Book Title: Lakshanik Sahitya Jain History Series 5
Author(s): Ambalal P Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001315/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityano brAhaH ItihAsa bhaJJ - 5 O G]@ANika -11hilyA : prakAzaka : zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa pAlItANA-amadAvAda-muMbaI . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kasara dhanuraMgAlA yAmAkamA mii pasinAva danAUme anyAyAmAyA pAnavA dANaga 4 kalA gitAra vAnarA nAgA ka malA ma sapanIyama mosama mA DAkamivasi niHsya sAnimA jaga ye niya prAjApana khAyanAdakAdyA hArjiza irimanomAlinajAnamA dAruNAdivAdANa sAyA vii phalar3a] [15] vAghUmAna mAnArtha sAMgonaTanaTanaTI pAtra kI sammAnanini navamAnamakArayAmAma vAvI jo mahAvaniya kimAmetinA kyAmArAma mavakIra namAmi kamAyA kasana mAramA yadi gAyikA kAnasasimanasokakA saalinaa| kala ka * pipadanirAsAmA sejamA sarva 'kathAma nimamamopavisAvA madanadA makoyazasvAsvA svAyanAka ko 11 nama mAnasaivAyamadhiyA nijalyA lapake bAlAsAmAyA tamAsA dIvAnA kalAjhA dAdAya sitAputra dAlamiyAnagayA thA kAmAkatiyA mAyA // 41 majA pipi diva aaadt||54ynn savanAsikazikAra panikhanavI varmA mAnoramA jAriyamAnAsamAdhi nAmAdida mAmAmapivAtAjAnItizAkhAmA pisAvADIvAnA simAna jJayA // yathA sAmAnAya suzA pApavinidhApikA thAyama iyaMmIlanAlayAdevI maciva savinAni yatA pA kalAvAvAlA sAmosA sAdhAvAna gAvisa sAmapatrikA lAla samidhA mAyAmayaH kuzAkhanAkhana jAyanAdirAlayasa~ga mAnaviSyAtyAyanI saMvayana niyamamA anishvinaavli|| mAnikarAnyaSyasimitA mAnAnAmA mAnavAkarAnA jJAna pApidinAki vAmAnaviSayA mAyamadhinida Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AjAjatA janatAlavAdyAthadAkSaNakAvamayata ghaTAkaraTinAnavAminAvareTaNAra mukhamAyaDinAvamAkAdyAhA ekAdhisiryagayAmAkamA jayaMcaliHkAlAnanAcAhamati thimAdhisAsvAlaTinisanAva gumAyApArakAsnakA malajavAvAyUmAnavamAna kasammAnajitAnakAda mujhagAvamavAvAconasaMcama navidAdhisamanAmana 32 DA nAnAmivAcavAkAlinAnAmiya misumitrAnaMdanAzanArUmeM mavajhaliAsikamanyAzamAyA tapAtanazumaTAvadhAnAnaka jyAgAmAnikArAvAgAvAca nasvamAsikamAUia kacAvanamAmimA yasabhitrayAdaDitAcha tyakalyANamiDiyAyana mikamelAujaryA mara yaJcArAMpakavANAcayAviinakAlA jamaaAjaharAkAjAvAdyayAtara mikSAyAmaka gAnahAtagemAra mayAniAyAghAtAba mAvasAyaTamaciyA sAkasamAsAdarapatIbAna dAyamAdvAnAnalamA nimazArivamazavanArana jiyamaUmAyiyamavAjanAtha mAyAvasAdidyAnAgAsA dAvazAkhAmakArAzara akalyimasAmayimAnAmanAma yADisanApramapanAyadhama aAvakhanApazyadAmana dAravayo |civmaandii sAmasAmayivAnamA pisAbAraminAsimAna dANjhAnAnakhakAyA lAyaradhAgajJAsAsamAbaMda AdAvidavamAchA majadivAnasikabhimAna yAnAliSayaniAradAca iTInAlAkaNavAla kAdamadhupavalAvAlA suganAyavarahima lAlayivanAji manAvatAnAdhamAma khAdamANini amAnavavasvAnAmayAnAnimavavikhanamA likAnAnisAnAyadhyAtasannanagamAyanara brAdhyAmivilAdhikAnAmrayAmayAna nAjanakAUyAnikSisAyIka DAyanAsananAyanAminAsava livivadhAnaspaTApADalADavAminA sApinAkapAsyasivaninAya sAnavAikAganAjJAnavamAmAsa vAmAnazcayAviSayathAma For PuctePasonal use . www.jeinelibrary.org Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nemi-vijJAna-kasUrasUri graMthazreNI naM. 21 jaina sAhityano bRhad itihAsa : bhAga - 5 lAkSaNika sAhitya preraNA sva. pa. pU. AcArya zrI vijayacaMdrodayasUrIzvarajI mahArAja sva. 5. pU. AcArya zrI vijayaazokacaMdrasUrIzvarajI mahArAja mRtopAsanA pa. pU. AcArya zrI vijayasomacaMdrasUrijI mahArAja sahayoga vAsupUjya svAmI derAsara TrasTa - sarakheja, ji. amadAvAda prakAzaka zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa (zrI samavasaraNa mahAmaMdira) pAlItANA-amadAvAda-muMbaI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ----- ---- mukhapRSTha paranA citrano paricaya -- -- -- mukhapRSTha para prasiddha jainAcArya yAkinI mahattAputra haribhadrasUrinA jIvana prasaMgonuM Alekhana thayeluM che. vi. saM. 7pa7 thI 827 sudhInA jIvanakALamAM AcArya haribhadrasUrie vipula sAhityanuM sarjana kareluM. emaNe 1444 graMthonuM praNayana karyuM hatuM ema kahevAya che. Agamika sAhityanI sarvaprathama saMskRta TIkAonI racanA ane yoga viSayaka viziSTa graMtho dvArA temaNe jaina sAhityamAM navI keDI kaMDArelI. . vaidika zAstronA prakAMDa paMDita haribhadra jaina sAdhvI yAkinIe uccArela eka prAkRta gAthAno artha na samajatAM temanA ziSya ane jainadharmAnuyAyI banI gayA. apUrva jJAnateja, niSpakSa vivecana zakti, adbhuta bhASA prabhutva ane sauthI vizeSa karuNAmaya samabhAvanA kAraNe samagra bhAratIya sAhityamAM haribhadrasUrijI viziSTa sthAna dharAve che. prastuta citramAM 1. hAthI pAchaLa paDavA chatAM jaina maMdiramAM na pravezatA 2. yAkinI mahattarAnA zlokanuM zravaNa karatA 3. aneka saMskRta-prAkRta graMthonuM lekhana karatA-karAvatA AcAryazrInuM ! Alekhana thayela che. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityano bRhad itihAsa H bhAga-5 lAkSaNika sAhitya lekhaka paM. aMbAlAla pre. zAha anuvAdaka DaoN. ramaNIka zAha zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa pAlItANA-amadAvAda-muMbaI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa'nI gujarAtI AvRttinA saMpAdako DaoN. nagIna zAha DaoN. ramaNIka zAha prakAzaka : zrI anilabhAI gAMdhI, menejIMga TrasTI, zrI108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa, 110, mahAkAnta, vI.esa.hospITala pAse, amadAvAda-6. prakAzana varSa : gujarAtI AvRtti : prathama saMskaraNa vi. saM. 2063, I.sa.2007 mUlya H rUA. 240/ lesara TAIpa seTIMga : mayaMka zAha, lesara Imprezansa 215, golDa sauka komplekSa, oNpha sI. jI. roDa, navaraMgapurA, amadAvAda-9. mudrakaH ke. bhIkhAlAla bhAvasAra mANibhadra prinTarsa 12, zAyonA esTeTa, dUdhezvara roDa, zAhIbAga, amadAvAda-380004. phona : 25626996 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityano bRhad itihAsa vAtsalyavAridhi paramapUjya AcAryadeva zAsanasamrATa paramapujya AcAryadeva zrI vijaya vijJAnasUrIzvarajI ma. sA. zrI vijaya nemisurIzvarajI ma. sA. prAkRtavizAraduM paramapUjya AcArya zrI vijaya kastUrasUrIzvarajI ma.sa. nmanA thakI caina dharma ane saMsthA ujavaLa che evA jaina nabhomaMDaLanA - pa. pU. AcArya tesvI tAralAo... pa.pU. AcArya zrI vijayacaMdrodayasUrIzvarajI mahArAja | zrI vijayaazokacaMdrasUrIzvarajI mahAra zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAziSa kna mahinA mAsa mocie ha rAyA amprartions in AIM 385 paEI FREE HIra vidhAnAmata motina no525itHmmisinIFARH " sAhityakRe UINEIA" nAma 1 mAM EiO HInition Yo pAyapAsa mArA pahAyapAlI1.8 *tIza m4a || timjyrAtI ANAMU We an jI-2RPIMU pAsa rA " sAhitya ha. UNER" -119HIRin 41 nAyio / HATHI HAI 00 rAya nana 40Yfou tum ajnat AA PARI inyiant,RAING.ratra 55. Merit A viyonI in Hua HR GinArA 144 AM 40 M* merAya 22 -zA di vi-1050 HY-394 manjal - - Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahayoga dAtA vAsupUjya svAmI derAsara TrasTa, sarakheja, ji. amadAvAda svasti zrI zAsanaprabhAvakAcArya zrI vijaya hIrasUrizvarajI mahArAja tathA seMkaDo varSomAM rAjanagara, amadAvAdathI nIkaLelA zrI siddhagirirAjanA aneka charI pALatA yAtrA saMghonA caraNarajathI pavitra banelA zrI sarakhejanA zrI vAsupUjya svAmI bhagavaMtanA prAcIna prAsAdano zilpazAstrAnusAra jarUrI jirNoddhAra karAvI temAM AgaLanA bhAgamAM zrI caumukhajInuM suMdara maMdira banAvavAmAM AvyuM che. mukhya prAsAdamAM mULanAyaka zrI vAsupUjaya bhagavatAdi pAMca prAcIna jina bionI punaH pratiSThA, temaja zrI kalikuMDa pArzvanAthajI, zrI mahAvIra svAmIjI Adi da jina bikhkhonI tathA caumukhajInA prAsAdamAM zrI kuMthunAthajI bhagavaMtanA cAra jina bikhonI sAbaramatImAM vi.saM. 2032nA mAgasara suda 3nA aMjanazalAkA karAvI sarakheja lAvavAmAM Avela che ane te prAcIna arvAcIna kula 15 jina bikhkhonI pratiSThA vi.saM. 2032 vIra saM. 205ra, nemi saM. 27 varSanA mAgasara suda 6 somavAranA zubha muhUrta 10 divasanA mahotsavapUrvaka parama pUjaya zAsanasamrATa tapAgacchAdhipati AcArya mahArAjAdhirAja zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. nA paTTadhara pa.pU.A.bha. zrI vijaya vijJAnasUrIzvarajI ma.sA.nA paTTadhara pa. pU. dharmarAja A.ma.zrI vijaya kastUrasUrIzvarajI mahArAjanA AzIrvAda tema AjJAthI teozrInA paTTadhara pa.pU.A.bha. zrI vijayacaMdrodayasUrIzvara