahatAdikakA svarUpa anyathA kahai / bahuri itane hI zraddhAnate tattva zraddhAna bhae binA samyaktva kaise hoya tAtai mithyA kahe haiN| bahuri tattvanikA bhI zraddhAnako samyaktva kahai hai to prayojana lie tattvanikA zraddhAna nAhIM kaha hai| guNasthAna mArgaNAdirUpa jITa Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA adhikAra-12E bA. arakaMdhAdirUpa ajIvakA, pApa-puNyake sthAnikA, avirati Adi AsravanikA, vratAdirUpa saMvarakA, tapazcaraNAdirUpa nirjarAkA, siddha hone ke ligAdike bhedanikari mokSakA svarUpa jaise unake zAstra viSe kahyA hai. taise sIkhi lIjie ara kevalIkA vacana pramANa hai. aise tattvArtha zraddhAnakari samyaktva bhayA mAne hai| so hama pUcha haiM, aveyaka jAnevAlA dravyaliMgI munikai aisA zraddhAna ho hai ki nAhIM / jo ho hai, to vAko mithyAdRSTi kAheko khie| ara na ho hai, to vAne to jainaliMga dharmabuddhi kari dhasyA hai, tAkai devAdikI pratIti kaise nAhIM bhaI? ara vAkai bahuta zAstrAbhyAsa hai, so vAnai jIvAdike bheda kaise na jaane| bhara anyamatakA lavaleza bhI abhiprAyameM nAhIM, tAkai arahaMta vacana kI kaise pratIti nAhIM bhii| tAte vAkai aisA zraddhAna to hoya parantu samyaktva na bhyaa| bahuri nArakI bhogabhUmiyA~ tiryaca Adikai aisA addhAna honekA nimitta nAhIM ara tinikai bahuta kAlaparyaMta samyaktva rahai hai| tAtai vAkai aisA zraddhAna nAhIM ho hai, to bhI samyaktva bhyaa| tAteM samyakzraddhAnakA svarUpa yahu nAhIM / sA~cA svarUpa hai, so Age varNana kareMge, so jaannaa| bahuri jo unake zAstranikA abhyAsa karanA tAko samyagjJAna kahai hai| so dravyaliMgI munikai 'zAstrAbhyAsa hote bhI mithyAjJAna kahyA, asaMyata samyagdRSTikai viSayAdirUpa jAnanA tAko samyagjJAna khyaa| tAta yahu svarUpa nAhI, sAMcA svarUpa Age kaheMge so jAnanA / bahuri unakari nirUpita aNuvrata mahAvratAdirUpa zrAvaka yatIkA dharma thArane kari sabhdhacAritra bhayA mAne / so prathama to vratAdikA svarUpa anyathA kahai, so kichu pUrva guru varNana viSa kahyA hai| bahuri dravyaliMgI ke mahAvrata hote bhI samyakracAritra na ho hai| ara unakA mata ke anusAri gRhasthAdikakai mahAvrata Adi binA aMgIkAra kie bhI samyakUcAritra ho hai, tAtai yaha svarUpa naahiiN| sAMcA svarUpa anya hai, so Age kheNge| yahA~ ve kahai haiM- dravyaliMgI kai antaraMga viSai pUrvokta zraddhAnAdika na bhae, bAhya hI bhae, tAte samyaktvAdi na bhe| tAkA uttara- jo aMtaraMga nAhIM ara bAhya dhArai, so to kapaTakari thaarai| so vAkai kapaTa hoya to graiveyaka kaise jAya, narakAdi viSai jaay| baMdha to aMtaraMga pariNAmanite ho hai| so aMtaraMga jinadharmaspa pariNAma bhae binA aveyaka jAnA sambhava nAhIM / bahuri vratAdirUpa zubhopayogahIta deya kA baMdha mAnai ara yAhIko mokSamArga mAne, so bandhamArga mokSamArgako eka kiyA, so yahu mithyA hai| bahuri vyavahAra dharma viSai aneka viparIti nirUpa haiN| niMdakako mArane meM pApa nAhIM, aisA kahai hai| so anyamatI niMdaka tIrthakarAdikake hote bhI bhae, tinako indrAdika mAre naahiiN| so pApa na hotA, to indrAdika kyoM na maare| bahuri pratimAjIkai AbharaNAdi banAye hai, so pratibimba to vItarAga bhAva badhAvane ko kAraNa sthApana kiyA thaa| AbharaNAdi banAe, anyamata kI mUrtivat yaha bhI bhe| ityAdi kahA~ tA~I kahie, aneka anyathA nirUpaNa karai haiN| yA prakAra zvetAmbara mata kalpita jaamnaa| yahA~ samyagdarzana AdikA anyathA nirUpaNate mithyAdarzanAdikahIkI puSTatA ho hai tAte yAkA zraddhAnAdi na krnaa| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-130 DhUMDhaka mata nirAkaraNa bahuri ina zvetAmbaraniviSai hI DhUMDhie pragaTa bhae haiM, te Apako sAMce dharmAtmA mAnai haiM, so bhrama hai| kAhaite so kahie hai keI to bheSa dhAri sAdhu kahAvai hai, so unake granthanike anusAra bhI vrata samiti gupti Adi kA sAdhana nAhIM bhArI haiN| bahuri dekho mana vacana kA ta kAnudinApAribharsa jAdA paga karane kI pratijJA karai, pIche pAlai naahiiN| bAlakako vA bholAko vA zUdrAdikako hI dIkSA de| so aise tyAga karai ara tyAga karate hI kichU vicAra na karai, jo kahA tyAga karU~ huuN| pIchai pAlai bhI nAhI ara tAko sarva sAdhu maane| bahuri yaha kahai -- pIche dharmabuddhi ho jAya, taba to yAkA bhalA ho hai| so pahale hI dIkSA dene vAle ne pratijJA bhaMga hotI jAni pratijJA karAI, bahuri yAnai pratijJA aMgIkAra kari bhaMga karI, so yahu pApa kaunako laagyaa| pIche tharmAtmA hone kA nizcaya khaa| bahuri jo sAdhukA dharma aMgIkAra kari yathArtha na pAle, tAko sAdhu mAnie kai na mAnie / jo mAnie to je sAdhu muni nAma dharAyai haiM ara bhraSTa haiM, tina sabaniko sAdhu maano| na mAnie, to inakai sAdhupanA na rahyA / tuma jaise AcaraNate sAdhu mAno ho, tAkA bhI pAlanA koU biralAkai pAie hai| sabaniko sAdhu kAheko mAno ho| yahA~ koU kahai-hama to jAkai yathArtha AcaraNa dekheMge, tAko sAdhu mAneMge, auraniko na maaneNge| tAko pUchie hai eka saMgha viSa bahuta bheSI haiN| tahA~ jAkai yathArtha AcaraNa mAno ho so vaha auraniko sAdhu mAnai hai ki na mAne hai| jo mAne hai, to tuma bhI azraddhAnI bhayA, tAko pUjya kaise mAno ho| ara na mAne hai, to una setI sAdhukA vyavahAra kAheko vatrta hai| bahuri Apa to unako sAdhu na mAnai ara apane saMghaviSa rAkhi aurani pAsi sAdhu manAya auraniko azraddhAnI kareM, aisA kapaTa kAheko karai / bahuri tuma jAko sAdhu na mAnoge taba anya jIvaniko bhI aisA hI upadeza karoge, inako sAdhu mati mAno, aise dharmapaddhati viSa viruddha hoy| ara jAko tuma sAdhu mAno ho tisate bhI tumhArA viruddha bhayA, jAte vaha vAko sAdhu mAnai hai| bahuri tuma jAkai yathArtha AcaraNa mAno ho, so vicArakAra dekho, yaha bhI yathArtha muni dharma nAhIM pAle hai| koU kahe-anya bheSadhArInita to ghane acche haiM tAteM hama mAna haiN| so anyamatIni viSa to nAnA prakAra bheSa sambhave, jAte tahA~ rAgabhAvakA niSedha naahiiN| ina jainamataviSa to jaisA kahyA, taisA hI bhae sAdhu saMjJA hoy| yahA~ koU kaI-zIla saMyamAdi pAle hai, tapazcaraNAdi karai haiM, so jetA karai titanA hI bhalA hai| tAkA samAdhAna- yahu satya hai, dharma thorA bhI pAlyA huA bhalA hI hai| parantu pratijJA to bar3e dharmakI karie ara pAlie thorA, to tahA~ pratijJAmaMgase mahApApa ho hai| jaise koU upavAsakI pratijJAkAra ekabAra bhojana karai to vAkai bahuta bAra bhojanakA saMyama hoteM bhI pratijJAbhaMgate pApI khie| taise munidharmakI pratijJAkari koI kiMcit dharma na pAlai, to vAko zIlasaMyamAdi hote bhI pApI hI khie| ara jaise ekaMtakI Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA~ adhikAra - 131 ( ekAsanakI ) pratijJAkari eka bAra bhojana kareM, to dharmAtmA hI hai taise apanA zrAvakapada dhAri thorA bhI dharmasAdhana kare to dharmAtmA hI hai| yahA~ to U~cA nAma dharAya nIcI kriyA karanairte pApIpanA sambhava haiN| yathAyogya nAma dharAya dharmakriyA karate to pApIpanA hotA nAhIM / jetA dharmma sAthai, titanA hI bhalA hai| yahA~ koU kahai - paMcamakAla kA antaparyanta catuvidha saMghakA sadbhAva kA hai| inako sAdhu na mAnie, to kisako mAnie? tAkA uttara- jaise isa kAlaviSai haMsakA sadbhAva kA hai ara gamyakSetraviSai haMsa nAhIM dIse hai, to auraniko to haMsa mAne jAte nAhIM, haMsakA lakSaNa mile hI haMsa mAne jAMya / taise isa kAlaviSai sAdhukA sadbhAva hai ara gamyakSetraviSai sAdhu na dIse hai, to auraniko to sAdhu mAne jAte nAhIM, sAdhu lakSaNa mile hI sAdhu mAne jaay| bahuri inakA bhI pracAra thore hI kSetraviSai dIse hai, tahA~teM pare kSetraviSai sAdhukA sadbhAva kaise mArne ? jo lakSaNa mile mAne, to yahA~ bhI aise hI mAno / ara binA lakSaNa mile hI mAne to tahA~ anya kuliMgI haiM tinahIko sAdhu maano| aise viparIti hoya, tAtaiM bane nAhIM / koU kahai - isa paMcamakAlameM aise bhI sAdhupada ho haiM; to aisA siddhAMta kA vacana btaao| binA hI siddhAnta tuma mAno ho, to pApI hogaa| aise aneka yuktikari inikai sAdhupanA bane nAhIM / ara sAdhupanA binA sAdhu mAni guru mAnai mithyAdarzana ho hai, jAteM bhale sAdhuko guru mAne hI samyagdarzana ho hai / pratimAdhArI zrAvaka na honekI mAnyatA kA niSedha bahuri zrAvaka dharmakI anyathA pravRtti karAve hai| trasakI hiMsA sthUla mRSAdika hotaiM bhI jAkA kichU prayojana nAhIM, aisA kiMcit tyAga karAya vAko dezavratI bhayA khai| so vaha trasaghAtAdika jAmeM hoya aisA kArya karai / so dezavrata guNasthAnaviSe to gyAraha avirati kahe haiM, tahA~ trasaghAta kaise sambhavai? bahuri gyAraha pratimA bheda zrAvaka ke haiM tina viSai dazamI gyAramI pratimAdhAraka zrAvaka to koI hotA hI nAhIM ara sAdhu hoy| pUche, taba kahai - paDimAdhArI zrAvaka abAra hoya sakatA nahIM / so dekho, zrAvakadharma to kaThina ara munidharma sugama - aisA viruddha bhAse hai| bahuri gyAramI pratimA dhArakakai thorA parigraha, munikai bahutaparigraha batAvai, so sambhavatA vacana nAhIM / bahuri kahai, e pratimA to dhore hI kAla pAli chor3i dIjie hai / so e kArya uttama hai to dharma buddhi U~cI kriyAko kAheko chorai ara nIce kArya haiM to kAheko aMgIkAra kre| yahu sambhavai hI nAhIM / bahuri kudeva kuguruko namaskArAdika karate bhI zrAcakapanA batAvai / kahai, dharmmabuddhikari to nAhIM baMdai haiM, laukika vyavahAra hai| so siddhAMtaviSai to tinikI prazaMsA-stavanako bhI samyaktvakA aticAra kahe ara gRhasthanikA bhalA manAvaneke artha baMdanA karateM bhI kichU na kahai / bahuri kahoge - bhaya lajjA kutUhalAdikakari baMde haiM; to inihI kAraNa nikari kuzIlAdi sevana karateM bhI pApa mata kaho, aMtaraMga viSai pApa jAnyA caahie| aise sarva AcaranaviSaiviruddha hogaa| dekho mithyAtvasArikhe mahApApa kI pravRtti chur3AvanekI to mukhyatA nAhIM ara pavanakAyakI hiMsA ThaharAya ughAre mukha bolanA chur3AvanekI mukhyatA pAIe / so kramabhaMga upadeza hai| bahuri Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka- 132 dharmake aMga aneka haiM, tinaviSe eka parajIvakI dayA tAko mukhya kahai haiM tAkA bhI viveka nAhIM / jalakA chAnanA, annakA sodhanA, sadoSa vastukA bhakSaNa na karanA, hiMsAdikarUpa vyApAra karanA ityAdi yAke aMganikI to mukhyatA naahii| mu~hapatti kA niSedha bahuri pATIkA bA~dhanA, zaucAdika thorA karanA, ityAdi kAryani kI mukhyatA karai hai| so mailayukta pATI ke thUkakA saMbaMdhate jIva upajai tinakA to yatna nAhI ara pavanakI hiMsAkA yatna btaavai| so nAsikAkari bahuta pavana nikasai, tAkA to yatna karate ho naahiiN| bahuri jo unakA zAstrake anusAra bolanehIkA yatna kiyA, to sarvadA kAheko rAkhie / bolie, taba yatna kara lIjie / bahuri jo kahai-bhUti jaaie| to itanI bhI yAda na rahai, to anya dharmasAdhana kaise hogA; bahuri zaucAdika thore karie, to sambhavattA sauca to muni bhI karai haiN| tAtai gRhasthako apane yogya zauca krnaa| svIgApikari zauca kie binA sAmAyikAdi kriyA karanete avinaya vikSiptatAAdi kari pApa upjai| aise jinakI mukhyatA kare, tinakA bhI ThikAnA nAhIM ara keI dayA ke aMga yogya pAla hai, haritakAyakA tyAga Adi karai, jala thorA nAkhai, to inakA hama niSedha karate naahiiN| mUrtipUjAH niSedha kA nirAkaraNa bahuri isa ahiMsA kA ekAMta pakar3i pratimA caityAlayapUjanAdi kriyAkA utthApana kare hai| so unahIM ke zAstraniviSai pratimAAdikA nirUpaNa hai, tAko Agrahakari lopai hai| bhagavatIsUtraviSe RdbhidhArI munikA nirUpaNa hai tahA~ merugiri AdiviSai jAya "tattha ceyayAI vaMdaI" aisA pATha hai| yAkA artha yahu- tahA~ caityaniko badai haiM / so caitya nAma pratibhA kA prasiddha hai| bahuri ve haTakari kahai-caitya zabdake jJAnAdika aneka artha nipajai haiM, so anya artha hai, pratimAkA artha naahiiN| yAko pUchie hai- merugiri nandIzvaradvIpaviSai jAya-jAya tahA~ caityavaMdanAkarI, so vahA~ jJAnAdikakI vaMdanA karane kA artha kaise sambhavai? jJAnAdika kI vaMdanA to sarvatra sambhavai / jo vaMdane yogya caitya yahA~ sammavai ara sarvatra na sambhavai, tAko tahA~ yaMdanA karane kA vizeSa sambhavai, so aisA sambhavatA artha pratimA hI hai ara caityazabdakA mukhya artha pratimA hI hai, se prasiddha hai| isa hI arthakari caityAlaya nAma sambhava hai| yAko haThakari kAheko lopie| bahuri nandIzvara dvIpAdikaviSai jAya, devAdika pUjanAdi kriyA karai haiM, tAkA vyAkhyAna unakai jahA~-tahA~ pAie hai| bahuri lokaviSai jahA~ tahA~ akRtrima pratimAkA nirUpaNa hai| so yA racanA anAdi hai so yahu racanA bhoga kutUhalAdikake arthi to hai nAhIM / ara indrAdikake sthAnaniviSai niHprayojana racanA sammayai naahiiN| so indrAdika tinako dekhi kahA karai hai| ke to apane mandiranivirSa niHprayojana racanA dekhi usase udAsIna hote hoMge, tahA~ duHkhI hote hoMge, so sambhavai nAhIM / ke AchI racanA dekhi viSaya poSate hoMge, so arahaMta mUrtikari samyagdRSTI apanA viSaya poSa, yaha bhI sambhavai naahiiN| tArauM tahA~ tinakI bhaktiAdika hI karai hai yahu hI sambhavai hai / so unake sUryAbhadevakA vyAkhyAna hai| tahA~ pratimAjI ke pUjanekA vizeSa varNana kiyA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA adhikAra-133 hai yAko gopane ke artha kahai haiM, devanikA aisA hI kartavya hai / so sAMca, parantu karttavyakA to phala hoya hI hoy| so tahA~ dharma ho hai ki pApa ho hai| jo dharma ho hai, to anyatra pApa hotA thA, yahA~ dharma bhyaa| yAko auranike sadRza kaise kahie? yaha to yogya kArya bhayA / ara pApa ho hai to tahA~ 'motyuNa' kA pATha par3hayA, so pApake ThikAne aisA pATha kAheko par3hayA / bahuri eka vicAra yahA~ yahu AyA, jo 'NamotyuNaM' ke pATa viSai to arahaMtakI bhakta hai| so pratimAjI ke Agai jAya yahu pATa paDhyA, tAtai pratimAjI ke Agai jo arahatabhaktikI kriyA hai so karanI yukta bhii| bahuri jo ve aisA kahaiM- devanikai aisA kArya hai. manuSyanikai nAhIM; jAteM manuSyanikai pratimA Adi vanAvane viSai hiMsA ho hai| to unahIke zAstraniviSai aisA kathana hai, draupadI rANI pratimAjI kA pUjanAdika jaise sUryAbhadeva kiyA, taise karatI bhii| tAteM manuSyanikai bhI aisA kArya karttavya hai| yahA~ eka yaha vicAra AyA-caityAlaya pratimA banAvane kI pravRtti na thI, to draupadI kaise pratimAkA pUjana kiyaa| bahuri pravRtti thI. to banAvane vAle dharmAtmA the ki pApI the| jo dharmAtmA the to gRhasthaniko aisA kArya karanA yogya bhayA ara pApI the to tahA~ bhogAdikakA prayojana to thA nAhI, kAheko banAyA / bahuri draupadI tahA~ NamotdhuNaM' kA pATha kiyA vA pUjanAdi kiyA, so kutUhala kiyA ki dharma kiyaa| jo kutUhala kiyA to mahApApiNI bhii| dharmaviSai kutUhala khaa| ara dharma kiyA to auraniko bhI pratimAjI kI stuti-pUjA karanI yukta hai| . bahuri ve aisI mithyAyukti banAye haiM- jaise indra kI sthApanAtai indrakA kArya siddha nAhI, taise arahaMta pratimA kari kArya-siddhi nAhIM / so arahaMta Apa kAhUko bhakta mAni bhalA karate hoya to aise bhI mAne / so to ye vItarAga haiN| yaha jIva bhaktirUpa apane bhAyanita zubhaphala pAye hai| jaise strI kA AkArarUpa kASTha pASANako mUrti dekhi, tahA~ vikArarUpa hoya anurAga kare to tAkai pApa baMtha hoy| taise arahaMta kA AkArarUpa dhAtu pASANAdika kI mUrti ko dekhi dharmabudrite. tahA~ anurAga kare, to zubhakI prApti kaise na hoi| tahA~ ve pAda haiM, binA pratimA hI hama arahaMta viSa anurAga kari zubha upjaaveNge| to inako kahie hai- AkAra dekhe jaisA bhAva hoya, taisA parokSa smaraNa kie bhAva hoya naahiiN| yAhIta lokathiSa bhI strIkA anurAgI strIkA citra banAvai hai| tAte pratimAkA AlaMbanakari bhAkta vizeSa hone se vizeSa zubhakI prApti ho hai| bahuri koU kaI-pratimAko dekho, parantu pUjanAdika karane kA kahA prayojana hai? tAkA uttara-jaise koU kisI jIva kA AkAra banAya ghAta kare to vAkai usa jIva kI hiMsA kie kA sA pApa nipajai vA koU kAhUkA AkAra banAya dveSabuddhi vAkI burI avasthA karai to jAkA AkAra banAyA vAkI burI avasthA kie kA sA phala nipaje / taise arahaMtakA AkAra banAya rAgabuddhitai pUjanAdi karai to arahaMtake pUjanAdi kie kA sA zubha (bhAva) nipajai vA taisA hI phala hoy| ati anurAga bhae pratyakSa darzana na hote AkAra banAya pUjanAdi karie haiN| isa tharmAnurAga" mahApuNya upajai hai| bahuri aisI kularka karai hai- jo jAkai jisa vastukA tyAga zeSa tAkai Age lie vastu kA paranA hAsya karanA hai| tAte baMdanAdikari arahatakA pUjana yukta naahiiN| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 134 tAkA samAdhAna - munipada lete hI sarva parigrahakA tyAga kiyA thA, kevalajJAna bhae pIche tIrthaMkaradevakai samavasaraNAdi banAe, chatracAmarAdi kie, so hAsya karI ki bhakti karI / hAsya karI to indra mahApApI bhayA, so banai naahiiN| bhakti karI to pUjanAdikaviSe bhI bhakti hI karie hai / chadmasthake Age tyAga karI vastukA dharanA hAsya karanA hai, jAteM vAkai vikSiptatA hoya Avai hai / kevalIka vA pratimAke Age anurAgakari uttama vastu dharane kA doSa nAhIM / unake vikSiptatA hoya nAhIM / dharmAnurAgateM jIvakA bhalA hoya / bahuri ve kahe haiM- pratimA banAvane viSai caityAlayAdi karAvane viSai, pUjanAdi karAvane viSe hiMsA hoya ara dharma ahiMsA hai| tArte hiMsAkari dharma mAnane mahApApa ho hai, tAtaiM hama ina kAryaniko niSedha haiM / tAkA uttara- unahI ke zAstraviSe aisA vacana haiM succA jANai kallANaM succA jANai pAvagaM / ubhayaM pi jANae succA jaM seyaM taM samAyara / / 1 / / yahA~ kalyANa, pApa, ubhaya e tIna zAstra sunikari jANai, aisA kyaa| so ubhaya to pApa ara kalyANa mile hoya so aisA kAryakA bhI honA ThaharayA / tahA~ pUchie hai- kevala dharmmata to ubhaya ghATi hai hI ara kevala pApa ubhaya burA hai ki bhalA hai| jo burA hai to yAyeM to kichU kalyANakA aMza milyA, pApa burA kaise khie| bhalA hai to kevala pApa chor3a aisA kArya karanA ThaharacA / bahuri yuktikari bhI aise hI sambhavai hai| koU tyAgI hoya, mandirAdika nAhIM karAve hai yA sAmAyikAdika niravadya kAryaniviSai pravarteM hai| tAko to chori pratimAdi karAvanA vA pUjanAdi karanA ucita nAhIM / parantu koI apane rahaneke vAste mandira banAve, tisarteM to caityAlayAdi karAvanevAlA hIna naahiiN| hiMsA to bhaI parantu vAkai to lobha pApAnurAga kI vRddhi bhaI, yAkai lobha chuTyA, dharmAnurAga bhayA / bahuri koI vyApArAdi kArya karai, tisateM to pUjanAdi kArya karanA hIna nAhIM / vahA~ to hiMsAdi bahuta ho hai, lobhAdi baMdhe hai, pApahIkI pravRtti hai / yahA~ hiMsAdika bhI kicit ho hai, lobhAdika ghaMTe hai, dharmmAnurAga bartha hai| aise je tyAgI na hoya, apane dhanako pApaviSe kharavate hoya tinako caityAlayAdi karAvanA | ara je niravadha sAmAyikAdi kAryaniviSe upayoga ko nAhIM lagAya sakai, tinako pUjanAdi karanA niSedha nAhIM / bahuri tuma kahoge niravadya sAmAyika Adi kArya hI kyoM na kareM, dharmaviSe kAla gabhAvanA tahA~ aise kArya kAheko kare ? tAkA uttara jo zarIrakari pApa chore hI niravadyapanA hoya, to aise hI kare parantu pariNAmaniviSai pApa chUTe niravadyapanA ho hai / so binA avalambana sAmAyikAdiviSai jAkA pariNAma lAge nAhIM so pUjanAdikari tahA~ apanA upayoga lagAve hai| tahA~ nAnAprakAra Alambanakari upayoga lagi jAya hai| jo tahA~ upayoga ko na lagAvai, to pApakAryaniviSe upayoga bhaTakai taba burA hoya / tAteM yahA~ pravRtti karanI yukta hai| bahuri tuma kaho ho dharma ke arthi hiMsA kie to mahApApa ho hai, anyatra hiMsA kie thorA pApa ho hai / so yaha prathama to siddhAnta kA vacana nAhIM ara yukti bhI mileM nAhIM / jAte aise mAnai indra janmakalyANakaviSai Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cauM adhikAra- 135 bahuta jalakari abhiSeka karai hai, samavasaraNaviSa deva puSpavRSTi camara DhAlanA ityAdi kArya kare haiM, so ye mahApApI hoy| jo tuma kahoge, unakA aisA hI vyavahAra hai, to kriyA kA phala to bhae binA rahatA naahiiN| jo pApa hai to indrAdika to samyagdRSTI hai, aisA kArya kAheko kare ara dharma hai to kAdeko niSedha karo ho| bahuri bhalA tumahIko pUche haiM- tIrthakara kI vaMdanA ko rAjAdika gae, sAdhu kI vaMdanA ko dUri bhI jAIe hai, siddhAnta sunane Adi kArya karane ko gamanAdi kAra hai, tahA~ mAgaviSa hiMsA bhii| bahuri sAdhI jimAie hai, sAthukA maraNa bhaye tAkA saMskAra kariye hai, sAdhu hote utsava kariye haiM, ityAdi pravRtti aba bhI dI hai| so yahA~ bhI hiMsA ho hai| so ye kArya to dharma hI ke arthi haiM, anya koI prayojana naahiiN| jo yahA~ mahApApa upajai haiM, to pUrva aise kArya kiye tinakA niSedha kro| ara aba bhI gRhastha aisA kArya karai haiM, tinakA tyAga kro| bahuri jo dharma upaje hai to dharma ke arthi hiMsAviSe mahApApa batAya kAheko pramAko ho| tAte aise mAnanA yukta hai- jaise thorA dhana ThigAe bahuta dhanakA lAbha hoya to yaha kArya karanA taise thorA hiMsAdika pApa bhaye bahuta dharma nipajai to vaha kArya krnaa| jo thorA dhanakA lobhakari kArya bigArai to mUrkha hai taise thorI hiMsA kA bhayateM bar3A tharma chorai to pApI hI hoya / bahuri koU bahuta dhana ThigAvai ara stoka dhana upajAvai vA na upajAvai to vaha mUrkha hI hai| taise bahuta hiMsAdikari bahutapApa upajAvai ara bhakti Adi dharmaviSa thorA pravate vA na pravate to vaha pApI hI hai| bahuri jaise binA ThigAe hI dhana kA lAbha hote ThigAvai to mUrkha hai| taise niravadya dharmarUpa upayoga hote sAvadha dharmaviSa upayoga lagAyanA yukta naahiiN| aise apane pariNAmanikI avasthA dekhi bhalA hoya so krnaa| ekAMtapakSa kAryakArI naahii| bahuri ahiMsA hI kevala parma kA aMga nAhI hai| rAgAdikanikA ghaTanA dharmakA aMga mukhya hai| tAtai jaise pariNAmaniviSa rAgAdika ghaTai so kArya krnaa| bahuri gRhasthaniko aNuvratAdika kA sAdhana bhae binA hI sAmAyika, paDikamaNo, posaha Adi kriyAnikA mukhya Acarana karAvai hai| so sAmAyika to rAgadveparahita sAmyamAva bhae hoya, pATha mAtra par3he yA uThanA baiThanA kie hI to hoi naahiiN| bahuri kahoge anya kArya karatA tAte to bhalA hai| so satya, parantu sAmAyika pATha viSa pratijJA to aisI karai, jo manavacanakAra sAvadha ko na kasaMgA na karAUMgA ara manaviSa to vikalpa huA hI krai| ara vacanakAya viSe bhI kadAcit anyathA pravRtti hoya tahA~ pratijJAbhaMga hoya / so pratijJAbhaMga karane se na karanI bhlii| jAte pratijJAbhaMga kA mahApApa hai| bahuri hama pUcha hai - koU pratijJA bhI na kareM hai ara bhASA pATha par3ha hai, sAkA artha jAni tisa viSai upayoga rAkhai hai| koU pratijJA kare, tAko to nIke pAle nAhIM ara prAkRtAdika kA pATha par3ha, tAkai arthakA Apako jJAna nAhIM, binA artha jAnai tahA~ upayoga rahai nAhIM, taba upayoga anyatra bhttkai| aise ina doUni viSa vizeSa dharmAtmA kauna? jo pahale ko kahoge, to aisA hI upadeza kyoM na diijie| dUsare ko kahoge, to pratijJAbhaMga kA pApa bhayA vA pariNAmanike anusAra dharmAtmApanA na tthhryaa| pAThAdi karane ke anusAri ThahatyA / tAteM apanA upayoga jaise nirmala hoya so kArya krnaa| sadhai so pratimA krnii| jAkA artha jAnie so pATha pddh'naa| paddhati kari nAma dharAvane meM naphA nAhIM / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 136 bahuri paDikamaNo nAma pUrvadoSa nirAkaraNa karane kA hai| so 'micchA me dukkaDaM' itanA kahe hI to duSkRta mithyA na hoya, kiyA duHkRta mithyA hone yogya pariNAma bhae hoi / tAteM pATha hI kAryakArI nAhIM / bahuri paDikamaNAM kA pATha viSe aisA artha hai, jo bAraha vratAdikaviSai jo duSkRta lAgyA hoya so mithyA hohu / so vrata dhAre binA hI tinakA pADekamaNA karanA kaise sambhavai? jAkai upavAsa na hoya, so upavAsaviSai lAgyA doSakA nirAkaraNa kare to asambhavapanA hoya / tAtaiM yaha pATha par3hanA kauna prakAra bane? bahuri posahaviSai bhI sAmAyikavat pratijJAkari nAhIM pAle hai / tAteM pUrvokta hI doSa hai bahuri posaha nAma to parvakA hai| so parvake dina bhI ketAika kAlaparyaMta pApakriyA kare, pIche posahadhArI hoya / so jete kAla bane tete kAla sAdhana karanekA to doSa nAhIM / parantu posahakA nAma karie so yukta nAhIM / sampUrNa parvaviSai niravadya rahe hI posaha hoya / jo thorA bhI kAlau~ posaha nAma hoya to sAmAyikako bhI posaha kaho, nAhIM zAstra viSai pramANa batAvo jaghanya posahakA itanA kAla hai| so bar3A nAma dharAya loganiko bhramAvanA, bahu prayojana bhAse hai / bahuri Akhar3I lenekA pATha to aura par3he, aMgIkAra aura kre| so pAThaviSai to "mere tyAga hai" aisA vacana hai, tA jo tyAga kare so hI pATha paDhai, yaha caahie| jo pATa na Ave to bhASA hI taiM kaheM parantu paddhatike artha yaha rIti hai| I bahuri pratijJA grahaNa karane karAvane kI to mukhyatA ara yathAvidhi pAlane kI zithilatA vA bhAva nirmala hone kA viveka nAhIM / ArttapariNAmanikari vA lobhAdikakari bhI upavAsAdi karai, tahA~ dharma mAnai / so phala to pariNAmanita ho hai / ityAdi aneka kalpita bAteM kare haiM, so jainadharmya viSe sambhavai nAhIM / aise yahu jainaviSe zvetAmbaramata hai, so bhI devAdikakA vA tattvanikA vA mokSamArgAdikakA anyathA nirUpaNa kareM tA mithyAdarzanAdikakA poSaka hai, so tyAjya hai| sAMcA jinadharmya kA svarUpa Age kahe haiN| tAkari gokSamArga pravarttanA yogya hai| tahA~ pravartte tumhArA kalyANa hogaa| iti zrImokSamArgaprakAzaka zAstraviSe anyamata nirUpaNa pA~cavA~ adhikAra samApta bhayA / / 5 / / Shi Shi Shi Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhikAra kudeva, kuguru aura kudharma kA pratiSaya * dohA mithyA devAdika bhaje, ho haiM mithyAbhAva / tara tinago sAMte pannI, yaha bihe : atha-anAdita jIvanikai mithyAdarzanAdika bhAva pAIe hai, tinikI puSTatAko kAraNa kudeva kuguru kudharma kA sevana hai| tAkA tyAga bhae mokSamArgaviSai pravRtti hoya / tAtai inakA nirUpaNa kIjie hai| ___kudeva kA nirUpaNa aura usake zraddhAnAdika kA niSedha . tahA~ je hitakA kartA nAhIM ara tinako pramateM hitakA kartA jAni seie so kudeva haiN| tinakA sevana tIna prakAra prayojana lie karie hai| kahIM lo mokSakA prayojana hai| kahIM paraloka kA prayojana hai| kahIM isa lokakA prayojana hai| so ye prayojana to siddha hoya naahiiN| kichU vizeSa hAni hoy| tAtai tinakA sevana mithyAbhAva hai| soI dikhAIe hai anyamataniviSai jinake sevanaH mukti honI kahI hai, tinako keI jIva mokSa ke artha sevana kare haiN| so mokSa hoya naahiiN| tinakA varNana pUrva anyamata adhikAraviSa kA hI hai, bahuri anyamata viSa kahe deva, tinako keI paralokaviSai sukha hoya, duHkha na hoya aise prayojana lie sebai haiN| so aisI siddhi to puNya upajAe ara pApa na upajAe ho hai| so Apa to pApa upajAvai hai ara kahai Izvara hamArA bhalA karegA, to tahA~ anyAya tthhtyaa| kAhUko pApakA phala de, kAhUko na de, so aise to hai naahiiN| jaisA apanA pariNAma karegA taisA hI phala paavegaa| kAhUkA burA bhalA karane vAlA Izvara hai naahiiN| bahuri tina deyanikA sevana karate tina devanikA to nAma karai ara anya jIvanikI hiMsA karai vA bhojana nRtyAdikAra apanI indriyanikA viSaya poSai, so pApa pariNAmanikA phala to lAge binA rahane kA naahiiN| hiMsA, viSaya-kaSAyaniko sarva pApa kahai hai| ara pApa kA phala bhI khoTA hI sarva mAna hai| bahuri kudevanikA sevana viSe hiMsA viSayAdikahI kA adhikAra hai| tAtai kudevanikA sevanaH paraloka viSa bhalA na ho hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhokSamArga prakAzaka - 138 bahuri ghane va isa paryAya sambandhI zatrunAzAdika yA rogAdika bhiTavAnA vA dhanAdikakI prApti vA putrAdikakI prApti ityAdi duHkha meTane kA vA sukha pAvanekA aneka prayojana lie kudevanikA sevana kare haiN| bahuri hanumAnAdiko pUje haiN| bahuri devIniko pUjai haiM / bahuri gaNagaura sAMjhI Adi banAya pUje haiN| cauthi zItalA dihAr3I Adiko pUje haiN| bahuri aUta pitara vyaMtarAdikako pUje haiN| bahuri sUrya candramA zanizcarAdi jyotiSIniko pUje haiN| bahuri pIra paigambarAdikaniko pUje haiN| bahuri gaU ghoTakAdi tiryaMcaniko pUje haiN| agni jalAdikako pUjai haiN| zastrAdika ko pUje haiN| bahuta kahA kahie, ror3I ityAdikako bhI pUjeM haiM / so aise kudevanikA sevana mithyAdRSTi te ho hai| kAheteM, prathama to jinakA sevana karai so keI to kalpanA mAtra hI deva haiN| so tinakA sevana kAryakArI kaise hoya / bahuri keI vyaMtarAdika haiM, so e kAhUkA bhalA burA karane ko samartha nAhIM / jo ve hI samartha hoya, to ve hI karttA tthhre| so to unakA kiyA kichU hotA dIsatA nAhIM / prasanna hoya dhanAdika deya sakai nAhIM / dveSI hoya burA kara sakate nAhIM / ihA~ koU kahe- duHkha to dete dekhie hai, mAnetaiM duHkha dete rahi jAya haiN| tAkA uttara- yAkai pApakA udaya hoya, taba aisI hI unake kutUhala buddhi hoya, tAkari ve ceSTA kreN| ceSTA karate yahu duHkhI hoya / bahuri ve kutUhalateM kichU kaheM, yahu kathA kare taba ve ceSTA karanete rahi jA~ya / bahuriyAko zithila jAni kutUhala kiyA kreN| bahuri jo yAkai puNyakA udaya hoya to kichU kara sakate nAhIM / so bhI dekhie haiM , koU jIva unako pUjai nAhIM vA unakI nindA karai vA ve bhI usa dveSa kare parantu tAko duHkha deI sakai nAhIM / vA aise bhI kahate dekhie haiM, jo phalAnA hamako mAne nAhIM parantu usa kichU hamArA vaza nAhIM / tAtaiM vyantarAvika kichU karaneko samartha nAhIM / yAkA puNya pApahIteM sukha-duHkha ho haiM / unake mAne pUje ulaTA roga lAge haiM, kichU kAryasiddhi nAhIM / bahuri aisA jAnanA je kalpita deva haiM, tinakA bhI kahIM atizaya camatkAra hotA dekhie hai so vyaMtarAdika kari kiyA ho hai| koI pUrva paryAyaviSai unakA sevaka thA, pIche mari vyantarAdi bhayA, tahA~ hI koI nimittateM aisI buddhi bhaI, taba vaha lokaviSai tinike sevane kI pravRtti karAvane ke arthi koI camatkAra dikhAye hai| jagat bholA kiMcit camatkAra dekhi tisa kArya viSai laga jAya hai| jaise jina pratimAdikakA bhI atizaya hotA sunie vA dekhie hai so jinakRta nAhIM, jainI vyaMtarAdikRta ho hai / taise hI kudevanikA koI camatkAra hoya, so unake anucarI vyaMtarAdikanikari kiyA ho hai, aisA jAnanA / bahuri anyamataviSe bhaktanikI sahAya paramezvara karI yA pratyakSa darzana die ityAdi kahe haiN| tahAM keI to kalpita bAteM kahI haiN| keI unake anucarI vyantarAdikakari kie kAryaniko paramezvarake kie kahe haiN| jo paramezvarake kie hoya to paramezvara to trikAlajJa hai| sarva prakAra samartha hai| bhaktako duHkha kAheko hone de| bahuri abahU dekhie hai| mleccha Aya bhaktaniko upadrava kareM haiM, dharma vidhvaMsa kare haiM, mUrtiko vighna kare haiM, so paramezvarako aise kAryakA jJAna na hoya to sarvajJapano rahe nAhIM / jAne pIche sahAya na kareM to bhaktavatsalatA gaI vA sAmarthyahIna bhayA / bahuri sAkSIbhUta rahe hai to Age bhaktanikI sahAya karI kahie hai so jhUTha hai| unakI to ekasI vRtti hai| bahuri jo kahoge vaisI bhakti nAhIM hai| to glecchaniteM to bhale haiM vA mUrti Adi to nahI Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhikAra-13 kI sthApanA thI, tinikA to vighna na hone denA thaa| bahuri mleccha pApInikA udaya ho hai, so paramezvara kA kiyA hai ki naahiiN| jo paramezvarakA kiyA hai, to niMdakaniko sukhI karai, bhaktaniko dukhadAyaka kare, tahA~ bhaktavatsalapanA kaise rahyA? ara paramezvarakA kiyA na ho hai, to paramezvara sAmarthyahIna bhyaa| tAtai paramezvarakRta kArya naahiiN| koI anucarI vyaMtarAdika ho camatkAra dikhAvai hai| aisA hI nizcaya krnaa| bahuri ihA~ koU pUche ki koI vyAra apanA prabhutva kaha vA apratyAko batA de, koU kusthAnavAsAdika batAya apanI hInatA kahai, pUchie so na batAvai, 'pramarUpa vacana kahai vA auraniko anyathA pariNamAvai, auraniko duHkha de, ityAdi vicitratA kaise hai? tAkA uttara-vyaMtaraniviSai prabhutva kI adhika hInatA to hai parantu jo kusthAna viSai vAsAdika batAya hInatA dikhAvai hai so to kutUhalate vacana kahai hai| vyaMtara bAlakavat kutUhala kiyA krai| so jaise bAlaka kutUhalakari Apako hIna dikhAvai, ciDAvai, gAlI sune, bAra pADai (U~ce svarase rovai) pIche ha~sane lagi jAya, taise hI vyaMtara ceSTA karai haiN| jo kusthAnahI ke vAsI hoya, to uttama sthAnaviSai Avai haiM tahA~ kaunakai lyAe Avai haiN| Apa hI taiM Avai haiM, to apanI zakti hote kusthAnaviSa kAheko rahe? tAtai inikA TikAnA to jahA~ upajai haiM, tahA~ isa pRthvI ke nIce vA Upari hai so manojJa hai| kutUhalake lie cAhai so kaI haiN| bahuri jo inako pIr3A hotI hoya to rovate-rovate ha~sane kaise lagi jAya haiN| itanA hai, mantrAvikakI adhityazakti hai so koI sAMcA mantrake nimitta naimittika sambandha hoya to vAkai kiMcit gamanAdi na hoya sakai vA kiMcit duHkha upajai vA koI prabala vAko mana kare taba rahi jAya vA Apa hI rahi jAya / ityAdi mantrakI zakti hai parantu jalAvanA Adi na ho hai| mantra vAlA jalAyA kahai; bahuri vaha pragaTa hoya jAya, jAta vaikriyika zarIrakA jalAvanA Adi sambhavai naahiiN| bahuri vyaMtaranikai ayadhijJAna kAhUkai stoka kSetra kAla jAnanekA hai, kAhUkai bahuta hai| tahA~ vAkai icchA hoya ara Apake bahuta jJAna hoya to apratyakSako pUcha tAkA uttara deM tathA Apakai stoka jJAna hoya to anya mahatjJAnIko pUchi Aya kari javAba deN| bahuri Apakai stoka jJAna hoya vA icchA na hoya, to pUcha tAkA uttara na de, aisA jAnanA / bahuri stokajJAnavAlA vyaMtarAdikakai upajatA keteka kAla hI pUrva janmakA jJAna hoya sakai, pIche tAkA smaraNa mAtra rahai hai tAta tahA~ koI icchAkari Apa kichU ceSTA karai to krai| bahuri pUrva janmakI bAteM kahai / koU anya vArtA pUchai to avadhi to thorA, binA jAne kaise khai| bahuri jAkA uttara Apa na deya sakai vA icchA na hoya, tahA~ mAna kutUhalAdikate uttara na de vA jhUTha bole, aisA jaannaa| bahuri devanimeM aisI zakti hai, jo apane yA anyake zarIrako vA pudgala skaMdhako jaisI icchA hoya taise prinnmaavai| tAta nAnA AkArAvirUpa Apa hoya vA anya nAnA caritra dikhAvai / bahuri anya jIvakai zarIra ko rogAdiyukta kreN| yahA~ itanA hai- apane zarIrako vA anya pudgala skaMdhaniko to jetI zakti hoya titane hI pariNamAya sake, tAta sarva kArya karane kI zakti naahiiN| bahuri anya jIvake zarIrAdikako vAkA puNya pApake anusAri pariNamAya ske| vAkai puNya udaya hoya to Apa rogAdirUpa na pariNamAya sakai ara pApa udaya hoya to vAkA iSTakArya na kara ske| aise vyaMtarAdikanikI zakti jaannii| yahA~ koU kaI-itanI jinakI zakti pAIe, tinake mAnane-pUjane meM doSa kahA? Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka- 150 tAkA uttara- Apakai pApa udaya hoteM sukha na deva sakai, puNya udaya hotaiM duHkha na deya sakai; bahuri tinake pUjaneteM koI puNyabaMdha hoya nAhIM, rAgAdikakI vRddhi hoteM pApa hI ho hai / tAteM tinakA mAnanA pUjanA kAryakArI nAhIM - burA karane vAlA hai| bahuri vyaMtarAdika manAvai haiM, pujAve haiM, so kutUhala kare haiM, kichu vizeSa prayojana nAhIM rAkhe haiN| jo unako mAne pUje, tisa setI kautUhala kiyA kreN| jo na mAnai pUje, tAso kichU na khai| jo unake prayojana hI hoya, to na mAnane pUjane vAle ko ghanA duHkhI karai so to jinake na mAnane pUjane kA avagAr3ha hai, tAso kichU bhI kahate dIsate nAhIM / bahuri prayojana to kSudhAdikakI pIr3A hoya to hoya, so unakai vyakta hoya naahiiN| jo hoya, to unake artha naivedyAdika dIjie tAko bhI grahaNa kyoM na karai vA aura nike jimAvane Adi karanehI ko kAheko kahai / tAte unake kutUhala mAtra kriyA hai| so Apako unake kutUhala kA ThikAnA bhae duHkha hoya, hInatA hoya tAtaiM unako mAnanA pUjanA yogya nAhIM / I 9 bahuri koU pUche ki vyaMtara aise kahai hai gayA Adi viSe piMDapradAna karo to hamArI gati hoya, ' hama bahuri na Avai, so kahA hai| sIkA uttarapUrva kA saskAra to rahI hai| vyaMtaranikai pUrva-bhava kA smaraNAdikarte vizeSa saMskAra hai / tAtaiM pUrvabhavake viSai aisI hI vAsanA thI, gayAdikaviSai piMDapradAnAdi kie gati ho haiM tAtaiM aise kArya karane ko kahe haiN| jo musalamAna Adi mari vyaMtara ho hai, te to aise kahai nAhIM, ve to apane saMskAra rUpa hI vacana kahe / tAteM sarva vyaMtaranikI gati taise hI hotI hoi to sarva hI samAna prArthanA kare so hai nAhIM, aise jAnanA / aise vyaMtarAdikanikA svarUpa jAnanA / sUrya candramAdi graha pUjA pratiSedha bahuri sUrya candramA grahAdika jyotiSI haiM, tinako pUje haiM so bhI bhrama hai| sUryAdikako paramezvarakA aMza mAni pUje haiN| so vAkai to eka prakAzakA hI Adhikya bhAse hai| so prakAzavAn anya ratnAdikabhI ho haiM / anya koI aisA lakSaNa nAhIM, jAtai vAko paramezvarakA aMza maanie| bahuri candramAdikako dhanAdikakI prApti ke artha pUje haiN| so usake pUjaneteM hI dhana hotA hoya, to sarva daridrI isa kAryako kreN| tAteM e mithyAbhAva hai| bahuri jyotiSake vicAra khoTA grahAdika Ae tinikA pUjanAdika kare haiM, vAke artha dAnAdika de haiN| so jaise hiraNAdika svayameva gamanAdi kare hai, puruSakai dAhiNai- bAvai Ae, sukha-duHkha honekA AgAmI jJAnako kAraNa ho haiM, kichU sukha-duHkha denako samartha nAhIM / taise grahAdika svayameva gamanAdi kare haiN| prANIkai yathAsammaya yogako prApta hoteM sukha-duHkha hone kA AgAmI jJAnako kAraNa ho haiM, kichU sukha-duHkha deneko samartha nAhIM / koI to unakA pUjanAdi kare, tAkai bhI iSTa na hoya, koI na kareM tAkai bhI iSTa hoya, tArte tinikA pUjanAdi karanA mithyAbhAva hai ! yahA~ koU kaI denA to puNya hai, so bhalA hI hai / 1. vAyupurANa a. 105 zloka 18 / 3. vi. pu. a. 8 zloka 56 / 2. a. pu. a. 73 / 3. agnipurANa a. 164 pR. 216 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTA adhikAra-145 tAkA uttara-yamake arthi denA puNya hai| yaha to duHkhakA bhayakari vA sukhakA lobhakari dehaiM, tAtai pApa hI hai| ityAdi aneka prakAra jyotiSI devaniko pUjai hai, so mithyAtva hai| __bahuri devI dihAr3I Adi haiM, te keI to vyaMtarI vA jyotiSaNI haiM, tinakA anyathA svarUpa mAni pUjanAdi kare haiN| keI kalpita haiM, so tinakI kalpanAkAra pUjanAdi karai haiN| aise vyaMtarAdikake pUjane kA niSedha kiyaa| . yahA~ koU hai mAla pahAr3I padmAvatI Adi devI, yakSa-yakSiNI Adi je jinamatako anusare haiM, tinake pUjanAdi karane meM to doSa naahiiN| tAkA uttara-jinamataviSa saMyama thAre pUjyapano ho hai| so devanikai saMyama hotA hI naahiiN| bahuri inako samyaktvI mAni pUjie hai, so bhavanavikameM samyaktvakI bhI mukhyatA naahiiN| jo samyaktvakarihI pUjie to sarvArthasiddhike deva, laukAMtikadeva tinakohI kyoM na puujie| bahuri kahoge- inakai jinabhakti vizeSa hai| so bhakti kI vizeSatA bhI saudharma indrake hai, vaha samyagdRSTI bhI hai| vAko chori inako kAheko puujie| bahuri jo kahoge, jaise rAjAkai pratIhArAdika haiM, taise, tIrthaMkarakai kSetrapAlAdika haiN| so samavasaraNAdiviSai inikA adhikAra naahiiN| yaha jhUThI mAni hai| bahari jaise pratIhArAdikakA milAyA rAjAsyoM milie, taise ye tIrthakarako milAvate naahiiN| vahA~ to jAkai bhakti hoya soI tIrthaMkarakA darzanAdika karo, kichU kisIke AdhIna naahiiN| bahuri dekho ajJAnatA, AyudhAdika lie raudrasvarUpa jinakA, tinakI gAya-gAya bhakti kr| so jinamatavirSe bhI raudrarUpa pUjya bhayA, to yaha bhI anyamata hI ke samAna bhyaa| tIvra mithyAtvabhAvakari jinamataviSai aisI hI viparIta pravRttikA mAnanA ho hai| aise kSetrapAlAdikako bhI pUjanA yogya naahiiN| gau sAdikakI pUjA kA nirAkaraNa bahuri gaU sAdi tiryaca haiM, te pratyakSa hI Apata hIna bhArI haiN| inikA tiraskArAdika kari sakie hai| inakI niMdyadazA pratyakSa dekhie hai| bahuri vRkSa agni jalAdika sthAvara haiM, te tiryacanihUrta atyanta hIna avasthAko prApta dekhie haiN| bahuri zastra davAta Adi acetana hai, so sarvazaktikari hIna pratyakSa bhAse haiM; pUjyapanekA upacAra bhI sambhava naahiiN| tAteM inakA pUjanA mahA mithyAbhAva hai| inako pUje pratyakSa yA anumAnakari kichU bhI phala-prApti nAhI mAsai hai tAteM inako pUjanA yogya naahiiN| yA prakAra sarva hI kudevanikA pUjanA mAnanA niSedha hai| dekho mithyAtva kI mahimA, lokaviSai to Apata nIceko namate Apako niMdya mAnai ara mohita hoya ror3I parvatako pUjatA bhI niMdyapanoM na mAne / bahuri lokaviSai to jAtai prayojana siddha hotA jAnai, tAhIkI sevA kara ara mohita hoya kudevaniteM merA prayojana kaise siddha hogA; aisA binA vicAre hI kudevanikA sevana krai| bahuri kudevanikA sevana karate hajAroM vighna hoya tAko to gine nAhI ara koI puNyake udayate iSTa kArya hoya jAya tAko kahaiM, isake sevanateM yaha kArya bhyaa| bahuri kudevAdikakA sevana kie binA je iSTa kArya hoya, tinako to ginai nAhIM ara koI aniSTa hoya to kahaiM, yAkA sevana na kiyA sAtai aniSTa bhyaa| itanA nAhI vicAra hai, jo inihI ke AdhIna iSTa - aniSTa karanA hoya, to je pUje tinake iSTa hoi, na pUje tinake aniSTa hoy| so to dIsatA naahiiN| jaise kAhUkai zItalAko bahuta mAna bhI Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-142 putrAdi marate dekhie hai| kAhUkai binA mAne bhI jIvate dekhie hai| tAtai zItalA kA mAnanA kichU kAryakArI naahiiN| aise hI sarva kudevanikA mAnanA kichU kAryakArI naahiiN| ihA~ koU kahai- kAryakArI nAhI to mati ho, kichU tinake mAnanete digAra bhI to hotA naahiiN| tAkA uttara- jo bigAra na hoya, to hama kAheko niSedha kreN| parantu eka to mithyAtvAdi dRr3ha hone te mokSamArga durlabha hoya jAya hai, so yaha bar3A bigAra hai| eka pApabaMdha honete AgAmI duHkha pAIe hai, yahu bigAra hai| yahA~ pUcha ki mithyAtvAdimAva to atattva zraddhAnAdi bhae hoya hai ara pApabaMdha khoTe kArya kie hoya haiM, so tinake mAnane ta~ mithyAtvAdika vA pApabaMdha kaise hoya? tAkA- uttara- prathama to paradravyaniko iSTa-aniSTa mAnanA hI mithyA hai, jA" koU dravya kAhUkA mitra zatru hai nAhIM / bahuri jo iSTa aniSTa buddhi pAie hai, to tAkA kAraNa puNya-pApa hai| tAtai jaise puNyabaMdha hoya, pApabaMdha na hoya so krai| bahuri jo karmaudaya kA bhI nizcaya na hoya, iSTa-aniSTa ke bAhya kAraNa tinake saMyoga yiyoga kA upAya karai, so sudeva ke mAnane se iSTa aniSTa buddhi dUri hotI nAhIM, kevala vRddhi ko prApta ho hai| bahurei puNyabaMdha bhI hotA nAhI, pApabaMdha ho hai| bahuri kudeva kAhUko dhanAdika dete khosate dekhe nAhIM / tAteM e bAhya kAraNa bhI naahiiN| inakA mAnanA kisai arthi kIjie haiM ! jaba atyanta bhramabuddhi hoya, jIvAdi tattvanikA zraddhAna jJAna kA aMza bhI na hoya ara rAgadveSa kI ati tIvratA hoya taba je kAraNa nAhIM tinako bhI iSTa aniSTa kA kAraNa mAnai / taba kudevanikA mAnanA ho hai| aisA tIvra midhyAtyAdi bhAva bhae mokSamArga ati durlabha ho hai| kuguru kA nirUpaNa aura usake zraddhAnAdika kA niSedha Age kuguru ke zraddhAnAdika ko niSedhie hai.. je jIya viSayakaSAyAdi adharmarUpa to pariNamai ara mAnAdikateM Apako dharmAtmA manAvai, dharmAtmA yogya namaskArAdi kriyA karAvai athavA kiMcit dharmakA koI aMga dhAri bar3e dharmAtmA kahAvai, bar3e dharmAtmA yogya kriyA karAyai; aise dharma kA Azrayakari Apako bar3A manAve, te sarva kuguru jAnane / jAte dharmapaddhativiSai to viSayakaSAyAdi chUTe jaisA dharmako dhArai taisA hI apanA pada mAnanA yogya hai| kula apekSA gurupanekA niSedha tahA~ keI to kulakari Apako guru mAne haiN| tinaviSai kaI brAhmaNAdika to kahai haiM, hamArA kula hI U~cA hai tAteM hama sarvake guru haiN| so usa kulakI uccatA to dharma sAdhanateM hai| jo ucca kulaviSai upaji hIna Acarana kare, to vAko ucca kaise maanie| jo kulaviSa upajanehItai uccapanA rahai, to mAMsabhakSaNAdi kie bhI vAko ucca hI mAno so banai naahiiN| 'bhArata' viSai bhI aneka prakAra brAhmaNa kahai haiN| tahA~ "jo Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhikAra-143 brAhmaNa hoya cAMDAla kArya kare, tAko cAMDAla brAhmaNa kahie" ' aisA kayA hai| so kulahIta uccapanA hoya to aisI hInasaMjJA kAheko daI hai| bahuri vaiSNavazAstraniyiSai aisA bhI kahai- vedavyAsAdika machalI Aditai upaje / tahA~ kulakA anukrama kaise rahyA? bahuri mUlautpatti so sajAya kaha haiM : sAtai sardayA ekA mula , lila kula kaise rahyA? bahuri uccakula kI strIkai nIcakula ke puruSate vA naucakulakI strIkai uccakulake puruSaH saMgama hote saMtati hotI dekhie hai| tahA~ kulakA pramANa kaise rahyA? jo kadAcit kahoge, aise hai, to ucca nIca kulakA vibhAga kAheko mAno ho| so laukika kAryaniviSe asatya bhI pravRttisaMbhadai, dharmakAryAviSai to asatyatA saMbhava naahiiN| tAte dharmapaddhativiSa kulaapekSA mahaMtapanA nAhIM saMbhava hai| dharmasAdhanahIMta mahaMtapanA hoy| brAhmaNAdi kulaniviSai mahaMtatA hai, so dharmapravRttite hai| so dharmakI pravRtti ko chor3i hiMsAdika pApaviSa pravate mahatapanA kaise rhai| bahuri keI kahai - jo hamAre bar3e, bhakta bhae haiM, siddha bhae haiM, dharmAtmA bhae haiN| hama unakI saMtativiSa haiM, tAtai hama guru haiN| so una bar3enike bar3e to aise uttama the naahiiN| tinakI saMtativiSa uttamakArya kiye uttama mAno ho to uttamapuruSakI saMtativiSai jo uttama kArya na kare, tAko uttama kAheko mAno ho| bahuri zAstraniviSai yA lokaviSai yahu prasiddha hai ki pitA zubha kAryakari uccapadako pAvai, putra azubhakAryakari nIca padako pAvai vA pitA azubha kAryakari nIca padako pAvai, putra zubhakAryakari uccapadako paavai| tAta bar3enikI apekSA mahaMta mAnanA yogya naahiiN| aise kulakari gurupanA mAnanA mithyAbhAva jAnanA! bahuri keI paTTakari gurupano mAne haiN| koI pUrva mahaMta puruSa bhayA hoya, tAke pATi je ziSya pratiziSya hote Ae, tahA~ tina viSa tisa mahaMta puruSa kaise guNa na hote bhI gurupano mAnie, so jo aise hI hoya to usa pATaviSa koI * parastrIgamanAdi mahApApakArya karegA, so bhI dharmAtmA hogA, sugati ko prApta hogA, so saMbhava nAhIM / ara vaha pApI hai, to pATakA adhikAra kahA~ ramA? jo gurupada yogya kArya kare so hI guru hai| bahuri keI pahale to strI Adi ke tyAgI the, pIche bhraSTa hoya vivAhAdika kAryakari gRhastha bhae, tinakI saMtati Apako guru mAna hai| so bhraSTa bhae pIche guruenA kaise rahA? aura gRhasthavat e bhI bhe| itanA vizeSa bhayA, jo e aSTa hoya gRhastha bhe| inako mUla gRhasthadharmI guru kaise mAna? bahuri keI anya to sarva pApa kArya karai, eka strI paraNe nAhI, isahI aMgakAra gurupano mAne hai| so eka abrahma hI to pApa nAhIM, hiMsA parigrahAdika bhI pApa haiM, tiniko karate tharmAtmA guru kaise maanie| bahuri vaha dharmabuddhita vivAhAdikA tyAgI nAhIM bhayA hai| koI AjIvikA vA lajjA Adi prayojana ko lie vivAha na kare hai| jo dharmabuddhi hotI, to hiMsAdika ko kAhe ko bdhaavtaa| bahuri jAkai dharmabuddhi nAhI, tAkai zIlakI bhI dRr3hatA rahe nAhIM / ara vivAha kara nAhIM, taba parastrIgamanAdi mahApApako upjaave| aisI kriyA hote gurupanA mAnanA mahA praSTabuddhi hai| 1. SaDaMga veda, zAstra, purANa aura kula meM janma - ye saba bAteM AcArahIna dina ke vyartha hai| ma.mA. 22/12 / 2. mahAbhArata Adi. pa.a. 63 / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga pravAzaka--144 bahAra keI kAhUprakAra kA bheSadhArane taiM gurupano mAna hai| so bheSa dhArai kauna dharma bhayA, jAta dharmAtmA gurU maaneN| tahA~ keI TopI de haiM, keI gUdarI rAkhai haiM, keI colA pahare haiM, keI cAdara or3he haiM, keI lAla vastra gAye haiM, keI zvetavasva rAkhe haiM, keI bhAyAM gakhai haiM, keI TATa pahare haiM, keI mRgachAlA rAkhe haiM, keI rAkha lagAvai haiM, ityAdi aneka svA~ga banAye haiN| so jo zIta uSNAdika sahe na jAte the, lajjA na chUTa thI, to pAgajAmA ityAdi pravRttirUpa vastrAdika-tyAga kAheko kiyA? unako chori aise svA~ga banAvane meM kauna dharma kA aMga bhyaa| gRhasthaniko Thigane ke arthi aise bheSa jAnane / jo gRhastha sArikhA apanA svAMga rAkhai, to gRhastha kaise ThigAvai / ara yAko unakari AjIvikA vA dhanAdika vA mAnAdikakA prayojana sAdhanA, tAteM aise svAMga banAI hai| jagat bholA, tisa svAMgako dekhi ThigAbai ara dharma bhayA mAne, so yaha bhrama hai| soI kahyA jaha kuvi yessAratto musijjamANo vimaNNae hris| saha micchavesamusiyA mayaM pi Na muNaMti dhamma-NihiM / / 1 / / (upadeza si. ra. 5) yAkA. artha - jaime koI dezyArapata puruSa bhATika ko musAvatA huA bhI harSa mAne hai, taise mithyAbheSakari Thige gae jIva te naSTa hotA dharma dhana ko nAhIM jAne hai| bhAvArtha-yahu mithyA bheSa vAle jIvanikI zuzrUSA Aditai apanA dharma dhana naSTa ho tAkA viSAda nAhI, mithyAdhuddhi se harSa karai haiN| tahA~ keI to mithyAzAstranivirSa bheSa nirUpaNa kiye hai tinako dhArai hai| so una zAstranikA karaNahArA pApI sugama kriyA kiyete uccapada prarUpaNa teM merI mAni hoi vA anya jIva isa mArga viSai bahuta lAgai, isa abhiprAyateM mithyA upadeza diyaa| tAkI paramparAkari vicAra rahita jIva itanA to vicAra nAhI, jo sugama kriyAteM uccapada honA batAvai haiM, so ihA~ kichU dagA hai, bhramakari tinikA kahyA mArgaviSai pravate haiN| bahuri keI zAstraniviSai to mArga kaThina nirUpaNa kiyA so to sadhai nAhIM ara apanA U~ca nAma dharAe binA loka mAne nAhIM, isa abhiprAya te yati muni AcArya upAdhyAya sAdhu bhaTTAraka saMnyAsI yogI tapasvI nagna ityAdi nAma to U~cA dharAdai haiM ara inikA AcAraniko nAhIM sAdhi sake haiM tAteM icchAnusAri nAnA bheSa banAvai haiN| bahuri kaiI apanI icchA anusAra hI to navIna nAma dharAvai haiN| ara icchAnusAri hI bheSa banAvai haiN| aise aneka bheSa dhArane taiM gurupano mAnai haiM, so yahu mithyA hai| - ihA~ koU pUche ki bheSa to bahuta prakAra ke dIse, tina viSa sA~ce jhUThe kI pahacAni kaise hoya ? tAkA samAdhAna- jina bheSaniviSe viSayakaSAyakA kichU lagAva nAhI, te bheSa sAMce haiN| so sAMce bheSa tIna prakAra haiM, anya sarva bheSa mithyA haiN| so hI SaTpAhuviSa kundakundAcArya kari kahyA hai egaM jiNassa evaM vidiyaM ukkiTTha sAyayANaM su| avaradviyANa taiyaM cautthaM puNa liMgadasaNaM nntthi|| (da.pA. 18) yAkA artha- eka to jinakA svarUpa nigraMtha digambara muniliMga ara dUsarA utkRSTa zrAvakanikA rUpa Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhikAra-145 dasaIM gyArahI pratimA kA dhAraka zrAvakakA liMga ara tIsarA AryakAnikA rUpa yahu strInikA liMga, aise e tIna liMga to zraddhAnapUrvaka haiN| bahuri cauthA liMga samyagdarzana svarUpa nAhIM hai| bhAvArtha-yahu ina tInaliMga binA anyaliMga ko mAnai so zraddhAnI nAhI, mithyAdRSTI hai| bahuri ina bheSIniviSai keI bheSI apane bheSa kI pratIti karAvane ke arthi kiMcit dharma kA aMga ko bhI pAle haiN| jaise khoTA rupayA calAvane vAlA tisa viSai kichU rUpA kA bhI aMza rAkheM hai, taise dharma kA koU aMga dikhAya apanA uccapada manAvai haiN| ihA~ ko kahai ki jo dharma sAdhana kiyA, tAkA to phala hogaa| tAkA uttara- jaise upavAsa kA nAma dharAya kaNamAtra bhI bhakSaNa kare to pApI hai ara ekaMta kA (ekAsanakA) nAma dharAya kiMcit Una bhojana karai to bhI tharmAtmA hai| taise uccapadavI kA nAma dharAya tAmeM kiMcita bhI anyathA pravarte, to mahApApI hai| ara nIcIpadavI kA nAma tharAya kichU bhI dharma sAdhana kare, to dharmAtmA hai| tAteM dharmasAdhana to jetA bane tetA hI kIjie, kichU doSa naahiiN| parantu U~dhA yAtmA nAma dharAya nIcI kriyA kiye mahApApa hI ho hai| soI SaTpAhuDaviSa kundakundAcAryakari kahyA hai jahajAyasavasariso tilatusamittaM Na gahadi atyesu| jai lei appa - bahuyaM tatto puNa jAi NiggoyaM / / 1 / / (mUtra pa...) yAkA artha- muni pada hai, so yathAjAtarUpa sadRza hai| jaisA janma hote thA, taisA nagna hai| so vaha muni artha je dhana vastrAdika vastu tinaviSa tilakA tuSamAtra bhI grahaNa na krai| bahuri jo kadAcit alpa vA bahuta vastu grahai, to tisate nigoda jAya / so ihA~ dekho, gRhasthapane meM bahuta parigraha rAkhi kichU pramANa karai to bhI svargamokSa kA adhikArI ho hai| ara munipane meM kiMcit parigraha aMgIkAra kiye bhI nigoda jAne vAlA ho hai| tAtai U~yA nAma dharAya nIcI pravRtti yukta naahiiN| dekho, huMDAvasarpiNI kAlavipa yaha kalikAla pravata hai| tAkA doSakari jinamataviSa muni kA svarUpa to aisA jahA~ bAhya abhyantara parigraha kA lagAva nAhI, kevala apane AtmA ko Apo anubhavate zubhAzubhabhAvanita udAsIna rahe hai ara aba viSaya-kaSAyAsakta jIva munipada dhArai, tahA~ sarvasAvana kA tyAgI hoya paMcamahAvratAdi aMgIkAra krai| bahuri zveta raktAdi vastraniko graha vA bhojanAdiviSe lolupI hoya vA apanI paddhati badhAvane ke udyamI hoya vA keI dhanAdika bhI rAkhai vA hiMsAdika karai vA nAnA Arambha krai| so stoka parigraha grahaNe kA phala nigoda kayA hai, to aise pApanikA phala to anaMta saMsAra hoya hI hoy| bahuri lokanikI ajJAnatA dekho, koI eka choTI bhI pratijJA bhaMga karai, tAko to pApI kahai ara aisI bar3I pratijJAbhaMga karate dekhe bahuri tinako guru mAne, munivat tinakA sanmAnAdi kre| so zAstraviSa kRtakArita anumodanA kA phala kahyA hai tAte inako bhI vaisA hI phala lAga hai| munipada lene kA to krama yaha hai- pahalai tattvajJAna hoya, pIchai udAsIna pariNAma hoya, pariSahAdi sahane kI zakti hoya, taba vaha svayameva muni bhayA caahai| taba zrIguru munidharma aMgIkAra kraavai| yaha kauna viparIta je tattvajJAnarahita viSayakaSAyAsakta jIva Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-146 tinako mAyAkari vA lobha dikhAya munipada denA, pIche anyathA pravRtti karAvI, so yaha bar3A anyAya hai| aise kuguru kA vA tinake sevana kA niSedha kiyaa| aba isa kathana ke dRr3ha karane ko zAstranikI sAkhi dIjie hai| tahA~ upadezasiddhAnta ratnamAlA viSai aisA kahyA hai guruNo bhaTTA jAyA sabai thuNiUNa liti daannaaii| doSaNavi amuNiyasArA dUsamisamayammi buddddhti||31|| kAladoSata guru je haiM, te bhATa bhae / bhATavata zabdakara dAtAra kI stuti karikai dAnAdi grahai haiN| so isa dukhamA kAlaviSai doU hI dAtAra vA pAna saMsAraviSa DUbai haiN| bahuri tahA~ kahyA hai sappe diDhe NAsai loo Nahi kovi kiMpi akkhei| jo cayai kuguru sappa hA mUDhA bhaNai taM duTuM / / 36 / / yAkA artha- sarpako dekhi koU bhAga, tAko to loka kichU bhI kahai naahiiN| hAya hAya dekho, jo kuguru sarpako chora hai, tAhi mUr3ha duSTa kahai, burA bole| sappo ikkaM maraNaM kuguru arNasAi dei mrnnaaii| to vara sappaM gahiyaM mA kugurusevaNaM bhaI / / 37 / / aho, sarpakari to eka hI bAra maraNa hoya ara kuguru anaMtamaraNa de hai-anantabAra janmamaraNa karAvai hai| tAte he bhadra, sA~pa kA grahaNa to bhalA ara kuguru kA sevana bhalA nAhIM / aura bhI gAthA tahA~ isa zraddhAna dRr3ha karane ko kAraNa bahuta kahI haiM so tisa granthaH jAni lenI / bahuri saMghapavitra aisA kahyA hai kSutmAmaH kila kopi rekazizukaH pravRjya caitye kyathita, kRtvA kiMdhana pakSamamatakaliH prAptastavAcAryakam / citraM caityagRhe gRhIyati nije gacche kuTumbIyati, svaM zakrIyati bAlizIyati budhAn vizva vraakiiyti|| yAkA artha- dekho, kSuthAkAra kRza koI raMkakA bAlaka so kahIM caityAlayAdiviSai dIkSA dhAri koI pakSakAra pAparahita na hotA saMtA AcAryapadako prApta bhyaa| bahuri vaha caityAlayaviSai apane gRhavat pravata hai, nijagaviSa kuTumbavat pravata hai, Apako indravat mahAn mAna hai, jJAnIniko bAlakavat ajJAnI mAna hai, sarvagRhasthaniko raMkavat mAna hai so yaha bar3A Azcarya bhayA hai| bahuri 'yairjAto na ca parkhito na ca na va kIto' ityAdi kAvya hai| tAkA artha aisA hai- jinakari janma na bhayA, balyA nAhI, maula liyA nAhIM, deNadAra bhayA nAhI, ityAdi koI prakAra sambandha nAhIM ara gRhasthaniko vRSabhavat bahAve, jorAvarI dAnAdika le; so hAya-hAya yahu jagat rAjAkari rahita hai, koI nyAya pUchanevAlA naahiiN| aise hI isa zraddhAna ke poSaka tahA~ kAvya haiM so tisa grantha teM jAnanA / yahA~ koU kaI- e to zvetAMbaraviracita upadeza hai tinakI sAkSI kAheko daI? Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTA adhikAra-147 tAkA uttara- jaise nIcA puruSa jAkA niSedha karai, tAkA uttamapuruSakai to sahaja hI niSedha bhyaa| taise jinake vastrAdi upakaraNa kahai, ve hU jAkA niSedha karai, to digambaratharma viSai to aisI viparItikA sahaja hI niSedha bhyaa| bahuri digambara granthaniviSai bhI isa zraddhAna ke poSaka vacana hai| tahA~ zrIkundakundAcAryakRta SaTpAhuviSai (darzanapAhuDa meM) aisA kahyA hai dasaNamUlo dhammo udaiTo jiNavarehi sissANaM / taM soUNa sakaNNe daMsaNahINo Na ydivyo||2|| yAkA artha-jinavarakari samyagdarzana hai mUla jAkA aisA dharma upadezyA hai| tAko sunakari he karNasahita ho, yahu mAno-samyaktvarahita jIva vaMdaneyogya naahiiN| je Apa kuguru te kugurukA zraddhAnasahita samyaktI kaise hoya? binA samyakta anya dharma bhI na hoy| dharma binA vaMdane yogya kaise hoya / bahuri kahai haiM je daMsaNesu bhaTTA NANe bhaSTA carittamaTTA y| ede bhaTTavibhaTTA sesapi jaNaM vinnaasNti|||| (da. pA.) je darzanaviSa bhraSTa haiM, jJAnaviSai praSTa haiM, cAritrabhraSTa haiM, te jIva bhraSTatai bhraSTa haiM; aura bhI jIva jo unakA upadeza mAne haiM, tisa jIva kA nAza kare haiM, burA karai haiN| bahuri kahai haiM je saNesu bhaTTA pAe pADati dsnndhraann| te iMti lullamUyA bohI puNa dullahA tesiM / / 12 / / (da.pA.) je Apa to samyaktaH praSTa haiM, ara samyaktvadhArakaniko apane pago par3AyA cAhai haiM, te lUle gUMge ho haiM; bhAva yahu-sthAvara ho haiN| bahuri tinakai bodhi kI prApti mahAdurlabha ho hai| je vi pahati ca tesiM jANatA ljjaagaarvbhenn| sesi pi patthi bohI pAvaM aNumoyamANANaM / / 13 / / (da.pA.) .. jo jAnatA huvA bhI lajjAgAravamayakari tinake pagAM par3e haiM, tinakai bhI bodhi jo samyakta so nAhI hai| kaise haiM e jIva, pApakI anumodanA karate haiN| pApInikA sammAnAdi kie tisa pApakI anumodanA kA phala lAge hai| bahuri (sUtra pAhur3a meM) kahe haiM - jassa pariggahagahaNa appaM bahumaM ca havai liNgss| so garahiu jiNavayaNe parigaharahio nniraayaaro||16|| (sUtra pA.) jisa liMga kai thorA vA bahuta parigraha kA aMgIkAra hoya so jinavacanaviSai niMdA yogya hai| parigraharahita hI anagAra ho hai| bahuri (bhAvapAhur3a meM) kahai haiM dhammammi NippavAso dosAvAso ya ucchuphullsmo| NiphalaNigguNayAro NaDasavaNo jaggasaveNa / 71 // (mAva pA.) Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-148 yA artha- jo yamadharSa nandanI hai, dopani, ghara hai, ikSuphUla samAna niSphala hai, guNa kA AcaraNakari rahita hai, so nagnarUpakari naTa zramaNa hai, bhAMDavat bheSadhArI hai| so nagna bhae bhAMDa kA dRSTAMta sambhava hai| parigraha rAkhai to yaha bhI dRSTAMta banai naahiiN| je pAyamohiyamaI liMga ghettUNa jiNavariMdANaM / pAvaM kurNati pAvA te cattA mokkhmmgmmi||78| (mo.pA.) yAkA artha- pApakari mohita bhaI hai buddhi jinakI aise je jIva jinavaranikA liMga dhAri pApa karai hai, te pApamUrti mokSamArgaviSai bhraSTa jaanne| bahuri aisA kahyA hai| je paMcacelasattA gaMthaggAhI ya jaaynnaasiilaa| AyAkammammirayA te cattA mokkhmggmmi||76 / / (mo.pA.) yAkA artha- je paMcaprakAra vastravirSa Asakta haiM, parigraha ke grahaNahAre haiM, yAcanAsahita haiM, adhaHkarma doSaniviSa rata haiM, te mokSamArgaviSai praSTa jaanne| aura bhI gAthAsUtra tahA~ tisa zraddhAnake dRr3ha karane ko kAraNa kahe haiM te tahAMteM jAnane / bahuri kundakundAcAryakRta liMgapAhui hai, tisavirSa muniliMgadhAri jo-hiMsA, Arambha yaMtramaMtrAdi karai haiM, tAkA niSedha bahuta kiyA hai| bahuri guNabhadrAcAryakRta AtmAnuzAsana viSai aisA kahyA hai itastatazca trasyanto vimAva- yathA mRgaaH| vanAyasantyugrAma kalI kaSTaM tapasvinaH / / 167 / / yAkA artha- kalikAlaviSai tapasvI mRgavat idhara-udharatai bhayavAna hoya banate nagara ke samIpa basai haiM, yahu mahAkhedakArI kArya bhayA hai| yahA~ nagara-samIpa hI rahanA niSedhyA, to nagaraviSai rahanA to niSiddha bhayA hii| . vizeSa- caturyakAla meM bhI munirAja nagaroM ke samIpa cAturmAsa sthApita karate the| saptarSi cAraNa RddhidhArI ne mathurA nagarI ke samIpa vaTavRkSa ke nIce cAturmAsa sthApita kiyA thaa| (padma purANa 62/8) / usa vizAla vaTavRkSa ke nIce unakA Azrama thA (vahI, 62/26) / usa Azrama meM zrAvakoM kI dRSTi se nirmApita pyAU, dhArmika nATakagRha, dharmasaMgItazAlA bhI thii| (vahI 62/43) / isa prakAra caturthakAla meM bhI mathurApurI meM saptarSiyoM ne nivAsa kiyA thaa| (62/61) caturthakAla meM bhI munirAja khAlI gharoM tathA mandiroM meM avazya cAturmAsa karate the| (padmapurANa parva 62 zloka 116 tathA 22) mUlAdhAra 785 meM kahA hai ki "gAmeyarAdi Nayare paMcAhavAsiNo dhiiraa| phAsuvihArI vivittaegaMta vAsI yA artha- jo grAma meM eka rAta aura nagara meM pA~ca dina taka rahate haiM ve sAdhu dhairyavAn prAsukavihArI haiM, strI Adi se rahita ekAnta jagaha meM rahate haiN| bodhapAhUDa TIkA 42 meM Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhikAra-146 likhA hai ki "vasite vA grAmanagarAdI vA sthAtavyam grAme vizeSeNa na sthAtavyam" artha- athavA vasatikA yA grAma-nagarAdi meM ThaharanA cAhie / nagara meM pA~ca rAta ThaharanA cAhie, grAma meM vizeSa nahIM TaharanA caahie| bhagavatI ArAdhanA (gAthA 423 Acelakku...) kI vijayodayA TIkA meM kahA hai ki chahoM RtuoM meM eka-eka mAsa taka hI eka sthAna para rahanA aura anya samaya meM vihAra karanA navama sthitikalpa hai / pRSTha 333 jIvarAja graMthamAlA / padmapurANa 106/30 meM likhA hai ki "thanadatto.....astaMgate bhAnau zramaNAzramamAgamat" arthAt dhanadatta sUryAsta hone para muniyoM ke Azrama meM pahu~cA / (pR. 301 bhAga 3 jJAnapITha prakAzana) thirakaya jogANaM puNa muNINajhANesu Niccala maNANaM / / gAmammi jaNAiNNe suNNe raNe ya Na viseso // dhavalA pustaka 13/18 artha- jinhoMne apane yogoM ko sthira kara liyA hai tathA jinakA mana nizcala hai, aise munirAjoM ke lie manuSyoM se vyApta janapada, grAma aura zUnya jaMgala meM koI antara nahIM hai / ukta AgamoM meM spaSTataH nagara, grAma, Azrama meM muniyoM kA rahanA mUla meM hI likhA hai / sArataH vanavAsitva to sAdhu ke lie zreSTha hI hai para nagara, grAma athavA Azrama meM vAsa karane se munipanA naSTa ho jAve aisA niyama nahIM hai / hIna saMhanana vAle sAdhu bhale hI nagarAdi meM raheM, isake lie Upara likhA AMgama pramANa hai| varaM gArhasthyamevAgha tapaso bhAvijanmanaH / sustrIkaTAkSaluNTAkaluptavairAgyasampadaH / / 200 // yAkA artha- abAra honahAra hai anaMtasaMsAra jAte aise tapate gRhasthapanA hI malA hai / kaisA hai vaha tapa, prabhAta hI strInike kaTAkSarUpI luTerenikari lUTI hai vairAgya saMpadA jAkI, aisA hai / bahuri yogIndudevakRta paramAtmaprakAzaviSai aisA kahyA hai cillAcillIputthayahi, tUsai mUDha NibhaMtu / eyahi lajjar3a pANiyau, baMdhahaheu muNaMtu // 214 // celA-celI pustakanikari mUr3ha saMtuSTa ho hai / prAnti rahita aisA jJAnI use baMdha kA kAraNa jAnatA saMtA inikAra lajjAyamAna ho hai|| keNavi appaTa vaMciyau, siru luci vi chAreNa / sayalu vi saMga Na parihariya, jiNavaraliMgadhareNa // 216 / / kisI jIvakari apanA AtmA ThigyA / so kauna ? jihiM jIva jinavara kA liMga thAtyA ara rAkhakari mAthAkA locakari samasta parigraha chAMDyA nAhIM / je jiNaliMga dharevi muNi iTThapariggaha liMti / chahikareviNu te vi jiya, so puNa chaddi gilaMti / / 217 // yAkA artha- he jIva ! je muni jinaliMga dhAri iSTa parigraha ko grahai haiM, te chardi kari tisa hI chardikU bahuri bhakhai haiM / bhAva-yahu niMdanIya hai ityAdi tahA~ kahai haiM / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-150 aise zAstraniviSa kugurukA vA tinake AcaranakA dA tinakI suzrUSAkA niSedha kiyA hai, so jaannaa| bahuri jahA~ munikai dhAtrIdUtaAdi chayAlIsa doSa AhArAdiviSai kahai haiM, tahA~ gRhasthanike bAlakaniko prasanna karanA, samAcAra kahanA, maMtra-auSadhi-jyotiSAdi kArya batAvanA ityAdi, bahuri kiyA karAyA anumodyA bhojana lenA ityAdi kriyA kA niSedha kiyA hai| so aba kAladoSaH inahIM doSaniko lagAya AhArAdi grahai bahuri pArzvastha kuzIlAdi praSTAcArI muninakA niSeya kiyA hai, tina hI kA lakSaNaniko dharai haiM / itanA vizeSa-ve dravyAM to nagna rahai haiM, e nAnA parigraha rAkhai haiN| bahuri tahA~ muninakai bhramarI Adi AhAra lenekI vidhi kahI hai| e Asakta hoya dAtArake prANa pIDi AhArAdi grahai haiN| bahuri gRhasthadharmaviSai bhI ucita nAhIM yA anyAya lokaniMdya pAparUpa kArya tinako karate pratyakSa dekhie hai| bahuri jinabimba zAstrAdika sarvotkRSTa pUjya tinakA to avinaya karai hai| bahuri Apa tinateM bhI mahaMtatA rAkhi UMcA baiThanA Adi pravRttiko dhArai haiN| ityAdi aneka viparItatA pratyakSa bhAsai ara Apako muni mAne, mUlaguNAdikake dhAraka khaavai| aise hI apanI mahimA kraavai| bahuri gRhastha bhole unakari prazaMsAdikakari Thige hue tharmakA vicAra kare naahiiN| unakI bhaktiviSa tatpara se hai / so bar3e nA ko bar3A mAnanA, 3 mithyAtvakA phala kaise anaMta saMsAra na hoy| eka jinavacanako anyathA mAna mahApApI honA zAstraviSa kA hai| yahA~ to jinavacanakI kichU bAta hI rAkhI naahiiN| isa samAna aura pApa kauna hai? __ aba yahA~ kuyuktikari je tini kugurunikA sthApana karai haiM, tinakA nirAkaraNa kIjie hai tahA~ vaha kahai hai,- guru vinA to nigurA hoya ara vaise guru avAra dIse naahiiN| tAtai inahIko guru maannaa| , tAkA uttara- nigurA to vAkA nAma hai, jo guru mAnai hI nAhIM / bahuri jo guru ko to mAne ara isa kSetraviSai gurukA lakSaNa na dekhi kAhUko guru na mAnai, to isa zraddhAna" to nigurA hotA nAhIM / jaise nAstikya to vAkA nAma hai, jo paramezvara ko mAna hI naahiiN| bahuri jo paramezvarako to mAnai ara isa kSetraviSai paramezvarakA lakSaNa na dekhi kAhU ko paramezvara na mAne, to nAstikya to hotA nAhIM / taise hI yahu jaannaa| bahuri vaha kahai hai, jainazAstranivirSa abAra kevalIkA to abhAva kahyA hai, munikA to abhAva kahyA maahiiN| tAkA uttara-aisA to kahyA nAhI, ini dezaniviSa sadbhAva rahegA : bharatakSetraviSa kahai haiM, so bharatakSetra to bahuta bar3A hai| kahIM sadbhAva hogA, tAtai abhAva na kahA hai| jo tuma raho ho tisa hI kSetraviSai sadbhAva mAnoge, to jahA~ aise bhI guru na pAvoge, tahA~ jAvoge taba kisako guru maanoge| jaise haMsanikA sadbhAva abAra kahA hai ara haMsa dIsate nAhI, to aura pakSIniko to haMsa mAnyA jAtA nAhIM / taise muninikA sadbhAva abAra kahA hai ara muni dIsate nAhIM, to auraniko to muni mAnyA jAya naahii| bahuri vaha kahai hai, eka akSara ke dAtA ko guru mAne haiN| je zAstra sikhAyai vA sunAvai, tinako guru kaise na mAnie? Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhikAra--151 tAkA utsara- guru nAma bar3e kA hai| so jisa prakAra kI mahaMtatA jAkai saMbhavai, tisa prakAra tAko gurusaMzA sNbhv| jaise kula apekSA mAtA-pitAko guru saMjJA hai, taise hI vidyA par3hAvanevAle ko vidyA apekSA guru saMjJA hai| yahA~ to dharmakA adhikAra hai| tAteM jAkai dharma apekSA mahaMtatA saMbhavai, so guru jAnanA / so parma nAma cAritrakA hai| 'cArita khalu dhammo' ' aisA zAstraviSai kahyA hai| tA" cAritrakA dhArakahIko guru saMjJA hai| bahuri jaise bhUtAdikA bhI nAma deva hai, tathApi yahA~ devakA zraddhAnaviSai arahaMtadeva hI kA grahaNa hai taise auranikA bhI nAma guru hai, tathApi ihA~ zraddhAnaviSai nigraMthahI kA grahaNa hai| so jinadharma viSai arahaMta deva nigraMtha guru aisA prasiddha vacana hai| yahA~ prazna- jo nigraMtha binA aura guru na mAnie so kAraNa kahA? tAkA uttara- nigraMthabinA anya jIva sarva prakArakari mahaMtatA nAhIM dharai haiN| jaise lobhI zAstravyAkhyAna kare, tahA~ vaha vAko zAstra sUnAvaneta mahaMta mayA / vaha vAko dhanavantrAdi deneta mahaMta bhayA / yadyapi bAhya zAstra sunAvanevAlA mahaMta rahai tathApi antaraMga lobhI hoya so sarvathA mahaMtatA na bhii| - yahA~ koU kahai, nigraMtha bhI to AhAra le haiN| tAkA uttara- lobhI hoya dAtAra kI suzrUSAkari dInatAta AhAra na le haiN| tAtai mahaMtatA ghaTai naahiiN| jo lobhI hoya so hI hInatA pAye hai| aise hI anya jIva jaanne| tAtai nigraMtha hI sarvaprakAra mahaMtatAyukta hai| bahuri nigraMtha binA anya jIva sarvaprakAra guNavAna naahiiN| tAtai guNanikI apekSA mahaMtatA ara doSanikI apekSA hInatA bhAsai, taba niHzaMka stuti kInI jAya nAhIM / bahuri nigraMtha binA anya jIva jo dharma sAdhana kare, taisA vA tisatai adhika gRhastha bhI dharma sAdhana kari ske| tahA~ guru saMjJA kisako hoya? tAtai bAhya abhyaMtara parigraha rahita nirgrantha muni hai, soI guru jaannaa| yahA~ koU kahai, aise guru to abAra yahA~ nAhIM, tAtai jaise arahaMta kI sthApanA pratimA hai, taise gurunikI sthApanA e bheSadhArI hai tAkA uttara- jaise rAjAkI sthApanA citrAmAdikakAra karai to rAjA kA pratipakSI nAhI ara koI sAmAnya manuSya Apako rAjA manAvai to rAjAkA pratipakSI ho hai| taise arahaMtAdikakI pASANAdi viSa sthApanA banAya to tinakA pratipakSI nAhI ara koI sAmAnya manuSya Apako muni manAvai to vaha muninakA pratipakSI bhayA / aise bhI sthApanA hotI hoya to arahaMta bhI Apako mnaavo| bahuri jo unakI sthApanA bhae hai to bAhya to vaise hI bhae caahie| ve nigraMtha, e bahuta parigrahake dhArI, yaha kaise bane? bahuri koI kahai hai- aba zrAvaka bhI to jaise sambhavai taise naahiiN| tAtai jaise zrAvaka taise muni| tAkA uttara- zrAvakasaMjJA to zAstraviSai sarva gRhastha jainIko hai| zreNika bhI asaMyamI thA, tAko uttarapurANaviSe zrAvakottama khyaa| bArahasabhAviSe zrAvaka kahe, tahA~ sarva vratadhArI na the| jo sarvavratadhArI hote, to asaMyata manuSpanikI judI saMkhyA kahate, so kahIM naahiiN| tAtai gRhastha jainI zrAvaka nAma pAvai hai ara 9. pravadhanasAra 1/7 / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka- 152 munisaMjJA to nirgrantha binA kahIM-kahI nAhIM / bahuri zrAvakakai to ATha mUlaguNa kahai haiM / ' so madya mAMsa madhu paMcadaMbarAdi phalanikA bhakSaNa Avakanikai hai nAhIM, tArteM kAhU prakArakari zrAvakapanA to sambhava bhI hai| ara munikai aTThAIsa mUlaguNa haiM, so bheSInikai dIsate hI nAhIM / tAteM munipano kAhU prakAra sambhave nAhIM / bahuri gRhastha avasthAviSai to pUrvI jambUkumArAdika bahuta hiMsAdi kArya kiye sunie haiN| muni hoyakari to kAhUne hiMsAdika kArya kie nAhIM, parigraha rAkhe nAhIM, tArteM aisI yukti kAryakArI nAhIM / bahuri dekho, AdinAthajI ke sAtha cyAri hajAra rAjA dIkSA leya bahuri bhraSTa bhae, taba deva unako kahate bhae, jinaliMgI hoya anyathA pravarttoge to hama daMDa deNge| jinaliMga chori tumhArI icchA hoya, so tuma jAno / tAtaiM jinaliMgI kahAya anyathA pravarte, te to daMDa yogya haiN| vaMdanAdi yogya kaise hoya? aba bahuta kahA kahie, jinamata viSai kubheSa dhAra haiN| te mahApApa upajAvai haiM / anya jIva unakI suzrUSA Adi kare haiM, te bhI pApI ho haiM / padmapurANaviSai yaha kathA hai jo zreSTI dharmAtmA cAraNa muniniko bhramateM bhraSTa jAni AhAra na diyA to pratyakSa bhraSTa tinako dAnAdika denA kaise sambhava ? vizeSa-purANa meM yaha kathA parva ghara meM AI hai| isakA viziSTa kathana isa prakAra haiyadyapi dharmAtmA zreSThI ne bhrama se bhraSTa jAna kara una muniyoM ko AhAra nahIM diyA parantu unhIM muniyoM ko usI samaya dharmAtmA seTha arhadatta kI samyagdRSTi (gRhItArthA ) patnI ne to AhAra diyA hI thA / ( pa.pu. 62 / 21) (9) (2) ukta dharmAtmA zreSThI arhaddatta ko bAda meM usI dina jaba yaha jJAta huA ki "ve to mahAsamyaktvI tathA cAraNaRddhidhArI the, ataH mathurA meM cAturmAsarata hone para bhI AkAzamArga se ayodhyA meM AhAra hetu Agaye the" to aisA jJAta hone para usa dharmAtmA zreSTI kI jo manodazA huI, 9. AcArya samantabhadra ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM pAMca aNuvrata pAlana tathA madya- mAMsa-madhu kA tyAga, isa taraha A mUlaguNa kahe haiN| (ra.ka. zra. 66 ) cAritrasAra meM pA~ca aNuvrata tathA madya-mAMsa dyUta (juA) ko ATa mUlaguNa kahA hai| (cAritrasAra pR. 30 zrImahAvIrajI prakAzana) AcArya padmanandI ne yaya-mAMsa-madhu tathA paMca udumbara phaloM ke tyAga ko 8 mUlaguNa kahA hai| ( pa. paM. 6 / 23) / zivakoTi ne ratnamAlA meM madya-mAMsa-madhu ke tyAga ke sAtha pA~ca aNuvrata - pAlana ko aSTa mUlaguNa kahA hai| unhoMne yaha bhI kahA hai ki pA~ca udumbaroM ke tyAga sahita madya mAMsa-madhu ke tyAga rUpa 8 mUlaguNa to bAlakoM ke lie hai| (paJcodumbaraizcAmakeSvapi ) paNDita AzAdharajI ne kahA hai ki ma palama dhunizAsana - paMcaphalIvirati paMcakAptanutI / jIvadamAjalagAlanamiti ca kvacidaSTamUlaguNAH // * sAgaradharmAmRta 2/18 pR. 63 jJAnapITha artha :- mAMsa-madhu kA tyAga, rAtribhojanatyAga, paMca udumbara phalatyAga, trikAla deva vandanA, jIvadayA tathA chanA pAnI pInA ye ATha mUlaguNa haiN| 1 jina dharmAcAryoM Aja ke zrAvaka ko lakSya kara ye I mUlaguNa kahe haiM, unhoMne yaha bhI kahA hai ki inameM se eka ke binA bhI gRhastha kahalAne kA pAtra nahIM hai / sAtha. 2/18 TIkA kA zloka ) arthAt vaha zrAvaka kahalAne kA pAtra nahIM hai| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTA adhikAra 153 usako usIke zabdoM meM par3hie-"yathArtha artha ko nahIM samajhane vAle mujha (zreSThI) mithyAdRSTi ko dhikkAra ho| merA yaha aniSTa AcaraNa ayukta thA, anucita thA, mere samAna dUsarA adhArmika nahIM hai / isa samaya mujhase bar3hakara dUsarA mithyAdRSTi kauna hogA jisane uTha kara muniyoM kI pUjA nahIM kI tathA namaskAra kara unheM AhAra se santuSTa nahIM kiyA / jo muni ko dekhakara Asana nahIM chor3atA hai tathA dekhakara unakA apamAna karatA hai, vaha mithyAdRSTi kahalAtA hai| maiM pApI hU~, pApakarmA hU~, pApa kA pAtra hU~ athavA jinAgama kI zraddhA se dUra rahane vAlA jo koI nindhatama hai, hameM hai| maiMne sara pApa ahaMkAra kiyA hai !(10.92/32-37) isa prakAra arhaddatta seTha bahuta hI khinna ho pazcAttApa se santapta ho gayA / (pa.pu. 92/31) (3) mAnya vratI vidvAna pUjya DaoN. paNDita pannAlAla jI sAhityAcArya, jabalapura likhate haiM ki muniyoM kI parIkSA karanA anucita nahIM hai parantu nirNaya lene meM utAvalI (jaldI) nahIM karanI cAhie / ye muni varSARtu meM vihAra karate haiM, mAtra itanA hI dekhakara unakI bhakti nahIM kii| parantu bAda meM AcArya dyuti bhaTTAraka ke kahane se unheM cAraNa Rddhi vAle jAnakara pachatAyA / parIkSA meM itanA vicAra karanA paryApta hotA hai ki ye muni mithyAtva ke poSaka tathA paMca pApoM ke samarthaka to nahIM haiM ? parIkSA meM panthavAda kA upayoga zreyaskara nahIM jAna par3atA / ( patra, dinAMka 19.9.92 (4) padmapurANa meM to yaha bhI likhA hai ki "sAdhu meM yadi yathArtha doSa bhI dekhA ho to bhI jainI ko nahIM kahanA cAhie aura koI dUsarA use kahatA bhI ho to unne saba prakAra se rokanA cAhie / " ye vacana sakalabhUSaNa kevalI ke haiM / ( pa.pu.106/232 pR. 315 jJAnapITha) mUla isa prakAra hai dRSTaH satyo'pi doSo na vAcyo jinamatazritA / ucyamAno ca cAnyena, vAryaH sarvaprayatnataH // .....iti zrutvA munIndrasya bhASitaM......(padamapurANa 106/232 se 236) (5) sItA ke jIva ne vedavatI nAmaka strI kI paryAya meM eka muni ko akelI AryikA ke pAsa baiThe hue tathA bAta karate hue dekhA / phira usa vedavatI ne logoM ke sAmane ukta muni kI nindA kI (ki sundara strI se ekAnta meM bAta kara rahe haiM, ityAdi) / jisake phalasvarUpa usI vedavatI ke jIva ko sItA (rAma kI patnI) kI paryAya meM itane bar3e kalaMka kA bhAjana bananA par3A ki yugoM bAda Aja bhI jagat jAnatA hai / (padmapurANa 106/224 se 231 pR. 315 bhAga 3 jJAnapITha) (6) varSAyoga meM Rddhirahita (sAmAnya) sAdhu 12 yojana taka bAhara jA sakatA hai / varSAsvatucchakAryeNa, hime grISme laghIyasi 1 yojanAni dazadve ca, kAryegachanna doSabhAka ! / 58 / / prAyazcita samuccaya / pratisevAdhikAra pRSTha 46 (AcArya gurudAsa) artha- varSARtu meM deva tathA ArSa saMgha saMbaMdhI koI bar3A kArya tathA zItakAla aura grISmakAla meM choTA kArya upasthita huA ho to usa kArya ke nimitta 12 yojana taka koI sAdhu calA jAe to vaha doSI nahIM hai| (isase adhika gamana karanevAlA prAyazcitta ko prApta hotA hai / ) Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-154 yahA~ koU kahai, hamAre aMtaraMga viSe zraddhAna to satya hai parantu bAhya lajAdikari ziSTAcAra kara haiM, so phala to aMtaraMga kA hogA? tAkA uttara-SaTpAhuDaviSa lajjAdikari bandanAdikakA niSedha dikhAyA thA, so pUrva hI kahyA thA, bahuri koU jorAvarI mastaka namAya hAtha jur3Avai, taba to yaha sambhave jo hamArA antaraMga na thaa| ara Apa hI mAnAdikAta namaskAsIda kare, taha anAraMga kaise na khie| jaise koI aMtaraMga viSe to mAMsako burA jAnai ara rAjAdikakA malA manAvaneko mAMsa bhakSaNa karai, to vAko vratI kaise mAnie? taise aMtaraMgaviSai to kugurusevanako burA jAnai ara tinakA vA lokanikA bhalA manAvaneko sevana kare, to zraddhAnI kaise khie| jAta bAhmatyAga kie hI aMtaraMga tyAga sambhavai hai| tAteM je zraddhAnI jIva haiM, tinako kAhU prakArakari bhI kugurunikI suzrUSAAdi karanI yogya nAhIM / yA prakAra kugurusevanakA niSedha kiyaa| yahA~ koI kahai- kAhU tattvazraddhAnIko kuguru-sevana" mithyAtva kaise bhayA? tAkA uttara- jaise zIlavatI strI parapuruSasahita bhAravat ramaNa kriyA sarvathA karai nAhI, taise tattvazraddhAnI puruSa kuguru sahita suguruvat namaskArAdikriyA sarvathA karai naahiiN| kAhete, yaha to jIvAdi tattvanikA zraddhAnI bhayA hai| tahA~ rAgAdikako niSiddha zraddhahai hai, vItarAga bhAva ko zreSTha mAna hai| tAtai jinakai vItarAgatA pAIe, aisehI guruko uttama jAni namaskArAdi karai hai| jinakai rAgAdika pAIe, tinako niSiddha jAni namaskArAdi kadAcit karai naahiiN| koU kahe-jaise rAjAdikako kare, taise inako bhI karai hai| tAkA uttara- rAjAdika dharmapaddhati viSa naahiiN| gurukA sevana dharmapaddhativiSa hai| so rAjAdikakA sevana to lobhAdikarte ho hai| tahA~ cAritramoha hI kA udaya sambhava hai| ara gurunikI jAyagA kuguruniko see, vahA~ tattvazraddhAna ke kAraNa guru the, tinaH pratikUlI bhyaa| so labjAdikatai jAnai kAraNaviSai viparItatA nipajAI, tAkai kAryabhUta tattva zraddhAnaviSai dRr3hatA kaise sambhavai? tAta tahA~ darzanamohakA udaya sambhavai hai| aise kugurunikA nirUpaNa kiyaa| kudharma kA nirUpaNa aura usake zraddhAnAdikakA niSedha aba kudharmakA nirUpaNa kIjie hai jahA~ hiMsAdika pApa upajai vA viSayakaSAyanikI vRddhi hoya, tahA~ dharma mAnie, so kudharma jaannaa| tahA~ yajJAdika kriyAniviSai mahA hiMsAdika upajAvai, bar3e jIvanikA dhAta karai ara tahA~ indriyanike viSaya possai| tina jIvaniviSai duSTa buddhikari raudradhyAnI hoya tIvralobhate auranikA burA kari apanA koI prayojana sAdhyA cAhai, aisA kArya kari tahA~ dharma mAnai so kudharma hai| bahuri tIrthanivirSa vA anyatra snAnAdi kArya kare, tahA~ bar3e choTe ghane jIvanikI hiMsA hoya, zarIra ko caina upaje, tAtai viSayapoSaNa hoya, tAta kAmAdika badhai, kutUhalAdika kari tahA~ kaSAya bhAva badhAvai, bahuri tahAM dharma mAnai so yaha kudharma hai| bahuri saMkrAMti, grahaNa, Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhikAra-155 vyatIpAtAdika (zrAddha) viSai dAna de vA khoTA grahAdika ke arthi dAna de, bahuri pAtra jAni lobhI puruSaniko dAna de, bahuri dAna deneviSa suvarNa hastI ghor3A tila Adika vastuniko de, so saMkrAMti Adi parva dharmarUpa naahiiN| jyotiSI saMcArAdikakari saMkrAMtiAdi ho hai| bahuri duSTagrahAdikake arthi diyA, so tahA~ bhaya lobhAdikakA Adhikya bhyaa| tAteM tahA~ dAna denemeM dharma nAhIM / bahuri lobhI puruSa dene yogya pAtra nAhIM / jAteM lobhI nAnA asatyayukti kari Thige haiN| kichu malA karate naahiiN| bhalA to taba hoya, jaba yAkA dAna kA sahAya kari vaha dharma sAthai / so vaha to ulaTA pAparUpa prvrt| pApakA sahAIkA bhalA kaise hoya? so hI rayaNasAra zAstraviSe kahyA hai sappurisANaM dANaM kappatarUNaM phalANa sohaM vaa| lohINaM dANaM jai vimANasohA - sayaM jaanne||26|| yAkA artha- satpuruSaniko dAna denA kalpavRkSanike phalanikI zobhA samAna hai, zobhA bhI hai ara sukhadAyaka bhI hai bahuri lobhI puruSaniko dAna denA jo hoya, so zava jo masyA tAkA vimAna jo cakaDola tAkI zobhA samAna jAnahu / zobhA to hoya parantu dhanIko parama duHkhadAyaka ho hai| tAtai lobhI puruSaniko dAna denemeM dharma nAhIM, bahuri dravya to aisA dIjie, jAkari vArka dharma badhai / suvarNa hastIAdi dIlie, tinikara hiMsAdika upaje vA mAna lomAdika bdhai| tAkari mahApApa hoy| aisI vastunikA dene vAlA ko punya kaise hoy| bahuri viSayAsakta jIva ratidAnAdikavirSa puNya ThaharAva hai| so pratyakSa kuzIlAdika pApa jahA~ hoya, tahA~ puNya kaise hoya / ara yukti milAvaneko kahai jo vaha strI santoSa pAvai hai| to strI to viSayasevana kie sukha pAvai hI pAye, zIlakA upadeza kAheko diyaa| ratisamaya binA bhI bAkA manoratha anusAra na pravarte duHkha paavai| so aisI asatya yukti banAya viSayapoSanekA upadeza de haiN| aise hI dayAdAna vA pAtradAna binA anya dAna deya dharma mAnanA sarva kudharma hai| bahuri bratAdika karikai tahA~ hiMsAdika vA viSayAdika badhAva hai| so vratAdika to tinako ghaTAvaneke arthi kIjie hai| bahuri jahA~ annakA to tyAga karai ara kaMdamUlAdikanikA bhakSaNa karai, tahA~ hiMsA vizeSa bhaI- svAdAdikaviSaya vizeSa bhe| bahari divasa viSai to bhojana karai nAhIM ara rAtriviSai krai| so pratyakSa divasabhojanauM rAtribhojanaviSai hiMsA vizeSa bhAse, pramAda vizeSa hoy| bahuri vratAdikAra nAnA zRMgAra banAvai, kutUhala kare, jUvA Adi rUpa pravarte, ityAdi pApakriyA krai| bahuri vratAdikakA phala laukika iSTakI prApti, aniSTakA nAzako cAhai, tahA~ kaSAyanikI tIvratA vizeSa bhaI aise vratAdikari dharma mAnai hai, so kudharma hai| mithyA vrata, bhakti, tapAdi kA niSedha bahuri bhaktyAdikAryaniviSai hiMsAdika pApa badhAve vA gIta - nRtyagAnAdika vA iSTa 'mojanAdika vA anya sAmagrInikari viSayaniko poSai, kutUhala pramAdAdirUpa prytai| tahA~ pApa to bahuta upajAvai ara dharmakA kichU sAdhana nAhI, tahA~ dharma mAnai so saba kudharma hai| bahuri keI zarIrako to kleza upajAvai ara tahA~ hiMsAdika niphjAyai vA kaSAyAdirUpa prytai| jaise Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka- 156 paMcAgni tApai, so agnikari bar3e choTe jIva jalai, hiMsAdika badhai, yAmaiM dharma kahA bhayA / bahuri audhemukha jhUle, Urdhva bAhu rAkhai, ityAdi sAdhana kare tahA~ kleza hI hoya; kichU e dharma ke aMga nAhIM / bahuri pavana sAdhana kare, tahA~ netI dhotI ityAdi kAryaniviSai jalAdika kAre hiMsAdika upajai, camatkAra koI upajai, tAteM mAnAdika badhai, kichU tahA~ dharmasAdhana nAhIM / ityAdi kleza kare viSayakaSAya ghaTAvanekA koI sAdhana kare nAhIM / aMtaraMga viSai krodha mAna mAyA lobha kA abhiprAya hai, vRthA klezakari dharma mAne hai, so kudharma hai| AtmaghAta se dharma kA niSedha bahuri keI isa loka viSai duHkha sahyA na jAya vA paralokaviSai iSTa kI icchA vA apanI pUjA bar3hAvane ke arthi vA koI krodhAdikari apaghAta krai| jaise pativiyoga agniviSai jalakari satI kahAve hai| yA himAlaya galai hai, kAzIkarota le hai, jIvita mAMhI le hai, ityAdi kAryakari dharma mAne hai| so apaghAtakA to bar3A pApa hai| jo zarIrAdikarte anurAga ghaTyA thA to tapazcaraNAdi kiyA hotA, mari jAne meM kauna dharma kA aMga bhyaa| tAtaiM apaghAta karanA kudharma hai| aise hI anya bhI ghane kudharmake aMga haiN| kahA~ tAI kahie, jahA~ viSaya va ra ka mAnie, so sarva kucha jAnane / jainadharma meM kudharma-pravRtti kA niSedha dekho kAlakA doSa, jainadharma viSe bhI kudharmakI pravRtti bhii| jainamataviSe je dharmaparva kahe haiM, tahA~ to viSaya kaSAya chori saMyamarUpa pravarttanA yogya hai| tAko to Adare nAhIM ara vratAdikakA nAma dharAya tahA~ nAnA zRMgAra banAvai thA iSTa bhojanAdi karai vA kutUhalAdi kare vA kaSAya badhAyaneke kArya karai, jUdA ityAdi mahApApa rUpa pravarte / pApakA bahuri pUjanAdi kAryaniviSai upadeza to yahu thA 'sAvadyalezo bahupuSyarAzI doSAya nAlaM" aMza bahuta puNya samUhaviSai doSake artha nAhIM / isa chalakari pUjAprabhAvanAdi kAryaniviSai rAtri vi dIpakAdikari vA anantakAyAdikakA saMgrahakari vA ayatnAcAra pravRttikari hiMsAdirUpa pApa to bahuta upajAvai arastuti bhakti Adi zubha pariNAmaniviSai pravarte nAhIM vA thore pravarte, so ToTA ghanA naphA thorA vA naphA kichU naahiiN| aisA kArya karane meM to burA hI dIkhanA hoya / bahuri jinamaMdira to dharmakA ThikAnA hai| tahA~ nAnA kukathA karanI, soyanA ityAdika pramAda rUpa pravarte yA tahA~ bAga-bAr3I ityAdi banAya viSayakaSAya possai| bahuri lobhI puruSaniko guru mAni dAnAdika deM yA tinakI asatya stutikari mahaMtapano mAnai, ityAdi prakAra kari viSayakaSAyaniko to badhAdeM ara dharma mAne / so jinadharma to vItarAgabhAvarUpa hai| tisa viSai aisI viparIta pravRtti kAladoSateM hI dekhie hai| yA prakAra kudharma sevana kA niSedha kiyaa| 1. pUjyaM jinaM tyArcayato janasya, sAvadyalezobahupuNyarAzau / doSAya nAlaM kaNikA viSasya, na dUSikA zItazivAmburAzI / / - bRhatsvayambhUstotra // 58 // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA adhikAra -157 kudharmasevana se mithyAtvabhAva aba isa biSai mithyAtvabhAva kaise bhayA, so kahie hai-- tattvazraddhAna karaneviSai prayojanabhUta eka yaha hai, rAgAdika chodd'naa| isa bhAva kA nAma dharma hai| jo rAgAdika bhAvaniko badhAya dharma mAnai, tahA~ tattva zraddhAna kaise rahyA? bahuri jina AjJAtai pratikUlI bhayA / bahuri gagAdika bhAva to pApa hai tinako dharma mAnyA, so yaha jhUTa zraddhAna bhyaa| tAtai kudharma sevanaviSai mithyAtva bhAva hai| aise kudeva kuguru kuzAstra sevana viSai mithyAtva bhAvakI puSTatA hotI jAni yAkA nirUpaNa kiyaa| soI SaTpAhur3a (mokkhapA.) viSa kahyA hai / videva dhamma kucuipaliMgaM ca vaMdae jo du| lajjAbhayagAravado micchAdiTThI have so du||2|| yAkA artha- jo lajjArauM vA bhayata yA var3AIte bhI kutsita devako vA kutsita dharmako vA kutsita liMgako vaMdai hai so midhyAdRSTI ho hai| tA" jo mithyAtvakA tyAga kiyA cAhai, so pahale kudeva kuguru kudharmakA tyAgI hoy| sabhyazca ke paccIsa malanike tyAga vipa bhI amUDhadRSTi viSai vA SaDAyatanaviSai inahIkA tyAga karAyA hai| tAtai inakA avazya nyAga krnaa| bahuri kudevAdikake sevana" jo mithyAtvabhAva ho hai, so yaha hiMsAdika pApaniteM bar3A pApa hai| Na ke phalnai nigoda narakAdi paryAya pAIe hai| tahA~ anaMtakAla paryaMta mahAsaMkaTa pAIe hai| samyagjJAna kI prApti mahAdurlama hoya jAya hai| so hI SaTpAhur3a viSai (bhAvapAhur3a meM) kahyA hai kucchiyadhammammi-rao, kucchiya pAsaMDi bhttisNjutto| kucchiyata kuNaMto kucchiya gaibhAyaNo hoi / / 140 / / yAkA artha- jo kutsitadharmAdiGga rata hai, kutsita pAkhaMDInikI bhaktikari saMyukta hai, kutsita tapako karatA hai, so jIva kutsita jo khoTI gati tAko bhoganahArA ho hai| so he bhavya ho, kiMcinmAtralobhate vA bhayate kudevAdikakA sevanakari jAneM anantakAlaparyaMta mahAduHkha sahanA hoya aisA mithyAtvabhAva karanA yogya nAhIM jinadharma virSa yaha to AmnAya hai, pahalai bar3A pApa chur3Aya pIche choTA pApa chudd'aayaa| so isa mithyAtvako saptavyasanAdikate bhI bar3A pApa jAni pahale chur3AyA hai| tAte je pApake phalate Darai haiM, apane AtmAko duHkha samudra meM na DubAyA cAhai haiM, te jIva isa mithyAlvako avazya chodd'o| nindA prazaMsAdikake vicArateM zithila honA yogya naahiiN| jAteM nIti viSai bhI aisA kahyA hai nindantu nItinipuNA yadi vA stuvantu, lakSmIH samAvizatu gacchatu vA ythessttm| adyaiva vAstu maraNaM tu yugAntare vA, nyAyAtpathaH pravicalanti padaM na dhIrAH / / 1 / / (nItizataka84) je nindai haiM te nindo. ara stavai haiM to stavo, bahuri lakSmI Ayo vA jahA~ tahA~ jAvo, bahuri aba Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-158 hI maraNa hohu yA yugAMtara viSe hohu parantu nItiviSa nipuNa puruSa nyAyamArgata paiMDahu cale naahiiN| aisA nyAya vicAri nindA prazaMsAdikakA mayateM lobhAdikarauM annAbATa nizyAca pravRtti karatI gula gAThI : aho! kSetra guru dharma to sarvotkRSTa padArtha haiN| inake AdhAri dharma hai| ina viSai zithilatA rAkhai anya dharma kaise hoI tAttai bahuta kahanekari kahA, sarvathA prakAra kudeva kuguru kudharmakA tyAgI honA yogya hai| kudevAdikakA tyAga na kie mithyAtva bhAva bahuta puSTa ho hai| ara avAra ihAM inakI pravRtti vizeSa pAIe hai| tAtai inikA niSedharUpa nirUpaNa kiyA hai| tAko jAni mithyAtva bhAva chor3i apanA kalyANa kro| iti mokSamArgaprakAzakazAstraviSai kudeya-kuguru-kudharmaniSedha varNana rUpa chaThA adhikAra samApta bhayA / / 6 / / Ting Ting Ting Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wan sAtavA~ adhikAra jaina matAnuyAyI mithyAdRSTikA svarUpa * dohA isa bhava tarukA mUla ika, jAnahu mithyA bhaav| tAkoM kari nirmUla aba, karie mokSa upAva / / 1 / / atha-je jIva jainI haiM, jina AjJAko mAnai haiM ara tinake bhI mithyAtva rahai hai tAkA varNana kIjie hai jAteM isa mithyAtva vairI kA aMza bhI burA hai, tAta sUkSmamithyAtva bhI tyAgane yogya hai| tahAM jina Aga: viSai nizcaya vyavahArarUpa varNana hai| tina viSe yathArthakA nAma nizcaya hai, upacAra kA nAma vyavahAra hai| so inakA svarUpako na jAnate anyathA pravarte haiM, soI kahie hai kevala nizcayanayAvalambI jainAbhAsa kA nirUpaNa keI jIva nizcayako na jAnate nizcavAbhAsake zraddhAnI hoi Apako mokSamArgI mAne haiN| apane AtmAko siddha samAna anubhava haiN| so Apa pratyakSa saMsArI haiN| bhramakari Apako siddha mAnai soI mithyAdRSTi hai|' zAstraniviSai jo siddha samAna AtmAko kahyA hai so dravyadRSTi kari kahyA hai, paryAya apekSA samAna nAhIM hai| jaise rAjA ara raMka manuSyapanakI apekSA samAna hai, rAjApanA raMkapanAkI apekSA to samAna nAhIM / taise siddha ara saMsArI jIvatvapanekI apekSA smAna haiM, siddhapanA saMsArIpanAkI apekSA to samAna naahiiN| yahu jaise siddha zuddha hai, taise hI Apako zuddha mAna / so zuddha azuddha avasthA paryAya hai| isa paryAya apekSA samAnatA mAnie, so yaha mithyAdRSTi hai| bahuri Apakai kevalajJAnAdikakA sadbhAva mAnai so Apakai to kSayopazamarUpa matizrutAdi jJAnakA sadbhAva hai| kSAyikabhAva to karmakA kSaya bhae hoi hai| yaha bhramateM karmakA kSaya bhae binA hI kSAyikabhAva maane| so yahu midhyAdRSTi hai| zAstraviSa sarvajIvanikA 1. padmapurANa meM pI likhA hai ki sukhAsanavihAraH san sadAkazipusaktathIH / siddhaMpanyo vimUDhAtmA jano'yaM svasya vazcakaH / 11/131 / / artha - jo sukhapUrvaka uThatA-baiThatA tathA vihAra karatA hai tathA sadA jo bhojana aura vastroM meM buddhi lagAye rakhatA hai, phira bhI apane Apako siddha samAna mAnatA hai. vaha mUrkha apane Apako dhokhA detA hai||13111 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-160 kevalajJAnasvabhAva kahA hai, so zakti apekSA kayA hai| sarvanIvanivirSa kevalajJAnAdirUpa hone kI zakti hai| vartamAna vyaktatA to vyakta bhae hI khie| AtmA ke pradezoM meM kevalajJAna kA niSedha koU aisA mAnai hai- AtmAke pradezaniviSai to kevalajJAna hI hai, UparI AvaraNaH pragaTa na ho hai so yahu bhrama hai| jo kevalajJAna hoi to vajrapaTalAdi Ar3e hote bhI vastuko jaanai| karmako Ar3e Ae kaise attkai| tA" karmake nimittanaiM kevalajJAnakA abhAva hI hai| jo yAkA sarvadA sadbhAva rahe hai to yAko pAriNAmikamAva kahate, so yaha to bhAyikabhAva hai| sarvabheda jAmai garbhita aisA caitanyabhAva so pAriNAmika bhAva hai| yAkI aneka avasthA matijJAnAdirUpa vA kevalajJAnAdirUpa hai, so e pAriNAmikabhAva naahiiN| tAte kevalajJAnakA sarvadA sadbhAva na mAnanA / bahuri jo zAsvAnA sUryako dRSTAnta diyA hai, tAkA itanA hI bhAya lenA, jaise meghapaTala hote sUrya prakAza pragaTa na ho hai, taise karmaudaya hote kevalajhAna na ho hai| bahuri aisA bhAva na lenA, jaise sUryaviSa prakAza rahai hai, taise AtmaviSe kevalajJAna rahai hai| jAte dRSTAMta sarva prakAra milai nAhIM / jaise pudgala viSai varNa guNa hai, tAkI harita pItAdi avasthA hai| so vartamAna virSa koI avasthA hote anya avasthAkA abhAva hai| taise AtmaviSe caitanyaguNa hai, tAkI patijJAnAdirUpa avasthA hai| so vartamAna koI avasthA hote anya avasthAkA abhAva hI hai| bahuri koU kahai ki AvaraNa nAma to vastu ke AcchAdanekA hai, kevalajJAna sadbhAva nAhIM hai to kevalajJAnAvaraNa kAheko kaho ho? / tAkA uttara-yahA~ zakti hai tAko vyakta na hone de, isa apekSA AvaraNa kahyA hai| jaise dezacAritrakA abhAva hote zakti ghAtane kI apekSA apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kahyA taise jAnanA / bahuri aise jAno-vastu viSai jo paranimittate bhAva hoya tAkA nAma aupAdhikabhAva hai ara para nimitta binA jo bhAva hoya tAkA nAma svabhAva bhAva hai| so jaise jalakai agnikA nimitta hote uSNapano bhayo, tahA~ zItalapanA kA abhAva hI hai| parantu agnikA nimitta miTe zItalatA hI hoya jAya tAtai sadAkAla jalakA svabhAva zItala kahie, jAta aisI zakti sadA pAIe hai| bahuri vyakta bhae svabhAva vyakta bhayA kahie / kadAcit vyaktarUpa ho hai| taise AtmAkai karmakA nimitta hote anya rUpa bhayo, tahA~ kevalajJAnakA abhAva hI hai| parantu karma kA nimitta miTe sarvadA kevalajJAna hoya jAya / tAteM sadAkAla AtmAkA svabhAva kevalajJAna kahie hai| jAteM aisI zakti sadA pAIe hai| vyakta bhae, svabhAva vyakta bhayA khie| bahuri jaise zItala svabhAvakari uSNa jala ko zItala mAni pAnAdi kare, to dAjhanA hI hoy| taise kevalajJAna svabhAvakari azuddha AtmAko kevalajJAnI mAni anubhavai, to duHkhI hI hoy| aise je keyalannAnAdikarUpa AtmAko anubhayai haiM, te mithyAdRSTi hai| rAgAdika ke sadbhAva meM AtmA ko rAgarahita mAnane kA niSedha bahuri rAgAdika bhAva Apakai pratyakSa hote pramakari AtmAko rAgAdirahita maane| so pUchie hai- e rAgAdika to hote dekhie haiM, e kisa dravya ke astitvaviSa haiN| jo zarIra vA karmarUpapudgalake astitvaviyu Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra-161 hoya to e bhAva acetana vA mUrtIka hoy| so to e rAgAdika pratyakSa cetanatA lie amUrtIka bhAve mAsai hai| tA" e bhAva AtmA hI ke haiN| soI samayasArake kalazaviSe kahyA hai kAryatvAdakRta na karma na ca tajjIvaprakRtyorddhayorajhAyAH prakRteH svakAryaphalamugbhAyAnuSaMgAt kRtiH| naikasyAH prakRseracitvalasanAmjIvo'sya kartA tato jIvasyaiva ca karma taccidanugaM jJAtA na yat pudgalaH / / (sarvavi. adhikAra kalaza 203) yAkA artha-yaha rAgAdirUpa bhAvakarma hai, so kAhUkari na kiyA, aisA nahIM hai, jAteM yaha kAryabhUta hai| bahuri jIva ara karmaprakRti ina doUnikA bhI kartavya nAhIM jAta aise hoya to abetana karmaprakRtika bhI tisa bhAvakarmakA phala sukha-duHkha tAkA bhogavanA hoi, so asaMbhava hai| bahuri ekalI karmaprakRtikA bhI yaha kartavya nAhI, jAte vAkai acetanapano pragaTa hai| tAtai isa rAgAdika kA jIva hI kartA hai ara so rAgAdika jIva hI kA karma hai| jAtai bhAvakarma to cetanA kA anusArI hai, cetanA binA na hoi| ara pudgala jAtA hai naahiiN| aise rAgAdikabhAva jIla ke astitvaniSa haiN.| annako gaNAdika, mAnanikA nimitta karmahI ko mAni Apako rAgAdikakA akartA mAnai hai, so kartA to Apa ara Apako nirudyamI hoya pramAdI rahanA, tAtai karma hI kA doSa ThaharAva hai| so yahu duHkhadAyaka bhrama hai| soI samayasArakA kalazA viSe kahA hai rAgajanmani nimittatA paradravyameva kalayanti ye tu te| uttaranti na hi mohavAhinIM shukhbodhyissuraanyyuddhyH|| (sarva vi. adhikAra kalaza 221) yAkA artha- je jIva rAgAdikakI utpattiviSa paradravyahIko nimittapano mAnai hai, te jIva zukha jJAnakari rahita haiM aMdhabuddhi jinakI aise hota saMte mohanadIko nAhIM utare hai| bahuri samayasArakA 'sarvavizuddhiadhikAra' viSai jo AtmA ko akartA mAnai hai ara yaha kahai hai- karma hI jagAvai suvAve hai, paraghAta karmata hiMsA hai, vedakarmata abrahma hai, tAH karma hI kartA hai; tisa jainIko sAMkhyamatI kalA hai| jaise sAMkhyamatI AtmAko zuddha mAni svacchanda ho hai, taise hI yaha bhyaa| bahuri isa zraddhAnateM yahu doSa bhayA, jo rAgAdika apane na jAne Apako akartA mAnyA, taba rAgAdika hone kA bhaya rakSA nAhI vA rAgAdika meTane kA upAya karanA ramA nAhI, taba svacchanda hoya khoTe karma baoNpi anaMta saMsAraviSa rula hai| yahA~ prazna - jo samayasAraviSe hI aisA kahyA hai varNAdhA yA rAgamohAdayo vA bhinnA bhAvAH sa evAsya puNsH|' 1. varNAyA vA rAgamohAdayo vA bhinnAH bhAvAH sarda evAsya puNsH| tenaivAntastattvataH pazyato'mI no dRSTAH syurdRSTameke paraM syAt / / (jIvAjI. kalaza 37) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka -162 yAkA artha- varNAdika vA rAgAdikabhAva haiM, te sarva hI isa AtmAte bhinna haiN| bahuri tahA~ hI rAgAdikako pudgalamaya kahe haiN| vAre anya zAstravi mI mAvika bhinna- AtmA ko kahyA hai, so yahu kaise hai? tAkA uttara-rAgAdika bhAva paradravya ke nimittateM aupAdhikabhAva ho hai ara yaha jIva tiniko svabhAva jAnai hai| jAko svabhAva jAne, tAko burA kaise mAnai vA tAke nAza kA udyama kAheko krai| so yahu zraddhAna bhI viparIta hai| tAke chur3Avane ko svabhAva kI apekSA rAgAdika ko bhinna kahai haiM ara nimitta kI mukhyatAkari pudgalamaya kahe haiN| jaise vaidya roga meTyA cAhai hai; jo zItakA Adhikya dekhai to uSNa auSadhi batAyai ara AtApakA Adhikya dekhai to zItala auSadhi batAvai taise zrIguru rAgAdika chur3AyA cAhai hai| jo rAgAdika paraka mAni svacchanda ho nirudyamI hoya, tAko upAdAna kAraNa kI mukhyatAkari rAgAdika AtmA kA hai, aisA zraddhAna kraayaa| bahuri jo rAgAdika ApakA svabhAvamAni tinikA nAza kA udyama nAhIM karai hai tAko nimitta kAraNa kI mukhyatAkari rAgAdika parabhAva hai, aisA zraddhAna karAyA hai| doU viparIta zraddhAnate rahita bhae satya zraddhAna hoya taba mAna-e rAgAdika bhAva AtmA kA svabhAva to nAhIM haiM, karma ke ninittate AtmA ke astitvaviyu vibhAvaparyAya nipaje hai| nimitta miTe inakA nAza hote svabhAvabhAva rahi jAya hai| tAH inike nAza kA udyama krnaa| yahA~ prazna-jo karma kA nimitta taiM e ho haiM, to karma kA udaya rahai tAvat e vibhAva dUri kaise hoya? tAte yAkA udyama karanA to nirarthaka hai| tAkA uttara- eka kArya honeyiSa aneka kAraNa cAhie hai tinaviSe je kAraNa buddhipUrvaka hoya, tinako to udyama kari milAvai ara abuddhipUrvaka kAraNa svayameva milai taba kAryasiddhi hoy| jaise putra hone kA kAraNa buddhipUrvaka to vivAhAdika karanA hai ara abuddhipUrvaka bhavitavya hai| tahA~ putra kA arthI vivAhAdikakA to udyama karai ara bhavitavya svayameva hoya, taba putra hoya / taise vibhAva dUri karane ke kAraNa buddhipUrvaka to tatvavicArAdika haiM ara abuddhipUrvaka mohakarma kA upazamAdika hai| so tAkA arthI sattvavicArAdikakA to udyama karai ara mohakarma kA upazamAdika svayameva hoya, taba rAgAdika dUri hoya / ___ yahA~ aisA kahai hai ki jaise vivAhAdika bhI bhavitavya AdhIna hai, taise tattvavicArAdika bhI karma kA kSayopazamAdika ke AdhIna haiM, tAteM udyama karanA nirarthaka hai| tAkA uttara-jJAnAvaraNa kA to kSayopazama tattvavicArAdika karane yogya tere bhayA hai| yAhIta upayoga ko yahA~ lagAvane kA udyama karAie hai| asaMjJI jIvanikai kSayopazama nAhIM hai, to unako kAheko upadeza dIjie hai| bahuri vaha kahai hai- honahAra hoya to tahA~ upayoga lAge, binA honahAra kaise lAgai? tAkA uttara- jo aisA zraddhAna hai to sarvatra koI hI kArya kA udyama mati krai| tU khAnapAna vyApArAdikakA to udyama karai ara yahA~ honahAra btaavai| so jAnie hai, terA anurAga yahA~ naahiiN| mAnAdika Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra-163 kari aisI jhUThI bAteM banA hai| yA prakAra je rAgAdika hote tina kari rahita AtmA ko mAnai haiM, te mithyAdRSTI jaanne| AtmA ko karma-nokarma se abaddha mAnane kA niSedha bahuri karma nokarma kA sambandha hote AtmA ko nirvandha mAnai, so pratyakSa inikA baMdhana dekhie hai| jJAnAvaraNAdikatai jJAnAdikakA dhAta dekhie hai| zarIrakari tAkai anusAri avasthA hotI dekhie hai| baMdhana kaise naahiiN| jo bandhana na hoya to mokSamArgI inake nAza kA udyama kAheko krai| ... yahA~ koU kahai- zAstranividhai AtmA ko karma-nokarma se bhinna abaddhaspRSTa kaise kA hai? tAkA uttara- sambandha aneka prakAra hai| tahA~ tAdAtmya saMbaMdha apekSA AtmAko karma-nokarmata bhinna kahyA hai| jAte dravya palaTakari eka nAhI hoya jAya hai| ara isa hI apekSA abaddha spRSTa kahyA hai| bahuri mimitta naimittika sambandha apekSA bandhana hai hii| unake nimitta AtmA aneka avasthA dharai hI hai| tAte sarvathA nirbandha Apako mAnanA mithyAdRSTi hai| yahA~ koU kahai- hamako to baMtha-mukti kA vikalpa karanA nAhIM, jAte zAstravirSa aisA kahyA hai "jo baMdhau mukkara muNai, so baMdhai nnibhNtu|" yAkA artha- jo jIva baMdhyA ara mukta bhayA mAne hai, so niHsandeha baMdhe hai tAko kahie hai- je jIva kevala paryAyadRSTi hoya bandha mukta avasthA hI ko mAnai haiM, dravya svabhAva kA grahaNa nAhIM karai haiM, tinako aisA upadeza diyA hai, jo dravya-svabhAva ko na jAnatA jIva baMdhyA mukta bhayA mAne, so baMdhai hai| bahuri jo sarvathA hI bandha mukti na hoya, to so jIva baMdhai hai, aisA kAheko khai| ara bandha ke nAza kA, mukta hone kA udyama kAheko karie hai| kAheko AtmAnubhava kariye hai| tAta dravyadRSTi kari eka dazA hai, paryAyadRSTikari aneka avasthA ho hai, aisA mAnanA yogya hai| apekSA na samajhane se mithyApravRtti aise hI anekaprakArakari kevala nizcaya naya kA abhiprAyateM viruddha zraddhAnAdika karai hai| jinavANIviSai to nAnA naya apekSA kahIM kaisA kahIM kaisA nirUpaNa kiyA hai| yaha apane abhiprAyata nizcayanaya kI mukhyatAkari jo kathana kiyA hoya, tAhIko ahikari mithyAdRSTi ko dhArai hai| bahuri jinavANI viSai to samyagdarzana jJAna cAritra kI ekatA bhae mokSamArga kahyA hai| so yAkai samyagdarzana jJAna viSai saptatattvanikA praddhAna vA jAnanA bhayA cAhie, so tinakA vicAra naahiiN| ara cAritravirSa rAgAdika dUri kiyA cAhie, tAkA udyama naahiiN| eka apane AtmA ko zuddha anubhavanA isahIko mokSamArga jAni santuSTa bhayA hai| tAkA abhyAsa karane ko aMtaraMgaviSai aisA citavana kiyA karai hai- maiM sikha samAna zuddha hU~, kevalajJAnAdi sahita hU~, dravyakarma nokarma rahita hU~, paramAnandamaya hU~, janma-maraNAdi duHkha mere nAhI, ityAdi citavana kara hai| so yahA~ pUchie hai- yahu citavana jo dravyadRSTikari karo ho, to dravya to zukha azuddha sarvaparyAyanikA samudAya Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-164 hai| tuma zuddha hI anubhavana kAheko karo ho| ara paryAyadRSTi kari karo ho, to tumhAre to vartamAna azukha paryAya hai| tuma Apako zuddha kaise mAno ho? bahuri jo zakti apekSA zuddha mAno ho, to maiM aisA hone yogya hU~ aisA maano| maiM aisA hU~ aise kAheko mAno ho| tAteM Apako zukharUpa ciMtavana karanA prama hai| kAhete- tuma Apako siddhasamAna mAnyA, to yahu saMsAra avasthA kaunakI hai| ara tumhArai kevalajJAnAdika haiM, to ye matijJAnAdika kaunake haiN| ara dravyakarma nokarmarahita ho, to jJAnAdikakI vyaktatA kyoM nahIM? paramAnandamaya ho, to aba karttavya kahA rahyA? janma - maraNAdi duHkha hI nAhI, to duHkhI kaise hote ho? tAtai anya avasthAviSai anya avasthA mAnanA bhrama hai| yahA~ koU kahai- zAstraviSai zuddha citavana karanekA upadeza kaise diyA hai? tAkA uttara- eka to dravya apekSA zuddhapanA hai, eka paryAya apekSA zuddhapanA hai| tahA~ dravyaapekSA to paradravyatai bhinnapano vA apane bhAvanita abhinnapano tAkA nAma zuddhapanA hai| ara paryAyaapekSA aupAdhikabhAvaninAH abhAva hoga, jAkA nAmamA muddhAnA hai / so zuddha citavanaviSa dravya apekSA zukhapanA grahaNa kiyA hai| soI samayasAravyAkhyA viSai kahyA haieSa eyAzeSadravyAntarabhAyebhyo bhinnatvenopAsyamAnaH zuddha itybhilpyte| (samayasAra AtmakhyAti TIkA gAthA. 6) yAkA artha-jo AtmA pramatta apramatta nAhIM hai, so yahu hI samasta paradravyanike bhAvanita bhinnapanekari seyA huA zuddha aisA kahie hai| bahuri tahA~ hI aisA kahyA hai| sklkaarkckrprkriyottiirnnnirmlaanubhuutimaatrtvaacchuddhH| (samayasAra AtmakhyAti TIkA gAthA, 73) yAkA artha- samasta hI kartA karma Adi kArakanikA samUhakI prakriyAteM pAraMgata aisI jo nirmala anubhUti jo abheda jJAna tanmAtra hai, tAtai zuddha hai| tAte aise zuddha zabda kA artha jaannaa| bahuri aise hI kevala zabda kA artha jaannaa| jo paramAvata minna niSkevala Apa hI tAkA nAma kevala hai| aise hI anya yathArtha artha avdhaarnaa| paryAya apekSA zuddhapano mAne vA kevalI Apako mAne mahAviparIta hoy| tAteM Apako dravyaparyAyarUpa avloknaa| dravyakari sAmAnyasvarUpa avalokanA, paryAyakari avasthA vizeSa avadhAranA / aise hI ciMtavana kie samyagdRSTI ho hai| jAte sA~cA avaloke binA samyagdRSTI kaise nAma pAvai / zAstrAbhyAsa kI nirarthakatA kA niSedha bahuri mokSamArgaviSai to rAgAdika meTanekA zraddhAna jJAna AcaraNa karanA hai so to vicAra hI naahii| ApakA zuddha anubhavanate hI Apako samyagdRSTI mAni anya sarva sAdhananikA niSedha karai hai; zAstra abhyAsa karanA nirarthaka batAye hai, dravyAdikakA vA guNasthAna mArgaNA trilokAdikA vicArako vikalpa ThaharAdai hai, Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra - 165 tapazcaraNa karanA vRthA kleza karanA mAna hai, vratAdikakA thAranA baMdhanameM paranA ThaharAve hai, pUjanAdi kAryaniko zubhAsrava jAni heya prarUpai hai; ityAdi sarva sAdhanako uThAya pramAdI hoya pariName hai| so zAstrAbhyAsa nirarthaka hoya to muninakai bhI to dhyAna adhyayana doya hI kArya mukhya haiM / dhyAnaviSe upayoga na lAge, taba adhyayanahIviSai upayogakUM lagAye hai, anya ThikAnA bIca meM upayoga lagAvane yogya hai nAhIM / bahuri zAstra abhyAsakAra tattvanikA vizeSa jAnaneteM samyagdarzana jJAna nirmala hoya / bahuri tahA~ yAvat upayoga rahai, tAvat kaSAya manda rahe / bahuri AgAmI vItarAgabhAvanikI vRddhi hoy| aise kAryako nirarthaka kaise mAnie ? bahuri vaha kahai hai- jo jinazAstraniviSai adhyAtma upadeza hai, tini kA abhyAsa karanA, anya zAstranikA abhyAsakari kichU siddhi nAhIM / tAko kahie hai- jo terai sAMcI dRSTi bhaI hai, to sarva hI jaina zAstra kAryakArI haiN| tahA~ bhI mukhyapane adhyAtma zAstraniviSai to AtmasvarUpakA mukhya kathana hai so samyagdRSTI bhae AtmasvarUpakA to nirNaya hoya cukai, taba to jJAna kI nirmalatA ke arthi vA upayoga ko maMda kaSAyarUpa rAkhaneke arthi anya zAstranikA abhyAsa mukhya caahie| ara AtmasvarUpakA nirNaya bhayA hai, tAko spaSTa rAkhane ke artha adhyAtmazAstranikA bhI abhyAsa cAhie parantu anya zAstraniviSe aruci to na caahie| jAkai anya zAstranikai aruci hai, tArka adhyAtmakI ruci sAMcI naahiiN| jaise jAkai viSayAsaktapanA hoya, so viSayAsakta puruSanikI kathA bhI ruciteM sunai vA viSayake vizeSako bhI jAne vA viSayake AcaranaviSai jo sAdhana hoya tAko bhI hitarUpa mAnai vA viSayakA svarUpako bhI phicaane| taise jAkai Atmaruci bhaI hoya, so Atmarucike dhAraka tIrthaMkarAdika tinakA purANa bhI jAne / bahuri AtmAke vizeSa jAnaneko guNasthAnAdikako bhI jAnai / bahuri AtmAcaraNAviSai je vratAdika sAdhana haiM, tinako bhI hitarUpa mAnai / bahuri AtmAke svarUpako bhI pahicAna / tAteM cArayoM hI anuyoga kAryakArI haiN| bahuri tinakA nIkA jJAna honeke artha zabda nyAyazAstrAdikako bhI jAnanA caahie| so apanI zaktike anusAra sabanikA thorA vA bahuta abhyAsa karanA yogya hai / bahuri vaha kahe hai, 'padmanandipaccIsI' viSai aisA kahyA hai- jo AtmasvarUpata nikasi bAhya zAstraniviSai buddhiM vicarai hai, so vaha buddhi vyabhicAriNI hai| tAkA uttara- yahu satya kahyA hai| buddhi to AtmAkI hai, tAko chori paradravya zAstraniviSai anurAgiNI bhaI, tAko vyabhicAriNI hI khie| parantu jaise strI zIlavatI rahe to yogya hI hai ara na rahyA jAya to uttama puruSako chori cAMDAlAdikakA sevana kie to atyanta niMdanIka hoi| taise buddhi AtmasvarUpaviSai pravarte to yogya hI hai ara na rahyA jAya to prazasta zAstrAdi paradravyako chori aprazasta viSayAdiviSai lage to mahAniMdanIka hI hoi| so muninikai bhI svarUpaviSe bahuta kAla buddhi rahe nAhIM to terI kaise rahyA kare? tAteM zAstrAbhyAsaviSai upayoga lagAvanA yukta hai| bahuri jo dravyAdikakA thA guNasthAnAdikakA vicArako vikalpa ThaharAve hai, so vikalpa to hai paraMtu nirvikalpa upayoga na rahai taba ini vikalpaniko na kare to anya vikalpa hoi, te bahuta rAgAdi garbhita ho Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-166 haiN| bahuri nirvikalpa dazA sadA rahai naahiiN| jAta chadmasthakA upayoga ekarUpa utkRSTa rahai to antarmuhUrta rhe| bahuri tU kahegA- maiM AtmasvarUpa hI kA citavana aneka prakAra kiyA karUMgA, so sAmAnya citavanaviSe to aneka prakAra banai naahiiN| ara vizeSa karegA, taba dravya guNa paryAya guNasthAna mArgaNA zuddha azuddha avasthA ityAdi vicAra hoygaa| bahuri suni kevala AtmajJAnahIta to mokSamArga hoi nAhI / saptatattvanikA zraddhAna jJAna bhae vA rAgAdika dUri kie mokSamArga hogaa| so sapta tattvanikA vizeSa jAnane ko jIva ajIvake vizeSa vA karmake Asrava baMdhAdikakA vizeSa avazya jAnanA yogya hai, jAneM samyagdarzana jJAnakI prApti hoy| bahuri tahA~ pIgdai kAnika dUri kA ho / yo ke gAgAdika bhAvane ke kAraNa tinako chor3i je rAgAdika ghaTAvane ke kAraNa hoya tahA~ upayogako lgaavnaa| so dravyAdikakA guNasthAnAdikakA vicAra rAgAdika ghaTAvaneko kAraNa hai| ina viSai koI rAgAdikakA nimitta naahiiN| tArauM samyagdRSTI bhae pIchaibhI ihA~ hI upayoga lgaavnaa| bahuri vaha kahai hai- rAgAdi miTAvaneko kAraNa hoya tinaviSe to upayoga lagAvanA parantu trilokavartI jIvanikA gati Adi vicAra karanA vA karmakA baMdha udaya sattAdika kA ghaNA vizeSa jAnanA vA trilokakA AkAra pramANAdika jAnanA ityAdi vicAra kauna kAryakArI hai? tAkA uttara- iniko bhI vicAra rAgAdika badhate nAhIM / jAte e jJeya yAkai iSTa aniSTarUpa haiM naahiiN| tAteM vartamAna rAgAdikako kAraNa nAhIM / bahuri inako vizeSa jAne |tvjnyaan nirmala hoya, tAtai AgAmI rAgAdika ghaTAbaneko hI kAraNa haiN| tAteM kAryakArI haiN| bahuri daha kahai hai- svarga-narakAdikako jAne tahA~ rAgadveSa ho hai| tAkA samAyAna- jJAnIkai to aisI buddhi hoi nAhIM, ajJAnIkai hoya! tahAM pApa chori puNyakAryaviSa lAge tahA~ kichU rAgAdika ghaTai hI haiN| bahuri vaha kahai hai- zAstravirSa aisA upadeza hai, prayojanabhUta thorA hI jAnanA kAryakArI hai tAteM bahuta vikalpa kAheko kiijie| tAkA uttara- je jIva anya bahuta jAnai ara prayojanabhUtako na jAnai athavA jinakI bahuta jAnane kI zakti nAhI, tinako yaha upadeza diyA hai| bahuri jAkI bahuta jAnanekI zakti hoya, tAko to yaha kahyA nAhIM jo bahuta jAne burA hogaa| jetA bahuta jAnegA, titanA prayojanabhUta jAnanA nirmala hogaa| jAte zAstraviSai aisA kahyA hai - sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn bhayet yAkA artha- yahu sAmAnya zAstranai vizeSa balavAna hai| vizeSahIta nIke nirNaya ho hai tAtai vizeSa jAnanA yogya hai| tapazcaraNa vRthA kleza nahIM hai bahuri yaha tapazcaraNako vRthA kleza TheharAvai hai| so mokSamArgI bhae to saMsArI jIvanita ulaTI Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra-17 paraNati caahie| saMsArInikai iSTa aniSTa sAmagrIteM rAgadveSa ho hai, yAkai rAgadveSa na caahie| tahA~ rAga chor3aneke arthi iSTa sAmagrI bhojanAdikakA tyAgI ho hai ara dveSa chor3aneke arthi aniSTa sAmagrI anazanAdika tAkA aMgIkAra karai hai| svAdhInapane aisA sAdhana hoya to parAdhIna iSTa aniSTa sAmagrI mile bhI rAga dveSa na hoy| so cAhie to aise ara tere anazanAdita dveSa bhayA, tAk tAko kleza tthhraayaa| jaba yahu kleza bhayA, taba bhojana karanA sukha svayameva ThahatyA, tahA~ rAga AyA; to aisI pariNati to saMsArInikai pAIehI hai, taiM mokSamArgI hoya kahA kiyaa| bahuri jo tU kahegA, keI samyagdRSTI bhI tapazcaraNa nAhIM karai haiN| tAkA uttara- yahu kAraNa vizeSarte tapa na hoya sakai hai parantu zraddhAnaviSai to tapako bhalA jAne haiN| tAke sAdhanakA udyama rAkhai haiN| tere to zraddhAna yahu hai, tapa karanA kleza hai| bahuri tapakA tere udyama nAhI, tAtai tere samyagdRSTi kaise hoya? bahuri vaha kahai hai- zAstraviSai aisA kayA hai taba AdikA kleza karai hai to karo, jJAna binA siddhi naahiiN| tAkA uttara- yahu je jIva tattvajJAnate to parAGmukha haiM, tapahItaiM mokSa mAne haiM, tinako resA upadeza diyA hai, tattvajJAna binA kevala tapahIta mokSamArga na hoy| bahuri tattvajJAna bhae rAgAdika meTane ke arthi tapakaranekA to niSedha hai naahiiN| jo niSedha hoya to gaNadharAdika tapa kAheko kraiN| tAteM apanI zakti anusAri tapa karanA yogya hai / bahuri vaha vratAdikako baMdhana mAne hai| sA svacchandavRtti to ajJAna-avasthAhI virSe thI, jJAna pAe to pariNatiko rokai hI hai| bahuri tisa pariNati rokane ke arthi bAhya hiMsAdika kAraNanikA tyAgI avazya bhayA caahie| bahuri vaha kahai hai- hamAre pariNAma to zuddha haiM, bAhya tyAga na kiyA to na kiyaa| tAkA uttara- je e hiMsAdi kArya tere pariNAma binA svayameva hote hoMya, to hama aise nAnaiM / bahuri jo tU apanA pariNAmakari kArya karai, tahA~ tere pariNAma zuddha kaise khie| viSayasevanAdi kriyA vA pramAdarUpa gamanAdi kriyA pariNAma binA kaise hoy| so kriyA to Apa udyamI hoya tU karai ara vahA~ hiMsAdika hoya tAko tU ginai nAhI, pariNAma zuddha maan| so aiso mAni" tere pariNAma azuddha hI rheNge| pratijJA na lene kA niSedha bahuri vaha kahai hai- pariNAmaniko rokie bAhya hiMsAdika bhI ghaTAIe; parantu pratijJA karane meM bandhana ho hai, tAtai pratijJArUpa vrata nAhIM aMgIkAra krnaa| tAkA samAdhAna- jisa kArya karanekI AzA rahai hai, tAkI pratijJA na lIjie hai| ara AzA rahai tisata rAga rahe hai| tisa rAgabhAvaH binA kArya kie bhI aviratite karmakA bandha huvA krai| tAteM pratijJA avazya karanI yukta hai| ara kArya karanekA baMdhana bhae binA pariNAma kaise rukeMge, prayojana par3e tadrUpa pariNAma hoya hI hoya vA binA prayojana par3e tAkI AzA rhai| tAtai pratijJA karanI yukta hai| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 168 bahuri vaha kahai hai- na jAnie kaisA udaya Ave, pIche pratijJAbhaMga hoya to mahApApa lAge / tAteM prArabdha anusAri kArya bane so bano, pratijJAkA vikalpa na karanA / tAkA samAdhAna pratijJA grahaNa karate jAkA nirvAha hotA na jAnai, tisa pratijJAko to kare nAhIM / pratijJA lete hI yahu abhiprAya rahe, prayojana par3e chor3i dUMgA, to vaha pratijJA kauna kAryakArI bhaI / ara pratijJA grahaNa karataiM to yahu pariNAma hai, maraNAMta bhae bhI na choDUMgA to aisI pratijJA karanI yukta hI hai| binA pratijJA kie avirata sambandhI baMdha miTai naahiiN| bahuri AgAmI udayakA bhayakari pratijJA na lIjie so udayako vicAre sarva hI karttavyakA nAza hoya / jaise Apako pacatA jAne, titanA bhojana kareM, kadAcit kAhUkai bhojana ajIrNa bhayA hoya to tisa bhayateM bhojana karanA chAMDai to maraNa hI hoya / taise Apake nirvAha hotA jAne titanI pratijJA kare, kadAcit kAhUkai pratijJAteM bhraSTapanA bhayA hoya, to tisa bhaya pratijJA karanI chAMDai to asaMyama hI hoya / tAtai bane so pratijJA lenI yukta hai| bahuri prArabdha anusAri to kArya bane hI hai, tU udyamI hoya bhojanAdi kAheko kare hai| jo tahA~ udyama kare hai, to tyAga karane kA bhI udhama karanA yukta hI hai| jaba pratimAvat terI dazA hoya jAyagI, taba hama prArabdha hI mAneMge, terA kartavya na maaneNge| tArteM kAheko svacchanda honekI yukti banAye hai| banai so pratijJAkari vrata dhAranA yogya hI hai| zubhopayoga sarvathA heya nahIM hai bahuri vaha pUjanAdi kAryako zubhAtraya jAni heya mAne hai so yahu satya hI hai / parantu jo ini kAryaniko chori zuddhopayogarUpa hoya to bhale hI hai ara viSaya kaSAyarUpa azubharUpa pravarte to apanA burA hI kiyA / zubhorpayoga svargAdi hoya vA bhalI vAsanAta yA bhalA nimittateM karmakA sthitianubhAga ghaTi jAya to samyaktvAdikakI bhI prApti hoya jaay| bahuri azubhopayoga naraka nigodAdi hoya vA burI vAsanA vA burA nimittateM karmakA sthiti anubhAga badhi jAya, to samyaktvAdika mahAdurlabha hoya jAya / bahuri zubhopayoga hoteM kaSAya maMda ho hai, azubhopayogahoteM tIvra ho hai| so maMdakaSAyakA kArya chori tIvrakaSAya kA kArya karanA to aisA hai, jaise kar3avI vastu na khAnI ara viSa khAnA / so yahu ajJAnatA hai / 1 bahuri vaha kahe hai- zAstra viSai zubha azubhako samAna kayA hai, tArte hamako to vizeSa jAnanA yukta nAhIM / tAkA samAdhAna - je jIva zubhopayogako mokSakA kAraNa mAni upAdeya mAne haiM, zuddhopayogako nahIM pahicAna haiM, tinako zubha azubha doUniko azuddhatAkI apekSA vA baMdhakAraNakI apekSA samAna dikhAe haiN| bahuri zubha azubhanikA paraspara vicAra kIjie, to zubha bhAvani viSai kaSAyamaMda ho hai, tAteM baMdha hIna ho hai| azubha bhAvaniviSai kaSAya tIvra ho hai, tAtaiM baMdha bahuta ho hai / aise vicAra kie azubhakI apekSA siddhAntaviSai zubhako bhalA bhI kahie hai| jaise roga to dhorA vA bahuta burA hI hai parantu bahuta rogakI apekSA thorA rogako bhalA bhI kahie hai / tAtai zuddhopayoga nAhIM hoya, taba azubhateM chUTi zubhaviSe pravarttanA yukta hai| zubhako chori azubhaviSe pravarttanA yukta nAhIM / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --.-.-..-.. .. sAtavA~ adhikAra-166 ..-...-- - bahuri vaha kahai hai- jo kAmAdika vA kSudhAdika miTAvaneko azubharUpa pravRtti to bhae binA rahatI nAhIM ara zubhapravRtti cAhikari karanI para hai, jJAnIkai cAha cAhie nAhIM; tAtai zubhakA udyama nAhIM krnaa| tAkA uttara- zubhapravRttiviSai upayoga lAganekari vA tAke nimittaH virAgatA badhanekari kAmAdika hIna ho haiM ara kSudhAdikaviSai bhI saMkleza thorA ho. hai| tAtai zubhopayogakA abhyAsa krnaa| udyama kie bhI jo kAmAdika vA kSudhAdika pIDai haiM to tAkai arthi jaise thorA pApa lAgai so krnaa| bahuri zubhopayogako chori nizaMka pAparUpa pravarttanA to yukta naahiiN| bahuri tU kahai hai- jJAnIkai cAhi nAhI ara zubhopayoga cAhi kie ho hai so jaise puruSa kiMcinmAtra bhI apanA dhana diyA cAhai nAhIM parantu jahA~ bahuta dravya jAtA jAne, tahA~ cAhikari stoka dravya denekA upAya karai hai| taise jJAnI kiMcinmAtra bhI kaSAyarUpa kArya kiyA cAhai nAhIM parantu jahA~ bahuta kaSAyarUpa azubha kArya hotA jAnai tahA~ cAhikari stoka kaSAyarUpa zubha kArya karanekA udyama karai hai| aise yaha bAta siddha maI-jahA~ zuddhopayoga hotA jAne, tahA~ to zubha kAryakA niSedha hI hai ara jahA~ azubhopayoga hotA jAnai, tahA~ zubhako upAyakAra aMgIkAra karanA yukta hai| yA prakAra aneka vyavahArakAryako uthApi svacchandapanAko sthApai hai, tAkA niSedha kiyaa| aba tisa hI kevala nizcayAvalambI jIyakI pravRtti dikhAie hai eka zuddhAtmAko jAne jhAnI ho hai, anya kichU cAhie naahiiN| aisA jAni kabahUM ekAMta tiSThikari dhyAni mudrA pAri maiM sarvakarma upAdhirahita sikha samAna AtmA hU~ ityAdi vicArakari santuSTa ho hai| so e vizeSaNa kaise saMbhavai, aisA vicAra naahiiN| athavA acala akhaMDa anaupamyAdi vizeSaNa kari AtmAko dhyAvai hai, so e vizeSaNa anya dravyaniviSai bhI sambhava hai| bahuri e vizeSaNa kisa apekSA hai, so vicAra nAhIM / bahuri kadAcit sUtA baiTyA jisa tisa avasthAviSai aisA vicAra rAkhi Apako jJAnI mAnai hai| bahuri jJAnI ke Asrava bandha nAhIM aisA AgamaviSe kahyA hai tAteM kadAcit viSayakaSAyarUpa ho hai| tahA~ baMdha honekA bhaya nAhIM hai, svacchanda bhayA rAgAdirUpa pravatrta hai| so ApA-parako jAnanekA to cihna vairAgyabhAva hai so samayasAraviSai kahyA hai "samyagdRSTerbhavati niyataM jnyaanvairaagyshktiH|" yAkA artha-yahu samyagdRSTIkai nizcayasoM jJAnavairAgya zakti hoya / bahuri kahyA hai samyagdRSTiH svayamayamahaM jAtu bandho na me syAdityuttAnotpulakavadanA raaginno'pyaacrntu| AlambantA samitiparatAM te yato'dyApi pApA AtmAnAtmAvagamavirahAtsanti smyktyriktaaH||137|| 1. samyagdRSTebhavati niyataM jJAna - vairAgyazaktiH, evaM vastutvaM kalayitumayaM svAnyarUpAptimuktyA / yasmAjAtvA vyatikaramidaM tattvataH svaM paraM ca, svasminnAste ghiramati parAtsarvato rAgayogAta / / nirjarA. kalaza 136 / / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka 170 yAkA artha- svayameva yahu maiM samyagdRSTI hU~, mere kadAcit baMdha nAhIM, aise U~cA phulAyA hai mukha jinane aise rAgI vairAgya zakti rahita bhI AcaraNa kareM haiM to karo, bahuri paMcasamiti kI sAvadhAnIko avalambai hai to aklambo, jAtaiM ve jJAna zakti binA ajahUM pApI hI haiN| e doU AtmA anAnAkA jJAnarahitapanA samyaktvarahita hI haiN| bahuri pUchie hai- parako para jAnyA, to paradravyaciSai rAgAdi karane kA kahA prayojana rahA? tahA~ vaha kahai hai - mohake udayateM rAgAdi ho haiM / pUrve bharatAdika jJAnI bhae, tinakai bhI viSaya - kaSAya rUpa kArya bhayA suniye hai| tAkA uttara- jJAnIkai bhI mohake udayatai rAgAdika ho haiM- yahu satya parantu buddhipUrvaka rAgAdika hote nAhIM / so vizeSa varNana Age kreNge| bahuri jAkai rAgAdika honekA kichU viSAda nAhIM, tinake nAzakA upAya nAhIM, tAkai rAgAdika bure haiM aisA zraddhAna bhI nAhIM sambhava hai| aise zraddhAna binA samyagdRSTI kaise hoya ? jIvAjIyAdi tattvanike zraddhAna karanekA prayojana to itanA hI zraddhAna hai| bahuri bharatAdika samyagdRSTInikai viSaya kaSAyakI pravRtti jaise ho hai, so bhI vizeSa Age kheNge| tU unakA udAharaNakari svacchanda hogA to tere tIvra Astrava baMdha hogaa| soI kalA hai makhAjJAvanayaiSiri yadi se svacchandamandodhanAH / yAkA artha - yahu jJAnanayake avalokanahAre bhI je svacchanda maMda udyamI ho haiM, te saMsAraviSe DUbaiM aura bhI tahA~ " jJAninaH karmma na jAtu kartumucitaM" - ityAdi kalazAviSe yA " tathApi na nirargalaM caritumiSyate jJAninaH " - ityAdi kalazA viSai svacchanda honA niSedhyA hai| binA cAhi jo kArya hoya so karmabandhakA kAraNa nAhIM / abhiprAyateM karttA hoya karai ara jJAtA rahe, yahu to banai nAhIM; ityAdi nirUpaNa kiyA hai| tAteM rAgAdika bure ahitakArI jAni tinakA nAzake artha udyama raakhnaa| tahA~ anukramaviSai pahale tIvrarAgAdika chor3ane ke arthi azubha kArya chori zubha viSai lAganA, pIche maMdarAgAdi bhI chor3ane ke arthi zubhako bhI chori zuddhopayogarUpa honA / bahuri keI jIva azubhaviSai kleza mAni vyApArAdi kArya vA strIsevanAdi kAryaniko bhI ghaTAve haiN| bahuri zubhako heya jAni zAstrAbhyAsAdi kAryaniviSai nAhIM pravarte haiN| vItarAga bhAva rUpa zuddhopayogako prApta bhae nAhIM, te jIva artha kAma dharmma mokSarUpa puruSArthateM rahita hote saMte AlasI nirudyamI ho haiN| tinakI nindA paMcAstikAyakI vyAkhyA viSai kInI hai / tinako dRSTAMta diyA hai - jaise bahuta khIra khAMDa khAya puruSa AlasI ho hai vA jaise vRkSa nirudyamI haiM, taise te jIva AlasI nirudyamI bhae haiN| bhagnAH karmanayAvalambanaparA jJAnaM na jAnanti ye, magnAH jJAnanayaiSiNopi yadi te svacchandamandodyamAH / vizvasyopari te taranti satataM jJAnaM bhavantaH svayaM, ye kurvanti na karma jAtu na vazaM yAnti pramAdasya ca // - samayasAra kalaza 111 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra- 171 aba inako pUchie hai- tuma bAhya to zubha azubhakAryaniko ghaTAyA parantu upayoga to Alambana binA rahatA nAhIM, so tumhArA upayoga kahAM rahe hai, so kho| jo vaha kahai - AtmAkA ciMtavana karai hai, to zAstrAdi kari aneka prakAra AtmAkA vicArako to tuma vikalpa ThaharAyA ara koI vizeSaNa AtmAkA jAnane meM bahutakAla lAgai nAhIM / bArambAra ekarUpa citavanaviSai chadmasthakA upayoga lagatA nAhIM / gaNadharAdikakA bhI upayoga aise na rahi sakai, tAtaiM ve bhI zAstrAdi kAryaniviSai pravarte haiN| terA upayoga gaNadharAdikateM bhI kaise zuddha bhayA mAnie / tAtaiM terA kahanA pramANa nAhIM / I jaise koU vyApArAdiviSai nirudyamI hoya TAlA jaise taise kAla gumAvai, taise tU dharma viSai nirudyamI ho pramAdI yU~hI kAla gamAvai hai| kabahU~ kichU ciMtavanasA karai, kabahU~ bAtaiM banAve, kabahU~ bhojanAdi kare, apanA upayoga nirmala karaneko zAstrAbhyAsa tapazcaraNa bhakti Adi kAryaniviSai pravarttatA nAhIM sunAsA hoya pramAdI honekA nAma zuddhopayoga ThaharAya, tahA~ kleza ghorA honete jaise koI AlasI hoya paramA rahane meM sukha mAne, taise Ananda mAne hai| athavA jaise supane viSai Apako rAjA mAni sukhI hoya, taise Apako bhramateM siddha samAna zuddha mAni Apa hI Anandita ho hai / athavA jaise kahIM rati mAni sukhI ho hai, taise kichU vicAra karane viSe rati mAni sukhI hoya, tAko anubhavajanita AnaMda kahai hai / bahuri jaise kahIM arati mAni udAsa hoya, taise vyApArAdika putrAdikako khedakA kAraNa jAni tinateM udAsa rahe hai, tAko vairAgya yA hai| so aisA jJAna-vairAgya to kaSAyagarbhita hai / jo vItarAgarUpa udAsIna dazAviSe nirAkulatA hoya, so sAMcA Ananda, jJAna, vairAgya jJAnI jIvanikai cAritramohakI hInatA bhae pragaTa ho hai / bahuri vaha vyApArAdi kleza chor3i yatheSTa bhojanAdikari sukhI huvA pravatte hai| Apako tahA~ kaSAyarahita mAne hai, so aise AnandarUpa bhae to raudradhyAna ho hai / jahA~ sukha -sAmagrI chor3i dukha sAmagrI kA saMyoga bhae saMkleza na hoya, rAgadveSa na upajai, taba niHkaSAya bhAva ho hai| aise bhramarUpa tinakI pravRtti pAIe hai| yA prakAra je jIva kevala nizcayAbhAsa ke avalambI haiM, te mithyAdRSTI jaanne| jaise vedAMtI vA sAMkhyammatavAle jIva kevala zuddhAtmA zraddhAnI haiM taise e bhI jaanne| jAte zraddhAnakI samAnatAkari unakA upadeza inako iSTa lAga hai, inakA upadeza unako iSTa lAge hai / svadravya aura paradravya ke cintana se nirjarA aura baMdha kA niSedha bahuri tina jIvanikai aisA zraddhAna hai- jo kevala zuddhAtmA kA ciMtavanateM to saMvara nirjarA ho hai vA muktAtmAkA sukha kA aMza tahAM pragaTa ho hai| bahuri jIva ke guNasthAnAdi azuddha bhAvanikA vA Apa binA anya jIva pudgalAdikakA ciMtayana kie Asrava bandha ho hai / tAteM anya vicArateM parAGmukha rahe haiN| so yahu bhI satya zraddhAna nAhIM jAteM zuddha svadravyakA citavana karo vA anya ciMtavana karo; jo vItarAgatA liye bhAva hoya, to tahA~ saMvara nirjarA hI hai bahuri jahA~ rAgAdirUpa bhAva hoya, tahAM Amrava baMdha hI hai| jo paradravya ke jAnanehI Amravabandha hoya to kevalI to samasta paradravya ko jAne hai, tinakai bhI Asrava bandha ho hai / bahuri vaha kahai hai- jo chadmasthake paradravya ciMtavana hota Asrava bandha ho hai / so bhI nAhIM, jAtai zukla dhyAnaviSai bhI muninikai chahoM dravyanikA dravyaguNa paryAyakA ciMtavana honA nirUpaNa kiyA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka- 172 hai vA avadhimanaHparyayAdiviSai paradravya ke jAnanehI kI vizeSatA ho hai| bahuri cauthA guNasthAnaviSai koI apane svarUpakA ciMtana kare hai, tAkai bhI Asravabandha adhika hai vA guNazreNI nirjarA nAhIM hai| paMcama SaSTama guNasthAnaviSai AhAra vihArAdi kriyA ho paradravya citavanateM bhI Asrava bandha thorA ho hai vA guNazreNI nirjarA huvA kare hai| tAtaiM svadravya paradravyakA ciMtavanateM nirjarA baMdha nAhIM / rAgAdika ghaMTe nirjarA hai, rAgAdika bhae bandha hai| tAko rAgAdikake svarUpakA yathArtha jJAna nAhIM, tArte anyathA mAna hai| pramANa nipAdikA vA darzana tahA~ yaha pUche hai ki aise hai to nirnikalA anubhava jJAnAdikakA bhI vikalpa kA niSedha kiyA hai, so kaise hai? tAkA uttara- je jIva inahI vikalpaniviSai lagi rahe haiM, abhedarUpa eka Apako anubhava nAhIM haiM, tinako aisA upadeza diyA hai, jo e sarva vikalpa vastukA nizcaya karane ko kAraNa haiN| vastu kA nizcaya bhaye inakA prayojana kichU rahatA nAhIM / tAteM ina vikalpaniko bhI chor3i abhedarUpa eka AtmA kA anubhava karanA / inike vicArarUpa vikalpani hI viSai pha~si rahanA yogya nAhIM / bahuri vastu kA nizcaya bhae pIche aisA nAhIM, jo sAmAnyarUpa svadravyahIkA ciMtavana rahyA kre| svadravyakA vA paradravyakA sAmAnyarUpa yA vizeSarUpa jAnanA hoya parantu vItarAgatA liye hoya, tisahIkA nAma nirvikalpa dazA hai| tahA~ vaha pUcheM hai- yahA~ to bahuta vikalpa bhae, nirvikalpa saMjJA kaise sambhavai? tAkA uttara nirvicAra hone kA nAma nirvikalpa nAhIM hai / jAtai chadmastha ke jAnanA vicAra liye hai| tAkA abhAva mAne jJAnakA abhAva hoya, taba jar3apanA bhayA so AtmAkai hotA nAhIM / tAtaiM vicAra to rahe haiM, bahuri jo kahie, eka sAmAnya kA hI vicAra rahatA hai, vizeSa kA nAhIM / to sAmAnya kA vicAra to bahuta kAla rahatA nAhIM vA vizeSa kI apekSA binA sAmAnya kA svarUpa bhAsatA nAhIM / bahuri kahieApahIkA vicAra rahatA hai para kA nAhIM, to paraviSai para buddhi bhae binA ApaviSe nijabuddhi kaise Aye ? tahA~ vaha kahe hai, samayasAraviSai aisA kahA hai- bhAyayed bhedavijJAnamidamacchinna dhArayA | tAvadyAyatparAccyutvA jJAnaM jJAne pratiSThitaM / / ( kalaza 130 - saMvara adhikAra ) yAkA artha - yahu bhedavijJAna tAvat nirantara bhAvanA, yAvat parateM chUTi jJAna hai so jJAnaviSai sthita hoya / tAteM bhedavijJAna chUTe para kA jAnanA miTi jAya hai| kevala Apa hI ko Apa jAnyA kare hai / so yahA~ to yahu kayA hai- pUrve ApA para ko eka jAne thA, pIche judA jAnane ko bhedavijJAna ko tAvat bhAvanA hI yogya hai, yAvat jJAna para rUpa ko bhinna jAni apane jJAnasvarUpa hI viSe nizcita hoya ! pIche bheda - vijJAna karane kA prayojana rahyA nAhIM / svayameva para ko pararUpa, Apako Apa rUpa jAnyA kare hai / aisA nAhIM, jo paradravya kA jAnanA hI miTa jAya hai / tAtaiM para dravya kA jAnanA vA svadravya kA vizeSa jAnane kA nAma vikalpa nAhIM hai / to kaise hai? so kahie hai- rAga-dveSa ke vazarteM kisI jJeya ke jAnane Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra-173 viSa upayoga lagAvanA, kisI jJeya ke jAnane se chur3AvanA, aise bAra-bAra upayoga ko pramAvanA, tAkA nAma vikalpa hai| bahuri jahA~ vItarAgarUpa hoya jAko jAne hai, tAko yathArtha jAnai hai| anya anya jJeya ke jAnane ke arthi upayoga ko nAhI pramAyai hai, tahA~ nirvikalpadazA jaannii| yahA~ koU kahai- chadmastha kA upayoga to nAnA jJeya viSai bhramai hI prmai| tahA~ nirvikalpatA kaise sambhavai hai? tAkA uttara- jete kAla eka jAnane sapa rahai, tAvat nirvikalpa nAma paavai| siddhAntaviSa dhyAna kA lakSaNa aisA hI kiyA hai- "ekASitAnirodho dhyaanm|" eka kA mukhya ciMtavana hoya ara anya ciMtA ruke, tAkA nAma dhyAna hai| sarvArthasiddhi sUtra kI TIkA viSai yahu vizeSa kahyA hai- jo sarva ciMtA rukane kA nAma dhyAna hoya to acetanapano hoya jaay| bahuri aisI bhI vivakSA hai jo saMtAna apekSA nAnA jJeya kA bhI jAnanA hoya / parantu yAvat vItarAgatA rahe, rAgAdikakAra Apa upayoga ko pramAve nAhI, tAvat nirvikalpadazA katie hai ! bahuri vaha kahai- aise hai to paradravyata chur3Aya svarUpaviSai upayoga lagAvane kA upadeza kAheko diyA tAkA samAdhAna- jo zubha-azubha bhAvaniko kAraNa para dravya hai, tinaviSa upayoga lage jinake rAgadveSa hoi Avai hai ara svarUpacitavana kare to rAgadveSa ghaTai hai, aise nIcalI avasthAbAre jIvaniko pUrvokta upadeza hai| jaise koU strI vikArabhAvakAra para ghara jAtI thI, tAko manai karI-para ghara mati jAya, ghara meM baiThi rho| bahuri jo strI nirvikAra bhAvakAre kAhUke ghara jAya yathAyogya pravate to kichU doSa hai nAhIM / taise upayogarUpa paraNati rAga-dveSa bhAvakAra para dravyaniviSa pravartaM thI, tAko manai karI-paradravyanivirSa mati pravarte, svarUpaviSe magna rho| bahuri jo upayogarUpa paraNati vItarAgabhAvakari paradravyako jAni yathAyogya pravarte, to kichU doSa hai naahii| bahuri vaha kaI hai- aise hai to mahAmuni parigrahAdika ciMtavanakA tyAga kAheko kare haiN| tAkA samAdhAna- jaise vikArarahita strI kuzIlake kAraNa paradharanikA tyAga karai saise vItarAga paraNati rAgadveSa ke kAraNa paradravyanikA tyAga karai hai| bahuri je vyabhicArake kAraNa nAhIM, aise paraghara jAne kA tyAga hai naahiiN| taise je rAgadveSako kAraNa nAhIM, aise paradravya jAnane kA tyAga hai naahiiN| bahuri yaha kahai hai- jaise jo strI prayojana jAni pitAdikake dhari jAya to jAyo, binA prayojana jisa tisake ghara jAnA to yogya naahiiN| taise paraNatiko prayojana jAni saptatattvanikA vicAra karanA, binA prayojana guNasthAnAdikakA vicAra karanA yogya naahiiN| tAkA samAyAna- jaise strI prayojana jAni pitAdika vA mitrAdikake bhI ghara jAya taise paraNati 1. "uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnamAntarmuhUrtAt" (tattvArthasUtra 6-27) Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 174 tattvanikA vizeSa jAnane ko kAraNa guNasthAnAdika vA kamrmmAdikako bhI jAnai / bahuri tahA~ aisA jAnanA jaise zIlavatI strI udyamakari to viTapuruSanike sthAna na jAya, jo paravaza tahA~ jAnA bani jAya, tahA~ kuzIla na seyai to strI zIlavatI hI hai| saise vItarAga paraNati upAyakari to rAgAdikake kAraNa paradravyaniviSai na lAge, jo svayameva tinakA jAnanA hoya jAya, tahAM rAgAdika na kare to paraNati zuddha hI hai / tAtaiM strI AdikI parISaha muninakai hoya, tiniko jAneM hI nAhIM apane svarUpa hI kA jAnanA rahe hai. aisA mAnanA mithyA hai| unako jAne to hai parantu rAgAdika nAhIM kare haiN| yA prakAra paradravyako jAnateM bhI vItarAgabhAva ho hai, aisA zraddhAna karanA / bahuri vaha kahe hai aise hai to zAstraviSai, aise kaise kahyA hai, jo AtmAkA zraddhAna jJAna AcaraNa samyagdarzana jJAna cAritra hai / tAkA samAdhAna - anAditeM paradravyaviSai ApakA zraddhAna jJAna AcaraNa thA, tAke chur3Avane ko yahu upadeza hai| ApahI viSai ApakA zraddhAna jJAna AcaraNa bhae paradravyaviSai rAgadveSAdi paraNati karanekA zraddhAna yA jJAna vA Acarana miTi jAya, taba samyagdarzanAdi ho hai / jo paradravyakA paradravyarUpa zraddhAnAdi karane haiM samyagdarzanAdi na hote hoya, to kevalIkai bhI tinakA abhAva hoya / jahA~ paradravyako burA jAnanA, nija dravya ko bhalA jAnanA tahA~ to rAgadveSa sahaja hI bhyaa| jahA~ Apako AparUpa parako pararUpa yathArtha jAnyA kareM, taise hI zraddhAnAdirUpa pravarte, taba hI samyagdarzanAdi ho haiM, aise jaannaa| tAtaiM bahuta kahA kahie, jaise rAgAdi miTAvane kA zrakhAna hoya so hI zraddhAna samyagdarzana hai| bahuri jaise rAgAdi miTAvane kA jAnanA hoi soI jAnanA samyagjJAna hai| bahuri jaise rAgAdi miTe sohI AcaraNa samyakcAritra hai| aisA hI mokSamArga mAnanA yogya hai / yA prakAra nizcayanayakA AbhAsa liye ekAntapakSake dhArI jainAbhAsa tinake midhyAtva kA nirUpaNa kiyaa| kevala vyavahArAvalambI jainAbhAsa kA nirUpaNa aba vyavahArAbhAsa pakSake dhAraka jainAbhAsanike mithyAtvakA nirUpaNa kIjie hai- jinaAgama viSe jahAM vyavahAra kI mukhyatAkari upadeza hai, tAko mAni bAhyasAdhanAdika hIkA zraddhAnAdika kare hai, tinake sarva dharmake aMga anyathArUpa hoya mithyAbhAvako prApta hoya haiM so vizeSa kahie haiN| yahAM aisA jAni lenA; vyavahAra dharma kI pravRtti puNyabaMdha hoya haiM, tAtaiM pApapravRtti apekSA to yAkA niSedha hai nAhIM / parantu ihA~ jo jIva vyavahAra pravRtti hI kari santuSTa hoya, sAMcA mokSamArgaviSai udyamI na hoya hai, tAko mokSamArga viSe sanmukha karaneko tisa zubharUpa mithyApravRttikA bhI niSedharUpa nirUpaNa kIjie hai| jo yahu kathana kIjie hai, tAko suni jo zubha pravRtti chor3i azubhaviSe pravRtti karoge to tumhArA burA hogA aura jo yathArtha zraddhAna kari mokSamArgaviSai pravartoge to tumhArA bhalA hogaa| jaise koU rogI nirguNa auSadhikA niSedha suni auSadhi sAdhana chor3i kupathya karegA to vaha maregA, vaidya kA kichU doSa nAhIM / taise kou saMsArI puNyarUpadharma kA niSedha suni dharmasAdhana chor3i viSayakaSAyarUpa pravartegA, to vaha hI narakAdiviSai duHkha pAvegA / upadezadAtAkA to doSa Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra- 175 hai nAhIM / upadeza denevAle kA to abhiprAya asatya zraddhAnAdi chur3Aya mokSamAgaviSa lagAvane kA jaannaa| so aisA abhiprAyateM ihAM nirUpaNa kIjie hai| murala apekSA dharma mAnane kA niSedha tahA~ keI jIva to kulakramakAre hI jainI haiM, jainadharmakA svarUpa jAnate naahiiN| parantu kulaviSa jaisI pravRtti calI AI, taise pravarsa haiN| so jaise anyamattI apane kuladharmaviSai pravartta hai, taise yaha pravat hai| jo kulakramahItai dharma hoya, to musalamAna Adi sarva hI dharmAtmA hoya / jainadharma kA vizeSa kahA rahyA? soI kahyA loyammi rAyaNoI NAyaM Na kulakamammi kiyaadi| kiM puNa tiloyapahuNo jinnNddhmmaahigaarmmi|| (upa. si. ra. gAthA 7) yAkA artha- lokaviSai yahu rAjanIti hai-kadAcit kulakramakari nyAya nAhIM hoya hai| jAkA kula cora hoya, tAko corI karatA pakarai to vAphA kulakrama jAni chor3e nAhIM, daMDa hI de| to triloka pramu jinendradevake dharmakA adhikAraviSe kahA kulakrama anusAri nyAya sambhavai / bahuri jo pitA daridrI hoya Apa dhanavAna hoya, tahA~ to kulakrama vicAra Apa daridrI rahatA hI nAhIM to dharmaviSa kulakA kahA prayojana hai| bahuri pitA naraka jAya putra mokSa jAya, tahA~ kulakrama kaise rahyA? jo kula Upari dRSTi hoya, to putra bhI narakagAmI hoya / tAte dharmaviSai kulakramakA kichU prayojana naahiiN| zAstranikA artha vicAri jo kAladoSa taiM jinadharma viSai bhI pApI puruSanikari kuladeva kuguru kudharma sevanAdirUpa vA viSaya-kaSAya poSaNAdirUpa viparIta pravRtti calAI hoya, tAkA tyAgaphari jinaAjJA anusAri pravarttanA yogya hai| ihA~ koU kahai- paramparA chor3i navIna mArgavirSe pravartanA yukta nAhIM / tAko kahie hai jo apanI buddhikari navIna mArga pakarai to yukta naahiiN| jo paramparA anAdinidhana jainadharmakA svarUpa zAstraniviSai likhyA hai, tAkI pravRtti meTi bIcimeM pApI puruSA~ anyathA pravRtti calAI, to tAko paramparAmArga kaise kahie / bahuri tAko chor3i purAtana jainazAstraniviSai jaisA dharma likhyA thA taise pravarte, to tAko navIna mArga kaise khie| bahuri jo kulaviSai jinadevakI AjJA hai, taise hI dharma kI pravRtti hai, to Apako bhI taise hI pravarttanA yogya hai| parantu tAko kulAcAra na jAnanA, dharma jAni tAke svarUpa phalAdikakA nizcaya kari aMgIkAra karanA / jo sAMcA bhI dharmako kulAcAra jAni pravarte hai to bAko dharmAtmA na kahie, jAta sarva kulake usa AcaraNako chor3e to Apa bhI chor3i de| bahuri jo vaha AcaraNa karai hai so kula kA bhayakAre karai hai, kichU dharmabuddhi" nAhIM kare hai, tAtai vaha dharmAtmA naahiiN| tAtai vivAhAdi kula sambandhI kAryaniviSai to kulakrama kA vicAra karanA ara dharmasambandhI kAryaviSai kulakA vicAra na karanA / jaise dharmamArga sA~cA hai, taise pravartanA yogya hai| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-176 __ parIkSArahita AjJAnusArI jainatva kA pratiSedha bahuri keI AjJAnusAri jainI hI haiN| jaise zAstraviSai AjJA hai taise mAna haiM parantu AjJAkI parIkSA karate naahiiN| so AjJA hI mAnanA dharma hoya to sarva matavAle apane-apane zAstrakI AjJA mAni dharmAtmA hoy| tAtai parIkSAkari jinavacananiko satyapano pahicAni jina AjJA mAnanI yogya hai| binA parIkSA kie satya-asatyakA nirNaya kaise hoya? ara binA nirNaya kiye jaise anyamatI apane zAstranikI AjJA mAne haiM, taise yAne jainazAstranikI AjJA maanii| yaha to pakSakari AjJA mAnanA hai| koU kada, zAstraviSai daza prakAra samyaktvaviSai AjJA samyaktva kahyA hai vA AjJAvicaya dharmadhyAnakA bheda kahyA hai vA niHzaMkita aMgaviSai jinavacanaviSai saMzaya karanA niSedhyA hai, so kaise hai? ___tAkA samAdhAna- zAstraniviSai kathana keI to aise haiM, jinakI pratyakSa anumAnAdikari parIkSA kari sakie hai| bahuri keI kathana aise haiM, jo pratyakSa anumAnAdi gocara nAhIM / tAtai AjJA hI kari pramANa hoya haiN| tahA~ nAnA zAstraniviSe je kathana samAna hoya, tinakI to parIkSA karanekA prayojana hI naahiiN| bahuri jo kathana paraspara viruddha hoI, tiniviSai jo kathana pratyakSa anumAnAdi gocara hoya, tinakI to parIkSA krnii| tahA~ jinazAstra ke kathana kI pramANatA Thaharai, tini zAstraviSe je pratyakSa anumAna gocara nAhIM aise kathana kie hoya, tinako bhI pramANatA krnii| bahuri jina zAstranike kathanakI pramANatA na Thaharai, tinake sarvahU kathanakI apramANatA maannii| ___ ihA~ koU kahai- parIkSA kie koI kathana koI zAstraviSai pramANa bhAsai, koI kathana koI zAstravirSa pramANa bhAsai to kahA karie? tAkA samAdhAna- jo Aptake bhASe zAstra haiM, tiniviSe koI hI kathana pramANa-viruddha na hoy| jAte kai to jAnapanA hI na hoya, ke rAgadveSa hoya to asatya kahai / so Apta aisA hoya nAhIM, tAtai parIkSA nIkI nAhI karI hai, tAtai bhrama hai| bahuri vA kaI hai- chadmasthakai anyathA parIkSA hoya jAya to kahA kare? tAkA samAdhAna- sAMcI jhuMTI doU vastuniko mIr3e ara pramAda chor3ei parIkSA kie to sAMcI hI parIkSA hoy| jahAM pakSapAtakari nIke parIkSA na kare, tahA~ hI anyathA parIkSA ho hai| bahuri yaha kaha hai, jo zAstraniviSa paraspara viruddha kathana to ghane, kauna-kaunakI parIkSA krie| tAkA samAdhAna- mokSamArgaviSai deva guru dharma vA jIvAdi tattva vA baMdhamokSamArga prayojanabhUta haiM, so inikI parIkSA kari lenii| jina zAstraniviSai e sAMce kahai, tinakI sarva AjJA maannii| jinaviSai e anyathA prarUpe, tinakI AjJA na maannii| jaise lokaviSai jo puruSa prayojanabhUta kAryaniviSe jhUTha na bole, so, prayojanarahita kAryaniviSai kaise jhUTha bolegaa| taise jisa zAstraviSa prayojanabhUta devAdikakA svarUpa anyathA na kahyA, tisa viSai prayojanarahita dvIpa-samudrAdikakA kathana anyathA kaise hoya? jAte devAdikakA kathana anyathA kie vaktAke viSaya-kaSAya poSe jAMya haiN| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAlI adhikAra--177 ihA prazna-devAdikakA kathana to anyathA viSayakaSAyateM kiyA, tini hI zAstraniviSa anya kathana anyathA kAheko kiyaa| tAkA samAdhAna- jo eka hI kathana anyathA kahai, vAkA anyathApanA zIghra hI pragaTa hoya jaay| judI paddhati Thaharai naahiiN| tAtai ghane kathana anyathA karanete judI paddhati tthhre| tahA~ tuccha buddhi bhramameM par3i jAyayahu bhI mata hai| yaha bhI mata hai| tAtai prayojanabhUtakA anyathApanA kA melaneke arthi aprayojanabhUta bhI anyathA kathana ghane kie| bahuri pratIti anAvaneke arthi koI-koI sA~cA bhI kathana kiyaa| parantu syAnA hoya so bhrama meM parai naahiiN| prayojanabhUta kathanakI parIkSAkari jahA~ sAMca bhAsai, tisa mata kI sarva AjJA mAne, so parIkSA kie jainamata hI sAMcA bhAsa hai, anya nAhIM / jAte yAkA vaktA sarvajJa vItarAga hai, so jhUTha kAheko khai| aise jina AjJA mAne jo sAMcA zraddhAna hoya, tAkA nAma AjJA samyakva hai| bahuri tahA~ ekAtra cintavana hoya, tAhIkA nAma AjJAviSaya dharmathyAna hai| jo aise na mAnie ara binA parIkSA kie hI AjJA mAne samyaktva vA dharmadhyAna hoya jAya, to jo dravyaliMgI AjJA mAni muni bhayA, AjJA anusAri sAdhanakari greveyaka paryanta prApta hoya, tAkai mithyAdRSTipanA kaise rahyA? tAte kichu parIkSAkari AjJA mAne hI samyaktva vA dharmadhyAna hoya hai| lokaviSa bhI koI prakAra parIkSA bhae hI puruSakI pratIti kIjie hai| bahuri se kahA- jinavacanaviSai saMzaya karaneH samyaktvakA zaMkA nAmA doSa ho hai, so 'na jAnai yaha kaise hai' aisA mAni nirNaya na kIjie, tahA~ zaMkA nAmA doSa ho hai| bahuri jo nirNaya karaneko vicAra karate hI samyaktvako doSa lAgai, to aSTasahasrIviSai AjJApradhAnateM parIkSApradhAnako uttama kAheko kahA? pRcchanA Adi svAdhyAyake aMga kaise kahai / pramANa nayata padArthanikA nirNaya karanekA upadeza kAheko diyaa| tAtai parIkSA kari AjJA mAnanA yogya hai| bahuri keI pApI puruSAM apanA kalpita kathana kiyA hai ara tinako jinavacana TaharAyA hai, tinako jainamatakA zAstra jAni pramANa na krnaa| tahA~ bhI pramANAdikateM parIkSAkari vA paraspara zAstraniteM vidhi milAya vA aise sambhava hai ki nAhIM, aisA vicArakari viruddha arthako mithyA hI jAnanA / jaise Thiga Apa patra likhi tAmeM likhanevAlekA nAma kisI sAhUkAra kA dhasyA, tisa nAmake bhramate dhanako ThigAvai to daridrI hI hoya / taise pApI Apa grandhAdi banAya, tahA~ kartAkA nAma jina gaNadhara AcAryanikA dhasyA, tisa nAmake pramateM jhUThA zraddhAna karai to mithyAdRSTi hI hoy| bahuri vaha kahai hai-gommaTasAra' viSa aisA kahyA hai- samyagdRSTi jIva ajJAna guruke nimittate jhUTa bhI zraddhAna karai to AjJA mAnanete samyagdRSTi hI hai| so yaha kathana kaise kiyA hai? tAkA uttara- je pratyakSa anumAnAdigocara nAhIM, sUkSmapanete jinakA nirNaya na hoya sake, tinikI apekSA yaha kathana hai| mUlabhUta deva guru dharmAdi vA tattvAdikakA anyathA zraddhAna bhae to sarvathA samyaktva rahai nAhIM, yaha nizcaya krnaa| tAtai binA parIkSA kie kevala AjJA hI kari jainI hai, te bhI mithyAdRSTI jaanne| bahuri keI parIkSA bhI kari jainI ho hai parantu mUla parIkSA nAhIM karai hai| dayA zIla tapa saMyamAdi kriyAnikAre 1. sammAiTTI jIvo uvaiTa pavayaNaM tu saddahadi / saddahadi asabhAdaM ajANabhANo guruNiyogA / / 27 / / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-78 vA pUjA prabhAvanAdi kAryanikari vA atizaya camatkArAdikari vA jinadharmata iSTa prApti honekari jinamatako uttama jAni prItivaMta hoya jainI hoya hai 1 so anyamataviSa bhI aisA to kArya pAIe hai, tAte ina lakSaNaniviSai ativyApti pAIe hai| koU kahe- jaise jinadharmaviSai e kArya haiM, taise anyamataviSa na pAie haiM, tAtai ativyApti nAhIM / tAkA samAdhAna- yaha to satya hai, aise hI hai| parantu jaise tU dayAdika mAnai hai, taise to ve bhI nirUpa hai| parajIvanikI rakSAko dayA tU kahai hai, soI ve kahai haiN| aise hI anya jaanne| bahuri vaha kaha hai- unakai ThIka naahiiN| kabahU~ dayA prarUpai, kabahU~ hiMsA prarUpai / tAkA uttara- tahA~ dayAdikakA aMzamAtra to aayaa| tAtai ativyAptipanA ina lakSaNanikai pAie hai| inakari sA~cI parIkSA hoya naahiiN| to kaise hoya? jinadharma virSa samyagdarzanajJAnacAritra mokSamArga kahA hai| tahA~ sAMce devAdikakA vA jIvAdikakA zraddhAna kie samyaktva hoya vA tinako jAne samyagjJAna hoya vA sA~cA rAgAdika miTe samyakcAritra hoya, so inaka svarUpa hai jaise jinamata viSa nirUpaNa kiyA hai, taise kahIM nirUpaNa kiyA nAhI vA jainI binA anyamatI aisA kArya kari sakate naahiiN| tAtai yahu jinamatakA sAMcA lakSaNa hai| isa lakSaNa ko pahacAni je parIkSA kare, teI zraddhAnI haiN| isa binA anya prakAra kari parIkSA kari haiM, te midhyAdRSTI hI rahe haiN| bahuri keI saMgatikari jainadharma dhArai haiN| keI mahAn puruSako jinadharmaviSa pravartatA dekhi Apa bhI pravarte haiM keI dekhAdekhI jinadharma kI zuddha vA azuddha kriyAniviSai pravarte haiN| ityAdi aneka prakArake jIva Apa vicArakari jinadharma kA rahasya nAhIM pahicAna haiN| ara jainI nAma dharAvai haiM, te sarva mithyAdRSTI hI jaanne| itanA to hai| jinamataviSa pApakI pravRttivizeSa nahIM hoya sake hai ara puNyake nimitta ghane haiM ara sAMcA mokSamArga ke bhI kAraNa tahA~ bani rahe haiN| tAta je kulAdikari bhI jainI haiM, te bhI auraniteM to bhale hI haiN| AjIvikAdi prayojanArtha dharmasAdhanakA pratiSedha bahuri je jIva kapaTakAre AjIvikAke arthi vA bar3AI ke arthi vA kichU viSayakaSAya sambandhI prayojana vicAri jainI ho haiM, te to pApI hI haiN| ati tIvrakaSAya bhae aisI buddhi Avai hai| unakA sulajhanA bhI kaThina hai| jainadharma to saMsArakA nAza ke arthi seie hai| tAkari jo saMsArIka prayojana sAdhyA cAhai so bar3A anyAya karai hai| tAtai te to mithyAdRSTi haiM hii| ihA~ koU kahai-hiMsAdikari jina kAryaniko karie, te kArya dharmasAdhanakari siddha kIjie to burA kahA bhyaa| doU prayojana sthe| tAko kahie hai- pApakArya ara dharmakAryakA eka sAdhana kie pApa hI hoya / jaise koU dharmakA sAdhana caityAlaya banAya, tisahIko strIsevanAdi pApanikA bhI sAdhana kara, to pApI hI hoya / hiMsAdikari bhogAdikake arthi judA mandira banAyai to banAvo parantu caityAlayavirSa bhogAdi karanA yukta naahiiN| taise dharmakA sAthana pUjA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra-176 - zAstrAdi kArya haiM, tinahIko AjIvikA Adi pApa kA bhI sAdhana kare, to pApI hI hoy|' hiMsAdi kari AjIvikAdi ke arthi vyApArAdi karai to karo parantu pUjAdi kAryaniviSai to AjIvikA Adi kA prayojana vicAranA yukta naahiiN| ihAM prazna- jo aise hai to muni bhI dharma sAdhi para ghara bhojana karai haiM vA sAdharmI sAdharmI kA upakAra karai karAvai haiM, so kaise bane? tAkA uttara- jo Apa to kichU AjIvikA Adi kA prayojana vicAri dharma nAhIM sAdhai hai, Apako tharmAtmA jAni keI svayameva bhojana upakArAdi karai haiM to kichU doSa hai nAhIM / bahuri jo Apa hI bhojanAdikA prayojana vicAri dharma sAdhai hai, to pApI hai hii| je virAgI hoya munipano aMgIkAra karai hai, tinikai bhojanAdikA prayojana nAhIM, zarIra kI sthiti ke arthi svayameva bhojanAdi koI de to le, nAhIM samatA rAkhe / saMklezarUpa hoya nAhIM / bahuri Apa hitake arthi dharma sAdhe haiM, upakAra karayAnekA abhiprAya nAhIM hai| ara Aparka jAkA tyAga nAhI, aisA upakAra kraavai| koI sAdharmI svayameva upakAra kara to karo ara na karai to Apake kichU 1. (A) paM. jaganmohanalAla siddhyantazAstrI (kaTanI, ma.pra.) likhate haiM ki - (1) paMcakalyANaka pratiSThA, paryoM meM pravacana vidhAna Adi dhArmika kAryoM meM pArizramika ke rUpa meM ThaharAva karake evaM/athavA vetana Adi ke rUpa meM rupayA lenA/AjIvikA calAnA to pApa hI hai| aise vidvAn ToDaramalajI kathita zreNI meM avazya Ate haiN| (2) jina vidvAnoM ne zratasevA kI hai unakI AjIvikA kI cintA samAja ko karanI Avazyaka hai| ataeva jina saMsthAoM yA samAja dvArA unakI AjIvikA meM sahayoga kiyA gayA hai, yaha una saMsthAoM yA samAja kA kartavya hI thA ataH ve vidvAna isa zreNI meM (pApajIvikA kI zreNI meM) nahIM gine jA sakate haiN| kyoMki aise vidvAnoM ne AjIvikA ke lie zrutasevA nahIM kI hai, kintu samAja va saMsthAoM ke Agraha para puNyakArya hI kiyA hai| usa sthiti meM samAja bhI apanA karttavya-nirvAha kare yAnI aise sata paNDitoM ke jIvana-niryAha ke bAre meM socanA va vyavasthA karanA samAja kA karttavya thA jise samAja ne nahIM kiyaa| (patra di. 27.10. 62 va 15.12.62 kuNDalapura/satanA) __(B) DaoN. pa. pannAlAla sAhityAcArya, sAgara likhate haiM ki - jisa samaya paM.sA. ne mokSamArga-prakAzaka likhA usa samaya brAhmaNa vidvAnoM meM paisA lekara par3hAnA apracalita thaa| vArANasI hindU vizvavidyAlaya meM eka brAhmaNa vidvAn ne vetana lekara par3hAne kA kAma isa zarta para svIkRta kiyA ki unheM ghara se pAlakI meM le jAyA jAe tathA pAlakI se hI pahuMcA diyA jaae| dhIre-dhIre anya laukika viSayoM meM adhyApaka niyukta hue| taba vi.vi. meM naukarI prApta karane kI hor3a laga gii| jaina vidvAnoM meM raipANI vyApAra karate hue hI par3hAte the| kahIM se kucha bhI vidAI nahIM lete the| paM. pAMcUrAmajI indaura ko hamane sAgara paMcakalyANaka pratiSThA meM AmaMtrita kiyA thaa| vidAI ke avasara para unhoMne mArgavyaya ke nAma para kevala 30 ru. svIkRta kiye the, para Aja prAyaH pratiSThAcAryoM ne pratiSThA-kArya ko dhandhA banA liyA hai| __paristhitivaza yadi jaina vidvAn jainazAlAoM meM paisA lekara par3hAte haiM aura ImAnadArI se kAma pUrA karate hai to ise pApajIvikA nahIM kahA jA sktaa| samAja vidvAn ko detI hI kyA hai? paM. devakInandanajI (sampAdaka-dhavalA) ne jaba murainA chor3A taba unheM tIsa ru. hI mAsika milatA thaa| Aja bhI jaina zAlAoM meM vidvAn Atyanta sImita vetana meM kAma kara rahe haiN| phira bhI jinakI sAmarthya acchI hai, pArivArika cintA nahIM rahI hai unheM vetana lekara dharma nahIM par3hAnA caahie| phira bhI abhI jo jaina vidyAlayoM meM adhyApana ho rahA hai use pApajIvikA kahanA ucita nahIM hai| - (patra di. 12.10.62 jabalapura) Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-180 saMkleza hotA naahiiN| so aise to yogya hai| ara ApahI AjIvikA AdikA prayojana vicAra bAhya dharmakA sAdhana karai, jahA~ bhojanAdi upakAra koI na karai tahA~ saMkleza kare, yAcanA kare, upAya karai, vA dharmasAdhanaviSai zithila hoya jAya so pApI hI jAnanA / aise saMsArIka prayojana lie je dharma sAdhai haiM te pApI bhI hai ara mithyAdRSTi haiM hI yA prakAra jinamatavAle bhI mithyAdRSTi jAnane / aba inakai dharmakA sAdhana kaise pAie hai, so vizeSa dikhAie hai jainAbhAsI mithyAdRSTi kI tharma-sAdhanA tahAM keI jIva kulapravRttikari vA dekhyAM dekhI lobhAdikA abhiprAyakari dharma sAdhe haiM, tinikai to dharmadRSTi naahiiN| jo bhakti karai hai to citta to kahIM hai, dRSTi phirayA karai hai| ara mukhata pATAdi kara hai vA namaskArAdi karai hai parantu yahu ThIka nAhI- maiM kauna hU~ kisakI stuti karU~ hU~, kisa prayojana ke arthi stuti karUM hUM, pAThaviSe kahA artha hai, so kichU ThIka naahiiN| bahuri kadAcit kudevAdikakI bhI sevA karane lage jaay| tahA~ sudevasugurusuzAstrAdi vA kudeva kuguru kuzAstrAdi viSa vizeSa pahicAna naahiiN| bahuri jo dAna de hai to pAtra-apAtra kA vicArarahita jaise apanI prazaMsA hoya taise dAna de hai| bahuri tapa karai hai to bhUkhA rahanekari mahaMtapano hoya so kArya karai hai| pariNAmanikI pahicAna naahiiN| bahuri pratAdika dhArai hai, tahAM bAhya kriyA Upara dRSTi hai| so bhI koI sA~cI kriyA karai hai, koI jhUThI karai hai| ara aMtaraMga rAgAdi bhAva pAie hai, tinikA vicAra hI nAhI vA bAhya bhI rAgAdi poSane kA sAthana karai hai| bahuri pUjA prabhAvanA Adi kArya karai hai, tahAM jaise lokaviSa bar3hAI hoya vA viSaya-kaSAya poSai jAMya taise kArya karai hai| bahuri bahuta hiMsAdika nipajAva hai| so e kArya to apanA vA anya jIvanikA pariNAma sudhArane ke artha kahe haiN| bahuri tahAM kiMcit hiMsAdika bhI nipajai hai to thorA aparAdha hoya, guNa bahuta hoya so kArya karanA kahyA hai| so pariNAmanikI pahacAna nAhIM / ara yahA~ aparAdha ketA lAgai hai, guNa ketA ho hai so naphA ToTA kA jJAna nAhI cA vidhi avithikA jJAna naahiiN| bahuri zAstrAbhyAsa karai hai, tahA~ paddhatirUpa pravata hai| jo vAMcai hai to auraniko sunAya de hai| par3he hai to Apa par3hi jAya hai| sunai hai to kahai hai so suni le hai| jo zAstrAbhyAsakA prayojana hai, tAko Apa aMtaraMga viSa nAhI avadhAra hai| ityAdi dharmakAryanikA marmako nAhI phicaane| keI to kulaviSai jaise bar3e pravate taise hamako bhI karanA athavA aura karai haiM taise hamako bhI karanA vA aise kie hamArA lobhAdikakI siddhi hosI, ityAdi vicAra liye abhUtArtha dharma ko sAthai haiN| bahuri keI jIva aise haiM jinake kichU to kulAdirUpa buddhi hai, kichU dharmabuddhi bhI hai, tAtai pUrvokta prakAra bhI dharmakA sAdhana karai haiM ara kichU Agai kahie haiM, tisa prakAra kari apane pariNAmaniko bhI suthArai haiM / mizraphno pAie hai| bahuri . keI dharmabuddhikari dharma sAthai haiM parantu nizcaya dharmako na jAne haiN| tAtaiM abhUtArtha rUpa dharmako sAthai haiM / tahA~ vyavahAra samyagdarzana jJAna cAritrako mokSamArga jAni tinikA sAdhana karai hai| tahA~ zAstraviSe deva guru dharmakI pratIti kie samyaktva honA kahyA hai| aisI AjJA mAni arahantadeva, nirgandhagurU, jainazAstra binA auraniko namaskArAdi karane kA tyAga kiyA hai parantu tinikA guNa-avaguNakI parIkSA nAhIM karai hai| athavA parIkSA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra-11 bhI karai hai to tattvajJAna pUrvaka sA~cI parIkSA nAhIM karai hai| bAhya lakSaNanikari parIkSA karai hai| aise pratItikari sudeva suguru suzAstranikI bhaktivirSe pravarte hai| arahaMtabhaktikA anyathA rUpa tanhA kArahaMta deva, so insATigari pUjya haiM, aneka atizayasahita haiM, kSudhAdi doSarahita hai, zarIrakI sundaratAko dharai haiM, strIsaMgamAdi rahita haiM, divyadhvanikari upadeza de haiM, kevalajJAnakari lokAloka jAne hai, kAma-krodhAdika naSTa kie haiM, ityAdi vizeSaNa kahai haiN| tahAM inaviSai keI vizeSaNa pudgalake Azraya, keI jIvake Azraya haiM, tinako bhinna-bhinna nAhI pahicAna hai| jaise asamAnajAtIya manuSyAdi paryAyaniviSai jIva pudgalake vizeSaNaniko bhinna na jAni mithyAdRSTi dharai hai taise yaha asamAnajAtIya arahantaparyAyavirSa jIvapudgalake vizeSaNaniko bhinna na jAni mithyAdRSTi dhArai hai| bahuri je bAhya vizeSaNa haiM, tinako to jAni tinakAra arahantadevako mahantapano vizeSa mAnai hai ara je jIyake vizeSaNa haiM, tinako yathAvat na jAmi tinakari arahantadevako mahantapano AjJA anusAra mAnai hai athavA anyathA mAnai hai| jAta yathAvat jIvakA vizeSaNa jAne mithyAdRSTI rahai naahiiN| bahuri tini arahantaniko svargamokSakA dAtA, dInadayAla, adhama udhAraka, patitapAvana mAnai hai so anyamatI kartRtvabuddhitai Izvarako jaise mAne hai, taise hI yahu arahantako mAne hai| aisA nAhIM jAnai hai-phalato apane pariNAmanikA lAgai hai arahanta tiniko nimittamAtra haiM, tAtai upacArakari ve vizeSaNa sambhavai haiN| apane pariNAma zuddha bhae binA arahantAdikake nAmAdikatai zvAnAdika svarga pAyA tahAM nAmAdikakA hI atizaya mAne hai| binA pariNAma 'nAma lene vAloMke bhI svargakI prApti na hoya to sunanevAleke kaise hoya / zvAnAdikakai nAma sunane ke nimittate koI maMdakaSAyarUpa bhAva bhae haiM, tinakA phala svarga bhayA hai| upacArakari nAmahIkI mukhyatA karI hai| bahuri arahantAdikake nAma-pUjanAdikatai aniSTa sAmagrIkA nAza, iSTa sAmagrIkI prApti mAni rogAdi meTaneke arthi vA dhanAdikI prApti ke arthi nAma le hai vA pUjanAdi karai hai| so iSTa aniSTakA to kAraNa pUrvakarmakA udaya hai| arahanta to karttA hai naahiiN| arahantAdikakI bhaktirUpa zubhopayoga pariNAmaniteM pUrva pApakA saMkramaNAdika hoya jAya hai| tAtai upacArakari aniSTakA nAzako vA iSTakI prAptiko kAraNa arahaMtAdikakI bhakti kahie hai| ara je jIva pahalehI saMsArI prayojana lie bhakti kareM, tAkai to pApahIkA abhiprAya bhyaa| kAMkSA vicikitsAsthapa bhAva bhae tinikari pUrvapApakA saMkramaNAdi kaise hoya? bahuri tinikA kArya siddha na bhyaa| bahuri keI jIva bhaktiko muktikA kAraNa jAni tahA~ ati anurAgI hoya pravatta hai so anyamatI jaise bhakti taiM mukti mAnai hai taise yAkai bhI zraddhAna bhyaa| so bhakti to rAgarUpa hai| rAgata baMdha hai| tAja mokSa kA kAraNa naahiiN| jaba rAga udaya Avai taba bhakti na kare to pApAnurAga hoya / tAte azubha rAga bheDaneko mAnI bhakti viSa pravata hai vA mosamArga ko bAsa nimittamAtra bhI jAne haiN| parantu yahA~ hI upAdeyapanA mAni . kahA bhI hai : pavitraM yannirAtaka siddhAnAM padamavyayaM / duSprApyaM viduSAmarthya prApyate tajjinArcakaiH / / 12/36 amitagati zrAvakAcAra arthAt jinadeva ke pUjaka puruSa siddha pada ko prApta karate haiN| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 182 saMtuSTa na ho hai, zuddhopayogakA udyamI raheM hai| so hI paMcAstikAyavyAkhyAviSe kayA hai- ' iyaM bhaktiH kevalabhaktipradhAnasyAjJAnino bhavati / tIvrarAgajvaravinodArthamasthAnarAganiSedhArtha kvacit jJAnino'pi bhavati / yAkA artha- yahu bhakti kevala bhakti hI hai pradhAna jAkai aisA ajJAnI jIvake ho hai / bahuri tIvrarAgajvara meTane ke arthi vA ku-TikAne rAganiSedhane ke arthi kadAcit jJAnIkai bhI ho hai / tahA~ vaha pUche hai, aise hai to jJAnI taiM ajJAnIkai bhaktikI adhikatA hotI hogii| tAkA uttara - yathArthapanekI apekSA to jJAnIkai sAMcI bhakti hai ajJAnIkai nAhIM hai| ara rAgabhAvakI apekSA ajJAnIkai zraddhAnaviSai bhI muktikA kAraNa jAnanete ati anurAga hai| jJAnIkai zraddhAnaviSai zubhabaMdhakA kAraNa jAnanete taisA anurAga nAhIM hai| bAhya kadAcit jJAnIkai anurAga ghanA ho hai, kadAcit ajJAnIkai ho hai, aisA jaannaa| aise devabhaktikA svarUpa dikhAyA / aba gurubhaktikA svarUpa vAkai kaise hai, so kahie hai gurubhaktikA anyathA rUpa keI jIva AjJAnusArI haiN| te to e jainake sAdhu haiM, hamAre guru haiM, tAteM inikI bhakti karanI, aise vicAri tinakI bhakti kare haiN| bahuri keI jIva parIkSA bhI kare haiN| tahAM e muni dayA pAlai haiM, zIla pAlai haiM, thanAdi nAhIM rAkhe haiM, upavAsAdi tapa kare haiM, kSudhAdi parISaha sahai haiM, kisIsI krodhAdi nAhIM kare haiN| upadeza deya auraniko dharmaviSe lagAye haiM, ityAdi guNa vicAra tinaviSai bhaktibhAva kareM haiN| so aise guNa to paramahaMsAdika anyamatI haiM, tinaviSai vA jainI midhyAdRSTIniviSai bhI pAIe haiN| tAtaiM iniviSe ativyAptapano hai / inikari sA~cI parIkSA hoya nAhIM / bahuri ini guNaniko vicAre haiM, tinaviSe keI jIvAzrita haiM, keI pudgalAzrita haiM, tinakA vizeSa na jAnatA asamAnajAtIya muniparyAyaviSe ekatva buddhiteM mithyAdRSTi hI rahe * ekApi samarthaya jinabhakti durgatiM nivArayitum / puNyAni ca pUrayituM dAtuM muktizriyaM kRtijanam / / 155 upAsakAdhyayana / paM. kailAzacandajI | arthAt akelI jinabhakti hI jJAnI ke durgati kA nivAraNa karane meM, puNya kA saMcaya karane meM aura muktirUpI lakSmI ko dene meM samartha hai| * karma bhaktyA jinendrANAM kSayaM gacchati bharata / ( pa.pu. 32 - 183 ) he bharata ! jinendra kI bhakti se karma bhaya ko prApta ho jAte haiN| * suha- suddha pariNAmehi kammakkhayAbhAve tkkhyaannuvvttiidii| ( jayadhavala 1 / 6 ) yadi pariNAmoM se karmoM kA kSaya nahIM mAnA jAe to phira karmoM kA kSaya ho hI nahIM sktaa| * zubha-zuddha dekheM varAMgacarita 22 / 38, paM. ratanacanda mukhtAra vyaktitva aura kRtitva-2, pR. 1464 - 1467 / 1. ayaM hi sthUlalakSyatayA kevalabhaktipradhAnasyAjJAnino bhavati / uparitanabhUmikAyAmalabdhAspadasyAsthAnarAga- niSedhArthaM tIvrarAgajdaravinodArthaM vA kadAcijjJAnino 'pi bhavatIti / / sa. TIkA gA. 136 / / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra-193 zA haiN| bahuri samyagdarzanajJAnacAritrakI ekatArUpa mokSamArga soI muninakA sAMcA lakSaNa hai, tAko pahicAna naahiiN| jAteM yahu pahicAni bhae midhyAdRSTI rahatA naahiiN| aise muninakA sAMcA svarUpa hI na jAne to sAMcI bhakti kaise hoya? puNyabaMdhako kAraNabhUta zubhakriyArUpa guNaniko pahacAni tinakI sevA" apanA bhalA honA jAni tinavirSa anurAgI hoya bhakti karai hai| aise gurubhaktikA svarUpa khyaa| aba zAstrabhaktikA svarUpa kahie hai zAstra-bhakti kA anyathA rUpa keI jIva to yaha kevalI bhagavAna kI vANI hai, tAtai kevalIke pUjyapanAte yaha bhI pUjya hai, aisA jAni bhakti karai haiN| bahuri keI aise parIkSA kara haiM-ina zAstraniviSa virAgatA dayA kSamA zIla saMtoSAdikakA nirUpaNa hai tAtai e utkRSTa hai, aisA jAni bhakti karai hai| so aisA kathana to anya zAstra vedAMtAdika tinaviSa bhI pAIe hai| bahuri ina zAstranivi trilokAdika kA gambhIra nirUpaNa hai, tAtai utkRSTatA jAni bhakti kareM haiN| so ihA~ anumAnAdika kA to praveza nAhIM / satya-asatyakA nirNayakari mahimA kaise jaanie| tAtai aise sAMcI parIkSA hoya naahiiN| ihA~ anekAntarUpa sA~cA jIvAditattvanikA nirUpaNa hai ara sA~cA ratnatrayarUpa mokSamArga dikhAyA hai| tAphari jainazAstranikI utkRSTatA hai, tAko nAhI pahicAna haiN| jAte yahu pahacAni bhae midhyAdRSTi rahai naahiiN| aise zAstrabhaktikA svarUpa khyaa| yA prakAra yAkai deva guru zAstrakI pratIti bhaI, tAtai vyavahAra samyaktva bhayA mAne hai| parantu unakA sA~cA svarUpa bhAsyA nAhIM / tAtai pratIti bhI sA~cI bhaI naahiiN| sA~cI pratIti binA samyaktvakI prApti naahiiN| tAteM midhyAdRSTi hI hai| tattvArtha zraddhAna kA ayathArthapanA bahuri zAstraviSai 'tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam' (tattvA.sU. 1-2) aisA vacana kahyA hai| tA" jaise zAstraniviSa jIvAdi tattva likhe haiM, taise Apa sIkhi lehai| tahA~ upayoga lagAvai hai| auraniko upadeza hai parantu tina tattvanikA bhAva mAsatA naahiiN| ara ihA~ tisa vastu ke bhAvahI kA nAma tattva kahA / so bhAva bhAse binA tattvArtha pradhAna kaise hoya? bhAvabhAsanA kahA so kahie hai ___ jaise koU puruSa catura honeke arthi zAstrakari svara grAma mUrchanA rAganikA rUpa tAla tAnake bheda tinako sIkhai hai parantu svarAdikakA svarUpa nAhI pahicAna hai| svarUpa pahicAna bhae binA anya svarAdikako anya svarAdikarUpa mAna hai vA satya bhI mAne hai to nirNaya kari nAhIM mAna hai, tAta yAkai caturapano hoya naahiiN| taise koU jIva samyaktI hone ke artha zAstrakari jIvAdika tattvanikA svarUpako sIkhai hai parantu tinake svarUpako nAhIM pahicAne hai| svarUpa pahicAne binA anya tattvaniko anya tattvarUpa mAni le hai yA satya bhI mAna hai to nirNayakari nAhI mAna hai| tAta vAkai samyaktva hoya naahii| bahuri jaise koI zAstrAdi par3hayA hai, vA na par3hadhA hai, jo svarAdikakA svarUpako pahicAna hai to vaha catura hI hai| taise zAstra paDhyA hai vA na par3hayA hai, jo jIvAdikakA svarUpa pahicAna hai to vaha samyagdRSTI hI hai| jaise hiraNa svara Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-184 rAgAdikakA nAma na jAne hai ara tAkA svarUpa ko pahicAna hai taise tuccha buddhi jIvAdikakA nAma na janai hai ara tinakA svarUpa ko pahicAna hai| yaha maiM hU~, e para haiM; e mAva bure haiM, e bhale hai, aise svarUpa pahicAnai tAkA nAma bhAvamAsanA hai| zivabhUti' muni jIvAdikakA nAma na jAnai thA, ara "tuSamASabhinna" aisA ghoSane lagA, so yahu siddhAnta kA zabda thA nAhIM parantu ApA parakA bhAvarUpa dhyAna kiyA, tAteM kevalI bhyaa| ara gyAraha aMgake pATI jIvAdi sampanikA vizeSabheda jAnai parantu bhAva bhAse nAhI, tAteM mithyAdRSTI hI rahe haiN| aba yAkai tattvazraddhAna kisa prakAra ho hai so kahie hai jIva-ajIva tattva ke zraddhAna kA anyathA rUpa jina zAstranita jIva ke trasa sthAvarAdirUpa vA guNasthAna mArgaNAdirUpa bhedaniko jAnai hai, ajIvake pudgalAdi bhedaniko vA tinake varNAdi vizeSaniko jAnai hai parantu adhyAtmazAstraniviSa bhedavijJAnako kAraNabhUta vA vItarAgadazA hone ko kAraNabhUta jaise nirUpaNa kiyA hai taise na jAne hai| bahuri kisI prasaMgarauM taise bhI jAnanA hoya to zAstra anusAri jAni to le hai parantu Apako Apa jAni parakA aMza bhI Apa viSai na milAvanA ara ApakA aMza bhI para viSa na milAvanA, aisA sAMcA zraddhAna nAhIM karai hai| jaise anya mithyAdRSTI nirdhAra binA paryAyabuddhikari jAnapanA viSa vA varNAdiviSe ahaMbuddhi thArai hai, taise yaha bhI AtmAzrita jJAnAdiviSai vA zarIrAzrita upadeza upavAsAdi kriyAniviSai Apo mAna hai, bahuri zAstra ke anusAra kabahU~ sAMcI bAta bhI banAvai parantu aMtaraMga nirdhArarUpa zraddhAna naahiiN| tAtai jaise matavAlA mAtAko mAtA bhI kahai to syAnA nAhIM taise yAko samyaktI na khie| bahuri jaise koI aura hI kI bAteM karatA hoya taise AtmAkA kathana kahai parantu yahu AtmA maiM hU~, aisA bhAva nAhIM bhAsai / bahuri jaise koI aurakU aurateM bhinna batAvatA hoya taise Atma-zarIra kI bhitratA prarUpai parantu maiM isa zarIrAdikate bhinna hU~, aisA bhAva bhAsa naahiiN| bahuri paryAyaviSai jIva pudgalake paraspara nimittate aneka kriyA ho haiM, tinako doya dravyakA milApakAra nipajI jaane| yahu jIvakI kriyA hai tAkA pudgala nimitta hai, yahu pudgalakI kriyA hai tAkA jIva nimitta hai, aisA bhinna-bhinna bhAva bhAse naahiiN| ityAdi bhAva bhAse binA jIva ajIvakA sAMcA zraddhAnI na khie| tAta jIve ajIya jAnanekA to yaha hI prayojana thA so bhayA naahiiN| Asrava tattvake zraddhAnakA anyathA rUpa bahuri Asrava tattvaviSe je hiMsAdirUpa pApAsava haiM, tinako heya jAne hai| ahiMsAdirUpa puNya Asrava haiM, tinako upAdeya mAne hai| so e to doU hI karmabaMdha ke kAraNa, ina viSa upAdeyapano mAnano soI mithyAdRSTi hai| sohI samayasAra kA baMdhAdhikAraviSai kayA hai2. sarva jIvanikai jIvana maraNa sukha duHkha apane karmake nimittate ho haiN| jahA~ anya jIva anya jIvake 1. tusamAsa ghosaMto bhAvavisuddho mahANumAvo ya / __NAmeNa ya sivabhUI kevalaNANI phuDo jAo / / - bhAvapA. 53 / / 2. samayasAra gA. 254 se 256 / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-186 - - - sAsAdana samyagdRSTi dravyaliMgI muni hai| (3) bhAva se samyagmithyAtva ho parantu bAhara se munibAnA ho, vaha samyagmithyAdRSTi dravyaliMgI hai| isI taraha (4) aMsayata samyaktvI dravyaliMgI tathA (5) dezasaMyata dravyaliMgI ko bhI kahanA caahie| jisa nagna muni ke antaraMga meM bhI chaThA guNasthAna (yA Age ke guNasthAna) ho vaha bhAvaliMgI muni hai| para yaha saba bhI pratyakSataH kevalajJAnagamya hai tathA dravyakoM ke parijJAna dvArA koI-koI manaHparyayajJAnI tathA avadhijJAnI bhI jAnate haiN| anya chadmastha jIva muni ke antaraMga ko nahIM jAna paate| - paM. ratanacandra mukhtAra : vyaktitva aura kRtitva pR. 764-65, dravyanirgranthA narA bhAvena asaMyatA.... tri.sA. 545 TIkA; dhavala 13/141, dhavala 4/208 aadi)| baMdha tattva ke zraddhAna kA anyathA rUpa bahuri baMdhatattvaviSe je azubhabhAvanikari narakAdirUpa pApakA baMdha hoya, tAko to burA jAnai ara zubhabhAvanikari devAdi rUpa puNyakA baMdha hoya, tAko bhalA jAna / so sarva hI jIvanikai duHkhasAmagrIviSai dveSa, sukhasAmagrIviSai rAga pAIe hai, so hI yAkai rAga dveSa karanekA zraddhAna bhyaa| jaisA isa paryAyasaMbaMdhI sukhaduHkhasAmagrIviSai rAga dveSa karanA taisA hI AgAmI paryAyasaMbaMdhI sukha-duHkha sAmagrIviSai rAga dveSa krnaa| bahuri zubhaazubhabhAvanikari puNyapApakA vezeSa to aghAti karmaniviSe ho hai| so aghAtikarma AtmaguNake ghAtaka nAhIM / bahuri zubha azubha bhAvaniviSai ghAtikarmanikA to niraMtara baMdha hoya, te sarva pAparUpa hI haiM ara teI AtmaguNake ghAtaka haiN| tAtai azuddha bhAvanikari karmabaMdha hoya, tisavirSa bhalA burA jAnanA soI mithyA zraddhAna hai| so aise zraddhAnaH baMdhakA bhI yArka satya zraddhAna naahiiN| saMvara tattva ke zraddhAna kA anyathA rUpa bahuri saMvaratattvaviSai ahiMsAdirUpa zubhAsrava bhAva tinako saMvara jAne hai| so eka kAraNanai puNyabaMdha bhI mAnai ara saMvara bhI mAne, so banai naahiiN| yahA~ prazna-jo muninakai eka kAla ekabhAva ho hai, tahA~ unake baMdha bhI ho hai ara saMvara nirjarA bhI ho hai, so kaise hai? tAkA samAdhAna-yaha bhAva mizrarUpa hai| kichU cItarAga bhayA hai, kichU sarAga rahyA hai| je aMza vItarAga bhae tinakari saMvara hai ara je aMza sarAga rahe tinakari baMdha hai| so eka bhAvateM to doya kArya bane parantu eka prazastarAgahIta puNyAsava bhI mAnanA ara saMvara-nirjarA bhI mAnanA so Ama hai| minabhAvaviSai bhI yahu sarAgatA hai, yaha virAgatA hai; aisI pahicAna samyagdRSTihIkai hoy| tAteM avazeSa sarAgatAko heya zraddhe haiM 1 mithyAdRSTIkai aisI pahicAna nAhI tAtai sarAgabhAva viSa saMvarakA pramakari prazasta rAgarUpa kAniko upAdeya zraddhahe hai| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAtavA~ adhikAra - 17 bahuri siddhAMtAvaSe gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya, cAritra inakari saMvara ho hai, aisA kahyA hai' so inako bhI yathArtha na zraddhahe hai| kaise so kahie hai bAhya mana vacana kAyakI ceSTA meTai, pApavitavana na karai, mauna dharai, gamanAdi na karai so gupti mAnai hai| so yahA~ to manaviSai bhakti Adi rUpa prazasta rAgakari nAnA vikalpa ho haiM, vacana kAyakI ceSTA Apa roki rAkhI hai tahA~ zubhapravRtti hai ara pravRttiviSa guptipano banai nAhIM / tAtai vItarAgabhAva bhae jahA~ mana vacana kAyakI ceSTA na hoya so hI sA~cI gupti hai| bahuri parajIvanikI rakSAke artha yatnAcAra pravRtti tAko samiti mAna hai| so hiMsAke pariNAmanita to pApa ho hai ara rakSAke pariNAmanita saMvara kahoge to puNyabaMdhakA kAraNa kauna tthhregaa| bahuri eSaNAsamitiviSai doSa TAle hai| tahA~ rakSAkA prayojana hai naahiiN| tAte rakSAhoneke artha samiti nAhIM hai| to samiti kaise ho hai- munina ke kiMcit rAga bhae gamanAdi kriyA ho haiN| tahA~ tina kriyAnididai ati AsaktatAke abhAvate pramAdarUpa pravRtti na ho hai| bahuri aura jIvaniko duHkhIkari apanA gamanAdi prayojana na sAthai haiM tAH svayameva hI dayA palai hai| aise sAMcI samiti hai| bahuri baMdhAdikake bhayateM svargamokSakI cAhate krodhAdi na karai hai, so yahA~ krodhAdi karanekA abhiprAya to gayA naahii| jaise koI rAjAdikakA bhaya" vA mahatapanAkA lomaH parastrI na sevai hai, to vAko tyAgI na khie| taise hI yahu kothAdikA tyAgI naahiiN| to kaise tyAgI hoya? padArtha aniSTa iSTa bhAsai kroyAdi ho hai| jaba tattvajJAna ke abhyAsa te koI iSTa aniSTa na bhAsai, taba svayameva hI krodhAdika na upajai, taba sA~cA dharma ho hai| bahuri anityAdi citavanateM zarIrAdikako burA jAni hitakArI na jAni tinateM udAsa honA tAkA nAma anuprekSA kaI haiN| so yahu to jaise koU mitra thA, taba usa rAga thA, pIche vAkA avaguNa dekhi udAsIna mayA / taise zarIrAdikaH rAga thA, pIchai anityAdi avaguNa avaloki udAsIna bhayA so aisI udAsInatA to dveSarUpa hai| jahA~ jaisA apanA vA zarIrAdikakA svabhAva hai, jaisA pahicAna bhramako meTi bhalA jAni rAga na karanA, burA jAni dveSa na karanA, aisI sAMcI udAsInatA arthi yathArtha anityatvAdikakA citavana soI sAMcI anuprekSA hai| bahuri kSudhAdika bhae tinake nAzakA upAya na karanA, tAko parISaha sahanA kahai hai| so upAya to na kiyA ara aMtaraMga kSudhAdi aniSTa sAmagrI mile duHkhI bhayA, rati AdikA kAraNa mile sukhI bhayA to jo duHkha-sukharUpa pariNAma haiM, soI AtadhyAna raudradhyAna haiN| aise bhAvaniteM saMvara kaise hoya? tAH duHkhakA kAraNa mile duHkhI na hoya, sukhakA kAraNa mile sukhI na hoya. jJeyarUpakari tinikA jAnanahArA hI hai, soI sAMcI parISahakA sahanA hai| bahuri hiMsAdi sAvadhayogake tyAgako cAritra mAnai hai| tahA~ mahAvratAdirUpa zubhayogako upAdeyapanekara 1. sa gupti samitidharmAnuprekSAparISahajayavArikaH / tattvA. sU. 6-2 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-158 grahaNarUpa mAna hai| so tattvArthasUtraviSai Asrava-padArthakA nirUpaNa karate mahAvrata aNuvrata bhI AsravarUpa kahe haiN| e upAdeya kaise hoya? ara Asrava to baMdhakA sAdhaka hai, cAritra mokSakA sAdhaka hai tAtai mahAvratAdirUpa AsravabhAvaniko cAritrapano sambhavai nAhI, sakala kaSAyarahita jo udAsInabhAva tAhIkA nAma cAritra hai| jo cAritramohake dezaghAtI sparddhakanike udayateM mahAmaMda prazasta rAga ho hai, so cAritrakA mala hai| yAko chUTatA na jAni yAkA tyAga na karai hai, sAvadyayogahIkA tyAga karai hai| parantu jaise koI puruSa kaMdamUlAdi bahuta doSIka haritakAyakA tyAga karai hai ara keI haritakAyaniko bhakhai hai parantu tAko dharma na mAne hai| taise muni hiMsAdi tIvrakaSAyarUpa bhAvanikA tyAga kare hai ara keI maMdakaSAya rUpa mahAgratAdiko pAle haiM parantu tAko mokSamArga na mAne haiN| vizeSa- parama pUjya dhavalA jI (pu.8 pR.83 para) spaSTa kahA hai ki asaMkheja guNAe seDIe kammaNijjaraNa hedU vadaM NAma arthAt asaMkhyAta guNazreNI dvArA nirjarA hone ke kAraNa nizcaya se vrata hai| (dekhie-vRhajjinopadeza pR.188-186) Agama meM aNuvrata-mahAvrata ko kSAyopazamika bhAva hI kahA hai| dhavala 13/360 para- aNuvratAnAmapratyAkhyAnasaMjJA (aNuvratoM ko apratyAkhyAna saMjJA hai) kahA tathA vahIM para paccakkhANaM mahavyayANi (gha. 13/360) arthAta pratyAragAna kA artha mahAvata hai, aisA khaa| phira Age kahA hai ki unakA arthAt aNuvratoM kA AvaraNa karane vAlA karma apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya hai tathA mahAvratoM kA AvaraNa karane vAlI pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyeM haiN| (dhavala 13/360) isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jinake aNuvrata yA mahAvrata haiM unake nizcaya hI ukta kaSAyoM kI caukar3iyA~ nahIM haiM aura jinake ukta caukar3iyA~ nahIM haiM, ve spaSTataH cAritra guNa ke kSAyopazamika bhAva se yukta haiM hii| kahA bhI hai-saMyatAsaMyata, pramattasaMyata, apramattasaMyata ye tInoM kSAyopazamika bhAva haiN| ataH aNuvrata mahAvrata nirjarA ke kAraNa haiN| tathApi yahA~ jo likhA hai vaha usa vrata ke sAtha hone vAle manda rAga ko lakSya kara usa dRSTi se use Asava-baMdha kA kAraNa kahA hai, aisA samajhanA caahie| dezavratI mahAvratI ko Astrava-baMdha saMvara nirjarA ye cAroM hote hI haiN| yahA~ prazna- jo aise hai to cAritra ke teraha bhedaniviSai mahAvratAdi kaise kahe haiM? tAkA samAdhAna- yahu vyavahAracAritra kahyA hai| vyavahAra nAma upacArakA hai| so mahAvratAdi mae hI vItarAgacAritra ho hai| aisA sambandha jAni mahAvratAdiviSai cAritrakA upacAra kiyA hai| nizcayakari niHkaSAya bhAva hai soI sA~cA cAritra hai| yA prakAra saMvarake kAraNaniko anyathA jAnatA saMvarakA sA~cA zraddhAnI na ho hai| nirjarA tattvake zraddhAnakI ayathArthatA bahuri yahu anazanAdi tapata nirjara mAne hai| so kevala bAhyatapa hI to kie nirjarA hoya naahiiN| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA adhikAra-18E bAyatapa to zuddhopayoga badhAvaneke arthi kIjie hai| zuddhopayoga nirjarAkA kAraNa hai tAtai upacArakari tapako bhI nirjarAkA kAraNa kayA hai| jo bAhya duHkha sahanA hI nirjarAkA kAraNa hoya to tiryaMcAdi bhI bhUkha tRSAdi sahai hai| ___ taba vaha kahai hai- ve to parAdhIna sahai hai, svAdhInapane dharmabudrita upavAsAdirUpa tapa kara, tAkai nirjarA ho hai? tAkA samAdhAna- dharmabuddhi" bAhya upavAsAdi to kie, bahuri tahA~ upayoga azubha zubha zuddharUpa jaise pariNamai taise prinnmo| ghane upavAsAdi kie ghanI nirjarA hoya, thore kie thorI nirjarA hoya; jo aise niyama Thaharai to upavAsAdika hI nirjarA kA mukhya kAraNa Taharai, so to banai naahiiN| pariNAma duSTa bhae upavAsAdikatai nirjarA honI kaise sambhavai? bahuri jo kahie- jaise azubha zubha zuddharUpa upayoga pariNamai tAkai anusAra baMdha nirjarA hai to upavAsAdi tapa mukhya nirjarAkA kAraNa kaise rahyA? azubha zubha pariNAma baMdhake kAraNa Thaharai, zuddha pariNAma kirA ho kAra" ho| yahA~ prazna- jo tattvArthasUtraviSai "tapasA nirjarA ca" (6-3) aisA kaise kahyA hai? tAkA samAdhAna- zAstraviSa "icchAnirodhastapaH" aisA kahyA hai| icchAkA rokanA tAkA nAma tapa hai| so zubha azubha icchA miTe upayoga zuddha hoya, tahA~ nirjA ho hai| tAtai tapakari nirjarA kahI hai| yahA~ koU kahai; AhArAdirUpa azubhakI to icchA dUri bhae hI tapa hoya parantu upavAsAdika vA prAyazcittAdi zubha kArya haiM tinakI icchA to rahe? tAkA samAdhAna- jJAnI jananikai upadAsAdi kI icchA nahIM hai, eka zuddhopayoga kI icchA hai| upavAsAdi kie zuddhopayoga bathai hai, tAtai upavAsAdi karai haiN| bahuri jo upavAsAdikartaM zarIra vA pariNAmanikI zithilatAkari zuddhopayoga zithila hotA jAnai, tahA~ AhArAdika grahai haiN| jo upavAsAdikahIte siddha hoya, to ajitanAthAdika teIsa tIrthakara dIkSA leya doya upavAsa hI kaise dharate? unakI to zakti bhI bahuta thii| parantu jaise pariNAma bhae taise bAhya sAdhanakari eka vItarAga zuddhopayoga kA abhyAsa kiyaa| yahA~ prazna- jo aise hai to anazanAdikako tapasaMjJA kaise bhaI? tAkA samAdhAna-iniko bAhyatapa kahai haiN| so bAhya kA artha yahu-jo bAhya auraniko dIse yaha tapasvI hai| bahuri Apa to phala jaise antaraMga pariNAma hogA taisA hI paavegaa| jAte pariNAmazUnya zarIra kI kriyA phaladAtA nAhIM hai| bahuri ihA~ prazna- jo zAstraviSai to akAmanirjarA kahI hai| tahA~ binA cAhi bhUkha tRSAdi sahe nirjarA ho hai to upavAsAdikari kaSTa saha kaise nirjarA na hoya? tAkA samAdhAna-akAmanirjarAviSa bhI bAhya nimitta to binA cAhi bhUkha tRSAkA sahanA bhayA hai! ara tahA~ maMda kaSAyarUpa bhAva hoya to pApakI nirjarA hoya, devAdi puNyakA baMdha hoy| ara jo tIvrakaSAya Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-160 mae bhI kaSTa sahe puNyavaMdha hoya, to sarva tiryaMcAdika deva hI hoya so banai naahiiN| taise hI cAhakAra upavAsAdi kie tahA~ bhUkha tRSAdi kaSTa sahie hai| so yahu bAhya nimitta hai| yahA~ jaisA pariNAma hoya taisA phala pAve hai| jaise anna kA prANa kahyA / bahuri aise bAhyasAdhana bhae aMtaraMga tapakI vRddhi ho hai tAtai upacArakari inako tapa kahe haiN| jo bAma tapa to karai ara aMtaraMga tapa na hoya to upacArateM bhI vAko tapasaMjJA naahiiN| soI kamA hai kaSAyaviSayAhAro, tyAgo yatra vidhiiyte| upavAsaH sa vijJeyaH zeSa laMdhanaka yiduH|| jahA~ kaSAya, viSaya, AhArakA tyAga kIjie so upavAsa jaannaa| avazeSako zrIguru laMghana kahai haiN| yahA~ kahegA- jo aise haiM to hama upavAsAdi na kareMge? tAko kahie hai- upadeza to U~cA car3haneko dIjie hai| tU ulaTA nIcA par3egA to hama kahA kreNge| jo tU mAnAdikatai upavAsAdi karai hai to kari vA mati karai; kichU siddhi naahiiN| ara jo dharmabuddhirta AhArAdikakA anurAga chor3e hai, to jetA rAga chuTyA tetA hI chUTyA parantu isahIko tapa jAni isatai nirjarA mAni santuSTa mati hohu / bahuri aMtaraMga tapaniviSai prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, tyAga, dhyAnarUpa jo kriyA tAviSai bAhya pravarttanaso to bAhya tapavat hI jaannaa| jaise anazanAdi bAhya kriyA haiN| taise e bhI bAhyakriyA haiN| tAtai prAyazcittAdi bAhya sAdhana aMtaraMga tapa nAhIM hai| aisA bAhya pravartana hote jo aMtaraMga pariNAmanikI zuddhatA hoya, tAkA nAma aMtaraMga tapa jaannaa| tahA~ bhI itanA vizeSa hai, bahuta zuddhatA bhae zuddhopayogarUpa pariNati hoi; tahA~ to nirjarA hI hai, baMdha nAhIM ho hai| ara stoka zuddhatA bhae zubhopayogakA bhI aMza rahai, to jetI zuddhatA bhaI tAkari to nirjarA hai ara jetA zubha bhAva hai tAkari baMdha hai| aisA mizrabhAva yugapat ho hai, tahA~ baMdha vA nirjarA doU ho haiN| yahA~ koU kahai- zubha bhAvaniteM pApakI nirjarA ho hai, puNyakA baMdha ho hai, zukha bhAvanita doUnikI nirjarA ho hai, aisA kyoM na kaho? ___ tAkA uttara- mokSamArgaviSa sthitikA to ghaTanA sarvahI prakRtIni kA hoya / tahA~ puNya pAekA vizeSa hai hI naahiiN| ara anubhAga kA ghaTanA puNyaprakRtInika zuddhopayogarauM bhI hotA naahiiN| Upari Upari puNyaprakRtInike anubhAga kA tIvra baMdha udaya ho hai aura pApaprakRti ke paramANu palaTi zubhaprakRtirUpa hoya, aisA saMkramaNa zubha va zuddha do bhAva hote hoy| tAtai pUrvokta niyama sambhava naahiiN| vizuddhatAhIke anusAra niyama sambhavai hai| dekho, dhaturyaguNasthAnavAlA zAstrAbhyAsa AtmacitavanAdi kAryakarai, tahA~ bhI nirjarA nAhIM, baMdha bhI ghanA hoy| ara paMcamaguNasthAnavAlA viSaya-sevanAdi kArya kare, tahA~ bhI vAke guNazreNi nirjarA huA kara, baMdha bhI thorA hoy| bahuri paMdhama guNasthAnavAlA upavAsAdivA prAyazvicAdi tapa kare, tisa kAlaviSai bhI vAkai nirjarA thorI ara chaThA guNasthAnavAlA AhAra-vihArAdi kriyA kare, visa kAlaviSa bhI vAke nirjarA dhanI, usateM bhI baMdha yorA hoy| tAtai vAya pravRttike anusAri nirjarA nAhI Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra-161 hai / aMtaraMga kaSAyazakti ghaTe vizuddhatA bhae nirjarA ho hai / so isakA pragaTa svarUpa Agai nirUpaNa kareMge, tahA~ jAnanA / vizeSa- "zuddhabhAvanitai doUni kI nirjarA ho hai" praznakartA kA yaha kathana akATya satya hai / parantu yaha kathana sahaja rUpa se to dhavala jayadhavala mahAdhavala meM bhI upalabdha nahIM hotA ataH bahulatA se prarUpaNa ke abhAva meM yaha gamya nahIM ho pAtA / yahA~ dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki zubha prakRti/puNya prakRti ke bhI sthitikANDakaghAta hote haiM (ja.dha. 13/33) tathA sthitikANDakoM dvArA sthiti hIna hotI huI asaMkhyAtaguNI hIna ho jAtI hai / ve Upara ke saba paramANu nIce kI zeSa bacI alpatama sthiti meM A jAte haiM aura asaMkhyAtaguNahIna kAla meM hI asamaya meM hI nirjIrNa hone lagate haiM / zuddha mAvoM se guNazreNinirjarA hotI hai tathA aisI sthiti meM guNazreNinirjarA tIrthaMkara sadRza mahApuNya prakRti kI bhI hotI hai / (dhavala 15 pR. 300-301-309 Adi) parantu yahA~ sarvatra yaha dhyAna rakhanA cAhie ki aisI nirjarA ko avadhi meM mI puNya prakRti ke paramANuoM meM se anubhAga nahIM ghaTatA / kyoMki vizuddhi se yA zuddhi se bhI puNya prakRtiyoM kA anubhAga nahIM ghaTatA (jaya dha, 14/152) / vistRta anya vivecana puNya yA pApa prakRti kI sabhI kI sthiti' (TikAva) to pApa rUpa hI hai (tIna zubha Ayu kI sthiti ko chor3akara), ataH koI vizeSa nahIM hai / phira bhI zubha bhAva se sthiti kama par3atI hai, azubha se jyAdA, yaha vizeSa to hai hii| anubhAga kA ghaTanA puNya prakRti kA, azubha bhAva se hotA hai; zubha mAva se puNya prakRti kA anubhAga bar3hatA hai, zuddhopayoga se zubha kA anubhAga bhale hI na ghaTo, para zubha prakRti kI sthiti to khaNDita hotI rahatI hI hai, sthitikANDakoM dvArA / isa kAraNa zuddhopayoga se puzmaprakRti anubhAga bhI kama kAla meM hI udaya Ane yogya to kara hI diyA jAtA hai / sAmAnyataH zubhabhAva se pApa kI nirjarA nahIM hotI 1' para sattAsthita pApa prakRti kA kucha aMza avazya puNyarUpa saMkramaNa (badalI) kara jAtA hai / isa prakAra zubha bhAva se pApa-paramANu kI hAni, puNya prakRti kI vRddhi tathA aniyama se dharma yogya vAtAvaraNa bhI kvacit kadAcit milate haiM (pR. 408) zuddhopayoga se pApa kI nirjarA tathA puNyAnubhAga kI vRddhi to hotI hai hI, sAtha hI sAtha puNya prakRti kI sthiti ghaTatI hai tathA puNya prakRtiyoM kI nirjarA (guNazreNinirjarA) bhI hotI hai / parantu usa puNya prakRti ke paramANuoM meM se rasa (anubhAga) kama nahIM hotA / ve to sarasa hI phala dekara jhar3ate haiM / 1. mAtra karaNalabdhi yukta antima antarmuhUrtavartI mithyAdRSTi ke nirjarA hotI hai / itanA vizeSa jAnanA cAhie / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-162 jabaki pApa prakRti ke paramANu nirjIrNa rasa hokara guNazreNinirjarA meM jhar3ate haiM, yaha gUDhArtha hai| sArataH zuddha bhAva se puNya-pApa donoM kI nirjarA hotI hai, yaha akATya satya hai| para yahA~ puNya paramANu hInAnubhAga hokara nahIM jharate; yathAnubhAga hI vedita ho kara jharate haiN| dUsarA, yahA~ yaha dhyAna dene yogya hai ki yadyapi paMcama guNasthAna meM nirantara guNazreNinirjarA hotI rahatI hai cAhe AtmA kA cintana yA devapUjA kara rahA ho yA viSayasevana; parantu itanA vizeSa hai ki AtmacintanAdi vizuddha pariNAmoM ke samaya hone vAlI guNazreNinirjarA se viSayasevanAdi avizuddha (saMkleza) pariNAma nimittaka pravRttiyoM ke samaya hone vAlI guNazreNinirjarA prAyaH asaMkhyAtaguNI hIna ho jAtI hai| kahA bhI hai--saMyatAsaMyata kI guNazreNinirjarA saMkleza aura vizuddhi ke anusAra nyUnAdhika hotI rahatI hai| vizuddhi ke anusAra pratyeka samaya meM pUrva samaya kI apekSA kabhI asaMkhyAta guNI, kamI saMkhyAta guNI, kabhI saMkhyAtavA~ bhAga adhika aura kabhI asaMkhyAtavA~ bhAga adhika hotI hai tathA saMkleza ke anusAra kabhI aMsakhyAgunI hIna, ko saMkhyAtanI hona, kabhI sakhyAtavA~ bhAga hIna, kamI asaMkhyAtavA~ bhAga hIna hotI hai| parantu guNa zreNinirjarA barAbara banI rahatI hai| (jayadhavala 13/130, prastA. pR. 15-16) pariNAmAnusAra ukta cAra sthAna vRddhirUpa yA cAra sthAna hAni rUpa dravya kA Upara se apakarSaNa hokara guNazreNI meM patana hotA hai; yaha abhiprAya hai| (labdhisAra 176 TIkA) aise anazanAdi kriyAko tapasaMjJA upacArateM jaannii| yAhIta inako vyavahAra tapa kayA hai| vyavahAra upacAra kA eka artha hai| bahuri aisA sAdhanateM jo vItarAgabhAvarUpa vizuddhatA hoya so sA~cA tapa nirjarAkA kAraNa jAnanA / yahA~ dRSTAMta-jaise dhanako vA atrako prANa kahyA so dhanateM anna lyAya 'makSaNa kie prANa poSe jAMya, tAteM upacAra kari dhana atra ko prANa kahyA / koI indriyAdika prANako na jAnai ara inahIko prANa jAni saMgraha kare, to maraNahI paace| taise anazanAdikako vA prAyazcittAdikako tapa kahyA, so anazanAdi sAdhanateM prAyazcittAdirUpa pravatteM vItarAgabhAvarUpa satya tapa poSyA jaay| tAtai upacArakari anazanAdiko vA prAyazcittAdiko tapa kahyA / koI vItarAgabhAvarUpa tapako na jAnai ara inihIko tapa jAni saMgraha karai to saMsArahI meM prmai| bahuta kahA, itanA samajhi lenA, nizcaya dharma to vItarAgabhAva hai| anya nAnA vizeSa bAhya sAdhana apekSA upacArata kie haiM, tinako vyavahAramAtra dharmasaMjJA jaannii| isa rahasya ko na jAne, tAtai vAkai nirjarAkA bhI sA~cA zraddhAna nAhIM hai| mokSa tattvake zraddhAnakI ayathArthatA bahuri siddha honA tAko mokSa mAna hai| bahuri janma jarA maraNa roga klezAdi duHkha dUri bhae anantajJAna kari lokAlokakA jAnanA bhayA, trilokapUjyapanA bhayA, ityAdi rUpakari tAkI mahimA jAnai hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA AMdhakAra-163 so sarva jIvanikai duHkha dUra karanekI vA jJeya jAnanekI vA pUjya hone kI cAhi hai| inihIke artha mokSa kI cAha kInI to yAkai aura jIvanikA zraddhAnateM kahA vizeSatA bhii| ___ bahuri yAkai aisA bhI abhiprAya hai- svargavirSa sukha hai, tiniH anantaguNe mokSaviSa sukha hai| so isa guNakAraviSai svarga mokSa sukhakI eka jAti jAnai hai| tahA~ svargaviSai to viSayAdi sAmagrIjanita sukha ho hai, tAkI jAti yAko bhAsai hai ara mokSaviSai viSayAdi sAmagrI hai nAhIM, so vahA~kA sukhakI jAti yAko bhArI to nAhIM parantu svagate bhI mokSako uttama mahAna puruSa kahai haiM, tAteM yaha bhI uttama hI mAnai hai| jaise koU gAnakA svarUpa na pahicAnai parantu sarva sabhAke sarAheM, tAteM Apa bhI sarAhai haiM / taise yahu mokSako uttama mAnai __ yahA~ vaha kahai hai- zAstraviSa bhI to indrAdikate anaMta guNA sukha siddhanikai prarUpa haiN| tAkA uttara- jaise tIrthaMkarake zarIrakI prabhAko sUryaprabhAta koTyAM guNI kahI tahA~ tinakI eka jAti naahiiN| parantu lokaviSai sUryaprabhA kI mahimA hai, tAteM bhI bahuta mahimA janAvaneko upamAlaMkAra kIjie hai| taise siddha sukhako indrAdisukhaH ananta guNA khyaa| tahA~ tinakI eka jAti naahiiN| parantu lokaviSai indrAdisukhakI mahimA hai, tAteM bhI bahuta mahimA janAvaneko upamAlaMkAra kIjie hai| bahuri prazna- jo siddha sukha ara indrAdisukhakI eka jAti vaha jAnai hai, aisA nizcaya tuma kaise kiyA? tAkA samAdhAna- jisa dharmasAdhana kA phala svarga mAnai hai, tisa dharmasAdhana hI kA phala mokSa mAne hai| koI jIva indrAdipada pAvai, koI mokSa pAvai, tahA~ tina doUnikai eka jAti dharmakA phala bhayA maane| aisA to mAnai jo jAkai sAdhana thorA ho hai so indrAdipada pAye hai, jArka sampUrNa sAdhana hoya so mokSa pAvai hai parantu tahA~ dharmakI jAti eka jAna hai| so jo kAraNakI eka jAti jAne, tAko kAryakI bhI eka jAtikA zraddhAna avazya hoy| jAte kAraNavizeSa bhae hI kAryavizeSa ho hai| tAtrai hama yaha nizcaya kiyA, vAkai abhiprAya viSai indrAdisukha ara siddhasukha kI eka jAtikA zraddhAna hai| bahuri karmanimittaH AtmAkai aupAdhika bhAva the, tinakA abhAva hote zuddha svabhAvarUpa kevala AtmA Apa bhyaa| jaise paramANu skaMdhate vichure zuddha ho haiM, taise yahu karmAdikate mitra hoya zuddha ho hai| vizeSa itanA-vaha doU avasthAviSai duHkhI sukhI nAhIM, AtmA azuddha avasthAviSe duHkhI thA, aba bAke abhAva honerte nirAkula lakSaNa anaMtasukhakI prApti bhii| bahuri indrAdikanika jo sukha hai, so kaSAyabhAvanikari AkulatA rUpa hai| so vaha paramArthata duHkha hI hai| tAtai vAkI yAkI eka jAti nAhIM / bahuri svargasukhakA kAraNa prazastarAga hai, mokSasukhakA kAraNa vItarAga bhAva hai, tAtai kAraNa viSai bhI vizeSa hai| so aisA bhAva yAko mAsai naahiiN| tAtai mokSakA bhI yAkai sA~cA zraddhAna nAhIM hai| yA prakAra yAkai sA~cA tattva zraddhAna nAhIM hai| isa hI vAste samayasAravirSa' kahyA hai- "abhavyakai 1. saddahadi ya pattedi ya rocedi ya taha puNo ya phAsedi / dhamma bhogaNimittaM Na da so kammakkhayaNimittaM / / gAthA 275 / / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-164 tattvazraddhAna bhae bhI mithyAdarzana hI rahai hai|" vA pravacanasAraviSai' kahyA hai- "AtmajJAnazUnya tattvArtha-pradAna kAryakArI nAhI" bahuri yaha vyavahAradRSTiMkAre samyagdarzana ke ATha aMga kahai haiM tiniko pAle hai| paccIsa doSa kahai haiM, tinako TAle hai| saMvegAdika guNa kahai haiM, tiniko dhArai hai| parantu jaise bIja boe binA khetakA taba sAdhana kie bhI anna hotA nAhI, taise sA~cA tattva zraddhAna bhae binA samyakta hotA nAhIM / so paMcAstikAya vyAkhyAviSai jahA~ antaviSai vyavahArAbhAsavAlekA varNana kiyA hai, tahA~ aisA hI kathana kiyA haiN| yA prakAra yAkai samyagdarzana ke arthi sAdhana karate bhI samyagdarzana na ho hai| samyagjJAna ke arthi sAdhana meM ayathArthatA aba yaha samyagjJAna ke arthi zAstraviSa zAstrAbhyAsa kie samyagjJAna honA kahyA hai, tAte zAstrAbhyAsaviSai tatpara rahe hai| tahA~ sIkhanA, sikhAyanA, yAda karanA, bA~canA, par3hanA Adi kriyAviSai to upayogako ramAvai hai parantu vAkai prayojana Upari dRSTi nAhIM hai| isa upadezavirSa mujhako kAryakArI kahA, so abhiprAya naahiiN| Apa zAstrAbhyAsakari auraniko sambothana denekA abhiprAya rAkhai hai| ghane jIva upadeza mAne tahA~ santuSTa ho hai| so kAmAlAsa to Apake arditA hai, prasaMga pAya parakA bhI bhalA hoya to parakA bhI bhalA kre| bahuri koI upadeza na sune to mati suno, Apa kAheko viSAda kiijie| zAstrArtha kA bhAva jAni ApakA malA krnaa| bahuri zAstrAbhyAsaviSai bhI keI to vyAkaraNa nyAya kAvya Adi zAstraniko bahuta abhyAsa hai so e to lokavi paMDitatA pragaTa karaneke kAraNa haiN| ina viSai Atmahita nirUpaNa to hai nAhIM inakA to prayojana itanA hI hai, apanI buddhi bahuta hoya to thorA bahuta inakA abhyAsakari pIche Atmahita ke sAdhaka zAstra tinikA abhyAsa krnaa| jo buddhi thorI hoya, to Atmahita ke sAthaka sugama zAstra tinahIkA abhyAsa kre| aisA na karanA, jo vyAkaraNAdikakA hI abhyAsa karate-karate Ayu pUrI hoya jAya ara tattvajJAnakI prApti na bne| yahA~ koU kahai- aise hai to vyAkaraNAdikakA abhyAsa na krnaa| tAko kahie hai| tinikA abhyAsa binA mahAn granthanikA artha khulai naahiiN| tAtai tinakA bhI abhyAsa karanA yogya bahuri yahA~ prazna- mahAn grantha aise kyoM kie, jinakA artha vyAkaraNAdi binA na khule| bhASAri sugamarUpa hitopadeza kyoM na likhyaa| unakai kichU prayojana to thA nAhI? tAkA samAdhAna- bhASAviSai bhI prAkRta saMskRtAdika ke hI zabda hai parantu apabhraMza liye hai| bahuri deza-dezaviSai bhASA anya-anya prakAra hai so mahata puruSa zAstraniviSai apabhraMza zabda kaise likhe| bAlaka totalA bole to bar3e to na bole| bahuri eka deza ke bhASA rUpa zAstra dUsare dezaviSai jA~ya to tahA~ tAkA artha kaise bhaase| tAtai prAkRta saMskRtAdi zuddha zabdarUpa grantha jodd'e| bahuri vyAkaraNa binA zabda kA artha yathAvat na bhAse / nyAya binA lakSaNa parIkSA Adi yathAvata na hoya ske| ityAdi vacanadvAri vastu kA svarUpa 1. ataH AtmajJAnazUnyamAgamajJAna - tattyArthazraddhAna-saMyatattvayogapadyamapyakiMcitkarameya / / saM. TIkA a. 3 gAthA 36 / / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra - 165 nirNaya vyAkaraNAdi binA nIke na hotA jAni tinakI AmnAya anusAra kathana kiyaa| bhASAviSai bhI tinakI thorI bahuta AmnAya Ae hI upadeza hoya sake~ hai / tinako bahuta AmnAyate nIka nirNaya ho sake hai| bahuri jo kahoge - aise haiM, to aba bhASArUpa grantha kAheko banAie hai? tAkA samAdhAna - kAladoSa jIvanikI maMda buddhi jAni keI jIvanikai jetA jJAna hogA tetA hI hogA, aisA abhiprAya vicAri bhASAgrantha kIjie hai| so je jIva vyAkaraNAdikA abhyAsa na kari sakai, tinako aise granthanikari hI abhyAsa karanA / bahuri je jIva zabdanikI nAnA yukti lie artha karane ko hI vyAkaraNa avagAhai haiM, vAdAdikari mahaMta hone ko nyAya avagAhai haiM, caturapanA pragaTa karane ke arthi kAvya avagAhe haiM, ityAdi laukika prayojana lie inikA abhyAsa kare haiM, te dharmAtmA nAhIM / banai jetA thorA bahuta abhyAsa inakA kari Atmahita ke arthi tattvAdikakA nirNaya kare hai, soI dharmAtmA paMDita jAnanA / bahuri keI jIva puNya-pApAdika phala ke nirUpaka purANAdika zAstra vA puNya-pApakriyA ke nirUpaka AcArAdi zAstra vA guNasthAna mArgaNA karmaprakRti trilokAdika ke nirUpaka karaNAnuyoga ke zAstra tinakA abhyAsa kareM hai| so jo inikA prayojana Apa na vicArai, taba to sUvAkAsA hI par3hanA bhyaa| bahuri jo inakA prayojana vicAre hai tahA~ pApa ko burA jAnanA, puNyako bhalA jAnanA, guNasthAnAdika kA svarUpa jAni lenA, inakA abhyAsa kareMge titanA hamArA bhalA hai, ityAdi prayojana vicArayA so isateM itanA to hosI - narakAdika na hosI, svargAdika hosI parantu mokSamArga kI to prApti hoya nAhIM / pahale sA~cA tattvajJAna hoya, tahA~ pIche puNyapApa kA phala ko saMsAra jAnai, zuddhopayoga mokSa mArne, guNasthAnAdirUpa jIva kA vyavahAra nirUpaNa jAnai, ityAdi jaisA kA taisA zraddhAna karatA saMtA inikA abhyAsa kare to samyagjJAna hoya / so tattvajJAnako kAraNa adhyAtmarUpa dravyAnuyoga ke zAstra haiM; bahuri keI jIva tina zAstranikA bhI abhyAsa kare haiN| paranta jahA~ jaise likhyA hai, taise Apa nirNaya kari Apako AparUpa, parako pararUpa, AsravAdika ko AsravAdirUpa na zraddhAna kare hai| mukharte to yathAvat nirUpaNa aisA bhI kareM, jAke upadezateM aura jIva samyagdRSTI hoya jA~ya / parantu jaise lar3akA strI kA svAMgakari aisA gAna kareM, jAko sunateM anya puruSa strI kAma rUpa hoya jA~ya parantu vaha jaise sIkhyA taise kahe hai, vAko kichU bhAva bhAse nAhIM, tAtaiM Apa kAmAsakta na ho hai| taise yahu jaise likhyA taise upadeza de parantu Apa anubhava nAhIM kare hai| jo Apake zraddhAna bhayA hotA to aura tattva kA aMza aura tattvaviSai na milaaytaa| so yAkai thala nAhIM, tArte samyagjJAna hotA nAhIM / aise yaha gyAraha aMgaparyaMta par3he to bhI siddhi hotI nAhIM / so samayasArAdiviSai midhyAdRSTI ke gyAraha aMganikA jJAna honA likhyA hai| yahA~ koU kaI jJAna to itanA ho hai parantu jaise abhavyasenakai zraddhAnarahita jJAna bhayA, taise ho hai ? tAkA samAdhAna - vaha to pApI thA, jAkai hiMsAdikI pravRtti kA bhaya nAhIM / parantu jo jIva vaiveyika AdiviSai jAya haiM, tAkai aisA jJAna ho hai so to zraddhAnarahita nAhIM: vAkai to aisA hI zraddhAna hai, e grantha Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-166 sA~ce haiM parantu tattvazraddhAna sA~cA na bhyaa| samayasAravirSe' eka hI jIva ke dharma kA zraddhAna, ekadazAMgakA jJAna, mahAvratAdikakA pAlanA likhyA hai| pravacanasAravirSe aisA likhyA hai- AgamajJAna aisA bhayA jAkara sarvapadArthaniko hastAmalakavat jAna hai| yaha bhI jAne hai, inakA jAnanahArA maiM huuN| parantu maiM jJAnasvarUpa hU~ aisA Apako paradravyatai bhinna kevala caitanyadravya nAhIM anumavai hai| tAteM AtmajJAnazUnya AgamajJAna bhI kAryakArI nAhIM / yA prakAra samyagjJAnakaM adhi jainazAstranikA abhyAsa karai hai, to bhI yAkai samyagjJAna naahiiN| samyakcAritrake arthi sAdhanameM ayathArthatA bahuri inakai samyakcAritrake artha kaise pravRtti hai so kahie hai-bAhyakriyA Upari to inakai dRSTi hai ara pariNAma sudharane bigaranekA vicAra nAhIM / bahuri jo pariNAmanikA bhI vicAra hoya, to jaisA apanA pariNAma hotA dIsai, tinahIke Upari dRSTi rahai hai| parantu una pariNAmanikI paramparA vicAre abhiprAyaviSai jo vAsanA hai, tAko na vicArai hai| ara phala lAgai hai so abhiprAyaviSai vAsanA hai tAkA lAgai hai| so isakA vizeSa vyAkhyAna Agai kareMge, tahA~ svarUpa nIke maasegaa| aisI pahicAna binA bAhya AcaraNakA hI udyama tahA~ keI jIva to kulakramakari vA dekhAdekhI vA krodha mAna mAyA lobhAdikatai AcaraNa Acarai haiN| so inakai to dharmabuddhi hI nAhI, samyakcAritra kahA~tai hoy| e jIva koI to bhole haiM yA kaSAyI haiM, so ajJAnabhAva vA kaSAya hote samyakcAritra hotA naahiiN| bahuri keI jIva aisA mAna hai, jo jAnane meM kahA (ara mAnane meM kahA hai) kichU karegA to phala laagegaa| aise vicAri vrata tapa Adi kriyA hI ke udyamI rahai hai ara tattvajJAnakA upAya na karai hai| so tattvajJAna binA mahAvratAdikA AcaraNa bhI mithyAcAritra hI nAma pAvai hai| ara tattvajJAna bhae kichU bhI vratAdika nAhIM haiM, to bhI asaMyatasamyagdRSTI' nAma pAvai hai| tAtai pahale tattvajJAna 1. mokkha asadahato abhaviyasatto du jo athiiejj| pATho Na karedi guNaM asaddahatassa gANaM tu / / gAthA 274 / / mokSaM hi na tAvadabhavyaH zraddhatte shuddhjnyaanmyaatmjnyaanshuunytvaat| tato jJAnamapi nAsau zraddhatte / jJAnamazraddadhAna-zcAcArAdhekAdazAMga zrutamadhIyAno'pi zrutAdhyayanaguNAbhAbAnna jJAnI syAt / sa kila guNaHzrutAdhyayanasya yadviviktavastubhUtajJAnamayAtmajJAna; tacca viviktavastubhUtaM jJAnamazraddadhAnasyAbhavyasya zrutAdhyayanena na viSAtuM zakyeta tatastasya tdgunnaabhaavH| satazca jJAnazraddhAnAbhAvAta so'jAnIti prtiniytH| paramANupamANaM vA mucchA dehAdiesu jassa punno| vijjadi jadi so siddhiM ga lahadi sabbAgamadharo vi|| a, 3 gAthA 36 / / 3. yahA~ itanA avazya jAnanA cAhie ki manuSya asaMyata samyaktyI bhI DhAI dvIpa meM mAtra 700 karor3a haiN| (ghavala pu. 3/252, . pR. 64, brahmavilAsa pR. 110) tathA sakala manuSyoM kI saMkhyA yadi nyUnatama 22 aMka pramANa bhI mAnI jAve (pavala pu. 3/255) to bhI 13 aMka pramANa saMkhyA para eka asaMyata samyaktvI manuSya ausatana prApta hotA hai| arthAt ausatana dasa kharava manuSyoM meM se eka asaMyata samyagdRSTi AtmA hai| ataH hara koI apane Apako samyaktvI nahIM mAna baitthe| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtayA~ adhikAra- 167 kA upAya karanA, pIche kaSAya paTAvaneko bAhya sAdhana karanA / so hI yogIndradevakRta zrAvakAcAraviSai kahyA hai #dasaNabhUmihaM bAhirA jiya vayarukkha Na huti / * yAkA artha- yahu samyagdarzanabhUmikA binA he jIva vratarUpI vRkSa na hoya / bahuri jina jIvanikai tattvajJAna nahIM, te yathArtha AcaraNa na Acare haiN| soI vizeSa dikhAIe hai 1 keI jIva pahale to bar3I pratijJA ghara baiThe ara aMtaraMga viSaya - kaSAyavAsanA miTI nAhIM / taba jaise taise pratijJA pUrI kiyA cAheM, tahA~ tisa pratijJAkari pariNAma duHkhI ho haiM / jaise bahuta upavAsakari baiThe, pIche pIr3A duHkhI huvA rogIvat kAla gamAvai, tharmasAdhana na karai so pahale hI sapatI jAnie titanI hI pratimA kyoM na liijie| duHkhI honemeM ArtadhyAna hoya, tAkA phala bhalA kaise lAgegA / athavA usa pratijJA kA duHkha na sahyA jAya, taba tAkI evaja viSaya poSane ko anya upAya kre| jaise tRSA lAge taba pAnI to na pIvai ara anya zItala upacAra aneka prakAra karai vA ghRta to choDai ara anya snigdha vastuko upAyakari bhI / aise hI anya jAnanA / so parISaha na sahI jAya thI, viSayavAsanA na chUTai thI, to aisI pratijJA kAheko karI / sugama viSaya chor3i pIche viSama viSayanikA upAya karanA paDe, aisA kArya kAheko kIjie / yahA~ to ulaTA rAgabhAva tIvra ho hai athavA pratijJAviSai duHkha hoya taba pariNAma lagAvaneko koI Alambana vicArai / jaise upavAsakari pIche krIr3A kre| kaI pApI jUvA Adi kuvisanaviSai lage haiM athavA soya rahyA cAhaiM / yahu jAne, kisI prakArakari kAla pUrA krnaa| aise hI anya pratijJAviSai jAnanA / athavA keI pApI aise bhI haiM, pahale pratijJA karai, pIche tisateM duHkhI hoya taba pratijJA chor3i deN| pratijJA lenA - chor3anA tinake khyAlamAtra hai / so pratijJA bhaMga karane kA mahApApa hai| isateM to pratijJA na lenI hI bhalI hai| yA prakAra pahale to nirvicAra hoya pratijJA karai, pIche aisI dazA hoya / jainadharmaviSai pratijJA na lenekA daNDa to hai naahiiN| jainadharmaviSe to yahu upadeza hai, to pahale to tattvajJAnI hoya / pIche jAkA tyAga karai, tAkA doSa phicaanai| tyAga kie guNa hoya, tAko jAne / bahuri apane pariNAmaniko ThIka kre| varttamAna pariNAmani hI ke bharose pratijJA na kara baitthe| AgAmI nirvAha hotA jAnai, to pratijJA krai| bahuri zarIra kI zakti vA dravya kSetra kAla bhAvAdikakA vicAra kreN| aise vicAri pIche pratijJA karanI, so bhI aisI karanI jisa pratijJAtaiM nirAdarapanA na hoya, pariNAma car3hate rheN| aisI jainadharmakI AmnAya hai| yahA~ koU kahai - cAMDAlAdikoMne pratijJA karI, tinakai itanA vicAra kahA~ ho hai / tAkA samAdhAna - maraNaparyanta kaSTa hoya to hohu parantu pratijJA na chor3anI, aisA vicArakari pratijJA kare hai, pratijJAviSai nirAdarapanA nAhIM / ara samyagdRSTI pratijJA kareM hai, so tattvajJAnAdipUrvaka hI kare hai| bahuri jinake aMtaraMga viraktatA na bhaI ara bAhya pratijJA gharai haiM te pratijJAke pahale yA pIche jAkI pratijJA kare, tAviSe ati Asakta hoya lAge haiN| jaise upavAsake dhArane pArane bhojanaviSai ati lobhI hoya gariSThAdi bhojana kare, zIghratA ghanI karai so jaise jalako mUMdi rAkhyA thA, chUTyA taba hI bahuta pravAha calane lAgA / I Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAkSamArga prakAzaka-168 taise pratijJAkari viSaya pravRtti di aMtaraMga AsaktatA badhatI gii| pratijJA pUrI hote hI atyaMta viSayapravRtti hone laagii| so pratijJAkA kAlaviSai viSayavasanA miTI naahiiN| Age pIche tAkI evaja adhika rAga kiyA, to phala to rAgabhAva miTe hogaa| tAta jetI viraktatA bhaI hoya, titanI hI pratijJA krnii| mahAmuni bhI thorI pratijJA kara, pIchai AhArAdiviSa uchaTi krai| ara bar3I pratijJA karai haiM, so apanI zakti dekhakara karai hai| jaise pariNAma car3hate rahai so karai haiM, pramATa pI na hoTa ara AkulatA bhI na upajai; aisI pravRtti kAryakArI jaannii| bahuri jinakai dharma Upari dRSTi nAhI, te kabahU~ to bar3A dharma Acarai, kabahU~ adhika svacchanda hoya prvrt| jaise koI dharmaparvaviSai to bahuta upavAsAdi karai, koI dharmaparvaviSa bArambAra bhojanAdi krai| so dharmabuddhi hoya to yathAzakti sarva dharmaparvaniviSa yathAyogya saMyamAdi dhrai| bahuri kabahu~ to koI dharmakAryaviSa bahuta dhana kharacai, kabahu~ koI dharmakAryaAni prApta bhayA hoya, to bhI tahA~ thorA bhI dhana na khrcai| so tharmabuddhi hoya, to yathAzakti yathAyogya sarva hI dharmakAryaniviSai dhana kharacyA krai| aise hI anya jaannaa| bahuri jinake sA~cA dharmasAdhana nAhI, te koI kriyA to bahuta bar3I aMgIkAra karai ara koI hInakriyA kiyA krai| jaise dhanAdikakA to tyAga kiyA ara cokhA bhojana cokhA vastra ityAdi viSayanivirSe vizeSa pravarte / bahuri koI jAmA paharanA, strIsevana karanA, ityAdi kAryanikA to tyAgakari dharmAtmApanA pragaTa karai ara pIche khoTe vyApArAdi kArya kara, lokaniMdya pApakriyAviSai pravarte aise hI koI kriyA ati U~cI, koI kriyA ati nIcI krai| tahA~ lokaniMdya hoya tharmakI hAsya kraavai| dekho amuka dharmAtmA aise kArya karai haiN| jaise koI puruSa eka vastra to ati uttama paharai, eka vastra atihIna paharai to hAsya hI hoya, taise yaha hAsya pAvai hai| sA~cA dharmakI to yaha AmnAya hai, jetA apanA rAgAdi dUra bhayA hoya, tAke anusAra jisa padayiSai jo dharmakriyA sambhavai, to sarva aMgIkAra karai / jo thorA rAgAdi miTyA hoya to nIcA hI padavirSa pravarte parantu U~cA pada parAya nIcI kriyA na krai|' yahA~ prazna- jo strIsevanAdikakA tyAga Upara kI pratimAviSe kahyA hai, so nIcalI avasthA-vAlA tinakA tyAga kara ki na kare? tAkA samAyAna- sarvathA