mahArAjanA varada haste karAvavAmAM AvI che. A prAsAdanA jirNoddhAra mATe pa.pU.A.ma.zrI vijaya merUprabhasUrIzvarajI ma.sA. tathA zrI vijayayazobhadrasUrIzvarajI ma.sA. tathA AcArya bhagavaMtazrI vijaya caMdrodayasUrIzvarajI ma.sA.nA upadezathI Arthika sahayoga maLela che. sarakheja tIrtha amadAvAdathI tadana najIka hovAthI eka anokhA jaina Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) tIrtha tarIke upasI Avela che. ahiMyA zrI padmAvatI mAtAjI tathA cakrezvarI mAtAjI birAjamAna che. ravivAra, besato mahino tathA punama bharavA seMkaDo yAtrALu Ave che. taduparAMta kArataka suda 15 tathA caitra suda 15 nA roja zrI zetruMjayatIrtha paTTa bAMdhavAmAM Ave che A divase yAtrALu khUba ja hoya che A tIrtha sAdhu-sAdhvIjInA vihAranuM mukhyadhAma che. A tIrtha ATha mAsa daramyAna sAdhu-sAdhvIjInI caraNarajathI pavitra banela tIrtha che. ahiMyA sAdhu sAdhvIjInI vaiyAvaccanuM suMdara Ayojana che. ahiMyA rAjanagarathI AvatA nAnA-moTA saMghone utArA mATe suMdara Ayojana che. dharmazALA, bhAtAkhAtAnI uttama vyavasthA che. ahiMyA AvanAra dareka yAtrALune bhAtu kAyama(365 divasa) ApavAmAM Ave che. pa. pU. A. bhagavaMta zrI caMdrodayasUrIzvarajI tathA pa. pU. A. bhagavaMta zrI azokacaMdrasUrIzvarajInI preraNAthI jaina sAhityanA ItihAsa bhAga - panA prakAzana mATe A saMsthAe Arthika sahayoga Apela che. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha viSayomAM jaina lekhakonuM pradAna bhAratIya vADmayane pUrvanA prAjJa jainAcAryoe samaye samaye potAnI pratibhAnA vaibhavathI samRddha banAvavA apUrva yogadAna Apela che. Agama, jainadarzana ke prakaraNo ja nahi paraMtu nyAya, vyAkaraNa, sAhitya, koza, jyotiSa, vaidyaka Adi evo koI viSaya bAkI nahi hoya ke jene te mahApuruSoe potAnI anokhI kalamathI kaMDAryo nahIM hoya... jaina sAhityanA bRhad ItihAsa bhAga 1, 2, 3 ane 4 dvArA ApaNe Agama ityAdi sAhityano paricaya karyo. A bhAga pAMcamAmAM ApaNe jainoe lAkSaNika sAhityamAM karela pradAnano paricaya meLavIzuM. - lAkSaNika arthAt zAstrIya ke vaijJAnika viSayo jevA ke vyAkaraNa, koza, alaMkAra, chaMda ityAdi sAhitya zAstranA graMtho, saMgIta, nATaka, kalA ityAdi lalitakaLAnA viSayo, gaNita, jyotiSa, zukana vidyA, nimitta svapnazAstra, samudrazAstra ityAdi jyotiSanA viSayo uparAMta Aryuveda, arthazAstra, nitIzAstra, zilpazAstra, ratnazAsra ityAdi aneka viSayonA jaina lekhakoe lakhelA graMthono ahIM paricaya ApavAmAM Avyo che. parama pUjaya moTA mahArAjazrI (pa.pU.AcArya zrI vijaya caMdrodayasUrIzvarajI ma. sA.) tathA parama pUjaya gurudevazrI (pa. pU. AcArya zrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.) nI pAvana preraNAthI jaina sAhityanA ItihAsanA sAta bhAga uparAMta pramANamImAMsA ane jaina dharma-darzana maLI nava graMthonuM gujarAtI bhASAMtara karavAnuM nakkI thayeluM te pramANe zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTanA TrasTIone preraNA karI - menejIMga TrasTI zrI anilabhAI gAMdhIe pro. zrI ramaNIkabhAI zAha tathA pro. zrI nagInabhAI zAha pAse gujarAtI karAvyuM. judAjudA zrI saMghoe pUjyazrInI vAtane svIkArI saMpUrNa sahayoga Apyo. tenI phaLazrutirUpe A sAte bhAga gujarAtImAM prakAzita thaI rahyA che. baMne pUyazrIonI hayAtI daramyAna bhAga 1, 2, 4, 6 tathA pramANamImAMsA ane jaina dharma-darzana prakAzita thaI cUkyA hatA. A daramyAna baMne Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) pU. gurubhagavaMto kALadharma pAmyA. baMne gurubhagavaMto Aja ApaNI sAme sadehe birAjamAna nathI paraMtu temanI premALa preraNA bharI smRti ApaNI pAse che ane tenA sahAre temaNe sopeluM kArya ApaNe pUruM karIzuM. vi.saM. 2063, jeTha su. 1, amadAvAda, pa.pU.A. zrI vijaya caMdrodayasUrIzvarajI ma. nA gurubaMdhu pU.gurudeva(pa.pU.A.zrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI ma.)nA caraNakiMkara somacaMdra vi. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya (gujarAtI AvRtti) zAsana samrA zrInemi-vijJAna-kastUrasUrIzvarajI ma.sA.nA paTTadhara 5.pU AcArya bhagavaMtazrI vijaya caMdrodayasUrIzvarajI ma.sA. tathA pa.pU. AcAryazrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.nA upadezathI sthapAyelI prasiddha jaina saMsthA zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa dvArA jaina dharma, saMskRti ane sAhityanA saMrakSaNa ane saMvardhananI anekavidha pravRttio cAlI rahI che. saMsthAe A pahelAM glorI opha jainIjhama, 108 tIrthadarzanAvali, esensa opha jainIjhama jevA vividha mahattvapUrNa graMthonuM prakAzana karela che. saMsthAe saMskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI ane aMgrejI jevI mahattvanI bhASAomAM aneka prakAranA jaina sAhityanA je graMtho prakAzita karela che tenI sUci A graMthanA aMte Apela che. te jotAM ja saMsthAnI prakAzana pravRttinuM mahattva jaNAI Avaze. bhagavAna mahAvIranI ra6mI janma-zatAbdI prasaMge pUjaya AcArya bhagavaMtoe jaina dharmanA vizvakoza jevA koI atyaMta mahattvapUrNa sAhityanA prakAzananI abhilASA vyakta karI. te samaye jaina vizvakozanA prakAzana aMge bhAratamAM ane bhArata bahAra keTalIka yojanAo banI, ame temAM sahakAra ApavA nirNaya karyo. paraMtu vAta AgaLa vadhI nahIM. jaina vizvakozanI AvI ja eka miTIMga vakhate jANItA jaina vidvAna De. nagInabhAI zAhe sUcana karyuM ke jaina vizvakoza hAla karI zakAya ke nahIM paraMtu eka moTuM kArya- jaina sAhityanA bRhad itihAsanuM karavA jevuM che. zrI pArzvanAtha jaina zodha saMsthAna, vArANasI dvArA I.sa. 1966 thI 1981 daramyAna hindI bhASAmAM 7 bhAgamAM lakhAyela "jaina sAhitya kA bRhad itihAsa" nA gujarAtI anuvAdanuM prakAzana karavAnI temaNe sUcanA karI. miTIMgamAM hAjara rahelA zrI pArzvanAtha jaina zodha saMsthAnanA pUrvaniyAmaka Do. sAgaramalajI jaine tarata ja A kArya karavAnI anumati ApI. pUjaya AcArya bhagavaMto sAthe A aMge vAta karatAM teoe atyaMta prasannatApUrvaka Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) A kArya tatkALa hAtha dharavA sUcanA karI. saMsthAe anuvAdanI yojanA banAvI, gujarAtI AvRttinA saMpAdana-anuvAdananuM kArya darzanazAstranA prakAMDa vidvAna ane lA.da. bhAratIya vidyAmaMdiranA pUrvaniyAmaka DaoN. nagInabhAI zAha tathA prAkRta bhASAsAhityanA jANItA vidvAna ane gujarAta yunivarsiTInA prAkRta-pAli vibhAganA pUrva-adhyakSa DaoN. ramaNIkabhAI zAhane soMpyuM. A rIte pUjaya AcArya bhagavaMtonA AzIrvAdathI jaina sAhityanA bRhad itihAsanA 7 bhAgonA anuvAdanuM kArya cAlu thayuM. bhAga 1, 2, 3, 4 ane 6nA gujarAtI anuvAda-graMtho uparAMta pramANamImAMsA tathA jaina dharma-darzana prasiddha thaI cUkyA che. prastuta bhAga-5 "lAkSaNika sAhitya' prakAzita thaI rahyo che. bAkI rahela bhAga 7 paNa A sAthe ja prakAzita thaI rahela che. vaLI A badhA bhAgono aMgrejI anuvAda paNa prakAzita karavAnI amArI bhAvanA che. amane atyaMta kheda che ke A prakAzana kArya pUrNa thAya te daramyAna pa.pU. AcAryazrI vijaya caMdrodayasUrIzvarajI ma.sA. tathA pa.pU. AcAryazrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. kALadharma pAmyA. baMne AcArya bhagavaMto Aja ApaNI sAme sadehe birAjamAna nathI paraMtu temanI premALa preraNA bharI smRti ApaNI pAse che ane tenA sahAre 5.pU. AcAryazrI vijaya somacaMdrasUrIzvara ma.sA.nI rAhabarI taLe temaNe soMpeluM kArya ApaNe pUruM karIzuM. prastuta bhAga-5nA anuvAda mATe ame DaoN. ramaNIkabhAI zAhano AbhAra mAnIe chIe. zrI pArzvanAtha zodha saMsthAna, vArANasI tathA tenA pUrvaniyAmaka DaoN. sAgaramalajI jainano anuvAdanuM prakAzana karavAnI paravAnagI ApavA mATe AbhAra mAnIe chIe. bhAga-5nA prakAzanamAM Arthika sahayoga ApavA badala vAsupUjaya derAsara TrasTa, sarakheja, ji. amadAvAdano AbhAra mAnIe chIe. uttama chApakAma mATe lesara iprezansavALA zrI mayaMka zAha tathA mANibhadra prinTarsavALA zrI kanubhAI bhAvasAra ane suMdara sacitra TAITala DijhAIna mATe kIMga imeja prA. lI.nA DAyarekTara zrI jIvaNabhAI vaDodariyAno AbhAra mAnIe chIe. tA. 1-6-2007 amadAvAda -anilabhAI gAMdhI, menejIMga TrasTI, zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa, Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya (gujarAtI AvRtti) bhagavAna mahAvIranI 26mI janma zatAbdInA upalakSamAM zAsana samrAzrInemivijJAna-kastUrasUrIzvarajI ma.sA.nA paTTadhara 5.pU AcArya bhagavaMta zrI vijaya caMdrodayasUrIzvarajI ma.sA., pa.pU. AcArya zrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.nA upadezathI sthapAyelI prasiddha jaina saMsthA zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa dvArA jaina sAhitya viSayaka koI viziSTa prakAzana kArya hAtha dharavAnI icchA saMsthAnA menejIMga TrasTI zrI anilabhAI gAMdhIe vyakta karI tyAre ame temane zrI pArzvanAtha jaina zodha saMsthAna, vArANasI dvArA .sa. 1966 thI 1981 daramyAna hindI bhASAmAM 7 bhAgamAM lakhAyela "jaina sAhitya kAbRhad itihAsa" nA gujarAtI anuvAdanuM prakAzana karavAnI sUcanA karI. temaNe pUjya AcAryazrI sAthe maMtraNA karI anuvAdanI yojanA banAvI, gujarAtI AvRttinA saMpAdana-anuvAdananuM kArya amane soMpyuM. pArzvanAtha vidyAzrama graMthamAlA (kramAMka 6, 7, 11, 12, 14, 20, 24)mAM sAta bhAgamAM prakAzita thayela "jaina sAhitya kA bRhad itihAsa"nA mAnad saMpAdako paM. dalasukhabhAI mAlavANiyA ane DaoN. mohana lAla mehatA hatA. tenI bIjI AvRtti I. sa. 1989 thI 1998 daramyAna prakAzita thaI hatI. tenA saMpAdaka DaoN. sAgaramala jaina hatA. uparokta 7 bhAgono saMkSipta paricaya ane prathama bhAgamAM Apyo che. bhAga-1,2,3, 4 ane 6no gujarAtI anuvAda prakAzita thaI cUkyo che. A uparAMta A ja zreNImAM pramANamImAMsA tathA jaina dharma-darzana paNa prakAzita thaI cUkyA che. prastuta bhAga 5 "lAkSaNika sAhityano anuvAda DaoN. ramaNIka zAhe karela che. A bhAganA mULa lekhaka 5. aMbAlAla pre. zAha hatA. A mahAnubhAvanuM RNa svIkArI temanA pratye sAdara kRtajJatA jJApita karIe chIe. Adhunika bhAratIya sAhityamAM sanmAnapUrNa sthAna prApta karanAra prastuta graMtharAjano gujarAtI anuvAda gujarAtanA vizALa jaina ane jainetara samAjane jaina Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) sAhityano sarvAgapUrNa paricaya ApavA samartha che. AvA mahattvapUrNa ane bRhatkAya graMthanuM prakAzana hAtha dharavA mATe preraka AcArya bhagavaMta zrI vijayacaMdrodayasUrIzvarajI ma.sA. tathA pa.pU. AcAryazrI vijayaazokacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.no jaina samAja sadAkALa RNI raheze. baMne AcArya bhagavaMto kALadharma pAmatAM TUMkA samaya mATe prakAzana kArya vilaMbamAM paDyuM hatuM, paraMtu pa.pU. AcAryazrI vijaya somacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.nI preraNA ane nizrAmAM bAkI rahela graMthonuM prakAzana zIdhra karI zakAze. pa.pU.AcAryazrI vijaya somacaMdrasUrIzvarajInA ame A badala RNI chIe. zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTanA TrasTIgaNano ane prakAzana kArya aMgenI saghaLI vyavasthA kALajIpUrvaka goThavI ApanAra menejIMga TrasTIzrI anilabhAI gAMdhIno ame hRdayapUrvaka AbhAra mAnIe chIe. amadAvAda tA. 1-6-2007 nagIna zAha ramaNIka zAha (gujarAtI AvRttinA mAnada saMpAdako) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratanI vimAna-vidhA -DaoN. esa. ke. bhAradvAja Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNa svIkAra amo AbhArI chIe parama pUjya sva. AcAryazrI vijayacaMdrodayasUrIzvarajI mahArAja, 52ma pUjya sva. AcAryazrI vijayaazokacaMdrasUrIzvarajI mahArAja, parama pUjaya AcAryazrI vijayasomacaMdrasUrijI mahArAja tathA anya muni bhaMgavatonA. bhAga-5 'lAkSaNika sAhitya' nA prakAzanamAM Arthika sahayoga ApavA badala vAsupUjya derAsara TrasTa, sarakhejanA. A prakAzananA Arthika sahayogamAM phALo ApanAra aneka saMsthAo tathA dAtAzrIonA. zrI pArzvanAtha jaina zodha saMsthAna, vArANasInA tathA tenA pUrva niyAmaka DaoN. sAgaramalajI jainanA. gujarAtI AvRtinA mAnad saMpAdako DaoN. nagInabhAI zAha tathA DaoN. ramaNIkabhAI zAhanAM. uttama chApakAma mATe lesara ImprezansavALA zrI mayaMka zAha tathA mANibhadra prinTarsavALA zrI kanubhAI bhAvasAra ane suMdara sacitra TAITala DijhAIna mATe kIMga Imeja prA. li. nA DAyarekTara zrI jIvaNabhAI vaDodariyAnAM. li. zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTanA TrasTIo. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratanI vimAna-vidyA khUba prAcIna bhAratanI Atma-vidyA, teno dArzanika viveka ane vicArono mahimA tathA garimA to sarva svIkRta ja che. pazcimI dezonA dArzanika vicArakoe tenI khUba| prazaMsA rUpe nAnA-moTA aneka graMtho lakhyA che. jo bhArata potAnI adhyAtmavidyAmAM jagadguru hatuM to potAnI vaijJAnika vidyA, vaibhava ane samRddhimAM paNa advitIya hatuM, te ItihAsasiddha vAta che. nAlaMdA tathA takSazilA vizvavidyAlayo te vAtanAM jvalaMta sAkSI che. prAcIna bhAratanA vepArIo jyAre cAre tarapha deza-dezAMtaromAM potAnA vikasita vijJAnathI utpAdita aneka prakAranI sAmagrI laI jatA hatA, to te dezonA nivAsI bhAratane eka ati vikasita tathA samRddha deza svIkAratA hatA ane A deza tarapha kheMcAI AvatA hatA. kolaMbasa A ja bhAratanI zodhamAM nIkaLyo hato paraMtu dizA bhUlI javAne kAraNe ja tene amerikA deza maLyo ane tenA samIpavartI dvIpone te bhArata samajyo tathA tyAMnA lokone 'InDiyana', ane dvIpo pachIthI pazcima bhArata (West Indies) tarIke oLakhAvA lAgyA. tene potAnI bhUlanI khabara pachIthI paDI. A ja bhAratane prApta karI teno vaibhava lUMTavAnA IrAdAthI ja elekjhAMDara ane mahammada ghorI tathA gajanI tenI tarapha AkarSAyA hatA. kahevAno Azaya e che ke prAcIna bhArata vijJAna-vidyA tathA kalA-kauzalyamAM paNa pravINatA ane parAkASThAe pahoMcela hatuM. tenI vastakalAo adazya vastra utpanna karatI eTale ke vizvamAM anupameya vasta taiyAra karatI hatI e paNa aitihAsika vAto che. mahArAjA bhojanA kALamAM paNa aneka prakAranI kaLAo, yaMtro tathA vAhanonuM varNana prApta thAya che. prati kalAka so yojana doDato 'azva', svayaM cAlanAra 'paMkho' vagerenuM paNa varNana maLe che. te samayanA upalabdha graMthomAM ema paNa lakhyuM che ke rAjA-mahArAjAo pAse aMgata vimAno hatAM. Rgveda (8. 11. 7 tathA 1. 118. 1, 4)mAM gheratha, gheDanasa: arthAt AkAzagAmI ratha, ke kSena-bAja pakSI vagerenI gativALA AkAzagAmI yAna banAvavAnuM vidhAna keTalIya jagyAe maLe che. vAlmIkIya rAmAyaNamAM lakhyuM che ke zrIrAmacandrajI rAvaNa para vijaya meLavI, tenA bhAI vibhISaNa tathA anya aneka mitro sAthe eka ja vizALakAya 'puSpaka' vimAnamAM besI ayodhyA pAchA pharyA hatA. rAmAyaNamAM ukta ghaTanA nimnokta zabdomAM varNita che :- *- Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) abhiSicya ca laMkAyAM rAkSasendraM vibhISaNaM.... ... yodhyAM prasthito rAma: pure suvRtiH | (bAlakAMDa 1. 86) A ja rIte ayodhyA nagarInA varNana prasaMge kavi kahe che ke A nagarI vicitra ATha bhAgomAM vibhakta che, uttama tathA zreSTha guNothI yukta nara-nArIothI adhivAsita che tathA aneka prakAranAM ratnothI susajjita ane vimAna-gRhothI suzobhita che (vitrImaSTApArA varanArI TUTyatA I sarvaratna samA | vimAnaJramatA-bAla0 5, 16). zlokamAM nirdiSTa 'vimAnagRha' zabdanA be artha thaI zake che. eka vAstuvidyA (Architecture) arvamAM te gRha je uDatA vimAno samAna atyaMta UMcA tathA aneka bhUmio (mALa)vALA gaganacuMbI bhavano jemanI upara beThela lokone pRthvI paranI vastuo khUba ja nAnI-nAnI dekhAya, jevI vimAnamAM besanArane dekhAya che. arthAt te samaye lokoe vimAnamAM besI UparathI AvA ja dRzyo joyAM haze. bIjo artha "vimAna-gRha'no ema thaI zake che ke jemane Aje ApaNe Hangers kahIe chIe arthAt jayAM vimAno rAkhavAmAM AvatAM hatAM. te samayamAM vimAno hatAM tathA rAkhavAmAM AvatAM hatAM ane banAvavAmAM AvatA hatA te A ja sarganA 19mA zlokathI pramANita thAya che - 'vimAnamiva siddhAnAM tapasAdhigataM divi|' ayodhyA nagarInI nagara-racanA (Town Planning) viSayamAM varNana karatAM kavi kahe che ke A nagarI evI vasAvelI ke vikasita na hatI ke kyAMka khAlI bhUmi paDelI hoya, ke kyAMka ati gIca vastI hoya, eTale ke te eTalI saMtulita tathA susajijata rUpe banelI hatI ke jANe - "tapasa siddhAnAM vi adhiti vimAnam vA' arthAtu vimAna-nirmANa vidyAmAM niSNAta siddhazilpIo dvArA AkAzamAM UDatuM vimAna hoya. pataMga uDADanAra eka bALaka paNa te jANe che ke jo pataMgano eka pakSa (pAsa) bIjA pakSanI apekSAe bhAre hoya ke baMne pakSa saMtulita na hoya to tenI pataMga UMce na UDatAM eka tarapha jhUkI nIce paDI jaze. A ja bhAva abhivyakta karavA mATe vimAnanA baMne pakSa siddha hoya evuM dRSTAMta ApI nagaranA baMne pakSone samavikasita darzAvavA mATe vimAnanI upamA ApavAmAM AvI che. prAcIna bhAratamAM vAstuvidyAmAM pravINa zilpIo (Expert Architects) jaLAzayo, nadIo ke samudrataTonI najIka nagara