tinakA tyAga nIcalI avasthAvAlA kara sakatA naahiiN| koI doSa lAgai hai, tAte UparakI pratimAviSe tyAga kahyA hai| nIcalI avasthAviSai jisa prakAra tyAga sambhave, taisA nIcalI avasthAvAlA bhI krai| parantu jisa nIcalI avasthAviSai jo kArya sambhavai hI nAhIM tAkA karanA to kaSAyabhAvanihIta ho hai| jaise koU saptavyasana sevai, svasvIkA tyAga karai, to kaise bane? yadyapi svastrIkA tyAga karanA dharma hai, tathApi pahale saptavyasana kA tyAga hoya, taba hI svastrIkA tyAga karanA yogya hai| aise hI anya jaanne| bahuri sarva prakAra dharmako na jAne, aisA jIva koI dharmakA aMgako mukhyakari anya dharmaniko gauNa 1. isI grantha kA chaThA adhikAra bhI dekhie| pR.saM. 142 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra-166 karai hai| jaise keI jIva dayAdharmako mukhya kari pUjA prabhAvanAdi kAryako uthApa hai, keI pUjA prabhAvanAdi dharmako mukhyakari hiMsAdika kA bhaya na rAkhai hai, keI tapakI mukhyatAkari Artta dhyAnAdikarike bhI upavAsAdi karai vA Apako tapasvI mAni niHzaMka krodhAdi karai, keI dAnakI mukhyatAkari bahuta pApa karike bhI dhana upajAya dAna de hai, keI Arambha-tyAgakI mukhyatAkari yAcanA Adi karai hai|' ityAdi prakAra kari koI dharmako mukhyakari anya dharmako na ginai hai vA vAkai Asarai pApa Acarai hai| sA jaise avivekI vyApArI koI vyApArakA napheke arthi anya prakArakari bahuta ToTA pAr3e taise yaha kArya bhyaa| cAhee to aise, jaise vyApArIkA prayojana naphA hai, sarva vicArakari jaise naphA ghanA hoya taise krai| taise jJAnIkA prayojana vItarAgabhAva hai| saba vicArakari jaise vItarAgabhAva ghanA hoya taise krai| jAnai mUladharma vItarAgabhAva hai| yAhI prakAra avivekI jIva anyathA dharma aMgIkAra kara hai, tinakai to samyakvAritrakA AbhAsa bhI na hoy| bahuri keI jIva aNuvrata mahAvratAdi rUpa yathArtha AcaraNa karai haiN| bahuri AcaraNake anusAra hI pariNAma haiN| koI mAyA lobhAdikakA abhiprAya nAhIM hai| iniko dharma jAni mokSake arthi inikA sAdhana karai haiN| koI svargAdika bhogani kI bhI icchA na rAkhai hai parantu tattvajJAna pahalai na bhayA, tAH Apa to jAnai maiM mokSakA sAdhana karUM hU~ ara mokSakA sAdhana jo hai tAko jAne bhI nAhIM / kevala svargAdikahIkA sAthana krai| so mizrIko amRta jAni bhakhe amRtakA guNa to na hoy| ApakI pratItike anusAra phala hotA naahiiN| phala jaisA sAdhana kara, taisA hI lAgai hai| zAstraviSai aisA kahyA hai- cAritravi 'samyak' pada hai, so ajJAnapUrvaka AcaraNakI nivRtti ke arthi hai / tAtai pahalai tattvajJAna hoya, tahA~ pIche cAritra hoya so samyakdhAritra nAma pAvai hai| jaise koI khetIvAlA bIja to bovai nAhI ara anya sAdhana karai to annaprApti kaise hoya, ghAsa phUsa hI hoy| taise ajJAnI tattvajJAnakA to abhyAsa karai nAhI ara anya sAdhana karai to mokSaprApti kaise hoya, devapadAdika hI hoya / tahA~ keI jIva to aise haiM, tattvAdikakA nIke nAma bhI na jAne kevala vratAdikaviSai hI pravarte haiN| keI jIva aise haiM, pUrvokta prakAra samyagdarzana jJAnakA ayathArtha sAdhanakari vratAdi viSa pravarte haiN| so yadyapi vratAdika yathArtha Acarai tathApi yathArtha zraddhAna jJAna binA sarva AcaraNa mithyAcAritra hI hai| soI samayasArakA kalazAviSai kahyA hai klizyantAM svayameva duSkaratarairmokSonmukhaiH karmabhiH klizyantAM ca pare mahAyatatapobhAreNa bhgnaashcirm| sAkSAnmokSamidaM nirAmayapada saMvedyamAnaM svayaM, jJAnaM jJAnaguNaM vinA kathamapi prAptuM kSamante na hi|| - nirjarAdhikAra / / 142 / / 5. yahA~ kharar3A prati meM anya kucha aura likhane ke lie saMketa kiyA hai| yaha saMketa nimna prakAra hai : "ihA~ snAnAdi zauca dharma kA kathana tathA laukika kArya Ae dharma chor3i tahA~ lagi jAya hai, tinikA kadhana likhanA hai, kintu paM. jI likha nahIM paaye| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka- 200 yAkA artha- mokSa parAGmukha aise atidustara paMcAgni tapanAdi kArya tinakari ApahI kleza kare hai to kro| bahuri anya keI jIva mahAvrata ara tapakA bhArakari cirakAlaparyanta kSINa hote kleza kare haiM to kro| parantu yahu sAkSAt mokSasvarUpa sarvarogarahita pada jo Apa Apa anubhavameM Avai, aisA jJAnasvabhAva so to jJAnaguNa binA anya koI bhI prakArakari pAvane ko samartha nAhIM hai| bahuri paMcAstikAyaviSai jahA~ aMtaviSai vyavahArAbhAsa vAlekA kathana kiyA hai tahA~ teraha prakAra cAritra hote bhI tarakA mokSamArgaviSe niSedha kiyA hai| bahuri pravacanasAraviSai AtmajJAnazUnya saMyamabhAva akAryakArI kalA hai| bahuri inahI granthaniviSai vA anya paramAtmaprakAzAdi zAstraniviSai isa prayojana lie jahA~ tahA~ nirUpaNa hai / tAtaiM pahale tattvajJAna bhae hI AcaraNa kAryakArI hai / yahA~ koU jAnegA, bAhya to aNuvrata mahAvratAdi sAdhai haiM, aMtaraMga pariNAma nAhIM vA svargAdiMkakI vAMchAkara sAdhe haiM, so aise sAdhe to pApabaMdha hoya / dravyaliMgI muni uparima graiveyakaparyanta jAya hai / parAvartaniviSai ikatIsa sAgara paryanta devAyukI prApti anantabAra honI likhI hai| so aise UMcepada to taba hI pAvai jaba aMtaraMga pariNAmapUrvaka mahAvrata pAle, mahAmaMdakaSAyI hoya, isa loka paralokake bhogAdikI cAha na hoya, kevala dharmabuddhirte mokSAbhilASI huvA sAdhana sAthai / tAteM dravyaliMgIkai sthUla to anyathApano hai nAhIM, sUkSma anyathApano hai so samyagdRSTIko bhArI hai| aba inakai dharmasAdhana kaise hai ara tAmeM anyathApano kaise hai? so kahie hai dravyaliMgI ke dharma-sAdhana meM anyathApanA prathama to saMsAraviSai narakAdikakA duHkha jAni vA svargAdiviSe bhI janma-maraNAdikakA duHkha jAni saMsArata udAsa hoya mokSako cAhaiM haiM / so ini duHkhaniko to duHkha saba hI jAne hai / indra ahamindrAdika viSayAnurAgarte indriyajanita sukha bhogave haiM tAko bhI duHkha jAni nirAkula sukha avasthAko pahacAni mokSa cAhe haiM, soI samyagdRSTi jAnanA / bahuri viSayasukhAdikakA phala narakAdika hai, zarIra azuci vinAzIka hai-poSane yogya nAhIM, kuTumbAdika svArthake sage haiM, ityAdi paradravyanikA doSa vicAri tinikA to tyAga kare haiN| vratAdikakA phala svargamokSa hai, tapazcaraNAdi pavitra avinAzI phalake dAtA hai, tinakari zarIra sokhane yogya hai, deva guru zAstrAdi hitakArI haiM, ityAdi paradravyanikA guNa vicAri tinahIko aMgIkAra kare hai| ityAdi prakArakari koI paradravyako burA jAni aniSTa zraddha hai, koI paradravya ko bhalA jAni iSTa zraddhe hai| so paradravyaviSai iSTa aniSTarUpa zraddhAna so mithyA hai| bahuri isahI zraddhAnate yAkai udAsInatA bhI dveSabuddhi rUpa ho hai / jAtaiM kAhUko burA jAnanA, tAhIkA nAma dveSa hai| koU kahegA, samyagdRSTI bhI to burA jAni paradravyako tyAga hai / tAkA samAdhAna - samyagdRSTI paradravyaniko burA na jAne hai| apanA rAgabhAvako burA jAne hai| Apa rAgabhAvako chorai, tAtai tAkA kAraNakA bhI tyAga ho hai / vastu vicArai koI paradravya to burA bhalA hai| nAhIM / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra-201 koU kahegA, nimittamAtra to hai| tAkA uttara- paradravya jorAvarI to koI bigAratA naahiiN| apane bhAva bigarai taba vaha bhI bAsanimitta hai| bahuri vAkA nimitta binA bhI bhAva bigarai haiN| tAtai niyamarUpa nimitta bhI naahiiN| aise paradravyakA to doSa dekhanA mithyAbhAva hai| rAgAdibhAva hI bure haiM so yAkai aisI samajhi naahiiN| yaha paradravyanikA doSa dekhi tinavirSe dveSarUpa udAsInatA karai hai| sAMcI udAsInatA to tAkA nAma hai, koI hI dravyakA doSa vA guNa na bhAsa, tAta kAhUko burA bhalA na jaane| Apako Apa jAne, parako para jAne, parateM kichU bhI prayojana merA nAhIM aisA mAni sAkSIbhUta rhai| so aisI udAsInatA jJAnIhIkai hoya / bahuri yahu udAsIna hoya zAstraviSai vyavahAracAritra aNuvrata mahAvrata rUpa kahyA hai tAko aMgIkAra kara hai, ekadeza vA sarvadeza hiMsAdi pApako chor3e hai, tinakI jAyagA ahiMsAdi puNyarUpa kAryaniviSa prayata hai| bahuri jaise paryAyAzrita pApakAryanivirSa kApanA apanA mAnai thA taise hI aura paryAyAzrita puNyakAryaniviSe karttApanA apanA mAnane lAgA, aise paryAyAzrita kAryaniviSai ahaMbuddhi mAnane kI samAnatA bhii| jaise maiM jIva mArUM hU~, maiM parigrahadhArI hU~, ityAdirUpa mAni thI, taise hI maiM jIvanikI rakSA karUM hU~, maiM nagna, parigraharahita hU~, aisI mAni bhii| so paryAyAzrita kAryaviSai ahaMbuddhi so hI mithyAdRSTi hai| soI samayasAraviSa kAmA hai ye tu kartAramAtmAnaM pazyanti tmsaattaaH| sAmAnyajanadatteSAM na mokSo'pi mumukSutA / / / (sarva vi. adhikAra 166) yAkA artha- je jIva mithyA andhakAra vyApta hote saMte Apako paryAyAzrita kriyAkA kartA mAne haiM, te jIva mokSAbhilASI haiM, toU tinakai jaise anyamatI sAmAnya manuSyanikai mokSa na hoya taise mokSa na ho hai| jAteM karttApanAkA zraddhAnakI samAnatA hai| bahuri aise Apa kartA hoya zrAvakadharma vA munidharmakI kriyA viSai mana vacana kAyakI pravRtti nirantara rAkhai hai| jaise una kriyAniviSai bhaMga na hoya taise pravatteM haiN| so aise bhAva to sarAga haiN| cAritra hai so vItarAgabhAva rUpa hai| tAteM aise sAdhanako mokSamArga mAnanA mithyAbuddhi hai| yahA~ prazna- jo sarAga vItarAga bhedakari doyaprakAra cAritra kahyA hai so kaise hai? tAkA uttara- jaise tandula doya prakArake haiM- eka tuSasahita haiM, eka tuSarahita haiM, tahA~ aisA jAnanAtuSa hai so tandulakA svarUpa nAhI, tandulaviSai doSa hai| ara koI syAnA tuSasahita tandulakA saMgraha karai thA, tAko dekhi koI bholA tuSani hI ko tandula mAni saMgraha karai to vRthA khedakhina hI. hoya / taise cAritra doya prakArakA hai- eka sarAga hai eka vItarAMga hai| tahA~ aisA jAnanA- rAga hai so cAritrakA svarUpa nAhI, cAritraviSai doSa hai| ara keI jJAnI prazastarAgasahita cAritra dharai haiM, tinako dekhi koI ajJAnI prazastarAgahIko cAritra mAni saMgraha kare to vRthA khedakhinna hI hoy| yahA~ koU kahegA- pApakriyA karate tIdarAgAdika hote the, aba ini kriyAniko karate maMdarAga bhyaa| tAteM jetA aMzA rAgabhAva ghaTyA, titanA aMzA to cAritra kho| jetA aMzA rAga rahyA, tetA aMzA rAga kho| aise yAkai sarAgacAritra sambhavai hai| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pokSamArga prakAzaka-202 tAkA samAdhAna- jo tattvajJAnapUrvaka aise hoya to kaho ho taise hI hai| tattvajJAna binA utkRSTa AcaraNa hote bhI asaMyama hI nAma pAvai hai| jAte rAgabhAva karanekA abhiprAya nAhIM miTa hai| soI dikhAIe dravyaliMgI ke abhiprAya meM ayathArthapanA dravyaliMgI muni rAjyAdikako chor3i nirgrantha ho hai, aThAIsa mUlaguNaniko pAle hai, ugrogra anazanAdi ghanA tapa kara hai, kSuthAdika bAIsa parISaha sahai hai, zarIrakA khaMDa khaMDa bhae bhI vyagra na ho hai, vrata bhaMgake kAraNa aneka mile to bhI dRr3ha rahe hai, koI setI krodha na kara hai, aisA sAdhanakA mAna na kara hai, aise sAdhanaviSa koI kapaTAI nAhIM hai, isa sAthanakari isa loka paralokake viSaya-sukhako na cAhai hai, aisI yAkI dazA bhaI hai| jo aisI dazA. na hoya to gaiveyakaparyanta kaise pahuMce' parantu yAko mithyAdRSTi asaMyamI hI zAstraviSai kahyA / so tAkA kAraNa yaha hai-yAkai tattvanikA zraddhAna jJAna sA~cA bhayA naahiiN| pUrva varNana kiyA, taise tattvanikA zraddhAna jJAna gayA hai| tisahI abhiprAyateM saba sAthana karai hai| so ina sAdhananikA abhiprAyakI paramparAko vicAre kaSAyanikA abhiprAya Avai hai| kaise? so sunahu-yaha pApakA kAraNa rAmAdikako to heya jAni chorai hai parantu puNyakA kAraNa prazasta rAgako upAdeya mAna hai| tAke badhanekA upAya karai hai| so prazastarAga bhI to kaSAya hai| kaSAyako upAdeya mAnyA, taba kaSAya karane kA hI zraddhAna rhyaa| aprazasta paradravyanisyoM dveSakari prazasta paradravyaniviSai rAga karanekA abhiprAya bhyaa| kichU paradravyaniviSai sAmyamAvarUpa abhiprAya na bhyaa| 1, isa kathana kA abhiprAya yaha hai ki mithyAtvI muni bhI navamaveyaka taka pahu~ca sakate haiN| isa kathana kA abhiprAya aisA mata samajhanA ki veyaka meM dravyaliMgI hI jAte haiM, yA mithyAdRSTi hI jAte haiN| navama graiveyaka meM jitane bhI jIva hai unakI saMkhyA palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa mAtra hI hai (yavala 3/21) tathA navama greveyaka meM jo bhI jIva (munirAja) jAte haiM ve prAyaH samyaktvI tathA bhAvaliMgI hI jhete haiN| yahI kAraNa hai ki navama veyaka meM sthita devoM meM jitane mithyAtvI hai unase saMkhyAtaguNe samyagdRSTi hai| (dhavala 3/283-84, 266, 269 ke alpabAgha) jisakA tathyAtmaka artha yaha nikalA ki jinaliMga yAnI munipada dhAraNa karake phira bhI dravyasaMyama (mAtradravyaliMga) hI banA rahe aise puni alpa hI hote haiN| (dhavata 3/264) sthUlArtha yaha hai ki - yadi manuSyoM meM sthita sakala aise zreSTha tapasviyoM ko saMcita (ikaTThA) kiyA jAe jo navama graivayeka meM jAne yogya tapa tapa rahe hai to una saba ekatra zreSTha tapasvI muniyoM meM se saMkhyAta bahumAga pramANa samyakavI hoMge tathA eka bhAga pramANa hI mithyAdRSTI prApta hoNge| aisA samajhanA caahie| dvitIya tathya yaha hai ki - antima praiveyaka meM jAne vAle dravyaliMgI mithyAdRSTi sAdhuoM ke jIva diva) itane kama haiM - itane kama hai ki ve svoM ke samyagdRSTi devoM ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hI haiN| dikhe thaksa 3, pR. 26-16 sohammIsANa asaMjada.....gAva uparima uvarimagevajjo ti| tado aNuvisa. kA sAra) ataH he bhvyo| aise vyaliMgI sAdhu bhI hai kahA~? anantoM meM se eka jIva hI aise prakRSTa puruSArtha vAlA hotA hai| ___paM. ToDaramalajI kA yahA~ abhiprAya yaha hai ki samyaktva binA tapa kA mUlya nahIM hai, vaha to satya hI hai| para yahA~ zrImad rAjacandra kA kathana bhI smaraNIya hai ki zraddhA aura jJAna prApta kara lene para bhI yadi saMyama nahIM AyA aura pramAda kA nAza nahIM huA to jIva bAMsavRkSa kI uSmA ko pAtA hai| (zrImad pR. 562) kiMca, bAna kA phala virati hai| vItarAga kA yaha vacana sabhI ko smaraNa rakhanA yogya hai| zrImad aMka 746 pRSTha 644) Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra-203 yahA~ prazna- jo samyagdRSTI bhI to prazastarAgakA upAya rAkhai hai| tAkA uttara yahu- jaise kAhUkai bahuta daMDa hotA thA, so vaha thorA daMDa denekA upAya rAkhai hai ara yorA daMDa die harSa bhI mAnai hai parantu zraddhAnaviSai daMDa denA aniSTa hI mAna hai| taise samyagdRSTIkai pAparUpa bahuta kaSAya hotA thA, so yahu puNyarUpa thorA kaSAya karane kA upAya rAkhai hai| ara thorA kaSAya bhae harSa bhI mAnai hai parantu zraddhAna viSai kaSAya ko heya hI mAne hai| bahuri jaise koU kamAIkA kAraNa jAni vyApArAdikakA upAya rAkhai hai, upAya bani Ae harSa mAna hai taise dravyaliMgI mokSakA kAraNa jAni prazasta rAgakA upAya rAkhai hai, upAya baniAe harSa mAne hai| aise prazastarAgakA upAyaviSai vA harSaviSa samAnatA hote bhI samyagdRSTIkai to daNDasamAna, mithyAdRSTikai vyApArasamAna zraddhAna pAIe hai| tA" abhiprAyavirSa vizeSa bhyaa| bahuri yAkai parISaha tapazcaraNAdika ke nimitta duHkha hoya, tAkA ilAja to na karai hai parantu duHkha vedai hai| so duHkhakA vedanA kaSAya hI hai| jahA~ vItarAgatA ho hai, tahA~ to jaise anya jJeyako jAnai hai taise hI duHkhakA kAraNa bane tAnai hai| mo. aisI dAnA pAnI nahI hai / sahuni unako sahai hai, so bhI kaSAyakA abhiprAyarUpa vicArateM sahai hai| so vicAra aisA hI hai- jo paravazapane narakAdigativiSai bahuta duHkha sahe, ye parISahAdikA duHkha to thorA hai| yAko svavaza sahe svarga mokSasukhakI prApti ho hai| jo inako na sahie ara viSayasukha seie to narakAdikakI prApti hosI, tahA~ bahuta duHkha hogaa| ityAdi vicAravirSa parISahaniviSai aniSTabuddhi rahai hai| kevala narakAdikake bhayate vA sukhake lobhate tinako sahai hai| so e sarva kaSAyabhAva hI haiN| bahuri aisA vicAra ho hai-je karma bA~dhe the, te bhoge binA chUTate nAhI, tAtai moko sahane aae| so aise vicArateM karmaphalacetanA rUpa pravatrte hai| bahari paryAyadRSTitai je parISahAdikarUpa avasthA ho hai, tAko Apake bhaI mAne hai| dravyadRSTiteM apanI vA zarIrAdikakI avasthAko bhinna na pahicAna hai| aise hI nAnA prakAra vyavahAra vicArateM parISahAdika sahai hai| bahuri yAne rAjyAdi viSayasAmagrIkA tyAga kiyA hai vA iSTa bhojanAdikakA tyAga kiyA karai hai| so jaise koU dAhajvaravAlA vAyu honeke bhayata zItalavastu sevanakA tyAga karai hai parantu yAvat zItala vastukA sevana ruce tAvat vAkai dAhakA abhAva na kahie / taise rAga sahita jIva narakAdike bhayatai viSayasevanakA tyAga kara hai parantu yAvat viSayasevana rucai tAvat rAgakA abhAva na khie| bahuri jaise amRta kA AsvAdI devako anya bhojana svayameva na rucai, taise svarasake AsvAdakari viSayasevanakI ruci yAkai na ho hai| yA prakAra phalAdika kI apekSA parISaha sahanAdiko sukhakA kAraNa jAnai hai ara viSayasevanAdiko duHkhakA kAraNa jAne hai| bahuri tatkAlaviSai parISaha sahanAdikatai duHkha honA mAne hai, viSayasevanAdikatai sukha mAne hai| bahuri jinase sukha duHkha honA mAnie, tinaviSai iSTa aniSTa buddhita rAgadveSa rUpa abhiprAyakA abhAva hoya naahiiN| bahuri jahA~ rAgadveSa hai, tahA~ cAritra hoya naahiiN| tAtai yahu dravyaliMgI viSayasevana chori tapazcaraNAdi karai hai| tathApi asaMyamI hI hai| siddhAMtaviSa asaMyata dezasaMyata samyagdRSTIta bhI yAko hIna kahyA hai| jAta unakai cauthA pA~cavA~ guNasthAna hai, yAkai pahalA hI guNasthAna hai| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-204 yahA~ koU kahai ki- asaMyata dezasaMyata samyagdRSTIkai kaSAyanikI pravRtti vizeSa hai ara dravyaliMgI munikai thorI hai, yAhIta asaMyata dezasaMyata samyagdRSTI to solahavA~ svarga paryanta hI jAya ara dravyaliMgI uparina graiveyakaparyanta jaay| tAtai bhAvaliMgI muniteM to dravyAlIko hIna kaho, asaMyata dezasayata samyagdRSTIta yAko hIna kaise kahie? ___ tAkA samAdhAna- asaMyata dezasaMyata samyagdRSTIkai kaSAyanikI pravRtti to hai parantu zraddhAnaviSa kisI hI kaSAyake karanekA abhiprAya naahiiN| bahuri dravyaliMgIkai zubha kaSAya karane kA abhiprAya pAie hai| zraddhAnaviSa tinako bhale jAne hai| tAteM zraddhAna apekSA asaMyata samyagdRSTitai bhI yAkai adhika kaSAya hai| bahuri dravyaliMgIkai yoganikI pravRtti zubha rUpa ghanI ho hai ara aghAtikarmaniviSai puNya pApabaMdhakA vizeSa zubha azubha yoganike anusAra hai| tAteM uparima aveyakaparyanta pahu~cai hai, so kichU kAryakArI naahiiN| jAta aghAtiyA karma AtmaguNake ghAtaka naahiiN| inake udayateM U~cainIce pada pAe to kahA bhyaa| e to bAhya saMyogamAtra saMsAra dazAke svAMga haiN| Apa to AtmA hai, tAtai AtmaguNa ke ghAtaka ghAtiyA karma haiM, tinakA hInapanA kAryakArI hai| so ghAtiyAkarmanikA baMdha bAhya pravRtti ke anusAra naahiiN| aMtaraMga kaSAya zakti ke anusAra hai| yAhIta, dravyaliMgIta asaMyata dezasaMyata samyagdRSTikai ghAtikarmanikA baMdha thorA hai| dravyaliMgIkai to sarvaghAtikarmanikA baMdha bahuta sthiti anubhAga lie hoya ara asaMyata dezasaMyata samyagdRSTikai mithyAtva anantAnubaMdhI Adi karmakA to baMdha hai hI nAhIM, avazeSanikA baMdha ho hai so stoka sthiti anubhAga lie ho hai| bahuri dravyaliMgI ke kadAcit guNazreNInirjarA na hoya, sampagdRSTIkai kadAdhita ho hai ara dezasaMyama sakalasaMyama bhae nirantara ho hai| yAhIta yahu mokSamArgI bhayA hai| tAtai dravyaliMgI muni asaMyata dezasaMyata samyagdRSTIta hIna zAstraviSai kahyA hai| so samayasAra zAstraviSai dravyaliMgI munikA hInayanA gAthA vA TIkAkalazAniviSai pragaTa kiyA hai| bahuri paMcAstikAyakI TIkAviSai jahA~ kevala vyavahArAvalambIkA kathana kiyA hai, tahA~ vyavahAra paMcAcAra hote bhI tAkA hInapanA hI pragaTa kiyA hai| bahuri pravacanasAraviSai saMsAra tattva dravyaliMgIko kahyA / bahuri paramAtmaprakAzAdi anya zAstraniviSai bhI isa vyAkhyAnako spaSTa kiyA hai| bahuri dravyaliMgI ke japa tapa zIla saMyamAdi kriyA pAie hai, tinako bhI akAryakArI ina zAstraniviSai jahA~ tahA~ dikhAI hai, so tahA~ dekhi lenaa| yahA~ grantha badhaneke bhayateM nAhIM likhie haiN| aise kevala vyavahArAbhAsake avalambI mithyAdRSTI tinakA nirUpaNa kiyaa| . aba nizcaya-vyavahAra doU nayanike AbhAsako avalambai hai, aise mithyAdRSTI tinakA nirUpaNa kIjie hai nizcaya vyavahAranayAmAsAvalambI mithyAdRSTiyoM kA nirUpaNa je jIva aisA mAne haiM- jinamatavidhai nizcaya vyavahAra doya naya kahe haiM, tAte hamako tina doUnikA aMgIkAra krnaa| aise vicAri jaise kevala nizcayAbhAsa ke avalambInikA kathana kiyA thA, taise to nizcayakA aMgIkAra kara haiM ara jaise kevala vyavahArAmAsake avalambInikA kathana kiyA thA, taise vyavahArakA aMgIkAra karai haiN| yadyapi aise aMgIkAra karane viSai doU nayanike paraspara virodha hai tathApi kara kahA, sA~cA Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra-205 to doU nayanikA svarUpa bhArayA nAhIM ara jinamataviSai doya naya kahe, tinivirSa kAhUko chor3I bhI jAtI nAhIM / tAteM bhrama lie doUnikA sAdhana sAdhai hai, te bhI jIva mithyAdRSTI jaanne| aba inakI pravRttikA vizeSa dikhAIe hai. aMtaraMgaviSai Apa to nirdhAra kari yathAvat nizcaya vyavahAra mokSamArga ko pahicAnyA nAhIM, jinaAjJA mAni nizcaya vyavahArarUpa mokSamArga doya prakAra mAnai hai so mokSamArga doya nAhI, mokSamArga kA nirUpaNa doya prakAra hai| jahA~ sAMcA mokSamArgako mokSamArga nirUpie so nizcaya mokSamArga hai ara jahA~ jo mokSamArga to hai nAhIM parantu mokSamArga kA nimitta hai vA sahacArI hai, tAko upacArakari mokSamArga kahie so vyavahAra mokSamArga hai, jAtai nizcaya vyavahArakA sarvatra aisA hI lakSaNa hai| sAMcA nirUpaNa so nizcaya, upacAra nirUpaNa so vyavahAra, tAtai nirUpaNa apekSA doya prakAra mokSamArga jaannaa| eka nizcaya mokSamArga hai, eka vyavahAra mokSamArga hai; aise doya mokSamArga mAnanA mithyA hai| bahuri nizcaya vyavahAra doUnika upAdeya mAne hai, so bhI bhrama hai| jAte nizcaya vyavahArakA svarUpa to paraspara virodha lie hai| jAte samayasAra viSai aisA kahyA hai "yavahAro'bhUyattho bhUyattho desido du suddhnno|' gAthA 11 yAkA artha-- vyavahAra abhUtArtha hai| satya svarUpako na nirUpa hai| kisI apekSA upacArakari anyathA nirUpai hai| bahuri zuddhanaya jo nizcaya hai so bhUtArtha hai| jaisA vastu kA svarUpa hai taisA nirUpa hai| aise ina doUnikA svarUpa to viruddhatA lie hai| vizeSaH - mo. mA. pra. (sastI grandhamAlA, dillI prakAzana ke pRSTa 443 adhikAra 8) meM hI likhA hai- "tAteM jo upadeza hoya tAko sarvathA na jAni lenaa| upadeza kA ardha ko jAni tahA~ itanA vicAra karanA, yaha upadeza kisa prakAra hai, kisa prayojana ko lie hai, kisa jIva ko kAryakArI hai|" pR. 288 (vahI saMskaraNa) para kahA hai- "jaise vaidya roga meTyA cAhe hai| jo zIta kA Adhikya dekhai, to uSNa auSadhi batAvai ara AtApa kA Adhikya dekhai to zItala auSadhi batAvai / taise zrI guru rAgAdika chur3AyA cAhai hai| jo rAgAdika para kA mAne svacchanda hoya nirudyamI hoya tAko upAdAnakAraNa kI mukhyatA kari rAgAdika AtmA kA hai aisA zraddhAna kraayaa| bahuri jo rAgAdika ApakA svabhAva mAni tinikA nAza kA udyama nAhIM kare hai, tAko nimittakAraNa kI mukhyatA kari rAgAdika parabhAva haiM, aisA zraddhAna karAyA hai|" mo. mA. pra. ke uparyukta donoM vAkyoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki nAnA jIvoM ko nAnAprakAra kA mithyAtva roga laga rahA hai| kyoMki mithyAtva roga nAnA prakAra kA hai, ataH usakA 1. vavahAro'bhUyattho bhUyattho desido du sukhnno| ___ bhUyatthamassido khalu sammAiTTI havai jIvo / / gAthA 11 / / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-206 upacAra bhI nAnA upadezarUpI auSadhiyoM dvArA batalAyA gayA hai| isalie kisI bhI upadeza ko sarvathA na samajha lenA caahie| apane mithyAtvarUpI roga ke kAraNa ko pahicAna kara, una nAnA upadezarUpI auSadhiyoM meM se usa kAraNa ko dUra karanevAlI auSadhi kA sevana karegA to roga upazAMta ho jaaygaa| yadi viparIta auSadhi kA sevana karegA to mithyAtvarUpI roga puSTa ho jaaygaa| samayasAra gAthA 50 se 55 taka meM nizcayanaya kI apekSA rAgAdi ko pudgalamaya kahe aura gAthA 56 meM vyavahAranaya kI apekSA jIva ke kahe haiN| yadi koI nizcayanaya ke kathana ko satyArtha mAna aura vyavahAranaya ke kathana ko asatyArtha mAna apane-Apako rAgAdi se sarvathA bhinna anubhave to usako vyavahAranaya kI upadeza rUpI auSadhi kA sevana karanA cAhie arthAt vyavahAranayake upadeza ko satyArtha mAna arthAt rAgAdi ko AtmA ke bhAva mAnakara unako dUra karane kA upAya karanA caahie| anyathA usakA mithyAtvarUpI roga dUra nahIM hogaa| kintu nizcayanaya ke upadezarUpI auSadhi sevana karane se usakA mithyAtvarUpI roga puSTa hotA jaaygaa| isI bAta ko bho. mA. pra. pR. 261 (yahI saMskaraNa) para kahA "yahA~ koU kahe- hamako to baMdha mukti kA vikalpa karanA nAhIM, jAte zAstraviSe aisA kahyA hai- 'jo baMdhau mukkAu muNai, so baMdhai nnibhNtu|' yAkA artha - jo jIva baMdhyA ara mukta bhayA mAnai hai, so niHsaMdeha baMdhai hai| tAko kahiye hai- je jIva kevala paryAyadRSTi hoya baMdha mukta avasthA hI ko mAne haiM, dravyasvabhAva kA grahaNa nAhIM kare haiM, tinako aisA upadeza diyA hai, jo dravyasvabhAva ko na jAnatA jIva baMdhyA mukta bhayA mAne, so baMdhai hai| bahuri jo sarvathA hI baMdha mukti na hoya, to sau jIva baMdhai hai, aisA kAhe ko kahai / ara baMdha ke nAza kA, mukta hone kA udyama kAhe ko kariye hai| kAhe ko AtmAnubhava karie hai| tA" dravyadRSTi kari ekadazA hai, paryAyadRSTi kari aneka avasthA ho hai, aisA mAnanA yogya hai| aise hI aneka prakAra kari kevala nizcayanaya kA abhiprAyateM viruddha zraddhAnAdika karai hai| jinavANI viSai to nAnA naya apekSA, kahIM kaisA kahIM kaisA nirUpaNa kiyA hai| yaha apane abhiprAyateM nizcayanaya kI makhyatA kari jo kathana kiyA hoya, tAhI ko grahikari mithyAdRSTi ko ghArai hai|" pR. 262 para kahA hai- "yahu catavana jo dravyadRSTi kari karo ho, to dravya to zuddha-azuddha sarvaparyAyanikA samudAya hai| tuma zuddha ho anubhavana kAhe ko karo ho| ara paryAyadRSTi kari karo ho to tumhAre to vartamAna azuddhaparyAya hai| tuma Apako zuddha kaise mAno ho? bahuri jo zakti apekSA zuddha mAno ho, to maiM aisA hone yogya hU~, aisA maano| maiM aisA hU~ aise kAhe ko mAno ho| tAta Apako zukharUpa citavana karanA bhrama hai| kAhe te-tuma Apako siddha samAna mAnyA, to yaha saMsAra-avasthA kauna kI hai| ara tumhAre kevalajJAnAdika haiM to ye matijJAnAdika kauna ke haiN| ara Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra-207 dravyakarma nokarma-rahita ho to jJAnAdika kI vyaktatA kyoM nahIM? paramAnandamaya ho to aba kartavya kahA rahyA? janma-maraNAdI duHkha hI nAhIM to duHkhI kaise hote ho? tAtai anya avasthAviSai anya avasthA mAnanA 'prama hai|" pR. 263 para kahA hai- Apako dravyaparyAyarUpa avloknaa| dravyakari sAmAnyasvarUpa avalokanA, paryAyakari avasthA vizeSa avdhaarnaa| aise hI ciMtavana kiye samyagdRSTI ho hai|" ina uparyukta kathanoM meM yaha kahA gayA hai ki 'nizcaya kI mukhyatA kari jo kathana kiyA hoya tAhi ko grahaNa kari mithyAdRSTi hoya hai| yadi "nizcayanaya bhUtArtha hai aura vastu kA jaisA svarUpa hai taisA nirUpai hai" (pR. 366), to nizcayanaya ke kathana ko grahaNa karane vAlA mithyAdRSTi kyoM? 'zuddha rUpa ciMtavana karanA prama hai' (pR. 262) aisA kyoM? vyavahAranaya kari jIva kI mukta avasthA hai| nizcayanaya kari to jIva na pramatta hai aura na apramatta hai, kintu eka avasthArUpa hai| vyavahAranaya kA kathana jo muktaavasthA ko upAdeya na mAne arthAt yadi vyavahAranaya ko upAdeya na mAne to 'bandha ke nAza kA mukta hone kA udyama kAhe ko kariye hai, kAhe ko AtmAnubhava kariye hai|' pR. 261 ke isa kathana se spaSTa hai ki vyavahAranaya ke kathana ko bhI upAdeya mAnA gayA hai| pR. 268 para bhI kahA hai- "bahuri jo tU kahegA, keI samyagdRSTI bhI tapazcaraNa nAhIM kare haiN| tAkA uttara- yahu kAraNa vizeSatai tapa na hoya sakai hai parantu zraddhAnaviSai to tapa ko bhalA jAne haiN| tAke sAdhana kA udyama rAkhe haiN|" yahA~ para bhI vyavahAranaya ke isa kathana ko samyagdRSTi usa (tapa) ko zraddhAni viSa bhalA jAnai hai| (arthAt upAdeyarUpa zraddhAna kare hai) aura tapa ke sAdhana kA udyama rAkhai hai (arthAt samyagdRSTi anazanAdi tapa kA upAdeyarUpa se zraddhAna kare hai aura usatapa ko upAdeya mAna usake sAdhana kA prayatna kare hai) yahA~ para bhI vyavahAranaya ke kathana anazanAdi tapa ko upAdeya rUpa se zraddhAna karane ko aura grahaNa karane ko kahA hai| vR. 263 para "dravyakari sAmAnya svarUpa avalokanA, paryAyakari avasthA vizeSa avdhaarnaa| aise hI ciMtavana kie samyagdRSTI ho hai|" vastu sAmAnyarUpa bhI hai aura vizeSarUpa bhI hai| sAmAnya nizcayanaya kA viSaya hai, 'vizeSa' vyavahAranaya kA viSaya hai| sAmAnya-vizeSa donoM rUpa arthAt 'aise bhI hai, aise bhI hai" isarUpa ciMtavana karane vAlA samyagdRSTI hai| yaha isa kathana kA tAtparya hai| yadi koI nizcayanaya ke kathana 'sAmAnya' ko satyArtha mAne aura vyavahAranaya ke viSaya vizeSa (pariNamana ko asatyArtha mAnegA to usake mata meM vastu nitya kUTastha ho jAne se arthakkiyAkArI nahIM rahegI, jisase vastu ke abhAva kA prasaMga A jAyagA aura sAMkhyamata kI taraha ekAntamithyAdRSTi ho jaaegaa| isIlie nizcayanaya ke kathana 'sAmAnya aura vyavahAranaya ke kathana 'vizeSa' donoM kI zraddhA karane vAle ko samyagdRSTi kahA hai| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-208 pR. 266 para bhI kahA hai- "kevala AtmajJAna hI te to mokSamArga hoi naahiiN| sapta tattvanikA zraddhAna jJAna bhae vA rAgAdika dUri kiye mokSamArga hogaa| so saptatatvanikA vizeSa jAnane ko bhAva-ajIva ke vizeSa kA karma ke jAna-ba-pAdika kA vizeSa avazya jAnanA yogya hai, jAte samyagdarzana-jJAna kI prApti hoya / bahuri tahA~ pIche rAgAdika dUri karane, so je rAgAdika badhAvane ke kAraNa tinako chor3i je rAgAdika ghaTAvane ke kAraNa hoya tahA~ upayogako lgaavnaa|" yahA~ para nizcayanaya ke kathanarUpa jo AtmajJAna usake to mokSamArgapane kA niSedha kiyaa| aura vyavahAranaya ke kathana "sAta tattva kA zraddhAna, jJAna va rAgAdika aupAdhika bhAvoM kA dUra karanA' isako mokSamArga kahA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki mo. mA. pra. meM svayaM do prakAra kA kadhana pAyA jAtA hai| ataH uparyukta upadeza ko sarvathA na samajha lenA caahie| mo.mA.pra. meM svayaM kahA hai- "isalie jo upadeza ho usako sarvathA na samajha lenA caahie| upadeza ke artha ko jAnakara vahA~ itanA vicAra karanA cAhie ki yaha upadeza kisa prakAra hai, kisa prayojana ko lekara hai aura kisa jIva ko kAryakArI hai|" jo uparyukta kathana (pR. 366 va.366 ke kathana) ko sarvathA mAna baiTe haiM kyA ve 'mokSamArga prakAzaka' ke svAdhyAya karane vAle kahe jA sakate haiM? yahA~ taka nizcayanaya va vyavahAranaya ke sambandha meM 'mokSamArga prakAzaka' ke anusAra kathana huaa| aba ArSagrantha ke anusAra kathana kiyA jAtA hai yadi yaha kahA jAya ki nizcayanaya kI dRSTi meM vyavahAranaya kA viSaya abhUtArtha hai, to isase yaha siddha nahIM hotA ki vyavahAranaya kA viSaya sarvathA abhUtArtha hai| zaMkA - vavahAro'bhUyattho (gAthA 11 sa.sA.), isakA vyavahAra asatya hai', aisA artha karanA kyA samucita hai? samAdhAna - samucita hai| parantu yahA~ apekSA vizeSa se hI vyavahAra ko asatya kahA hai| samayasAra adhyAtmagrantha hai tathA adhyAtmanizcayapradhAna hotA hai| adhyAtma meM nizcaya kA hI kathana hotA hai| ataH 1. bhUta = satya, artha = svarUpa, bhUtArtha = satya svarUpa yA satyArtha (mUlAcAra gAthA 203, pRSTha 168 jJAnapITha) tathA jinasahasranAmastotra (zrutasAgarIya TIkA 6/113) sa.sA.tA vRtti tathA laukika grantha abhi.zAku. aMka 1 mRcchakaTiksa 3/24 aadi| inameM bhUtArtha va abhUtArtha kramazaH satya ya asatya artha ke vAcaka haiN| 2. a.a.ka. pRSTha 3 / 3. sa.prA.pR. 4 (prakAzaka : zAntilAlajI kAgajI, dillI) Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra-20E samayasAra meM prAyaH nizcaya kI dRSTi se - nizcaya kI mukhyatA se hI kathana kiyA huA hai| tadanusAra nizcaya kI dRSTi se hI yahA~ vyavahAra ko asatyasvarUpa kahA hai| parantu apane artha meM to yaha utanA hI satya hai jitanA ki nishcy|' isake lie samayasAra ke nimna pramANa dRSTavya haiM - 1. vyavahAra ...... mata chodd'o|2 2. vyavahAra naya ko yadi koI sarvathA asatyArtha jAnakara chor3a de to....... | saMsAra meM hI bhramaNa kregaa| 3. vyavahAra kathaMcit asatyArtha hai| vaha sarvathA asatyArtha nahIM hai| 4. sarva nayoM kI kacit satyArthatA kA prasAra karane se hI samyakdRSTi huA jA sakatA hai|' 5. vyavahAranaya vyavahArI jIvoM ko paramArtha (nizcayanaya) kA kahane vAlA hai| 6. yadi vyavahAra ko sarvathA asatyArtha hI samajhA jAye to.... paramArtha kA bhI lopa ho jaayegaa|" 7. nizcaya aura vyavahAra zrutajJAna ke avayava haiN| 8. eka naya kA sarvadhA pakSa grahaNa kiyA jAye to mithyAtva ke sAtha milA huA rAga hotA hai| prayojanavaza eka naya ko pradhAna karake usakA grahaNa kareM to mithyAtva binA cAritramoha kA rAga ho jAtA hai| 6. pAMcoM pramANa, donoM naya tathA cAroM nikSepa sAdhaka avasthA meM to satyArtha hI haiN| tathA bhinna lakSaNa se rahita apane eka cetana lakSaNa rUpa jIva svabhAva kA anubhava karane para ye sabhI abhUtArtha haiM yAnI pramANa naya nikSepa savikalpa avasthA meM bhUtArtha haiM, kintu parama samAdhi ke kAla meM ye bhI abhUtArtha ho jAte haiN| isI taraha nava padArtha prAthamika ziSya kI apekSA bhUtArtha haiM, nirvikalpa samAthi avasthA meM abhUtArtha haiN|0 1. varNI a.na.pR. 354-5. paM. phUlacandajI si.shaastrii| 2. jaI jiNamayaM pavajaha tA mA babANicchae muyaha / ekeNa viNA chijjai tithaM aNNeNa uNa tacca / sa.sA.gA. 12 A.rA. 3. samayaprAbhRta pR. 46 A.khyA. jayacandajI chAbar3AkRta vacanikA / prakAzaka : zAntilAlajI kAgajI, 244, aMsArI roDa, dariyAgaMja, naI dillI tathA dharmAmRta anagAra pR. 74 (jAnapITa) 4. samayaprAbhRta vahI pR. 46, 60, 81. 131 Adi (gAthA 12,14,28,60 kI yacanikA) 5. arthAta koI bhI naya sarvathA satyArtha nahIM hai| sa.prA.pra. 60 gAthA 14 kI vacanikA tathA sa.prA.A gvyA. 143 dcnikaa| 6. sa.sA. 6 aa.khyaa.| 7. sa.mA. 60 A.khyA.. t. sa.sA. 143 aa.khyaa.| 6. sa.sA. 143 jayacandajI kI vdhaankaa| 10. mUlAcAra pR. 171 sAnapITa (isI taraha vyavahAra naya zubhopayoga ke kAla meM bhUtArtha hai| vahI zuddhopayoga ke kAla meM abhUtAI ho jAtA hai| punaH vahAM se patita hokara nIce kI bhUmikA meM Ane para punaH vyavahAra bhUtArtha ho jAtA hai| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-210 10. vyavahAra naya bhUtArtha bhI hai tathA abhUtArtha bhI hai / isa taraha do prakAra kA hai / ' 11. nizcaya aura vyavahAra meM samaya lAnA hai| ina saba binduoM ko gambhIratA se dekhane para yaha atyanta spaSTa ho jAtA hai ki vyavahAranaya adhyAtma meM nizcaya naya kI apekSA mithyA kahA gayA hai, parantu vyavahAra kI apekSA vyavahAra satya hI hai / bauddha nizcaya kI apekSA vyavahAra ko jhUTha mAnate haiM usI prakAra ke vyavahAra ko vyavahAra dRSTi se bhI asatya mAnate haiM / parantu jainamata meM aisA nahIM hai / jainamata meM sabhI naya kathaMcit satyArtha haiM / ' AcArya jJAnasAgarajI mahArAja samayasAra TIkA (ajamera prakAzana) meM pRSTha 14-15 para likhate haiM ki yahA~ para bhUtArtha zabda kA artha satyArtha va abhUtArtha kA artha asatyArtha kiyA hai, kintu yahA~ para asatyArtha kA artha sarvathA nissAra nahIM lenA cAhie kintu 'a' kA artha ISat lekara vyavahAranaya abhUtArtha arthAta tAtkAlika prayojanavAna hai, aisA lenA cAhie / jaisAki svayaM jayasenAcAryajI ne bhI apane tAtparyArtha meM batalAyA hai| kiMca, bhUta zabda kA artha saMskRta bhASA ke vizvalocanakoza meM jisa prakAra satya batalAyA hai, usI prakAra usakA artha 'sama' bhI batalAyA hai| ataH bhUtArtha sama hai arthAt sAmAnya dharma ko svIkAra karane vAlA hai to abhUtArtha kA artha viSama arthAt vizeSatA ko kahane vAlA svataH ho jAtA hai jisase vyavahAranaya arthAt paryAyArthikanaya aura nizcayanaya arthAt dravyArthika naya, isaprakAra kA artha anAyAsa hI nikala jAtA hai / niSkarSa : a zabda prasakta artha ke avayava meM bhI rahatA hai ataH bhUtArtha-vidyamAna padArtha hai to abhUtArtha-vidyamAna padArtha kI paryAya / ataH bhUtArtha =dravyArthika naya tathA abhUtArtha paryAyArthika naya, yaha siddha hotA hai| dUsare jisa prakAra nizcayanaya kI dRSTi meM vyavahAranaya kA viSaya abhUtArtha hai usI prakAra vyavahAranaya kI dRSTi meM nizcayanaya kA viSaya abhUtArtha hai / ina donoM kathanoM ke samarthana meM ArSavAkya isa prakAra haiM _ 'nanu saugatopi brUte vyavahAreNa sarvajJaH tasya kimiti dUSaNaM dIyate bhavadbhiriti ? tatra parihAramAha-saugatAdimate yathA nizcayApekSayA vyavahAro maSA, tathA vyavahArarUpeNApi vyavahAro na 1. sa.sA. 13 tA. vR. bhUtAAbhUtArthabhedena vyavahAro'pi dvidhA / 2. nizcayavyavahArayoH sAthyasAdhakamAvatvAt / sa.sA. pR. 168 phalaTaNa prakAzana tathA paM. kA. pR. 230 (rAjacandra) sa.sA. gAthA 120,160,161,236 kI TIkAe~ tathA tatthArtha sAra bhI dekheN| 3. sa.sA. gAthA 387 se 366 tA.pR. / 4. sa.sA. gAthA 14 jayacandajI kI yavanikA / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra-211 satpa iti| jainamate punarvyavahAranayo yadyapi nizcayApekSayA mRSA tathApi vyavahArarUpeNa satya iti| yadi punarlokavyavahArarUpeNApi satyo na bhavati tarhi sopi lokavyavahAro mithyA bhavati, tathA stytiprsNgH| evamAtmA vyavahAreNa patyaM jAnAti pazyati nizcayena punaH svhvymeveti'| (samayasAra gAthA 361 TIkA) artha isaprakAra hai prazna- jaise kundakundabhagavAna ne gAthA 361 meM kahA hai 'paradravya ko vyavahAranaya se jAnatA hai|' usIprakAra bauddha bhI vyavahAranaya se sarvajJa kahate haiN| phira Apa bauddhoM kA kyoM khaNDana karate haiM? uttara- jaise nizcayanaya kI apekSA bauddha vyavahAranaya ko jhUTha mAnate haiM usI prakAra vyavahArarUpa se bhI vyavahAra ko satya nahIM mAnate, kintu jainamata meM yadyapi nizcayanaya kI apekSA vyavahAra naya jhUTA hai tathApi vyavahArarUpa se satya hai| yadi vyavahAranaya loka-vyavahArarUpa se bhI satya na ho to samastaloka-vyavahAra mithyA ho jAyagA aura aisA hone se atiprasaMgadoSa aajaaygaa| yaha AtmA vyavahAranaya se paradravya ko jAnatA dekhatA hai aura nizcayanaya se svadravya ko jAnatA dekhatA zrI samayasAra gAthA 14 kI TIkA meM bhI kahA hai- 'Atmano'nAdivakhasya bakhaspRSTatvaparyAyenAnubhUyamAvatAyAM baddhaspRSTatvaM bhUtArthamapyekAMtataH pudgalAspRzyamAtmasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtha. artha- anAdikAla se baMdhe hue AtmA kA paryAya se (vyavahAranaya se) anubhava karane para baddhaspRSTatA bhUtArtha hai, tathApi pudgala se kiMcitamAtra bhI sparzita na hone yogya AtmasvabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para (nizcayanaya se) baddhaspRSTatA abhUtArtha hai| jinako uparyukta ArSa para zraddhA nahIM hai aura yaha mAnate haiM ki jaisA vyavahAranaya kA kathana hai vaisA nahIM hai, unake mata meM sarvajJatA siddha nahIM hotI aura na jinavANI siddha hotI hai tathA dvAdazAMga kI racanA, zAstraracanA bhI siddha nahIM hotI, kyoMki yaha saba vyavahAranaya kA viSaya satya nahIM hai arthAt avastu hai| jisa prakAra nizcayanaya kI apekSA vyavahAranaya kA viSaya satya nahIM hai arthAt avastu hai, usI prakAra vyavahAranaya kI apekSA nizcaya kA viSaya bhI avastu hai| kahA bhI hai davaTTiyavattavbaM avatyu NiyameNa pjjvnnyss| taha pajjayayatyu ayatyumeya dvssttiynnyss||10|| (saM.ta.) Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-212 artha - jisa prakAra paryAyadRSTi vAle ke arthAt vyavahAranayAvalambI ke nizcayanaya arthAt dravyArthikanaya kA kathana niyama se avastu hai usI prakAra dravyArthikadRSTivAle ke nizcayanayAvalambI ke paryAyArthika arthAt vyavahAranaya kA viSayabhUta padArtha avastu hai| vyavahAra parvathA jhUTa nahIM hai kyoMki jhUTha ke dvArA ajJAnI jIvoM ko yathArtha nahIM samajhAyA jA sakatA hai aura na jhUTha ke dvArA paramArtha kA upadeza diyA jA sakatA hai| jhUTha kisI ko bhI prayojanavAna nahIM ho sakatA aura na pUjya ho sakatA hai, kintu ArSagranthoM meM kahA hai ki vyavahAra ke dvArA ajJAnI jIva saMbodhe jAte haiM, paramArtha kA upadeza diyA jAtA hai tathA vyavahAranaya prayojanavAna hai aura pUjya hai| 'abudhasya bodhanArthaM munIzvarA dezayantyabhUtArtham / ' (pu.si.u. zloka 6) / AcArya mahArAja ajJAnI jIvoM ko saMbodhane ke lie vyavahAranaya kA upadeza dete haiN| taha vavahAreNa viNAparamatyuyaesaNamasakkaM / / 8 / / (samayasAra) arthAta- vyavahAra ke binA paramArtha kA upadeza denA azakya hai| (isakA yaha artha kabhI nahIM ho sakatA ki 'jhUTha ke binA paramArtha kA upadeza denA azakya hai|) vavahAradesidA puNa je du aparameTTidA maaye||12|| (samayasAra) arthAt- jo anutkRSTa avasthA meM sthita haiM unako vyavahAranaya kA upadeza prayojanavAna hai| isalie zuddhanaya kA viSaya jo zuddhAMtmA, usakI prApti jaba taka na ho taba taka vyavahAranaya prayojanavAna hai| padmanandi paJcaviMzati ke zloka 608 meM 'vyayahatiH pUjyA' ina zabdoM dvArA 'vyavahAra pUjya hai', aisA kahA hai| ina ArSavAkyoM ke viruddha 'vyavahAranaya' ko jhUTha, heya, chor3ane yogya kaise kahA jA sakatA hai| nizcaya aura vyavahAra kI apekSA vastu ko syAd nitya, syAdanitya mAnane vAle kA jJAna bhramAtmaka kaise ho sakatA hai| anekAnta aura syAvAda ke dvArA hI isa jIva kA kalyANa ho sakatA hai| " bahuri tU aise mAna hai, jo siddhasamAna zuddha AtmAkA anubhavana so nizcaya ara vratazIla saMyamAdirUpa pravRtti so vyavahAra, so aisA terA mAnanA ThIka nAhIM / jAte koI dravyabhAvakA nAma nizcaya, koI kA nAma vyavahAra aise hai nAhIM / eka hI dravyake bhAvako tisa svarUpahI nirUpaNa karanA, so nizcayanaya hai| upacArakari tisa dravyake bhAvako anya dravyake bhAvasvarUpa nirUpaNa karanA, so vyavahAra hai| jaise mATIke ghar3e Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra- 213 ko mATIkA ghar3A nirUpie so nizcaya ara ghRta saMyogakA upacArakari vAko hI ghRtakA ghar3A kahie so vyvhaar| aise hI anyatra jAnanA / tAtaiM tU kisI ko nizcaya mAne, kisIko vyavahAra mAnai so bhrama hai| bahuri tere mAnane viSai bhI nizcaya vyavahArakai paraspara virodha aayaa| jo tU Apako siddhasamAna zuddha mAne hai, to vratAdika kAheko karai hai / jo vratAdikakA sAdhanakAre siddha bhayA cAhe haiM, to vartamAnaviSai zuddha AtmAkA anubhavana mithyA bhayA / aise doU nayanikai paraspara virodha hai / tAtaiM doU nayanikA upAdeyapanA banai nAhIM / yahA~ prazna- jo samayasArAdiviSai zuddha AtmAkA anubhava nirakSara kA hai, vrata saMyamAdikako vyavahAra kA hai, taise hI hama mAne hai| tAkA samAdhAna - zuddha AtmAkA anubhava sA~cA mokSamArga hai tA bAko nizcaya kA / ihA~ svabhAvataiM abhinna, parabhAvartai bhinna aisA zuddha zabdakA artha jAnanA / saMsArIko siddha mAnanA aisA bhramarUpa artha zuddha zabdakA na jAnanA / bahuri vrata tapa Adi mokSamArga haiM nAhIM, nimittAdikakI apekSA upacArata inako mokSamArga kahie hai tAteM inako vyavahAra kahyA / aise bhUtArtha abhUtArtha mokSamArgapanAkari inako nizcaya vyavahAra kahai haiM / so aise hI mAnanA / bahuri e doU hI sA~ce mokSamArga haiM, ina doUniko upAdeya mAnanA so to mithyAbuddhi hI hai| tahA~ vaha kahai hai zraddhAna to nizcayakA rAkhe hai ara pravRtti vyavahAra rUpa rAkhe hai aise hama doUniko aMgIkAra kare haiN| so aise bhI bane nAhIM jAteM nizcayakA nizcayarUpa ara vyavahArakA vyavahAra rUpa zraddhAna karanA yukta hai| eka hI nayakA zraddhAna bhae ekAntamithyAtva ho hai / bahuri pravRttiviSai nayakA prayojana hI nAhIM / pravRtti to dravyakI paraNati hai| tahA~ jisa dravyakI paraNati hoya, tAko tisahIkI prarUpie so nizcayanaya ara tisahIko anya dravyakI prarUpie so vyavahAranaya aise abhiprAya anusAra prarUpaNataiM tisa pravRttiviSai doU naya bane haiN| kichU pravRtti hI to nayarUpa hai nAhIM / tAtaiM yA prakAra bhI doU nayakA grahaNa mAnanA mithyA hai| to kahA karie, so kahie hai- nizcayanayakari jo nirUpaNa kiyA hoya, tAko to satyArtha mAni tAkA zraddhAna aMgIkAra karanA ara vyavahAranayakari jo nirUpaNa kiyA hoya, tAko asatyArtha mAni tAkA zraddhAna chor3anA / so hI samayasAra viSai kayA hai sarvatrAdhyavasAnamevamakhilaM tyAjyaM yaduktaM jinai stanmanye vyavahAra evaM nikhilo 'pyanyAzrayastyAjitaH / samyagnizcayamekameva tadamI niSkampamAkramya kiM zuddhajJAnaghane mahimna na nije badhnanti santo dhRtim / 199 / / samayasAra kalaza baMdhAdhikAra 173 yAkA artha - jAtai sarva hI hiMsAdi vA ahiMsAdiviSai adhyavasAya haiM so samasta hI chor3anA, aisA jinadevanikari kathA hai / tAtaiM maiM aise mAnU~ hU~, jo parAzrita vyavahAra hai so sarva hI chur3AyA hai| santa puruSa eka parama nizcayahIko bhale prakAra niSkampapane aMgIkArakari zuddha jJAnaghanarUpa nijamahimAviSai sthiti kyoM na kare haiN| - Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-214 bhAvArtha- yahA~ vyavahArakA to tyAga karAyA, lAta nizcayako aMgIkArakari nijamahimArUe pravarttanA yukta hai| bahuri SaTpAhuvidhai kayA hai jo sutto vayahAre so joI jAgade skjjmmi| jo jAgadi vavahAre so sutto appaNe kjje||1|| yAkA artha- jo vyavahAraviSai sRtA hai so jogI apane kAryavithai jArI hai| bahuri jo vyavahAraviSai jAgai hai so apane kAryaviSai sUtA hai| tAtai vyavahAranayakA zradAna chor3i nizcayanayakA zraddhAna karanA yogya hai| vyavahAranaya svadravya paradravyako vA tinake bhAvaniko vA kAraNa kAyAMdikako kAhUko kAhUviSai milAya nirapaNa karai hai| so aise hI zraddhAnanai mithyAtva hai tAte yAkA tyAga krnaa| bahuri nizcayanaya tinahI ko yathAvat nirUpa hai, kAhUko kAhUviSai na milA hai| so aise hI zraddhAnateM samyaktva ho hai tAte yAkA zraddhAna krnaa| vahA~ prazna jo aise hai to jinamAvi poU nayA~neko grahaNa karanA kahyA hai so kaise? tAkA samAdhAna- jinamArgaviSai kahIM to nizcayanayakI mukhyatA lie vyAkhyAna hai tAko to 'satyArtha aise hI hai| aisA jaannaa| bahuri kahIM vyavahAranayakI mukhyatA lie vyAkhyAna hai tAko 'aise hai nAhI, nimittAdi apekSA upacAra kiyA hai| aisA jaannaa| isa prakAra jAnane kA nAma hI doU nayanikA grahaNa hai| vahuri doU nayanike vyAkhyAnako samAna satyArtha jAni aise bhI hai, aise bhI hai- aisA bhramarUpa pravarttanekari to doU nayanikA grahaNa karanA kahyA hai naahiiN| bahuri prazna- jo vyavahAranaya asatyArtha hai to tAkA upadeza jinamArgaviSa kAheko diyA? eka nizcayanayahIkA nirUpaNa karanA thaa| ___ tAkA samAdhAna- aisA hI tarka samayasAravirSa kiyA hai| tahA~ yaha uttara diyA hai jaha Navi sakkamaNijjo aNajjabhAsaMthiNA u gAheuM / taha vavahAreNa viNA paramatyuvaesaNamasakkaM / / gAthA 8 // yAkA artha- jaise anArya jo mleccha so tAhiko mlecchabhASA binA artha grahaNa karAvaneko samartha na hUje / taise vyavahAra binA paramArthakA upadeza azakya hai| tAtai vyavahArakA upadeza hai| bahuri isahI sUtrakI vyAkhyAviSai aisA kahyA hai- 'vyavahAranayo nAnusatavyaH' / yAkA artha- yaha nizcayake aMgIkAra karAbaneko vyavahAra kari upadeza dIjie hai| bahuri vyavahAranaya hai so aMgIkAra karane yogya naahiiN| yahA~ prazna- vyavahArabinA nizcaya kA upadeza kaise na hoya / bahuri vyavahAranaya kaise aMgIkAra na karanA, so kaho? ___tAkA samAdhAna- nizcayanayakari to AtmA paradravyani bhinna svabhAvaniteM abhina svayaMsiddha vastu hai| tAko je na pahicAna, tinako aise hI kahyA karie to vaha samajhai naahiiN| taba unako vyavahAranayakari zarIrAdika paradravyanikI sApekSakari nara nAraka pRthvIkAyAdirUpa jIvake vizeSa kie| taba manuSyajIva haiM, Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavI adhikAra-215 nArakI jIva haiM, ityAdi prakAra lie vAkai jIvako pahicAna bhii| athavA abhedavastuviSe bheda upajAya jJAna darzanAdi guNaparyAyarUpa jIvake vizeSa kie, taba jAnanevAlA jIva hai, dekhanevAlA jIva hai, ityAdi prakAra lie bAkai jIvakI pahicAna bhaI / bahuri nizcayakari vItarAgabhAva mokSamArga hai| tAko je na pahicAne, tiniko aise hI kahyA karie, to ve samajhe naahiiN| taba unako vyavahAranayakari tattvazraddhAnajJAnapUrvaka para drabyakA nimitta meTanekA sApekSakari vratazIla saMyamAdikarUpa vItarAga bhAvake vizeSa dikhAe, taba vAkai vItarAgabhAvakI pahicAna bhii| yAhI prakAra anyatra bhI vyavahAravinA nizcaya ke upadezakA na honA jaannaa| bahuri yahA~ vyavahArakari nara nArakAdi paryAyahIko jIva kahyA, so paryAyahIko jIva na mAni lenaa| paryAya to jIva pudgalakA saMyogarUpa hai| tahA~ nizcayakari jIvadravya judA hai, tAhIko jIva maannaa| jIvakA saMyogate zarIrAdikako bhI upacArakari jIva kahyA, so kahane mAtra hI hai| paramArthate zarIrAdika jIva hote nAhIM, aisA hI zraddhAna karanA / bahuri abheda AtmAviSai jJAnadarzanAdi bheda kie, so tinako bhedarUpa hI na mAni lene| bheda to samajhAvane ke artha kiye haiN| nizcayakari AtmA abheda hI hai, tisahIko jIva vastu maannaa| saMjJA saMkhyAdikari bheda kahe, so kahane mAtra hI haiM, paramArthata jude-jude haiM naahiiN| aisA hI zraddhAna krnaa| bahuri paradravya kA nimitta miTane kI apekSA vratazIlasaMpamAdikako mokSamArga kahyA, so inahIko mokSamArga na mAni lenaa| jAte paradravyakA grahaNa tyAga AtmA ke hoya, to AtmA paradravya kA kartA hartA hoy| so koI dravya koI dravyake AdhIna hai nAhI 1 tAteM AtmA apane bhAva rAgAdika haiM, tinako chor3i vItarAgI ho hai| so nizcayakAra vItarAga bhAra hai, garekSA hai| pItaga pani jara pikanikai kadAcit kArya kAraNapano hai| tAtai vratAdikako mokSamArga kahe, so kahanemAtra hI hai| paramArthaH bAhya kriyA mokSamArga nAhIM, aisA hI zraddhAna krnaa| aise hI anyatra bhI vyavahAranaya kA aMgIkAra na karanA jAni lenaa| yahA~ prazna- jo vyavahAranaya parako upadezaviSe hI kAryakArI hai ki apanA bhI prayojana sAdhai hai? tAkA samAdhAna- Apa bhI yAvat nizcayanayakari prarUpita vastuko na pahicAne, tAvat vyavahAra mArgakari vastukA nizcaya krai| tAteM nIcalI dazAviSai Apako bhI vyavahAranapa kAryakArI hai| parantu vyavahArako upacAra mAtra mAni vAke dvAre vastukA ThIka (nizcaya) kara, tI to kAryakArI hoy| bahuri jo nizcayavata vyavahAra ko bhI satyabhUta mAni vastu aise hI hai, aisA zraddhAna karai to ulaTA akAryakArI hoya jaay| so hI puruSArthasiddhayupAyaviSa kahyA hai abudhasya bodhanArthaM munIzyarA deshyntybhuutaarthm| vyavahArameva kevalamavaiti yastasya dezanA nAsti / / 6 / / mANavaka eva siMho yathA bhvtynvgiitsiNhsy| vyavahAra eva hi tathA nizcayatA yAtyanizcayajJasya / / 7 / / inakA artha- munirAja ajJAnIke samajhAyaneko asatyArtha jo vyavahAranaya tAko upadeza hai| jo kevala vyavahAra hI ko jAne hai, tAko upadeza hI denA yogya nAhIM hai| bahuri jaise jo sA~cA siMhako na jAne, Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-216 tAkai bilAva hI siMha hai| taise jo nizcayako na jAne, tAkai vyavahAra hI nizcayapaNAko prApta ho hai| ihA~ koI nirvicAra puruSa aise kahai- tuma vyavahArako asatyArtha heya kaho ho to hama vrata zIla saMyamAdi vyavahAra kArya kAheko kareM- sarva ko chor3i deveNge| tAko kahie hai- kichU vrata zIla saMyamAdika kA nAma vyavahAra nAhIM hai| inako mokSamArga mAnanA vyavahAra hai so chor3i de| bahuri aisA zraddhAnakari jo inako to bAhya sahakArI jAni upacArateM mokSamArga kahyA hai| e to paradravyAzrita haiN| bahuri sAMcA mokSamArga vItarAgabhAva hai so svadravyAzrita hai| aise vyavahArako asatyArtha heya jaannaa| vratAdikako chor3anete to vyavahArakA heyapanA hotA hai naahiiN| bahuri hama pUche haiM- vratAdikako chor3i kahA karegA? jo hiMsAdirUpa pravattegA to tahA~ to mokSamArga kA upacAra bhI sammavai naahiiN| tahA~ pravarttanete kahA bhalA hoyagA, narakAdika paavoge| tAte aise karanA to nirvicArapanA hai| bahuri vratAdikarUpa pariNati meTi kevala vItarAga udAsIna bhAvarUpa honA banai to bhale hI hai| so nIcalI dazAviSai hoya sakai nAhIM / tAte vratAdisAdhana chor3i svacchanda honA yogya naahiiN| yA prakAra zraddhAnaviSe nizcayako, pravRttiviSe vyavahArako upAdeya mAnanA so bhI mithyAbhAva hI hai| ___ bahuri yahu jIva doU nayanikA aMgIkAra karaneke arthi kadAcit Apako zuddha siddhasamAna rAgAdirahita kevalajJAnAdisahita AtmA anubhava hai, dhyAnamudrA dhAri aise vicAraviSai lAgai hai / so aisA Apa nAhIM parantu bhramata nizcaya kari maiM aisA hI hai, aisA mAni santuSTa ho hai| kadAcit vacanadvAri nirUpaNa aise hI karai haiN| so nizcaya to yathAvat vastuko prarUpai, pratyakSa Apa jaisA nAhIM taisA Apako mAnanA, so nizcaya nAma kaise paavai| jaisA kevala nizcayAbhAsavAlA jIvakai pUrva ayathArthapanA kahyA thA, taise hI yAkai jAnanA / athavA yaha aise mAna hai, jo isa nayakari AtmA aisA hai, isa nayakari aisA hai| so AtmA to jaisA hai taisA hI hai, tisaviSai nayakari nirUpaNa karane kA jo abhiprAya hai, tAko na pahicAna hai| jaise AtmA nizcayakari to siddhasamAna kevalajJAnAdisahita dravyakarma-nokarma-bhAvakarmarahita hai, vyavahAranaya kari sasArI matijJAnAdisahita vA dravyakarma-nokarma-bhAvakarmasahita hai- aisA mAne hai| so eka AtmA ke aise doya svarUpa to hoya naahiiN| jisa bhAvahIkA sahitapanA tisa bhAvahIkA rahitaenA ekavastuviSe kaise sambhavai? tAteM aisA mAnanA bhrama hai| to kaise hai- jaise rAjA raMka manuSyapane kI apekSA samAna hai, taise sikha saMsArI jIvatyapane kI apekSA samAna kahe hai kevalajJAnAdi apekSA samAnatA mAnie so hai naahiiN| saMsArIkai nizcayakAra matijJAnAdika hI hai, siddhakai kevalajJAna hai| itanA vizeSa hai- saMsArIkai matijJAnAdika karma kA nimittate haiM tAH svabhAvaapekSA saMsArIke kevalajJAnakI zakti kahie to doSa naahiiN| jaise raMka manuSyakai rAjA hone kI zakti pAIe, taise yahu zakti jaannii| bahuri nokarma dravyakarma pudgalakari nipaje haiM tAteM nizcayakari saMsArIkai bhI inakA bhintrapanA hai| parantu siddhavat inakA kAraNa kArya apekSA sambandha bhI na mAneM to bhrama hI hai| bahuri bhAvakarma AtmAkA bhAva hai, so nizcayakari AtmAhIkA hai| karmake nimittata ho haiM, tAtai vyavahArakari karma kA kahie hai| bahuri siddhavat saMsArIkai bhI rAgAdika na mAnanA, karmahI kA mAnanA yahu prama hai| yAhI prakArakAre nayaphari eka hI vastuko eka bhAvaapekSA vaisA bhI mAnanA, vaisA bhI mAnanA, so to mithyAbuddhi hai| bahuri jude-jude bhAvanikI apekSA nayanikI prarUpaNA hai, aise mAni yathAsaMbhava vastuko mAnanA so sA~cA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtayA~ adhikAra-257 zraddhAna hai| tAteM mithyAdRSTI anekAntarUpa vastuko mAnai parantu yathArtha bhAvako pahicAni mAni sakai nAhI, aisA jaannaa| ___ bahuri isa jIvakai vrata zIla saMyamAdikakA aMgIkAra pAIe hai, so vyavahArakari 'e bhI mokSa ke kAraNa haiM' aisA mAni tinako upAdeya mAnai hai| so jaise kevala vyavahArAvalambI jIvakai pUrva ayathArthapanA kahyA thA, taise hI yAkai bhI ayathArthapanA jaannaa| bahuri yahu aise bhI mAnai hai.. jo yathAyogya vratAdi kriyA to karanI yogya hai parantu inaviSai mamatva na krnaa| so jAkA Apa karttA hoya, tisaviSai mamatva kaise na krie| Apa kartA na hai, to mujhako karanI yogya hai aisA bhAvA kaise kiyaa| ara jo karttA hai, to vaha apanA karma bhayA, taba kattAkarma sambandha svayamaMca hI bhayA / so aisa: mAnyatA to bhrama hai| to kaise hai-bAhya vratAdika haiM so to zarIrAdi paradravyake Azraya haiN| paradravyakA Apa kartA hai nAhIM, tAta tisaviSai kartRtvabuddhi bhI na karanI ara tahA~ mamatva bhI na krnaa| bahuri vratAdikaviSai grahaNa tyAgarUpa apanA zubhopayoga hoya so apane Azraya hai| tAkA Apa kartA hai tAtai tisa viSa kartRtvabuddhi bhI mAnanI ara tahA~ mamatva bhI krnaa| bahuri isa zubhopayogako baMdhakA hI kAraNa jAnanA, mokSakA kAraNa na jAnanA, jAteM baMdha ara mokSakai to pratipakSIpanA hai| tAteM eka hI bhAva puNyabaMdha ko bhI kAraNa hoya ara mokSako bhI kAraNa hoya, aisA mAnanA bhrama hai / tAte vrata avrata doU vikalparahita jahA~ paradravya ke grahaNa-tyAgakA kichU prayojana nAhIM, aisA udAsIna vItarAga zuddhopayoga soI mokSamArga hai| bahuri nIcalI dazAviSai keI jIvanikai zubhopayoga ara zuddhopayogakA yuktapanA pAIe hai| tAtai upacArakari vratAdika zubhopayoga ko mokSamArga kayA hai| vastuvicAratAM zubhopayoga mokSakA ghAtaka hI hai| jAte baMdhako kAraNa soI mokSakA ghAtaka hai, aisA zraddhAna krnaa| bahuri zuddhopayogahIko upAdeya mAni tAkA upAya karanA, zubhopayoga azubhopayoga ko heya jAni tinake tyAgakA upAya karanA, jahA~ zukhopayoga na hoya sakai, tahA~ azubhopayoga ko chor3i zubhahI viSe pravarttanA / jAteM zubhopayoganai azubhopayogaviSai azuddhatA kI adhikatA hai| bahuri zuddhopayoga hoya, taba to paradratyakA sAkSIbhUta hI rahai hai| tahA~ to kichU paradravya kA prayojana hI naahiiN| bahuri zubhopayoga hoya, tahA~ bAhya vratAdikakI pravRtti hoya ara azubhopayoga hoya, tahA~ bAhya avratAdikakI pravRtti hoya jAte azuddhopayogakai ara paradravyako pravRttikai nimitta naimittika sambandha pAIe hai| bahuri pahalai azubhopayoga zUTi zubhopayoga hoi, pIche zubhopayoga chUTi zuddhopayoga hoi| aisI kramaparipATI hai| bahuri koI aise mAne ki zubhopayoga hai so zuddhopayogako kAraNa hai| so jaise azubhopayoga chUTi zubhopayoga ho hai, taise zubhopayoga chUTi zuddhopayoga ho hai- aise hI kAryakAraNapanA hoya to zumopayoga kA kAraNa azubhopayoga tthhrai| athavA dravyaliMgI ke zubhopayoga to utkRSTa ho hai, zuddhopayoga hotA hI nAhIM / tAte paramArthata inakai kAraNa-kAryapanA hai naahiiN| jaise rogI ke bahuta roga thA, pIche stoka roga bhayA, to vaha stoka roga to niroga honekA kAraNa hai naahiiN| itanA hai, stoka roga rahe niroga hone kA upAya kare to hoi jaay| bahuri jo stoka rogahIko bhalA jAni tAkA rAkhane kA yatna karai to niroga kaise hoy| taise kaSAyIkai tIdrakavAyarUpa azubhopayoga thA, pIchai maMdakaSAyarUpa zubhopayoga bhayA, to vaha zubhopayoga to niHkaSAya Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka- 218 zuddhopayoga honeko kAraNa hai nAhIM / itanA hai- zubhopayoga bhae zuddhopayoga kA yatna kare to hoya jaay| bahuri jo zubhopayogahI ko bhalA jAni tAkA sAdhana kiyA karai to zuddhopayoga kaise hoya / tArteM midhyAdRSTI kA zubhopayoga to zuddhopayoga ko kAraNa hai nAhIM / samyagdRSTIkai zubhopayoga bhae nikaTa zuddhopayoga prApta hoya, aisA mukhyapanAkari kahIM zubhopayoga ko zuddhopayoga kA kAraNa bhI kahie hai, aisA jAnanA / bahuri yaha jIva Apako nizcaya vyavahArarUpa mokSamArgakA sAdhaka mAne hai| tahA~ pUrvokta prakAra AtmAko zuddha mAnyA so to samyagdarzana bhayA / tese hI jAnyA so samyagjJAna bhayA / taise hI vicAraviSai pravartmA so samyakcAritra bhyaa| aise to Apake nizcaya ratnatraya bhayA mAnai / so maiM pratyakSa azuddha so zuddha kaise mAnU, jAnU, vicArU hU~, ityAdi vivekarahita bhramate santuSTa ho hai / bahuri arahaMtAdi binA anya devAdikako na mAne hai vA jaina zAstra anusAra jIvAdike bheda sIkhi lie haiM tinahIko mAne hai, aurako na mAnai so to samyagdarzana mayA / bahuri jainazAstranikA abhyAsa viSai bahuta pravartte hai so samyagjJAna bhayA / bahuri vratAdirUpa kriyAniviSai pravartte hai so samyakcAritra bhyaa| aise Apake vyavahAra ratnatraya bhayA mAnai / so vyavahAra to upacAra kA nAma hai| so upacAra bhI to taba banai jaba satyabhUta nizcaya ratnatrayakA kAraNAdika hoya / jaise nizcaya ratnatraya sadhai taise inako sAdhai to vyavahArapano bhI sambhavai / so yAkai to satyabhUta nizcaya ratnatrayakI pahicAna hI bhaI nAhIM / yahu aise kaise sAthi skai| AjJA anusArI huvA dekhyAMdekhI sAdhana karai hai / tAtaiM yAkai nizcaya vyavahAra mokSamArga na bhyaa| Age nizcaya vyavahAra mokSamArga kA nirUpaNa kareMge, tAkA sAdhana bhae hI mokSamArga hogaa| aise yahu jIva nizcayAbhAsako mAne jAne hai parantu vyavahAra sAdhanako bhI bhalA jAne hai, tAteM svacchanda hoya azubharUpa na pravarte hai / vratAdika zubhopayogarUpa pravarteM hai, tArte antima graiveyaka paryanta padako pAve hai| bahuri jo nizcayAbhAsakI prabalatAta azubharUpa pravRtti hoya jAya to kugativiSai bhI gamana hoya, pariNAmanike anusAri phala pAvai hai parantu saMsArakA hI bhoktA rahe haiN| sA~cA mokSamArga pAe binA siddhapadako na pAvai hai / aise nizcayAbhAsa vyavahArAbhAsa doUnike avalambI midhyAdRSTI tinikA nirUpaNa kiyaa| aba samyaktvake sanmukha je mithyAdRSTI tinakA nirUpaNa kIjie hai samyaktvake sanmukha mithyAdRSTi kA nirUpaNa koI maMdakaSAyAdikakA kAraNa pAya jJAnAvaraNAdi karmanikA kSayopazama bhayA, tArtaM tattvavicAra karane kI zakti bhaI ara moha maMda bhayA, tArte tattvavicAraviSai udyama bhayA / bahuri bAhya nimitta deva, guru, zAstrAdikakA bhayA, tinakari sA~cA upadezakA lAbha bhayA / tahA~ apane prayojanabhUta mokSamArgakA vA devagurudharmAdikakA vA jIvAdi tattvanikA vA ApA parakA vA Apako ahitakArI hitakArI bhAvanikA ityAdikakA upadezarteM sAvadhAna hoya aisA vicAra kiyA-aho mujhako to ina bAtanikI khabari hI nAhIM, maiM bhramata bhUli pAyA paryAya hI viSai tanmaya bhayA / so isa paryAyakI to thore hI kAlakI sthiti hai| bahuri yahA~ moko sarva nimitta mile haiN| tAteM moko ina bAtanikA ThIka karanA / jAtaiM inaviSai to merA hI prayojana bhAsai Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA adhikAra-218 hai| aise vicAri jo upadeza sunyA tAkA nirdhAra karanekA udyama kiyaa| tahA~ uddeza, lakSaNanirdeza, parIkSA dvArakari tinakA nirdhAra hoy| tAtai pahale to tinake nAma sIkhai so uddeza bhyaa| bahuri tinake lakSaNa jaane| bahuri aise sambhavai hai ki nAhIM, aisA vicAra lie parIkSA karane lge| tahA~ nAma sokhilanA ara lakSaNa jAni lenA ye doU to upadezake anusAra ho haiN| jaise upadeza diyA taise yAda kari lenaa| bahari parIkSA karaneviSe apanA viveka cAhie hai| so vivekakari ekAnta apane upayogaviSai vicAra, jaise upadeza diyA taise hI hai ki anyathA hai| tahA~ anumAnAdi pramANakari ThIka karai vA upadeza to aise hai ara aise na mAnie to aise hoya / so inaviSa prabala yukti kauna hai ara nirbala yukti kauna hai| jo prabala bhAsai, tAko sA~cA jaanai| bahuri jo upadeza anyathA sA~ca bhAsai vA sandeha rahai, nirdhAra na hoya to bahuri vizeSa jJAnI hoya tinako pUcha / bahuri vaha uttara de, tAko vicaarai| aise hI yAvat nirdhAra na hoya, tAvat prazna uttara krai| athavA samAnabuddhike dhAraka hoya, tinako apanA vicAra jaisA bhayA hoya taisA khai| prazna uttarakari paraspara carcA krai| bahari jo praznottaraviSai nirUpaNa 'mayA hoya, tAko ekAntaviSai vicaarai| yAhI prakAra apane antaraMgaviSai jaise upadeza diyA thA, taise hI nirNaya hoya bhAva na bhAsai, tAvat aise hI udyama kiyA krai| bahuri anyamatInikari kalpita tattvanikA upadeza diyA hai, tAkari jaina upadeza anyathA bhAsai vA sandeha hoya to bhI pUrvokta prakArakari udyama krai| aise udyama kie jaise jinadeva kA upadeza hai taise hI sA~ca hai, mujhako bhI aise hI bhArI hai, aisA nirNaya hoy| jAteM jinadeva anyathAvAdI haiM naahii| yahA~ koU kahai- jinadeva jo anyathAvAdI nAhIM haiM to jaise unakA upadeza hai taise zraddhAna kari lIjie, parIkSA kAheko kIjie? tAkA samAdhAna- parIkSA kie binA yahu to mAnanA hoya, jo jinadeva aise kahyA hai so satya hai parantu unakA bhAva Apako bhAsai naahiiN| bahuri bhAva bhAse binA nirmala zraddhAna na hoy| jAkI kAhU kA vacana hI kari pratIti karie, tAkI anyakA vacanakari anyathA bhI pratIti hoya jAya, tAteM zaktiapekSA vacanakari kInhIM pratIti apratItivat hai| bahuri jAkA bhAva bhAsyA hoya, tAko aneka prakArakari bhI anyathA na maane| tAteM bhAva bhAse pratIti hoya soI sAMcI pratIti hai| bahari jo kahoge, puruSapramANate vacanapramANa kIjie hai, to puruSakI bhI pramANatA svayameva to na hoya / vAkai keI vacananikI parIkSA pahale kari lIjie, taba puruSakI pramANatA hoy| yahA~ prazna- upadeza to aneka prakAra, kisa-kisakI parIkSA karie? tAkA samAdhAna- upadezaviSai keI upAdeya keI heya keI jJeya tattva nirUpie haiN| tahA~ upAdeya heya tattvanikI to parIkSA kari lenaa| jAte ina viSa anyathApano bhae apanA burA ho hai| upAdeyako heya mAni lai to burA hoya, heyako upAdeya mAni le to burA hoy| bahuri jo kahegA- Apa parIkSA na karI ara jinavacanahI upAdeyako upAdeya jAne, heyako heya jAnai to yAmeM kaise burA hoya? Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-220 tAkA samAdhAna- arthakA bhAva bhAse binA vacanakA abhiprAya na pahicAnai / yaha to mAni le jo maiM jinavacana anusAri mAyU~ hU~ parantu bhAva bhAse binA anyathApano hoya jaay| lokavi bhI kiMkara ko kisI kAryako bhejie so yaha usa kAryakA bhAva jAne to kAryako sudhArai, jo bhAva na bhAsai to kahIM cUki ho jaay| tAtai bhAva bhAsane ke arthi heya upAdeya tattvanikI parIkSA avazya krnii| bahuri vaha kahai hai- jo parIkSA anyathA hoya jAya to kahA karie? tAkA samAdhAna- jina bacana ara apanI parIkSA inakI samAnatA hoya, taba to jAnie satya parIkSA bhii| yAvat aise na hoya tAvat jaise koI lekhA karai hai, tAkI vidhi na mile tAvat apanI cUkako ddhuuNddhai| taise yaha apanI parIkSA viSai vicAra kiyA krai| bahuri jo jJeyatattva haiM, tinakI parIkSA hoya sake to parIkSA krai| nAhIM yaha anumAna karai, jo heya upAdeya tattva hI anyathA na kahai to jJeyatattva anyathA kisa arthi khai| jaise koU prayojanarUpa kAryaniviSe jhUTa na bolai so aprayojana jhUTha kAheko bole / tAtai jJeyatattyanikA parIkSA kara bhI vA AjJAkari svarUpa jAne hai| tinakA yathArtha bhAva na bhAsai to bhI doSa naahiiN| yAhIta jainazAstraniviSai tattvAdikakA nirUpaNa kiyA, tahA~ to hetu yukti Adikari jaise yAkai anumAnAdikari pratIti Avai, taise kathana kiyA / bahuri triloka, guNasthAna, mArgaNA. purANAdikakA kathana AjJA anusAri kiyaa| tAte heyopAdeya tattvanikI parIkSA karanI yogya hai| tahA~ jIvAdika dravya vA tattva tinako pahacAnanA / bahuri tahA~ ApA para ko phcaannaa| bahuri tyAgane yogya mithyAtva rAgAdika ara grahaNe yogya samyagdarzanAdika tinakA svarUpa phicaannaa| bahuri nimitta naimittikAdika jaise haiM, taise pahicAnanA / ityAdi mokSamArgaviSai jinake jAne pravRtti hoya, tinako avazya jaanne| so inakI to parIkSA krnii| sAmAnyapane kisI hetu yukti kari inako jAnane vA pramANa nayakari jAnane vA nirdeza svAmityAdikari vA sat saMkhyAdi kari inakA vizeSa jaannaa| jaisI buddhi hoya jaisA nimitta bane taise inako sAmAnya vizeSarUpa phcaanne| bahuri isa jAnanekA upakArI guNasthAna, mArgaNAdika vA purANAdika vA vratAdika kriyAdikakA bhI jAnanA yogya hai| yahA~ parIkSA hoya sake tinakI parIkSA karanI, na hoya sakai tAkA AjJA anusAri jAnapanA krnaa|| aise isa jAnane ke artha kabahU~ ApahI vicAra kara hai, kabahU~ zAstra bA~ce hai, kabahU~ sunai hai, kabahU~ abhyAsa karai hai, kabahU~ praznottara karai hai ityAdi rUpa pravata hai| apanA kArya karanekA jAkai harSa bahuta hai, tAte aMtaraMga prItita tAkA sAdhana krai| yA prakAra sAdhana karatA yAvat sAMcA tattvakhAna na hoya, 'yahu aise hI hai' aisI pratIti lie jIvAdi tattvanikA svarUpa Apako na mAsai, jaise paryAya viSa aMhabuddhi hai taise kevala AtmaviSa ahaMbuddhi na Ave, hita ahitarUpa apane bhAvaniko na pahicAna, tAvat samyaktva ke sanmukha mithyAdRSTI hai| yaha jIva dhore hI kAlameM samyaktako prApta hogaa| isa hI bhava meM vA anya paryAyaviSe samyaktako paavegaa| isa bhava meM abhyAsakari paralokaviSai tiryaMcAdi gativiSa bhI jAya to tahA~ saMskAra ke balate deva guru zAstrakA nimitta binA bhI samyakta hoya jaay| jAteM aise abhyAsake balata mithyAtvakarma kA anubhAga hIna ho hai| jahA~ vAkA udaya na hoya, tahA~ hI samyaktta hoya jaay| mUlakAraNa yahu hI hai| devAdikakA to bAhya nimitta hai. so mukhyatAkari to inake nimittahIH samyakta ho hai| tAratamyateM pUrva abhyAsa Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAlakA adhikAra -221 saMskAra vartamAna inakA nimitta na hoya to mI samyakta hoya sake hai| siddhAntaviSai aisA sUtra hai"tanisargAdadhigamAtA (tattvA. sU. 1,3) yAkA artha- yahu so samyagdarzana nisarga vA adhigamate ho hai| tahA~ devAdika bAhya nimina binA hoya, so nisargata bhayA khie| devAdikakA nimittate hoya sA adhigamateM bhayA khie| dekho tattvavicArakI mahimA, tattvavicArarahita devAdikakI pratIti karai, bahuta zAstra abhyAsa, vratAdika pAlai, tapazcaraNAdi karai, tAkai to samyakta honekA adhikAra naahiiN| ara tattvavicAravAlA ina binA bhI samyakta kA adhikArI ho hai| bahuri koI jIvakai tattvavicArake hone pahale kisI kAraNa pAya devAdikakI pratIti hoya vA vrata tapakA aMgIkAra hoya, pIchai tattvavicAra krai| parantu samyaktakA adhikArI tattvavicAra bhae hI ho hai| bahuri kAhUkai tattvavicAra bhae pIche tattvapratIti na honeH samyakta to na bhayA ara vyavahAra dharmakI pratIti ruci hoya gaI, tAtaiM devAdika kI prIti karai hai vA vrata tapako aMgIkAra karai hai| kAhUkai devAdikakI pratIti ara samyakta yugapat hoya ara vrata tapa samyaktakI sAtha bhI hoya ara pahalai pIche bhI hoya, devAdikakI pratItikA to niyama hai| isa binA samyakta na hoy| vratAdikakA niyama hai naahiiN| ghane jIva to pahalai samyakta hoya pIche hI vratAdikako dhArai haiM / kAhUkai yugapat bhI hoya jAya hai| aise yaha tattvavicAravAlA jIva samyaktakA adhikArI hai parantu yAkai sabhyakta hoya hI hoya, aisA niyama naahiiN| jAte zAstraviSai samyakta honeteM pahalai paMca labdhikA honA kahyA hai __ paMca labdhiyoM kA svarUpa kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya, krnn| tahA~ jisako hote saMte tasvavicAra hoya sakai, aisA jJAnAvaraNAdi karmanikA kSayopazama hoy| udayakAlako prApta sarvaghAtI sparddhakanike niSekanikA udayakA abhAva so kSaya ara anAgatakAlaviSa udaya Avane yogya tinahI kA sattArUpa rahanA so upazama, aisI dezaghAtI sparddhakanikA udaya sahita kanikI avasthA tAkA nAma kSayopazama hai| tAkI prApti so kSayopazamalabdhi hai| vizeSa- kSayopazama labdhi meM jJAnAvaraNAdi karma ke kSayopazama kI hI bAta nahIM, apitu azubha aghAti kamoM kI bhI anubhAga zakti kI pratisamaya anantaguNahAni (vedana meM) Avazyaka hotI hai aura aghAti karma kSayopazama se asambaddha haiN| kSayopazama kI bAta to mAtra ghAtiyA karmoM meM hI hotI hai| kahA bhI hai- "kSayopaza labdhi meM yathAsambhava ghAtI aura aghAtI sabhI aprazasta ko sambandhI anubhAga zakti pratisamaya anantaguNahAni (udaya meM) honA vivakSita hai|" ( la.sA.pR. 4 paM. phUlacanda jI si.zA., vizeSArtha) dUsarI bAta yahA~ dezaghAtI sarvaghAtI ke udayAnudaya se sambaddha kSayopazama ko kSayopazama lAya kahA so ThIka nahIM hai| yaha to paMca bhAvoM meM se kSAyopazamika bhAva hai| jahA~ kahIM kSAyopazamika bhAva ko kSayopazama labdhi bhI kadAcit kaha diyA hai yadi, to vaha kSAyopazamika bhAva artha meM hI Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-222 abhihita/abhipreta huA hai / para yahA~ para to prathama samyaktva kI hetubhUta paMca labdhiyoM meM se Aya kSayopazama nAmaka labdhi kA prakaraNa hai / kSayopazama labdhi meM to 148 karmoM meM se yathAsambhava sabhI pApahArI subhAA nirantaH sa guNA hIna hokara udIrita honA kSayopazama labdhi rUpa se vivakSita hai / labdhisAra gA, 4 va mukhtArIya TIkA meM (pR. 5 para) likhA hai kammamalapaDalasattI pauisamayamaNaMtaguNavihINakamA / hodUNudIradi jadA tadA khaovasama laddhI du // 4 // artha- pratisamaya krama se ananta guNIhIna hokara karmamala paTala zakti kI jaba udIraNA hotI hai taba kSayopazama labdhi hotI hai / / vizeSArtha- pUrva saMcita karmoM ke malarUpa paTala ke arthAt-aprazasta (pApa) karmoM ke anubhAga spardhaka jisa samaya vizuddhi ke dvArA pratisamaya ananta guNe hIna hue udIraNA ko prApta hote haiM, usa samaya kSayopazama labdhi hotI hai / dhavala 6/204 meM bhI likhA hai-"pubbasaMcidakammamalapaDalassa aNubhAgaphaddayANi jadA visohIe paDisamayamaNaMtaguNahINANi hoiNudIrijjati tadA khaovasamaladdhI hodi|" artha vahI hai jo labdhisAra gAthA 4 kA Upara kiyA hai / kSayopazama labdhi ke kAla meM prathama samaya meM jitanA pApa karmAnubhAga udita huA usase dUsare samaya meM anantaguNAhIna anubhAga udaya hogA / dUsare samaya ke udita anubhAga se tIsare samaya meM anantaguNA hIna udita anubhAga hogaa| isI taraha Age ke samayoM meM kahanA cAhie / yahI kSayopazama labdhi hai / ____ anya granthoM meM bhI aisA kA aisA kathana hai, jaisA ki dhavala pu. 6/204 kA kathana Upara likhA hai(1) anagAra dharmAmRta svopajJa TIkA 2/46-47/147 bhAratIya jJAnapITha (2) amita. paMca saM. 1/287 (3) zrIpAlasuta DaDDha viracita paMcasaMgraha 1/216 tathA prA. paM. saM. pR. 671 (4) jayathavalA 12/201 (5) jayadhavalA 12/prastA. pR. 18 (6) tattvArthasUtra pR. 206 anu. paM. pannAlAla jI sAhityAcArya, meM paM. phUlacandra jI kA likhita prakaraNa / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra-223 ataH kSayopazamalabdhi kA lakSaNa thavala, paMcasaMgraha, labdhisAra Adi ke anusAra hI samajhanA caahie| bahuri mohakA maMda udaya Avanete maMdakaSAya rUpa bhAva hoya jahA~ tattvavicAra hoya sakai so vizuddhilabdhi hai| bahuri jinadevakA upadezyA tattvakA dhAraNa hoya, vicAra hoya so dezanAlabdhi hai| jahA~ narakAdiviSai upadezakA nimitta na hoya, tahA~ pUrvasaMskArate hoy| bahuri karmanikI pUrva sattA (ghaTakAre) aMtaH koTAkoTI sAgara pramANa rahi jAya ara navIna baMdha aMtaHkoTAkoTI pramANa tAke saMkhyAtaveM bhAga mAtra hoya, so bhI tisa labdhi-kAlateM lagAya kramateM ghaTanA hoya, ketIka pApaprakRtinikA baMdha kramateM miTatA jAya, ityAdi yogya avasthAkA honA so prAyogyalabdhi hai| lo e cyAroM labdhi bhavya yA abhavyakai hoya haiN| ina cyAra labdhi bhae pI samyakta hoya to hoya, na hoya to nAhIM bhI hoy| aise 'labdhisAra' viSe kahyA hai'| tAtai tisa tattva vicAravAlAkai samyaktva hone kA niyama naahiiN| jaise kAhUko hitakI zikSA daI, tAko vaha jAni vicAra kare, yaha sIkha daI so kaise hai? pI? vicAratAM vAkai aise hI hai, aisI usa saMkha ko prati hAya jaay| apayA anyathA vicAra hoya vA anya vicAraviSai lAgi tisa sIkhakA nirdhAra na kare, to pratIti nAhIM bhI hoya / taise zrIguru tattvopadeza diyA, tAko jAni vicAra karai, yaha upadeza diyA so kaise hai| pIche vicAra karanete vAkai 'aise hI hai' aisI pratIti hoya jaay| athavA anyathA vicAra hoya vA anya vicAraviSai lAgi jisa upadezakA nirdhAra na karai to pratIti nAhIM bhI hoya so mUla kAraNa mithyAtva karma hai, yAkA udaya miTai to pratIti hoI jAya, na miTai to nAhIM hoya, aisA niyama hai| yAkA udyama to tattvavicAra karane mAtra hI hai| bahuri pA~cavI karaNalabdhi bhae samyakta hoya hI hoya, aisA niyama hai| so jAkai pUrvaM kahI thI cyAri labdhi te to bhaI hoya ara aMtarmuhUrta pIche jAkai samyakta honA hoya, tisahI jIvake karaNalabdhi ho hai| so isa karaNalabdhivAlAkai buddhipUrvaka to itanAhI udyama ho hai-tisa tattvavicAraviSa upayoga tadrUpa hoya lagAce, tAkari samaya-samaya pariNAma nirmala hote jAMya haiN| jaise kAhUkai sIkhakA vicAra aisA nirmala hone lagyA, jAkari yAkai zIghra hI tAkI pratIti hoya jAsI / taise tattvaupadeza kA vicAra aisA nirmala hone lagyA, jAkari yAkai zIghra hI tAkA zraddhAna hosii| bahuri ina pariNAmanikA tAratamya kevalajJAnakari dekhyA, tAkA nirUpaNa karaNAnuyogaviSa kiyA hai| so isa karaNalabdhike tIna bheda haiM-adhaHkaraNa, apUrvakaraNa, anivRttikrnn| inakA vizeSa vyAkhyAna to labdhisAra zAstraviSa kiyA hai, tisa jAnanA / yahA~ saMkSepasoM kahie hai trikAlavartI sarva karaNalabdhivAle jIva tinake pariNAmanikI apekSA e tIna nAma haiN| tahA~ karaNa nAma to pariNAmakA hai| bahuri jahA~ pahale pichale samayanike pariNAma samAna hoya so adhaHkaraNa hai / jaise koI jIvakA pariNAma tisa karaNake pahile samaya stoka vizuddhatA lie bhayA, pIcha samaya-samaya anaMtaguNI vizuddhatAkara badhate bhe| bahuri vAkai jaise dvitIya tRtIyAdi samayaniviSai pariNAma hoya, taise keI anya jIvanikai prathama samayaviSai hI hoy| tAkai tisate samaya-samaya anantaguNI vizuddhatAkari badhate hoy| aise adhaHpravRttikaraNa jaannaa| 1. labdhi. 3 1 2. labdhi . 35 / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-224 bahuri jisaviSe pahale pichale samayanike pariNAma samAna na hoya, apUrva hI hoya, so apUrvakaraNa hai| jaise tisa karaNake pariNAma jaise pahale samaya hoya taise koI hI jIvakai dvitIyAdi samayaniviSe na hoya, badhate hI hoy| bahuri ihA~ adhaHkaraNavat jina jIvanikai karaNakA pahalA samaya hI hoya, tini aneka jIvanikai paraspara pariNAma samAna bhI hoya ara adhika hona vizuddhatA lie bhI hoy| parantu yahA~ itanA vizeSa bhayA, jo isakI utkRSTatAta bhI dvitIyAdi samayavAlekA jaghanya pariNAma bhI anantagaNI vizuddhatA lie hI hoy| aise hI jinako karaNa mAMDe dvitIyAdi samaya bhayA hoya, tinakai tisa samayavAloM ke to paraspara pariNAma samAna vA asamAna hoya parantu Uparale samayavAloMke tisa samaya samAna sarvadhA na hoya, apUrva hI hoy| aise apUrvakaraNa' jAnanA / ___ bahuri jisa viSai samAna samayavartI jIvanikai pariNAma samAna hI hoya, nivRtti kahie paraspara bheda tAkari rahita hoy| jaise tisa karaNakA pahalA samayaviSa sarva jIvanikA pariNAma paraspara samAna hI hoya, aise hI dvitIyAdi samayaniviSai samAnatA paraspara jaannii| bahuri prathamAdi samayavAloMteM dvitIyAdi samayavAloMke anantaguNI vizuddhatA lie hoy| aise anivRttikaraNa jaannaa| aise e tIna karaNa jaanne| nahA~ pahalai aMtarmuhUrta kAlaparyanta adhaHkaraNa hoya / tahA~ cyAri Avazyaka ho haiN| samaya samaya anantaguNI vizuddhatA hoya, bahuri eka aMtarmuhUrta kari navIna baMdhakI sthiti ghaTatI hoya so sthitibaMdhApasaraNa hoya, bahuri samaya-samaya prazasta prakRtinikA anantaguNA anubhAga baMdhai, bahuri samaya-samaya aprazasta prakRtinikA anubhAgabaMdha anantaveM bhAga hoya: aise cyAri Avazyaka hoya-tahA~ pIche apUrvakaraNa hoya / tAkA kAla adhaHkaraNake kAla ke saMkhyAta bhAga hai| tAviSe e Avazyaka aura hoy| eka eka antarmuhUrttakari sattAbhUta pUrvakarmakI sthiti thI, tAko ghaTAvai so sthitikANDakaghAta hoya / bahuri tisata stoka eka eka antarmuhUrttakari pUrvakarmakA anubhAgako ghaTAvai so anubhAga kAMDakaghAta hoya / bahuri guNazreNikA kAlaviSe kramate asaMkhyAtaguNA pramANa lie karma nirjarane yogya karie so guNa zreNInirjarA hoy| bahuri guNasaMkramaNa yahA~ nAhIM ho hai| anyatra apUrvakaraNa ho hai, tahA~ ho hai| aise apUrvakaraNa bhae pIche anivRttikaraNa hoya / tAkA kAla apUrvakaraNake bhI saMkhyAtaveM bhAga hai| tisavirSa pUrvokta Avazyakasahita ketA 1. samae samae bhiNNA bhAvA tamhA apuvakaraNo hu / jamhA uvarimabhAyA heTThimabhAvehiM gatthi sarisattaM / / labdhi. 36 / / tamhA vidiya karaNa apuvakaraNetti NiddiSTuM / / labdhi. 51 / / karaNaM pariNAmo apuvANi ca tANi karaNANi ca apunyakaraNANi, asamANapariNAmA ni ja uttaM hodi| - dhavalA 1-6--4 2. egasamae vaTuMtANaM jIvANaM pariNAmehi Na vijjade NiyaTTI NivittI jattha te anniyttttiiprinnaamaa| zvalA +E---4 / ekkamhi kAlasamaye saTANAdIhiM jaha giyati / Na Niyati tahA viya pariNAmehiM mihojehiM / / go.jI. 56 / / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhikAra-225 kAla gae pIchai antarakaraNa' karai hai| anivRttikaraNa ke kAla pIcha udaya Avane yogya aise mithyAtvakarmake muhUrtamAtra niSeka tinikA abhAva karai hai, tina paramANuniko anya sthitirUpa pariNamAye hai| bahuri antarakaraNa kiye pIchai upazamakaraNa karai hai| vizeSa : isa prakAra hai kimatarakaraNaM NAma? vivakkhiyakammANaM heTThimovarimaTTidIo mottUNa majjhe aMtomuttamettIrNa dvidIrNa pariNAmaviseseNa gisegANamabhAvIkaraNamaMtarakaraNamidi bhnnnnde| (ja.pa. 12/272 bhagavad vIrasena svAmoM) artha- antarakaraNa kise kahate haiM? uttara- vivakSita karmoM kI adhastana aura uparima sthitiyoM ko chor3akara madhya kI antarmuhUrta pramANa sthitiyoM ke niSekoM kA pariNAma vizeSa ke kAraNa abhAva karane ko antarakaraNa kahate haiM (yahI bAta jayathavala 12/274 carama paMkti evaM pR. 275, pahalI-dUsarI paMkti tathA thayala 6/231, ja. pa. a. pra. pRSTha 653, ka. pA. su. pR. 626. TippaNa, ka. pA. su. pRSTha 752 TippaNa meM likhI hai|) labdhisAra 86 saMskRta TIkA meM bhI kahA hai- "tdupryntrmuhuurtmaatro'ntraayaamH|" artha- tAkai upari jini niSaikanikA abhAva kiyA so antarmuhUrta mAtra antara yAma hai| noTa- labdhisAra 243 kI hindI TIkA meM bhI antarAyAma antarmuhUrta batAyA gayA hai| isa prakAra ina ukta sakala siddhAntazAstroM va TIkAoM ke anusAra antarmuhUrta hI antarAyAma hotA hai| ataH "muhUrta mAtra niSekanikA abhAva karai hai" isa sthala kI jagaha "antarmuhUrta mAtra niSaikanikA abhAva karai hai," aisA caahie| yadi koI kahe ki muhUrta va antarmuhUrta meM khAsa pharka nahIM par3atA hai, lagabhaga samAna haiM; ataH antarmuhUrta kI jagaha sAmIpyArthaka muhUrta likhadeM to kyA Apatti hai? to isakA uttara yaha hai ki yahA~ samIpatA kathamapi nahIM hai| muhUrta (48 minaTa) ke antarakaraNa kAla kA antarmuhUrta se sAmIpya (lagabhaga samAnatA) bhI nahIM hai, jisase ki upacAra se bhI antarmuhUrta ko muhUrta khdeN| kyoMki yahA~ antarAyAma (antarmuhUrta) se saMkhyAtaguNI jo jaghanya AbAdhA hai vaha bhI antarmuhUrta mAtra hI hai| 1. kimantarakaraNaM NAma ? vivakkhiyakampANaM heTThimovarimadvidIo mottUNa majhe antomuhUttamettANaM dvidINaM pariNAmaviseseNa NisegANAmabhAvIkaraNamantarakaraNamidi bhaNNade / / __ - jaya dha.a.pa. 653 artha - antarakaraNa kA kyA svarUpa hai? uttara - vivakSita ko kI adhastana aura uparima sthitiyoM ko chor3akara madhyavartI antarmuhUrta mAtra sthitiyoM ke niSekoM kA pariNAma vizeSa ke dvArA abhAva karane ko antarakaraNa kahate haiN| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 226 ( jayadhavalA 12 / 261-62) kiJca prathamAsthA tathA antarAyAma ko milAkara kucha adhika karane para jo AtA hai vaha bhI antarmuhUrta hI hotA hai| (yathA- prathamasthiti + antarAyAma + kucha kAla = antarmuhUrta pramANa badhyamAna midhyAtva kI antarakaraNakAlIna AbAdhA / la. sA. pR. 68 prathama anuccheda paM. phUlacandra jI si. zA.) yahA~ prathama sthiti bhI niyama se saMkhyAta antarmuhUrta pramANa hai| (dekheM ja. dha. 12 / 286 ) yAnI antarAyAma ke antarmuhUrta meM saMkhyAta antarmuhUrtI ko milAne para bhI prakRta meM muhUrta nahIM banatA / yaha kathanAbhiprAya hai / isa prakAra mokSamArgaprakAzaka meM isa sthala para muhUrta kI jagaha antarmuhUrta hI cAhie, aisA nirvivAda upAdeya hai| kiMca, svayaM paM. ToDaramalajI ne hI anyatra 4 sthAnoM para antarmuhUrta mAtra niSekoM kA abhAva karanA kahA hai, muhUrtamAtra niSekoM kA nahIM / yathA ( 1 )... aisA antarmuhUrta mAtra antarAyAma hai| itane niSekanikA abhAva karai hai | ( la. sA. pR. 266 jaina si. pra. saMsthA, kalakattA) : ( 2 ) .... antarAyAma ho hai / ete niSekani kA abhAva karie hai, so e bhI antarmuhUrta mAtra haiM ( la. sA. 86 kI samyagjJAnacandrikA, pR. 67, rAjacandrazAstramAlA ) (3) jini niSekanikA abhAva kiyA so antarmuhUrta mAtra antarAyAma hai| ( vahI pRSTha ) ( 4 ) la. sA. 65 kI samyagjJAnacandrikA se bhI yahI spaSTa hotA hai| antarakaraNakAra abhAvarUpa kie niSekanike Upara jo mithyAtvake niSeka tinako udaya Abaneko ayogya kare hai / ityAdika kriyAkari anivRttikaraNakA antasamayake anantara jina niSekanikA abhAva kiyA thA, tinakA udayakAla AyA taba niSekani binA udaya kaunakA Avai / tAtaiM midhyAtvakA udaya na hone prathamopazama samyakta kI prApti ho hai / anAdimidhyAdRSTIkai samyaktamohanIya, mizramohanIya kI sattA nAhIM hai / tA eka mithyAtvakarmahIko upazamAya upazamasamyagdRSTI hoya hai| bahuri koI jIva samyakta pAya pIche bhraSTa ho hai, tAkI bhI dazA anAdimidhyAdRSTIkI sI hoya jAya hai / yahA~ prazna- jo parIkSAkAre tattvazraddhAna kiyA thA, tAkA abhAva kaise hoya ? tAkA samAdhAna - jaise kisI puruSako zikSA daI, tAkI parIkSA kari vAkai aise hI hai aisI pratIti bhI AI thI, pIche anyathA koI prakArakari vicAra bhayA, tAtaiM usa zikSAviSe sandeha bhayA / aise hai ki aise hai, athavA 'na jAnoM kaise hai, athavA tisa zikSAko jhUTa jAni tisarte viparIta bhaI, taba vAkai pratIti na bhaI, taba vAkai tisa zikSA kI pratItikA abhAva hoya / athavA pUrve to anyathA pratIti thI hI, bIcimeM zikSA Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavAM adhikAra-227 kA vicArateM yathArtha pratIti bhaI thI bahuri tisa zikSAkA vicAra kie bahuta kAla hoya gayA taba tAko bhUli jaise pUrvaM anyathA pratIti thI taise hI svayameva hoya gaI taba tisa zikSA kI pratItikA abhAva hoya jaay| athavA yathArtha pratIti pahale to kInhIM, pIche na to kichu anyathA vicAra kiyA, na bahuta kAla bhayA parantu taisA hI karma udayateM honahAra ke anusAra svayameva hI tisa pratIti kA abhAva hoya anyathApanA bhyaa| aise aneka prakAra tisa zikSA kI yathArtha pratItikA abhAva ho hai| taise jIvake jinadeva kA tattvAdirUpa upadeza bhayA, tAkI parIkSAkari vAkai 'aise hI hai' aisA zraddhAna bhayA, pIcha pUrve jaise kahe taise aneka prakAra tisa padArthazraddhAna kA abhAva ho hai| so yaha kathana sthUlapane dikhAyA hai| tAratamyakari kevalajJAnaviSai bhArI hai-isa samaya dAna ki isa samaya nAhI hai| jAte yahI mUla kAraNa mithyAtvakarma hai| tAkA udaya hoya, taba to anya vicArAdi kAraNa milo vA mati milo, svayameva samyAgakA abhAva ho hai| bahuri tAkA udaya na hoya, taba anya kAraNa milo vA mati milo, svayameva samyak zraddhAna hoya jAya hai| so aisI antaraMga samaya-samaya sambandhI sUkSmadazAkA jAnanA chanasthakai hotA naahiiN|' tAteM apanI mithyA samyazraddhAnarUpa avasthAkA tAratamya yAko nizcaya ho sakai nAhI, kevalajJAnAyadhai bhAsa hai| tisa apekSA guNasthAnanikI palaTani zAstraviSai kahI hai| yA prakAra jo sampadantata bhraSTa hoya so sAdi mithyAdRSTI khie| tAkai bhI bahuri samyaktakI prApti vidhai pUrvokta pA~ca labdhi ho haiN| vizeSa itanA-yahA~ koI jIvaka darzana mohakI tIna prakRtinikI sattA ho hai so tInoMko upazamAya prathamopazamasamyaktI ho hai| athavA kAhUka samyakttamohanIyakA udaya Avai hai, doya prakRtinikA udaya na ho hai, so kSayopazamasamyaktI ho hai| yAkai guNazreNI Adi kriyA na ho hai vA anivRttikaraNa na ho hai| bahuri kAhUkai mizramohanIvakA udaya Avai hai, doya prakRtinikA udaya na ho hai, so mizraguNasthAnako prApta ho hai| yAkai karaNa na ho hai| aise sAdi mithyAdRSTIke mithyAtya chUTai dazA ho hai| kSAyikasamyaktako vedakasamyAdRSTIhI pAvai hai tAtai tAkA kathana yahA~ na kiyA hai| aise sAdi mithyAdRSTIkA jaghanya to madhyama antarmuhUrttamAtra utkRSTa kiMcitUna arddhapudgalaparivartana mAtra kAla jaannaa| dekho pariNAmanikI vicitratA, koI jIva to gyArahaveM guNasthAna yathAkhyAtacAritra pAya bahuri midhyAdRSTI hoya kiMcit Una arddha pudgala parivartana kAlaparyaMta saMsAra meM rulai ara koI nityanigodameMsoM nikasi manuSya hoya mithyAtva chUTe pIche aMtarmuhUrta meM kevalajJAna pAvai / aise jAni apane pariNAma bigaranekA bhaya rAkhanA ara tinake sudhArane kA upAya krnaa| bahuri isa sAdimidhyAdRSTIkai thore kAla mithyAtvakA udaya rahai to bAhya jainIpanA nAhI naSTa ho hai vA tattvanikA azraddhAna vyakta na ho hai vA binA vicAra kie hI vA stoka vicArahIta bahuri samyaktakI prApti hoya jAya hai| bahuri bahuta kAla mithyAtvakA udaya rahai to jaisI anAdi mithyAdRSTIkI dazA taisI yAkI 1. itanA vizeSa hai ki yadyapi arthaparyAyeM chaprastha kI dRSTi kA viSaya nahIM hotii| (jainagajaTa 17-1-66) tathApi avadhijJAnI tathA manaHparyayajJAnI AtmAe~ arthaparyAyoM ko jAnatI haiM (bhUyaH sUkSmArthaparyAyavinmanaHparyayovaH arthAt avadhi se bhI manaHparyaya adhika arthaparyAyeM jAnatA hai| - zlokavArtika a. 1 sUtra 25 kI TIkA, bhAga 4 pR. 36 kundhusAgara granthamAlA Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAza bhI dazA ho hai / gRhIta midhyAtvako bhI grahai hai / nigodAdiviSai bhI rulai hai / yAkA kichU pramANa nAhIM / bahuri koI jIva samyaktateM bhraSTa hoya sAsAdana ho hai| so tahA~ jaghanya eka samaya utkRSTa chaha AvalI pramANa kAla rahe hai, so yAkA pariNAmakI dazA vacanakari kahane meM AvatI naahiiN| sUkSmakAlamAtra koI jAti ke kevalajJAnagamya pariNAma ho hai| tahA~ anaMtAnubaMdhIkA to udaya ho hai, midhyAtvakA udaya na ho hai / so Agama pramANata yAkA svarUpa jAnanA / bahuri koI jIva samyakta bhraSTa hoya, mizraguNasthAna ko prApta ho hai| tahA~ mizramohanIyakA udaya ho hai / yAkA kAla madhyama antarmuhUrta mAtra hai| so yAkA bhI kAla thorA hai, so yAkai bhI pariNAma kevalajJAnagamya haiM / yahA~ itanA bhArI hai - jaise kAhUko sIkha daI tisako vaha kichU satya kichU asatya ekai kAla mAnai taise tattvanikA zraddhA azraddhAna ekai kAla hoya so mizradazA hai| keI kahe haiM - hamako to jinadeva vA anya deva sarva hI vaMdane yogya haiM, ityAdi mizra zraddhAna ko mizraguNasthAna kahai haiM, so nAhIM / yahu to pratyakSa mithyAtyadazA hai / vyavahArarUpa devAdikA zraddhAna bhae bhI midhyAtva rahai hai, to yAkai to deva kudeva ko kichU ThIka hI nAhIM / yAkai to yahu vinayamithyAtva pragaTa hai, aisA jAnanA / vizeSa- samyagmithyAtva ke viSaya meM sakalatattvoM ke pAradarzI kevalI ke samAna naisargikI prajJA ke dhAraka 108 vIrasena svAmI likhate haiM-- " samIcIna aura asamIcIna rUpa donoM zraddhAoM kA krama se eka AtmA meM rahanA sambhava hai to kabhI kisI AtmA meM eka sAtha bhI una donoM kA rahanA bana sakatA hai| yaha saba kathana kAlpanika nahIM hai kyoMki pUrva svIkRta anya devatA ke aparityAga ke sAtha-sAtha arhanta bhI deva haiM aise abhiprAya vAlA puruSa pAyA jAtA hai" (yahI samyagmithyAdRSTi hai | ) dhavala 1/168 abhayacandra siddhAntacakravartI go. jI. ma. pra. TIkA 22 meM likhate haiM ki- "jaise kisI ke apane mitra ke prati to mitratA hai tathA caitra nAmaka vyakti se zatrutA hai| isa prakAra usa jIva ke eka kAla meM usake hRdaya meM mitratA va zatrutA ke bhAva yugapat rahate haiN| tathaiva kisI puruSa ke arhanta Adi meM zraddhAna kI apekSA samyaktva hai tathA anApta Adi meM zraddhAna kI apekSA midhyAtva hai| ye donoM bhAva viSayabheda hone se eka hI puruSa meM eka kAla meM sambhava hote haiM, isa kAraNa samyagmithyAdRSTitva aviruddha hai / I uktagAthA kI TIkA meM hI kezava vargI tathA nemicandra eka svara se likhate haiM ki pUrva gRhIta atattva zraddhAna ke tyAge binA usake sAtha tattvazraddhAna bhI hotA hai ( samyagmithyAdRSTi ke ) / paM. saM. prA. 1/10 meM kucha bhI vizeSa kathana nahIM hai| somadeva apane upAsakAdhyayana ( 4 / 144 / pR. 36 jJAnapITha prakAzana) meM likhate haiM ki Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtanoM adhikAra-226 kudeva ko deva mAnanA, avrata ko vrata mAnanA tathA atattva ko tattva mAnanA, mithyAtva hai| yadi koI inakA sarvathA tyAga nahIM karatA ( aura samyaktva ke sAtha-sAtha kisI mUr3hatA kA bhI pAlana karatA hai) to use samyagmithyAdRSTi mAnanA caahie| kyoMki mithyAtva-sevana ke kAraNa usake dharmAcaraNa kA bhI lopa kara denA ThIka nahIM, arthAt use mithyAdRSTi hI mAnanA TIka nahIM, balki mizra. mAnanA caahie| zrImad rAjacandra (pR. 812) likhate haiM-unmArga ko mokSamArga mAne aura mokSamArga ko unmArga mAne vaha mithyAtvI hai| unmArga se mokSa nahIM hotA, isalie mArga dUsarA honA cAhie; aisA jo bhAva vaha mizramohanIya hai| AtmA yaha hogI? aisA jJAna honA samyaktva mohanIya hai| AtmA yaha hai; aisA nizcaya bhAva samyaktva hai| prathama saMskaraNa /dvitIya khaNDa pU. 812 uparyukta samasta kathanoM kA sAra yaha hai ki tattva zraddhAna tathA atattvazraddhAna yugapata hone ke sAtha-sAtha bhI yadi samyagmithyAtva nAmaka darzanamoha karma kA udaya ho to usa zraddhAnAzraddhAna ke mizrita bhAva ko samyagmidhyAtva pariNAma kahate haiN| isa pariNAma ko kevala samyaktva rUpa se tathA kevala mithyAtva rUpa se vyavasthApita karanA zakya nahIM hai| isa kAla meM isa jIva ke kiMcit anApta zraddhAna kA laba (aMza) avazya rahatA hai (anyathA atattva zraddhAna kA aMza bhI jIvita nahIM rhe)| kadAcit yaha kahA jAe ki usake atattvazraddhAna to, "yaha jinAjJA hI hai;" aisA jJAnapUrvaka, jJAna mAtra kI kamI ke kAraNa hI hotA hai| to uttara yaha hai ki aisA atattva zraddhAna to samyaktvI ke bhI hotA hai (go. jI. 27) tathA isa samyagmithyAtvI ke aisA bhAva trikAla bhI nahIM hotA ki "saba devatA tathA saba darzana eka samAna haiM" kyoMki yaha to vinaya mithyAtva hai| ( sa. si. 8/1/pR.284, rA. vA. 8/1/28, ta. sA. 5/8, ta. vRtti8/1, Adi) samyagmidhyAtvI kudeva kI vaMdanA bhI nahIM karatA, kyoMki vaha to mithyAtva hai (da. pA. 22 tathA bhAvasaMgraha devasena 73-75) ina sabake barjana ke bAda; jo jaisA anApta ke prati zraddhAnAMza, yathAjinadRSTa rahatA hai use svIkAra karanA caahie| usake sAtha Apta va tattvoM ke prati zraddhAna ke mizraNa se vaha samyagmithyAtvI hotA hai| yaha samyagmithyAtvI niyama se aisA jIva hI bana sakatA hai jisane pahale samyagdarzana pAyA ho, yaha zarta bhI ukta tathyoM meM dhyAna rakhanI caahie| aise samyakta ke sanmukha mithyAdRSTInikA kathana kiyaa| prasaMga pAya anya bhI kathana kiyA hai| yA prakAra jainamatavAle mithyAdRSTInikA svarUpa nirUpaNa kiyaa| yahA~ nAnA prakAra mithyAdRSTInikA kathana kiyA hai tAkA prayojana yaha jAnanA- jo ina prakAraniko pahicAni ApavirSa aisA doSa hoya to tAko dUrikAra samyakzraddhAnI honaa| aurani hIke aise doSa dekhi dekhi kaSAyI na honA / jAteM apanA 'malA-burA to apane pariNAmanita hai| auranikoM to sacivAna dekhie, to kichU upadeza deya vAkA bhI bhalA kiijiye| tAteM apane pariNAma sudhArane kA upAya karanA yogya hai| jAte saMsAra kA mUla mithyAtva hai| mithyAtva samAna anya pApa Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 230 nAhIM hai / eka midhyAtva ara tAke sAtha anantAnubaMdhIkA abhAva bhae ikatAlIsa prakRtinikA to baMdha hI miTi jAya / sthiti antaH koTAkoTI sAgara kI rahi jaay| anubhAga thorA hI rahi jaay| zIghra hI mokSapadako pAvai / bahuri mithyAtvakA sadbhAva rahe anya aneka upAya kie bhI mokSamArga na hoya / tAteM jisa tisa upAyakari sarva prakAra midhyAtvakA nAza karanA yogya hai / iti mokSamArgaprakAzakanAma zAstraviSe jainamatavAle mithyAdRSTInikA nirUpaNa jAmeM bhayA aisA sAtavA~ adhikAra sampUrNa bhayA // 7 // Shi Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pn. AThavA~ adhikAra upadeza kA svarUpa atha mithyAdRSTI jIvanako mokSamArga kA upadeza deya tinakA upakAra karanA bahu hI uttama upakAra hai| tIrthaMkara gaNatharAdika bhI aisA hI upakAra kare hai / tAteM isa zAstraviSe bhI tinahIkA upadezake anusAri upadeza dIjie hai| tahA~ upadezakA svarUpa jAnane ke artha kichU vyAkhyAna kIjie hai| jAtai upadezako yathAvat na pahicAna to anyathA mAni viparIta pravat tA upadezakA svarUpa kahie hai - jinamataviSai upadeza cyAri anuyogakAra diyA hai| so prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga, dravyAnuyo e cyAri anuyoga haiN| tahA~ tIrthaMkara, cakravartI Adi mahAn puruSanike caritra jisaviSai nirUpaNa kiyA hoya, sAM prathamAnuyoga hai|' bahuri guNasthAna marmaNAdikarUpa jIvakA vA karmanikA vA trilokAdikakA jAviSe nirUpaNa hoya, so karaNAnuyoga hai| " bahuri gRhastha munike dharma AcaraNa karanekA jAviSe nirUpaNa hoya, so caraNAnuyoga hai| bahuri SaT dravya saptatattvAdika yA svapa bheda vijJAnAdhiSakA jAviSanirUpaNa hoya, so dravyAnuyoga hai|" aba inakA prayojana kahiye hai prathamAnuyoga kA prayojana prathamAnuyogaviSai to saMsArakI vicitratA, puNya-pApakA phala, mahaMtapuruSanikI pravRtti ityAdi nirUpaNakari jIvanako dharmaviSa lagAIe haiN| je jIva tucchabuddhi hoya, te bhI tisakari dharma sanmukha ho hai, jAtaiM ve jIva sUkSmanirUpaNako pahicAnai naahiiN| laukika vArtAniko jAne tahA~ tinakA upayoga lAge bahuri lokaviSai to rAjAdikakI kathAniviSai pApakA poSaNa ho hai| tahA~ mahaMta puruSa rAjAdika tinakI kathA to hai parantu prayojana jahA~ tahA~ pApako chur3Aya dharmaviSai lagAvanekA pragaTa kare haiN| tAteM te jIva kathAnike lAlacakari to tisako bAMce, sunai, pIche pApako burA, dharmako bhalA jAni dharmaviSai rucivaMta ho haiN| aise tuccha buddhInike samajhAvaneko yahu anuyoga hai| 'prathama' kahie 'avyutpanna mithyAdRSTI' tinake arthi jo anuyoga so prathamAnuyoga hai| aisA artha gomaTTasArakI TIkAviSai' kiyA hai| bahuri jina jIvanike tattvajJAna bhayA hoya, pIche isa prathamAnuyogako 1. ratnaka. 2, 2 / 2. ratnaka. 2, 3 / 3. ratnaka 2, 4 4. ratnaka. 2, 5 5. prathamaM mithyAdRSTimavratikamavyutpannaM yA pratipAdyamAzritya pravRtto'nuyogo 'dhikAraH prathamAnuyogaH, jI. pra. TI. gA. 361-2 / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 232 bAMce sunai, to tinako yahu tisakA udAharaNarUpa bhAse hai| jaise jIva anAdinidhana hai, zarIrAdika saMyogI padArtha haiM, aise yahu jAnai thA / bahuri purANaniviSai jIvanike bhavAMtara nirUpaNa kie, te tisa jAnane ke udAharaNa bhe| bahuri zubha azubha zuddhopayogako jAnai thA vA tinake phalako jAne thA / bahuri purANaniviSai tina upayoganikI pravRtti ara tinakA phala jIvanikai bhayA, so nirUpaNa kiyaa| so hI tisa jAnanekA udAharaNa bhayA / aise hI anya jAnanA / yahA~ udAharaNa kA artha yahu jo jaise jAne thA taise hI tahA~ koI jIvakai avasthA bhaI tAteM yaha tisa jAnane kI sAkhi bhaI bahuri jaise koI subhaTa hai, so subhaTanikI prazaMsA ara kAyaranikI nindA nA ho aisI koI purANapuruSanikI kathA sunanekari subhaTapanAviSai ati utsAhavAna ho hai / taise dharmAtmA hai, so dharmAtmAnikI prazaMsA ara pApInikI nindA jAviSai hoya, aise koI purANapuruSanikI kathA sunanekari dharmaviSai ati utsAhavAna ho hai| aise yahu prathamAnuyoga kA prayojana jAnanA / karaNAnuyoga kA prayojana bahuri karaNAnuyogaviSai jIvanikI vA karmanikA vizeSa vA trilokAdikakI racanA nirUpaNakari jIvanako dharmaviSai lagAIe haiN| je jIva dharmaviSai upayoga lagAyA cAhe, te jIvanikA guNasthAna mArgaNA Adi vizeSa ara karmanikA kAraNa avasthA phala kauna-kauna kai kaise-kaise pAie, ityAdi vizeSa ara trilokaviSai naraka svargAdikake ThikAne pahicAni pApate vimukha hoya dharmaviSe lAge haiN| bahuri aise vicAraviSai upayoga rami jAya, taba pApa pravRtti chUTi svayameva tatkAla dharma upajai hai / tisa abhyAsakari tattvajJAnakI prApti zIghra ho hai / bahuri aisA sUkSma yathArtha kathana jinamataviSe hI hai, anyatra nAhIM, aise mahimA jAni jinamatakA zraddhAnI ho hai / bahuri je jIva tattvajJAnI hoya isa karaNAnuyogako abhyAsa haiM, tinako yahu tisakA vizeSarUpa bhA hai jo jIvAdika tattva Apa jAne hai, tinahIkA vizeSa karaNAnuyogaviSe kie haiN| tahA~ keI vizeSaNa to yathAvat nizcayarUpa haiM, keI upacAra lie vyavahArarUpa haiN| keI dravya kSetra kAla bhAvAdikakA svarUpa pramANAdirUpa haiM, keI nimitta AzrayAdi apekSA lie haiM / ityAdi aneka prakArake vizeSaNa kie haiM, tinako jaisAkA taisA mAnanA tisa karaNAnuyogako abhyAse haiN| isa abhyAsa tattvajJAna nirmala ho hai / jaise koU yahu to jAne thA yahu ratna hai parantu usa ratna ke ghane vizeSa jAne nirmala ratnakA pArakhI hoya, taise tattvaniko jAna thA e jIvAdika haiM parantu tina tattvanike ghane vizeSa jAnai to nirmala tattvajJAna hoya / tattvajJAna nirmala e Apa hI vizeSa dharmAtmA ho hai / bahuri anya ThikAne upayogako lagAIe to rAgAdikakI vRddhi hoya ara chadmasthakA ekAgra nirantara upayoga rahe nAhIM / tAtaiM jJAnI isa karaNAnuyogakA abhyAsaviSai upayogako lagAvai hai / tisakari kevalajJAnakari dekhe padArthanikA jAnapanA yAkai ho hai| pratyakSa apratyakSahIkA bheda hai, bhAsaneviSai viruddha hai nAhIM aise yahu karaNAnuyogakA prayojana jAnanA / 'karaNa' kahie gaNita kAryako kAraNa sUtra tinakA jAviSai 'anuyoga' adhikAra hoya, so karaNAnuyoga hai| isa viSai gaNita varNanakI mukhyatA hai, aisA jAnanA / vizeSa trilokasAra gAthA 1-3 kI TIkA meM "kevalajJAnasamAnaM karaNAnuyoganAmAnaM paramAgamaM..." ina zabdoM dvArA karaNAnuyoga ko kevalajJAna samAna kahA / loka- aloka ke vibhAga 1 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvayA~ adhikAra-23 ko, yugoM ke parivartana ko tathA cAroM gatiyoM ko darpaNa ke samAna prakaTa karane vAlA karaNAnuyoga hai| (ra.ka.za. 44, ana.ya. 3/10) karaNAnuyoga meM sUkSmatama karmasiddhAnta tathA lokavibhAga, kAlaprarUpaNa, tIrthaMkaroM kA antarAla, sakala racanA Adi prarUpita hotI haiN| isa anuyoga ko jAnane se buddhi atizaya sUkSmajJa ho jAtI hai tathA tattvajJAna nirmala ho jAtA hai| caraNAnuyogakA prayojana aba caraNAnuyogakA prayojana kahie hai| caraNAnuyogaviSai nAnA prakAra dharmake sAdhana nirUpaNakari jIvaniko dharmaviSe lagAIe hai| je jIva hita-ahitako jAnai nAhIM, hiMsAdika pApa kAryaniviSai tatpara hoya rahe haiM, tinako jaise pApakAryaniko chor3i dharmakAryaniviSai lAgai taise upadeza diyA, tAko jAni dharma AcaraNa karaneko sanmukha bhae, te jIva gRhasthadharma vA munidharma kA vidhAna suni Apatai jaisA sadhai taisA dharma-sAdhanavirSe lAge haiN| aise sAdhanaH kaSAya maMda ho hai| tAke phalate itanA to ho hai, jo kugativirSe duHkha na pAvai ara sugativiSe sukha pAvai / bahuri aise sAdhanateM jinamata kA nimita banyA rahe, tahA~ tattvajJAnakI prApti honI hoya to hoya jAvai / bahuri je jIva tattvajJAnI hoyakAre caraNAnuyogako abhyAse haiM, tinako e sarva AcaraNa apane vItarAgabhAvake anusArI mAse haiN| ekadeza vA sarvadeza vItarAgatA bhae aisI zrAvakadazA aisI munidazA ho hai| jAte inake nimitta-naimittakapano pAIe hai| aise jAni zrAvaka munidharmake vizeSa pahicAni jaisA apanA vItarAgabhAva bhayA hoya, taisA apane yogya dharmako sAdhai hai| tahA~ jetA aMzAM vItarAgatA ho hai, tAko kAryakArIjAne hai| jetA aMzA rAga rahai hai, tAko heya jAne hai| sampUrNa vItarAgatAko paramadharma mAne hai| aise caraNAnuyogakA prayojana hai| dravyAnuyogakA prayojana aba dravyAnuyogakA prayojana kahiye hai| dravyAnuyogaviSa dravyanikA vA tattvanikA nirUpaNa kari jIvaniko dharmaviSa lagAIe hai| je jIva jIvAdika dravyaniko vA tattvaniko pahicAna nAhI, ApA parako bhinna jAne nAhI, tinako hetu dRSTAMta yuktikAra vA pramANa-nayAdikakari tinakA svarUpa aise dikhAyA jaise yAkai pratIti hoya jaay| tAke abhyAsateM anAdi ajJAnatA dUri hoya, anyamata kalpita tattvAdika jhUTha bhAse, taba jinamatakI pratIti hoya |ar unake bhAvako pahicAnanekA abhyAsa rAkhai to zIghra hI tattvajJAnakI prApti hoya jAya / bahuri jinakai tattvajJAna bhayA hoya, te jIva dravyAnuyogako abhyaas| tinako apane zraddhAna ke anusAri so sarva kathana pratibhAse hai| jaise kAhUne kisI vidyAko sIkhi laI parantu jo tAkA abhyAsa kiyA kare to vaha yAdi rahai, na karai to bhUli jaay| taise yAkai tattvajJAna bhayA rahai, na karai to bhUli jaay| athavA saMkSepapane tattvajJAna bhayA thA, so nAnA yukti hetu dRSTAMtAvikAra spaSTa hoya jAya to tisaviSa zithilatA na hoya ske| bahuri isa abhyAsateM rAgAdi ghaTanete zIghra mokSa sathai / aise dravyAnuyoga kA prayojana jaannaa| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-234 aba ina anuyoganiviSai kisa prakAra vyAkhyAna hai, so kahie hai prathamAnuyoga meM vyAkhyAna kA vidhAna prathamAnuyogaviSai je mUlakathA hai, te to jaisI kI taisI hI nirUpiye haiM |ar tiniviSai prasaMga pAya vyAkhyAna ho hai so koI to jaisA kA taisA ho hai, koI graMthakartAkA vicAra ke anusAri ho hai parantu prayojana anyathA na ho hai| tAkA udAharaNa-jaise tIrthaMkara devanike kalyANakanivirSa indra AyA, yahu kathA to satya hai| bahuri indra stuti karI, tAkA vyAkhyAna kiyA, so indra to aura hI prakAra stuti kInI thI ara yahA~ granthakartA aura hI prakAra stuti kIno likhI parantu stutirUpa prayojana anyathA na bhayA bahuri paraspara kinihUkai vacanAlApa bhyaa| tahA~ unake to aura prakAra akSara nikase the, yahA~ granthakartA anya prakAra kahe parantu prayojana eka hI dikhAvai hai| bahuri nagara vana saMgrAmAdikakA nAmAdika to yathAvat hI likhai ara varNana hInAdhika bhI prayojanako poSatA nirUpai haiN| ityAdi aise hI jaannaa| bahuri prasaMgarUpa kathA bhI granthakartA apanA vicAra anusAri khai| jaise dharmaparIkSAvidha mUrkhanikI kathA likhI, so e hI kathA manovega kahI thI aisA niyama naahiiN| parantu mUrkhapanAko poSatI koI vArtA kahI aisA abhiprAya poSe hai| aise hI anyatra jAnanA / yahA~ koU kahe- ayathArtha kahanA to jaina zAstranividhai sambhavai nAhI? tAkA usara-anyathA to vAkA nAma hai, jo prayojana aura kA aura pragaTa krai| jaise kAhUko kahAtU aise kahiyo, vAna ve hI akSara to na kahe parantu tisahI prayojana lie kahA to vAko mithyAvAdI na kahie, taise jaannaa| jo jaisA kA taisA likhanekI sampradAya hoya to kAhUne bahuta prakAra vairAgya citavana kiyA thA, tAkA varNana saba likhe grantha badhi jAya, kichU na likhe to vAkA bhAva bhAsai naahiiN| tAtai vairAgyake ThikAne thorA bahuta apanA vicAra ke anusAri vairAgyapoSatA hI kathana karai, sAga-poSatA na kare, tahA~ prayojana anyathA na bhayA tAta yAko ayathArtha na kahie, aise hI anyatra jaannaa| bahuri prathamAnuyogaviSai jAkI mukhyatA hoya, tAko hI poSe haiN| jaise kAhUne upavAsa kiyA, tAkA to phala stoka thA bahuri yAkai anyadharma pariNatikI vizeSatA bhaI, tAtai vizeSa uccapadakI prApti bhii| tahA~ tisako upavAsahIkA phala nirUpaNa karai, aise hI anya jAnane / bahuri jaise kAhUne zIlAdikakI pratijJA dRr3ha rAkhI yA namaskAra mantra smaraNa kiyA vA anya dharma sAdhana kiyA, tAkai kaSTa dUri bhae, atizaya pragaTa bhaye, tahA~ tinahI kA taisA phala na bhayA ara anya koI karma ke udayateM vaise kArya bhae to bhI tinako tina zIlAdikakA hI phala nirUpaNa krai| aise hI koI pApakArya kiyA, tAkai tisahIkA to taisA phala na bhayA ara anya karma udayateM nIcagatiko prApta bhayA vA kaSTAdika bhae, tAko tisahI pApakArya kA phala nirUpaNa karai / ityAdi aise hI jaannaa| yahA~ koU kahai- aisA jhUThA phala dikhAvanA to yogya nAhIM, aise kathanako pramANa kaise kIjie? Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhikAra-235 tAkA samAdhAna- je ajJAnI jIva bahuta phala dikhAe binA dharma viSa na lAgai vA pApa na Dare, tinakA bhalA karane ke arthi aisA varNana karie hai| bahuri jhUTha to taba hoya, jaba dharma kA phala ko pApakA phala batAvai, pApakA phalako dharmakA phala batAvai / so to hai nhiiN| jaise daza puruSa mili koI kArya karai, tahA~ upacArakari eka puruSa kA bhI kiyA kahie to doSa nAhI ayaMvA jAke pitAdikane koI kArya kiyA hoya, tAko eka jAti apekSA upacArakari putrAdikakA kiyA kahie to doSa naahiiN| taise bahuta zubha vA azubhakAryanikA eka phala bhayA; tAko upacArakari eka zubha vA azubhakAryakA phala kahie to doSa nAhI athavA aura zubha vA azubhakAryakA, phala jo bhayA hoya, tAko eka jAti apekSA upacArakari koI aura hI zubha vA azubhakAryakA phala kahie to doSa naahiiN| upadezaviSai kahIM vyavahAra varNana hai, kahIM nizcaya varNana hai| yahA~ upacArarUpa vyavahAra varNana kiyA hai, aise yAko pramANa kIjie hai| yAko tAratamya na mAni lenaa| tAratamya karaNAnuyogaviSai nirUpaNa kiyA hai, so jaannaa| bahuri prathamAnuyogaviSai upacArarUpa koI dharmakA aMga bhae sampUrNa dharma bhayA kahie hai| jaise jina jIvanikai zaMkA kAMkSAdika na bhae, tina ke samyakta bhayA khie| so eka koI kAryaviSa zaMkA kAMkSA na kie hI to samyakta na hoya, samyakta to tatvazraddhAna bhae ho hai| parantu nizcaya samyaktakA to vyavahAra samyakta viSai upacAra kiyA, bahuri vyavahAra samyakta ke koI eka aMgaviSai sampUrNa vyavahAra samyakta kA upacAra kiyA, aise upacArakari samyakta bhayA kahie hai| 'bahuri koI jainazAstrakA eka aMga jAne samyagjJAna bhayA kahie hai, so saMzayAdirahita tattvajJAna bhae samyagjJAna hoya parantu pUrvavat upacArakari khie| bahuri koI malA AcaraNa bhae samyakcAritra bhayA kahie hai| tahA~ jAne jainadharma aMgIkAra kiyA hoya vA koI choTI-moTI pratijJA grahI hoya,tAko zrAvaka kahie so zrAvaka to paMcamaguNasthAnavartI bhae ho hai parantu pUrvavatU upacAra kari yAko zrAvaka kahyA hai uttarapurANaviSa zreNikako zrAvakottama kahyA so vaha to asaMyata thA parantu jainI thA tAteM khyaa| aise hI anyatra jaannaa| bahuri jo samyaktarahila muniliMga dhArai vA koI dravyA~ bhI atIcAra lagAvatA hoya, tAko muni kahie / so muni to SaSTAdi guNasthAnavartI bhae ho hai parantu pUrvavat upacArakari muni kahyA hai| samavasaraNasabhAviSa muninikI saMkhyA kahI, tahA~ sarva hI zuddha bhAvaliMgI muni na the parantu muniliMga dhAraneta sabaniko muni khe| aise hI anyatra jAnanA / __ bahuri prathamAnuyogaviSai koI dharmabuddhitai anucita kArya karai tAkI bhI prazaMsA kariye hai| jaise viSNukumAra muninikA upasarga dUri kiyA so dharmAnurAgate kiyA parantu munipada chor3i pahu kArya karanA yogya na thaa|' jAtai aisA kArya to gRhasthadharmaviSe sambhavai ara gRhastha dharmaH munidharma U~cA hai| so U~cA dharma chor3i nIcAdharma aMgIkAra kiyA to ayogya hai parantu vAtsalya aMga kI pradhAnatAkari viSNukumAra jI kI 1. bhasmakatyAdhigrasta samantabhadra svAmI ne guru kI AjJAvaza (kyoMki unase mahAn dharma-prabhAvanA hone vAlI thI) adhastana pada aMgIkAra kiyA thaa| ve samantabhaTa Age tIrthakara hone vAle haiN| isamIcInadharmazAstra prastA. pR.10} isI taraha sAta sau munirAjoM kI rakSArtha vAtsalya bhAva se prerita hokara kucha kSoM ke lie svapada ko chor3ane vAle viSNukumAra mahAmuni the| ye to isI bhava se mokSa ko bhI prApta hue the praznottara zrAvakAcAra 6/70} Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-2366 parama zraddhAspada paM. ToDaramalalI ne yahAM jo kucha kahA hai usakA mAtra itanA hI abhiprAya samajhanA hai ki ina viSNukumAra mahApuni ke AcaraNa kA anyathA athaM lagAkara koI pUjya puruSa UMcA dharma chor3akara nIcA dharma aMgIkAra nahIM kre| jaise koI satpuruSa zreSTa pada dhAraNa kara candA-biTThA karanA, svayaM rasIdeM kATanA Adi jaisA gRhastha pada kA AcaraNa kare to yaha anucita hai, cAhe vaha kArya atizayakSetra-nirvANakSetra ke lie bhI kyoM nahIM kiyA jAtA ho| isI taraha anya akaraNIya AcaraNa ke viSaya meM jAnanA caahie| mAtra aisI hI dhAraNA mana meM rakhakara unhoMne tathya rUpa se anta meM likhA hai ki "isa chala kari auraniko U~cA dharma chor3i nIcA dharma aMgIkAra karanA yogya naahiiN|" 108 pUjya viSNukumAra munirAja ne jo kArya kiyA vaha to aparihArya paristhitivaza (samantabhadravat hI kiyA thaa| 108 sAgaracandrAcArya ne apane avadhijJAna se jAnakara spaSTa kahA thA ki isa upasarga ko mAtra vikriyARddhidhArI viSNukumAra muni hI dUra kara sakate haiM {prazno.pA.6/46 tathA ArAdhanAkathAkoza 12/65 sa eva nivArayati tamupasagaMkam} anya koI bhI isa upasarga ko dUra karane meM samartha nahIM hai iSaTU prAmRta pR. 66 sampA. sImAgyamala rAMvakA, jayapura) isake bAda bhI sAgaracandra ke vacanoM ko sunakara 1. pRSpadanta kI sUcanA ke pazcAta ve viSNukumAra rAjA padma se hI kahate haiM ki "rAjan! isa upasarga ko dUra kro|" jaba rANA bhI kahatA hai ki maiM kucha nahIM kara sakatA, isa samaya to maiM bhI parAdhIna hU~ aura isa upasarga ko Apa hI dUra kara sakate haiN| SaTmAmRta pR. 69 tayA A. kathAkoza 12/73] tabhI jAkara tadbhava mokSagAmI 108 viSNakumAra ne jaisA apanI buddhi se ucita samajhA usa vidhi se usa upasargako dUra kiyaa| jisase 701 digambara yatiyoM kI rakSA huI, cAgeM mantrI jaina zrAvaka bana gae {ArAdhanA. 12/88} sAtha hI usa samaya manuSya va deva loka meM jaina dharma kI mahatI prabhAvanA bhI huI thI jise harivaMza purANa 20/51-65 pR.386-360 se jAnanI cAhie, kyA viSNukumAra jaisI prabhAvanA koI gRhastha kara sakatA thA? kadApi nahIM, yaha prabhAvanA to unhIM ke dvArA sambhava thI, anyathA divyajJAnI (avadhijJAnI guru anya kisI prabhAvI gRhastha ke dvArA yaha kArya sampanna honA jAnate to bhu. puSpadanta ko usa aise prabhAvazAlI gRhastha kA nAma hI batA dete| harivaMza purANa {20464} meM viSNukumAra ke isa caritra {AcaraNa ko sarvathA pApoM kA nAza karane vAlA batAyA hai| ArAdhanAkathAkoza 12/65 meM viSNukumAra ko upasarga nivAraNa karane vAlA "viziSTadhI" kahA hai tathA unakI stuti kI hai (12/61) AcArya sakalakIrti ne apane praznottara prAyakAcAra {6/64 meM unheM dhanyavAda ke pAtra kahA hai| aura saMsAra-sAgara se pAra karane hetu jahAja ke samAna [9/70batAyA hai| phira unake prati upAlambha (kucha bhI zikAyata samucita nahIM hai| are! ve to antarmuhUrta meM punaH yathAvidhi svapada meM A gaye the| tathaiva guru se prAyazcita tapa lekara zreSThatapa karake kevalajJAna ko prApta ho gae the| kiJca viSNukumAra usa vivakSita antarmuhUrta meM vAmana rUpa dhAraNa karate samaya bhI Rddhisampanna saMyatAsayata {thayala 4/44-45] tathA akhaNDa brahmacArI to the hii| sArataH, paristhitiyaza kI gaI kriyA ko niyama nahIM mAna lenA caahie| sathaiya paristhitivaza ghaTita AcaraNa-kiyA kI majAka bhI nahIM karanI caahie| bhaiyA! paristhitivaza saMjAyamAna kiyA to paristhiti vizeSa meM hI ghaTAne -Acarita karane yogya hotI hai| paristhitivaza to munirAja svayaM anya kSapaka munirAjoM ke lie AhAra taka lAte haiM bhagavatI ArAdhanA prastA. pR. 35 paM. kailAzacandra si. zA. mUla.pR 443) ityAdi anya bhI paristhitijanya kriyAe~ hotI haiN| unheM sAmAnya dinoM meM anAcaraNIya mAtra jAnakara paristhiti vizeSa meM bhI unakA ghaTita honA hAsyAspada yA upAlambha yogya nahIM mAnanA caahie| anta meM, isa sthala para hameM itanA mAtra hI isa kathana kA abhiprAya hRdayaMgata karanA cAhie ki mahAtapasvI, vikiyarbisampanna, tadbhava mokSagAmI, sanmArgaprabhAvaka 108 viSNukumAra munirAja kA ukta AcaraNa hameM zithilAcAra, hInAcAra yA athastanAgrAra ke poSaNa ke lie udAharaNa ke rUpa meM nahIM lagAnA caahie| viSNukumAra kA vaha kadama to saMkhyAta sAdhuoM kI rakSArtha, pApiyoMko sanmArga prApta karAne hetu tathA deva-nara loka meM apUrva prabhAvanAkaraNArtha thaa| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhikAra-237 prazaMsA krii| isa chalakari auraniko U~cA dharma chor3i nIMcA dharma aMgIkAra karanA yogya naahiiN| bahuri jaise guvAliyA muniko agni kari tapAyA so karuNAteM yaha kArya kiyaa| parantu AyA upasargako to dUri kare, sahaja avasthAviSai jo zItAdikakI parISaha ho hai, tAko dUra kie rati mAnanekA kAraNa hoya, unako rati karanI nAhIM, taba ulaTA upasarga hoya / yAhItai vivekI unake zItAdikakA upacAra karate nAhIM / guvAliyA avivekI thA, karuNAkari yaha kArya kiyA, tAte yAkI prazaMsA krii| isa chalakAra auraniko dharmapaddhati viSa jo viruddha hoya so kArya karanA yogya naahiiN| bahuri jaise bajakaraNa rAjA siMhodara rAjAko namyA nAhIM, mudrikAvirSa pratimA raakhii| so bar3e-bar3e samyagdRSTI rAjAdikako namai, yAkA doSa nAhI ara mudrikAviSai pratimA rAkhane meM avinaya hoya, yathAvat vidhitaiM aisI pratimA na hoya, tAH isa kAryaviSai doSa hai| parantu vAkai aisA jJAna na thA, dharmAnurAga" maiM aurako namUM nAhIM, aisI buddhi bhaI, tAtai vAkI prazaMsA krii| isa chalakari auraniko aise kArya karane yukta naahiiN| bahuri keI puruSoM ne putrAdikakI prAptike arthi vA roga-kaSTAdi dUrikarane ke arthi caityAlaya pUjanAdi kArya kie, stotrAdi kie, namaskAra mantra smaraNa kiyaa| so aise kie to nikAsita guga kA lagAyA kimalaMgAmA gAbhyAna hoya pApahIkA prayojana aMtaraMgaviSe hai, tAtai pApahIkA baMdha hoii| parantu mohita hoyakari bhI bahuta pApabaMdha kA kAraNa kudevAdikakA to pUjanAdi na kiyA, itanA vAkA guNa grahaNakari vAkI prazaMsA karie hai, isa chalakAra auraniko laukika kAryanike arthi dharmasAdhana karanA yukta naahiiN| aise hI anyatra jaanne| aise hI prathamAnuyogaviSa anya kathana bhI hoya, tAko yathAsambhava jAni bhrama rUpa na honaa| aba karaNAnuyogaviSa kisa prakAra vyAkhyAna hai, so kahiye hai karaNAnuyoga meM vyAkhyAna kA vidhAna jaise kevalajJAnakari jAnyA taise karaNAnuyogaviSai vyAkhyAna hai| bahuri kevalajJAnakarei to bahuta jAnyA parantu jIvako kAryakArI jIva karmAdikakA vA trilokAdikakA hI nirUpaNa yA viSa ho hai| bahuri tinakA bhI svarUpa sarva nirUpaNa na hoya sake, tAta jaise vacanagocara hoya chamasthake jJAnaviSai unakA kichU bhAva bhAse taise saMkocana kari nirUpaNa karie hai| yahA~ udAharaNa- jIvake bhAvanikI apekSA guNasthAnaka kahe, te bhAva anantasvarUpa liye, vacanagocara naahiiN| tahA~ bahuta bhAvanikI eka jAtikari caudaha guNasthAna kahe / bahuri jIva jAnaneke aneka prakAra haiN| tahA~ mukhya caudaha mArgaNAkA nirUpaNa kiyaa| bahuri karmaparamANu anantaprakAra zaktiyukta haiM, tinaviSai bahutanikI eka jAti kari ATa vA eka sau ar3atAlIsa prakRti khii| bahuri trilokaviSe aneka racanA haiM, tahA~ mukhya ketIka racanA nirUpaNa karie hai| bahuri pramANa ke ananta bheda tahA~ saMkhyAtAdi tIna bheda vA inake ikkIsa bheda nirUpaNa kie', aise hI anyatra jaannaa| 1. saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta / asaMkhyAta ke tIna bheda-1. parItAsaMkhyAta 2. yuktAsaMkhyAta 3. asaMkhyAtAsaMkhyAta ananta ke tIna bheda-1. parItAnanta 2. yuktAnanta 3. anantAnanta aura saMkhyAta eka hI prakAra kA hai- isa taraha kula sAta hue| inameM se pratyeka ke nidhanya 2 madhyama aura 3 utkRSTa bheda karane se kula pramANa (saMkhyAmAna) ke 21 bheda hote haiN| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 238. bahuri karaNAnuyogaviSe yadyapi vastu ke kSetra, kAla bhAvAdika akhaMDita haiM, tathApi chadmasthako hInAdhika jJAna honeke arthi pradeza samaya avibhAgapraticchedAdikakI kalpanAkari tinakA pramANa nirUpie hai| bahuri eka vastuviSe jude - jude guNanikA vA paryAyanikA bhedakari nirUpaNa kIjie hai| bahuri jIva pudgalAdika yadyapi bhinna-bhinna haiM, tathApi sambandhAdikakari aneka dravyakAra nipajyA gati jAti Adi bheda tinako eka jIvake nirUpai haiM, ityAdi vyavahAra nayakI pradhAnatA liye vyAkhyAna jAnanA / jAtaiM vyavahArabinA vizeSa jani sakai nAhIM / bahuri kahIM nizcayavarNana bhI pAie hai| jaise jIvAdika dravyanikA pramANa nirUpaNa kiyA, so jude - jude itane hI dravya haiN| so yathAsambhava jAni lenA / bahuri karaNAnuyogaviSai je kathana haiM te keI to chadmastha ke pratyakSa anumAnAdigocara hoya, bahuri je na hoya tinako AjJA pramANakari maanne| jaise jIva pudgalake sthUla bahuta kAlasthAyI manuSyAdi paryAya vA ghaTAdi paryAya nirUpaNa kie, tinakA to pratyakSa anumAnAdi hoya sakai, bahuri samaya- samaya prati sUkSma pariNamana apekSA jJAnAdikake vA snigdha rUkSAdikake aMza nirUpaNa kie te AjJAhI pramANa ho haiN| aise hI anyatra jAnanA / bahuri karaNAnuyogaviSai chadmasthanikI pravRtti ke anusAra varNana kiyA nAhIM, kevalajJAnagamya padArthanikA nirUpaNa hai| jaise keI jIva to dravyAdika kA vicAra kareM haiM vA vratAdika pAle haiM parantu tinakai antaraMga samyakta cAritrazakti nAhIM, tAtaiM unako mithyAdRSTi avratI kahie hai| bahuri keI jIva dravyAdikakA vA vratAdikakA vicAra rahita haiM, anya kAryaniviSai pravartte haiM vA nidrAdikari nirvicAra hoya rahe haiM parantu unakai samyaktAdi zaktikA sadbhAva hai, tAtaiM unako samyaktvI vA vratI kahie hai| bahuri koI jIvakai kaSAyanikI pravRtti to ghanI hai ara vAkai antaraMga kaSAyazakti thorI hai, to vAko maMdakaSAyIkahie hai| ara koI jIvake kaSAyanikI pravRtti to thorI hai ara vAke~ antaraMga kaSAyazakti ghanI hai, to vAko tIvrakaSAya kahie hai / jaise vyantarAdika deva kaSAyaniteM nagaranAzAdi kArya kare, to bhI tinakai thorI kaSAyazaktiteM pItalezyA kahI / bahuri ekendriyAdika jIva kaSAyakArya karate dIkhe nAhIM, tinakai bahuta kaSAyazaktiteM kRSNAdi lezyA kahI / bahuri sarvArthasiddhi ke deva kaSAyarUpa thore pravartai, tinakai bahuta kaSAyazaktirte asaMyama kahyA ara paMcamaguNasthAnI vyApAra abrahmAdi kaSAyakAryarUpa bahuta pravarttI, tinakai mandakaSAya zakti dezasaMyama kahyA ara aise hI anyatra jAnanA / vizeSa- yahA~ paNDita ToDaramala jI ne sthUladRSTi se aisA kahA hai| sUkSma vivecana isa prakAra hai- deva paMcendriya saMjJI haiM tathA ekendriya jIva sthAvara haiN| isalie ( 1 ) ekendriyoM kI kaSAya se paMcendriyoM kI kaSAya anantaguNI hotI hai tathA ekendriya ke yoga se bhI saMjJI paMcendriyoM kA yoga asaMkhyAta guNA hotA hai| [ dhavala 14 / 427 tathA dhavala 10 pR. 34 } (2) ekendriyoM ke sthitibandha eka sAgaropama hotA hai tathA paMcendriya saMjJI ke sthitibandha 70 koTA koTI sAgara hotA hai [ rA. vA. 8/14 - 20, mahAthavala 2 / 24 / 17-26, dhavala 6 166, thavala 11 / 225 se 228, go. ka. mukhtArI sampAdana, sthitibandha prakaraNa Adi } ataH ekendriya ke sthitibandha se saMjJI paMcendriya kA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhikAra- 236. sthiti bandha saMkhyAtaguNA hai| ( samasta akSapaka - anupazamaka saMyamI va samyaktvI meM bhI sthitibandha ekendriya se saMkhyAtaguNA hI hotA hai (ja. dha. 13/ 216 jayabhra. 14 / 161 Adi) ataH saMkhyAtaguNe vizatibandha kI niyAeka hetupata kaSAya niyama se anantaguNI siddha hotI hai / kAraNa dekho - {thavala 11 / 226 - 237] saMkhyAtaguNI sthiti vRddhi anaMtaguNatva yukta kaSAya se hI ho sakatI hai; yahI nyAyya hai [ dhavala 11 pRSTha 235-36 ] aura kaSAya ke binA sthitibandha hotA nhiiN| kahA bhI hai-Thidi aNubhAgaM kasAyado kuNai ( paMcasaMgraha prA. 4 / 53, sa. si. 8/3 yayala 12/286, dra. sa. 33, rA. vA. 8/3/6 Adi) (3) paMcendriya saMjJI zubha lezyAvAna deva sthAvara kI Ayu bhI bA~dhatA hai (taha te caya thAvara tana dharai (chahaDhAlA ) } / jabaki asaMjI hI hotA hai aisA ekendriya nigoda sIdhA carama zarIrI manuSya kI Ayu ko azubha lezyA ke hote [ dhavala 2 / 571] bhI bA~dha letA hai ( siloyapaNNattI 5 / 316 cottIsa bheda saMjutta... ) / aisI sthiti meM kisake pariNAma prazasta kahe jAeMge kisakI kaSAya manda kahI jAegI? spaSTa hai ki ukta do kAloM kI tulanA karane para to ekendriya kI hI kaSAya manda hai / pArizeSa nyAyataH (4) kaSAya va lezyA sarvathA eka nahIM haiM, ye bhinna-bhinna pariNAma haiN| akaSAyI jIva ke bhI lezyA ho sakatI hai, kyoMki lezyA meM yoga kI pradhAnatA hai / ( tha. 1/150-51 - 363 Adi) athavA mithyAtya, asaMyama, kaSAya va yoga; ye saba lezyA haiM jabaki kaSAya to mAtra kaSAyAtmaka hI haiM ataH kaSAya va lezyA eka nahIM ho skte| (dhavala 8 / 356 ) (5) lezyAoM meM kucha aMza sAmAnya (Common) hote haiN| jisase eka lezyA tulya kArya anya lezyA meM ho jAte haiM tathA zukla lezyAvAna midhyAtvI deva bhI apanI deva paryAya se cyuta hone ke ThIka anantara samaya meM sIdhA (Direct) manuSya paryAya ke prathama samaya meM azubhatrika meM se eka lezyA ko prApta hotA huA najara AtA hai| ( bra. ratanacandra patrAvalI tathA go.jI. pR. 585 Adi) isa prakAra ekendriyoM kI kaSAya saMjJI paMcendriya yA itara paMcendriya se adhika nahIM hotI, hIna hI hotI hai| {kSapaka upazamaka yahA~ aprakRta haiM} ja.. 12 pR. 166 - 171 meM bhI atyanta spaSTa likhA hai ki asaMjJI jIva (ekendriya Adi) ke kaSAyoM kA udaya va bandha dvisthAnIya hI niyama se hotA hai parantu saMjJI to kaSAyoM kA catuHsthAnIya bandha va udaya bhI karatA hai| (see also mUla ka. pA. su. catusthAna 8/85) isa prakAra yaha siddha huA ki devoM se ekendriyoM kI kaSAya niyama se anantaguNI hIna hI hotI hai| yaha akATya satya hai / bahuri koI jIvake mana vacana kAya kI ceSTA thorI hotI dIse, to bhI karmAkarSaNa zakti kI apekSA bahuta yoga kahyA / kAhUkai ceSTA bahuta dIse to bhI zakti kI hInatAteM stoka yoga kahyA jaise kevalI Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-240 gamanAdikriyArahita bhayA, tahA~ bhI tAkai yoga bahuta kahyA / beMdriyAdika jIva gamanAdi karai hai, to bhI tinakai stoka khai| aise hI anyatra jaannaa| bahuri kahIM jAkI vyaktatA kichU na bhAsai, to bhI sUkSmazakti ke sadbhAva tAkA tahA~ astitva kahyA / jaise munikai abrahmakArya kichU nAhIM, to bhI navama guNasthAnaparyanta maithunasaMjJA khii| ahamiMdranikai duHkha kA kAraNa vyakta nAhI, to bhI kadAcit asAtA kA udaya kaa| nArakInikai sukha kA kAraNa vyakta nAhI, to bhI kadAcit sAtA kA udaya khyaa| aise hI anyatra jaannaa| bahuri krnnaanuyo| sayadarzana-zAna pArivAdika yanaM kA nirUpaNa karmaprakRtinikA upazamAdika kI apekSA liye sUkSmazakti jaise pAie taise guNasthAnAdiviSe nirUpaNa karai hai vA samyagdarzanAdika ke viSayabhUta jIvAdika tinakA bhI nirUpaNa sUkSmabhedAdi liye kara hai| yahA~ koI karaNAnuyoga ke anusAre Apa udyama karai to hoya sakai naahiiN| karaNAnuyogaviSai to yathArtha padArtha janAvane kA mukhya prayojana hai, AvaraNa karAvane kI mukhyatA naahiiN| tAta yahu to caraNAnuyogAdika ke anusAra pravarte, tisateM jo kArya honA hai so svayameva hI hoya hai| jaise Apa karmanikA upazamAdi kiyA cAhai to kaise hoya? Apa to tattvAdika kA nizcaya karane kA udyama kare, tAteM svayameva hI upazamAde samyakta hoy| aise hI anyatra jaannaa| eka antarmuhUrttaviSai gyArahavA~ guNasthAna syoM par3i kramaH mithyAdRSTI hoya bahuri caDhikara kevalajJAna upjaavai| so aise samyaktvAdika ke sUkSmabhAya buddhigocara Avate nAhIM, tAtai karaNAnuyoga ke anusAri jaisA kA taisA jAni to le ara pravRtti buddhigocara jaise bhalA hoya taise kre| bahuri karaNAnuyogaviSai bhI kahIM upadeza kI mukhyatA liye vyAkhyAna ho hai, tAko sarvathA taise hI na mAnanA / jaise hiMsAdikakA upAya ko kumatijJAna kahyA, anyamatAdika ke zAstrAbhyAsa ko kuzrutajJAna kahyA, burA dIsai bhalA na dIsai tAko vibhaMgajJAna kahyA, so inako chor3ane ke arthi upadezakari aise kahyA / tAratamyate mithyAdRSTIkai sarva hI jJAna kujJAna hai, samyagdRSTIkai sarva hI jJAna sujJAna hai| aise hI anyatra jaannaa| bahuri kahIM sthUla kathana kiyA hoya, tAko tAratamyarUpa na jaannaa| jaise vyAsate tiguNI paridhi kahie, sUkSmapane kichU adhika tiguNI ho hai| aise hI anyatra jaannaa| bahuri kahIM mukhyatA kI apekSA vyAkhyAna hoya, tAko sarva prakAra na jAnanA jaise mithyAdRSTI sAsAdana guNasthAnayAleko pApajIva kahe, asaMyatAdi guNasthAnavAleko puNyajIva kahe so mukhyapane aise kahe, tAratamyate doUnikai pApa puNya yathAsambhava pAIe hai| aise hI anyatra jaannaa| aise hI aura bhI nAnA prakAra pAIe hai, te yathAsambhava jaanne| aise karaNAnuyogaviSai vyAkhyAnakA vidhAna dikhaayaa| aba dharaNAnuyogaviSai kisa prakArakA vyAkhyAna hai, so dikhAIe hai caraNAnuyoga meM vyAkhyAna kA vidhAna caraNAnuyogaviSai jaise jIvanikai apanI buddhigovara dharmakA AcaraNa hoya so upadeza diyA hai| tahA~ / / dharma to nizcayarUpa mokSamArga hai soI hai| tAke sAdhanAdika upacAranai dharma hai so vyavahAranayakI pradhAnatAkari Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArA AMdhakAra-241 nAnA prakAra upacAra dharmake bhedAdika yAviSai nirUpaNa karie hai| jAte nizcaya dharmaviSai to kichU grahaNa tyAgakA vikalpa nAhI ara yAkai nIcalI avasthAvirSa vikalpa chUTatA nAhI, tAteM isa jIvako dharmavirodhI kAryaniko chur3AbanekA ara tharmasAdhanAdi kAmika grahaNa karane kA mAza gA vi hai ! so upadeza doya prakAra dIjie hai| eka to vyavahArahIkA upadeza dIjie hai, eka nizcaya sahita vyavahAra kA upadeza dIjie hai| tahA~ jina jIvanikai nizcayakA jJAna nAhIM hai yA upadeza die bhI na hotA dIsai aise mithyAdRSTI jIva kichU dharmako sanmukha bhae tinako vyavahArahIkA upadeza dIjie hai| bahuri jina jIvanikai nizcaya-vyavahArakA jJAna hai yA upadeza die tinakA jJAna hotA dIse hai, aise samyagdRSTI jIva vA samyakta ko sanmukha mithyAdRSTI jIva tinako nizcayasahita vyavahArakA upadeza dIjie hai| jAta zrIguru sarva jIvanike upakArI haiN| so asaMjJI jIva to upadeza grahaNe yogya nAhI, tinakA to upakAra itanA hI kiyA aura jIdaniko tinakI dayAkA upadeza diyaa| bahuri je jIva karmaprabalatAta nizcayamokSamArgako prApta hoya sakai nAhI, tinakA itanA hI upakAra kiyA-jo unako vyavahAra dharmakA upadeza deya kugatike duHkhanikA kAraNa pApakArya chur3Aya sugatike indriyasukhanikA kAraNa puNyakAryanivirSa lgaayaa| jetA duHkha miTyA titanA hI, upakAra bhyaa| bahuri pApIkai to pApavAsanA hI rahai ara kugativirSa jAya tahA~ dharmakA nimitta naahiiN| tAtai parampAya duHkhahIko pAyA krai| ara puNyayAnakai dharmavAsanA rahai ara sugati viSa jAya, tahA~ dharma ke nimitta pAIe, tAtai paramparAya sukhako pAvai / athayA karmazakti hIna hoya jAya to mokSamArgako bhI prApta hoya jAya / tAtai vyavahAra upadezakari pApatai chur3Aya puNyakAryaniviSa lagAIe bahuri je jIva mokSamArgako prApta bhaye vA prApta hone yogya haiM, tinakA aisA upakAra kiyA jo unako nizcayasahita vyavahArakA upadeza deya mokSamArgavirSe pravAe / zrIguru to sarvakA aisA hI upakAra krai| parantu jina jIvanikA aisA upakAra na banai to zrIguru kahA kre| jaisA banyA taisA hI upakAra kiyaa| tAteM doya prakAra upadeza dIjie hai| tahA~ vyavahAra upadezavirSa to bAhya kriyAnihIkI pradhAnatA hai| tinakA upadezate jIva pApakriyA chor3i puNyakriyAniviSa prvtai| sahA~ kriyAke anusAra pariNAma mI tIvrakaSAya chor3i kichU maMdakaSAyI hoya jaay| so mukhyapane to aise hai| bahuri kAhUke na hoya to mati hohu / zrIguru to pariNAma sudhAraneke arthi bAlakriyAniko upadeza hai| bahuri nizcayasahita vyavahArakA upadezaviSai pariNAmanihIkI pradhAnatA hai| tAkA upadezaH tattvajJAnakA abhyAsakari vA vairAgya bhAvanAkari pariNAma sudhAra, tahA~ pariNAmake anusAri bAhyakriyA bhI suthari jaay| pariNAma sudhare bAhyakriyA sudharai hI sudharai / tAtai zrIguru pariNAma sudhAraneko mukhya upadezai haiM / aise doya prakAra upadezaviSai jahA~ vyavahArahI kA upadeza hoya tahA~ samyagdarzanake arthi arahaMta deva, nirgrantha guru,dayA dharmako hI mAnanA, aurako na maannaa| bahuri jIvAdika tattvanikA vyavahArasvarUpa kahyA hai tAkA zraddhAna karanA, zaMkAdi paccIsa doSa na lagAvane, nizaMkitAdika aMga vA saMvegAdika guNa pAlane, ityAdi upadeza dIjie hai| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pokSamArga prakAzaka-242 bahuri samyagjJAnake artha jinamatake zAstranikA abhyAsa karanA, artha vyaMjanAdi aMganikA sAthana karanA ityAdi upadeza dIjie hai| bahuri samyakcAritrake arthi ekodeza vA sarvadezahiMsAdi pApanikA tyAga karanA, vratAdi aMganiko pAlane, ityAdi upadeza dIjie hai| bahuri koI jIvako vizeSa dharmakA sAdhana na hotA jAni eka Akhar3I AdikakA hI upadeza dIjie hai| jaise bhIlako kAgalAkA mAMsa chur3AyA, guvAliyAko namaskAra mantra japane kA upadeza diyA, gRhasthako caityAlaya pUjA-prabhAyanAdi kAryakA upadeza dIjiye hai, ityAdi jaisA jIva hoya tAko taisA upadeza dIjie hai| ___ bahuri jahA~ nizcayasahita vyavahArakA upadeza hoya, tahA~ samyagdarzana ke arthi yathArtha tattvanikA zraddhAna karAIe hai| tinakA jo nizcaya svarUpa hai so bhUtArtha hai| vyavahAra svarUpa hai so upacAra hai| aisA zraddhAna lie vA svaparakA bhedavijJAnakari paradravyaviSai rAgAdi chor3ane kA prayojana lie tina tattvani kA zraddhAna karanekA upadeza dIjie hai| aise zraddhAnata arahaMtAdi binA anya devAdika jhUTha bhAsai taba svayameva tinakA mAnanA chUTa hai, tAkA bhI nirUpaNa karie hai| bahuri samyamhAnake bharthi saMzayAdirahina tinahIM tattvanikA taise hI jAnanekA upadeza dIjie hai, tisa jAnaneko kAraNa jinazAstranikA abhyAsa hai| tAteM tisa prayojanake arthi jinazAstranikA bhI abhyAsa svayameva ho hai, tAkA nirUpaNa karie hai| bahuri samyakcAritrake arthi rAgAdi dUri karanekA upadeza dIjie hai| tahA~ ekadeza vA sarvadeza tIvrarAgAdikakA abhAva bhae tinake nimittateM hotI thI je ekadeza sarvadeza pApakriyA, te chUTe haiM : bahuri maMdarAgate zrAvakamunike vratanikI pravRtti ho hai| bahuri maMdarAgAdikanikA bhI abhAva bhae zuddhopayogakI pravRtti ho hai, tAkA nirUpaNa karie hai| bahuri yathArtha zraddhAna lie samyagdRSTInikai jaise yathArtha koI Akhar3I ho hai vA bhakti ho hai vA pUjA prabhAvanAdika kArya ho hai, vA dhyAnAdika ho hai, tinakA upadeza dIjie hai| jaisA jinamatavithai sAMcI paramparA mArga hai, taisA upadeza dIjie hai| aise doya prakAra upadeza caraNAnuyogaviSa jaannaa| ___ bahuri caraNAnuyogaviSe tIvrakaSAyanikA kArya chur3Aya maMdakaSAya rUpa kAryakaranekA upadeza dIjie hai| yadyapi kaSAya karanA burA hI hai, tathApi sarvakaSAya na chUTate jAni jete kaSAya ghaTai titanA hI malA hogA, aisA prayojana tahA~ jaannaa| jaise jina jIvanikai ArambhAdi karane kI vA maMdirAdi banAvanekI vA viSaya sevanekI vA krodhAdi karanekI icchA sarvathA dUri na hotI jAne, tinako pUjA-prabhAvanAdika karanekA vA caityAlayAdi banAvanekA vA jinadevAdikake Age zobhAdika nRtyagAnAdi karanekA vA dharmAtmA puruSanikI sahAyAdi karanekA upadeza dIjie hai| jAte iniviSe paramparA kaSAyakA poSaNa na ho hai| pApakAryaniviSai paramparA kaSAya poSaNa ho hai, tAteM pApakAryanita chur3Aya ina kAryaniviSai lagAIe hai| bahuri thorA bahuta jetA chUTatA jAne, titanA pApakArya chur3Aya samyakta vA aNuvratAdi pAlanekA tinako upadeza dIjie hai| bahuri jina jIvanikai sarvathA ArambhAdikakI icchA dUri bhaI, tinako pUrvokta pUjAdika kArya vA sarva pApakArya chur3Aya mahAvratAdi kriyAnikA upadeza dIjie hai| bahuri kiMcita rAgAdika chUTatA na jAni, tinako dayA dharmopadeza pratikramaNAdi kArya karane kA upadeza dIjie hai| jahA~ sarva rAga dUri hoya, tahA~ kichU karane kA kArya hI rahyA naahiiN| tAtai tinako kichU upadeza hI naahiiN| aise krama jaannaa| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATadA adhikAra-243 bahuri caraNAnuyogaviSai kaSAyI jIvaniko kaSAya upajAyaphari bhI pApako chur3AIe hai ara dharmavirSa lagAIe hai| jaise pApakA phala narakAdikake duHkha dikhAya tiniko bhaya kaSAya upajAya pApakArya chur3AIe hai| bahuri puNyakA phala svargAdikake sukha dikhAya tinako lobha kaSAya upajAya dharmakAryaniviSai lagAIe hai| bahuri yahu jIva indriyaviSaya zarIra putradhanAdikake anurAgate pApa karai hai, dharmaparAGmukha rahai hai, tAte indriyaviSayaniko maraNa klezAdikake kAraNa dikhAvanekari tinaviSa aratikaSAya karAIe hai| zarIrAdikako azuci dikhAknekari tahA~ jugupsAkaSAya karAIe hai, putrAdiko dhanAdikake grAhaka dikhAya tahA~ dveSa karAIe hai, bahuri dhanAdikako maraNa klezAdikakA kAraNadikhAya tahA~ aniSTabuddhi karAIe hai, ityAdi upAyateM viSayAdiviSai tIvrarAga dUri honekari tinakai pApakriyA chUTi dharmavirSa pravRtti ho hai| bahuri nAma-smaraNa stutikaraNa pUjA dAna zIlAdikateM isa lokavirSa dAridra kaSTa duHkha dUri ho hai, putradhanAdikakI prApti ho hai, aise nirUpaNakari tinakai lobha upajAya tina dharmakAryaniviSa lagAIe hai| aise hI anya udAharaNa jaanne| yahA~ prazna- jo koI kaSAya chur3Aya koI kaSAya karAvanekA prayojana kahA? nAkA samAdhAna- jaise roga to zItAMga bhI hai ara Jcara bhI hai parantu koI kai zItAMgate maraNa hotA jAne, tahA~ vaidya hai so vAkai jcara honekA upAya kara, jvara bhae pIche vAkai jIvanekI AzA hoya, taba pIche jcara ke bhI meTane kA upAya karai / taise kaSAya to sarva hI heya haiM parantu keI jIvanikai kaSAyanita pApakArya hotA jAnai, tahA~ zrIguru hai so unake puNyakAryako kAraNabhUta kaSAya hone kA upAya karai, pIche bAkai sAMcI dharmabuddhi bhaI jAne, taba pIcha tisa kaSAya meTane kA upAya karai; aisA prayojana jaannaa| bahuri caraNAnuyogaviSai jaise jIva pApa chor3i dharmaviSa lAgai, taise aneka yuktikari varNana karie hai| tahA~ laukika dRSTAnta yukti udAharaNa nyAyapravRttike dvAri samajhAIe hai vA kahIM anyamata ke bhI udAharaNAdi kahie hai| jaise sUktimuktAvalI viSai lakSmIko kamalavAsinI kahI vA samudraviSai viSa ara lakSmI upaje,tisa apekSA viSakI bhaginI khii| aise hI anyatra kahie hai| tahA~ keI udAharaNAdika jhUThe bhI haiM parantu sA~cA prayojanako poSa hai, tAtai doSa naahiiN| yahA~ kou kahai ki jhUTa kA to doSa laagai| tAkA uttara- jo jhUTha bhI hai ara sAMcA prayojanako poSai to vAko jhUTha na khie| bahuri sAMca bhI hai ara jhUThA prayojanako poSai to vaha jhUThA hI hai| alaMkArayukti nAmAdikaviSa vacana apekSA jhUTa sAMca nAhIM, prayojana apekSA jhUTha sAMca hai| jaise tucchazobhAsahita nagarIko indrapurI ke samAna kahie hai so jhUTha hai parantu zobhA kA prayojana ko poSai hai tAtai jhUTa nAhIM / bahuri "isa nagarIviSa chatrahIkai daMDa" hai, anyatra nAhIM, aisA kahyA, so jhUTha hai| anyatra bhI daMDa denA pAIe hai parantu - tahA~ anyAyavAna thore haiM, nyAyavAna ko daNDa na dIjie hai, aisA prayojanako poSa hai, tAtai jhUTha naahiiN| bahuri vRhaspatikA nAma 'suraguru' likhai vA maMgalakA nAma 'kuja' likhai, so aise nAma anyamata apekSA haiN| inakA akSarArtha hai so jhUTA hai| parantu vaha nAma tisa padArthakA artha pragaTa karai hai, tAtai jhUTha naahiiN| aise anya matAdika ke udAharaNAdi dIjie hai so jhUThe haiM parantu udAharaNAdikakA to pradAna karAvanA hai nAhIM, zraddhAna so prayojana kA karAvanA hai| so prayojana sAMcA hai, tAta doSa nAhIM hai| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-244 bahuri caraNAnuyogaviSa chamasthakI buddhigovara sthUlapanAko apekSA lokapratiko mukhyatA lie upadeza dIjie hai| bahuri kevalajJAnagocara sUkSmapanAkI apekSA na dIjie hai, jArauM tisakA AcaraNa na hoya sakai / yahA~ AcaraNa karAvane kA prayojana hai| jaise aNuvratIkai trasahiMsAkA tyAga kahyA ara vAkai strIsevanAdi kriyAniviSe trasahiMsA ho hai| yaha bhI jAna hai. jinavAnI viSai yahA~ trasa kahe haiM parantu yAkai trasa mArane kA abhiprAya nAhIM ara lokaviSai jAkA nAma saghAta hai, tAko karai nAhIM tAteM tisa apekSA vAke trasahiMsAkA tyAga hai| bahuri munika sthAvarahiMsAkA bhI tyAga kahyA, so muni pRthvI jalAdiviSai gamanAdi karai hai, tahA~ sarvathA trasakA bhI abhAva naahiiN| jAte trasajIvakI bhI avagAhanA aisI choTI ho hai, jo dRSTigocara na Avai ara tinakI sthiti pRthvI jalAdi viSa hI hai| so muni jinavAnIta jAne haiM vA kadAcit avadhijJAnAdikari bhI jAnai hai parantu yAkai pramAdata sthAvara trasahiMsAkA abhiprAya nAhIM / bahuri lokaviSa bhUmi khodanA aprAsuka jalate kriyA karanI ityAdi pravRttikA nAma sthAvarahiMsA hai ara sthUla trasanike pIDane kA nAma trasahiMsA hai, tAko na kre| tAteM munikai sarvathA hiMsA kA tyAga kahie hai| bahuri aise hI anRta, steya, abrahma, parigraha kA tyAga khyaa| ara kevalajJAnakA jAnane kI apekSA asatyavacanayoga bArahavA~ guNasthAna paryanta kahmA / adattakarmaparamANu Adi paradravyakA grahaNa terahavA~ guNasthAna paryanta hai| vedakA udaya navamaguNasthAna paryanta hai, aMtaraMgaparigraha dasavA~ guNasthAna paryanta hai| bAhya parigraha samavasaraNAdi kevalIkai bhI ho hai parantu pramAdate pAparUpa abhiprAya nAhIM ara lokapravRttiviSai jina kriyAnikari yahu jhUTa bolai hai, corI karai hai, kuzIla sevai hai, parigraha rAkhai hai aisA nAma pAvai, ve kriyA inakai haiM nAhIM / tAteM anRtAdikakA inikai tyAga kahie hai / bahuri jaise munike mUlaguNaniviSa paMcaindriyanike viSaya kA tyAga karA so jAnanA to indriyanikA miTai nAhIM ara viSayaniviSai rAgadveSa sarvathA dUri bhayA hoya to yathAkhyAta cAritra hoya jAya so bhayA nAhIM parantu sthUlapane viSaya icchA kA abhAva bhayA ara bAhya viSaya sAmagrI milAvane kI pravRtti dUri bhaI tAta yAkai indriyaviSayakA tyAga kahyA / aise hI anyatra jAnanA / bahuri vratI jIva tyAga vA AcaraNa karai hai, so caraNAnuyogakI paddhati anusAri vA loka pravRttike anusAri tyAga karai hai| jaise kAhUne asahiMsA kA tyAga kiyA, tahA~ caraNAnuyogaviSa vA lokavidha jAko trasahiMsA kahie hai, tAkA tyAga kiyA hai kevalajJAnAdikari je trasa dekhie haiM, tinikI hiMsA kA tyAga banai hI nAhIM / tahA~ jisa prasahiMsA kA tyAga kiyA, tisarUpa manakA vikalpa na karanA so manakari tyAga hai, vacana na bolanA so vacanakari tyAga hai, kAyakari na pravartanA so kAyakari tyAga hai| aise anya tyAga vA grahaNaho hai, so aisI paddhati lie hI ho hai, aisA jaannaa| yahA~ prazna-jo karaNAnuyogaviSai to kevalajJAna apekSA tAratamya kathana hai, tahA~ chaThe guNasthAni sarvathA bAraha aviratinikA abhAva kahyA, so kaise kahyA? tAko uttara-avirati bhI yogakaSAyaviSai garbhita the parantu tahA~ bhI caraNAnuyoga apekSA tyAgakA abhAva tisahIkA nAma avirati kahA hai| tAta tahA~ tinakA abhAva hai| mana aviratikA abhAva kahyA, so munikai manake vikalpa ho haiM parantu svecchAcArI manakI pAparUpa pravRttike abhAvate manaaviratikA abhAva kahyA . hai, aisA jaannaa| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATavA adhikAra -245 bahuri caraNAnuyogaviSe vyavahAra lokapravRtti apekSA hI nAmAdika kahie hai| jaise samyaktvIko pAtra kahyA, mithyAtvIko apAtra khyaa| sau yahA~ jAkai jinadevAdikakA zraddhAna pAIe so to samyakcI, jAke tinakA zraddhAna nAhIM so mithyAtvI jaannaa| jAte dAna denA caraNAnuyogaviSai kahyA hai, so caraNAnuyogahIke samyaktva mithyAtva grahaNa krne| karaNAnuyoga apekSA samyaktva mithyAtva grahe vo hI jIva gyArahaveM guNasthAna thA ara vo hI antarmuhUrtameM pahale guNasthAna Avai, tahA~ dAtAra pAtra-apAtrakA kaise nirNaya kari sake? bahuri dravyAnuyoga apekSA samyaktva mithyAtva grahe munisaMghaviSai dravyaliMgI bhI haiM, bhAvaliMgI bhI haiM |so prathama to tinakA ThIka honA kaThina hai jAteM bAhya pravRtti samAna hai| ara jo kadAcit samyaktIko koI cihna kAra ThIka parDa ara vaha vAkI bhakti na karai, taba auranikai saMzaya hoya, yAkI bhakti kyoM na krii| aise vAkA mithyAdRSTIpanA pragaTa hoya, taba saMghaviSai virotha upaje / tAteM yahA~ vyavahAra samyakca mithyAtvakI apekSA kathana jaannaa| yahA~ koI prazna karai-samyaktI to dravyaliMgIko Apate hInaguNayukta mAne hai, tAkI bhakti kaise kare? tAkA samAdhAna- vyavahAradharmakA sAthana dravyaliMgIkai bahuta hai ara bhakti karanI so bhI vyavahAra hI hai| tAteM jaise koI dhanavAna hoya parantu jo kulaviSai bar3A hoya tAko kula apekSA bar3A jAni tAkA satkAra karai, taise Apa samyaktvaguNasahita hai parantu jo vyavahAradharmaviSa pradhAna hoya tAko vyavahAradharma apekSA guNAdhika mAni tAkI bhakti karai hai, aisA jaannaa| bahuri aise hI jo jIva bahuta upavAsAdi kareM, tAko tapasvI kahie hai| yadyapi koI dhyAna adhyayanAdi vizeSa karai hai so utkRSTa tapasvI hai tathApi ihA~ caraNAnuyogaviNe bAbatapahIkI pradhAnatA hai, tA tisahIko tapasvI kahie hai| yAhI prakAra anya nAmAdika jaanne| aise hI anya aneka prakAra lie caraNAnuyogaviSai vyAkhyAnakA vidhAna jaannaa| aba dravyAnuyogaviSai kahie hai dravyAnuyoga meM vyAkhyAna kA vidhAna jIvanikai jIvAdi dravyanikA yathArtha zraddhAna jaise Doya, taise vizeSa yukti hetu dRSTAntAdikakA yahA~ nirUpaNa kIjie hai| jAte yA viSai yathArtha zraddhAna karAvanekA prayojana hai| tahA~ yadyapi jIvAdi vastu abheda hai tathApi tinaviSa bhedakalpanAkari vyavahArateM dravya guNa paryAyAdikakA bheda nirUpaNa kIjie hai| bahuri pratIti anAyaneke artha aneka yuktikari upadeza dIjie hai athavA pramANanayakAra upadeza dIjie so bhI yukti hai| bahuri vastukA anumAna pratyabhijJAnAdi karaneko hetu dRSTAMtAdika dIjie hai| aise tahA~ vastukI pratIti karAvaneko upadeza dIjie hai| bahuri yahA~ mokSamArgakA zraddhAna karAvaneke artha jIvAdi tattvanikA vizeSa yukti hetu dRSTAMtAdikari nirUpaNa kIjie hai| tahA~ svaparabhedavijJAnAdika jaise hoya taise jIva ajIvakA nirNaya kIjie hai| bahuri vItarAgabhAva jaise hoya taise AmnavAdikakA svarUpa dikhAie hai| bahuri tahA~ mukhyapane jJAna Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-246 vairAgya ko kAraNa AtmAnubhavanAdika tAkI mahimA gAie hai / bahuri dravyAnuyoga viSe nizcaya adhyAtma upadeza kI pradhAnatA hoya, tahA~ vyavahAradharma kA bhI niSedha kIjie hai| je jIva AtmAnubhavana ke upAyako na kareM haiM ara bAhya kriyAkAMDaviSe magna haiM, tinako tahA~tai udAsakari AtmAnubhavanAdiviSa lagAvane ko vrata zIla saMyamAdika kA hInapanA pragaTa kIjie hai| tahA~ aisA na jAni lenA, jo inako chor3i pApaviSa lgnaa| jAte tisa upadeza kA prayojana azubhaviSai lagAvane kA nAhI hai| zuddhopayogaviSa lagAvane ko zubhopayoga kA niSedha kIjie hai| yahA~ koU kahe ki adhyAtma-zAstraniviSai puNya-pApa samAna kahe haiM, tAteM zuddhopayoga hoya to bhalA hI hai, na hoya to puNyaviSe lago vA pApaviSai lgo| tAkA uttara- jaise zUdrajAtiapekSA jATa cAMDAla samAna kahe parantu cAMDAlate jATa kichU uttama hai| vaha aspRzya hai, yaha spRzya hai| taise bandhakAraNa apekSA puNya-pApa samAna haiM parantu pApate puNya kichU bhalA hai| vaha sIvrakaSAyarUpa hai, yaha maMdakaSAyarUpa hai tAtai puNya chor3i pApaviSai laganA yukta nAhIM, aisA jaannaa| ___ bahuri je jIva jinabimbabhaktyAdi kAryaniviSai hI magna haiM, tinako AtmazraddhAnAdi karAvane ko "dehaviSa deva hai, dehurAviSe nAhI" ityAdi upadeza dIjie hai| tahA~ aisA na jAni lenA, jo bhakti chur3Aya bhojanAdikateM Apako sukhI krnaa| Azalisa upadeza kA prayojana aisA nahIM hai| aise lI anya vyavahArakA niSedha tahA~ kiyA hoya,tAko jAni pramAdI na honaa| aisA jAnanA-je kevala vyavahAra sAdhanaviSa hI magna haiM, tinako nizcayaruci karAvane ke arthi vyavahArako hIna dikhAyA hai| bahuri tina hI zAstraniviSa samyagdRSTIke viSaya-bhogAdikako baMdhakA kAraNa na kahyA, nirjarA kA kAraNa kahyA / so yahA~ bhoganikA upAdeyapanA na jAni lenaa| tahA~ samyagdRSTikI mahimA dikhAvane ko je tIvrabaMdha ke kAraNa bhogAdika prasiddha the, tina bhogAdika ko hotesaMte bhI zraddhAnazakti ke balate nirjarA vizeSa hone lagI, tAta upacAra bhoganiko bhI baMthakA kAraNa na kahyA, nirjarA kA kAraNa khyaa| vicAra kie bhoga nirjarAke kAraNa hoya, to tinako chor3i samyagdRSTI munipadakA grahaNa kAheko kare? yahA~ isa kathana kA itanA hI prayojana hai-dekho, samyaktvakI mahimA jAke balate bhoga bhI apane guNako na kari sakai hai| yAhI prakAra aura bhI kathana hoya tAkA yathArthapanA jAni lenaa| bahuri dravyAnuyogaviSai bhI caraNAnuyogavat grahaNa-tyAga karAvanekA prayojana hai| tAteM chadmastha ke buddhigocara pariNAmanikI apekSA hI tahA~ kathana kIjie hai| itanA vizeSa hai, jo caraNAnuyogaviSai to bAhyakriyA kI mukhyatAkari varNana karie hai, dravyAnuyogaviSai AtmapariNAmanikI mukhyatAkari nirUpaNa kIjie hai| bahuri karaNAnuyogavat sUkSmavarNana na kIjie hai| tAke udAharaNa kahie hai upayoga ke zubha, azubha, zuddha aise tIna bheda khe| tahA~ dharmAnurAgarUpa pariNAma so zubhopayoga ara pApAnurAgarUpa vA dveSarUpa pariNAma so azubhopayoga ara rAgadveSarahita pariNAma so zuddhopayoga, aise kahyA so isa chadmastha ke buddhigocara pariNAmanikI apekSA yaha kathana hai| karaNAnuyogaviSai kApayazakti apekSA guNasthAnAdiviSa saMkleza vizuddha pariNAma apekSA nirUpaNa kiyA hai so vivakSA yahA~ nAhIM hai| karaNAnuyogaviSai Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA adhikAra.