nirmANa karatA hatA. pATalIputra (paTaNA) nadInA kinAre 18 yojana lAMbu nagara banela hatuM. ayodhyA paNa sarayU Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19) taTa para 12 yojana lAMbuM vaseluM tema noMdhAyuM che. nagaranA madhyabhAgamAM rAjagRha, saMghagRhAdi rahetAM ane baMne pakSomAM anya bhavana gRhAdi banAvavAmAM AvatA hatA. nagarano AkAra, pAMkhone phelAvI UDatA yena (bAja pakSI) ke gIdha pakSI jevo raheto. mahArAjA bhojanA samayamAM paNa vAyuyAna ke vimAna UDatA hatA. temanA samayamAM racAyela eka graMtha "samarI sUtradhAramAM pArAthI uDADavAmAM AvatAM vimAnano ullekha Ave che - laghudArumayaM mahAvihaGgaM dRDhasuzliSTatanuM vidhAya tasya / udare rasayantramAdadhIta jvalanAdhAramadho'sya cAti( gni )pUrNam // (samarAva yatravidhAna 31, 95) arthAt tenuM zarIra sArI rIte joDAyeluM tathA atidaDha hovuM joIe, te vimAnanA peTa (Belly)mAM pArAyaMtra sthita hoya ane tene garama karavAno AdhAra ane agnipUrNa (dArUgoLo, Combustible Powder)no prabaMdha temAM hoya. yuktikalpataru'mAM paNa A ja pramANe varNana che - "vyomAnaM vimAnaM vApUrvamAsImamugA (yuktiyAna 5) AnAthI spaSTa thAya che ke te samayanA rAjAo pAse vyomayAna tathA vimAna rahetA hatA. amArI samaja mujaba vyomayAna tathA vimAna zabdo vaDe vimAnomAM bhinnatA sUcita karavAmAM AvI che. vyomayAnathI vimAna kyAMya adhika gati tathA vegavAna hatA. je rIte kALanA vikarALa jaDabAmAM dezonA vikasita nagaro tathA aparimita vibhUtio bhUmimAM dabAI naSTa thaI jAya che te ja rIte bhAratanI samRddhi tathA tenuM samRddha sAhitya paNa videzI julamagAronA viplavI AkramaNo ane temanI barbaratAne kAraNe naSTa thayuM, tenAM asaMkhya graMthono lopa tathA vidhvaMsa thaI gayo. je rIte AjakAla bhAratIya rAjakIya purAtattva vibhAga bhAratanI dabAyelI bhUmigata saMskRtine khodI-khodI pradarzita karI rahyo che, temAM kheda e vAtano che ke eTaluM dhyAna bhAratanA dabAyelA sAhityane zodhavAmAM nathI Apato. amArI dhAraNA che ke hajI paNa khUba sAhitya daTAyeluM paDyuM che. keTalAka samaya pahelAM ja zrI vAmanarAya DA. kokaTanUre amerikana kemikala sosAyaTInA adhivezanamAM vAMcelA eka nibaMdhamAM hastalikhita "gArca-saMhitA"nuM nAma ApyuM ane temAMthI vimAna uDADavAnuM Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) varNana karyuM tathA ema paNa kahyuM ke "puSpaka vimAna'nA AviSkAraka maharSi agamya hatA. A viSayamAM keTalAka lekha pharI vizvavANImAM paNa prakAzita thayA hatA. prAcIna bhAratanA lupta tathA ajJAta sAhityanI zodha mATe brahmamunijIe nizcaya karyo ke agatya-saMhitA zodhavAmAM Ave. A ja zodhamAM teo vaDodarAnA rAjakIya pustakAlayamAM pahoMcyA. tyAM temane agatya-saMhitA to na maLI paraMtu maharSi bhAradvAjanA "yaMtrasarvasva' nAmaka mahattvapUrNa graMthano bodhAnanda yatinI vRttisahita "vaimAnika-prakaraNa" nAmaka apUrNa bhAga prApta thayo. te bhAganI temaNe pratilipi karI. ukta pustakAlayamAM bodhAnanda vRttikAre potAnA hAthe lakhelI nahIM paraMtu pachInI lakhAyelI hastaprata che. bodhAnanda khUba vidvattApUrNa zlokabaddha vRtti lakhI che paraMtu pratilipikAre lakhavAmAM keTalIka azuddhio tathA truTio karI che. brahmamunijIe A graMthano hindImAM anuvAda karI san 1943mAM chapAvyo ane A lekhakane paNa eka prati upahArasvarUpa mokalI. te 'vimAna-zAstra" ati vaijJAnika pustaka hatuM AthI ame tene hindu vizvavidyAlaya,banArasamAM potAnA eka paricita prAdhyApaka pAse, A graMthamAM prayukta pAribhASika zabdo, kalAone potAnA vaijJAnika yaMtravidonI sahAya laI keTalIka navI zodha karavA mokalyuM. paraMtu amArI eka varSanI lAMbI pratIkSA pachI A graMtha amArI pAse evI noMdha sAthe pAcho Avyo ke tenI para mahenata karavI vyartha che. ame tene pharI alIgaDha vizvavidyAyamAM paNa cha mAsa mATe vijJAnakovido pAse rAkhyo. paraMtu temaNe paNa koI rasa na dAkhavyo. A rIte A lupta sAhitya amArI pAse lagabhaga 9 varSa paDyuM rahyuM. 1952nI grISmaRtumAM eka aMgreja vimAnazAstrI (Aeronautic Engineer) amArA saMparkamAM AvyA. temanuM nAma che zrI haoNla (Wholey). jyAre ame temanI samakSa A pustikAnuM varNana karyuM to temaNe khUba rasa batAvyo. sAMje jyAre te A graMtha viSayamAM jANakArI meLavavA AvyA to potAnI sAthe eka anya yaMtravida zrI vargIsane laI AvyA je saMskRta jANavAno paNa dAvo karatA hatA. A pratilipi koI arvAcIna hastalikhita pratilipinI paNa pratilipi hatI AthI zrI vargIse evo bhaMga karyo ke "A to koI Adhunika paMDite AjakAlanA vimAno joI zloka tathA sUtrobaddha karI dIdhuM che vagere." ame kahyuM - zrImAn ! jo A tuccha graMthamAM evuM lakhyuM hoya je ApanA AjakAlanA vimAna paNa na karI zake to ApanI dhAraNA sarvathA mithyA thaI jaze. eTale temaNe koI udAharaNa ApavA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) kahyuM. ame anAyAsa ja pustaka kholyuM. jevuM temAM lakhyuM hatuM, vAMcI saMbhaLAvyuM. temAM eka pATha hato - saMkocanarahasyo nAma-yaMtrAMgopasaMhArAdhikoktarItyA aMtarikSe ati vegAt palAyamAnAnAM vistRtakheTayAnAnAmapAya sambhave vimAnastha saptamakIlIcAlanadvArA tadaMgopasaMhArakriyA rhsym| arthAta jo AkAzamAM tamAruM vimAna aneka ativegathI bhAganAra zatru-vimAnothI gherAI jAya ane tamane vimAnamAMthI bhAgI nIkaLavAno ke nAzathI bacavAno koI upAya na dekhAya to tamArA vimAnamAM lAgelI sAta naMbaranI kaLa (Lever) dabAvo. tenAthI tamArA vimAnanuM ekkeeka aMga saMkocAInAnuM thaI jaze ane tamArA vimAnanI gati ati teja thaI jaze ane tame chaTakI jazo. A pATha sAMbhaLI zrI llole uttejita ane cakita thaI khurazImAMthI UbhA thaI gayA ane bolyA- "vargIsa, zuM tame kyAreya samaLIne nIce jhapaTatAM nathI joI, te vakhate te kevuM potAnuM zarIra tathA paga saMkocI ati tIvra gati prApta kare che? te ja siddhAMta A yaMtra dvArA prakaTa karyo che. A prakAranAM aneka sthAno jayAre temane saMbhaLAvyA to teo A graMtha sAthe jANe coTI ja gayA. temaNe amArI sAthe graMthanAM mAtra eka sUtra (bIjA) para ja lagabhaga eka mahino kAma kyuM. vidAya samaye ame saMdeha prakaTa karatAM temane pUchyuM - "zuM A parizramane vyartha gaNI zakAya ?' temaNe khUba gaMbhIra bhAve uttara Apyo - "mArA mate vyaktinA jIvanamAM AvI ghaTanA kadAca dasa lAkhe eka vAra Ave che (It is a chance one out of a million)." vAcaka A graMthanI upayogitAnuM eka videzI vidvAnanA parizrama ane zabdothI anumAna karI zake che. AmAMthI temane je navA-navA bhAva levA hatA, laI gayA. ApaNI pAse to pelAM korA pAnAM ja paDyAM che. vimAnaprakaraNam graMtha paricaya - A vimAnaprakaraNa bharadvAja RSinA mahAgraMtha "yanTasarvasva'no eka bhAga che. "yatrasarvasva' mahAgraMtha upalabdha nathI. tenAM "vimAnaprakaraNa" para yati bodhAnanda vyAkhyA vRtti rUpe lakhI hatI, tenAM keTalAka bhAgarUpa hastalikhita prApta pustakamAM bodhAnanda Ama lakhe che : "pUrvAcAryakRtAn zAstrAnavalokya yathAmati / sarvalokopakarAya sarvAnarthavinAzakam // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) trayI hRdayasandohasArarUpaM sukhapradam / sUtraiH paJcazatairyuktaM zatAdhikakaraNaistathA // aSTAdhyAyasamAyuktamati gUDhaM manoharam / jagatAmatisaMdhAnakAraNaM zubhadaM nRNAm / anAyAsAvyomayAnasvarU pjnyaansaadhnm| vaimAnikAdhikaraNaM kathyate'smin yathAmati // saMgrahAd vaimAnikAdhikaraNasya yathAvidhi / lilekha bodhAnandavRttyAkhyAMvyAkhyAM manoharam / / " arthAt potAnI pahelAMnA AcAryonA zAstronuM pUrNarUpe adhyayana karI sahunA hita ane sukaratA mATe A 'vaimAnika adhikaraNa'ne 8 adhyAya, 100 adhikaraNa ane paOO sUtromAM vibhAjita karavAmAM AvyuM che ane vyAkhyA zlokomAM nibaddha karI che. AgaLa lakhe che - "tasmin catvAriMzatikAdhikAra sampradarzitam / nAnAvimAnavaicitryaracanAkramabodhakam // " bhAva che : bharadvAja RSie ati parizrama karI manuSyonA abhISTa phalaprada 40 adhikArothI yukta "yatrasarvasva' graMtha racyo ane temAM judA-judA vimAnonI vicitratA ane racanAno bodha 8 adhyAya, 500 sUtro dvArA karAvyo. ATalo vizALa vaimAnika sAhitya graMtha hato je lupta che ane A samaye mAtra vaDodarA pustakAlayamAMthI eka laghu hastalikhita pratilipi mAtra 5 sUtronI ja maLI che. bAkInA sUtro na jANe guma thaI gayA ke koI bIjAnA hAthe caDI gayA. amArA eka mitra ena. bI. gAdrae amane tAMjorathI eka vAra lakhyuM hatuM ke tyAM eka nirdhana brAhmaNa pAse A vimAna-zAstranAM 15 sUtro che, paraMtu amane du:kha che ke ame zrI gAnI preraNA hovA chatAM paNa te sUtro kharIdIne paNa na laI zakyA. teNe na ApyA. keTalI zocanIya vAta tathA sthiti che. A prApta laghu pustikAmAM sahuthI pahelAM prAcIna vimAnasaMbaMdhI 25 vijJAnagraMthonI sUcI ApavAmAM AvI che. jemake : zaktisUtra-agastyakRta;saudAminIkalA-IzvarakRta; aMzumantaMtram-bharadvAjakRta; yantrasarvasva-bharadvAjakRta; AkAzazAstram-bharadvAjakRta; vAlmIkigaNitaMvAlmIkikRta ityAdi / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (23) A pustikAnA 8 adhyAya sAthe viSayAnukramaNikA paNa prApta thaI che. saMkSepa rUpe ame keTalAkanuM varNana karIe chIe jethI vAcaka svayaM joI zake ke te keTalI vijJAnaprada che: prathama adhyAyamAM 12 adhikaraNa che, jemake : vimAnAdhikaraNa (Air-crafts), vastrAdhikaraNa (Dresses), mArgAdhikaraNa (Routes), AvartAdhikaraNa (Spheres in space), jAtyAdhikaraNa (Various types) vagere. bIjA adhyAyamAM paNa 12 adhikaraNa che, jemake :-- lohAdhikaraNa (Irons metallurgy), darpaNAdhikaraNa (Mirrors, lenses and optics), zakksadhikaraNa (Power mechanics), tailAdhikaraNa (Fuels, lubrication and paints), vAtAdhikaraNa (Kinetics), bhArAdhikaraNa (Weights, loads, gravitation), vegAdhikaraNa (Velocities) cakrAdhikaraNa (Circuits, gears) vagere. trIjA adhyAyamAM 13 adhikaraNa che, jema ke: kAlAdhikaraNa (Chronology), saMskArAdhikaraNa (Refinery, repairs), prakAzAdhikaraNa (Lightening and illuminations), uSNAdhikaraNa (Study of heats), zaityAdhikaraNa (Refrigeration), AndolanAdhikaraNa (Study of oscillations), tiryaMcAdhikaraNa (Parobobe, conic and angular motions) vagere. cothA adhyAyamAM AkAza (Space)mAM vimAnonA je judA-judA mArga che te trIjA sUtranI zaunakIya vRtti ke vyAkhyAmAM varNita che. te mArgonI sImAo tathA rekhAonuM varNana che. jemake - laga, vaga, haga, lava, lavahaga vagere. AmAM paNa 12 adhikaraNa che. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) pAMcamA adhyAyamAM 13 adhikaraNa A che : dosllaszul (Technology), agc4RURSU (952121 (Electric conduction and dispersion), 27426413291 (Accumulation, inhibitions and brakes etc.), RESPERA Caszel (Direction indicators), 4132124L(95221 (Sound and acoustics), cakragatyadhikaraNa (Wheels, disc motions) vagere. - chaThThA adhyAyamAM mukhya adhikaraNa vAmanirNayAdhikaraNa (Determination of North). prAcIna bhAratamAM mAnacitra (map) banAvavAmAM mAnacitranA uparanA bhAgane uttara dizA (North) kahetA na hatA. temanI uparanI dizA pUrva dizA rahetI hatI. AthI DAbI tarapha ke vAmadizA uttara dizA kahevAtI hatI. zakti udgamanAdhikaraNa (Lifts, power study), dhUmayAnAdhikaraNa (Gas driven vehicles and planes), tAramukhAdhikaraNa (Telescopes etc.), aMzuvAhAdhikaraNa (Ray media or ray beams) vagere. AmAM paNa 12 adhikaraNa varNita che. sAtamA adhyAyamAM 11 adhikaraNa che - siMhikAdhikAraNa (Trickery), kurmAdhikaraNa (Amphibious planes) - Rau = jale urmyaH yasya sa kUrmaH / ' arthAta kUrma te che je jaLamAM gatimAna hoya. jUnA samayamAM ApaNAM vimAna jamIna para ane pANImAM paNa cAlI zakatA hatA. A viSaya sAthe saMbaMdha rAkhanAra A adhikaraNa che. 4135Pasllaszol (Controls and governors), jalAdhikaraNa (Reservoirs, cloud signs etc.) vagere. AThamA adhyAyamAM :- dhvajAdhikaraNa (Symbols, ciphers), kAlAdhikaraNa (Weathers, meteorology), vistRtakriyAdhikaraNa (Contraction, flexion systems), H131593_4[Aspal (Energy coils system), zabdAkarSaNAdhikaraNa (Sound absorption, listening devices like modern radios), rUpAkarSaNAdhikaraNa (Form attraction electromagnetic search), pratibimbAkarSaNAdhikaraNa (Shadow or image detection), gamAgamAdhikaraNa (Reciprocation etc.). Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (25) A rIte 100 adhikaraNa A 'vaimAnika prakaraNa'nI hastalikhita pustikAmAM ApavAmAM AvyA che. vAcaka AnI para thoDuMka paNa dhyAna Apaze to joI zakaze ke je viSaya ke vidyA A adhikaraNomAM ApavAmAM AvI che te AjakAlanI vaijJAnika vidyAthI ochI mahattvanI nathI. upalabdha cAra sUtraH A cAra sUtro sAthe bodhAnandanI vRtti uparAMta keTalAka anya kheTakonAM nAma tathA vicAra paNa ApavAmAM AvyA che. prathama sUtra che :--veLAsAmyAT vimAnoDa<=nAnAmiti ' A sUtra dvArA vimAna zuM che tenI paribhASA ApavAmAM AvI che. bodhAnanda potAnI vRttimAM kahe che ke vimAna te AkAzayAna che je gIdha vagere pakSIo mAphaka vegathI AkAzamAM gamana kare che. lallAcArya eka anya kheTakamAM paNa A ja lakSaNa Ape che. nArAyaNAcArya anusAra vimAnanuM lakSaNa A rIte nirdiSTa che - pRthivyapsvantarikSeSu khagavadvegataH svayam / yaH samartho bhavedgantuM sa vimAna iti smRtaH // arthAt je vimAna pRthvI, jaLa tathA aMtarikSamAM pakSI samAna vegathI UDI zake tene ja vimAna kahevAmAM Ave che. arthAt te samayamAM vimAna pRthvI para, pANImAM tathA vAyu (havA)mAM traNe avasthAomAM vegathI cAlanAra hatA. evuM nathI ke pRthvI para ke pANImAM paDI naSTa thaI jatAM hatAM. vizvambhara tathA zaMkhAcArya anusAra :- dezAddezAntaraM tadvad dvIpAdvIpAntaraM tathA / lokAllokAntaraM cApi yo'mbare gantuM arhati, sa vimAna iti proktaH kheTazAstravidAMvaraiH // arthAt te samaye je eka dezathI bIjA deza, eka dvIpathI bIjA dvIpa tathA eka lokathI bIjA lokamAM AkAza dvArA UDIne jaI zakatuM hatuM tene ja vimAna kahevAmAM AvatuM hatuM. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) prathama sUtra dvArA vibhinna kheTakonA vicAra prakaTa karavAmAM AvyA che. bIjuM sUtra - rAdhial (02 sUtra 2) bodhAnanda batAve che ke rahasyone jANanAra ja vimAna calAvavAno adhikArI thaI zake che. A sUtranI vyAkhyA karatAM Ama lakhe che : vimAna-racane vyomArohaNe calane tathA / stambhane gamane citragativegAdinirNaye // vaimAnika rahasyArthajJAnasAdhanamantarA / yato saMsiddhirneti sUtreNa varNitam // arthAt je vaimAnika vyakti aneka prakAranAM rahasya, jemake vimAna banAvavuM, tene AkAzamAM uDADavuM, calAvavuM tathA AkAzamAM ja rokavuM, pharI calAvavuM, citra-vicitra prakAranI aneka gatiomAM calAvavuM ane vimAnanI vizeSa avasthAmAM vizeSa gationo nirNaya karavAnuM jANatI hoya te ja adhikArI thaI zake che, bIjI nahi. vRttikAra vadhumAM lakhe che ke lallAcArya vagere aneka prAcIna vimAnazAstrIoe rahasyalaharI" vagere graMthomAM je batAvyuM che te anusAra saMkSepamAM varNana karuM chuM. jJAtavya che ke bharadvAja RSie racelAM "vaimAnika prakaraNa"nI pahelAM keTalAya anya AcAryoe paNa vimAna-viSayaka graMtha lakhyA che, jemake - nArAyaNa ane temano lakhela graMtha "vimAnacandrikA zaunaka vyomayAnataMtra' garga "yatrakalpa' vAcaspati "yAnabindu' cAkAyaNi " vyomAnArka dhuptinAtha " "kheTayAnapradIpikA'. bharadvAjajIe A zAstronuM paNa sArI rIte avalokana tathA vicAra karI "vaimAnikaprakaraNa"nI paribhASA vistArathI lakhI che - A badhuM tyAM lakheluM che. rahasyalaharImAM 32 prakAranA rahasya varNita che - etAni dvAtriMzidrahasyAni gurormukhAt / vijJAnavidhivatsarvaM pazcAtkAryaM samArabhet / / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) etadrahasyAnubhavo yasyAsti gurubodhanaH / sa eva vyomayAnAdhikArI syAnnetare janAH // arthAtu je guru pAsethI cokkasa rIte 32 rahasyo jANI temano abhyAsa karI, rahasyonI jANakArImAM pravINa thAya te ja vimAno calAvavAno adhikArI che, bIjo nahi. A 32 rahasya khUba ja vicitra tathA vaijJAnika rIte banAvavAmAM AvyA hatA. AjakAlanA vimAnomAM paNa A vicitratA maLatI nathI. A 32 rahasyone pUrA lakhavA lekhanI laMbAI khUba vadhAravA samAna che. vAcakonA jJAna tathA potAnA jUnA kalA-kauzalyanA vikAsanI jhalaka batAvavA mATe keTalAMka yaMtronuM nIce varNana karIe chIe: 1. pahelAM keTalAka rahasyonAM varNanamAM te aneka prakAranI zaktio, jemake chinnamastA, bhairavI, veginI, siddhAmbA vagerene prApta karI, temane vibhinna mArgo ke prayogo jemake - puTikA, pAdukA, dRzya, adazya zakti mArgo ane te zaktione vibhinna kalAomAM saMyojita karI abhedatva, chedatva, adANatva, avinAzatva vagere guNo prApta karI temano vimAna-racanA kriyAmAM prayoga karavAnI vidhio batAvI che. sAthe ja mahAmAyA, zAmbarAdi tAMtrikazAstro (Technical Literatures) dvArA aneka prakAranI zaktionA anuSThAnonAM rahasyonuM varNana karyuM che. ema lakhyuM che ke vimAnavidyAmAM pravINa ati anubhavI vidvAna vizvakarmA, chAyApuruSa, manu tathA maya vagere sthapatio (Builders or constructors)nAM graMtha te samaye upalabdha hatA. rAmAyaNamAM lakhyuM che ke "puSpaka vimAnanA AviSkAraka ke mAMtrika (Theorist) agamya RSi hatA, paraMtu tenA nirmANakartA vizvakarmA hatA. 2. AkAza-paridhi-maMDalonAM saMdhisthAnomAM zaktio utpanna thAya che ane jayAre vimAna A saMdhi-sthAnomAM praveza kare che tyAre zaktio tenuM sammardana karI cUra-cUra karI zake che, AthI te saMdhiomAM praveza karatAM pahelAM ja sUcanA ApanAra rahasya" vimAnamAM lAgela hoya che je teno upAya karavA sAvadhAna karI de che. zuM A AjakAlanA (Radar) samAna yaMtrano bodha nathI karAvatuM? 