-247 to rAgAdirahita zuddhopayoga yathAkhyAta cAritra bhae hoya, lo moha kA nAzarta svayameva hosii| nIcalI avasthAvAlA zuddhopayogakA sAdhana kaise karai ara dravyAnuyoga viSe zuddhopayoga karanehI kA mukhya upadeza hai, tAte yahA~ chadmastha jisa kAlaviSai buddhigocara bhakti Adi vA hiMsA Adi kAryarUpa pariNAmaniko chur3Aya AtmAnubhavanAdi kAryaniviSai pravarte tisa kAla tAko zuddhopayogI kahie / yadyapi yahA~ kevalajJAnagocara sUkSmarAgAdika haiM tathApi tAkI vivakSA yahA~ na karI, apane buddhigocararAgAdika choDai tisa apekSA yAko zuddhopayogI kahyA / aise hI svapara zraddhAnAdika bhae samyaktvAdika kahe, so buddhigocara apekSA nirUpaNa hai| sUkSma bhAvanikI apekSA guNasthAnAdiviSa samyaktvAdikakA nirUpaNa karaNAnuyogavirSa pAIe hai| aise hI anyanna jAnane / tAta dravyAnuyoga ke kathana kI karaNAnuyogate vidhi milAyA cAhai so kahIM to mile, kahIM na mile hai| jaise yathAkhyAtacAritra bhae to doU apekSA zuddhopayoga hai, bahuri nIcalI dazAviSai dravyAnuyoga apekSA to kadAcit zuddhopayoM hoya ara karaNAnubhaMga azA yA kAsa karAyaaMza ke sadbhAva" zuddhopayoga naahiiN| aise hI anya kathana jAni lenaa| bahuri dravyAnuyogavirSa paramataviSai kahai tattvAdika tinako asatya dikhAvane ke artha tinakA niSedha kIjie hai, tahA~ dveSabuddhi na jaannii| tinako asatya dikhAya satya zraddhAna karAvane kA prayojana jAnanA / aise hI aura bhI aneka prakArakari dravyAnuyogavidhai vyAkhyAna kA vidhAna hai| yA prakAra cyAroM anuyoga ke vyAkhyAna kA vidhAna kaa| so koI granthaviSe eka anuyoga kI, koI viSai doya kI, koI viSe tIna kI, koI viSe cyAroM kI pradhAnatA lie vyAkhyAna ho hai| so jahA~ jaisA sambhavai, tahA~ taisA samajha lenaa| ___aba ina anuyoganiviSai kaisI paddhati kI mukhyatA pAIe hai, so kahie hai cAroM anuyogoM meM vyAkhyAna kI paddhati prathamAnuyogaviSai to alaMkArazAstranikI vA kAvyAdi zAstranikI paddhati mukhya hai jAteM alaMkArAdikate mana raMjAyamAnahoya, sUdhI bAta kahe aisA upayoga lAgai nAhIM jaisA alaMkArAdi yukti sahita kathanauM upayoga lAgai! bahuri parokSa bAta ko kichU adhikatAkari nirUpaNakarie to vAkA svarUpa nIke bhaasai| bahuri karaNAnuyogaviSe gaNita Adi zAstranikI paddhati mukhya hai jAte tahA~ dravya kSetra kAla bhAyakA pramANAdika nirUpaNa kIjie hai| so gaNita granthanikI AmnAyata tAkA sugama jAnapanA ho hai| bahuri caraNAnuyogaviSe subhASita nItizAstranikI paddhati mukhya hai jAte yahA~ AcaraNa karAvanA hai, so lokapravRtti ke anusAra nItimArga dikhAe vaha AcaraNa kre| bahuri dravyAnuyogaviSai nyAyazAstranikI paddhati mukhya hai jAteM yahA~ nirNaya karanekA prayojana hai ara nyAyazAstraniviSa nirNaya karane kA mArga dikhAyA hai| aise ina anuyoganiviSa paddhati mukhya hai| aura bhI aneka paddhati lie vyAkhyAna inaviSa pAIe hai| yahA~ koU kahai- alaMkAra gaNita nIti nyAya kA to jJAna paNDitanike hoya, tucchabuddhi samajhe nAhIM tAteM sUthA kathana kyoM na kiyA? tAkA uttara-zAstra hai so mukhyapane paMDita ara caturanike abhyAsa karane yogya hai| so alaMkArAdi Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-240 AmnAya lie kathana hoya to tinakA mana lAge / bahuri je tucchabuddhi haiM, tinako paMDita samajhAya deM, ara je na samajhi sake, to tinako mukha sUdhA hI kathana khai| parantu granthaniviSai sUdhA kathana likhai vizeSabuddhi tinakA abhyAsaviSai vizeSa na pravatta / tAtai alaMkArAdi AmnAya lie kathana kIjie hai| aise ina vyAri anuyoganikA nirUpaNa kiyaa| bahuri jinamataviSa ghane zAstra to ina cyAroM anucoganiviSai garbhita haiN| bahuri vyAkaraNa nyAya chanda kozAdika zAstra vA vaidyaka jyotiSa mantrAdi zAstra bhI jinapataviSai pAIe hai| tinakA kahA prayojana hai, so sunahu vyAkaraNa nyAyAdikakA abhyAsa bhae anuyogarUpa zAstranikA abhyAsa hoya sakai hai| tAte vyAkaraNAdi zAstra kahe haiN| koU kahai- bhASArUpa sUdhA nirUpaNa karate to vyAkaraNAdikakA kahA prayojana thA? tAkA uttara- bhASA to apabhraMzarUpa azuddha vANI hai| deza-deza viSai aura-aura hai| so mahaMta puruSa zAstraniviSai aisI racanA kaise krai| bahuri vyAkaraNa nyAyAdikari jaisA yathArtha sUkSma artha nirUpaNa ho hai, taisA sUdhI bhASAviSai hoya sakai naahiiN| tAteM vyAkaraNAdi AmnAyakari varNana kiyA hai| so apanI buddhi anusAre thorA bahuta inikA abhyAsakari anuyogarUpa prayojanabhUta zAstranikA abhyAsa krnaa| bahuri vaidhakAdi camatkArateM jinamatakI prabhAvanA hoya vA auSadhAdika te upakAra bhI bne| athavA je jIva laukika kAryaviSai anurakta haiM te vaidyakAdika camatkAra" jainI hoya pIchai sA~cA dharma pAya apanA kalyANa karai / ityAdi prayojana lie vaidyakAdi zAstra kahe haiN| yahA~ itanA hai-e bhI jinazAstra haiM, aisA jAni inakA abhyAsavirSa bahuta laganA nAhIM / jo bahuta buddhitai inikA sahaja jAnanA hoya ara iniko jAne Apakai rAgAdika vikAra badhate na jAne, to inikA bhI jAnanA hohu / anuyoga zAstravat e zAstra bahuta kAryakArI nAhIM / tAtai inikA abhyAsakA vizeSa udyama karanA yukta naahiiN| yahA~ prazna- jo aise haiM to gaNadharAdika inakI racanA kAheko karI? tAkA uttara- pUrvokta kiMcit prayojana jAni inakI racanA krii| jaise bahuta dhanavAna kadAcita stoka kAryakArI vastu kA bhI saMcaya krai| bahuri thorA dhanavAna una vastunikA saMcaya kareM to dhana to tahAM lagi jAya, bahuta kAryakArI vastukA saMgraha kAherauM kre| taise bahuta buddhimAna gaNadharAdika kathaMcit stokakAryakArI vaidyakAdi zAstranikA bhI saMcaya krai| thorA buddhimAna unakA abhyAsaviSa lagai to tahA~ lagi jAya, utkRSTa kAryakArI zAstranikA abhyAsa kaise karai? bahuri jaise maMdarAgI to purANAdiviSe zRMgArAdi nirUpaNa karai to bhI vikArI na hoya, tovarAgI taise zRMgArAdi nirUpai to pApa hI baaNdhai| taise maMdarAgI gaNadharAdika haiM te vaidyakAdi zAstra nirUpai to bhI vikArI na hoya, tIvrarAgI tinakA abhyAsaviSai lagi jAya to rAgAdika badhAya pApakarmako bA~dhe, aise jaannaa| yA prakAra jainamatake upadezakA svarUpa jaannaa| aba inaviSe doSakalpanA koI karai hai, tAkA nirAkaraNa kIjie hai Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhikAra 246 prathamAnuyoga meM doSa - kalpanA kA nirAkaraNa keI jIva kahe haiM- prathamAnuyogaviSai zRMgArAdikakA vA saMgrAmAdikakA bahuta kathana karai, tinake nimitta rAgAdika baMdha jAya, tArteM aisA kathana na karanA thA vA aisA kathana sunanA nAhIM / tAko kahie haikathA kahanI ho taba to sarva hI avasthA kA kathana kiyA caahie| bahuri jo alaMkArAdikari badhAya kathana kare haiM so paMDitanike bacana yukti lie hI nikasai I ara jo tU kahegA, sambandha milAvane ko sAmAnya kathana kiyA hotA, vadhAkari kapana kAhe ko kiyA? tAkA uttara yahu hai jo parokSakathanako badhAya kahe binA bAkA svarUpa bhAsai nAhIM / bahuri pahale to bhoga-saMgrAmAdi aise kiye, pIche sarvakA tyAgakara muni bhae, ityAdi camatkAra tabahI bhAsai jaba badhAya kathana kIjie / bahuri tU kahai hai, tAke nimitta rAgAdika badhi jAya / so jaise koU caityAlaya banAvai, so cAkA to prayojana tahA~ dharmakArya karAvanekA hai ara koI pApI tahA~ pApakArya kare to caityAlaya banAnevAlekA to doSa nAhIM / taise zrIgurU purANAdiviSai zRMgArAdi varNana kie, tahA~ unakA prayojana rAgAdika karAvanekA to hai nAhIM, dharmaviSai lagAvane kA prayojana hai| ara koI pApI dharma na kareM ara rAgAdika hI badhAvai, to zrIgurukA kahA doSa hai? bahuri jo tU kahai jo rAgAdikakA nimitta hoya so kathana hI na karanA thA / tAkA uttara yaha hai- sarAgI jIvanikA mana kevala vairAgya kathanaviSai lAge nAhIM / tAtaiM jaise bAlakako patAsAke Azraya auSadhi dIjie, taise sarAgIko bhogAdi kathanake Azraya dharmaviSai ruci karAIe hai / bahuri tU kahegA- aise hai to virAgI puruSaniko to aise graMthanikA abhyAsa karanA yukta nAhIM / tAkA uttara yahu hai - jinakai antaraMgaviSai rAgabhAva nAhIM, tinake zrRMgArAdi kathana sune rAgAdi upaje hI nAhIM / yahu jAne aise hI yahA~ kathana karane kI paddhati hai / bahuri tU kahegA- jinake zRMgArAdi kathana sune rAgAdi hoya Avai, tinako to vaisA kathana sunanA yogya nAhIM / tAkA uttara yahu hai - jahA~ dharmahI kA to prayojana ara jahA~ tahA~ dharma ko poSai aise jainapurANAdika tinaviSe prasaMga pAya zRMgArAdikakA kathana kiyA, tAko sune bhI jo bahuta rAgI bhayA to vaha anyatra kahA~ virAgI hosI, purANa sunanA chor3i aura kArya bhI aisA hI karegA jahA~ bahuta rAgAdi hoya / tAteM vAkai bhI purANa sune thorI bahuta dharmabuddhi hoya to hoya aura kAryanita yahu kArya bhalA hI hai / bahuri koI kahai - prathamAnuyogaviSe anya jIvanikI kahAnI hai, tAtaiM apanA kahA prayojana sadhai hai ? tAko kahie hai- jaise kAmIpuruSanikI kathA sune Apake bhI kAma kA prema bayai hai, taise dharmAtmA puruSanikI kathA sune Apake dharma kI prIti vizeSa ho hai / tAteM prathamAnuyogakA abhyAsa karanA yogya hai| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka - 250 karaNAnuyoga meM doSa- kalpanA kA nirAkaraNa bahuri keI jIva kahe haiM- karaNAnuyogaviSai guNasthAna mArgaNAdika kA vA karmaprakRtinikA kathana kiyA yA trilokAdikakA kathana kiyA, so tinako jAni liyA 'yahu aise hai', 'yahu aise hai, yAmeM apanA kArya kahA siddha bhayA? kai to bhakti karie, ke vrata dAnAdi karie, kai AtmAnubhavana karie, inateM apanA bhalA hoya / tAko kahie -- paramezvara to vItarAga haiN| bhakti kie prasanna hoyakari kichu karate nAhIM / bhakti karataiM maMdakaSAya ho hai, tAkA svayameva uttama phala ho hai| so karaNAnuyoga ke abhyAsaviSai tisateM bhI adhika manda kaSAya hoya sakai hai, tAtaiM yAkA phala ati uttama ho hai / bahuri vratadAnAdika to kaSAya ghaTAne ke bA nimittakA sAdhana haiM ara karaNAnuyogakA abhyAsa kie tahA~ upayoga lAgi jAya, taba rAgAdika dUri hoya, so yahu aMtaraMga nimittakA sAdhana hai / tAtaiM yahu vizeSa kAryakArI hai / pratAdika dhAri adhyayanAdi kIjie hai / bahuri AtmAnubhava sarvottama kArya hai / parantu sAmAnya anubhavaviSai upayoga thambha nAhIM ara na thammai taba anya vikalpa hoya, tahA~ karaNAnuyogakA abhyAsa hoya to tisa vicAraviSe upayogako lagAvai / yahu vicAra vartamAna bhI rAgAdika ghaTAve hai ara AgAmI rAgAdika ghaTAvane kA kAraNa hai tAteM yahA~ upayoga lagAvanA / jIva karmAdikake nAnA prakAra kari bheda jAneM, tinaviSai rAgAdikarane kA prayojana nAhIM, tAtaiM rAgAdi badhai nAhIM / vItarAga hone kA prayojana jahA~-tahA~ pragaTe hai, tAteM rAgAdi miTAvane ko kAraNa hai| yahA~ koU kahai - koI to kathana aisA hI hai parantu dvIpa samudrAdikake yojanAdi nirUpai tinameM kahA siddhi hai ? tAkA uttara- tinako jAna kichu tinaviSai iSTa aniSTa buddhi na hoya, tArteM pUrvokta siddhi ho hai / bahuri vaha kaI hai - aise hai to jisateM kichu prayojana nAhIM aisA pASANAdikako bhI jAne tahA~ iSTa aniSTapano na mAnie hai, so bhI kAryakArI bhayA / tAkA uttara- sarAgI jIva rAgAdi prayojanavinA kAhUko jAnane kA udyama na karai / jo svayameva unakA jAnanA hoya to aMtaraMga rAgAdikakA abhiprAyake vazakari tahA~teM upayoga ko chur3AyA hI cAhe hai| yahA~ udyamakari dvIpa - samudrAdikako jAne hai tahA~ upayoga lagAvai hai / so rAgAdi ghaTe aisA kArya hoya / bahuri pASANAdikaviSai isa loka kA koI prayojana bhAsi jAya to rAgAdika hoya aaye| ara dvIpAdikaviSai isa loka sambandhI kArya kichu nAhIM tAteM rAgAdikakA kAraNa nAhIM / jo svargAdikakI racanA suni tahA~ rAga hoya to paraloka sambandhI hoyatAkA kAraNa puNyako jAne taba pApa chor3a puNyaviSai pravartte, itanA hI naphA hoya / bahuri dvIpAdikake jAne yathAvat racanA bhAsai taba anyamatAdikakA kA jhUTha bhAse, satya zraddhAnI hoya / bahuri yathAvat racanA jAnane kari bhrama miTe upayogakI nirmalatA hoya, tArteM yaha abhyAsa kAryakArI hai| bahuri keI kahe haiM- karaNAnuyogaviSai kaThinatA ghanI, tAtaiM tAkA abhyAsaviSai kheda hoya / tAko kahie hai jo vastu zIghra jAnane meM AyeM, tahA~ upayoga ulajhe nAhIM ara jAnI vastuko Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhikAra-251 bArambAra jAnane kA utsAha hoya nAhIM, taba pApakAryaniviSai upayoga lagi jaay| tAteM apanI buddhi anusAri kaThinatAkari bhI jAkA abhyAsa hotA jAnai tAkA abhyAsa krnaa| ara jAkA abhyAsa hoya hI sakai nAhI, tAkA kaise kare? bahuri tU kahai hai-kheda hoya so pramAdI rahane meM to tharma hai naahiiN| pramAdaH sukhiyA rahie, tahA~ to pApa hI hoya / tAteM dharma ke artha udyama karanA hI yukta hai| yA vicAra karaNAnuyogakA abhyAsa krnaa| caraNAnuyoga meM doSa-kalpanA kA nirAkaraNa bahuri keI jIya aise kahai hai- caraNAnuyogaviSai bAhya vratAdi sAdhanakA upadeza hai, so inita kichu siddhi naahiiN| apane pariNAma nirmala cAhie, bAhya cAho jaise pravarto / tAisa upadezaH parAGmukha rahai haiN| tinako kahie hai- AtmapariNAmanikai aura bAhya pravRttikai nimitta-naimittika sambandha hai| jAte chadmasthaka kriyA pariNAmapUrvaka ho hai| kadAcit binA pariNAma koI kriyA ho hai, so paravazate ho hai| apane vazaH udyamakari kArya karie ara kahie pariNAma isa rUpa nAhIM hai, so yahu bhrama hai| athavA bAhya padArtha kA Azraya pAya pariNAma hoya sake haiN| tAteM pariNAma meTane ke artha bAlavastukA niSedha karanA samayasArAdiviSai kayA hai| isahI vAste rAgAdibhAva ghaTai bAhya aise anukramaH zrAvaka munidharma hoy| athavA aise zrAvaka munidharma aMgIkAra kie paMcama SaSTamaAdi guNasthAna tiniviSe rAgAdi ghaTanerUpa pariNAmanikI prApti hoy| aisA nirUpaNa caraNAnuyogaviSa kiyaa| bahuri jo bAhya saMyamateM kichu siddhi na hoya, to sarvArthasiddhi ke vAsI deva samyagdRSTI bahutajJAnI tinakai to cauthA guNasthAna hoya ara gRhastha zrAvaka manuSyakai paMcama guNasthAna hoya, so kAraNa kahA? bahuri tIrthakarAdika gRhasthapada chor3i kAheko saMyama grhaiN| tAta yahu niyama hai- bAma saMyama sAdhanavinA pariNAma nirmala na hoya sake haiM tAtai bAhya sAdhanakA vithAna jAnaneko caraNAnuyogakA abhyAsa avazya kiyA caahie| dravyAnuyoga meM doSa-kalpanA kA nirAkaraNa bahuri keI jIva kahai haiM - jo dravyAnuyogaviSa vrata saMyamAdi vyavahAradharmakA hInapanA pragaTa kiyA hai| samyagdRSTIke viSaya-bhogAdikako nirjarAkA kAraNa kahyA hai| ityAdi kathana suni jIva haiM, so svacchanda hoya puNya chor3i pApaviSe pravarte, tAH inikA vAMcanA sunanA yukta nAhIM / tAko kahie hai- jaise gardabha mizrI khAra marai, to manuSya to mizrI khAnA na chodd'e| taise viparItabuddhi adhyAtmagrantha suni svacchanda hoya, to vivekI to adhyAtmagranthanikA abhyAsa na chodd'e| itanA karai-jAko svacchanda hotA jAne, tAko jaise vaha svacchanda na hoya, taise upadeza de bahuri adhyAtmagranthaniviSai bhI svacchanda hone kA jahA~ tahA~ niSedha kIjie hai, tAteM jo nIke tinako sunai, so to svacchanda hotA naahiiN| ara eka bAta suni apane abhiprAyate koU svacchanda hosI, to granthakA to doSa hai nAhI, usa jIvahIkA doSa hai| bahuri jo jhUThA doSakI kalpanAkAra adhyAtmazAstrakA vAMcanA sunanA niSethie to mokSamArgakA mUla upadeza to tahA~ hI hai| tAkA niSedha kie mokSamArgakA niSedha hoya / jaise peghavarSA bhae bahuta jIvanikA kalyANa hoya ara kAhUkai ulaTA ToTA par3e, to tisakI mukhyatAkari Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-252 peghakA to niSedha na krnaa| taise samAviSai adhyAtma upadeza bhae bahuta jIvaniko mokSamArga kI prApti hoya ara kAhUkai ulaTA pApa pravarta, to tisako mukhyatAkari adhyAtmazAstrani kA to niSedha na krnaa| bahuri adhyAtmagranthanita koU svacchanda hoya so to pahale bhI mithyAdRSTI thA aba bhI mithyAdRSTI hI rahyA itanA hI ToTA par3e, jo sugati na hoya kugati hoy| ara adhyAtma upadeza na bhae bahuta jIvanikai mokSamArga kI prAptikA abhAva hoya, so yAmeM ghane jIvanikA ghanA burA hoya / tAH adhyAtma upadezakA niSedha na krnaa| bahuri keI jIva kahai haiM- jo dravyAnuyogarUpa adhyAtma upadeza hai, so utkRSTa hai so U~cI dazAko prApta hoya, tinako kAryakArI hai| nIcalI dazAvAloM ko to vrata-saMyamAdikakA hI upadeza denA yogya hai| tAko kahie hai- jinamataviSa to yaha paripATI hai, jo pahale samyakta hoya pIche vrata hoy| so samyakta svaparakA zraddhAna bhae hoya ara so zraddhAna dravyAnuyogakA abhyAsa kie hoya / tAtai pahale dravyAnuyogake anusAra zraddhAnakari samyagdRSTi hoya, pIche caraNAnuyoga ke anusAra vratAdika dhAri vratI hoya aise mukhyapanaiM to nIcalI dazAviSe hI dravyAnuyoga kAryakArI hai, gauNapane jAko mokSamArga kI prApti hotI na jAnie, tAko pahalai koI vratAdikakA upadeza dIjie hai tAte U~cI dazAvAloM ko adhyAtma abhyAsa yogya hai, aisA jAni nIcalI dazAvAloM ko tahA~ta parAGmukha honA yogya naahiiN| bahuri jo kahoge- U~cA upadeza kA svarUpa nIcalI dazAvAloMko bhArI naahiiN| tAkA uttara yaha hai- aura to aneka prakAra caturAI jAnai ara yahA~ mUrkhapanA pragaTa kIjie, so yukta nAhIM / abhyAsa kie svarUpa nIke bhArI hai| apanI buddhi anusAra thorA bahuta bhArI parantu sarvathA nirudyamI honeko poSie, so to jinamArgakA dveSI honA hai| bahuri jo kahoge- abAra kAla nikRSTa hai, tAtai utkRSTa adhyAtma upadezakI mukhyatA na krnii| tAko kahie hai- abAra kAla sAkSAt mokSa na hone kI apekSA nikRSTa hai, AtmAnubhavanAdikakAra samyaktAdika honA abAra manai nAhI, tAk AtmAnubhavanAdikake arthi dravyAnuyogakA avazya abhyAsa karanA / soI SaTpAhuiviSai (mokSapAhar3ameM) kamara hai: ajjavi tirayaNasukhA appAmAUNa jati surloe| loyaMte devattaM yatya dhuyA Nivyudi aMti 77 / / ___ yAkA artha- abahU trikaraNakari zuddha jIva AtmAko dhyAyakari suralokaviSa prApta ho haiM vA laukAntikaviSai devapaNo pAye haiN| tahA~tai cyuta hoya mokSa jAya haiN| bahuri' tAteM isa kAlavirSe bhI dravyAnuyogakA upadeza mukhya khie| bahuri koI kahai hai- dravyAnuyogaviSai adhyAtmazAstra hai, tahA~ svaparabheda-vijJAnAdikakA upadeza diyA 1. yahA~ 'bahuri' ke Age 3-4 lAina kA sthAna kharar3Apati meM chor3A gayA hai jisase jJAta hotA hai ki paNDita jI vahA~ kucha aura bhI likhanA cAhate the kintu likha nahIM ske| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhikAra - 253 so to kAryakArI bhI ghanA ara samajhimeM bhI zIghra Ave parantu dravyaguNaparyAyAdikakA vA pramANa naya Adika kA vA anyamatake kahe tattvAdike nirAkaraNakA kathana kiyA, so tinikA abhyAsateM vikalpa vizeSa hoya / bahuta prayAsa kie jAnanemeM Avai / tAtaiM inikA abhyAsa na karanA / tiniko kahie hai sAmAnya jAnane vizeSa jAnanA balavAna hai| jyoM-jyoM vizeSa jAneM tyoM-tyoM vastusvabhAva nirmala bhAsai, zraddhAna dRr3ha hoya, rAgAdi ghaTai tAteM tisa abhyAsaviSai pravarttanA yogya hai / aise vyAroM anuyoganiviSai doSakalpanAkari abhyAsateM parAGmukha honA yogya nAhIM / bahuri vyAkaraNa nyAyAdika zAstra haiM, tinakA bhI thorA bahuta abhyAsa karanA / jAtaiM inikA jJAna binA bar3e zAstranikA artha bhAsai nAhIM / bahuri vastukA bhI svarUpa inakI paddhati jAne jaisA bhAse taisA bhASAdikakari bhAsai nAhIM / tAtaiM paramparA kAryakArI jAni inakA bhI abhyAsa karanA parantu inahIviSai phaMsi na jaanaa| kichU inakA abhyAsakari prayojanabhUta zAstranikA abhyAsaviSai pravarttanA / bahuri vaidyakAdi zAstra haiM, tinataiM mokSamArgaviSai kichU prayojana hI nAhIM / tAtaiM koI vyavahAradharmakA abhiprAyateM binAkheda inakA abhyAsa hoya jAya to upakArAdi karanA, pAparUpa na pravarttanA / ara inakA abhyAsa na hoya to mata hohu, kichU bigAra nAhIM / aise jinamatake zAstra nirdoSa jAni tinakA upadeza mAnanA / apekSA jJAna ke abhAva se Agama meM dikhAI dene vAle paraspara virodha kA nirAkaraNa aba zAstraniviSai apekSAdikako na jAne paraspara virodha bhAse, tAkA nirAkaraNa kIjie hai| prathamAdi anuyoganikI AmnAyake anusAri jahA~ jaise kathana kiyA hoya, tahA~ taise jAni lenaa| aura anuyoga kA kathanako aura anuyogakA kathanateM anyathA jAni sandeha na karanA / jaise kahIM to nirmala samyagdRSTIhIkai zaMkA kAMkSA vicikitsA kA abhAva kahyA, kahIM bhaya kA AThavA~ guNasthAna paryanta, lobha kA dazamA paryanta, jugupsAkA AThavA~ paryanta udaya kathA, tahA~ viruddha na jAnanA / zraddhAnapUrvaka tIvra zaMkAdikakA samyagdRSTIkai abhAva bhayA athavA mukhyapane samyagdRSTI zaMkAdi na kare, tisa apekSA caraNAnuyogaviSai zaMkAdikakA samyagdRSTIkai abhAva kahyA / bahuri sUkSmazakti apekSA bhayAdikakA udaya aSTamAdi guNasthAna paryanta pAIe hai / tAtaiM karaNAnuyogaviSe tahA~ paryanta tinakA sadbhAva kahyA aise hI anyatra jAnanA / pUrve anuyoganikA upadezavidhAnaviSai kaI udAharaNa kahe haiM, te jAnane athavA apanI buddhi samajhi lene / bahuri eka hI anuyogaviSai vivakSAke vazarte anekarUpa kathana karie hai / jaise karaNAnuyogaviSa pramAdanikA saptama guNasthAnaviSai abhAva kA, tahA~ kaSAyAdika pramAda ke bheda khe| bahuri tahA~ hI kaSAyAdikakA sadbhAva dazamAdi guNasthAna paryanta kahyA tahA~ viruddha na jAnanA / jAteM yahA~ pramAdaniviSai to je zubha azubha bhAvani kA abhiprAya lie kaSAyAdika hoya tinakA grahaNa hai| so saptama guNasthAnaviSai aisA abhiprAya dUra bhayA, tAtaiM tinikA tahA~ abhAva kalA | bahuri sUkSmAdibhAvanikI apekSA tinahIkA dazamAdi guNasthAna paryanta sadbhAva kA hai| bahuri caraNAnuyogaviSai corI, parastrI Adi sapta vyasanakA tyAga prathama pratimAviSai kahyA, bahuri tahA~ Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-254 hI tinakA tyAga dvitIya pratimAviSai kahyA, tahA~ viruddha na jaannaa| jAtai saptavyasanaviSai to corI Adi kArya aise grahe haiM, jinakari daMDAdika pAvai, lokaviSai atinindA hoy| bahuri vrataniviSa corI Adi kA tyAga karaneyogya aise kahe haiM, je gRhastha dharmavirSa viruddha hoya vA kiMcit lokaniMdya hoya, aisA artha jaannaa| aise hI anyatra jaannaa| bahuri nAnA bhAvanikI sApekSate ekahI bhAvako anya-anya prakAra nirUpaNa kIjie hai| jaise kahIM to mahAvratAdika cAritrake bheda kahe, kahIM mahAvratAdi hote bhI dravyaliMgIko asaMyamI kahyA, tahA~ viruddha na jaannaa| jAte samyagjJAnasahita mahAvratAdika to cAritra haiM ara ajJAnapUrvaka vratAdika bhae bhI asaMyamI hI hai| bahuri jaise paMca mithyAtvaniviSai bhI vinaya kahyA ara bAraha prakAra tapaniviSa bhI vinaya kalA, tahA~ viruddha na jaannaa| jAte vinaya karane yogya nahIM tinakA bhI vinaya kari dharma mAnanA so to vinaya mithyAca hai ara dharma paddhatikari je vinaya karane yogya haiM,tinakA yathAyogya vinaya karanA, so vinaya tapa hai| bahuri jaise kahIM to abhimAnakI nindA karI, kahIM prazaMsA karI, tahA~ viruddha na jAnanA / jAta mAnakaSAyateM Apako U~cA manAvaneke artha vinayAdi na karai, so abhimAna to niMdya hI hai ara nirlobhapanAte dInatA Adi na kare, so abhimAna prazaMsA yogya hai| bahuri jaise kahIM caturAI ko nindA karI, kahIM prazaMsA karI, tahA~ viruddha na jaannaa| jAte mAyAkaSAyate kAhUko Thiganeke artha caturaI kIjie, so to niMdya hI hai ara viveka lie yathAsambhava kAryakaraneviSai jo caturAI hoya so zlAghya hI hai, aise hI anyatra jaannaa| bahuri eka hI bhAvakI kahIM to tisata utkRSTa bhAvakI apekSAkari nindA karI hoya ara kahIM tisata hInabhAvakI apekSAkari prazaMsA karI hoya, tahA~ viruddha na jaannaa| jaise kisI zubhakriyAkI jahA~ nindA karI hoya, tahA~ to tisata U~cI zubhakriyA vA zuddhabhAva tinakI apekSA jAnanI ara jahA~ prazaMsA karI hoya, tahA~ tisatai nIcI kriyA vA azubhakriyA tinakI apekSA jAnanI, aise hI anyatra jaannaa| bahuri aisehI kAhU jIvakI U~ce jIvakI apekSA nindA karI hoya, tahA~ sarvathA nindA na jaannii| kAhUkI nIce jIvakI apekSA prazaMsA karI hoya, to sarvathA prazaMsA na jaannii| yathAsambhava vAkA guNa doSa jAni lenA, aise hI anya vyAkhyAna jisa apekSA lie kiyA hoya, tisa apekSA vAkA artha smjhnaa| bahuri zAsvaviSai eka hI zabdakA kahIM to koI artha ho hai, kahIM koI artha ho hai, tahA~ prakaraNa pahacAni vAkA sambhavatA artha jaannaa| jaise mokSamArgaviSa samyagdarzana kahyA tahA~ darzana zabda kA artha zraddhAna hai ara upayoga varNanadiGga darzana zabda kA artha vastu kA sAmAnya svarUpa grahaNa mAtra hai ara indriyavarNanaviSai darzana zabdakA artha netrakari dekhane mAtra hai| bahuri jaise sUkSma bAdara kA artha vastunikA pramANAdi kathanaviSe choTA pramANa lie hoya, tAkA nAma sUkSma ara bar3A pramANa lie hoya tAkA nAma bAdara, aisA artha hoya / ara pudgala skaMghAdikA kathanaviSa indriyagamya na hoya so sUkSma, indriyagamya hoya so bAdara, aisA artha hai| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATavA~ adhikAra-255 jIvAdikA kathanaviSa Rddhi AdikA nimitta vinA svayameva ruke nAhIM tAkA nAma sUkSma, rukai tAkA nAma bAdara, aisA artha hai| vastrAdikakA kathanaviSai mahIna kA nAma sUkSma, moTAkA nAma bAdara, aisA artha hai| (karaNAnuyoga ke kathanavirSa pudgalaskathake nimittate ruka nAhIM tAkA nAma sUkSma hai ara ruka jAya tAkA nAma bAdara hai|) bahuri pratyakSa zabdakA artha lokavyavahAraviSai to indriyakari jAnanekA nAma pratyakSa hai, pramANabhedaniviSai spaSTa pratibhAsakA nAma pratyakSa hai, AtmAnubhavanAdiviSai ApaviSa avasthA hoya tAkA nAma pratyakSa hai| bahuri jaise mithyAdRSTI ke ajJAna kahyA tahA~ sarvathA jJAnakA abhAvaH na jAnanA, samyagjJAna ke abhAvaH ajJAna kapA hai| bahuri jaise udIraNA zabdakA artha jahA~ devAdikakai udIraNA na kahI, tahA~ to anya nimittate maraNa hoya tAkA nAma udIraNA hai ara daza karaNanikA kathanaviSa udIraNAkaraNa devAyukai bhI kahyA, tahA~ Uparike niSekanikA dravya udayAvalIviSai dIjie tAkA nAma udIraNA hai| aise hI anyatra yathAsambhava artha jaannaa| bahuri eka hI zabdakA pUrva zabda jor3e aneka prakAra artha ho hai yA usa hI zabdake aneka artha haiN| tahA~ jaisA sambhavai taisA artha jaannaa| jaise 'jIta' tAkA nAma 'jina' hai parantu dharmapaddhativiSai karmazatruko jItai, tAkA nAma 'jina' jaannaa| yahA~ karmazatru zabdako pUrva jor3e jo artha hoya so grahaNa kiyA, anya na kiyA, bahuri jaise 'prANa dhArai' tAkA nAma 'jIva' hai| jahA~ jIvanamaraNakA vyavahAra apekSA kathana hoya, tahA~ to indriyAdi prANathArai so jIva hai| bahuri dravyAdikakA nizcaya apekSA nirUpaNa hoya tahA~ caitanyaprANako thArai so jIva hai| bahuri jaise samaya zabdake aneka artha haiM tahA~ AtmAkA nAma samaya hai, sarva padArthakA nAma samaya hai, kAlakA nAma samaya hai, samayamAtra kAla kA nAma samaya hai, zAstra kA nAma samaya hai, matakA nAma samaya hai| aise aneka arthaniviSai jaisA jahA~ sambhavai taisA tahA~ artha jAni lenaa| bahuri kahIM to artha apekSA nAmAdika kahie hai, kahIM rUr3hi apekSA nAmAdika kahie hai, jahA~ rUr3hi apekSA nAmAdika likhyA hoya, tahA~ vAkA zabdArtha na grahaNa karanA / yAkA rUr3hivAda artha hoya so hI grahaNa krnaa| jaise samyaktAdikako dharma kahyA tahA~ to yahu jIvako uttamasthAnaviSai dhArai hai, tAta yAkA nAma sArthaka hai| bahuri dharmadravyakA nAma dharma kahyA tahA~ rUr3hi nAma hai, yAkA akSarArtha na grahaNa krnaa| isa nAma dhAraka eka vastu hai, aisA artha grahaNa karanA, aise hI anyatra jaannaa| bahuri kahIM jo zabdakA artha hotA hoI so to grahaNa na karanA ara sahA~ jo prayojanabhUta artha hoya so grahaNa krnaa| jaise kahIM kisIkA abhAva kahyA, hoya ara tahA~. kiMcit sadbhAva pAIe, to tahA~ sarvathA abhAva grahaNa krnaa| kiMcit sadbhAvako na giNi abhAva kahyA hai, aisA artha jaannaa| samyagdRSTI ke rAgAdikakA abhAva kahyA, tahA~ aise artha jAnanA / bahuri nokaSAyaM artha to yahu- ' kaSAya kA niSedha ' so to artha na grahaNa karanA ara yahA~ krodhAdi sArikhe e kaSAya nAhI, kiMcit kaSAya haiM tAte nokaSAya haiM, aisA artha grahaNa krnaa| aise hI, anyatra jaannaa| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pokSamArga prakAzaka-256 bahuri jaise kahIM koI yuktikari kiyA hoya, tahA~ prayojana grahaNa karanA samayasAra kA kalazAvive' yaha kahA- "dhobI kA dRSTAntavat parabhAvakA tyAgakI dRSTi yAvat pravRttiko na prApta bhaI tAvat yaha anubhUti pragaTa bhaI / so yahA~ yahu prayojana hai-parabhAvakA tyAga hote hI anubhUti pragaTa ho hai| lokaviSa kAhUke Avarta hI koI kArya bhayA hoya, tahA~ aise kahie-"jo yahu AyA hI nAhIM ara yahu kArya hoya gyaa|" aisA hI yahA~ prayojana grahaNa karanA 1 aise hI anyatra jaannaa| bahuri jaise kahIM pramANAdika kichu kahyA hoya, soI tahA~ na mAni lenA, tahA~ prayojana hoya so jaannaa| jJAnArNavAviSe aisA kahyA hai- avAra doya tIna satpuruSa hai|"2 so niyama" itane hI nAhI, yahA~ 'thore haiM aisA prayojana jaannaa| aise hI anyatra jAnanA 1 isa hI rIti liye aura bhI aneka prakAra zabdanike artha ho haiM, tinako yathAsambhava jaanne| viparIta artha na jaannaa| bahuri jo upadeza hoya, tAko yathArtha pahacAni jo apane yogya upadeza hoya tAkA aMgIkAra krnaa| jaise vaidyakazAstraniviSe aneka auSadhi kahI haiM, tinako jAnai ara grahaNa tisahIkA kare, jAkara apanA roga dUri hoy| Apakai zItakA roga hoya to uSNa auSadhikA hI grahaNa kare, zItala auSadhikA grahaNa na kare, yahu auSadhi auraniko kAryakArI hai, aisA jAnai / aura paizA mAhita ne upa haiM, tinako jAnai ara grahaNa tisahIkA karai, jAkara apanA vikAra dUri hoy| Apakai jo vikAra hoya tAkA niSedha karanahArA upadezako grahai, tisakA poSaka upadezako na grahai / yahu upadeza auraniko kAryakArI hai, aisA jAne / yahA~ udAharaNa kahie hai- jaise zAstraviSai kahIM nizcayapoSaka upadeza hai, kahIM vyavahAra poSaka upadeza hai| tahA~ Apakai vyavahAra kA Adhikya hoya to nizcaya poSaka upadezakA grahaNa kari yathAvat pravattai ara Apakai nizcayakA Adhikya hoya to vyavahArapoSaka upadezakA grahaNakari yathAvat prvtai| bahuri pUrva to vyavahAra zraddhAnaH AtmajJAnateM praSTa hoya rahyA thA, pIche vyavahAra upadezahIkI mukhyatAkari AtmajJAnakA udyama na karai athavA pUrva to nizcayazraddhAnateM vairAgyanai praSTa hoya svacchanda hoya rahyA thA, pIche nizcaya upadezahIkI mukhyatAkari viSayakaSAya possai| aise viparIta upadeza grahe burA hI hoy| bahuri jaise AtmAnuzAsanaviSai aisA kahA- jo tU guNavAn hoya doSa kyoM lagAye hai| doSavAna honA thA to doSamaya hI kyoM na bhyaa|" so jo jIva Apa to guNavAn hoya ara koI doSa lagatA hoya tahA~ tisa doSa dUra karane ke arthi tisa upadezako aMgIkAra krnaa| bahuri Apa to doSavAn hai ara isa upadezakA grahaNakari guNavAn puruSaniko nIcA dikhAvai to burA hI hoy| sarvadoSamaya 1. avatarati na yaavdvRttimtyntvegaadnvmprbhaavtyaagdRssttaantdRssttiH| jhaTiti sakalabhAvairanyadIyairvimuktA, svayamiyamanubhUtistAvadAvibabhUva / / (jIvAjIva a. kalazA 26) 2. duHprajAvataluptavastunidhayA vijnyaanshuunyaashyaaH| vidyante pratimandira nijanijasvArthodyatA dehinaH / / AnandAmRtasindhuzIkaravanirvApya janmajvaraM, ye muktervadanenduvIkSaNaparAste santi vitrA yadi / / 24 / / - jhAnArNava, pRSTha 68 he candramaH kipitilAJchanavAnabhUstvaM, tadvAn bhaveH kimiti tanmaya evaM naabhuuH| kiM jyotsnayAmalamalaM tava ghoSayantyA, svAnavajana tathA sati nA'si lakSyaH 11141 / / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhikAra-257 honete to kiMcit doSarUpa honA burA nAhIM hai tAteM tujhase to vaha bhalA hai| bahuri yahA~ yaha khaa| "tU doSamaya hI kyoM na bhayA" so yaha tarka karI hai| kichU sarva doSamaya hone ke arthi yahu upadeza nAhIM hai| bahuri jo guNavAnke kiMcit doSa bhae bhI nindA hai to sarvadoSarahita to siddha haiM, nIcalI dazAviSe to koI guNa koI doSa hoy-hii-hoy| ___ yahA~ koU kahai- aise hai, to "muniliMga dhAri kiMcit parigraha rAkhai to bhI nigoda jAya" aisA SaTpAhur3a virSa kaise kahyA hai? tAkA uttara-U~cI padavI dhAri tisa padaviSai na sambhavatA nIcA kArya karai to pratijJAbhaMgAdi hone" mahAdoSa lAgai hai ara nIcI padavIMviSai tahA~ sambhavatA guNadoSa hoya to hoya, tahA~ vAkA doSa grahaNa karanA yogya nAhIM, aisA jaannaa| bahuri upadezasiddhAntaratnamAlAviSe kahyA-"AjJA anusAra upadeza dene vAle kA krodha bhI kSamA kA bhaMDAra hai|" so yahu upadeza vaktA kA grahayA yogya naahiiN| isa upadezaH vaktA krodha kiyA karai to vAkA burA hI hoy| yahu upadeza zrotAnikA grahavA yogya hai| kadAcit vaktA krodhakarikai bhI sA~cA upadeza de to zrotA guNa hI maane| aise hI anyatra jaannaa| bahuri jaise kAhUkai atizItAMga roga hoya, tAke artha ati uSNa rasAdika auSathi kahI hai, tisa auSadhi ko jAkai dAha hoya vA tuccha zIta hoya so grahaNa kara to duHkha hI pAvai / taise kAhUkai koI kArya kI atimukhyatA hoya, tAke artha tisake niSedha kA ati khIMcakari upadeza diyA hoya, tAko jAkai tisa kArya kI mukhyatA na hoya vA dhorI mukhyatA hoya to grahaNa kare to burA hI hoya / yahA~ udAharaNa- jaise kAhUkai zAstrAbhyAsa kI atimukhyatA ara AtmAnubhava kA udyama hI nAhI, tAke arthi bahuta zAstrAbhyAsa niSedha kiyA , bahuri jAke zAstrAbhyAsa nAhI vA thora zAstrAbhyAsa hai so jIva tisa upadeza zAstrAbhyAsa chor3e ara AtmAnubhavaviSai upayoga rahai nAhIM, taba vAkA to burA hI hoya / bahuri jaise kAhUkai yajJa snAnAdikakari hiMsAteM dharma mAnane kI mukhyatA hai, tAke artha " jo pRthvI ulaTai to bhI hiMsA kie puNyaphala na hoya", aisA upadeza diyaa| bahuri jo jIva pUjanAdi kAryanikari kiMcit hiMsA lagAvai ara bahuta puNya upajAce, so jIva isa upadezateM pUjanAdi kArya chor3e ara hiMsArahita sAmAyikAdi dharmavirSe upayoga lAgai nAhI, taka vAkA to burA hI hoy| aise hI anyatra jAnanA / bahuri jaise koI oSadhi guNakArI hai parantu Apake yAvat tisa auSadhita hita hoya, tAvat tisakA grahaNa kre| jo zIta miTe bhI uSNa auSadhikA sevana kiyA hI karai to ulTA roga hoya / taise koI tharma kArya 1. jaha jAyasvasariso tilatusamittaM Na gahadi hanesu / ___ jai lei appabahuyaM tatto puNa jAi NiggoyaM / / 18 / / (sUtrapAhur3a) 2. rosovi khamAkoso sattaM bhAsala jssnndhnnss| ussutteNa khamAviya dosa mhaamohaadaaso||14|| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-258 hai parantu Apakai yAvat tisa dharmakArya teM hita hoya tAvat tisakA grahaNa krai| jo U~cI dazA hote nIcI dazA sambandhI dharmakA sevanaviSe lAgai to ulTA vikAra hI hoy| yahA~ udAharaNa- jaise pApa meTane ke arthi pratikramaNAdi dharmakArya kahe, tasA Ala hote ki Adika zi5 karai to ulTA vikAra bathai, yAhIte samayasAra virSe pratikramaNAdikako viSa kA hai| bahuri jaise avratIke karane yogya prabhAvanAdi dharmakArya kahe, tinako vratI hoyakAra karai to pApa hI bA~the / vyApArAdi Arambha chor3i caityAlayAdi kAryanikA adhikArI hoya so kaise banai? aise hI anyatra jaannaa| bahuri jaise pAkAdika auSadhi puSTakArI hai parantu jvaravAn grahaNa karai to mahAdoSa upajai / taise U~cA dharma bahuta bhalA hai parantu apane vikArabhAva dUri na hoya ara U~cA dharma grahai to mahAdoSa upje| yahA~ udAharaNa-jaise apanA azubhavikAra bhI na chUTyA ara nirvikalpa dazAko aMgIkAra karai to ulTA vikAra bathai / bahuri jaise bhojanAdi viSayaniviSai Asakta hoya ara Arambha tyAgAdi dharmako aMgIkAra kara to doSa hI upjai| bahuri jaise vyApArAdi karanekA bekAra to na chUTai ara tyAgakA bheSarUpa dharma aMgIkAra karai to mahAdoSa upjai| aise hI anyatra jaannaa| yAhI prakAra aura bhI sA~cA vicArateM upadezako yathArtha jAni aMgIkAra krnaa| bahuta vistAra kahA~ tAIM khie| apane samyAjJAna bhae ApahIko yathArtha bhAsai / upadeza to vacanAtmaka hai| bahuri vacanakari aneka artha yugapat kahe jAte nAhIM / tAta upadeza to eka hI arthakI mukhyatA lie ho hai| bahuri jisa arthakA jahA~ varNana hai, tahA~ tisahIkI mukhyatA hai| dUsare artha kI tahA~ hI mukhyatA karai to doU upadeza dRr3ha na hoya / tAteM upadezaviSa eka arthako dRr3ha krai| parantu sarva jinamata kA cihna syAdvAda hai so 'syAt' padakA artha kathaMcita hai| tAtai jo upadeza hoya tAko sarvathA na jAni lenaa| upadezakA arthako jAni tahA~ itanA vicAra karanA, yaha upadeza kisa prakAra hai, kisa prayojana lie hai, kisa jIyako kAryakArI hai? ityAdi vicArakari tisakA yathArtha artha grahaNa karai, pIche apanI dazA dekhai, jo upadeza jaise Apako kAryakArI hoya tisako taise Apa aMgIkAra karai ara jo upadeza jAnane yogya hI hoya to tAko yathArtha jAni lai / aise upadeza ke phalako paadai| yahA~ koI kahe- jo tuccha buddhi itanA vicAra na kara sakai so kahA karai? tAkA uttara- jaise vyApArI apanI buddhike anusAri jisameM samajhai so thorA vA bahuta vyApAra karai parantu naphA ToTAkA jJAna to avazya caahie| taise vivekI apanI buddhike anusAri jisameM samajhai so thorA vA bahuta upadezako grahai parantu mujhako yahu kAryakArI hai, yaha kAryakArI nAhI- itanA to jJAna avazya caahie| so kArya to itanA hai- yathArtha zraddhAnajJAnakari rAgAdi ghttaavnaa| so yahu kArya apane sathai, soI upadezakA prayojana grhai| vizeSa jJAna na hoya to prayojanako to mUla nAhI, yaha to sAvadhAnI avazya caahie| jisameM apane hitakI hAni hoya, taise upadezakA artha samajhanA yogya naahiiN| yA prakAra syAdvAdadRSTi lie jainazAstrAnakA abhyAsa kie apanA kalyANa ho hai| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhA athikAra-256 yahA~ koI prazna kare- jahA~ anya-anya prakAra sambhavai, tahA~ to syAdvAda sambhaye / bahuri eka hI prakArakari zAstraniviSai paraspara viruddha bhAsai tahA~ kahA karie? jaise prathamAnuyogaviSai eka tIrthaMkarakI sAthi hajAroM mukti gae batAe / karaNAnuyogaviSa chaha mahInA ATha samayaviSai chahasai ATa jIva mukti jAya- aisA niyama kiyaa| prathamAnuyogaviSai aisA kathana kiyA-deva devAMganA upaji pIche mari sAtha hI manuSyAdi paryAyaviSai upajai; karaNAnuyogavi devakA sAgaroM pramANa, devAMganAkA palyoM pramANa Ayu kahyA / ityAdi vidhi kaise mile? tAkA uttara- karaNAnuyogavi kathana hai, so to tAratamya lie hai, anya anuyogaviSai kathana prayojana anusAra hai| nA karagAnuyogakA kathana to jaise kiyA tase hI hai| auranikA kathanakI jaise vidhi mileM, taise milAya lenI hajAroM muni tIrthakarakI sAthi mukta gae vatAe, tahA~ bahu jAnanA-eka hI kAla itane mukti gae nAhIM / jahA~ tIrthakara gamanAdi kriyA meTi sthira bhae, tahA~ tinake sAtha itane muni tiSThe, bahuri mukti Age-pIche ge| aise prathamAnuyoga karaNAnuyogakA virodha dUri ho hai; bahura deva-devAMganA sAthi upajai; pIche devAMganA cayakara bIca meM anya pAya dharai, tinakA prayojana na jAni kathana na kiyaa| pIche vaha sAthi manuSya paryAyaviSai upajai, aise vidhi milAe birodha dRri ho hai| aise hI anyatra vidhi milAya lenI / bahuri prazna jo aise kadhananidipa bhI koI prakAra vidhi milai parantu kahIM neminAtha svAmIkA saurIpuraviSai, kahIM dvArAvatIvi janma kayA, rAmacandrAdikakI kathA anya anya prakAra likhI ityaadi| ekendriyAdika ko kahIM sAsAdana guNasthAna likhyA, kahIM na likhyA ityAdi ina kathananikI vidhi kaise mile? tAkA uttara- aise virotha lie kathana kAnadoSa bhae haiN| isa kAlaviSai pratyakSa jJAnI vA bahuzrutanikA to abhAva bhayA ara stokabuddhi grantha karane ke adhikArI bhae / tinake bhramateM koI artha anyathA bhAsai tAko taise likhai athavA isa kAlaviSai bhI kaSAyo bhae haiM so tinane koI kAraNa pAya anyathA kathana likhyA hai| aise anyathA kathana bhayA, tAla jainazAstranivirSe virodha bhAsane laagaa| jahA~ viroSa bhAsai tahA~ itanA karanA ki isa kathana karanevAle bahuta pramANIka haiM ki isa kathana karane vAle bahuta pramANIka haiN| aisA vicArakari bar3e AcAryAdikanikA kahyA kathana pramANa krnaa| bahuri jinamatake bahuta zAstra haiM tinakI AmnAya milaavnii| jo paramparAAmnAyateM mile, so kathana pramANa krnaa| aise vicAra kie bhI satya- asatyakA nirNaya na hoya sakai to jaise kevalIko bhAsyA hai taise pramANa hai, aise mAni lenaa| jAte devAdikakA vA tattvanikA nirdhAra bhae binA to mokSamArga hoya naahiiN| tinikA to nirdhAra bhI hoya sake hai, so koI inakA svarUpa viruddha kahai to ApahIko bhAsi jAya / bahuri anya kathanakA nirdhAra na hoya vA saMzayAdi rahai vA anyathA bhI jAnapanA hoya jAya ara kevalIkA kahyA pramANa hai aisA zraddhAna rahai to mokSamArgaviSai vighna nAhIM, aisA jaannaa| yahA~ koI tarka kare- jaise nAnA prakAra kathana jinamataviSa kahyA, taise anyamataviSai bhI kathana pAie hai| so tumhAre matake kathanakA to tuma jisa tisa prakAra sthApana kiyA, anyamataviSa aise kathanako tuma doSa lagAvo ho, so yahu tumhAre rAgadveSa hai| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-260 tAkA samAdhAna- kathana to nAnA prakAra hoya ara prayojana ekahIko poSai to koI doSa hai naahiiN| ara kahIM koI prayojana poSai, kahIM koI prayojana poSai to doSa hI hai| so jinamataviSai to eka prayojana rAgAdi meTane kA hai, so kahIM bahuta rAgAdi chur3Aya thor3A rAgAdi karAvanekA prayojana poSyA hai, kahIM sarva rAgAdi miTAvane kA prayojana poSyA hai parantu rAgAdi badhAvane kA prayojana kahIM bhI nAhIM tAtai jinamata kA kathana sarva nirdoSa hai| ara anyamataviSai kahIM rAgAdi miTAvane kA prayojana lie kathana karai, kahIM rAgAdi badhAvane kA prayojana lie kathana kare, aise hI aura bhI Ayojana kI vinatA tiH kathana karai haiM tAtai anyamatakA kathana sadoSa hai| lokaviSai bhI eka prayojana ko poSatai nAnA vacana kahai, tAko pramANIka kahie hai ara prayojana aura-aura poSatI bAteM karai, tAko bAvalA kahie hai| bahuri jinamataviSai nAnA prakAra kathana hai so judIjudI apekSA lie hai, tahA~ doSa naahiiN| anyamataviSa eka hI apekSA lie anya-anya kathana karai tahA~ doSa hai| jaise jinadevake vItarAgabhAva hai ara samavasaraNAdi vibhUti bhI pAie hai, tahA~ virodha nAhIM / samavasaraNAdi vibhUti kI racanA indrAdika karai haiM, inakai tisaviSai rAgAdika nAhIM, tAteM doU bAta sambhavai haiN| ara anyamataviSa Izvarako sAkSIbhUta vItarAga bhI kahai ara tisahIkari kie kAma-krodhAdi bhAva nirUpaNa kare, so eka AtmA hI ke vItarAgapano ara kAma-krodhAdi bhAva kaise sambhavai? aise hI anyatra jaannaa| bahuri kAladoSaH jinamatavipai ekahI prakArakari koI kathana viruddha likhyA hai| so yahu tuccha buddhInikI bhUli hai, kichU mataviNe doSa naahiiN| so bhI jinamata kA atizaya itanA hai ki pramANaviruddha kathana koI kara sake naahiiN| kahIM saurIpuraviSai kahIM dvArAvatIviSai neminAthasvAmIkA janma likhyA hai, so kaTai hI hohu parantu nagaraviSe janma honA pramANaviruddha naahiiN| aba bhI hotA dIse hai| AgamAbhyAsa kA upadeza __bahuri anyamataviSai sarvajJAdika yathArtha jJAnI ke kiye grantha batAvai, bahuri tiniviSai paraspara viruddha bhAsai / kahIM to bAlabrahmacArI kI prazaMsA karai, kahIM kahaiM "putra binA gati hI hoya nAhI" so doU sA~cA kaise hoy| so aise kathana tahA~ bahuta pAie haiN| bahuri pramANaviruddha kathana tinaviSa pAie hai| jaise vIrya mukhavirSa par3anerauM machalIke putra huvo, so aise abAra kAhUkai hotA dIse nAhI, anumAnate mile naahiiN| so aise bhI kathana bahuta pAie haiN| so yahA~ sarvajJAdika kI bhUli mAnie so to ve kaise bhUlai ara viruddha kathana mAnane meM Ave nAhIM, tAtai tinake mataviSai doSa TaharAie hai| aisA jAni eka jinamata hI kA upadeza grahaNa karane yogya hai| tahA~ prathamAnuyogAdika kA abhyAsa krnaa| tahA~ pahile yAkA abhyAsa karanA, pIche yAkA karanA, aisA niyama naahiiN|' apane pariNAmanikI avasthA dekhi jisake abhyAsateM apane dharmaviSai pravRtti hoya, tisahI kA abhyAsa krnaa| athavA kadAcit kisI zAstra kA abhyAsa karai, kadAcit kisI zAstra kA abhyAsa 1. pUjA ke anta meM bole jAne vAle zAntipATha meM cAroM anuyogoM kA krama isa taraha batAyA hai- prathama karaNaM caraNaM dravye namaH yaha kramapada paramparA se cala rahA hai aura yaha krama svAdhyAya ke lie anukaraNIya hai| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhikAra-261 krai| bahuri jaise rojanAmAviSai to aneka rakama jahA~ tahA~ likhI haiM, tiniko khAte meM ThIka khatAvai to lenA-denA kA nizcaya hoya taise zAstraniviSai to aneka prakAra upadeza jahA~-tahA~ diyA hai, tAko samyagjJAnaviSai yathArtha prayojana lie pahicAne to hita-ahita kA nizcaya hoy| tAtai syAtpada kI sApekSa lie samyagjJAnakari je jIva jinavacananiviSai ramai haiM, te jIva zIghra hI zuddha AtmasvarUpa ko prApta ho haiN| mokSamAgavirSa pahilA upAya AgamajJAna kayA hai| AgamajJAna binA aura dharma kA sAdhana hoya sakai naahiiN| tAteM tumako bhI yathArtha buddhikari Agama abhyAsa krnaa| tumhArA kalyANa hogaa| iti zrImokSamArgaprakAzaka nAma zAstraviSai upadezasvarUpa pratipAdaka nAmA AThavA~ adhikAra sampUrNa bhayA / Wan Wan Wan Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma navamA adhikAra . . . .. .. mokSamArga kA svarUpa : ... dohA zivaupAya karate prathama, kArana maMgalarUpa / vighanavinAzaka sukhakarana, namI zuddha zivabhUpa / / 1 / / atha mokSamArga kA svarUpa kahie hai- pahilai mokSamArga ke pratipakSI mithyAdarzanAdika tinikA svarUpa dikhaayaa| tiniko to duHkha rUpa duHkha kA kArana jAni heya mAni tinikA tyAga krnaa| bahuri bIca meM upadeza kA svarUpa dikhaayaa| tAko jAni upadezako yathArtha smjhnaa| aba mokSa ke mArga samyagdarzanAdika tinikA svarUpa dikhAie hai| iniko sukharUpa sukhakA kAraNa jAni upAdeya mAni aMgIkAra krnaa| jAte AtmA kA hita mokSa hI hai| tisahIkA upAya AtmAko kartavya hai| tArauM isahIkA upadeza yahA~ dIjie hai| tahA~ AtmAkA hita mokSa hI hai aura nAhIM. aisA nizcaya kaise hoya so kahie hai AtmA kA hita eka mokSa hI hai AtmAke nAnA prakAra guNaparyAyarUpa avasthA pAie hai| tinaviSai aura to koI avasthA hoDU, kichu AtmAkA bigAr3a sudhAra naahiiN| eka duHkha sukha avasthAteM bigAr3a sudhAra hai| so ihA~ kichu hetu dRSTAMta cAhie naahiiN| pratyakSa aise hI pratibhAsai hai| lokavirSa jete AtmA haiM, tinikai eka upAya yaha pAIe hai--duHkha na hoya, sukha hI hoya / bahuri anya upAya bhI jete karai haiM, tete eka isa hI prayojana liye karai haiM, dUsarA prayojana naahiiN| jinake 'nimittate' duHkha hotA jAne, tiniko dUra karane kA upAya karai haiM ara jinake nimittateM sukha hotA jAneM, tinike hone kA upAya kare haiN| bahuri saMkoca vistAra Adi avasthA bhI AtmAhIkai ho hai| vA aneka paradravyanikA bhI saMyoga mile hai parantu jinakari sukha-duHkha hotA na jAne, tinake dUra karane kA vA hone kA kucha bhI upAya koU karai nAhIM / so ihA~ AtmadravyakA aisA hI svabhAva jaannaa| aura to sarva avasthAko sahi sakai, eka duHkhako saha sakatA naahiiN| paravaza duHkha hoya to bahu kahA karai tAko bhogavai parantu svavazapane to kiMcit bhI duHkhako na shai| ara saMkoca vistArAdi avasthA jaisI hoya taisI hohu, tiniko svavazapane bhI bhogavai, so svabhAvavirSa Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamA adhikAra - 263 tarka nAhIM / AtmAkA aisA hI svabhAva jaannaa| dekho, duHkhI hoya taba sUtA cAhai, so sovane meM jJAnAdika marane meM apanA manda ho jAya hai parantu jar3a sarikhA bhI hoya duHkhako dUri kiyA cAhe hai vA mUA cAhe / nAza mAne hai parantu apanA bhI astitva khoya duHkha dUra kiyA cAhe hai| tAtai eka duHkharUpa paryAyakA abhAva karanA hI yAkA kartavya hai / bahuri duHkha na hoya so hI sukha hai| jAtaiM AkulatAlakSaNa lie duHkha tisakA abhAva soI nirAkula lakSaNa sukha hai| so yahu bhI pratyakSa bhAsai hai / bAhya koI sAmagrI kA saMyoga milo, jAkai aMtaraMgaviSe AkulatA hai so duHkhI hI hai / jAkai AkulatA nAhIM so sukhI hai| bahuri AkulatA ho hai, so rAgAdika kaSAyabhAva bhaye ho hai / jAteM rAgAdibhAvanikari yahu to dravyanikoM aura bhA~ti pariNamAyA cAhai ara ve dravya aura bhA~ti pariNameM, taba yAkai AkulatA hoya tahA~ ke to Apakai rAgAdika dRri hoya, kai Apa cAhai taise hI sarva dravya pariNamai to AkulatA mittai| so sarvadravya to yAke AdhIna nAhIM / kadAcit koI dravya jaisI yAkI icchA hoya taise hI pariNamai, to bhI yAkI sarvathA AkulatA dUri na hoya / sarva kArya cAkA cAhyA hI hoya, anyathA na hoya, taba yahu nirAkula rhe| so yahu to hoya hI sakai nAhIM / jAteM koI dravyakA pariNamana koI dravyake AdhIna nAhIM tAteM apane rAgAdi bhAva dUri bhae nirAkulatA hoya so yahu kArya bani sake hai| jAtai rAgAdika bhAva AtmAkA svabhAva bhAva to hai nAhIM, upAdhikabhAva haiM, paranimittatai bhae haiM, so nimitta mohakarmakA udaya hai| tAkA abhAva bhae sarva rAgAdika vilaya hoya jAMya, taba AkulatA nAza bhae duHkha dUri hoya sukhakI prApti hoya / tAteM mohakarmakA nAza hitakArI hai| bahuri tisa AkulatAko sahakArI kAraNa jJAnAvarNAdikakA udaya hai| jJAnAvarNa darzanAvarNake udayateM jJAnadarzana sampUrNa na pragaTai, tAteM yAkai dekhane jAnanekI AkulatA hoya athavA yathArtha sampUrNa vastukA svabhAva na jAne, taba rAgAdirUpa hoya pravarte, tahA~ AkulatA hoya / bahuri aMtarAyake udayateM icchAnusAra dAnAdi kArya na bane, taba AkulatA hoya / inikA udaya hai, so mohakA udaya hote AkulatAko sahakArI kAraNa hai| mohake udayakA nAza bhae inikA bala nAhIM / aMtarmuhUrttakAlakara Apa Apa nAzako prApta hoya / parantu sahakArI kAraNa bhI dUri hoya jAya, taba pragaTa rUpa nirAkula dazA bhAse / tahA~ kevalajJAnI bhagavAna anantasukharUpa dazAko prApta kahie / bahuri aghAti karmanikA udayake nimitta zarIrAdikakA saMyoga ho hai, so mohakarma kA udaya hota zarIrAdikakA saMyoga AkulatAko bAhya sahakArI kAraNa hai| aMtaraMga mohakA udayateM rAgAdika hoya ara bAhya aghAti karmanike udaya rAgAdikako kAraNa zarIrAdikakA saMyoga hoya, taba AkulatA upajai hai / bahuri mohakA udaya nAza bhae bhI aghAtikarmakA udaya rahe hai, so kichU bhI AkulatA upajAya sakai nAhIM / parantu pUrvI AkulatAkA sahakArI kAraNa thA, tAtaiM aghAti karmanikA bhI nAza AtmAko iSTa hI hai| so kevalIkai inike hote kichu duHkha nAhIM tAtaiM inike nAzakA udyama bhI nAhIM / parantu mohakA nAza bhae e karma Apa Apa thore hI kAlameM sarva nAzako prApta hoya jAya haiN| aise sarva karmakA nAza honA AtmAkA hita hai| bahuri sarva karmake nAzahIkA nAma mokSa hai| sAtaiM AtmAkA hita eka mokSa hI hai aura kichU nAhIM, aisA nizcaya karanA / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-264 ihA~ koU kahai- saMsAra dazAviSai puNyakarmakA udaya hote bhI. jIva sukhI ho hai, tAH kevala mokSa hI hita hai, aisA kAheko kahie? sAMsArika sukha duHkha hI hai tAkA samAdhAna- saMsAradazAviSai sukha to sarvathA hai hI nAhI, duHkha hI hai| parantu kAhUke kabahU~ bahuta duHkha ho hai, kAhUkai kabahU~ thorA duHkha ho hai| so pUrve bahuta duHkha thA vA anya jIvanikai bahuta duHkha pAie hai, tisa apekSAtai thore duHkhavAleko sukhI khie| bahuri tisa hI abhiprAyatai thore duHkhavAlA Apako sukhI mAnai hai| paramArthateM sukha hai naahiiN| bahuri jo thorA bhI duHkha sadAkAla rahai hai, to vAkA bhI hita ThaharAie, so bhI nAhIM / thore kAla hI puNyakA udaya rahai, tahA~ thorA duHkha hoya pochai bahuta duHkha hoi jAya / tAtai saMsAra avasthA hitarUpa nAhIM / jaise kAhUkai viSama jvara hai, tAkai kabahU asAtA bahuta ho hai, kabahU thorI ho hai |thorii asAtA hoya, taba vaha Apako nIkA mAne loka bhI kahaiM-nIkA hai| parantu paramArthata yAvat jvara kA sadbhAva hai, tAvat nIkA nAhIM hai| taise saMsArIkai mohakA udaya hai| tAkai kabahU AkulatA bahuta ho hai, kabahU thorI ho hai, thorI AkulatA hoya taba tada apako mumhI pAne loga bhI kahaiM sumbI hai ! parantu paramArthata yAvat mohakA sadbhAva hai, tAvat sukha naahiiN| bahuri suni, saMsAra dazAviSai bhI AkulatA ghaTe sukha nAma pAvai hai| AkulatA badhe duHkha nAma pAvai hai| kichU bAhya sAmagrIteM sukha duHkha naahiiN| jaise kAhU daridrIkai kiMcit dhanakI prApti bhaI, tahA~ kichU AkulatA ghaTanete dAko sukhI kahie ara vaha bhI Apako sukhI maane| bahuri kAhU bahuta dhanavAnakai kiMcit thanakI hAni bhaI, tahA~ kichU AkulatA badhaneta vAko duHkhI kahie ara vaha bhI Apako duHkhI mAne hai| aise hI sarvatra jaannaa| bahuri AkulatA ghaTanA-badhanA bhI bAhya sAmagrI ke anusAra nAhI, kaSAya bhAvanike ghaTane-badhaneke anusAra hai| vizeSa : svayaM paNDita ToDaramalajI isI grantha ke AThaveM adhikAra meM 'caraNAnuyoga meM doSakalpanA kA nirAkaraNa' prakaraNa meM likhate haiM- "athavA bAhya padArtha kA Azraya pAya pariNAma hoya sake hai| tAtai pariNAma meTane ke arthi bAhya vastu kA niSedha karanA samayasArAdi viSai kapA hai| samayasAra sadRza AdhyAtmika grantha meM bhI kahA hai ki tata eva cAdhyayasAnAzrayabhUtasya bAjhavastuno'tyantapratiSedhaH (kRtH)| hetupratiSedhenaiva hetumat pratiSeyAt / artha : isIlie rAgAdi kI AzrayabhUta bAhyavastu kA atyanta niSedha kiyA hai-tyAga karAyA hai| kyoMki kAraNa ke niSedha se hI kArya kA niSedha ho jAtA hai| ( sa.sA. 265) jaise kAhUkai thorA dhana hai ara vAkai saMtoSa hai, to vAkai AkulatA-thorI hai| bahuri kAhUkai bahuta dhana hai ara vAkai tRSNA hai, to vAkai AkulatA dhanI hai| bahuri kAhUko kAhUne bahuta burA kahyA ara vAkai krodha Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamA adhikAra-265 na bhayA, to vAkai AkulatA na ho hai ara thorI bAteM kahe hI krodha hoya Avai, to yAkai AkulatA dhanI ho hai| bahuri jaise gaukai bachar3e kichU bhI prayojana nAhIM parantu moha bahuta, tAtai vAkI rakSA karanekI bahuta AkulatA ho hai| bahuri subhaTake zarIrAdikatai ghane kArya sadhai haiM parantu raNaviSai mAnAdikakari zarIrAdikate moha ghaTi jAya, taba maranekI bhI thorI AkulatA ho hai| tAtai aisA jAnanA- saMsAra avasthAviSai bhI AkulatA ghaTane badhane hI taiM sukha-duHkha mAnie hai| bahuri AkulatAkA ghaTanA badhanA rAgAdika kaSAya ghaTane badhane ke anusAra hai| bahuri paradravyarUpa bAhya sAmagrIke anusAri sukha duHkha nAhIM / kaSAyateM yAkai icchA upajai ara yAkI icchA anusAri bAhya sAmagrI milai, taba yAkA kichU kaSAya upazamanete AkulatA ghaTai, taba sukha mAnai ara icchAnusAri sAmagrI na mile, taba kaSAya badhanete AkulatA bathai, taba duHkha maane| so hai to aise ara yaha jAnai- mokU paradravyake nimittateM sukha-duHkha ho hai| so aisA jAnanA bhrama hI hai| tA" ihA~ aisA vicAra karanA, jo saMsAra avasthAviSe kiMcit kaSAya ghaTe sukha mAnie, tAko hita jAnie, to jahA~ sarvathA kaSAya dUra bhae vA kaSAyake kAraNa dUri bhae parama nirAkulatA honekari anantasukha pAie aisI mokSaavasthA ko kaise hita na mAnie? bahura saMbhAra adAyAdiau na patto pAvai, to bhI ke to viSayasAmagrI milAvanekI AkulatA hoya, ke viSaya-sevanakI AkulatA hoya, ke apane aura koI krodhAdi kaSAya icchA upaje, tAko pUraNa karanekI AkulatA hoya, kadAcit sarvathA nirAkula hoya sake nAhI, abhiprAyaviSai to aneka prakAra AkulatA banI hI rhai| ara bAhya koI AkulatA meTane ke upAya kareM, so prathama to kArya siddha hoya nAhIM ara jo bhavitavya yoga" vaha kArya siddha hoya jAya, to tatkAla aura AkulatA meTanekA upAyavirSa laage| aise AkulatA meTanekI AkulatA nirantara rahyA krai| jo aisI AkulatA na rahai to naye-naye viSayasevanAdi kAryaniviSe kAheko pravarte hai? tAta saMsAra avasthAviSai puNyakA udayaH indra ahamindrAdi pada pAvai to bhI nirAkulatA na hoya, duHkhI hI rhai| tAtai saMsAra avasthA hitakArI naahiiN| bahuri mokSaavasthAviSai koI hI prakArakI AkulatA rahI nAhIM tAtai AkulatA meTanekA upAya karane kA bhI prayojana nAhIM / sadA kAla zAMtarasakari sukhI rahai / tAteM mokSa avasthAhI hitakArI hai| pUrve bhI saMsAra avasthAkA duHkhakA ara mokSa avasthAkA sukhakA vizeSa varNana kiyA hai, so isahI prayojanake arthi kiyA hai| tAko bhI vicAri mokSako hitarUpa jAni mokSakA upAya karanA, sarva upadezakA tAtparya itanA hai| ihA~ prazna- jo mokSakA upAya kAlalabdhi Ae bhavitavyAnusAri bane hai ki mohAdikakA upazamAdi bhae bane hai ki apane puruSArthata udyama kie bane hai, so kho| jo pahile doya kAraNa mile bane hai, to hamako upadeza kAheko dIjie hai ara puruSArthata bane hai, to upadeza sarva sunai, tinaviSa koI upAya kara sakai, koI na kari sakai so kAraNa kahA? mokSasAdhana meM puruSArtha kI mukhyatA tAkA samAyAna- ekakAryahoneviSe aneka kAraNa mile haiN| so mokSakA upAya bane haiN| tahA~ to pUrvokta tInoM hI kAraNa mile haiM ara na bane haiM, tahA~ tInoM hI kAraNa na mile haiN| pUrvokta tIna kAraNa kahe, Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-266 tinaviSai kAlalabdhi vA honahAra to kichu vastu naahiiN| jisa kAlaviSai kArya banai soI kAlalabdhi ara jo kArya mayA soI honhaar| vizeSa : isa kathana meM paNDitajI ne kAlalabdhi kA sAmAnya kathana kiyA hai| vizeSa kI apekSA isa vAkya para sIdhI paMDita motIcandajI vyAkaraNAcArya { aSTasahasrI va samayasAra ke mahATIkAkAra } dvArA pravarNita samIkSA yahA~ uddhRta kI jAtI hai " kAlalabdhi jinAgama kA pAribhASika zabda hai| usakA artha jAnane ke lie nimnalikhita uddharaNa prastuta haiN| dekhie- (1) tatra kAlalabdhistAvat karmAviSTa AtmA bhavyaH kAle'rddhapudgalaparivartanAkhye'vaziSTe prathamasamyaktvagrahaNasya yogyo bhvti| iyam ekA kAlalabdhiH (2) aparA karmasthitikA kAlalabdhiH / utkRSTa-sthitikeSu karmasu jaghanyAsthatikeSu ca prathamasamyaktvalAbho na bhavati / kva tarhi bhavati? antaHkoTAkoTisAgaropamasthitikeSu karmasu bandhamApadyamAnesu vizuddhipariNAmavazAt satkarmasu ca tataH saMkhyeyasAgaropamasahanonAyAmantaH koTAkoTisAgaropamasthitau sthApiteSu prathamasamyaktcayogyo bhavati (3) aparA kaallbdhirbhvaapekssyaa| bhavyaH paJcendriyaH saMjJIparyAptakaH sarvavizuddhaH prthmsmyktvmutpaadyti| artha- kAlalabdhi kA svarUpa kahA jAtA hai-(1) karmabaddha bhavyAtmA arddhapudgalaparivartanasaMjJaka kAla zeSa rahane para prathama samyaktva-grahaNa ke yogya hotA hai, adhika kAla zeSa rahane para prathama samyaktva grahaNa ke yogya nahIM hotaa| isa prakAra yaha eka kAlalabdhi huii|(2) dUsarI kAlalabdhi karmasthitika hai- karma utkRSTa sthiti vAlA aura jaghanya sthiti vAlA hone para samyaktva kI prApti nahIM hotii| yadi aisA hai to vaha kaba hotI hai? __ antaHkoTAkoTI sAgaropama sthiti vAle karma jaba hote haiM aura jaba vizuddhi pariNAma ke kAraNa saMkhyAta sAgaropamasahasra kama antaHkoTAkoTIsAgaropama sthiti vAle kara diye jAte haiM taba jIva prathama samyaktva ke yogya hotA hai| (3) bhava kI apekSA se anya kAlalabdhi-bhavya, paMcendriya, saMjJI, paryAptaka aura sarvavizuddha jIva prathama samyaktva kI utpatti karatA hai| isa prakAra tIna