3. mAyA vimAna ke adazya vimAnane dazya ane potAnA vimAnane adazya karI nAkhanAra yatra vimAnomAM rahetAM hatAM. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) 4. saMkocana rahasya - zatrunA vimAnathI gherAyela potAnA vimAnane bacAvI bhAgI nIkaLavA mATe potAnA vimAnanI kAyAne ja saMkorI - nAnI karI vega khUba vadhArI zakAto. vimAnamAM lAgela eka ja kaLathI A prabhAva prApta karanAra rahasya paNa vimAnamAM rahetuM hatuM. AjakAla koI paNa vimAna Ama potAnA zarIrane nAnuM ke moTuM nathI karI zakatuM. prAcIna vimAnamAM eka evuM paNa "rahasya' lagAvela rahetuM hatuM jenAthI ekathI dasa rekhA sudhI calAvavAthI vimAna teTaluM ja vistRta paNa thaI zakatuM hatuM. A ja rIte anya aneka "rahasya" varNita che jemanAM dvArA vimAnanAM aneka rUpa cAlatAM-cAlatAM ja badalI zakAtAM hatAM, jemake aneka prakAranA dhumADAnI madadathI mahAbhayaprada kAyAnuM vimAna ke siMha, vAgha, rIMcha, sApa, parvata, nadI, vRkSa vagere AkAranA ke ati suMdara, apsarArUpa, puSpamAlAthI sevita rUpa paNa aneka prakAranA kiraNonI madadathI banAvI levAmAM AvatAM hatAM. hoI zake che ke te Play of colours, specturms ELZL Gruan 529140 2419de elu. 5. tamomaya rahasya dvArA potAnI rakSA mATe aMdhAru paNa utpanna karI zakAtuM hatuM. A ja rIte vimAnanA AgalA bhAgamAM saMhArayaMtranAla dvArA sAta jAtanA dhumADAne paDjharbhavivekazAstramAM batAvyA mujaba vidyutu saMsarga (Expansion of gases by electric sparks)thI pAMca skandha-vAta nAlImukhothI kADhI taraMgovALI pralayanAzakriyA pedA karanAra "pralaya rahasya"nuM varNana paNa che. 6. mahAzabdavimohana rahasya zatrunA kSetromAM goLA varasAvavAnI apekSAthI vimAnamAM mahAzabdakAraka 62 mAnakalAsaMghaNa (By 62 blowing chambers) rahetA je eka mahAbhayAnaka zabda utpanna karatA hatA, je zatruonA mastiSka para kiSphapramANa kaMpanna (Vibrations) utpanna karatA hatA ane tenA prabhAvathI smRtivismaraNa thaI za, mohita ke mUcchita thaI jatA hatA. AjakAlanA Acoustics science (zabda vijJAna) jANanAra jANe che ke AvA prakAranA zabdataraMgo utpanna karI zakAya che je paththaranI dIvAla para jo TakarAya to te dIvAlane paNa toDI nAkhe, mastiSkanuM to kahevuM ja zuM ? A rIte Acoustics vidyA-kovida vimAnamAM "mahAzabdavimohanarahasya"nA prabhAvane sAco sAbita kare che. | vimAnanI vicitra gatio arthAt sarpavat gati vagere utpanna karavI te eka ja kananA AdhAra para rAkhavAmAM Avela hatuM. A ja rIte zatrunA vimAnamAM atyanta vegavAna kaMpana karavAnuM "cApalarahasya" paNa hatuM. A rahasya viSayamAM lakhyuM Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29) che ke vimAnanI madhyamAM eka kaLa ke lIvara (Lever) lAgela rahetuM hatuM. jenA calAvavA mAtrathI eka capaTI vagADIe teTalA ja samayamAM (choTivichinnIne) 4087 veganA taraMgo utpanna thaI jaze ane temane jo zatruvimAna tarapha vALI devAmAM Ave to zatruvimAna vegathI cakkara khAI khaMDita thaI jaze. "parazabda grAhaka" ke "rUpAkarSaka" tathA "kriyAgrahaNarahasya"nuM paNa varNana ApavAmAM AvyuM che. te samayanuM parazabdagrAhaka yaMtra AjakAlanA reDiyothI vadhu uttama eTale hatuM ke AjakAla jayAM sudhI bIjI taraphathI zabda prasArita (broadcast) na karavAmAM Ave tyAM sudhI radio zabda grahaNa nathI karato. koI paNa vyakti potAnI vAto zA mATe prasArita nathI karatI, to paNa te samayanuM parazabda grAhaka rahasya badhuM grahaNa karI le tuM hatuM. tyAM lakhyuM che - "vimAnastha ganasamApaUITdra sarvajarSi" arthAtu zabda pakaDAtA hatA. A ja rIte paravimAnasthita vastu rUpAkarSaNa paNa karavAnAM yaMtro hatAM. "kriyAgrahaNarahasya" vizeSa razmio ane drAvaka zakti tathA samavargI sUryakiraNone darpaNa dvArA eka zuddhapaTa (White screen) para prasArita karavAthI bIjAnA vimAna ke pRthvI athavA aMtarikSamAM jyAM kyAMya koI paNa kriyA banI rahI hoya tenuM svarUpa pratibimba (Images) zuddhapaTa para mUrtivatu cikita thaI jatuM hatuM, jene joI bIjAnI badhI kriyAo nI khabara paDI jatI hatI. te AjakAlanA Kinometography ke Television samAna yA hatuM. ApaNA prAcIna vimAnanI vizeSatAonuM keTaluM vadhAre varNana karavuM? A prakAranA aneka adbhuta camatkAra karanAra yaMtro ApaNA vidvAnuM yaMtrazAstrIo jANatA hatA. sthAna abhAvane kAraNe A yaMtro viSayamAM vadhAre nathI lakhI zakAtuM, eTale trIjA tathA cothA sUtranuM saMkSepamAM varNana karIe chIe. trIjuM sUtra che : patta 2 / rU I bodhAnandanI vRtti che ke pAMcane jANanAra ja adhikArI cAlaka hoI zake che. teNe AkAzamAM pAMca prakAranA Avarta, bhramara ke vaMToLonuM varNana karyuM che. "pabhyAvarta"nuM zaunake vistArathI varNana karyuM che. te che rekhApatha, maMDala, kazya, zakti tathA kendra. A 5 prakAranA mArga (Space spheres) AkAzamAM vimAno mATe batAvyA che. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (30) temane "zaunaka zAstra"mAM "majUtAvAnta" arthAt kUrmathI laI varuNa paryata kahyA che. AgaLa temanI gaNanA karI che ke A Spheres ke kSetro keTalA-keTalA dUra sudhI phelAyelA che ane lakhyuM che ke A rIte vAlmIki-gaNitathI ja gaNita-zAstranA pAraMgata vidvAnoe uparanA vimAna-mArgono nirNaya karyo che. temanuM kathana che ke be pravAhonA saMsargathI Avartana thAya che ane temanA saMdhisthAnomAM vimAna phasAIne taraMgone kAraNe naSTa-bhraSTa thaI jAya che. AjakAla paNa keTalIya vAra anAyAse ja vimAno A AvartomAM phasAI jAya che ane naSTa thaI jAya che, evI durghaTanAo jovAmAM Ave che. "mArganibandha" graMthamAM gaNita eTalI jaTila trikoNamiti (Trigonometry) vagere dvArA varNita che je sarvasAdhAraNa mATe ati kaThina che AthI tenuM ahIM varNana nathI karavAmAM AvatuM. cothuM sUtra che "atrizata. bodhAnanda vyAkhyA karI batAve che ke zAstromAM badhA vimAnonAM aMga tathA pratyaMgono paraspara aMgAMgIbhAva hovo eTalo ja Avazyaka che jeTalo zarIranA aMgomAM hovo. vimAnanA 31 aMga hoya che ane te aMgone vimAnanA kayA-kayA bhAgamAM kayA-kyA aMgane lagAvavAmAM ke rAkhavAmAM Ave, te "chAyApuruSazAstramAM sArI rIte vaNita che. AjakAla vimAnazAstrI A jJAnane Aeronautic architecture nAma Ape che. vimAnacAlakane sulabha ane zIdhra A aMgone prayogamAM lAvavA mATe A aMgonI ucita sthitino A sUtranI vyAkhyAvRtti nirdeza karI rahI che. A aMgonI sthitiomAM sahuthI pahelAM "vizvakriyAdarzana' (Paranomic view of cosmos) darpaNanuM sthAna batAvyuM che, pachI pariveSasthAna, aMga-saMkocana yaMtra sthAna hoya che. vimAnakaMThamAM kuThiNIzaktisthAna, puSmiNIpiMjulAdarza, nAlapaMcaka, gUhAgarbhAdarza, paMcAvartakaskandhanAla, raudrIdarpaNa, zabdakendramukha, vighuddhAdazaka, prANamuzkeilI saMsthAna, vakraprasAraNasthAna, zaktipaMjarasthAna, ziraHkIla, zabdAkarSaka, paTaprasAraNasthAna, dizAmpati, sUryazaktiAkarSaNapaMjara (solar energy absorption system) ItyAdi yaMtronAM ucita sthAnono nyAsa karela che. upara varNita aneka zaktijanaka saMsthAno, temanA prayoganI kalAo tathA aneka yaMtro viSayamAM vAMcI spaSTa anumAna karI zakAya che ke ApaNA pUrvajo. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (31) keTalA vijJAna-kovida hatA ane vimAnAdi aneka kalAo banAvavAmAM atyanta nipuNa hatA. vijJAna prAptinI keTalIya rIta ke mArga che. te Avazyaka nathI ke je rIte pazcimI vidvAno je tathyo para pahoMcyA che te ja eka vidhi che. ApaNA pUrvajoe adhika saraLa vidhiothI teTalI ja yogyatA prApta karI hatI jeTalI AjakAla pazcimI rIte moTA-moTA bhavano ke prayogazALAo dvArA prApta karavAmAM AvI rahI che. eTalA mATe etadezIya vidvAno tathA vijJAnavettAone sAgraha savinaya anurodha che ke potAnA jUnA prApta sAhityane vyartha tathA pachAta (Out of date) samajI kADhI na nAkhe paraMtu dhyAna ane saMzodhanAtmaka dRSTi tathA vizvAsathI parakhe. amArI dhAraNA che ke temano parizrama vyartha nahIM jAya ane bahumUlya AviSkAra prApta thaze. - DaoN. esa. ke. bhAradvAja Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta pustakamAM 3-76 10 10 1 1 12 vyAkaraNa aindra-vyAkaraNa zabdaprabhuta kSapaNaka-vyAkaraNa jainendra-vyAkaraNa jainendranyAsa, jainaMdrabhASya ane zabdAvatAranyAsa mahAvRtti zabdAMbhojabhAskaranyAsa pagyavastu laghunaMdra zabdArNava zabdArNavacaMdrikA zabdArNavaprakriyA bhagavadyAgvAdinI jainaMdravyAkaraNa-vRtti aniSkArikAvacUri zAkaTAyana-vyAkaraNa pAlyakIrtinA anya graMtha amoghavRtti ciMtAmaNi-zAkaTAyanavyAkaraNa-vRtti maNiprakAzikA prakriyAsaMgraha zAkaTAyana-TIkA rUpasiddhi gaNaratnamahodadhi liMgAnuzAsana 14 14 15 15 15 16 17 18 19 19 19 20 20 20 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - je che je 25 che ) ra7 (33) dhAtupATha paMcagraMthI athavA buddhisAgara-vyAkaraNa dIpakavyAkaraNa zabdAnuzAsana zabdArNavavyAkaraNa zabdArNava-vRtti vidyAnaMdavyAkaraNa nUtanavyAkaraNa premalAbhavyAkaraNa zabdabhUSaNavyAkaraNa prayogamukhavyAkaraNa siddhahemacaMdrazabdAnuzAsana svopajJa laghuvRtti svopajJa madhyamavRtti rahasyavRtti brahavRtti bRhanyAsa nyAsasArasamuddhAra ladhunyAsa nyAsasAroddhAra-TippaNa haimaDhuDhikA aSTAdhyAyatRtIyapada-vRtti haimalaghuvRtti-avacUri catuSkavRtti-avacUri ladhuvRtti-avasUri haima-laghuvRttiDhuMDhikA ladhuvyAkhyAnaDhuMDhikA DhaMDhikA-dIpikA bUvRtti-sAroddhAra bRhavRtti-avacUrNikA bRhadravRtti-TuMDhikA bRhadravRtti-dIpikA lh lh , l o o o o 32 32. 33 33 33 33 33 34 34 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kakSApaTa-vRtti bRhavRtti-TippaNa haimodAharaNa-vRtti paribhASA-vRtti haimadazapAdavizeSa ane haimadazapAdavizeSArtha balAbalasUtravRtti kriyAratnasamuccaya nyAyasaMgraha svAdizabdasamuccaya syAdivyAkaraNa svAdizabdadIpikA hemavibhrama-TIkA kavikalpadruma kavikalpadruma-TIkA tiGanvayokti haimadhAtupArAyaNa haimadhAtupArAyaNa-vRtti hemaliMgAnuzAsana hemaliMgAnazAsana-vRtti durgapadaprabodha-vRtti hemaliMgAnuzAsana-avasUri gaNapATha gaNaviveka gaNadarpaNa prakriyAgraMtha haimalaghuprakriyA haimabRhattrakriyA haimaprakAza caMdraprabhA hemazabdaprakriyA hemazabdacaMdrikA haimaprakriyA (34) 34 34 34 34 34 34 35 35 36 36 36 36 37 37 38 38 39 39 39 39 39 40 40 40 41 41 41 42 42 42 42 43 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (35) 43 43 44 44 4ja 45 45 45 5 47 47 haimaprakriyAzabdasamuccaya hemazabdasamuccaya hemazabdasaMcaya haimakArakasamuccaya siddhasArasvata-vyAkaraNa upasargakhaMDana dhAtumaMjarI mizraliMgakoza, mizraliMganirNaya, liMgAnuzAsana uNAdipratyaya vibhakti-vicAra dhAturatnAkara dhAturatnAkara-vRtti kriyAkalApa aniTukArikA anikArikA-TIkA aniTukArikA-vivaraNa uNAdinAmamAlA samAsa prakaraNa SakArakavivaraNa zabdArthacaMdrikoddhAra rucAdigaNavivaraNa uNAdigaNasUtra uNAdigaNasUtra-vRtti vizrAMtavidyAdharanyAsa padavyavasthAsUtrakArikA padavyavasthAkArikA-TIkA kAtaMtravyAkaraNa durgAdaprabodha-TIkA daurgasiMha-vRtti kAtaMtrottaravyAkaraNa - kAtaMtravistara bAlabodha-vyAkaraNa 47 47 48 48 48 58 48 48 49 50 51 51 51 52 para. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (39) 53 53 53 S 53 papa 55 * kAtaMtradIpaka-vRtti kAtaMtrabhUSaNa vRttitrayanibaMdha kAtaMtravRtti-paMjikA kAtaMtrarUpamAlA kAtaMtrarUpamAlA-laghuvRtti kAtaMtravibhrama-TIkA sArasvata vyAkaraNa sArasvatamaMDane yazonaMdinI vikrazcitAmaNI diIpikA sArasvatarUpamAlA kriyAcaMdrikA rUparatnamAlA dhAtupATha-dhAtutaraMgiNI vRtti subodhikA prakriyAvRtti TIkA che 56 57 6), pa7 pa7 58 58 58 59 vRtti pa9 59 59 caMdrikA paMcasaMdhi-bAlAvabodha bhASATIkA nyAyaratnAvalI paMcasaMdhiTIkA pa9 v 0 0. TIkA 0. w 0 w 0 w zabdaprakriyA sAdhanI-saralAbhASATIkA siddhAMtacaMdrikA-vyAkaraNa siddhAMtacaMdrikA-vyAkaraNa siddhAMtacaMdrikA-TIkA vRtti 0 w 60 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mm 0 0 0 mm mm my fy 0 0 0 * 0 w 0 w 0 w = w w = w n m w 6 w (37) subodhinI vRtti anikArikA-avacUri anirikA-svapajJavRtti bhUdhAtu-vRtti mugdhAvabodha-oNktika bAlazikSA vAkyaprakAza uktiratnAkara uktipratyaya uktivyAkaraNa prAkRta-vyAkaraNa anupalabdha prAkRta vyAkaraNa prAkRtalakSaNa prAkRtalakSaNa-vRtti svayaMbhU vyAkaraNa siddhahemacaMdrazabdAnuzAsana-prAkRtavyAkaraNa siddhahemacaMdrazabdAnuzAsana (prAkRta vyAkaraNa)-vRtti haimadIpikA dIpikA prAkRtadIpikA haimaprAkRtaTuMDhikA prAkRtaprabodha prAkRta vyAkRti dodhakavRtti hemadodhanArtha prAkRta zabdAnuzAsana prAkRta zabdAnuzAsana-vRtti prAkRta-padyavyAkaraNa audAryaciMtAmaNi ciMtAmaNi-vyAkaraNa ciMtAmaNi-vyAkaraNavRtti w w 0 ) O SO 70 71 71 72 73 73 74 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ardhamAgadhI-vyAkaraNa prAkRtapAThamAlA karNATaka-zabdAnuzAsana pA2sIka-bhASAnuzAsana phArasI-dhAturUpAvalI koza pAiyalacchInAmamAlA dhanaMjayanAmamAlA dhanaMjayanAmamAlAbhASya nighaMTasamaya anekArthanAmamAlA anekArthanAmamAlA-TIkA abhidhAnaciMtAmaNinAmamAlA abhidhAnaciMtAmaNi-vRtti abhidhAnaciMtAmaNi-TIkA abhidhAnaciMtAmaNi-sArodvAra abhidhAnaciMtAmaNi-vyutpattiratnAkara abhidhAnaciMtAmaNi-avasUri abhidhAnaciMtAmaNi-ratnaprabhA abhidhAnaciMtAmaNi-bIjaka abhidhAnaciMtAmaNinAmamAlA-pratIkAvalI anekArthasaMgraha anekArthasaMgraha-TIkA nighaMTuzeSa nighaMTuzeSa-TIkA dezIzabdasaMgraha (38) zilocchakoza zilogjha-TIkA nAmakoza zabdacaMdrikA suMdaraprakAza-zabdArNava 75 75 75 76 76 77-96 78 26 80 81 81 81 81 83 84 84 84 84 84 85 85 85 85 86 87 62 87 88 88 89 89 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (39) GO 9) O 91 0 ~ zabdabhedanAmamAlA zabdabhedanAmamAlA-vRtti nAmasaMgraha zAradIyanAmamAlA zabdaratnAkara avyayekAkSaranAmamAlA zeSanAmamAlA zabdasaMdohasaMgraha zabdaratnapradIpa vizvalocanakoza nAnArthakoza paMcavargasaMgrahanAmamAlA apavarganAmamAlA ekAkSarI-nAnAkAMDa ekAkSaranAmamAlikA ekAkSarakoza ekAkSaranAmamAlA Adhunika prAkRtakoza. tauruSkInAmamAlA phArasI-koza 9 yyyy yy y U ja 94 95 che che " 97-129 99 alaMkAra alaMkAradarpaNa kavizikSA mRgAramaMjarI kAvyAnuzAsana kAvyAnuzAsanavRtti kAvyAnuzAsana-vRtti (viveka) alaMkAracUDAmaNi-vRtti kAvyAnuzAsana-vRtti kAvyAnuzAsana-avacUri kalpalatA . 100 10) 102 103 103 103 103 103 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (0) kalpalatApallava kalpapallavazeSa vAbhadAlaMkAra vAbhadAlaMkAra-vRtti kavizikSA alaMkAramahodadhi alaMkAramahodadhi-vRtti kAvyazikSA kAvyazikSA ane kavitArahasya kAvyakalpalatA-vRtti kAvyakalpalatAparimala-vRtti ane kAvyakalpalatAmaMjarI-vRtti kAvyakalpalatAvRtti-makaraMdaTIkA kAvyakalpalatAvRtti-TIkA kAvyakalpalatAvRtti-bAlAvabodha alaMkAraprabodha kAvyAnuzAsana zRMgArArNavacaMdrikA alaMkArasaMgraha alaMkAramaMDana kAvyAlaMkArasAra akabarasAhizRMgAradarpaNa kavimukhamaMDana kavimadaparihAra kavimadaparihAra-vRtti mugdhamedhAlaMkAra mugdhamedhAlaMkAra-vRtti kiAvyalakSaNa karNAlaMkAramaMjarI prakrAntAlaMkAra-vRtti alaMkAra-cUrNi alaMkAraciMtAmaNi 105 10pa 105 106 108 109 109 110 111 112 114 *114 115 115 115 115 117 118 119 120 120 1 21 1 21 1 21 121 12 2 122 122 1 22 1 2 2 1 2 2 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (41) alaMkAraciMtAmaNi-vRtti vakroktipaMcAzikA rUpakamaMjarI rUpakamAlA kAvyAdarza-vRtti kAvyAlaMkAra-vRtti kAvyAlaMkAra-nibaMdhanavRtti kAvyaprakAza-saMtavRtti kAvyaprakAza-TIkA sAradIpikA-vRtti kAvyaprakAza-vRtti kAvyaprakAza-khaMDana sarasvatIkaMThAbharaNa-vRtti vidagdhamukhamaMDana-avacUrNi vidagdhamukhamaMDana-TIkA vidagdhamukhamaMDana-vRtti vidagdhamukhamaMDana-avacUri vidagdhamukhamaMDana-bAlAvabodha alaMkArAvacUrNi 1 2 2 123 123 123 1 23 124 124 124 125 125 125 126 125 127 128 128 128 129 129 130-152 (0 132 132 133 chanda ratnamaMjUSA ratnamaMjUSA-bhASya chaMdazAstra chaMdonuzAsana chaMda zekhara chaMdonuzAsana chaMdonuzAsana-vRtti chaMdoratnAvalI chaMdonuzAsana chaMdovidyA piMgalaziromaNi 134 134 136 137 137 138 138 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 6. AryosaMkhyA-uddiSTa-naSTavartanavidhi vRttamauktika chaMdovataMsa prastAravimaleMdu chaMdodvAtriMzikA jayadevachaMdas jayadevachaMdovRtti jayadevachaMdaHzAsravRtti-Tippanaka svayaMbhUcchandas vRttajAtisamuccaya vRttajAtisamuccaya-vRtti (42) gAthAlakSaNa gAthAlakSaNa-vRtti kavidarpaNa kavidarpaNa-vRtti chaMdaHkoza chaMdaHkozavRtti chaMdaHkoza bAlAvabodha chaMdaHkaMdalI chaMdastattva jainatara graMtho para jaina vidvAnonA TIkAgrantho nATya nATyadarpaNa nATyadarpaNa-vivRti prabaMdhazata saMgIta saMgItasamayasAra saMgItopaniSatsAroddhAra saMgItopaniSat saMgItamaMDana 139 140 140 140 141 141 143 143 144 145 146 146 148 138 149 149 149 149 150 150 150 153-155 153 154 155 156-158 156 157 157 158 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (43) saMgItadIpaka, saMgItaratnAvalI, saMgItasahapiMgala 158 1pa9 kalA citravarNasaMgraha kalAkalApa maSIvicAra 159 1pa9 159 160-166 160 0 0 163 164 na gaNita gaNitasArasaMgraha gaNitasArasaMgraha-TIkA SatrizikA gaNitasArakaumudI pATIgaNita gaNitasaMgraha siddha-bhU-paddhati siddha-bhU-paddhati-TIkA kSetragaNita ISTAMkAMcaviMzatikA gaNitasUtra gaNitasAra-TIkA gaNitatilaka-vRtti ja U V 165 U 165 165 165 165 9. 