kAlalabdhiyA~ hone para samyaktva mAtra yA samyaktva va saMyama donoM ho sakate haiM, anyathA nhiiN| sAra- Upara jo sarvArthasiddhi 2/3 tathA tattvArtharAjavArtika 2/3/2 tathA amitagati paMcasaMgraha saMskRta 1/286 tathA anagAra dharmAmRta TIkA 2/46 kA sAra rUpa saMskRta prakaraNa dekara artha kiyA hai usameM likhA kAlalabdhi kA svarUpa ucita hai| ataH mokSamArgaprakAzaka kA kathana sAmAnya kathana hai| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamA athikAra-267 bahuri jo karmakA upazamAdika hai, so pudgala kI zakti hai, : AmA kArya hA naahiiN| bahuri puruSArthata udyama karie hai, so yahu AtmAkA kArya hai| tAteM AtmAko puruSArthakari udyama karanekA upadeza dIjie hai| tahA~ yahu AtmA jisa kAraNanai kAryasiddhi avazya hoya, tisa kAraNarUpa udyama kare, tahA~ to anya kAraNa milai hI milai ara kAryakI bhI siddhi hoya hI hoya / bahuri jisa kAraNa kArya kI siddhi hoya athavA nAhIM bhI hoya, tisa kAraNarUpa udyama kare, tahA~ anya kAraNaM mile to kAryasiddhi hoya, na milai to siddhi na hoya / so jinamataviSai jo mokSakA upAya kahyA hai, so isate mokSa hoya hI hoy| tAteM jo jIva puruSArthakari jinezvarakA upadeza anusAra mokSa kA upAya karai hai, tAkai kAlalabdhi vA honahAra bhI bhayA ara karmakA upazamAdi bhayA hai to yaha aisA upAya kare hai| tAteM jo puruSArdhakari mokSakA upAya karai hai, tAkai sarvakAraNa mile haiM, aisA nizcaya karanA ara vAkai ayazya mokSakI prApti ho hai bahuri jo jIva puruSArthakari mokSakA upAya na kare, sAkai kAlalabdhi vA honahAra bhI nAhIM ara karmakA upazamAdi na bhayA hai to yaha upAya na karai hai| tAtai jo puruSArthakari mokSakA upAya na karai hai, tAkai koI kAraNa mile nAhIM aisA nizcaya karanA ara vAkai mokSakI prApti na ho hai| bahuri tU kahai hai- upadeza to sarva sune hai, koI mokSa kA upAya kari sakai, koI na kari sake, so kAraNa kahA? so kAraNa yahu hI hai- jo upadeza suni puruSArtha karai hai, so moSakA upAya kari sake hai ara puruSArtha na karai hai so mokSakA upAya na kari sake hai| upadeza to zikSA mAtra hai, phala puruSArtha karai taisA laagai| dravyaliMgI ke mokSopayogI puruSArtha kA abhAva bahuri prazna- jo dravyaliMgI muni mokSake arthi gRhasthapano chor3i tapazcaraNAdi karai hai, tahA~ puruSArtha to kiyA, kArya siddha na bhayA, tAtai puruSArtha kie to kichU siddhi naahiiN| tAkA samAdhAna- anyathA puruSArthakari phala cAhai, to kaise siddhi hoya? tapazcaraNAdi vyavahAra-sAdhanaviSa anurAgI hoya pravarta, tAkA phala zAstraviSai to zubhabaMdha kahyA ara yahu tisatai mokSa cAhai hai, to kaise hoy| yahu to bhrama hai| bahuri prazna- jo bhramakA bhI to kAraNa karma hI hai, puruSArtha kahA kare? tAkA uttara- sAMcA upadezanai nirNaya kie bhrama dUri ho hai |so aisA puruSArtha na kara hai, tisahIta bhrama rahai hai| nirNaya karanekA puruSArtha kare, to bhramakA kAraNa mohakarma tAkA bhI upazamAdi hoya, taba bhrama dUri hoya jAya / jAte nirNaya karatAM pariNAmanikI vizuddhatA hoya, tisata mohakA sthiti anubhAga ghaTai hai| bahuri prazna- jo nirNaya karaneviSa upayoga na lagAvai hai, tAkA bhI to kAraNa karma hai| tAkA samAdhAna- ekendriyAdikakai vicAra karane kI zakti nAhI, tinakai to karmahIkA kAraNa hai| yAkai to jJAnAvaraNAdikakA kSayopazama nirNaya karane kI zakti bhii| jahA~ upayoga lagAvai, tisahIkA nirNaya hoya ske| parantu yaha anya nirNaya karaneviSa upayoga lagAdai, yahA~ upayoga na lgaavai| so yaha to yAhIka doSa hai, karmakA to kichu prayojana naahiiN| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-268 __bahuri prazna-jo samyaktva cAritrakA ghAtaka moha hai, tAkA abhAva bhae binA mokSakA upAya kaise banai? tAkA uttara- tattvanirNaya karaneviSai upayoga na lagAvai, so to yAhIkA doSa hai| bahuri puruSArdhakAra tattvanirNayaviSa upayoga lagAvai, taba svayameva hI mohakA abhAva bhae samyakvAdirUpa mokSake upAyakA puruSArtha banai hai| so mukhyapane to tattvanirNayaviSai upayoga lagAvanekA puruSArtha karanA, bahuri upadeza bhI dIjie hai so isa hI puruSArtha karAvane ke arthi dIjie hai bahuri isa puruSArthata mokSake upAyakA puruSArtha ApahIte siddha hoyagA / ara tattvanirNaya na karaneviSe koI karma kA doSa hai nAhI, terA hI doSa hai| ara tU Apa to mahanta rahyA cAhai ara apanA doSa karmAdikakai lagAvai, so jina AjJA mAne to aisI anIti sambhava naahiiN| toko viSaya-kaSAyarUpahI rahanA hai, tAteM jhUTha bola hai| mokSakI sAMcI abhilASA hoya, to aisI yukti kAheko bnaavai| saMsArIka kAryaniviNe apanA puruSArthata siddhi na hotI jAnai tau bhI puruSArthakari udyama kiyA kare, yahA~ puruSArtha khoya baitthe| so jAnie hai, mokSako dekhAdekhI utkRSTa kahai hai| vAkA svarUpa pahacAni tAko hitarUpa na jAne hai| hita jAni tAkA udyama banai so na karai, yahu asambhava hai| dravya aura bhAva karma kI paramparA meM puruSArtha ke na hone kA khaNDana ihA~ prazna- jo tuma kahyA so satya, parantu dravyakarma ke udayateM bhAyakarma hoya, bhAvakarmata dravyakarma kA baMdha hoya, bahuri tAke udayate bhAvakarma hoya, aise hI anAdita paramparA hai, taba mokSa kA upAya kaise hoya sakai? tAkA samAdhAna- karma kA baMdha vA udaya sadAkAla samAna hI huvA karai to to aise hI hai; parantu pariNAmanike nimittate pUrvabaddha karmakA bhI utkarSaNa-apakarSaNa-saMkramaNAdi hote tinakI zakti hIna adhika hoya hai tAtai tinakA udaya bhI manda tIna ho hai| tinake nimitta" navIna baMdha bhI manda tIvra ho hai / tAtai saMsArI jIvanikai karmaudayake nimitta kari kabahU~ jJAnAdika ghane pragaTa ho haiM, kabahU~ thore pragaTa ho haiN| kabahU~ rAgAdika manda ho haiM kabahU~ tIvra ho hai| aise palaTani huvA karai hai| tahA~ kadAcit saMjhI paMcendriya paryApta paryAya pAyA, taba manakari vicAra karane kI zakti bhaI / bahuri yAkai kabahU~ tIvra rAgAdika hoya, kabahU~ manda hoya / tahA~ rAgAdikakA tIvra udaya hote to viSayakaSAyAdikake kAryaniviNe hI pravRtti hoya / bahuri rAgAdikakA manda udaya hote bAhya upadezAdikakA nimitta banai ara Apa puruSArthakari tina upadezAdika viSai upayogako lagAvai to dharmakAryaniviSai pravRtti hoy| ara nimitta na banai vA Apa puruSArtha na kare, to anya kAryaniviSa hI pravatta parantu manda rAgAdi lie pravatta, aise avasaraviSe upadeza kAryakArI hai| vicArazaktirahita ekendriyAdika haiM, tinikai to upadeza samajhanekA jJAna hI naahiiN| ara tIvrarAgAdisahita jIvanikA upadezavirSa upayoga lAgai naahiiN| tAteM jo jIva vicArazaktisahita hoya ara jinakai rAgAdi maMda hoya, tinako upadezakA nimitta dharmakI prApti hoya jAya, to tAkA bhalA hoy| bahuri isa hI avasaraviSe puruSArtha kAryakArI hai| ekendriyAdika to dharmakArya karane ko samartha hI nAhIM, kaise puruSArtha karai ara tIvrakaSAyI puruSArtha karai so pApa Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamA adhikAra-268 hI kA karai- dharmakAryakA puruSArtha hoya sakai naahiiN| tAtai vicArazaktisahita hoya ara jisake rAgAdika manda hoya, so jIva puruSArthakari upadezAdikake nimitta" tattvanirNayAdiviSa upayoga lagAvai, to yAkA upayoga tahA~ lage, taba yAkA bhalA hoya / bahuri isa avasaraviSa bhI tattvanirNaya karanekA puruSArtha na kare, pramAda kAla gamAvai / ke to mandarAgAdi lie viSayakaSAyanike kAryanihIviSa pravatrta, ke vyavahAra dharmakAryaniviSa pravatta; taba avasara to jAtA rahai, saMsArahIviSa pramaNa hoy| bahuri isa avasaraviSai je jIva puruSArthakari tattvanirNaya karane viSai upayoga lagAvanekA abhyAsa rAkhe, tinikai vizuddhatA badhe, tAkari karmanikI zakti hIna hoy| kiteka kAlavive ApaApa darzanamohakA upazama hoya taba yAkai tattvanikI yathAvat pratIti aavai| so yAkA to kartavya tattvanirNayakA abhyAsa hI hai| isahIta darzanamohakA upazama so svayameva hoya / yAmeM jIvakA kartavya kichU nAhIM / bahuri tAko hote jIvakai svayameva samyagdarzana hoya / bahuri samyagdarzana hote pradhAna to yahu bhayA- maiM AtmA hU~ , mujhako rAgAdika na karane parantu cAritramohake udayate rAgAdika ho / tahA~ tIvra udaya hoya, taba to viSayAdiviSa pravarte hai| ara manda udaya hoya, taba apane puruSArtha dharmakAryaniviSa vA vairAgyAdibhAvanAvidhai upayogako lagAva hai tAke nimittateM cAritramoha manda hotA jAya, aise hote dezacAritra vA sakalacAritra aMgIkAra karane kA puruSArtha pragaTa hoy| bamuni cAcitrako prati apanA murugAIgari yati / patiko badhAvai, tahA~ vizuddhatA kari karmakI hIna zakti hoya, tAta vizuddhatA badha, tAkari adhika karmakI zakti hIna hoya / aise kramate mohakA nAza karai taba sarvathA pariNAma vizuddha hoya tinakAra jJAnAvarNAdikA nAza hoya taba kevalajJAna pragaTa hoy| tahA~ pIche binA upAya aghAti karmakA nAzakari zuddhasiddhapadako paavai| aise upadezakA to nimitta banai ara apanA puruSArtha kare, to karmakA nAza hoy| bahuri jaba karmakA udaya tIvra hoya, taba puruSArtha na hoya sake hai| Uparale guNasthAnanita bhI gira jAya hai| tahA~ to jaisA honahAra hoya taisA hI hop| parantu jahA~ manda udaya hoya ara puruSArtha jheya sake, tahoM to pramAvI na honA-sAvadhAna hoya apanA kArya krnaa| jaise koU puruSa nadIkA pravAhaviSe paDyA bahai hai, tahA~ pAnIkA jora hoya taba to vAkA puruSArtha kichU nAhIM, upadeza bhI kAryakArI naahiiN| aura pAnIkA jora thorA hoya, taba jo puruSArthakari nikasai to nikasi Avai, tisahIko nikasanekI zikSA dIjie hai| ara na nikasai to hole-hole bahai, pIche pAnIkA jora bhae brahmA calyA jaay| taise jIva saMsAraviSa ama hai, tahA~ karmanikA tIvra udaya hoya taba to vAkA puruSArtha kichU nAhI, upadeza bhI kAryakArI nAhIM / ara karmakA manda udaya hoya, taba puruSArthakari mokSamArgaviSe pravarte to mokSa pAvai; tisahIko mokSamArga kA upadeza dIjie hai| ara mokSamArgaviSa na pravarsa to kithita vizuddhatA pAya pIche tIvra udaya AeM nigodAdi paryAyako paavai| tAte avasara cUkanA yogya naahiiN| aba sarva prakAra avasara AyA hai, aisA avasara pAvanA kaThina hai|taat zrIguru dayAlu hoya mokSamArgako upadezai, tisaviSe bhavya jIvaniko pravRtti krnii| aba mokSamArga kA svarUpa kahie Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-270 mokSamArga kA svarUpa jinake nimittateM AtmA azuddha dazAko dhAri duHkhI bhayA, aise jo mohAdika karma tinikA sarvathA nAza hote kevala AtmAkI jo sarva prakAra zuddha avasthA kA honA, so mokSa hai| tAkA jo upAya-kAraNa, so mokSamArga jaannaa| so kAraNa to aneka prakAra ho haiN| koI kAraNa to aise ho haiM, jAke bhae binA to kArya na hoya ara jAke bhae kArya hoya vA na bhI hoy| jaise muniliMga thAre binA to mokSa na hoya ara muniliMga dhAre mokSa hoya bhI ara nAhIM bhI hoy| bahuri keI kAraNa aise haiM, jo mukhyapane to jAke bhae kArya hoya ara kAike vinA bhae bhI kAryasiddhi hoy| jaise anazanAdi bAjha tapa kA sAdhana kie mukhyapane mokSa pAie hai, bharatAdikake bAma tapa kie binA hI bhokSakI prApti bhii| vizeSa pUjya bharata ne sarvaprathama arkakIrti ko rAjya diyA thA phira upavAsa grahaNa kara jinadIkSA-nagna mudrA dhAraNa kI, sira ke kezoM kA loca kiyA, jo ki ugra tapa hai' (kezaloca mUlaguNa ke sAtha-sAtha kAyakleza nAmaka bAhyatapa svarUpa bhI hai), phira hiMsAdi pApoM kI nivRttirUpa paMva mahAvrata grahaNa kiye| phira dRr3ha AsanapUrvaka dhyAna meM virAjamAna hokara samasta vikalpa rahita hue aura antarmuhUrta meM hI manaHparyaya jJAna prApta kiyaa| phira antarmuhUrta bAda kevalajJAna prApta huaa| phira saba dezoM meM cirakAla taka vihAra kiyaa| Ayu ke anta meM yoganirodha kara mokSa gye| parantu stoka kAla (antarmuhUrta) meM hI kevalajJAna ho jAne se mahAvrata, mUlaguNa, samiti, saMyama tathA ubhayavidha tapa kI loka meM prasiddhi nahIM huii| para bhaiyA! tapaHkarma kA jaghanya kAla to antarmuhUrta hI hai| kiMca, bharata jI ne isa paryAya meM to sUkSmadRSTyA yaha alpakAlika tathA alpatama bAhya tapa hI kiyA ataeva sthUlataH "bAhya tapa binA hI mukti ko gae" kahA jAtA hai| para sAtha hI sAtha isake pIche bharatajI kI pUrva bhava kI sAdhanA bhI nihita hai| bharatajI ne apane kucha bhavoM pUrva kI siMha paryAya meM zilAtala para zAnta bhAva se baiThakara samAdhi dhAraNa kI thii| usa siMha ne * dina taka ATha mahopavAsa rUpa ghora tapazcaryA kii| phira Ayu ke anta meM parama zAnta bhAva se deha-visarjana kara vaha IzAna svarga meM divAkaraprabha deva huA thaa| isa prakAra bahiraMga tapoM kA sarvathA atikramaNa karake to koI bhI jIva mokSa nahIM jaataa| bahiraMga tapa bhI sAdhaka ke kiMcit kathaMcit bana hI jAte haiN| 1. a.A. 6 pRSTha 126 (jIvarAja granthamAlA) tathA ma.A. 222-23 vI gaathaa| 2. mUlAdhAra pradIpa 4/75 3. AdipurANa parva 47 zloka 363-64-65; 387-68 tathA paramAtmaprakAza 2/52 pRSTha 173-74 (rAjacandra zAstramAlA) 4. dhavala 13/106 5. AdipurANa 8/21 pR. 301 (zrI mahAvIrajI prakAzana) Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamA adhikAra-271 TravyaliMga (nagna muni bAnA) dhAraNa kiye binA tIna kAla meM na kisI ko mukti huI hai, na hogI (bhAvaprAbhRta gA. 70) ataH draliMga bhI mukti meM kAraNa mAnA gayA hai (bhA. pA. gAthA. 70) bhagavAna mahAvIra ke paramparAgata upadezoM meM use kAraNa kahA gayA hai| jeNa viNA jaM Na hodi ceva taM tassa kAraNaM (thayala 14/60) arthAt jisake binA jo nahIM ho vaha usakA kAraNa hai| aisA nahIM ki jisake binA jo nahIM ho tathA jisake hone para ho hI jAya; vahI kAraNa hai zAstroM meM kAraNoM kI vividha paribhASAe~ batAI gaI haiM; unameM se eka ko grahaNa kara itara ko amAnya karane vAlA mithyAdRSTi hotA hai| kahA bhI hai:- jina bhagavAna kI vANI ke eka akSara ko bhI jo asvIkAra karatA hai-amAnya karatA hai vaha zeSa sampUrNa Agama ko mAnatA huA bhI mithyAdRSTi hai| bhagavatI ArAdhanA 36] yadi yaha kahA jAya ki mAtra aMtaraMga kAraNa se hI kArya ho jAegA so bhI bAta nahIM hai, kyoMki "upAdAnakAraNaM sahakArIkAraNam apekSate" (sva. stotra 62 TIkA) artha- upAdAna kAraNa sahakArI kAraNa kI apekSA rakhatA hai| na hi kiMcita svasmAdeva jAyate (nyAyadIpikA 2/4/27) artha- koI bhI vastu apane se hI paidA nahIM hotI, kintu apane se bhinna kAraNoM se paidA hotI hai| isase viparIta mAnyatA rakhane para aneka doSa prApta hoNge| {parIkSAmukha 6/63 tathA jayathavala 1/265} ataH he bhavya puruSo! dravyaliMga bhI mokSa kA kAraga hai- Avazyaka kAraNa hai| itanA avazya hai ki vaha bhAvaliMga ke sAtha hI kArya (mokSa) kA sampAdana karatA hai| bahuri keI kAraNa aise haiM, jAke bhae kAryasiddhi hI hoya aura jAke na bhae sarvathA kAryasiddhi na hoy| jaise samyagdarzana jJAna cAritra kI ekatA bhae to mokSa hoya hI hoya, ara tAko na bhae sarvathA mokSa na hoy| aise e kAraNa kahe, tinaviSa atizayakari niyamate mokSa kA sAdhaka jo samyagdarzana-jJAnacAritra kA ekIbhAva, so mokSamArga jaannaa| ina samyagdarzana samyagjJAna samyakcAritraniviSai eka bhI na hoya to mokSamArga na hoy| soI tattvArthasUtraviSa kahyA hai samyagdarzanazAnacAritrANi mokSamArgaH // 1 // isa sUtra kI TIkAviSe kahyA hai- jo yahA~ "mokSamArga:" aisA eka vacana kamA tAkA artha yaha haijo tInoM mile eka mokSamArga hai| jude-jude tIna mArga nAhIM haiN| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka- 272 yahA~ prazna- jo asaMyatasamyagdRSTI ke to cAritra nAhIM, vAkai mokSamArga bhayA hai ki na bhayA hai| tAkA samAdhAna - mokSamArga yAkai hosI, yahu to niyama bhayA / tAtai upacArateM yAkai mokSamArga bhayA bhI khie| paramArthataiM samyakcAritra bhae hI mokSabhArga ho hai| jaise koI puruSa ke kisI nagara ghAlane kA nizcaya bhayA tArte yAko vyavahArateM aisA bhI kahie " yahu tisa nagara ko calyA hai", paramArthateM mArgaviSai gamana kie hI calanA hosI / taise asaMyatasamyagdRSTI ke vItarAgabhAvarUpa mokSamArga kA zraddhAna bhayA, tAteM vAko upacArateM mokSamArgI kahie, paramArthateM vItarAgabhAvarUpa pariName hI mokSamArga hosI / bahuri pravacanasAra viSai bhI tInoM kI ekAgratA bhae hI mokSamArga kA hai, tAtaiM yaha jAnanA tattvazraddhAna jJAna binA to rAgAdi ghaTAe mokSamArga nAhIM ara rAgAdi ghaTAe binA tattva zraddhAnajJAnateM bhI mokSamArga nAhIM tInoM mile sAkSAt mokSamArga ho hai / - lakSaNa aura usake doSa aba inakA nirdeza kara lakSaNa nirdeza ara parIkSAdvArakari nirUpaNa kIjie hai| tahA~ 'samyagdarzana samyagjJAna, samyakcAritra mokSakA mArga hai,' aisA nAma mAtra kathana so to 'nirdeza' jAnanA bahuri ativyApti avyApti asambhavapanAkari rahita hoya ara jAkari inako pahicAnie, so 'lakSaNa' jAnanA / tAkA jo nirdeza kahie, nirUpaNa so 'lakSaNa nirdeza' jaannaa| tahA~ jAko pahicAnanA hoya, tAkA nAma lakSya hai usa binA aurakA nAma alakSya hai| so lakSya thA alakSya doUviSe pAie, aisA lakSaNa jahA~ kahie tahA~ ativyAptipano jAnanA / jaise AtmAkA lakSaNa 'amUrttatva' khaa| so 'amUrtatva' lakSaNa hai, so lakSya jo hai AtmA tisaviSai bhI pAie ara alakSya jo haiM AkAzAdika tinaviSe bhI pAie hai| tAtaiM yaha 'ativyApta' lakSaNa hai / yAkari AtmA pahicAne AkAzAdika bhI AtmA hoya jAMya, yahu doSa lAge / bahuri jo koI lakSyaviSe to hoya ara koI viSai na hoya, aisA lakSya kA ekadezaviSai pAie, aisA lakSaNa jahA~ kahie, tahA~ avyAptipano jAnanA / jaise AtmAkA lakSaNa kevalajJAnAdika kahie, so kevalajJAna koI AtmAviSai to pAie, koIviSai na pAie, tAteM yahu 'avyApta' lakSaNa hai / yAkari AtmA pahicAne stokajJAnI AtmA na hoya, yahu doSa lAge / bahuri jo lakSyaviSai pAie hI nAhIM, aisA lakSaNa jahA~ kahie tahA~ asambhavapanA jAnanA / jaise AtmAkA lakSaNa jar3apanA kahie so pratyakSAdi pramANakari yahu viruddha hai jAte yahu 'asambhava' lakSaNa hai| yAkari AtmA mAne pudgalAdika bhI AtmA hoya jaay| ara AtmA hai so anAtmA ho jAya, yahu doSa lAge / aise ativyApta avyApta asambhava lakSaNa hoya so lakSaNAbhAsa hai| bahuri lakSyaviSai to sarvatra pAie ara alakSyaviSai kahIM na pAie so sAMcA lakSaNa hai| jaise AtmAkA svarUpa caitanya hai so yahu lakSaNa sarva hI AtmAviSai to pAie hai, anAtmAviSai kahIM na paaie| tAteM yahu sAMcA lakSaNa hai / yAkari AtmA mAne AtmA Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamA adhikAra-273 anAtmAkA yathArtha jJAna hoya, kichu doSa lAge naahiiN| aise lakSaNakA svarUpa udAharaNa mAtra khyaa| usaba samyagdarzanAdikakA sAMcA lakSaNa kahie hai samyagdarzana kA saccA lakSaNa viparItAbhiniveza rahita jIvAdika tattvArthazraddhAna so samyagdarzanakA lakSaNa hai| jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa e sAta tattvArtha haiN| inakA jo zraddhAna-aise hI haiM, anyathA nAhIM; aisA pratIti bhAva so tattvArtha zraddhAna hai| bahuri viparItAbhiniveza jo anyathA abhiprAya tAkari rahita so samyagdarzana hai| yahA~ viparIttAbhinivezakA nirAkaraNa ke arthi 'samyak' pada kahyA hai, jAte 'samyak' aisA zabda prazaMsAvAcaka hai| so zraddhAnaviSa viparItAbhinivezakA abhAva bhae hI prazaMsA sambhavai hai, aisA jaannaa| yahA~ prazna- jo 'tattva' ara 'artha' e doya pada kahe, tinikA prayojana kahA? tAkA samAdhAna-'tat' zabda hai so 'yat' zabdakI apekSA liye hai| tAtai jAkA prakaraNa hoya so tat kahie ara jAkA jo bhAva kahie svarUpa so tattva jaannaa| jAte 'lasya mAvastattvaM' aisA tattva zabda kA samAsa hoya hai |bhuri jo jAnane meM Avai aisA 'dravya' vA 'guNa paryAya' tAkA nAma artha hai| bahuri 'tattvena arthastattvArthaH' tattva kahie apanA svarUpa, tAkari sahita padArtha tinikA zraddhAna so samyagdarzana hai| yahA~ jo 'tattva zraddhAna' hI kahate to jAkA yaha bhAva (tattva) hai, tAkA zraddhAna vinA kevala bhAvahIkA zraddhAna kAryakArI nAhIM / bahuri jo 'arthazraddhAna' hI kahate to bhAva kA zraddhAna vinA padArtha kA zraddhAna bhI kAryakArI nAhIM / jaise koIkai jJAna-darzanAdika vA varNAdikakA to zraddhAna hoya-yaha jAnapanA hai, yaha zvetavarNa hai, ityAdi pratIti ho hai parantu jJAna darzana AtmAkA svabhAva hai-so maiM AtmA hU~, bahuri varNAdi pudgalakA svabhAva hai, pudgala mote bhinna judA padArtha hai-aisA padArthakA zraddhAna na hoya to bhAyakA zraddhAna kAryakArI naahii| bahuri jaise 'maiM AtmA hU~' aise zraddhAna kiyA parantu AtmA kA svarUpa jaisA hai taisA zraddhAna na kiyA to bhAvakA zraddhAna vinA padArthakA bhI zraddhAna kAryakArI naahiiN| tAteM tattvakari artha kA zraddhAna ho hai soI kAryakArI hai| athavA jIvAdikako tatvasaMjJA bhI hai ara artha saMjJA bhI hai tAtai 'tasvamevArthastattvArthaH' jo tattva so hI artha, tinakA zraddhAna so samyagdarzana hai| isa arthakari kahIM tattvazraddhAnako sampagdarzana kahai. vA kahIM padArtha zraddhAnako samyagdarzana kahai, tahA~ virodha na jaannaa| aise 'tattva' aura 'artha' doya pada kahane kA prayojana hai| tattva sAta hI kyoM haiM bahuri prazna- jo tattvArtha to anante haiN| te sAmAnya apekSAkari jIva-ajIvaviSa sarva garbhita bhae, tAte doya hI kahane the, ke anaMte kahane the| AmravAdika to jIva-ajIva hI ke vizeSa haiM, inako judA kahane kA prayojana kahA? Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-275 tAkA samAdhAna- jo yahA~ padArtha zraddhAna karane kA hI prayojana hotA to sAmAnyakari vA vizeSakari jaise sarva padArthanikA jAnanA hoya taise hI kathana krte| so to yahA~ prayojana hai naahiiN| yahA~ to mokSa kA prayojana hai| so jina sAmAnya vA vizeSa bhAvanikA zraddhAna kie mokSa hoya ara jinakA zraddhAna kie binA mokSa na hoya, tinahI kA yahA~ nirUpaNa kiyaa| so jIva ajIva e doya to bahuta dravyanikI eka jAti apekSA sAmAnyarUpa tattva khe| so e doya jAti jAne jIva ke ApA parakA zraddhAna hoy| taba para" bhinna ApAko jAne, apanA hita ke arthi mokSa kA upAya kare ara Apatai bhinna parako jAne, taba paradravyate udAsIna hoya rAgAdika tyAgi mokSamArgaviSai pravaH / tAteM e doya jAti kA zraddhAna bhae hI mokSa hoya ara doya jAti jAne binA ApA parakA zraddhAna na hoya, taba paryAyabuddhiH saMsArIka prayojana hI kA upAya krai| paradravyaviSai rAgadveSa rUpa hoya pravattai, taba mokSamArgaviSa kaise pravat / tAteM ina doya jAtinikA zraddhAna na bhae mokSa na hoy| aise e doya to sAmAnya tattva avazya zraddhAna karane yogya khe| bahuri AmnavAdika pA~ca kahe, te jIva pupala kI paryAya haiN| tAta e vizeSarUpa tattva haiN| so ina pA~ca paryAyaniko jAne mokSa kA upAya karane kA zraddhAna hoy| tahA~ mokSa ko pahicAne, to tAko hita mAni tAkA upAya kre| tAteM mokSa kA zraddhAna krnaa| bahuri mokSakA upAya saMvara nirjarA hai so inako pahicAna to jaise saMvara nirjarA hoya taise pravat / tAtai saMvara nirjasa kA zraddhAna krnaa| bahuri saMvara nirjarA to abhAva lakSaNa liye haiM; so jinakA abhAva kiyA cAhie, tinako pahicAnane caahie| jaise krodha kA abhAva bhae kSamA hoya so krodha ko pahicAna to tAkA abhAva kari kSamArUpa pravatta / taise hI Asrava kA abhAva bhae saMvara hoya ara baMdha kA ekadeza abhAva bhae nirjarA hoya so Asrava baMtha kI pahicAna to tinikA nAza kari saMyara nirjarArUpa pravat / tAtai Amnava baMdha kA zraddhAna krnaa| aise ina pAMca paryAyanikA zraddhAna bhae hI mokSamArga hoya inako na pahicAna to mokSa kI pahicAna binA tAkA upAya kAheko krai| saMvara nirjarA kI pahicAna binA tinaviSa kaise prvH| Asrava baMdha kI pahicAna binA tinikA nAza kaise kare? aise ina pA~ca paryAyanikA zraddhAna na bhae mokSamArga na hoya / yA prakAra yadyapi tattvArtha anante haiM, tinikA sAmAnya vizeSakari aneka prakAra prarUpaNa hoy| parantu yahA~ eka mokSa kA prayojana hai tAta doya to jAti apekSA sAmAnya tattva ara pAMca paryAyarUpa vizeSa tattva milAya sAta hI tattva kahe inakA yathArtha zraddhAna ke AdhIna mokSamArga hai| ini binA auranikA pradhAna hohu vA mati hohu vA anyathA zraddhAna hohu, kisI ke AdhIna mokSamArga nAhIM, aisA jaannaa| bahuri kahIM puNya pApa sahita nava padArtha kahe haiM so puNya pApa AmrayAdika ke hI vizeSa haiM, tAteM sAta tattvaniviSai garbhita bhae / athavA puNyapApa kA zraddhAna bhae puNya ko mokSamArga na mAne vA svacchanda hoya pAparUpa na pravatrta, tArauM mokSamArgaviSai inakA zraddhAna bhI upakArI jAni doya tattva vizeSa ke vizeSa milAya nava padArtha kahe vA samayasArAdiviSai inako naya tattva bhI kahe haiN| bahuri prazna- inikA pradhAna samyagdarzana kahyA, so darzana to sAmAnya avalokanamAtra ara zraddhAna pratItimAtra, inikai ekArthapanA kaise sambhavai? tAkA uttara- prakaraNa ke vazarta dhAtu kA artha anyathA hoya hai| so yahA~ prakaraNa mokSamArga kA hai, Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamA adhikAra - 275 tisaviSai 'darzana' zabda kA artha sAmAnya avalokanamAtra na grahaNa karanA / jAtaiM cakSu acakSu darzanakari sAmAnya avalokana to samyagdRSTi mithyAdRSTi ke samAna hoya haiM, kichu yAkari mokSamArga kI pravRtti apravRtti hotI nAhIM / bahuri zraddhAna ho hai so samyagdRSTIhI kai ho hai, yAkari mokSa Arga kI pravRtti ho hai / tArte 'darzana' zabda kA artha bhI yahA~ zraddhAna mAtra hI grahaNa karanA / bahuri prazna- yahA~ viparItAbhinivezarahita zraddhAna karanA kayA, so prayojana kahA ? tAkA samAdhAna- abhiniveza nAma abhiprAyakA hai| so jaisA tattvArthazraddhAna kA abhiprAya hai taisA na hoya, anyathA abhiprAya hoya, tAkA nAma viparItAbhiniveza hai| so tattvArtha zraddhAna karane kA abhiprAya kevala tinikA nizcaya karanA mAtra hI nAhIM hai| tahA~ abhiprAya aisA hai- jIva ajIvako pahacAni Apako vA parako jaisA kA taisA mAne bahuri Asavako pahicAni tAko heya mAnai / bahuri baMdhako pahicAni tAko ahita mAne / bahuri saMvara ko pahacAni tAko upAdeya mAnai / bahuri nirjarAko pahacAni tAko hitakA kAraNa mAnai / bahuri mokSako pahacAni tAko apanA parama hita maane| aise tatvArtha zraddhAnakA abhiprAya hai| tisateM ulaTA abhiprAya kA nAma viparItAbhiniveza hai| so sAMcA tattvArtha zraddhAna bhae yAkA abhAva hoya / tAtaiM tattvArtha zraddhAna hai so viparItAbhinivezarahita hai, aisA yahA~ kahA hai| athavA kAhUkai AbhAsa mAtra tattvArthazraddhAna hoya hai parantu abhiprAyaviSai viparItapano nAhIM chUTe hai / koI prakArakari pUrvokta abhiprAyateM anyathA abhiprAya antaraMgaviSai pAie hai to vAkai samyagdarzana na hoya / jaise dravyaliMgI muni jinavacananita tattvanikI pratIti kare parantu zarIrAzrita kriyAniviSai ahaMkAra vA puNyAsvaviSai upAdeyapano ityAdi viparIta abhiprAyateM mithyAdRSTI hI rahe hai tAteM jo tattvArthazraddhAna viparItAbhiniveza rahita hai soI samyagdarzana hai / aise viparItAbhiniveza rahita jIvAdi tattvArthanikA zraddhAnapanA so samyagdarzanakA lakSaNa hai| samyagdarzana lakSya hai / soi tattvAryasUtra viSe kalA hai- "tattvArthazrakhAnaM samyagdarzanam / / 12 / / " tattvArthanikA zraddhAna soI samyagdarzana hai| bahuri sarvArthasiddhi nAma sUtranikI TIkA hai, tisaviSai tattvAdika padanikA artha pragaTa likhyA hai, vA sAta hI tattva kaise kahe so prayojana likhyA hai, tAkA anusAra yahA~ kichU kathana kiyA hai aisA jAnanA / bahuri puruSArthasiddhayupAya viSai bhI aise hI kahyA hai jIvAjIvAdInAM tattvArthAnAM sadaiva karttavyam / zraddhAnaM viparItAbhinivezaviviktamAtmarUpaM tat / / 22 / / yAkA artha - viparItAbhinivezakari rahita jIva ajIva Adi tatvArthanikA zraddhAna sadAkAla karanA yogya hai| so yahu zraddhAna AtmAkA svarUpa hai |darzanamoha upAdhi dUra bhae pragaTa ho hai, tAtai AtmAkA svabhAva hai| caturthAdi guNasthAnaviSe pragaTa ho hai / pIche siddha avasthAviSai bhI sadAkAla yAkA sadbhAva rahe hai, aisA 'jAnanA / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka- 276 tattvArtha zraddhAna lakSaNa meM avyApti- ativyApti asaMbhava - doSa kA parihAra tiryacoM ke sAta tattvoM kA zraddhAna 1 yahA~ prazna upaje hai jo tiryaMcAdi tucchajJAnI keI jIva sAta tattvanikA nAma bhI na jAni sakai, tinikai bhI samyagdarzana kI prApti zAstraviSai kahI hai / tAtaiM tattvArtha zraddhAnapanA tuma samyaktvakA lakSaNa kalA, tisaviSe avyAptidUSaNa lAge hai / tAkA samAdhAna - jIva ajIvAdikakA nAmAdika jAno vA mati jAno vA anyathA jAno, unakA svarUpa yathArtha pahacAni zraddhAna kie samyaktva ho hai| tahA~ koI sAmAnyapane svarUpa pahicAni zraddhAna kreN| koI vizeSapane svarUpa pahicAni zraddhAna kre| tAtaiM tucchajJAnI tiryaMcAdika samyagdRSTI haiM so jIvAdika kA nAma bhI na jAne haiM, tathApi unakA sAmAnyapane svarUpa pahicAni zraddhAna kare haiN| tAtaiM unake samyaktvakI prApti ho hai / jaise koI tiryaMca apanA vA aunikA nAmAlika to nAhIM jAnai parantu paTa Apo mAne hai, auraniko para mAne hai| taise tucchajJAnI jIva ajIvakA nAma na jAnai parantu jo jJAnAdisvarUpa AtmA hai tisaviSai to Apo mAne hai ara jo zarIrAdi hai tinako para mAne hai- aisA zraddhAna vAkai ho hai, so hI jIva ajIvakA zraddhAna hai| bahuri jaise soI tiryaMca sukhAdikakA nAmAdika na jAne hai, tathApi sukha avasthAko pahicAna tAke artha AgAmI duHkha kA kAraNako pahicAni tAkA tyAgako kiyA cAhai hai / bahuri jo duHkha kA kAraNa bani rahyA hai, tAke abhAva kA upAya kare hai| taise tucchajJAnI mokSAdikakA nAma na jAne, tathApi sarvathA sukharUpa mokSaavasthAko zraddhAna karatA tAke arthi AgAmI baMdhakA kAraNa rAgAdika Asrava tAkA tyAgarUpa saMvarako kiyA cAhe hai| bahuri jo saMsAra duHkhakA kAraNa hai, tAkI zuddhabhAvakari nirjarA kiyA cAhe hai| aise AsravAdikakA vAkai zraddhAna hai| yA prakAra vAkai bhI saptatattvakA zraddhAna pAie hai| jo aisA zraddhAna na hoya, to rAgAdi tyAgi zuddha bhAva karane kI cAha na hoya / soI kahie hai jo jIva ajIvako jAti na jAni ApAparako na pahicAna to paraviSai rAgAdika kaise na kare? rAgAdikako na pahicAna to tinikA tyAga kaise kiyA cAhe / so rAgAdika hI Asrava haiN| rAgAdikakA phala burA na jAne to kAhe ko rAgAdika chor3ayA cAhai / so rAgAdikakA phala soI baMdha hai| bahuri rAgAdi rahita pariNAmako pahicAna hai to tisarUpa huA cAhe hai| so rAgAdirahita pariNAmakA hI nAma saMvara hai| bahuri pUrva saMsAra avasthAkA kAraNa kI hAniko pahicAne haiM to tAke arthi tapazcaraNAdikari zuddhabhAva kiyA cAhe hai / so pUrva saMsAra avasthAkA kAraNa karma hai, tAkI hAni soI nirjarA hai| bahuri saMsAra avasthA kA abhAvako na pahicAne to saMvara nirjarArUpa kAheko pravarte / so saMsAra avasthA kA abhAva so hI mokSa hai| tAteM sAtoM tattvanikA zraddhAna bhae hI rAgAdika chor3i zuddha bhAva hone kI icchA upajai hai / jo inaviSai eka bhI tattvakA zraddhAna na hoya to aisI cAha na upajai / bahuri aisI cAha tucchajJAnI tiryacAdi samyagdRSTI ho hI hai| tA vAkai sapta tattvanikA zraddhAna pAue hai, aisA nizcaya karanA / jJAnAvaraNa kA kSayopazama thorA hote vizeSapane tattvanikA jJAna na hovai, tathApi darzanamohakA upazamAdikarte sAmAnyapane tattvazraddhAna kI zakti pragaTa ho hai| aise isa lakSaNaviSe avyApti dUSaNa nAhIM hai / / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamA adhikAra-277 viSayasevana ke samaya sampApatI ke zraddhA kA simAza nahIM bahuri prazna- jisakAlaviSai samyagdRSTI viSayakaSAyanike kAryaviSai pravarte hai tisakAlaviSai sapta tattvanikA vicAra hI nAhI, tahA~ pradhAna kaile sammakai? ara samyaktva rahai hI hai, tAtai tisa lakSaNaviSai avyApti dUSaNa Avai hai| tAkA samAdhAna- vicAra hai, so to upayoga ke AdhIna hai| jahA~ upayoga lAgai, tisahIkA vicAra ho hai| bahuri zraddhAna hai, so pratItirUpa hai| tAteM anya jJeyakA vicAra hote vA sovanA Adi kriyA hote tattvanikA vicAra nAhI, tathApi tinakI pratIti banI rahai hai, naSTa na ho hai| tAtai vAkai samyaktvakA sadbhAva hai| jaise koI rogI manuSyakai aisI pratIti hai- maiM manuSya hU~, niryacAdi nAhIM huuN| mere isa kAraNale roga bhayA hai so aba kAraNa meTi rogako ghaTAya nIroga honaa| bahuri do hI manuSya anya vicArAdirUpa pravatrta hai, taba vAkai aisA vicAra na ho hai parantu zraddhAna aisA hI rahyA karai hai| taise isa AtmAkai aisI pratIti hai- maiM AtmA hU~, pudgalAdi nAhIM hU~, mere Amnavatai bandha bhayA hai, so aba saMvarakari nirjarAkari mokSarUpa honaa| bahuri soI AtmA anyavicArAdirUpa pravatrta hai, taba bAkai aisA vicAra na ho hai parantu zraddhAna aisA hI rahyA karai hai| bahuri prazna- jo aisA zraddhAna rahai hai, to baMdha honeke kAraNaviSe kaise pravarte hai? tAkA uttara- jaise soI manuSya koI kAraNa ke vazateM roga badhane ke kAraNanivirSa bhI prayatnaiM hai, vyApArAdika kArya vA krodhAdika kArya karai hai, tathApi tipta zraddhAnakA vAkai nAza na ho hai| taise soI AtmA karma udaya nimitta ke vaza bandha hone ke kAraNaniviSai bhI pravatrta hai, viSayasevanAdi kArya vA krodhAdi kArya kara hai, tathApi tisa zraddhAnakA vAkai nAza na ho hai| isakA vizeSa nirNaya Age kreNge| aise sapta tattva kA vicAra na hote bhI zraddhAnakA sadbhAva pAie hai, tAta tahA~ avyAptipanA nAhIM hai| nirvikalpa dazA meM bhI tattvArtha zraddhAna kA sadbhAva bahuri prazna- U~cI dazAviSai jahA~ nirvikalpa AtmAnubhava ho hai, tahA~ to sapta tattvAdikakA vikalpa bhI niSedha kiyA hai| so samyaktva ke lakSaNakA niSedha karanA kaise sambhave? ara tahA~ niSedha sambhavai hai to avyApti dUSaNa aayaa| tAkA uttara- nIcalI dazAviSe saptatattvanike vikalpaniviSai upayoga lagAyA, tAkari pratIliko dRr3ha kInhIM ara viSayAdikateM upayoga chur3Aya rAgAdi ghttaayaa| bahuri kArya siddha bhae kAraNanikA bhI niSetha kIjie hai| tAtai jahA~ pratIti bhI dRr3ha bhaI ara rAgAdika dUra bhae tahA~ upayoga pramAvane kA kheda kAheko krie| tAteM tahA~ tina vikalpanikA niSedha kiyA hai| bahuri samyaktva kA lakSaNa to pratIti hI hai| so pratItikA to niSedha na kiyaa| jo pratIti chur3AI hoya, to isa lakSaNakA niSedha kiyA khie| so to hai naahiiN| sAtoM tattvanikI pratIti tahA~ bhI banI rahai hai| tAtai yahA~ avyAptipanA nAhI hai| bahuri prazna- jo chadmasthakai to pratIti apratIti kahanA sambhavai, tAteM tahA~ saptatattvanikI pratIti Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-275 samyaktvakA lakSaNa kahyA so hama mAnyA parantu kevalI siddha bhagavAnakai to sarvakA jAnapanA samAnarUpa hai, tahA~ saptatattvanikI pratIti kahanA sambhavai nAhIM ara tinakai samyaktva guNa pAie hI hai, tArauM tahA~ tisa lakSaNaviSa avyAptipanA aayaa| tAkA samAdhAna- jaise chamasthakai zrutajJAna ke anusAra pratIti pAie hai, taise kevalI siddhabhagavAnake kevalajJAna ke anusAra pratIti pAie hai| jo sapta tattvanikA svarUpa pahale TIka kiyA thA, so hI kevalajJAnakari jaanyaa| tahA~ pratItiko parama avagAr3apano bhayo / yAhItai paramaavagAr3ha samyaktva khyaa| jo pUrva zraddhAna kiyA thA. lAko hATa nAya donA to tahA~ AtIti hotii| so to jaisA sapta tatvanikA zraddhAna chamasthakai bhayA thA, taisA hI kevalI siddha bhagavAnakai pAie hai tAteM jJAnAdikakI hInatA adhikatA hoteM bhI tiryacAdika vA kevalI siddha bhagavAna tinakai samyaktva guNa samAna hI khaa|' bahuri pUrvaavasthAviSai yahu mAnai the- saMvara nirjarAkari mokSakA upAya krnaa| pochai mukta avasthA bhae aise mAnane lage, jo saMvara nirjarAkari hamAre mokSa bhaI / bahuri pUrve jJAna kI hInatAkari jIvAdikake thor3e vizeSa jAnai thA, pIche kevalajJAna bhae tinake sarvavizeSa jAnai parantu mUlabhUta jIvAdikake svarUpakA zraddhAna jaisA chadmasthakai pAie hai taisA hI kevalI ke pAie hai| bahuri yadyapi kevalI siddha bhagavAna anyapadArthaniko bhI prIti lie jAne hai tathApi te padArtha prayojanabhUta naahiiN| tArauM samyaktva guNaviSe sapta tattvanihIkA zraddhAna grahaNa kiyA hai| kevalI siddha bhagavAna rAgAdirUpa na pariNamai haiM, saMsAra avasthAko na cAhai haiN| so yaha isa zraddhAnakA bala jaannaa| bahuri prazna- jo samyagdarzana ko to mokSamArga kayA thA, mokSa viSai yAkA sadbhAva kaise kahie hai? tAkA uttara-koI kAraNa aisA bhI ho hai, jo kArya siddha bhae bhI naSTa na hoy| jaise kAhU vRkSa kai koI eka zAkhAkari aneka zAkhAyukta avasthA bhaI, tisako hote vaha zAkhA naSTa na ho hai taise kAhU AtmA ke samyaktva guNakari anekaguNayukta mukta avasthA bhaI, tAko ho" samyaktva guNa naSTa na ho hai| aise kevalI siddha bhagavAna ke bhI tattvArthazraddhAna lakSaNa hI pAie hai, tAtai yahA~ avyAptipano nAhIM hai| tiryaMca, manuSya tathA kevalI ke sAmAnya (sadRza pariNAma) kI apekSA sabhI samyagdarzanoM meM ekatva hai| vizeSa (visadRza pariNAma) kI apekSA samyagdarzana ke asaMkhyAta loka pramANa bheda anekatva) haiM hii| (vizeSa hetu dekho - paM. ratanacanda mukhtAra : vyaktitva aura kRtitya grantha pR. 363-365 tathA pR. 170) sabhI kSAyika samyagdRSTi jIvoM ke samyaktva pariNAma samAna hI hote haiM kyoMki "kSAyikabhAvAnAM na hAni pi vRddhiriti" (zlokavArtika 1/1/44-41), kSAyika bhAvoM meM na hAni hotI hai, na vRddhi| isI taraha prathama upazama sapyagdRSTi jIvoM meM bhI paraspara ke lie kahanA caahie| parantu bhAyika darzana tathA kSayopazama samyagdarzana rUpa pariNAma paraspara kabhI samAna nahIM hote| ___ isI taraha kSayopazama (vedaka) samyagdRSTi jIvoM ke kSAyopazamika samyagdarzana rUpa pariNAma bhI paraspara samAna nahIM hote, kyoMki kSAyopazama samyaktva ke asaMkhyAta loka pramANa bheda hote / (thayalA 1/368) sArataH saMsAra ke sabhI jIvoM meM samyagdarzanoM meM samAnatA sarvasamyagdRSTijIva vyApI sAmAnya samyagdarzanapane (sadRza pariNAma) kI apekSA hI hai, anya prakAra se nhiiN| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamA adhikAra- 276 bahuri Tea frangTI ke bhI ho hai, aisA zAstraviSai nirUpaNa hai| pravacanasAraviSai AtmajJAnazUnya tattvArthazraddhAna akAryakArI kayA hai / tAtaiM samyaktva kA lakSaNa tattvArthazraddhAna kayA hai, tisa viSai ativyApti dUSaNa lAge hai / - tAkA samAdhAna - midhyAdRSTi ke jo bhI tattvazraddhAna kayA hai, so nAmanikSepakari kA hai| jAmeM tattvazraddhAna kA guNa nAhIM ara vyavahAraviSai jAkA nAma tattva zraddhAna kahie so mithyAdRSTI ke ho hai athavA Agamadravya nikSepakari ho hai / tattvArtha zraddhAna ke pratipAdaka zAstraniko abhyAsai hai, tinikA svarUpa nizcaya karaneviSai upayoga nAhIM lagAye hai, aisA jAnanA / bahuri yahA~ samyaktva kA lakSaNa tattvArthaM zraddhAna kayA hai so bhAva nikSepakari kahyA hai / so guNasahita sAMcA tattvArthazraddhAna mithyAdRSTI ke kadAcit na hoya / bahuri AtmajJAnazUnya tattvArthazraddhAna kayA hai, tahA~ bhI soI artha jAnanA / sAMcA jIva ajIvAdika kA jAkai zraddhAna hoya, tAkai AtmajJAna kaise na hoya ? hoya hI hoya / aise koI hI midhyAdRSTI ke sAMcA tattvArtha zraddhAna sarvathA na pAie hai, tArte tisa lakSaNaviSai ativyApti dUSaNa na lAge hai / bahuri jo yahu tattvArtha zraddhAna lakSaNa kathA, so asambhava bhI nAhIM hai / jAteM samyaktva kA pratipakSI mithyAtva - yaha nAhIM hai, bAkA lakSaNa isa viparItatA liye hai / aise avyApti ativyApti asambhavipanAkari rahila sarva samyagdRSTIniviSai to pAIe ara koI mithyAdRSTiviSe na pAie aisA samyagdarzana kA sAMcA lakSaNa tattvArthazraddhAna hai| bahuri prazna upaje hai jo yahA~ sAtoM tattvanike zraddhAna kA niyama kaho ho so bane nAhIM, jAteM kahIM parataiM bhinna ApakA zraddhAnahiIko samyaktva kahai hai / samayasAraviSai' 'ekatve niyatasya' ityAdi kalazA ( likhA) hai, tisaviSe aisA kayA hai- jo isa AtmA kA paradravyateM bhinna avalokana so hI niyamateM samyagdarzana hai| tAtaiM nava tattva kI saMtati ko chor3i hamAre yahu eka AtmA hI hohu / bahuri kahIM eka AtmA ke nizcaya hI ko samyaktva kahe hai / puruSArthasiyupAyaviSai 'darzanamAtmavinizcitiH' aisA pada hai| so yAkA yahu hI artha hai| tAteM jIva ajIva hI kA vA kevala jIva hI kA zraddhAna bhae samyaktva ho hai / sAtoM kA zraddhAna kA niyama hotA to aisA kAheko likhate / tAkA samAdhAna - parateM bhinna ApakA zraddhAna ho haiM, so AsravAdika kA praddhAna kari rahita ho hai ki sahita ho hai / jo rahita ho hai, to mokSa kA addhAna binA kisa prayojana ke arthi aisA upAya karai hai| saMvara nirjarA kA zraddhAna binA rAgAdikarahita hoya svarUpaviSai upayoga lagAvane kA kAheko udyama rAkhe 1. ekatve niyatasya zuddhanayato vyApturyadasyAtmanaH / pUrNajJAnaghanasya darzanamiha dravyAntarebhyaH pRthak / / samyagdarzanametadeva niyamAdAtmA ca tAvAnayam / tanmuktvA navatattvasantatimimAmAtmAyameko 'stu naH / jIvAjIva. a. kalaza / / 6 / / 2. darzanamAtmavinizcitirAtmaparijJAnamiSyate bodhaH 3 sthitirAtmani cAritraM kuta etebhyo bhavati bandhaH // pu. si. 216 // // Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAkSamAgaM prakAzaka-280 hai| Asrava baMdha kA zraddhAna binA pUrva avasthA ko kAheko chAMDa hai| lAteM AtravAdika kA zraddhAna rahita ApAparakA zraddhAna karanA sambhavai naahiiN| bahuri jo AsvAdika kA zraddhAna sahita ho hai, to svayameva hI sAtoM tattvanike zraddhAna kA niyama bhyaa| bahuri kevala AtmA kA nizcaya hai, so parakA pararUpa zraddhAna bhae binA AtmA kA zraddhAna na hoya, tAH ajIva kA zraddhAna bhae hI jIva kA zraddhAna hoy| bahuri tAkai pUrvavata AstravAdika kA bhI zraddhAna hoya hI hoya / tAtai yahA~ bhI sAtoM tattvanike hI zraddhAna kA niyama jaannaa| bahuri AsravAdika kA zraddhAna binA ApApara kA zraddhAna vA kevala AtmA kA zraddhAna sAMcA hotA naahiiN| jAte AtmA dravya hai, so to zuddha azuddha paryAya liye hai| jaise tantu avalokana binA paTakA avalokana na hoya, taise zuddha-azuddha paryAya pahicAne binA Atmadravya kA zraddhAna na hoya / so zuddha azuddha avasthA kI pahicAni AsravAdika kI pahicAnateM ho hai| bahuri AsavAdika kA zraddhAna binA ApAparakA zraddhAna vA kevala AtmA kA zraddhAna kAryakArI bhI nAhIM ! jAte zraddhAna karo vA mati karo, Apa hai so Apa hai hI, para hai so para hai| bahuri AmavAdika kA zraddhAna hoya, to Asava baMdha kA abhAvakari saMvara-nirjarArUpa upAyatai mokSapada ko paavai| bahuri jo ApAparakA bhI zraddhAna karAie hai, so tisa hI prayojana ke arthi karAie hai| tAteM AsravAdika kA zraddhAnasahita ApAparakA jAnanA vA ApakA jAnanA kAryakArI hai| yahA~ prazna-jo aise hai, to zAstraniviSai ApA para kA zraddhAna vA kevala AtmA kA zraddhAnahIko samyaktva kahyA vA kAryakArI kahyA bahuri nava tattva kI santati chor3i hamAre eka AtmA hI hohu, aisA kahyA / so kaise kahyA? tAkA samAdhAna- jAkai sAMcA ApAparakA zraddhAna vA AtmA kA zraddhAna hoya, tAkai sAtoM tattvanikA zraddhAna hoya hI hoya / bahuri jAkai sAMcA sAta tattvanikA zraddhAna hoya, tAkai ApAparakA vA AtmA kA zraddhAna hoya hI hoya / aisA paraspara avinAbhAvIpanA jAni ApAparakA zraddhAna ko vA AtmazraddhAna hI ko samyaktva kahyA hai| bahuri isa chalakari koI sAmAnyapane ApAparako jAni vA AtmA ko jAni kRtakRtyapano mAnai, to vAkai bhrama hai| tAteM aisA kahyA hai- 'nirvizeSa hi sAmAnyaM bhvetkhrvissaannvt| yAkA artha yahujo vizeSarahita sAmAnya hai so gadhe ke sIMga samAna hai| jAteM prayojanabhUta AmnavAdika vizeSanisahita ApAparakA vA AtmA kA zraddhAna karanA yogya hai| athavA sAtoM tattvArthanikA zraddhAnakari rAgAdika meTane ke arthi paradravyaniko bhinna bhAva hai vA apane AtmA hI ko bhAva hai, tAkai prayojana kI siddhi ho hai| tAtai mukhyatAkari bhedavijJAna ko vA AtmajJAna ko kAryakArI kahyA hai| bahuri tattvArthazraddhAna kie binA sarva . jAnanA kAryakArI nAhIM / jAte prayojana to rAgAdika meTane kA hai, so AstravAdika kA zraddhAna binA yaha prayojana bhAsai naahiiN| taba kevala jAnane hI taiM mAnako badhAve, rAgAdika chAM. nAhIM, taba vAkA kArya kaise siddhi hoya / bahuri navatattvasaMtatikA chor3anA kahyA hai| so pUrve navatattva ke vicAra kari samyagdarzana bhayA, pI? nirvikalpadazA hone ke arthi navatattvanikA bhI vikalpa chor3ane kI cAha krii| bahuri jAkai pahile hI navatattvanikA vicAra nAhI, tAkai tisa vikalpa chor3ane kA kahA prayojana hai| anya aneka vikalpa Apake pAie hai, tinahI kA tyAga karo, aise ApAparakA zraddhAnaviSai vA Atma praddhAnaviSai saptatattva zraddhAna kI sApekSA pAie hai, tAte tattvArthazraddhAna samyaktvakA lakSaNa hai| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamA adhikAra - 281 bahuri prazna- jo kahIM zAstraniviSai arahantadeva nirgrantha guru hiMsArahita dharma kA zraddhAna ko samyaktva kayA hai, so kaise hai? tAkA samAdhAna- arahaMta devAdika kA zraddhAnateM kudevAdika kA zraddhAna dUri honekari gRhIta mithyAtva kA abhAva ho hai| tisa apekSA bAko samyaktva kA hai| sarvathA samyaktva kA lakSaNa yahu nAhIM / jAtaiM dravyaliMgI muni Adi vyavahAra dharma ke dhAraka mithyAdRSTI tinikai bhI aisA zraddhAna ho hai| athavA jaise aNuvrata mahAvrata ho to dezacAritra sakalacAritra hoya vA na hoya parantu aNuvrata mahAvrata bhae binA dezacAritra sakalacAritra kadAcit na hoya / tAteM ini vrataniko anvayarUpa kAraNa jAni kAraNaviSai kArya kA upacAra kara inako cAritra kahyA / taise arahanta devAdika kA zraddhAna hoteM to samyaktva hoya vA na hoya parantu arahaMtAdikakA zraddhAna bhae binA tattvArtha zraddhAna rUpa samyaktva kadAcit na hoya / tArte arahantAdika ke zraddhAna ko anvayarUpa kAraNa jAni kAraNaviSai kAryakA upacArakari isa zraddhAna ko samyaktva kalA hai| yAhIrte yAkA nAma vyavahArasamyaktva hai| athavA jAkai tattvArthazraddhAna hoya, tAkai sAMcA arahantAdika ke svarUpa kA zraddhAna hoya hI hoya / tattvArthazraddhAna binA pakSakAra arahantAdika kA zraddhAna kareM parantu yathAvat svarUpa kI pahicAna lie zraddhAna hoya nAhIM / bahuri jAkai sAMcA arahantAdika ke svarUpa kA zraddhAna hoya, tArka tattvazraddhAna hoya hI hoya / jAtaiM arahantAdika kA svarUpa pahicAne jIva ajIva AkSavAdika kI pahicAna ho hai / aise inako paraspara avinAbhAvI jAni kahIM arahantAdika ke zraddhAna ko samyaktva kA hai| yahA~ prazna- jo nArakAdika jIvanikai devakudevAdikakA vyavahAra nAhIM ara tinike samyaktva pAie hai, tAtaiM samyaktva hote arahaMtAdikakA zraddhAna hoya hI hoya, aisA niyama sambhave nAhIM ? tAkA samAdhAna - sapta tattvanikA zraddhAnaviSe arahaMtAdikakA zraddhAna garbhita hai / jAtaiM tattvazraddhAnaviSai mokSatattvako sarvotkRSTa mAne hai| so mokSatattva to arahaMta siddhakA lakSaNa hai| jo lakSaNako utkRSTa mAnai, so tAke lakSyako utkRSTa mAne hI mAne / tAtaiM unako bhI sarvotkRSTa mAnyA, aura ko na mAnyA, so hI devakA zraddhAna 'bhayA / bahuri mokSake kAraNa saMvara nirjarA haiM, tAteM inako bhI utkRSTa mAne hai| so saMvara nirjarA ke dhAraka mukhyapane muni haiN| tAtaiM muniko uttama mAnyA, aura ko na mAnyA, so hI gurukA zraddhAna bhayA / bahuri rAgAdikarahita bhAvakA nAma ahiMsA hai, tAhIko upAdeya mAne hai, aura ko na mAne hai, soI dharmakA zraddhAna bhayA / aise tattvazraddhAna viSai garbhita arahaMtadevAdikakA bhI zraddhAna ho hai / athavA jisa nimittateM yAkai tattvArtha zraddhAna ho hai, tisa nimittataiM arahaMtadevAdikakA bhI zraddhAna ho hai / tAteM samyaktvaviSai devAdikake zraddhAna kA niyama hai| bahuri prazna- jo keI jIva arahaMtAdikakA zraddhAna kare haiM, tinike guNa pahicAna haiM ara unake tattvazraddhAnarUpa samyaktva na ho hai / tAteM jAkai sAMcA arahaMtAdikakA zraddhAna hoya, tArke tattvazraddhAna hoya hI hoya, aisA niyama sambhave nAhIM ? tAkA samAdhAna tattvazraddhAna vinA arahatAdikake chiyAlIsa Adi guNa jAne hai, so paryAyAzrita guNa jAne hai parantu judA-judA jIva pudgalaviSai jaise sambhavai taise yathArtha nAhIM pahicAna hai / tAtaiM sAMcA zraddhAna Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-252 bhI na hoy| jAta jIva ajIvakI jAti pahicAne vinA arahatAdikake AtmAzrita guNaniko vA zarIrAzrita guNaniko bhinna-bhinna na jaane| jo jAnai to apane AtmAko paradravyatai bhinna kaise na mAne? tAtai pravacanasAraviSe aisA kahyA hai jo jANadi arahaMtaM dadattaguNattapajjayattehiM / so jANavi appANaM moho khalu jAdi tassa layaM / / 10 / / yAkA artha yahu- jo arahaMtako dravyatya guNatva paryAyatvakari jAne hai, so AtmAko jAnai hai / tAkA moha vilayako prApta ho hai| tAteM jAkai jIvAdika tattvanikA zraddhAna nAhI, tAkai arahaMtAdikakA bhI sAMcA zraddhAna nAhIM / bahuri mokSAdika tattvakA zraddhAna vinA arahaMtAdikakA mAhAtmya yathArtha na jaane| laukika atizayAdikakari arahaMta kA, tapazcaraNAdikari gurukA ara parajIvanikI ahiMsAdikari dharmakI mahimA jAne, so e parAzrita bhAva haiN| bahuri AtmAzrita bhAvanikari arahaMtAdikakA svarUpa tattvazraddhAna bhae hI jAnie hai| tArtaM jAkai sAMcA arahaMtAdikakA zraddhAna hoya, tAkai tattvazraddhAna hoya hI hoya, aisA niyama jaannaa| yA prakAra samyaktvakA lakSaNanirdeza kiyaa| yahA~ prazna-jo sAMcA tattvArthazraddhAna vA ApAparakA zraddhAna vA AtmazraddhAna vA devagurudharmakA zraddhAna samyaktvakA lakSaNa kyaa| bahuri ina sarva lakSaNanikI paraspara ekatA bhI dikhAI so jaanii| parantu anya-anya prakAra lakSaNa kahanekA prayojana kahA? tAkA uttara- e cAri lakSaNa kahe, tiniviSai sAMcI dRSTikari eka lakSaNa grahaNa kie cAsyoM lakSaNa kA grahaNa ho hai| tathApi mukhya prayojana judA-judA vicAri anya-anya prakAra lakSaNa kahe haiN| jahA~ tattvArthazraddhAna lakSaNa kayA hai, tahA~ to yahu prayojana hai jo ina tattvaniko pahicAnai to yathArtha vastu ke svarUpakA vA apane hita ahitakA zraddhAna karai taba mokSamArgaviSai prvrtii| bahuri jahA~ ApAparakA bhinna zraddhAna lakSaNa kahyA hai, tahA~ tattvArtha zraddhAnakA prayojana jAkari siddha hoya, tisa zraddhAnako mukhya lakSaNa kahyA hai| jIva ajIva ke zraddhAna kA prayojana ApAparakA bhinna zraddhAna karanA hai| bahuri AmravAdikake zraddhAnakA prayojana rAgAdika chor3anA hai so ApAparakA bhinna zraddhAna bhae paradravyaviSai rAgAdi na karanekA zraddhAna ho hai aise tattvArtha zraddhAna kA prayojana ApAparakA bhinna zraddhAnate siddha hotA jAni isa lakSaNako kahA hai| bahuri jahA~ AtmazraddhAna lakSaNa karA hai, tahA~ ApAparakA bhinna-zraddhAnakA prayojana itanA hI hai-Apako Apa jaannaa| Apako Apa jane parakA bhI vikalpa kAryakArI naahiiN| aisA mUlabhUta prayojanakI pradhAnatA jAni Atma praddhAnako mukhya lakSaNa kahyA hai| bahuri jahA~ devagurudharmakA zraddhAna lakSaNa kahyA hai, tahA~ bAhya sAdhanakI pradhAnatA karI hai| jAteM arahantadevAdika kA zraddhAna sAMcA tattvArthazraddhAna ko kAraNa hai ara kudevAdika kA zraddhAna kalpita tattva zraddhAna ko kAraNa hai| so bAhya kAraNa kI pradhAnatA kari kudevAdikakA zraddhAna chur3Aya sudevAdika kA zraddhAna karAvane ke arthi devagurudharma kA zraddhAna ko mukhyalakSaNa kahA hai| aise jude-jude prayojananikI mukhyatA kari jude-jude lakSaNa kahe haiN| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamA adhikAra-283 ihA~ prazna- jo e cAri lakSaNa kahe, tinaviSai yaha jIva kisa lakSaNa ko aMgIkAra kare? tAkA samAdhAna- mithyAtvakarma kA upazamAdi hote viparItAbhiniveza kA abhAva ho hai tahA~ cyAroM lakSaNa yugapat pAie hai| bahuri vicAra apekSA mukhyapane tattvArthaniko vicAra hai| ke ApAparakA bheda vijJAna karai hai| ke AtmasvarUpahIko sambhAra hai| ke devadika kA svarUpa vicAra hai| aise jJAnaviSai to nAnA prakAra vicAra hoya parantu zraddhAnaviSai sarvatra paraspara sApekSapano pAie hai| tattvavicAra kara hai to bhedadijJAnAdikakA abhiprAya lie karai hai ara bhedavijJAna phareM hai to tatvavicAra di. 4. abhiprAya lie karai hai| aise hI anyatra bhI paraspara sApekSapaNoM hai| tAH samyagdRSTI ke zraddhAnaviyu cyAroM hI lakSaNanikA aMgIkAra hai| bahuri jAkai mithyAtva kA udaya hai tAkai viparItAbhiniveza pAie hai| tAkai e lakSaNa AbhAsa mAtra hoya, sA~ce na hoy| jinamata ke jIvAdikatattvaniko mAnai, aura ko na mAne, tinake nAma-bhedAdika ko sIkhe hai, aise tattvArthazraddhAna hoya parantu tinikA yathArtha bhAva kA zraddhAna na hoy| bahuri ApAparakA bhinnapanA kI bAteM karai ara vastrAdikaviSai parabuddhiko citavana karai parantu jaise paryAyaviSe ahaMbuddhi hai ara vastrAdikaviSai parabuddhi hai, taise AtmAviSai ahaMbuddhi ara zarIrAdi viSai parabuddhi na ho hai| bahuri AtmA ko jinavacanAnusAra cintavai parantu pratItirUpa Apako Apa zraddhAna na karai hai| bahuri arahantadevAdika binA aura kudevAdika ko na mAnai parantu tinake svarUpa ko yathArtha pahacAni zraddhAna na kare, aise e lakSaNAbhAsa mithyAdRSTI kai ho haiN| ina viSai koI hoya, koI na hoy| tahA~ inakai bhinnapano bhI sambhavai hai| bahuri ina lakSaNAbhAsaniviSai itanA vizeSa hai jo pahile to deyAdika kA zraddhAna hoya, pIche tattvanikA vicAra hoya, pIche ApAparakA citavana karai, pIche kevala AtmA ko cintadai / isa anukramata sAthana kare to paramparA sAMthA mokSamArga ko pAya koI jIva siddhapada ko bhI pAyai |bhuri isa anukrama kA ulaMghana kari jAkai devAdika mAnane kA to kichU ThIka nAhIM ara buddhi kI tIvratAH tattvavicArAdikaviSa pravate hai tAteM Apako jJAnI jAne hai| athavA tattvavicAraviSai bhI upayoga na lagAyai hai, ApAparakA bhedavijJAnI huvA rahai hai| athavA ApAparakA bhI ThIka na karai hai ara Apako AtmajJAnI mAne hai| so e sarva caturAI kI bAte haiN| mAnAdika kaSAya ke sAdhana haiN| kichU. bhI kAryakArI nAhIM tAta jo jIva apanA bhalA kiyA cAhai, tisako yAvat sAMcA samyagdarzana kI prApti na hoya, tAvat iniko bhI anukramahIteM aMgIkAra krnaa| soI kahie hai samyaktva ke upAya 1. pahale to AjJAdikari vA koI parIkSAkari kudevAdika kA mAnanA chor3i arahaMtadevAdika kA zraddhAna karanA / jAteM isa zraddhAna bhae gRhItamithyAtva kA to abhAva ho hai| bahuri mokSamArga ke vighnakaranahAre kudevAdika kA nimitta dUri ho hai| mokSamArga kA sahAI arahaMtadevAdika kA nimitta mile hai| so pahile devAdika kA zraddhAna krnaa| 2. bahuri pIche jinamataviSai kahe jIvAdika tattva tinikA vicAra krnaa| nAma lakSaNAdi sIkhane / jAte isa abhyAsateM tattvArtha zraddhAna kI prApti hoya / 3. bahuri pIche ApAparakA bhinnapanA jaise bhAsai taise vicAra kiyA karai / jAte isa abhyAsa bhevavijJAna hoy| 4. bahuri pIche ApaviSa Apo mAnane ke arthi svarUpa kA vicAra kiyA krai| jAte isa abhyAsa se AtmAnubhava kI prApti ho hai| bahuri Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-284 aise anukramate inako aMgIkAra kari 1. pIche inahIviSai kabahU devAdika kA vicAraviSa, kabahU tattvavicAraviSa, kabahU ApAparakA vicAraviSe, kabahU AtmavicAraviSai upayoga lgaavai| aise abhyAsateM darzanamoha manda hotA jAya taba kadAcit sA~cA samyagdarzana kI prApti hoya; bahuri aisA niyama to hai naahiiN| koI jIva ke koI viparIta kAraNa prabala bIca meM hoya jAya, to samyagdarzana kI prApti nAhIM bhI hoya parantu mukhyapane ghane jIvani kai to isa anukrama" kAryasiddhi ho hai| tAH iniko aise aMgIkAra krne| jaise putra kA arthI vivAhAdi kAraNaniko milAvai, pIche dhane puruSanikai to putra kI prApti hoya hI hai| kAhUkai na hoya to na hoy| yAko to upAya karanA / taise samvaca kA arthI iti kAraNaniko milAye, pIche ghane jIvani ke to sampaktva kI prApti hoya hI hai| kAhUkai na hoya to nAhIM bhI hoya / parantu yAko to Apate bane so upAya krnaa| aise samyaktva kA lakSaNa nirdeza kiyaa| yahA~ prazna- jo samyaktva ke lakSaNa to aneka prakAra kahai, tina viSai tuma tattvArthazraddhAna lakSaNa ko mukhya kiyA, so kAraNa kahA? tAkA samAdhAna- tucchabuddhIniko anya lakSaNaviSai prayojana pragaTa bhAsai nAhI vA bhrama upjai| ara isa tattyArtha zraddhAna lakSaNaviSai pragaTa prayojana bhAsai kichU bhrama upajai nAhIM / tAteM isa lakSaNa ko mukhya kiyA hai| soI dikhAie hai ___ devagurudharma kA zraddhAnaviSe tucchabuddhIniko yahu bhAsai- arahaMtadevAdikako mAnanA aura ko na mAnanA, itanA hI samyaktva hai| tahA~ jIva ajIva kA vA baMthamokSa ke kAraNakArya kA svarUpa na mAsa, taba mokSamArga prayojana kI siddhi na hoya vA jIvAdika kA zraddhAna bhae binA isa hI zraddhAnaviSai santuSTa hoya Apako samyaktvI maane| eka kudevAdikarte dveSa to rAkhai, anya rAgAdi chor3ane kA udyama na kare, aisA prama upjai| bahuri ApAparakA zraddhAnaviSai tucchabuddhIniko yahu bhAsai ki ApAparakA hI jAnanA kAryakArI hai| isate hI samyaktva ho hai| tahA~ AsravAdikakA svarUpa na bhaase| taba mokSamArga prayojana kI siddhi na hoya vA AmavAdika kA zraddhAna bhae binA itanA hI jAnaneviSa santuSTa hoya Apako samyaktvI mAna svacchanda hoya rAgAdi chor3ane kA udyama na karai, aisA bhrama upjai| bahuri AtmazraddhAnayiSai tucchabuddhIniko yahu bhAsai ki AtmAhI kA vicAra kAryakArI hai| isahIta samyaktva ho hai| tahA~ jIva ajIvAdika kA vizeSa vA AmnavAdika kA svarUpa na bhAsai, taba mokSamArga prayojana kI siddhi na hoya yA jIvAdika kA vizeSa yA AnavAdika kA zraddhAna bhae binA itanA hI vicArateM Apako samyaktvI mAne svacchanda hoya rAgAdi chor3ane kA udyama na krai| yAkai bhI aisA prama upajai hai| aisA jAni ina lakSaNaniko mukhya na kie| bahuri tattvArthazraddhAna lakSaNaviSa jIva ajIvAdika kA vA AmnavAdika kA zraddhAna hoy| tahA~ sarva kA svarUpa nIke bhAsai, taba mokSamArga ke prayojana kI siddhi hoya / bahuri isa zraddhAna bhae samyaktva hoya parantu yahu santuSTa na ho hai| AsravAdika kA zraddhAna hone se rAmAdi chor3i mokSa kA udyama rAkhai hai| yAkai prama na upajai hai| tAtai tattvArthazraddhAna lakSaNako mukhya kiyA hai| athavA tattvArthazraddhAna lakSaNaviSa to devAdika kA zraddhAna vA ApApara kA pradhAna yA. AtmazraddhAna garbhita ho hai so to tucchabuddhIniko bhI bhaasai| bahuri anya Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navapA adhikAra-285 lakSaNaviSai tattvArthazraddhAna kA garmitapano vizeSa buddhimAna hoya, tinahIko bhAsai; tucchabuddhIniko na bhAsai tAte tattvArthazraddhAna lakSaNa ko mukhya kiyA hai| athayA mithyAdRSTI ke AbhAsa mAtra e hoy| tahA~ tattvArthanikA vicAra to zIghrapane viparItAbhiniveza dUra karane ko kAraNa ho hai, anya lakSaNa zIghra kAraNa nAhIM hoya vA viparItAbhiniveza kA bhI kAraNa hoya jaay| tAtai yahA~ sarvaprakAra prasiddha jAni viparItAbhiniveza rahita jIvAdi tasvArthanikA RkhAna sohI samyaktva kA lakSaNa hai, aisA nirdeza kiyaa| aise lakSaNa nirdeza kA nirUpaNa kiyaa| aisA lakSaNa jisa AtmA kA svabhAvaviSa pAie hai, so hI samyaktvI jaannaa| samyaktva ke bheda aura unakA svarUpa aba isa samyaktva ke bheda dikhAIe hai, tahA~ prathama nizcaya vyavahAra kA bheda dikhAIe haiviparItAbhinivezarahita zraddhAnarUpa AtmA kA pariNAma so to nizcaya samyaktva hai, jAta yahu satyArtha samyaktva kA svarUpa hai| satyArthahI kA nAma nizcaya hai| bahuri viparItAbhiniveza rahita zraddhAna ko kAraNabhUta zraddhAna so vyavahAra samyaktva hai, jAte kAraNaviSa kArya kA upacAra kiyA hai| so upacAra hI kA nAma vyavahAra hai| tahA~ samyagdRSTI jIvakai devagurudhadika sAMcA acAna hai sirahI nimirasa bAgazraddhAnaviSaya viparItAbhiniveza kA abhAva hai| so yahA~ viparItAbhinivezarahita zraddhAna so to nizcaya samyaktva hai ara devaguru tharmAdika kA zraddhAna hai so yaha vyavahAra samyaktva hai| aise eka hI kAlaviSai doU samyaktva pAie 1. Agama meM nizcaya samyagdarzana tathA vyavahAra samyagdarzana kA kathana aneka dRSTiyoM se kiyA gayA hai| guNa-guNI kI abheda dRSTi se samyaktva kA kathana (samyaktva hI AtmA hai yA AtmA hI samyaktva hai) nizcaya sampagdarzana hai tathA jIvAdi tattvoM kA zraddhAna yA AtmA kA zraddhAna vyavahAra samyagdarzana hai kyoMki yaha bheda dRSTi kA kathana hai| nizcaya aura vyavahAra samyagdarzana ke lakSaNa isa prakAra karane para eka jIya meM donoM samyagdarzana sAtha-sAtha raha sakate haiN| isI taraha viparItAbhiniveza rahita Atma-zraddhA nizcaya samyaktva tathA devaguruzAstra kA zraddhAna vyavahAra samyaktva hai hI kyoMki ye kramazaH nizcaya (eka dravyAzrita hone se) tathA vyavahAra (bhinnadravyAzrita kathana hone se) naya ke kathana hai| parantu jahA~ para sarAga sabhyagdarzana ko athavA savikalpa samyagdarzana ko vyavahAra samyagdarzana kahA hai aura vItarAga samyagdarzana ko athavA nirvikalpa samyagdarzana ko nizcaya samyagdarzana kahA hai vahA~ para nizcaya tathA vyavahAra samyagdarzana donoM sAtha-sAtha kadApi nahIM raha sakate / (paM. ratanacanda mukhtAra : vyaktitva aura kRtitva pU. 869-901) kyoMki cauthe se chaThe guNasthAna meka buddhipUrvaka rAga rUpa pravRtti hotI hai ataH ina tIna guNasthAnoM meM sarAga sampavatva khaa| sAtaveM guNasthAna se buddhipUrvaka rAgasapa pravRtti ko abhAva ho jAtA hai ataH sAtayeM se vItarAga samyaktva kahA hai| (samayasAra gAvA 77 tAtparyavRtti) yaha vItarAga samyaktva vItarAga cAritra ke sAtha hI rahatA hai tathA ise hI nizcaya samyaktva kahA hai| vathA - vItarAgasampapatvaM niNazukhAtmAnubhUtilamaNa vItarAgacAritrAvinAmUtaM tadeva nizvayasamyaktvamiti (paramAtmaprakAza 2/17 ttiikaa)| yahI bAta dRhadravyasaMgraha 22 kI TIkA, samayasAra gA, 13 tA. vR. tathA samayasAra pRSTha 15 ajamera prakAzana meM likhI hai| ataH upuryakta lakSaNa vAlA yaha nizcaya sampakatva yAnI vItarAga samyaktva cauthe guNasthAna meM kadApi nahIM ho sakatA / yaha to pA~caveM chaThe guNasthAna meM bhI nahIM ho sktaa| (pa. ratanacanda, mukhtAra vyaktitva aura kRtitva, pR. 62-22) Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-296 haiN| bahuri mithyAdRSTI jIva ke devagurutharmAdika kA zraddhAna AbhAsa mAtra ho hai ara yAke zraddhAnaviSai viparItAbhiniveza kA abhAva na ho hai| tAtai yahA~ nizcayasamyaktva to hai nAhI ara vyavahAra samyaktva bhI AbhAsamAtra hai jAta yAkai devagurudharmAdika kA pradhAna hai so viparItAbhiniveza ke abhAva ko sAkSAt kAraNa bhayA nAhI, kAraNa bhae binA upacAra sambhavai nAhIM / tAteM sAkSAt kAraNa apekSA vyavahAra samyaktva bhI yAkai na sambhava hai| athavA yAkai devagurudharmAdika kA zraddhAna niyamarUpa ho hai so viparItAbhinivezarahita zraddhAna ko paramparA kAraNabhUta hai| yadyapi niyamarUpa kAraNa nAhI, tathApi mukhyapane kAraNa hai| bahuri kAraNaviSe kArya kA upacAra sambhava hai| tAta mukhyarUpa paramparA kAraNa apekSA pithyAdRSTI ke bhI vyavahAra samyaktva kahie yahA~ prazna- jo keI. zAstraniviSai devagurudharma kA zraddhAnako vA tattvazraddhAnako to vyavahAra samyaktya kahyA hai ara ApAparakA zraddhAna ko vA kevala AtmA ke zraddhAnako nizcaya samyaktva kahA hai, so kaise hai? tAkA samAdhAna- deyaguruyarma kA zraddhAnaviSai to pravRtti kI mukhyatA hai, jo pravRttiviSai arahatAdikako devAdika mAne, aura ko na mAne, so devAdika kA zraddhAnI kahie hai ara tattvapradhAnaviSa tinakai vicAra kI mukhyatA hai| jo jJAnaviSe jIvAdikatattvaniko vicAre, tAko tattvazraddhAnI kahie hai| aise mukhyatA pAie hai| so e doU kAhU jIva ke samyaktva ko kAraNa to hoya parantu inikA sadbhAva mithyAdRSTI ke bhI sambhava hai| tArauM iniko vyavahAra samyaktva kahyA hai| bahuri ApApara' kA zraddhAnaviSe vA Atma zraddhAnaviSe viparItAbhiniveza rahitapanA kI mukhyatA hai| jo ApAparakA bhedavijJAna kareM yA apane AtmA ko anubhave, tAkai mukhyapane viparItAbhiniveza na hoy| tAta medavijJAnI ko vA AtmajJAnI ko sapyAdRSTI kahie hai| aise mukhyatAkAra ApApara kA khAna vA AtmapradhAna samyagdRSTI hI kai pAie hai| sAsa iniko nizcaya samyaktva kayA, so aisA kathana mukhyatA kI apekSA hai| tAratampapane e cyAroM AbhAsapAtra mithyAdRSTI ke hoy| sAMce samyagdRSTI ke hoya / tahA~ AbhAsamAtra haiM so to niyama binA paramparA kAraNa haiM ara sAMce haiM so niyama rUpa sAkSAt kAraNa haiN| tAtai iniko vyavahArarUpa kahiye / inike nimittateM jo viparItAbhiniveza rahita zraddhAna bhayA so nizcaya samyaktva hai, aisA jaannaa| prazama, saMdega, anukampA aura Astikya kI abhivyakti lamagavAlA sarAga samyagdarzana hotA hai, yahI vyavahAra samyagdarzana hai| isakA guNasthAna caudhe se paThe taka hI hai| sarAgasamyakAvaM tadeva vyavamarasammAnita (paramAtmaprakAza 2/7 TIkA, samayasAra 77 tAtparyavRtti) / rAjavArtika meM jo bhAyika samyaktva ko vItarAga sampaba kahA hai (u.mA. 1/2/26-31) vaha isa dRSTi se kahA gayA hai ki anantakAla taka sthira rahane vAle vItarAga cAritra kI utpatti to zAyika samyaktvI muni ko hI ho sakatI hai ataH mAyika sappakatva ko katarAga samyaktva khaa| (vizeSa menu dekho paM.' ratalacanda mukhtAraH vyaktitva aura kRtitva pR. 57, 106) smaraNa rahe ki sarAga samyakapa yA vyavahAra samyaktva bhI vAstavika sampakAva hai| kyoMki coce se chaThe guNasthAna taka samyaktva kA astitva mithyA nahIM hai| (vizena hetu dekho * bar3I grantha pR. 858) Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamA adhikAra-287 bahuri prazna- keI zAstranidhiSe limve haiM-AtmA hai so hI nizcaya samyaktva hai, aura sarva vyavahAra hai so kaise hai? tAkA samAdhAna- viparItAbhinivezarahita zrandrAna bhayA so AtmA hI kA svarUpa hai, tahA~ abhedabuddhi kari AtmA ara samyaktvavirSa bhinnatA nAhIM, tAta nizcayakari AtmAhI ko samyaktva kaa| aura sarva samyaktnako nimittamAtra haiM vA bhedakalpanA kie AtmA ara samyaktvaka bhinnatA kahie hai tAta aura sarva vyavahAra kahyA hai, aise jaannaa| yA prakAra nizcayasamyaktva ara vyavahAra samyaktvakari samyaktva ke doya bheda haiM ara anya nimittAdi apekSA AjJAsamyaktvAdi samyaktva ke daza bheda kahe haiM, so AtmAnuzAsanavirSa kayA hai mAhAmArgasamudbhavamupadezAtsUtrabIjasaMkSepAta 1.... vistArArthAbhyAM bhavapavagADhaparamAyagADhaM ca / / 11 / / yAkA artha- jinaAjhAteM tasvazraddhAna bhayA hoya so AjJA samyaktva hai| yahA~ itanA jAnanA-"moko janaAjJA pramANa hai", itanA hI zraddhAna samyaktva nAhIM hai| AjJA pAnanA to kAraNabhUta hai| yAhIta yahA~ AjJAteM upajyA kahyA hai| tAteM pUrva jinaAjJA mAnanete pAcha jo tatva zraddhAna bhayA so AjJAsamyaktva hai| aise hI nirgandhamArga ke avalokanete tattva zraddhAna bhayA so mArgasamyaktva hai| (bahuri utkRSTa puruSa tIrthakarAdika tinake purANanikA upadezate jo upajyA samyagjJAna tAkari utpanna AgamasamudraviSa pravINapuruSanikari upadeza Adita bhaI jo upadezadRSTi so upadezasamyaktva hai| muni ke AcaraNa kA vidhAnako pratipAdana karatA jo AcArasUtra tAhi sunakari zraddhAna karanA jo hoya so sUtradRSTi bhaleprakAra kahI hai| yahu sUtrasamyaktva hai| bahuri bIja je gaNitajJAna ko kAraNa tinakari darzanamohakA anupama upazama ke balate, duSkara hai jAnane kI gati jAkI aisA padArthanikA samUha, tAkI bhaI hai upalabdhi arthAt zraddhAnarUpa paraNati jAkai, aisA kara gAnuyoga kA jJAnI bhayA, tAkai bIjadRSTi ho hai| yahu bIja samyaktva jAnanA / bahuri padArthaniko saMkSepapaneta jAnakari jo zraddhAna bhayA so mAlI saMkSepadRSTi hai| yaha saMkSepasamyaktva jaannaa| jo dvAdazAMgavAnI ko suna kIhIM jo ruci zraddhAna, tAhi vistAradRSTi he bhavya tU jaani| yaha vistArasamyaktva hai| bahuri jainazAstra ke yacanavinA koI arthakA nimittate bhaI so arthadRSTi hai| yaha arthasamyaktva jaannaa|) aise ATa bheda to kAraNa apekSA kie| bahuri aMga ara aMgavAyasahita jainazAstra tAko avagAha kari jo nipajI so avagAdRSTi hai| yaha avagAr3hasamyaktva jAnanA / bahuri zrutakevalI ke jo tattvazraddhAna hai, tAko avagAisamyaktva khie| kevalajJAnI ke jo tattvazraddhAna hai, tAko paramAvagAr3hasamyaktva 1. mArga samyaktva ke bAda mattajI kI vahastalikhita prati meM tIna lAina kA sthAna anya samyaktvoM ke lakSaNa likhane ke __ lie chor3A gayA hai| yahA~ ye lakSaNa mudrita tathA hastalikhita anya pratiyoM ke anusAra diye gaye haiN| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka- 288 kahie' aise doya bheda jJAnakA sahakArIpanAkI apekSA kie| yA prakAra dazabheda samyaktva ke kie / tahA~ sarvatra samyaktvakA svarUpa tattvArtha zraddhAna hI jAnanA / bahuri samyaktva ke tIna bheda kie haiN| 1. aupazamika 2. kSAyopazamika 3. kSAyika / so e tIna bheda darzanamohakI apekSA kie haiN| tahA~ aupazamikasamyaktva ke doya bheda haiN| prathamopazama samyaktva, dvitIyopazama samyaktva / tahA~ mithyAtvaguNasthAnaviSai karaNakari darzanamohako upazamAya samyaktva upajai, tAko prathamopazamasamyaktva kahie hai| tahA~ itanA vizeSa hai- anAdi midhyAdRSTikai to eka mithyAtva prakRtihIkA upazama hoya hai, jAteM yAkai mizramohanI ara samyaktva - mohanI kI sattA hai nAhIM / jaba jIva upazamasamyaktva ko prApta hoya, tahA~ tisa samyaktvake kAlaviSai midhyAtva ke paramANuniko mizramohanIrUpa vA samyaktvamohanI rUpa pariNamA hai, taba tIna prakRtInikI sattA ho hai / tAteM anAdi midhyAdRSTI ke eka midhyAtvaprakRtikI hI sattA hai / tisahIkA upazama ho hai / bahuri sAdimidhyAdRSTikai kAhUkai tIna prakRtInikI sattA hai, kAhUkai eka hI kI sattA hai / jAkai samyaktvakAlaviSai tInakI sattA bhaI thI, so sattA pAIe, tAkai tInakI sattA hai ara jAkai mizramohanI samyaktvamohanI kI udvelanA hoya gaI hoya, unake paramANu mithyAtvarUpa pariNami gae hoya, tArke eka midhyAtva kI sattA hai| tA sAdi midhyAdRSTI ke tIna prakRtInikA vA eka prakRtikA upazama ho hai| vizeSa- jisa jIva ke samyaktva kAla meM tIna kI sattA huI thI vaha jisa mithyAtvI ke pAI jAtI hai aura vaha upazama samyaktva ke yogya hotA hai to tIna kA upazama karatA hai| yadi usake samyaktva kI udvelanA ho gaI ho to mithyAtva va samyagmithyAtva; aise do kA satva rahatA hai| tathA jisake samyagmithyAtva kI bhI udvelanA ho gaI ho to vaha eka ( mithyAtva) kA upazama karatA hai isa taraha sAdi mithyAdRSTi ke kisI ke tIna prakRti kI sattA hai, kisI ke do prakRti kI sattA hai tathA kisI ke eka hI kI sattA hai|.... isa kAraNa sAdi midhyAdRSTi ke tIna prakRti kA yA do prakRti kA yA eka prakRti kA upazama hotA hai| aisA kathana samIcIna hai / bAta yaha hai ki samyaktva ke udvelanA kAla se samyagmithyAtva kA udvelanA - kAla vizeSa adhika hai| kahA bhI hai- sammattubvelaNakAlAvo sammAmicchatuvvelaNakAlassa visesAhiyattAdo (zrI jayadhavala 8/80) yahI kAraNa hai ki sAdi midhyAtvI ke jaba samyaktva prakRti kI udvelanA ho jAtI hai taba usa vivakSita kSaNa meM bhI samyagmithyAtva kA sattva banA rahatA hai| aura isI kAraNa 27 prakRtika sattva sthAna bana jAtA hai| tathA isa 27 prakRtika sattvasthAna kA kAla mithyAtvI ke - 1. samyaktva ke ina dasa bhedoM kA kathana nimnalikhita granthoM meM bhI hai rAjavArtika 3/36/2/201, darzanapAhur3a TIkA 12, yazastilakacappU 6 / 237 pR. 286, anagAradharmAmRta 2 / 62 uttarapurANa 76/564 tathA 54 / 226, paM. ratanacanda mukhtAra vyaktitva evaM kRtitya - pR. 364 // Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhamA adhikAra -296 utkRSTataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa hai| isa kAla meM vaha yadi samyaktva pAtA hai to upazama samyaktva hI pAvegA tathA do kA (mithyAtva va samyagmithyAtva kA) upazama karake upazama samyagdRSTi bana jaaygaa| kahA bhI hai aTThAvisasaMtakammiyamicchAiTTiNA palidovamassa asaMkhejadibhAgamettakAleNa sammatte uvvellide sattAvAsavihattI hodi| tado savvukkasseNa palidovamassa asaMkhejadi bhAgamettakAleNa jAva sammAmicchattamuvvelledi tAva sattAvIsavihattIe palidovamasma asaMkhejjadi bhaagmettukksskaaluvlNbhaado| (zrI jayadhavala 2/255) artha- "28 prakRtiyoM kI sattA vAlA (yAnI darzanamoha kI 3 prakRti vAlA) mithyAtvI jIva palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla dvArA samyaktva prakRti kI udvelanA karake 27 prakRtika (yAnI darzanamoha kI do) sattA vAlA hotA hai| isake bAda vaha jIva jaba taka sabase utkRSTa palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla ke dvArA samyagmithyAtva kI udvelanA karatA hai taba taka usake 27 prakRtika sthAna pAyA jAtA hai| isa taraha 27 prakRtika sthAna kA utkRSTa kAla palya ke asaMkhyAtaveM mAga pramANa hai|" yAnI sAdi mithyAtcI ke darzanamoha kI do prakRti kI sattA asaMkhyAta antarmuhUrta taka raha sakatI hai| aba hama usa Agama ko dekhate haiM jahA~ yaha likhA hai ki 27 prakRtika sattva vAlA mithyAtvI bhI upazama samyaktva ko pAtA hai| 27 prakRtika sattva sthAnavAlA upazama samyaktva pAtA hai| (ja.dha.8/32 vize.) zrI jayadhavala 12/208 meM likhA hai aNAdiyamicchAiTTissa sAdimicchAiTThissa chabIsasaMtakammiyassa vA tduvlNbhaado| ahavA sammatteNa viNA mohaNIyassa sattAvIsaM payaDIo saMtakammaM hoi, sammattamuveliya uksamasammattAhimuhammi tdvirohaado| athavA sammatteNa saha aTAvIsasaMtakamma hoi, vedagapAoggakAlaM boliya sammatamaNivveliyUNa uvasamasammattAhimuhammi thaavihsNbhvdNsnnaado| artha- upazamasamyaktvAbhimukha jIva ke- anAdi mithyAdRSTi ke tathA 26 prakRti satkarma vAle sAdi mithyAdRSTi ke 26 kA sadbhAva pAyA jAtA hai| athavA sAdi mithyAvRSTi ke samyaktva prakRti ke binA mohanIya kI 27 prakRtiyA~ satkarma rUpa se hotI haiM kyoMki samyaktva kI udvelanA kara upazama samyaktva ke abhimukha hue jIva ke unake hone meM koI virodha nahIM hai| athavA, 28 prakRtiyA~ satkarma rUpa se hotI haiM kyoMki vedakasamyaktva ke yogya kAla kA ullaMghana kara, jisane samyaktva prakRti kI Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka- 260 udvelanA nahIM kI hai, aise upazama samyaktva ke abhimukha hue jIva ke 28 prakRtiyoM kA sadbhAva dekhA jAtA hai| ( yahI bAta zrI dhavala 6 / 207 meM likhI hai| tathA yahI bAta jayadhavala 12 / 257 meM hai / jayadha. 12 prastA. pR. 20 bhI dekheM) isa prakAra yaha spaSTa hai ki upazama samyaktva ke abhimukha 26, 27, 28, tInoM hI sattva sthAna vAle yAnI darzanamoha kI 1, 2 yA 3 prakRti vAle hote haiN| yahI kA yahI kathana anagAra dharmAmRta 2 / 46-47 kI svopajJa TIkA pR. 147 ( jJAnapITha) para saMskRta TIkA meM hai| isa prakAra upazama samyaktvAbhimukha carama samayavartI mithyAdRSTi ke bhI 27 28 yA 26 tInoM prakAra ke sthAna mila sakate haiN| (ja.dha. 2/ 253 se 256 ) isa prakAra darzanamoha upazAmanA ke prasthApaka yA niSThApaka ke 26, 27, 28 tInoM hI sthAna bana jAte haiN| jaya dhavala 12 / 310 vizeSArtha bhI dRSTavya hai| jisake eka kI sattA hai vaha sAtizayamidhyAtvI eka kI hI prathamasthiti karatA hai ( anivRttikaraNa meM antarakaraNa kriyA meM) jisake do kI sattA hai| vaha do kI tathA 3 kI sattA vAlA tIna kI prathama sthiti sthApita karatA hai| isI taraha jitane ( 1, 2 yA 3) karmAza hoM utane kA hI antarakaraNa hotA hai / (cavala 6- jamatthi daMsaNamohaNIyaM tassa savvassa aMtaraM kIradi / ) isa taraha yaha siddha huA ki sAdi midhyAdRSTi ke kisI ke eka krI, kisI ke do kI, kisI ke tIna kI sattA hai| tathA sattA ke anusAra utanI kI hI [1 yA 2 yA 3 kI] upazamakriyA hotI hai / yaha nirvivAda satya hai 1 upazama kahA ? so kahie hai anivRttikaraNaviSai kiyA aMtarakaraNavidhAnatai je samyaktva kA kAlaviSai udaya Avane yogya niSeka the, tinikA to abhAva kiyA, tinike paramANu anyakAlaviSai udaya Avane yogya niSekarUpa kie bahuri anivRttikaraNahI viSai kiyA upazamavidhAna je tisakAla ke pIche udaya Avane yogya niSeka the te udIraNArUpa hoya isa kAlaviSai udaya na Aya sake, aise kie| aise jahA~ sattA to pAie ara udaya na pAie, tAkA nAma upazama hai| so yahu midhyAtvateM bhayA prathamopazama samyaktva, so caturthAdi saptamaguNasthAnaparyanta pAie hai| bahuri upazamazreNI ko sanmukha horte saptama guNasthAnadiSai kSayopazamasamyaktyataiM jo upazama samyaktva hoya, tAkA nAma dvitIyopazamasamyaktva hai| yahA~ karaNakari tIna hI prakRtInikA upazama ho hai, jAteM yArka tInahIkI sattA pAie | yahA~ bhI aMtarakaraNavidhAna vA upazamavidhAna tinike udaya kA abhAva kare hai sohI upazama hai so yahu dvitIyopazama samyaktva saptamAdi gyAravA~ guNasthAnaparyanta ho hai| par3atAM koIkai chaThe pA~caveM (cauthe guNasthAna)' bhI rahe hai, aisA jaannaa| aise upazama samyaktva doya prakAra hai| so yahu samyaktva vartamAna 9. "cauthe guNasthAna" yaha anya pratiyoM meM adhika hai| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamA adhikAra-261 kAla viSai kSAyikavat nirmala hai| yAkA pratipakSI karma kI sattA pAIe hai, tAta antarmuhUrta kAlamAtra yahu samyaktva rahai hai| pIche darzanamoha kA udaya avai hai, aisA jaannaa| aise upazama samyaktva kA svarUpa khyaa| bahuri jahA~ darzanamoha kI tIna prakRtIniviSai samyaktvamohanI kA udaya hoya (pAie hai, aisI dazA jahA~ hoya so kSayopazama hai| jAte samalatatyA prazAna hoya, sonopAna nyAya / / ) ara zeya kA udaya na hoya, tahA~ kSayopazama samyaktva ho hai| so upazama samyaktva kA kAla pUrNa bhae yahu samyaktva ho hai vA sAdi mithyAdRSTI ke mithyAtva guNasthAnata vA mizraguNasthAnate bhI yAkI prApti ho hai| kSayopazama kahA? so kahie hai__darzanamoha kI tIna prakRtIniviSa jo mithyAtva kA anubhAga hai tAkai anantarve bhAga mizramohanI kA hai| tAkai anantaveM bhAga samyaktyamohanI kA hai| so iniviSa samyaktvamohanI prakRti dezaghAtI hai| yAkA udaya hote bhI samyaktva kA ghAta na hoy| kiMcit malInatA kare, mUlaghAta na kara sake; tAhIkA nAma dezaghAtI hai| so jahA~ mithyAtva vA mizramithyAtvakA vartamAnakAlaviSa udaya Avane yogya niSeka tinakA udaya hue binA hI nirjarA ho hai so to maya jAnanA aura inihI kA AgAmIkAlaviSa udaya Avane yogya niSekanikI sattA pAie so hI upazama hai aura samyaktyamohanI kA udaya pAie hai, aisI dazA jahA~ hoya so kSayopazama hai, nAte samalatattvArtha zraddhAna hoya so kSayopazama samyaktva hai| yahA~ mala lAga hai, tAkA tAratamya svarUpa to kevalI jAne hai, udAharaNa dikhAvane arthi cala-malina-agAr3hapanA kahyA hai| tahA~ vyavahAra mAtra devAdika kI pratIti to hoya parantu arahantadevAdiviSai yahu merA hai, yahu anyakA hai, ityAdi bhAva so calapanA hai| zaMkAdi mala lAgai so malinapanA hai| yahu zAMtinAtha zAMti kA kartA hai ityAdi bhAva so agAdapanA hai| so aise udAharaNa vyavahAramAtra dikhAe parantu niyamarUpa naahiiN| kSayopazama samyaktya viSa jo niyamarUpa koI mala lAmai hai so kevalI jAne hai| itanA jAnanA-yAkai tattvArthazraddhAnaviSai koI prakAra kari samalapano ho hai tAta yaha samyaktva nirmala nAhIM hai| isa kSayopazama samyaktvakA eka hI prakAra hai| yAviSe kichU bheda nAhIM hai| itanA vizeSa hai- jo kSAyika samyaktva ko sanmukha hote antarmuhUrttakAla mAtra jahA~ niyyAtva kI prakRti kA kSaya kare hai, tahA~ doya hI prakRtInikI sattA rahai hai / bahuri pIche mitramohanI kA bhI kSaya karai hai| tahA~ samyaktvamohanI kI hI satA rahe hai| pIche samyaktva mohanIya kI kAMDakaghAtAdi kriyA na karai hai| tahA~ kRtakRtyavedaka samyagdRSTi nAma pAvai hai, aisA jaannaa| bahuri isa kSayopazamasamyaktva hI kA nAma vedakasamyaktva hai| jahA~ mithyAtvamizramohanI kI mukhyatA kari kahie, tahA~ kSayopazama nAma pAye hai| samyaktva mohanI kI mukhyAkari kahie, tahA~ vedaka nAma pAvai hai| so kahane mAtra doya nAma haiM, svarUpavive bheda hai naahiiN| bahuri yahu kSayopazama samyaktva caturthAdi saptamaguNasthAna paryanta pAie hai, aise kSayopazama samyaktva kA svarUpa khaa| bahuri tInoM prakRtIni ke sarvathA sarva niSekanikA nAza bhae atyanta nirmala tattvArthazraddhAna hoya so mAyika samyaktva hai| so caturthAdi cAra guNasthAnaniyiSe kahIM kSayopazama samyagdRSTI ke yAkI prApti ho hai| 1, arthAt sarvadhAtI rUpa se udaya na hokara samyaktva ke dezaghAtI sparSaka rUpa se udaya meM AnA / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka- 262 kaise ho hai ? so kahie hai- prathama tIna karaNakari tahA~ midhyAtva ke paramANUniko mizramohanI vA samyaktva mohanIrUpa pariNamAvai vA nirjarA kare, aise mithyAtva kI sattA nAza kre| bahuri mizramohanI ke paramANUniko samyaktva mohanIrUpa pariNamAve vA nirjarA kareM, aise mizramohanI kA nAza kre| bahuri samyaktvamohanI ke niSeka udaya Aya khire, vAkI bahuta sthiti Adi hoya to tAko sthitikAMDAdikari ghaTAvai / jahA~ antarmuhUrttasthiti rahai, taba kRtakRtya vedaka samyagdRSTI hoya / bahuri anukramateM ina niSekanikA nAza kari kSAyika samyagdRSTI ho hai / so yahu pratipakSI karma ke abhAva nirmala hai vA mithyAtvarUpa raMjanA ke abhAvateM vItarAga hai / yAkA nAza na hoya / jahA~teM upaje tahA~ siddha avasthA paryanta yAkA sadbhAva hai| aise kSAyika samyaktva kA svarUpa kahyA / aise tIna bheda samyaktva ke haiM / 1 bahuri anantAnubaMdhI kaSAya kI samyaktva hota doya avasthA ho hai| kai to aprazasta upazama ho hai, ke visaMyojana ho hai| tahA~ jo karaNakari upazama vidhAna upazama hoya tAkA nAma prazasta upazama hai| udaya kA abhAva tAkA cApa rAprazasta usa hai / so AntAsta upazama to hoya hI nAhIM, anya mohakI prakRtInikA ho hai / bahuri isa kA aprazasta upazama ho hai / vizeSa- labdhisAra TIkA pR. 83 para siddhAntaziromaNi karaNAnuyoga prabhAkara ratanacaMda mukhtAra likhate haiM: - anantAnubandhI catuSka kA na to antara hotA hai aura na hI prazasta upazama hotA hai| hA~, pariNAmoM kI vizuddhatA ke kAraNa pratisamaya stibuka saMkramaNa dvArA anantAnubandhI kaSAya kA apratyAkhyAnAvaraNa Adi kaSAya rUpa pariNamana hokara paramukha udaya hotA rahatA hai (upazama samyaktva ke kAla meN)| phira prathamopazama samyaktva ke kAla meM adhika se adhika 6 AvalI tathA kama-se-kama 1 samaya zeSa rahane para pariNAma kI vizuddhi meM hAni ho jAye to anantAnubandhI kA stibuka saMkramaNa ruka jAtA hai aura anantAnubandhI ke paramukha udaya ke bajAya svamukha udaya Ane ke kAraNa prathamopazama samyaktva kI AsAdanA (virAdhanA ) ho jAtI hai| ' I bahuri jo tIna karaNakari anantAnubaMdhIni ke paramANuniko anya cAritramoha kI prakRti rUpa pariNamAya tisa kI sattA nAza karie, tAkA nAma visaMyojana hai / so inaviSai prathamopazama samyaktvaviSai to anantAnubaMdhI kA aprazasta upazama hI hai / bahuri dvitIyopazama samyaktva kI prApti pahile anantAnubaMdhI kA visaMyojana bhae hI hoya; aisA niyama koI AcArya likhe haiM, koI niyama nAhIM likhe haiM / bahuri kSayopazama samyaktvaviSai koI jIva kai aprazasta upazama ho hai yA koIkai visaMyojana ho hai / bahuri kSAyika samyaktva hai so pahale anantAnubaMdhI kA visaMyojana bhae hI ho hai, aisA jAnanA / yahA~ yaha vizeSa hai- jo upazama kSayopazama samyaktvIka anantAnubaMdhI kA visaMyojana sattA nAza bhayA thA, bahuri vaha mithyAtvaviSai Ave to 1. yahA~ koI aisA na samajha le ki anantAnubandhI kI visaMyojanA nahIM hotI hai, anantAnubandhI kI visaMyojanA hotI hai para yahA~ vizeSArtha meM hameM mAtra aprazasta upazama hI spaSTa karanA abhISTa rahA hai. 1 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamA adhikAra-263 anantAnubaMdhI kA baMdha kare, tahA~ bahuri vAkI sattA kA sadbhAva ho hai / ara kSAyikasamyagdRSTI mithyAtvavirSa Ave nAhI, tAtai vAkai anaMtAnubaMdhI kI sattA kadAcit na hoya / yahA~ prazna- jo anantAnubaMdhI to cAritramoha kI prakRti hai so cAritra ko ghAta, yAkari samyaktva kA ghAta kaise sambhavai ? tAkA samAyAna- anantAnubaMdhI ke udayata krodhAdirUpa pariNAma ho hai, kichu atattva zraddhAna hotA naahiiN| tAta-anantAnubaMdhI cAritrahI ko ghAte hai, samyaktva ko nAhIM ghAte hai / vizeSa- anantAnubandhI kaSAya 4 tathA mithyAtva va samyagimathyAtva ina chaha prakRtiyoM kA bhAva (udayAbhAva) hone para hI samyaktva hotA hai tathA inameM se eka ke bhI sadbhAva hone para niyama se samyaktva naSTa ho hI jAtA hai / isaprakAra ina 6 prakRtiyoM ke anvaya va vyatireka meM samyagdarzana kA vyatireka va anvaya nizcita hai, ataH zyArthazAstra ke anusAra sampativAina chaha prakRtine ko kahA hai| samyaktvaghAtarUpa kArya anantAnuSandhI ke udaya se nizcita rUpa se hotA hai tathA anantAnubaMdhI ke udaya rahate samyaktva kA utpAda trikAla asambhava hai / isa kAraNa nyAyataH anantAnubandhI bhI samyaktvadhAtaka hai hI aura nyAya kA apalApa nahIM kiyA jA sakatA / viparItAbhiniveza do prakAra kA hotA hai-anantAnubandhI-janita tathA mithyAtvajanita / ina donoM prakAra ke viparItAbhinivezoM ke abhAva se hI samyaktva sambhava hai / (dhavala 1/165) so paramArthateM hai to aise hI parantu anantAnubaMdhI ke udayateM jaise krodhAdika ho haiM, taise krodhAdika samyastva hota na hoya / aisA nimitta-naimittikapanA pAIe hai| jaise trasapanA kI ghAtaka to sthAvaraprakRti hI hai parantu sapanA hote ekendriya jAti prakRti kA bhI udaya na hoya, tAte upacArakari ekendriya prakRti ko bhI sapanA kA ghAtakapanA kahie to dosa nAhIM / taise samyaktva kA ghAtaka to darzanamoha hai parantu samyaktva hote anantAnubaMdhI kaSAyanikA bhI udaya na hoya, tAte upacArakari anantAnubaMdhIka bhI samyaktva kA ghAtakapanA kahie to doSa nAhIM / bahuri yahA~ prazna- jo anantAnubaMthI cAritrahI ko pAte hai to yAke gae kichU cAritra bhayA kaho / asaMyata guNasthAnaviSa asaMyama kAhe ko kaho ho ? tAkA samAdhAna- anantAnubaMdhI Adi bheda hai, te tIvra maMda kaSAya kI apekSA nAhIM hai / jAte midhyAdRSTIke tIvra kaSAya hote vA maMdakapAya hote anantAnubaMdhI Adi cyAroM kA udaya yugapat ho hai 1 tahA~ cyAroM ke utkRSTa sparddhaka samAna kahe haiM / vizeSa- anantAnubandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna va saMjvalana ke utkRSTa sparthaka samAna nahIM haiM / paramapUjya jayadhavala pu. 5 pR. 133-34 para likhA hai- Na tesiM savesi pi cariphadayANi Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-264 srisaanni| ta kudo jaba mahApaM mArinAmAmAmo taM baha-vicchatukkassaTThANa carimaphaddayAdo selasamANAdo annNtaannubNdhii-lobhcrimaannu-bhaagphdymnntgunnhiinnN| lobhacarimANubhAgaphadayAdo mAyAe carimANubhAgaphadarya visesahINaM / tatto kodhacarimaphadvayaM visesahINaM / koSacarimaphadayAdo mANacarimaphadayaM viseshiinnN| aNaMtANubaMdhimANacarimaphaddayAdo lobhasaMjalaNacarimANubhAgaphaddayamaNaMtaguNahINaM tatto tasseva mAyAcarimaphadayaM visesahINaM / tado tasseva koSacarimaphadarya visesahINaM / tado tasseva mANa-carimaphaddayaM visesahINaM / mANasaMjalaNacarimaphaddayAvo paccakkhANAyaraNa lobha carimaphaddayaM annNtgunnhiinnN| tado tasseva mAyAcarimaphadarya visesahINaM, tado tasseva kodhacarimaphaddayaM visesahINaM / tado tasseya mANacarimaphadayaM viseshiinnN| paccakkhANAvaraNamANacarimaphaddayAdo apaccakkhANAvaraNa lobhacarimaphaddayamaNaMtaguNahINaM / tado tassaiva mAyA-carimaphaddayaM visesahINaM / tado tasseva-koSacarimaphaddayaM visesahINaM / tado tasseva mANacarimaphadayaM visesahINaM / {jayathavala) artha-cAroM kaSAyoM ke antima spardhaka samAna nahIM haiN| zaMkA-yaha kaise jAnA jAtA hai ki mithyAtvAdi ke antima spardhaka samAna nahIM haiM ? samAdhAna-mahAbandha nAmaka sUtragraMtha {yAnI zrI mahAdhavalA se yaha jAnA jAtA hai| yathA-mithyAtva ke utkRSTa sthAna zaila samAna anti'. spardhaka se anantAnubandhI lobha kA antima anubhAga spardhaka anantaguNA hIna hai| lobha ke antima prabhAga spardhaka se mAyA kA antima anubhAga spardhaka vizeSahIna hai| usase krodha kA antima spardhaka vizeSahIna hai| usase mAna kA antima spardhaka vizeSa hIna hai| anantAnubandhI mAna ke antima spardhaka se saMcalana lobha kA antima spardhaka anantaguNAhIna hai| usase usI kI mAyA kA antima spardhaka vizeSahIna hai| usase usI ke krodha kA antima sparthaka vizeSahIna hai| usase usI ke mAnakA antima spardhaka vizeSahIna hai| saMjvalana mAna ke antima spardhaka se pratyAkhyAnAvaraNa lobha kA antima spardhaka anantaguNA hIna hai| usase usI kI mAyA kA antima spardhaka vizeSahIna hai, usase usI ke krodha kA antima sparthaka vizeSa hIna hai| usase usI ke mAna kA antima sparthaka vizeSahIna hai| pratyAkhyAnAkaraNa mAna ke antima spardhaka se apratyAkhyAnAvaraNa lobha kA antima spardhaka anantaguNAhIna hai| usase usI kI mAyA kA antima sparthaka vizeSa hIna hai| usase usI ke krodha kA antima spardhaka vizeSahIna hai| usase usI ke mAna kA antima spardhaka vizeSahIna hai| isa prakAra jayadhavalA jI va mahAdhavalajI se cAroM kaSAyoM ke antima spardhakoM kI asamAnatA siddha hai| (dekheM-jaina gajaTa di. 7.7.73 I., si. ziromaNi bra. ratanacanda mukhtAra * itanA vizeSa hai- jo anantAnubaMdhI ke sAtha jaisA tIvra udaya apratyAkhyAnAdika kA hoya, taisA tAko gae na hoy| aise hI apratyAkhyAna kI sAthi jaisA pratyAkhyAna saMcalana kA udaya hoya, taisA tAko gae na Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamA adhikAra - 265 hoya / bahuri jaisA pratyAkhyAna kI sAthi saMjvalana kA udaya hoya, taisA kevala saMjvalana kA udaya na hoya / tA anantAnubaMdhI ke gae kichU kaSAyanikI maMdatA to ho hai parantu aisI mandatA na ho hai, jAkari kou cAritra nAma pAvai / jAtaiM kaSAyani ke asaMkhyAta lokapramANa sthAna haiM / tinaviSai sarvatra pUrvasthAnateM uttarasthAnaviSe maMdatA pAIe hai parantu vyavahArakari tina sthAnaniviSai tIna maryAdA karI Adi ke bahuta sthAna to asaMyamarUpa kahe, pIche keteka dezasaMyamarUpa kahe, pIche keteka sakalasaMyamarUpa kahe / tinaviSai prathama guNasthAna lagAya caturtha guNasthAna paryanta je kaSAya ke sthAna ho haiM te sarva asaMyamahI ke ho haiN| tAteM kaSAyanikI maMdatA hoteM bhI cAritra nAma na pAvai hai / yadyapi paramArtha kaSAya kA ghaTanA cAritra kA aMza hai, tathApi vyavahArateM jahA~ aisA kaSAyanikA ghaTanA hoya, jAkari zrAvakadharna vA munidharma kA aMgIkAra hoya, tahA~ hI cAritra nAma pAye hai| so asaMyamaviSai aise kaSAya ghaTai nAhIM, tAtaiM yahA~ asaMyama kahA hai / kaSAyanikA adhika hInapanA hote bhI jaise pramattAdiguNasthAnaniviSai sarvatra sakalasaMyama hI nAma pAvai taise mithyAtvAdi asaMyataparyaMta guNasthAnaniviSai asaMyama nAma pAvai hai / sarvatra asaMyama kI samAnatA na jAnanI / vizeSa- yaha ThIka hai ki caturtha guNasthAna meM kaSAya kI eka caukar3I kA abhAva ho jAtA hai, ataH itane aMzoM meM vahA~ kaSAyAMza to ghaTatA hI hai, para use saMyamarUpa cAritra nAma nahIM milatA hai| cAritaM Natthi jado avirada aMtesu ThANesu [go. jI. 12] isa ArSa vacana ke anusAra vahA~ cAritra nahIM hotA / SaTkhaNDAgama meM bhI caturthaguNasthAna meM asaMyata bhAva ko audayika hI kahA; kSAyopazamika nahIM ( dhavala 5 / 211 ) hA~, caturtha guNasthAna meM samyaktvAcaraNa cAritra avazya hotA hai / parantu saMyamarUpa cAritra vahA~ nahIM hotaa| loka meM bhI saMyamarUpa cAritra ko hI cAritra kahA jAtA hai| tathA Agama meM bhI saMyamarUpa cAritra hI nirjarA kA kAraNa kahA hai (pavala 8/83, mo. bhA. pra. pR. 347 sAtavA~ adhikAra tathA pR. 307 adhikAra 7, dhavala 3 / 116, dhavala 6 / 273, la. sA. pR. 274 rAyacandra zAstramAlA Adi ) / sUkSma vastu racanA meM sAkSAt sarvajJarUpa hI svIkRta, vizvavidyAnidhi ke draSTA, zabdabrahma 108 bhagavad vIrasena ( ja tha 16 / 146 ) kahate haiM ki cAritra ke viSaya meM anantAnubaMdhI kA kArya yaha hai ki vaha apratyAkhyAnAvaraNAdi kaSAyoM ke udayapravAha ko ananta (anantasAgarakAlika-aparimita kAla taka udaya vAlI) kara detI hai| isalie cAritra meM anantAnubandhI catuSka kA vyApAra niSphala nahIM hai| [ dhavala 6 / 43 } bahuri yahA~ prazna jo anantAnubaMdhI samyaktva ko na ghAte hai to yAke udaya horte samyaktva bhraSTa hoya sAsAdana guNasthAna ko kaise pAye hai? tAkA samAdhAna - jaise koI manuSya ke manuSyaparyAya nAza kA kAraNa tIvraroga pragaTa bhayA hoya, tAko manuSyaparyAya kA chor3anahArA khie| bahuri manuSyapanA dUra bhae devAdiparyAya hoya, so to roga avasthAviSe na bhayA / ihA~ manuSya hI kI Ayu hai / taise samyaktvIke samyaktva ke nAza kA kAraNa anantAnubaMdhI kA udaya pragaTa bhayA, tAko samyaktva kA virodhaka sAsAdana kahyA bahuri samyaktva kA abhAva bhae mithyAtva hoya so Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-266 to sAsAdanaviSai na bhayA / yahA~ upazamasamyaktva hI kA kAla hai, aisA jAnatA / aise anantAnubaMdhI catuSka kI samyaktva hote avasthA ho hai, tAtai sAta prakRtIni ke upazamAdikate bhI samyaktva kI prApti kahie hai / vizeSa- (1) sAsAdana bhI kathaMcit mithyAtva hai yathA samyaktvacAritrapratibaMdhi - anantAnubandhiudayotpAdita-viparItAbhinivezasya tatra sadbhAvAtbhavati mithyAdRSTiH api tu mithyAtvakarmodayajanitaviparItAbhinivezAbhAvAt na tasya mithyAdRSTivyapadezaH, kintu sAsAdana iti vyapadizyate (dhavala 1/165) artha- samyagdarzana aura cAritra kA pratibaMdha karane vAle anantAnubaMdhI kaSAya ke udaya se utpanna huA viparItAbhiniveza dUsare guNasthAna meM pAyA jAtA hai, isIlie (isa dRSTi se) dvitIya guNasthAnavI jIva mithyAtvI hai, kintu mithyAtva karma ke udaya se utpatra huA viparItAbhiniveza vahA~ nahIM pAyA jAtA hai isalie (isa dRSTi se) use mithyAdRSTi nahIM kahate haiM, kintu sAsAdana samyaktvI kahate haiN| (2) "sAsAdana meM upazama samyaktva kA kAla hai / " isakA artha koI yaha nahIM samajhe ki dUsare guNasthAna meM upazama samyaktva hai / kyoMki dUsare guNasthAna vAlA NAsiyasammotto (go. jI. 20, prA. paM. saM. 1/9, dhavala 1/166) arthAt nAzita samyaktva (jisakA samyaktva ratna naSTa ho cukA aisA jIva) kahalAtA hai| sAsAdana guNI asadRSTi hai / (thavala 1/165) vaha upazama samyaktva ke kAla ke anta meM patiAnAzita samyaktva hokara hI sAsAdana ko prApta hotA hai; sthitimUta upazama samyaktva ke sAtha sAsAdana meM nahIM jAtA, yaha abhiprAya hai / "sAsAdana meM upazama samyaktva kA kAla hai" isakA abhiprAya yaha hai ki upazama samyaktva kAla kI antima 6 AvalI kI avadhi meM koI jIva pariNAma-hAnivaza samyaktvaratna ko khokara (la.nA. pR. 83 mukhtArI) sAsAdana (nAzita samyaktva va mithyAtvaguNa ke abhimukha) ho sakatA hai / (jayadhavala 12, labdhisAra gA. 66 se 106, dhavala 4/336-343 Adi)' (3) anantAnubandhI yadyapi cAritramohanIya hI hai tathApi vaha svakSetra tathA parakSetra meM ghAta karane kI zakti se yukta hai / thavala meM kahA hai ki:- aNatANubaMdhiNo.....sammatacArittANaM virohiNo / duvihsttisNjudttaado|....edesiN...siddhN dasaNamohaNIyattaM carittamohaNIyattaM ca (dhavala 6/42-43) arthagurUpadeza tathA yukti se jAnA jAtA hai ki anantAnubaMdhI kaSAyoM kI zakti do prakAra kI hai| isalie samyaktva va cAritra ina donoM ko dhAtane vAlI do prakAra kI zakti se saMyukta anantAnubaMdhI hai / ..... isa prakAra siddha hotA hai ki anantAnubaMthI darzanamohanIya bhI hai; cAritra mohanIya bhI hai / arthAt samyaktva tathA cAritra ko ghAtane kI zakti se saMyukta hai / (dhavala 6/43) isa prakAra anantAnubanthI kI donoM zaktiyoM ko svIkAra karanA cAhie / 1. sAsAdana samyaktva kA kAla jaghanya se eka samaya hai utkRSTa chaha AvalI pramANakAla hai| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamA adhikAra-267 bahuri prazna-samyaktvamArgaNA ke chaha bheda kie haiM, so kaise haiM? tAkA samAdhAna-samyaktva ke to bheda tIna hI haiN| bahuri samyaktya kA abhAvarUpa mithyAtva hai| doUnikA mizrabhAva so mizra hai magarama kA ghAva me samApana hai ! aige samyaktva mArgaNAkari jIvakA vicAra kiye chaha bheda kahe haiN| yahA~ koI kahai ki samyaktvate bhraSTa hoya mithyAtvaviSai AyA hoya, tAko mithyAtvasamyaktva khie| so yahu asatya hai, jAte abhavyakai bhI tisakA sadbhAva pAie hai| bahuri mithyAtvasamyaktva kahanA hI azuddha hai| jaise saMyamamArgaNAviSe asaMyama kahyA, 'bhavyamArgaNAviSai abhavya kahyA, tese hI samyaktvamArgaNA viSai mithyAtva kahyA hai| mithyAtva ko samyaktva kA bheda na jAnanA / samyaktva apekSA vicAra karate keI jIvanikai samyaktva kA abhAva bhAsai tahA~ mithyAtva pAie hai, aisA artha pragaTa karane ke arthi samyaktvamArgaNA viSai mithyAtva kahyA hai| aise hI sAsAdana mizra bhI samyaktva ke bheda nAhIM haiN| samyaktva ke bheda tIna hI haiM, aisA jaannaa| yahA~ karma ke upazamAdika te upazamAdika samyaktva kahe so karma kA upazamAdika yAkA kiyA hotA naahiiN| yaha to tattvazraddhAna karane kA udyama karai, tisake nimitta svayameva karma kA upazamAdika ho hai| taba yAkai tattvazraddhAna kI prApti ho hai, aisA jaannaa| yA prakAra samyaktva ke bheda jaanne| aise samyagdarzana kA svarUpa khyaa| samyagdarzana ke ATha aMga bahuri samyagdarzana ke ATha aMga kahe haiN| niHzaMkitatva, niHkAMkSitatva, nirvicikirasatva, amUDhadRSTitva, upavRhaNa, sthitIkaraNa, prabhAvanA, yaatsly| tahA~ bhaya kA abhAva athavA tattvaniviSai saMzaya kA abhAva, so niHzaMkitatva hai| bahuri paradravyAdiviSe rAgarUpa vAMchA kA abhAva, so niHkAMkSitatva hai| bahuri parAvyAdivirSe dveSarUpa glAnikA abhAya, so nirvicikitsatva hai, bahuri tattvaniviSai vA devAdikaviSai anyathA pratItirUpa moha kA abhAva, so amUhadRSTitva hai| bahuri Atmadharma kA vA jinadharma kA badhAvanA, tAkA nAma upahaNa hai| isa hI aMga kA nAma upagUhana bhI kahie hai| tahA~ dharmAtmA jIvani kA doSa DhAMkanA aisA tAka artha jAnanA / bahuri apane svabhAvaviSe vA jinadharmaviSai Apako vA parako sthApana karanA, so sthitIkaraNa hai| bahuri apane svarUpa kI vA jinadharma kI mahimA pragaTa karanA, so prabhAvanA hai| bahuri svarUpaviSa vA jinadharmaviSa vA dharmAtmA jIdaniviSa atiprIti bhAva, so vAtsalya hai| aise e ATha aMga jaanne| jaise manuSya zarIra ke istapAdAdika aMga haiM, taise e samyaktva ke aMga haiN| yahA~ prazna-jo keI samyaktvI jIvanikai bhI bhaya icchA glAni Adi pAie hai ara keI mithyAdRSTIkai na pAie hai, tAtai niHzaMkitAdika aMga samyaktva ke kaise kaho ho ? tAkA samAdhAna- jaise manuSya zarIra ke hastapAdAdi aMga kahie hai, tahA~ koI manuSya aisA bhI hoya, jAke hastapAdAdiviSai koI aMga na hoy| tahA~ vAkai manuSyazarIra to kahie parantu tini aMgani binA vaha zobhAyamAna sakala kAryakArI na hoy| taise sanyaktva ke niHzaMkitAdi aMga kahie hai, tahA~ koI samyaktI aisA bhI hoya, jAkai niHzaMkitatvAdiviSai koI aMga na hoya 1 tahA~ vAkai samyaktva to kahie parantu tini aMganibinA Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prakAzaka-268 vaha nirmala sakala kAryakArI na hoy| bahuri jaise bAMdarekai bhI hastapAdAdi aMga ho haiM parantu jaise manuSya ke hoya, taise na ho haiN| taise midhyAdRSTInikai bhI vyavahArarUpa niHzaMkitAdika aMga ho haiM parantu jaise nizcaya kI sApekSa lie samyaktvo ke hoya taise na ho haiM hI samya sapiya pacIja lA paheM haiM- AzaMkAdika, ATha mada, tIna mar3hatA, SaT anAyatana, so e samyaktvIka na hoy| kadAcit kAhUkai koI lAgai samyaktvakA sarvathA nAza na ho hai, tahA~ samyaktva malina hI ho hai, aisA jaannaa| bahu..... Wan Wan Wan Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa rakN ' .... pariziSTa 1 : kathAbhAga chaThA adhikAra-pR. 152 paMkti 9 (1) muniyoM ko AhAradAna na dene kI kathA prabhApura nagara ke rAjA zrInandana aura rAnI dharaNI ke suramanyu, zrImanyu, nicaya, sarvasundara, jayavAna, vinayalAlasa aura jayamitra ye sAta putra hue| prItiMkara svAmI ke kevalajJAna ko dekha pratibodha ko prApta ho pitA-putra saMsAra se virakta ho gye| pitA zrInandana to kevalajJAna prApta kara mokSa gaye aura ye sAtoM putra cAraNaRddhi Adi aneka RddhiyoM ke dhAraka zrutaphevalI ho saptarSi ke nAma se vihAra karane lge| __ "so cAturmAsika viSai mathurA ke vanaviSe vaTa ke vRkSa tale Aya virAje / tinake tapa ke prabhAvakari camarendra kI prerI marI dUra bhii|... mathurA kA samasta maNDala sukharUpa bhayA... / ve mahAmuni rasaparityAgAdi tapa ara belA telA pakSopavAsAdi aneka tapa ke dhAraka, jina cAra mahInA caumAse rahanA to pathurA ke vanaviSai, ara cAraNaRddhi ke prabhAvateM cAhe jahA~ AhAra kara aave| so eka nimiSa mAtra viSa AkAza ke mArga hoya podanApura pAraNA kara Aye, bahuri vijApura kara aavai|... eka dina ve dhIra vIra mahAzAnta bhAva ke dhAraka jUr3A pramANa gharatI dekha vihAra kara IryAsamiti ke pAlanahAre AhAra ke samaya ayodhyA aaye| zuddha bhikSA ke lenahAre, pralaMbita haiM mahAbhujA jinakI, arhadatta seTha ke ghara Aya prApta bhye| taba ahaMda ne vicArI varSAkAla viSai muni kA vihAra nAhI, ye caumAsA pahile to yahA~ Aye naahiiN| ara maiM yahA~ je je sAdhu virAje hai, guphA meM, nadI ke tIra, vRkSatale, zUnya sthAnaka viSa, vana ke caityAlayaniviSai, jahA~-jahA~ caumAsA sAdhu tiSThe haiM, ve maiM sarva bNd| ye to aba taka dekhe naahiiN| ye AcArAMga sUtra kI AjJA se parAGmukha icchAbihArI haiM, varSAkAla viSai bhI pramate phirai haiM, jina AjJA parAGmukha, jJAnarahita, nirAcArI, AcArya kI AmnAya se rahita haiN| jina AjJA pAlaka hoya to varSAviSai vihAra kyoM kare? so yaha to uTa gayA, ara yAkai putra kI vathU ne ati bhakti kara prAsuka AhAra diyaa| so muni AhAra leya bhagavAna ke caityAlaya Aya jahA~ dhutibhaTTAraka virAjate hute, ye saptarSi Rddhi ke prabhAva kara dharatI se cAra aMgula alipta cale Aye ara caityAlayaviSai dharatI para paga dharate aaye| AcArya uTha khar3e bhaye, ati Adara se inakU namaskAra kiyaa| ara je dyutibhaTTAraka ke ziSya hute tina sabane namaskAra kiyaa| bahuri ye sapta to jinadhandanA kari AkAza ke mArga madhurA gye| inake gaye pIche arhadatta seTa caityAlaya viSai aayaa| taba dyutibhaTTAraka ne kahI - sapta maharSi mahAyogIzvara cAraNamuni yahA~ Aye hute, tumane hUM vaha vaMde haiM? ve mahApuruSa mahAtapa ke dhAraka haiM, cAra mahIne mathurA nivAsa kiyA hai, ara cAhai jahA~ AhAra le jAya / Aja ayodhyAviSai AhAra liyA, caityAlaya darzana kara gaye, hamase dharmacarcA karI, ve mahAtapodhana nagaragAmI zubha ceSTA ke dharaNahAre, parama udAra, te muni bandive yogya haiN| taba vaha zrAvakaniviSai agraNI AcArya ke mukha sUM cAraNamunini kI mahimA sunakara khedakhinna hoya pazcAtApa karatA bhyaa| dhikkAra mohi maiM samyakdarzana rahita vastu kA svarUpa na pichAnyA, maiM atyAcAra Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 300 mithyAdRSTi, mo samAna aura adharmI kauna? ve mahAmuni mere mandira ahArakU Aye ara maiM navadhA bhakti kara AhAra na diyaa| jo sAdhukU dekha sanmAna na karai ara bhakti kara annajala na deya so mithyAdRSTi hai| maiM pApI, pApAtmA, pApa kA bhAjana, mahAniMdya, mo samAna aura ajJAnI kauna? maiM jinavANI se vimukh| aba maiM jaulaga unakA darzana na karUM taulaga mere mana kA dAha na mittai|" jaba aSTAhikA AI to arhadatta seTa ne mathurA pahu~ca kara muniyoM kI pUjA-stuti kI aura AhAra dekara citta ko zAnta kiyaa| __-padmapurANa, parva 62 anuvAda paM. daulatarAmajI, pR. saM. 712-714 zrImahAvIrajI prakAzana sAtauM adhikAra-pR. 181 paMkti 15 (2) kutte ke deva hone kI kathA eka bAra kucha vina yajJa kara rahe the, tabhI eka kutte ne Akara unakI havana-sAmagrI jUThI kara dii| una viproM ne urA kutte ko berahamI se itanA mArA ki vaha maraNAsanna ho gyaa| saMyoga se jIvandhara kumAra udhara A nikle| unhoMne kutte ko marate dekha kara use namaskAra mantra sunaayaa| mantra ke prabhAva se kuttA mara kara yakSoM kA indra sudarzana huaa| anazijJAna se apane upakArI kA smaraNa kara vaha jIvandhara kumAra ke pAsa AyA aura bolA ki "he jIvandhara! jaba bhI tuma para koI vipatti Aye to merA smaraNa karanA, maiM usI samaya Akara ApakI vipani dUra kara duuNgaa|" yaha kaha kara vaha calA gyaa| kAlAntara meM jaba jIvandhara ko mRtyudaNDa milatA hai taba sudarzana yakSendra Akara jIvandhara kI rakSA karate haiN| kSatracUr3AmaNi (jIvandhara caritra) 4/1-14 tathA 5/14,24 Adi sAtavA~ adhikAra-u. 184 tIsarI paMkti (3) zivabhUti kevalI kI kathA zivabhUti nAgakA nikaTabhavya saMsAra se virakta hokara dIkSA lekara tapazcaraNa karane lgaa| vaha kucha par3hA-likhA nahIM thaa| gurumukha ne usane suna rakhA thA ki AtmA aura zarIra isa prakAra bhinna hai jisa prakAra tuSa aura mAsa bhinna hote haiN| isI bhAvajJAna ke AdhAra para vaha sAdhu huA thA aura ATha pravacana mAtAoM (pA~ca samiti + tIna gupti) kA jJAna hone se mAdhucaryA kA samIcInatayA pAlana karatA thaa| parantu buddhi kI mandatA se vaha eka dina gurumukha se sune hue isa dRSTAnta ko bhI bhUla gayA ki AtmA aura zarIra tuSa-mAsa kI taraha bhinna haiN| bahuta prayatna karane para bhI vaha yAda nahIM kara sakA / eka dina AhAra ko jAte hue usane kisI strI ko dAla dhote hue dekhaa| usane usa strI se pUchA ki tuma yaha kyA kara rahI ho? to strI ne uttara diyA - maiM dAla dhokara usake tuSa (chilake) alaga kara rahI huuN|" itanA sunate hI use 'tuSa-mAsa bhinna' udAharaNa yAda A gyaa| vaha jAkara dhyAna karane lagA aura kevala itane hI dravya aura bhAvazruta ke prabhAva se antarmuhUrta meM ghAtiyA karmoM ko naSTa kara arahanta kevalI bana gyaa| anantara zeSa cAra ghAtiyA karmoM ko bhI naSTa kara mokSa gyaa| -- SaTprAbhRta-bhAvaprAbhRta gAthA 53 kI TIkA Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 301 sAtavA~ adhikAra-pR. 195 paMkti 27 (4) bhavyasena muni kI kathA vijayA: parvata kI dakSiNa zreNI ke medhakUTapura nAmaka nagara meM rAjA candraprabha apanI sumati nAmakI paTarAnI ke sAtha rAjya karatA thaa| eka dina rAjA apane putra candrazekhara ko rAjyaM dekara, kucha vidyAe~ sAtha leMkara, munivandanA karane hetu dakSiNa mazuga gayA aura nigupta AvArya ke pAsa zrAvaka ke vrata grahaNa kara kSullaka bana gyaa| vahA~ se jaba vaha muniyoM kI vandanA karane hetu calA to usane gurudeva se pUchA ki prabho kisI ko kucha kahanA ho to mujhe batA dIjie - maiM jA rahA hU~ - kaha duuNgaa| AcArya ne kahA ki suvrata muni ko namo'stu kahanA aura varuNa mahArAja kI patnI revatI ko dharmavRddhi khnaa| kSullaka ne punaH pUchA ki aura kisI ko to kucha nahIM kahanA hai? AcArya ne manA kara diyaa| kSullaka ne punaH pUchA to bhI AcArya ne vahI uttara diyaa| kSullaka ne mana meM socA ki "vahA~ bhavyasena nAma ke muni bhI rahate haiM lekina guru ne unakA nAma bhI nahIM liyA, isakA kyA kAraNa hai? calo, vahIM cala kara dekhUgA ki kyA bAta hai?" isa prakAra vicAra kara kSullaka uttara mathurA pahuMcA aura suvrata muni ko AcArya kA namostu kaha kara bhavyatena muni ke sthAna para gyaa| bhavyasena muni ne kSullaka se yAta bhI nahIM kii| jaba bhavyasena kamaNDalu lekara bAhara jAne lagA to kSullaka bhI usake sAtha ho liyaa| usane vidyA ke prabhAva se sAre rAste meM pAsa hI ghAsa paidA kara dii| bhavyasena munirAja ghAsa ko dekha kara bhI usa para paira rakhakara cale gye| isake bAda jaba bhavyasena zauca se nivRtta hue to kSullaka ne apanI vidyA se kamaNDalu kA pAnI sukhA diyA aura muni se kahA ki "bhagavan! kamaNDalu meM pAnI nahIM hai aura na koI prAsuka IMTa hI dikhAI detI hai ataH miTTI lekara isa tAlAba meM Apa zuci kara leN| mavyasena muni ne isako anAcAra samajhakara bhI Agama kI upekSA kara zuddhi kara lii| bhavyasena muni ke isa prakAra ke AcaraNa se kSullaka ne samajha liyA ki ye muni dravyaliMgI haiN| ataH unakA nAma usane bhavyasena kI jagaha abhavyasena kara diyaa| - SaTprAbhRta-bhAvaprAbhRta-gAthA 52 TIkA sAtavA~ adhikAra-pR. 197 paMkti 25 (5) yamapAla cANDAla kI kathA kAzI ke rAjA pAkazAsana ne eka samaya apanI prajA ko mahAmArI se pIr3ita dekha kara DhiMDhorA piTavA diyA ki "nandIzvara parva meM ATha dina paryanta kisI jIva kA vadha na ho| isa rAjAjJA kA ullaMghana karane vAlA prANadaNDa kA bhAgI hogaa| vahIM eka seThaputra rahatA thaa| usakA nAma to thA dharma, para asala meM vaha mahA adharmI thaa| sapta vyasanoM kA sevana karane vAlA thaa| use mAMsa khAne kI burI Adata par3I huI thii| eka dina bhI binA mAMsa khAye usase nahIM rahA jAtA thaa| eka dina vaha guptarIti se rAjA ke bagIdhe meM gyaa| yahA~ rAjA kA eka khAsa meMr3hA ba~dhA karatA thaa| usane use mAra DAlA aura usake kacce hI mAMsa ko khAkara usakI haDDiyoM ko eka gaDDhe meM gAr3a diyaa| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 302 dasare dina jaba rAjA ne bagIce meM meMDhA nahIM dekhA aura bahuta khoja karane para jaba usakA patA nahIM calA taba unhoMne usakA patA lagAne ke lie apane guptacara niyukta kiye| eka guptacara rAjA ke bAga meM bhI calA gyaa| vahA~ kA bAgavAna rAta ko sote samaya apanI strI se seTaputra ke dvArA meMDhe ke mAre jAne kA hAla kaha rahA thaa| use guptacara ne suna liyaa| usane mahArAja se jAkara saba hAla kaha diyaa| rAjA ko yaha sunakara seThaputra para bar3A gussA aayaa| unhoMne kotavAla ko bulAkara AjJA kI ki pApI seTaputra ne eka to jIvahiMsA kI aura dUsare rAjAjhA kA ullaMghana kiyA hai, ataH use le jAkara zUlI para car3hA do| kotavAla seThaputra ko pakar3a kara zUlI ke sthAna para le gayA aura naukaroM ko bheja kara usane yamapAla cANDAla ko bulavAyA kyoMki zUlI para car3hAne kA kAma usI kA thaa| para yamapAla ne eka dina sauSadhi RddhidhArI munirAja ke dvArA jinadharma kA pavitra upadeza suna kara yaha pratijJA lI thI ki "maiM caturdazI ke dina kabhI jIvahiMsA nahIM kruuNgaa|" isalie usane rAjasevakoM ko Ate hue dekhakara apane vrata kI rakSA ke lie apanI strI se kahA - "priye! kisI ko mArane ke lie mujhe bulAne hetu rAjasevaka apa rahe haiM, so tuma unase kaha denA ki ve ghara meM nahIM haiM, dUsare gA~va gaye hue haiN|" isa prakAra apanI patnI ko kaha kara vaha apane ghara meM hI chipa gyaa| jaba rAjasevaka usake ghara para Aye to cANDAla kI strI ne apane svAmI ke bAhara jAne kA samAcAra kaha diyA to sevakoM ne bar3e kheda ke sAtha kahA - "hAya, vaha bar3A abhAgA hai| Aja hI to eka seThaputra ko mArane kA maukA AyA thaa| yadi vaha Aja seThaputra ko mAratA to use usake saba vastrAbhUSaNa prApta hote 1" vastrAbhUSaNa kA nAma sunate hI cAMDAlinI ke mu~ha meM pAnI bhara aayaa| vaha apane lobha ke sAmane apane svAmI kA hAni-lAbha kucha nahIM soca skii| usane rone kA DhoMga banAkara aura yaha kahate hue ki hAya! ve Aja hI gA~va ko cale gaye, AtI huI lakSmI ko unhoMne pA~va se ThukarA diyA, hAtha ke izAre se ghara ke bhItara chipe hue apane svAmI ko batA diyaa| yaha dekha rAjasevakoM ne use ghara se bAhara nikaalaa| nikalate hI nirbhaya hokara usane kahA - "Aja caturdazI hai aura mujhe Aja ahiMsAvrata hai, isalie maiM kisI taraha-cAhe mere prANa hI kyoM na jAyeM, hiMsA nahIM kruuNgaa|" sevaka use rAjA ke pAsa le gye| vahA~ bhI vaisA hI khaa| ThIka hai - "yasya dhameM suvizvAsaH kvApi bhItiM na yAti sH|" rAjA seTaputra ke aparAdha ke kAraNa usapara to atyanta kupita the hI, cANDAla kI nirbhayapane kI bAta ne unheM aura adhika krodhI banA diyaa| unhoMne usI samaya AjJA dI ki - "jAo, ina donoM ko le jAkara magaramacchAdi krUra jIvoM se bhare tAlAba meM DAla do|" vahIM kiyA gyaa| kotavAla ne donoM ko lAlAba meM DalavA diyaa| tAlAba meM DAlate hI pApI seThaputra ko to jalajIvoM ne khA liyaa| rahA yamapAla-so vaha apane jIvana kI kucha bhI paravAha na kara apane vratapAlana meM nizcala banA rhaa| usake ucca bhAvoM aura grata ke prabhAva se devoM ne Akara usakI rakSA kii| unhoMne dharmAnurAga se tAlAba meM hI eka siMhAsana para yamapAla cANDAla ko baiThAyA, usakA satkAra kiyA aura use khUba svargIya vastrAbhUSaNa pradAna kiye| jaba rAjA prajA ko yaha hAla suna par3A to unhoMne bhI usa cANDAla kA harSapUrvaka sammAna kiyaa| vratapAlana kA aisA acintya prabhAva dekhakara bhavya puruSoM ko ucita hai ki ve svargamokSa kA sukha dene vAle jinadharmopadiSTa vrata-saMyamapAlana meM apanI buddhi lgaaveN| - ArAdhanA kathAkoza : prathama bhAga : 24vI kathA mUla - bra. nemidatta, anu. udayalAla kAsalIvAla Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 303 AThavA~ adhikAra-pR. 235 paMkti 24 (6) viSNukumAra muni kI kathA ujjaina meM kisI samaya rAjA zrIvarmA rAjya karatA thaa| usake cAra mantrI the| bali, vRhaspati, prahalAda aura nmuci| eka bAra AcArya akampana apane saMghake 700 muniyoM ke sAtha vihAra karate hue ujjaina aaye| prajA kI dekhA-dekhI ukta cAroM mantrI aura rAjA bhI muniyoM ke darzana karane gye| parantu AcArya ne apane divyajJAna se rAjyAdhikAriyoM ko mithyAdRSTi jAnakara samasta saMghako unase vArtAlApa karane kI manAhI kara dii| mantriyoM ne pahuMcakara muniyoM ko namaskAra kiyaa| kintu jaba unhoMne namaskAra ke badale kisIko AzIrvAda dete taka bhI na dekhA to unhoMne muniyoM kI ha~sI kI aura kahA "ye saba baila haiM, kucha nahIM jaante|" nagara ko lauTate samaya unheM AhAra lekara Ate hue zrutasAgara muni dIkha pdd'e| vahA~ una muni se cAroM brAhmaNoM kA vivAda ho gayA aura ve parAjita ho gye| muni apane saMghameM pahuMce aura unhoMne mArga kA saba vRttAnta AcArya se nivedana kiyaa| AcArya ne unheM prAyazcittasvarUpa jahA~ vivAda huA thA, rAta bhara vahIM kAyotsarga karane ke lie khaa| muni ne vaisA hI kiyaa| ve cAroM mantrI parAjaya ke apamAnase duHkhI hokara rAta meM saMghako mArane cle| kintu mArga meM unhIM muni ko khar3A dekhakara pahale unhIM ko mAranA caahaa| muni ke vadha ke lie jaise hI unhoMne talavAra uThAI ki nagara-devatA ne unheM usI prakAra kIla diyaa| prAtaH logoM ne unheM usa prakAra khar3A dekhakara bar3A dhikkArA, aura rAjAne unheM gadhepara car3hA kara nagara se nikAla diyaa| idhara haritanAgapurakA rAjA mahApadma apane bar3e putra padma ko rAjya dekara choTe putra viSNukumAra sahita muni ho gyaa| ve cAroM mantrI vahA~ se nikalakara hastinAgapura meM usI rAjA padma ke mantrI ho gye| unhoMne rAjA padma ke ajeya zatru rAjA siMhabalako kisI prakAra pakar3a kara padma ke sAmane lA diyaa| padma isa para prasanna ho gayA aura unase vara mAMgane ke lie khaa| mantriyoM ne kahA 'samaya Ane dIjie, hama apanA vara mAMga leNge|' saMyoga se ve hI AcArya akampana apane saMghake 700 muniyoM ke sAtha vihAra karate hue hastinAgapura phuNce| unheM dekhakara mantriyoM ne apane pUrva apamAna kA badalA lenA caahaa| rAjA ko munimakta jAnakara unhoMne usa samaya apanA vara mA~ganA ucita samajhA aura use pUrA karane ke lie rAjA se sAta dina ke lie rAjya kI yAcanA kii| rAjA ne use svIkAra kara liyaa| rAjya pAkara una mantriyoM ne kAyotsarga se khar3e hue una muniyoM ko cAroM ora se ghera kara eka yajJamaNDapa banavAyA aura ve yajJa karane lge| yajJa meM pazuoM kI carbI aura carma Adi ke jalane se jo dhuMA uThA, usase muniyoM ke gale ruMdha gye| yAhA~ taka ki apane kaNTagata prANa dekhakara muniyoM ne saMnyAsa dhAraNa kara liyaa| idhara mithilAnagarI meM AdhI rAtako AcArya zrutasAgara ne zravaNa nakSatra ko kampAyamAna dekhaa| avadhi-jJAna se muniyoM para upasarga jAnakara unake mu~ha se 'hA' nikala pdd'aa| pAsa baiThe hue puSpadhara nAma ke eka kSullakane AcArya se isakA kAraNa puuchaa| AcArya ne upasarga kA saba vRttAnta kaha diyA aura usake nivAraNa kA upAya batAyA ki dharaNibhUSaNa parvatapara Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 304 viSNukumAra muni ko vikriyA Rddhi utpanna huI hai| ve upasarga dUra kara sakate haiN| sullaka viSNukumAra muni ke pAsa gayA aura 700 muniyoM ke upasarga kI bAta kaha kara unheM vikriyA Rddhi utpanna hone kI bAta khii| parIkSA ke lie viSNukumAra muni ne jyoMhI apanA hAtha pasArA ki vaha parvatAdika se binA ruke hue bahuta dUra calA gyaa| isa taraha Rddhi kI parIkSA kara apanA bAvana kA rUpa banAkara, una mantriyoM ke pAsa, jo usa samaya rAjA the, phuNce| vahA~ jAkara khUba vedadhvanikI aura dakSiNA meM tIna paiMDa pRthvI mA~gI, rAjAne svIkAra kara liyaa| muni ne apanA eka paira sumeru para rakkhA, dUsarA mAnuSottara parvata para, tIsarA deva-gandhoM meM kSobha paidA kara rAjA balikI pIThapara rakha diyaa| isa taraha sArI pRthvI apane adhikAra meM kara muniyoM kA upasarga dUra kiyaa| ve mantrI lajjita hokara munisaMgha ke pairoM para gira par3e aura tabase samyagdRSTi zrAyaka ho gye| (1) ArAdhanA kathAkoza (bra.nemidatta anu. udayalAla kAsalIvAla) prathama bhAga - 12 vI kathA (2) praznottara prAvakAcAra (sampatpca kA yAlpalya aMga) AThavA~ adhikAra-pR. 237 paMkti 7 (7) vajrakarNa siMhodara kI kathA dazAMgapura nagara kA rAjA bajrakarNa bar3A dharmAtmA aura sAthucarita puruSa thaa| usake yaha pratijJA thI ki maiM deva, zAstra, guruko chor3akara anya kisI ko namaskAra nahIM kruuNgaa| apanI pratijJA ke nirvAha ke lie usane a~gUThI meM arahatakA eka chorA sA pratibimba jar3avA liyA thaa| vaha jaba kisI ko namaskAra karatA, taba usI aMgUThI ke pratibimba ko dhoka detA lekina mAlUma aisA par3atA ki sAmane vAle AdamI ko namaskAra kara rahA hai| yaha apane svAmI rAjA siMhodara ke sAtha bhI yahI vyavahAra karatA thaa| usakA yaha bheda kisI ne rAjA siMhodara se kaha diyaa| siMhodarane krodha meM Akara use pakar3a lAneke lie senA bhejI lekina vaha apane durga meM jAkara chipakara baiTha gyaa| siMhodara taba svayaM yuddha-sAdhanoM se sajjita hokara dazapura nagara AyA aura eka dUta dvArA vajrakarNa se kahalavAyA ki 'vaha zIghra mujhe Akara namaskAra kare anyathA use usakI DhIThatAkA phala bhoganA hogaa|' vajrakarNa ne aisA karane se inkAra kara diyaa| isa para siMhodara ne usakA sArA nagara ujAr3a diyaa| saMyoga se udhara rAma, lakSmaNa aura sItA ghUmate hue A nikale aura eka AdamI se nagara ke ujar3ane kA kAraNa jAnakara vahIM Thahara gye| dUsare dina prAtaHkAla hI lakSmaNa khAnA lAne ke lie nagara meM gaye aura sIdhe vajrakarNa ke yahA~ phuNce| vajrakarNa ne lakSmaNa ko AdarapUrvaka bar3e hI susvAdu vyaMjana diye| lakSmaNa unheM lekara rAma ke pAsa aaye| jaba saba khA cuke taba rAmacandrajI ne lakSmaNa se vajrakarNa kI sahAyatA karane ke lie khaa| lakSmaNa binA kucha hathiyAra liye siMhodara ke kaTaka meM pahuMce aura vajakarNa ko chor3a dene ke liye khaa| jaba siMhodarane inkAra kiyA taba donoM ora se yuddha huaa| yuddha meM lakSmaNa ne siMhodara ko pakar3a liyA aura vajrakarNa se kSamAyAcanA karAkara usakA rAjya lauTA diyaa| -padmapurANa bhAga 2, sarga 33 pR. 101-124 bhAratIya jJAnapITha prakAzana Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa -2 granthagata pAribhASika zabdakoza akAmanirjarA - sahane kI hArdika ica na hone para bhI | amavya - kabhI mukta na hone vAlA jiiv| kSudhAdika se vivaza hone para mandakaSAya amUrtika - rUpa, rasa, gandha, sparza se rahita padArtha / kI dazA meM phala dekara kamo kA svayameva arihanta - pAtiyAkarmarahita, 34 atizaya sahita jhar3a jaanaa| aura 16 doSa rahita parameSThI agurulaghu - gotra karma ke abhAva se hone vAlA aApatti - eka vAkya se anya artha kA bodha siddhoM kA eka gunn| honA / jaise moya devadatta dina meM nahIM agRhIta -jo vAhya kAraNa binA, svabhAva se hotA hai vh| khaataa| isa vAkya se devadatta ke rAta apAtiyA karma - AtmaguNoM kA ghAta na karane vAlA meM khAne kA bodha hotA hai| krm| aloka - jahA~ kevala AkAza dravya hI hotA hai, apApana - cakSu ko bher3a kara anya indriyoM se anya, dravya nahIM hote| hone vAlA drshn| adagAinatva Aya karma ke abhAva se paidA hone ArAAzcaryajanaka ghttnaayeN| vAlA sihoM kA eka gunn| paraspara meM aNuvrata- pApoM kA sthUla tyaag| binA hI mile avagAhana karane kI aticAra - vrata kI apekSA rakhate hue usakA ekadeza shkti| maMga indriyoM aura mana kI sahAyatA ke aSaHkaraNa - jahA~ Upara aura nIce ke samayavartI binA mUrtika padArthoM ko maryAdApUrvaka jIvoM ke pariNAma samAna hoN| jAna lene vAlA jJAna / isakA dUsarA anAcAra - vrata kA pUrNa aNg| nAma sImAbAna bhI hai| anAyatana - ayogya sthaan| samyaktva meM doSajanaka avirati- patroM meM pravRtti, vrthiintaa| eka se cauthe kudevAdika kI prshNsaa| guNasthAna taka meM avirati hotI hai| anivRtikaraNa - jahA~ eka samayavartI jIvoM ke pariNAmoM azubhopayoga - kavAya, pApa aura vyasana Adi ninya kI vizuddhatA meM koI bheda na ho; nauvA~ kAryoM kI ora mana-vadhana kAya kA gunnsthaan| lakSya honaa| anuprekSA - saMsAra, zarIra aura bhogoM ke svarUpa asaMhI - manarahita jiiv| kA bAra-bAra vicAra / anityAdi bAraha ajhamindra - solaha svargoM se Upara ke deva jinameM bhaavnaaeN| indra Adi kA bheda nahIM hotaa| anubhAga - karmoM kI phaladAna shkti| AgamadravyanikSepa - Agama kA jAta kintu Agama ke anekAnta- bhinna-bhinna dharmoM kI apekSA eka vastu upayoga se rahita aatmaa| ko viroSarahita anekavarmAtmaka kathana AbAkAkAla - kau ke udaya yA udIraNA hone se karane vAlA siddhaant| pahale kA smy| apakarSaNa- koM kI sthiti anubhAga kA ghaTa jaanaa| ArtadhyAna- iSTaviyoga, aliSTasaMyoga, vedanA aura aparyApzaka- AhArAdi chaka paryAptiyoM meM se jisa nizAna Adi se cintita rhnaa| jIva kI eka bhI paryApti pUrNa na huI AvalI kAla kA eka prinnaam| asaMkhyAta ho| samayoM kI eka AvatI metI hai| apUrvakaraNa - mahA~ bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAma Avazyaka- avazya karane yogya painika krtvy| apUrva hI apUrva ho; AThavA~ gunnsthaan| / itaretarAtrayayoSa - do cIjeM jahA~ paraspara Azrita batAI Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 306 jaay| nyAya kA eka doss| kApotalezyA - paranindA, AtmaprazaMsA, itaranigoda . asarAzi se nikala kara punaH nigoda chidrAnveSaNatA, vivekahInatA Adi rUpa meM jAne vAle jiiv| pariNAma vizeSa utkarSaNa - karmoM kI sthiti va anubhAga kA bddh'naa| kuTIcara - hindU saMnyAsiyoM kA eka bheda / udaya - karmoM kA phala denaa| kuliMgI - mithyAvezadhArI puruss| udIraNA - samaya ke pahale hI karmoM kA phala kevalI - srvjny| denaa| kevaladarzana - trikAla aura triloka ko yugapat dekhnaa| udvelanA - eka karmaprakRti kA sajAtIya karmaprakRti kevalajJAna - samasta padArthoM kI trikAla aura triloka rUpa pariNamana karA kara nAza krnaa| meM hone vAlI samasta paryAyoM ko eka upabhoga - bAra-bAra bhoga meM A sakane vAlI sApAnane malA AtA vstu| kRtakRtya samyagdRSTi -midhyAtva aura mizramohanIya ko naSTa upamAna - pramANa kA eka bhed| eka kI samAnatA kara antarmuhUrta meM kSAyika samyagdRSTi se dUsare kA jJAna krnaa| hone vAlA jiiv| upayoga - jIva kI jJAnadarzana shkti| jAnane- kRSNalezyA - nirdaya, duSTa aura atyAcArI, pariNAma dekhane rUpa cetanA kA pariNAma vizeSa / vishess| upazamakaraNa - kamoM kA anudy| gaNathara - tIrthaMkaroM ke sAkSAta ziSya jo unake upadezoM upaathikrm| ko bAraha aMgoM meM nibaddha karate haiN| (1) posaha - upvaas| gati - gati nAma karma ke udaya se prApta hone ekendriya - sparzana indriya vAle jiiv| vAlI jIva kI pryaay| ekAzana - dina meM eka bAra bhojana krnaa| guNa - jo dravya meM rahatA hai parantu jisameM ekAnta pama - aneka dharmoM kI sattA kI apekSA nahIM svayaM guNa nahIM rhtaa| karake vastu ko sarvathA eka rUpa maannaa| guNavrata - mUlaguNoM aura aNuvratoM ko dRr3ha karane vAle vrt| eSaNA samiti - nidoSa vidhi se AhAra lenaa| guNazreNI nirjarA - asaMkhyAtaguNI-2 nirjraa| audArika zarIra - manuSya aura tiryaJcoM kA sthUla shriir| | guNasthAna - moha aura yoga ke bhAva tathA abhAva aupAdhika bhAva - karmajanya bhaav| se hone vAlA AtmA kA kramika aMga - gautama gaNadhara kRta jainoM kA mUla sAhitya / vikaas| antarakaraNa - Age udaya meM Ane vAle karma ke kucha gupti - pana, vacana, kAya kI pravRtti ko bhalI niSekoM ko bIca se uThAkara Age-pIche prakAra roknaa| krnaa| pradeSaka- solahaveM svarga se Upara aura anudizoM antarmuhUrta - AvalI se Upara aura muhUrta se nIce se nIce ke devoM kA nivaassthaan| kA smy| gRhItamiSmAtya - dUsare ke upadeza Adi se grahaNa kiyA karaNa - pariNAma / indriya / gnnitsuutr| gayA mithyaatv| karma - yoga aura kaSAya ke nimitta se AtmA pAtipAkarma - AtmaguNoM kA ghAta karane vAle krm| se sambandha ko prApta hone vAlA eka ghakSudarzana - cakSujJAna se pahale hone vAlA paan| prakAra kA pudagala dravya, jo AtmA ke cAritramoha - cAritra kA ghAtaka mohanIya / asalI svabhAva ko DhakatA hai| cetanA - jJAna-darzana shkti| kaSAya - jo AtmA ko kaSatA, duHkha detA aura cauindriya - cAra (sparzana, rasanA, prANa, cakSu) indriyoM parAdhIna karatA hai| krodha, mAna, mAyA, vAlA jiiv| lobhAdi rUpa prinnaam| caitya pratimA, puurti| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 307 amastha - janma - janmakalyANaka - jinavANI - jugupsA - jyotiSka tAdAtmya - tIna indriya - tIrthakara - tuSamAsabhinna - trasa - alpjnyaanii| kevalajJAna se pahale kA | dezaghAtI - . . . AtmagaNoM kA AMzika ghAta karane vAlA saba jnyaan| krm| jIva ke navIna paryAya kA utpaad| dezacAritra - bAraha vratarUpa zrAvakoM kA caaritr| tIrthaMkaroM ke janmasamaya devoM dvArA manAyA dezadratI - zrAvaka ke vratoM kA pAlaka paMcamaguNa jAne vAlA utsv| sthAnavartI samyagdRSTi jiiv| tIrthaMkaroM kA updesh| do indriya - sparzana aura rasanA indriya vAle jIva / glAni bhaav| dravya guNa aura paryAya sahita vstu| sUrya candra graha nakSatra tArA Adi dravyakarma - karmazakti ko prApta pudgala piNDa, jyotiSka jAti ke dey| jJAnAbaraNAdi krm| guNa aura guNI kA abhed| dravyaprANa- pA~ca indriyoM, tIna bala, Ayu aura tIna (sparzana, rasanA, ghrANa) indriya shvaasocchvaas| vAle jIva dravyaliMga - munivezI kintu aMtaraMga se pramatasaMyata tIrthaMkara prakRti kA bandha karane vAle guNasthAna se rahita, 1 se 5 taka dharma ke pravartaka AtmA vishess| kisI eka guNasthAnavAlA jiiv| dhAnya aura usake chilake kI taraha dravyadRSTi - sAmAnya ko grahaNa karane vAlI dRsstti| AtmA aura zarIra ko alaga-alaga dravyArthika ny| smjhnaa| dravyamana - hRdaya meM ATha pA~khur3I ke kamala ke ekendriya ko chor3a kara zeSa saba saMsArI AkAra eka prakAra kI zArIrika racanA jiiv| jo socane-vidhArane meM sahAyaka hai| jJAna se pahale hone vAlA upyog| dravyendriya - sparzana, rasanA Adi bAhya indriyA~ / upayoga se upayogAntara hone meM AtmA dhyAna saba vikalpa chor3a kara citta ko eka kI avasthA vishess| lakSya meM sthira krnaa| samyagdarzana ko ghAta karane vAlA mohanIya naya - jo yastu ke ekadeza ko jAnatA hai| krm| yastu kA AMzika aan| baMdha, utkarSaNa, saMkramaNa, apakarSaNa, nikSepa - pramANoM aura nayoM se pracalita udIraNA, sattva, udaya, upazama, nitti, lok-vyvhaar| nikAcanA-karmoM meM hone vAlI ye dasa | nAmanikSepa - guNa na hone para bhI padArtha ko usa kriyaayeN| nAma se kahanA jaise - janmAndha kA utpAda pUrva se lekara vidyAnuyAda pUrya nAma sulocana rakha lenaa| taka dasa pUrvo ke jhaataa| nArakI naraka ke duHkha bhogane vAlA jiiv| tIrthakara sarvajJa kI vaannii| nigoda - jinakA AhAra, zvAsocchvAsa, janmaanantAnubandhI ke visaMyojanapUrvaka hone maraNa aura lakSaNa samAna hotA hai, ve vAlA upazama-samyaktva / upazama zreNI sAdhAraNa jiiv| car3hane ke sammukha avasthA meM hone nitpanigoda - vaha jIva jisane kabhI usa paryAya nahIM vAlA smyktv| yaha samyaktva vedaka pAI hai| samyakavI ko hI prApta hotA hai| jaba nirjarA - the hue karmoM kA AtmA se alaga ki prathamopazama samyaktva ko mithyAvRSTi honaa| jIva prApta karatA hai| nirgrantha - parigraha rahita, digambara bhaav| vara Adi kI cAha se rAgIdveSI devoM / niSeka - eka samaya meM udaya meM Ane vAle kI puujaa| karmaparamANuoM kA smuuh| varzanamoha dazakaraNa - dazapUrvaSArI - divyadhyanidvitIyopazama - devamUr3hatA - Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 304 nIlalezyA - adhika nidrA, para-baJcakatA, tIvra / pradezabandha - viSayAsakti Adi prinnaam| nIhAra - mlmuutraadi| pratimAdhArInokarma - tIna zarIra aura chaha paryAptiyoM ke yogya pudgala paramANuoM kA grhnn| pratyakSa jJAna - kamodaya meM sahAyaka dravya / nandIzvara - madhyaloka kA AThavA~ dvIpa jahA~ deva pratyeka - aSTAhikA paryotsava manAte haiN| paDikamaNa-pratikramaNa -'mere pApa mithyA ho isa prakAra kA pramANa - bhaav| pramAvapariNati - paramaIsa - hinduoM ke nagna sAdhu, nAgAsampradAya prazasta rAga - ke saathu| .paMcama kAla - parivarsana - dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhava rUpa saMsAracakra meM pribhrmnn| parISaha - karma-nirjarA ke lie samatAbhAva se bhUkha-pyAsa Adi ke kaSTa shnaa|| bahUdakainakI saMkhyA 22 hai| bhavanavAsI - paromanAma - indriyAdika kI sahAyatA se vastu ko bhavya - jAnane vAlA jnyaan| paryAptaka- AhAra, zarIrAdi chahoM paryAptiyoM kI bhAvakarmapUrNatA ko prApta jiiv| bhAvanikSepa - paryAya - dravya kI avasthA vishess| guNoM kA vikaar| mAvaliMgI - paryAyavRSTi - vizeSa ko grahaNa karane vAlI dRSTi / vizeSApekSA kthn| padavijJAna - palyaupamA pramANa kA eka bhed| matimAna - paMcendriya - sparzanAdi pA~ca indriya vAle jiiv| pAriNAmika mAva -karma ke nimitta binA svabhAvataH hone madavAle jIva ke bhaav| pugala - rUpa rasa gaMdha sparzAdi guNa vAlA bhautika manaHparyaya - pdaarth| pudgala parAvartana -karma, nokarma paramANuoM ko grahaNa karane kI apekSA saMsAra-paribhramaNa kA sUcaka mhaaytkaalvishess| mArgaNA - prakRti paMtha - nAnAvaraNAdi karmoM kA bNdh| mithyAtvapraticcheda - zakti ke avibhAgI aNsh| mithyAnAna - prathamopazama samyaktva -mohanIya kI sAta prakRtiyoM ke upazama mithyAcAritra - se hone vAlA smyktv| mitraguNasthAna - pradeza aNu ke barAbara sthaan| sUkSma anantAnanta karma-paramANuoM kA AtmA se sambandha honaa| darzana, vrata Adi pratimAoM ko dhAraNa karane vAlA shraavk| binA sahAyatA ke padArthoM kA spaSTa jJAtA jnyaan| jisameM eka bharIra kA svAmI eka prANI hotA hai, aise vRkSa, phala aadi| saccA jJAna / yathArtha jnyaan| kaSAya yA indriyAsakti rUpa aacrnn| zubha raag| klikaal| jainoM kI mAnyatAnusAra bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke 3 varSa mahIne bAda se prArambha hone vAlA 21000 varSa kA kaal| hindU saMnyAsI kA eka bhed| devoM kI eka jaati| mukta hone kI yogyatA yA ratnatraya kI prApti kI yogyatAyukta jIva / AtmA ke rAgadveSAdi bhaav| vartamAna paryAyasaMyukta padArtha-jaise rAjya karate hue ko hI rAjA khnaa| bAhara se nagna tathA antaraMga se chaThe guNasthAna vAtA muni| zarIra aura AtmA kA pRthak anubhvn| indriyoM aura mana kI sahAyatA se hone vAlA jnyaan| jJAna, jAti, kula, pUjA, bala, Rddhi, tapa aura zarIra kA grv| dravyAdika kI apekSA parakIya manogata sarala aura gUr3ha rUpI padArtha ko jAnane vAlA pratyakSa jnyaan| sthUla aura sUkSma pApoM kA sarvathA tyaag| jIvoM ko khojane ke dharmavizeSa / atatva shrddhaan| mithyAdarzana ke sAtha hone vAlA jnyaan| mithyAtva ke sAtha hone vAlA caaritr| jahA~ mithyAtva aura samyaktvarUpa mitra bhAva rahate haiN| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 30 mitramohanIya - vaha karma jisake udaya se samyaktya / vaiyAvRttya - muni, zrAvaka kI sevA-zuzrUSA / aura mithyAtva rUpa mile hue bhAva zukladhyAna - atyanta nirmala aura vItarAgatApUrNa rahate haiN| dhyaan| mu~hapaTTI - DhUMDhaka sAdhuoM ke muMha para bA~dhane kA kpdd'aa| zuddhopayoga - svAnubhUti / vItarAgavijJAna / yaha sAtaveM pUr3hatA - dharma dA samyakpaca meM doSajanaka guNasthAna se hI prArambha hotA hai| avivekIpana ke kaary| zubhopayoga - pnnyaanraag| prazastarAga / devapUjA Adi mUrtika - rUpAdimAna pdaarth| dharmakAryoM kI ora triyoga kA lkssy| mUlaguNa - Avazyaka rUpa se pAlana karane ke niym| zrutajJAna - matijJAna se jJAta padArtha ke vizeSa ko mUlaprakRtiyA~ - karma ke mUla ATha bheda / jAnane vAlA jnyaan| moha - sAMsArika vastuoM mamatva! - zvetAmbara - zveta, balAdArI sAdhuoM kA pUjaka eka yathAkhyAtacAritra - svAbhAvika cAritra, saMjvalana kaSAya ke jaina smprdaay| abhAva meM hone vAlA caaritr| sakalacAritra - mahAvrata / puurnncaaritr| yoga - mana-vacana-kAya kI halana-calana / sapta vyasana - juA, corI, mAMsabhakSaNA, madyapAna, ratnatraya - samyagdarzana, samyagjJAna, smykvaaritr| vezyAse bana, zikAra khelanA, labdhyaparyAptaka - jisa jIva kI eka bhI paryApti parastrIramaraNa- ye sAta prakAra kI burI nahIM hotii| aadteN| lezyA - kaSAyamizrita yogoM kI prvRtti| jo samyaktva - tttvshrddhaan| AtmA ko kamoM se lipta kare vh| samyaghAna - samyagdRSTi kA jnyaan| loka - jisameM jIvAdika chahoM dravya rahate haiM samyakcAritra - samyagdRSTi kA caaritr| yA dekhe jAte haiN| sambhUrchana - binA garbha ke utpanna hone vAle lokamUr3hatA - dharma samajha kara jalAzayoM meM snAna jiivjntu| karanA, miTTI va patthara ke Dhera lagAnA samayabaddha - eka samaya meM baMdhane vAle karmaparamANuoM Adi kaary| kA smuuh| vyantara - devoM kI jAti vishess| samavasaraNa - tIrthakara sarvajJa ke upadeza kA sabhAsthala / vAyukAya - vAyu zarIradhArI sthAvara jiiv| samiti - prANipIr3A na hone dene ke abhiprAya se vikriyA - zarIra ko choTA-bar3A karane kI zakti; mUla zarIra muni kA sAvadhAna hokara pravRtti krnaa| se bhitra zarIra banAne kI shkti| pravRtti meM ytnaacaar| vinaya mithyAtva - avivekapUrvaka sabhI deva-deviyoM kI samaya kAla kA sabase choTA hissaa| samAna vinaya krnaa| samyagdRSTi - tasya zraddhAnI, devazAstra- guru kA bhkt| viparItAbhiniveza -atattva meM tattvabuddhi rkhnaa| ulTA samughAta - mUla zarIra ko binA chor3e AtmapradezoM abhipraay| kA bAhara nikala jaanaa| vimAna - karmajanya bhaav| sarvaghAtI - AtyaguNoM kA pUrNa ghAta karane vAlA visaMyojana - anantAnubandhI kA anya kaSAyarUpa krm| prinnmn| sammiAnirjarA - samaya Ane para phala dekara karmoM kA vItarAgavijJAna - zuddhopayoga rUpa rAgarahita jaan| jhar3a jaanaa| devakasamyagdRSTi - kSayopazama samyagdRSTi / samyaktya prakRti sAgara - vyavahArapalya se asaMkhyAtaguNA ke udaya kA vedana karane vAlA uddhaarply| uddhArapalya se smygdRsstti| asaMkhyAtaguNA addhApalpa aura dasa vaimAnika - kalpoM/svargoM aura graiyeyoM Adi ke koDAkor3I addhApalyoM kA eka saagr| UrdhvalokavAsI dev| sAmAnya -aneka vastuoM meM samAnatA se rahane vAlA dhrm| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika sAvaghayoga sAsAdana - sUkSmatva saMzaya saMkramaNa - w uddharaNa niyata kAla taka saba pApoM kA pUrNataH tyAga kara dhyAna krnaa| sadoSa kArya ArambhI pravRtti / samyaktva virAdhanA kA kAla / samyaktva se cyuta hokara midhyAtva ko prApta na hone taka ke prinnaam| dUsarI guNasthAna | nAmakarma ke abhAva meM paidA hone vAlA sikhoM kA eka guNa / do tarapha DhalatA huA anizcita jJAna / eka prakRti kA anya prakRtirUpa ho jaanaa| akArAdihakArAntaM ajjavi tirayaNasuddhA anekAni sahasrANi abudhasya bodhanArthaM arahaMto mahadevo AjJA gargasamudbhava AzAgartaH pratiprANi icchA nirodhastapaH itastatazca trasto iyaM bhaktiH kevalabhaktipradhAnasya ekatve niyatasya ekAgracintA nirodho dhyAnam eko rAgiSu rAjate evaM jiNassa rUvaM etaddevi paraM tattvaM pariziSTa - 310 saMdI eSa evAzeSa dravyAntara OM trailokyapratiSThitAn OM namo'rhato RSabhAya kalikAle mahAghore 116 252 118 215 120 287 47 186 148 182 276 173 113 144 116 164 9919 - pariziSTa - 3 * uddharaNa sUcI pRSTha 117 116 skandha - sthAvara - sparddhaka sthitibaMdha svarUpAcaraNa - syAdvAda - uddharaNa kaSAyaviSayAhAro kAryatvAdakRtaM kAlanemirmahAvIraH manasahita jiiv| vaha jIva jisameM socane-vicArane kI zakti hai| pudgala paramANuoM kA samUha / pRthvI Adi pA~ca prakAra ke jIva / vargaNAoM kA smuuh| karma kA AtmA ke sAtha rahane kA kAla / AtmasvarUpa meM vicaranA ( lIna honA) svarUpa meM caraNa karanA svarUpAcaraNa hai | ApekSika kathana / kathaMcid ukti / kucchiyadeva dhammaM kucchiyadhammammi rao kuNDAsanA jagaddhAtrI kulAdibIjaM sarveSAM keNavi appA vaMciyau klizyantAM svayameva kSutkSAmaH kila ko pi guruNa bhaTTA jAyA yAturmAsye tu samprApte cillA cillIpurami jassa pariggahagahaNaM jaha kuvi vessArata jaha jAyarUvasariso jaha gavi sakkamaNijjo jIvAjIvAdInAM je jiNaliMgatharevi pRSTha 9E0 161 114 157 157 115 117 146 166 146 146 118 146 147 144 145 214 275 146 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 311 uddharaNa uddharaNa 147 147 116 172 148 170 148 147 114 115 115 282 118 117 215 201 146 163 115 161 170 116 175 183 146 214 je daMsaNesu bhaTTA gANe je dasaNesu bhaTTA pAe je paMvacelasattA je pAva mohiyamaI jevi paDati ca tesiM jainamArgarato jaino jainaM pAzupataM sAMkhyaM jainA ekasminneva jo jANadi arahataM jo baMdhau mukkau muNau jo sutto vavahAre jJAnin karma na jAtu kartu Namo arahatANaM tatvArthazraddhAnaM tattaddarzanamukhyazakti tathApi na nirargalaM carituM tanisargAdadhigamAdvA tapasA nirjarA ca taM jiNa ANapareNa darzanamAtmadinizciti darzayan vartma vIrANAM dazabhirbhojitairvipraiH daMsaNabhUmiyAhirA dasaNamUlo dhammo thAmma NippivAso nAhaM rAmo na me vAJchA nindantu nItinipuNAH nirvizeSa hi sAmAnya naivaM anAdiprasiddhadravyakarmasambandhasya padmAsanasamAsInaH paMDiya paMDiya paMDiya prAjJaH prAptasamastazAstrahadayaH badhvA padmAsana yo 114 70 221 161 bahuguNavinjANilao bhavasya pazcime bhAge bhAvayed bhedavijJAnaM magnA jJAnanayaiSiNo'pi madyamAMsAzanaM rAtrau marudevI ca nAbhizca mANavaka eva siMho ye tu kartAramAtmAnaM yaiAto na ca vardhito gaM zaiTA mApApate rAgajanmani nimittatA para raivatAdro jino nemiH loyambhi rAyaNIi varaM gArhasthyamevAdya vyavahAranayo nAnusataMcyaH varNAdyaH vA rAgamohAdayo yA vahAro'bhUyastho vRdhA ekAdazI proktA sakalakArakacakra sappurisANaM dANaM sappediTTeNAsai sappo ikkaM maraNaM saparaM vAdhAsahiyaM sammAiTThI jIvo samyagdarzanajJAna samyagdRSTerbhavati niyata samyagdRSTiH svayamayamahaM sarvatrAthyavasAya sAmAnyazAstrato nUnaM sAvadyalezo bahupuNyarAzI sAhINe gurujoge succA jANai kallANaM 205 18 118 164 276 117 146 117 146 167 147 147 114 157 280 271 166 166 16 213 116 166 116 | 134