167-196 167 168 168 jyotiSa jayotisAra vivAhapaDala lagazuddhi diNasuddhi kAlasaMhitA gaNaharahorA paznapaddhati joIsadAra joisacakkaviyAra bhuvanadIpaka W W VVVVVV 169 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhuvanadIpaka-vRtti RSiputranI kRti AraMbhasiddhi AraMbhasiddhi-vRtti maMDalaprakaraNa maMDalaprakaraNa-TIkA bhadrabAhusaMhitA jyotissAra jayotissAra-TippaNa janmasamudra beDAjAtakavRtti praznazataka praznazataka-avacUri jJAnacaturvizikA jJAnacaturvizikA-avasUri jJAnadIpikA lagnavicAra jayotiSaprakAza caturvizikoddhAra caturvizikoddhAra-avasUri jyotissArasaMgraha janmapatrIpaddhati mAnasAgarIpaddhati phalAphalaviSayaka-praznapatra udayadIpikA praznasundarI varSaprabodha ustaralAvayaMtra ustaralAyaMtra-TIkA doSaratnAvalI jAtakadIpikA paddhati janmapradIpazAstra 170 170 171 171 17ra 172 172 173 174 174 175 175 17pa 17pa 17pa 175 176 176 176 177 177 177 178 178 179 179 179 180 180 180 181 181 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (45) 181 182 183 183 184 184 184 184 185 185 186 186 kevalajJAnahorA yaMtrarAja yaMtrarAja-TIkA jyotiSaratnAkara paMcAMgAnayanavidhi tithisAraNI yazorAjIpaddhati railokyaprakAza joI hIra jayotissAra paMcAMgatattva paMcAMgatattva-TIkA paMcAMgatithi-vivaraNa paMcAMgadIpikA paMcAMgapatra-vicAra balirAmAnandasArasaMgraha gaNasAraNI lAlacaMdrIpaddhati Tippanakavidhi horAmakaraMda hAyanasuMdara vivAhapaTala karaNarAja dIkSA-pratiSThAzuddhi vivAharatna jayotiprakAza kheTacUlA SaSTisaMvatsaraphala laghujAtaka-TIkA jAtakapaddhati-TIkA tAjikasAra-TIkA 186 186 187 187 187 188 188 188 189 189 189 190 190 190 191 191 191 192 192 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNakutUhala-TIkA jyotirvidAbharaNa-TIkA mahAdevIsAraNI-TIkA vivAhapaTala-bAlAvabodha grahalAghava-TIkA caMdrArthI-TIkA SapaMcAzikA-TIkA bhuvanadIpakaTIkA camatkAraciMtAmaNi-TIkA horAmakaraMda-TIkA vaMsatarAjazAkuna-TIkA 10. zakuna zakunarahasya zakunazAstra zakunaratnAvali-kathAkoza zakunAvali saNadAra zakunavicAra 11. nimitta jayapAhuDa nimittazAstra nimittapAhuDa zreNipAhuDa risamuccaya paNDAvAgaraNa sANya siddhAdeza uvastuidAra chAyAdAra nADIdAra (46) 193 193 193 194 195 195 195 196 196 196 196 197-198 197 197 198 198 198 198 199-208 -2-2 199 200 200 202 203 203 204 204 204 204 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. 13. nimittadAra rikadAra pipIliyAnANa praNaSTalAbhAdi nADIviyAra meghamAlA chIMkavicAra siddhapAhuDa praznaprakAza vargIkevalI narapatijayacaryA narapatijayacaryA-TIkA hastakAMDa meghamAlA zvAnakunAdhyAya nADIvijJAna svapna suviNadAra svapnazAstra sumiNasattariyA sumiNasattariyA-vRtti sumiNaviyAra svapnapradIpa cUDAmaNa arhacUDAmaNisAra cUDAmaNi caMdronmIlana kevalajJAnapraznacUDAmaNi akSaracUDAmaNizAstra (47) 204 204 204 205 205 205 205 205 206 206 206 207 200 207 208 208 209-210 209 209 209 209 209 210 211-213 211 211 212 212 213 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (48) 214-218 214 215 216 14. sAmudrika aMgavijjA karalambaNa sAmudrika sAmudrikatilaka sAmudrikazAstra hastasaMjIvana hastasaMjIvana-TIkA aMgavidyAzAstra 216 217 217 218 218 15. ramala 2malazAstra ramalavidyA pAzakakevalI pAzAkevalI 219-220 219 219 219 220 16. lakSaNa 2 2 1 lakSaNamAlA lakSaNasaMgraha lakSyalakSaNavicAra lakSaNa lakSaNa-avacUri lakSaNapaMktikathA 221 221 221 221 221 221 Aya AyanANatilaya AyasadrabhAva AyasadrabhAva-TIkA 222-223 222 222 224 18. 2 24 artha agdhakaMDa 224 225 19. koThaka koSTakaciMtAmaNi 225 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koikaciMtAmaNi-TIkA 20. Ayurveda siddhAntarasAyanakalpa puSpAyurveda aSTAMgasaMgraha nidAnamuktAvalI madanakAmarana nADIparIkSA kalyANakAraka merudaMDataMtra yoga2tnamAlA-vRtti aSTAMgahRdaya-vRtti yogazatavRtti yogaciMtAmaNi vaighavallabha dravyAvalI-nighaMTu siddhayogamAlA rasaprayoga rasaciMtAmaNi mAgharAjapaddhati Ayurvedamahodadhi cikitsotsava nighaMTukoza kalyANakAraka nADIvicAra nADIcakra tathA nADIsaMcArajJAna nADInirNaya jagatsundarIprayogamAlA varaparAya sArasaMgraha nibaMdha (49) 225 226-236 226 226 226 227 227 228 228 228 228 228 228 229 239 230 230 230 230 231 231 231 231 231 232 232 232 233 234 235 235 . Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (pa) 237 22. 239-241 239 240 241 241 241 242 24 21. arthazAstra nItizAstra nItivAkyAmRta nItivAkyAmRta-TIkA kAmaMdakIya-nItisAra jinasaMhitA rAjanIti 23. zilpazAstra vAstusAra zilpazAstra ratnazAstra ratnaparIkSA samastaratnaparIkSA maNikalpa hIrakaparIkSA 25. mudrAzAstra dravya parIkSA dhAtuvijJAna dhAttpatti dhAtuvAdaprakaraNa bhUgarbhaprakAza 27. prANivijJAna mRgapakSizAstra turaMgaprabaMdha hastiparIkSA zabdAnukramaNikA sahAyaka graMthonI sUci 242 242 243-246 243 245 246 246 247 247 26. 249 249 249 249 250-252 250 252 252 253 291 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama prakaraNa vyAkaraNa vyAkaraNanI vyAkhyA karatAM koIe A pramANe kahyuM che : "prakRti-pratyayopAdhi-nipAtAdi vibhAgazaH / yadanvAkhyAnakaraNaM zAstraM vyAkaraNaM viduH // " eTale ke prakRti ane pratyayonA vibhAga dvArA padonuM anvAkhyAna-spaSTIkaraNa karanAra zAstra 'vyAkaraNa" kahevAya che. vyAkaraNa dvArA zabdonI vyutpatti spaSTa karI zakAya che. vyAkaraNanAM sUtro saMjJA, vidhi, niSedha, niyama, atideza ane adhikAra - A cha vibhAgomAM vibhakta che. pratyeka sUtranAM padaccheda, vibhakti, samAsa, artha, udAharaNa ane siddhi - A cha aMgo hoya che. saMkSepamAM kahIe to bhASA-vikRtine aTakAvIne bhASAnuM baMdhAraNa samajAvanAruM zAstra vyAkaraNa che. vaiyAkaraNoe vyAkaraNanA vistAra ane duSkaratA tarapha dhyAna doratAM vyAkaraNanA adhyayana mATenI preraNA A rIte ApI che : "banatapAni zaria, svalpaM tathA''yurbahavazca vighnAH / sAraM tato grAhyamapAsya phalgu, - haMso yathA kSIranivAmaththAt " eTale ke vyAkaraNa-zAstrano aMta nathI, AyuSya alpa che ane vino ghaNAM che, mATe haMsa jema pANI bheLavelA dUdhamAMthI phakta dUdha ja pIve che, tema nirarthaka vistArane choDIne sArarUpa (vyAkaraNa) grahaNa karavuM joIe. jo ke vyAkaraNanAM vistAra ane gahanatAmAM na paDIe to paNa bhASAnA prayogomAM anartha na thAya ane ApaNA vicAra laukika ane sAmayika zabdo dvArA bIjAne spaSTa ane sArI rIte samajAvI zakIe te mATe vyAkaraNanuM jJAna nitAnta Avazyaka che. vyAkaraNathI ja to jJAna mUrtimaMta thAya che. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya vyAkaraNonI racanA prAcInakALathI thatI rahe che. to paNa vyAkaraNa-taMtranI praNAlino vaijJAnika ane niyamabaddha rIte pAyo nAkhanAra tarIke maharSi pANini (I. pUrve 500 thI 400nI vacce)ne mAnavAmAM Ave che. jo ke teo potAnA pUrvaja evA vaiyAkaraNono sAdara ullekha kare che paraMtu te vaiyAkaraNono prayatna na to vyavasthita hato ke na to zRMkhalAbaddha. AvI sthitimAM e mAnavuM paDaze ke pANinie aSTAdhyAyI jevA nAnakaDA sUtrabaddha graMthamAM saMskRta-bhASAno sAra nIcovIne bhASAnA evA baMdhanuM nirmANa karyuM ke te sUtro sivAya siddha prayogone apabhraSTa TharAvavAmAM AvyA ane temanI pachI thanArA vaiyAkaraNoe phakta temanuM anusaraNa ja karavuM paDyuM. temanI pachI vararuci (i. pUrva 400 thI 300nI vacce), pataMjali, caMdragomin Adi aneka vaiyAkaraNo thaI gayA, jemaNe vyAkaraNa-zAstrano vistAra, spaSTIkaraNa, saraLatA, laghatA vagere udezayo laIne potAnI navI-navI racanAo dvArA vicAro rajU karyA. prastuta prakaraNamAM phakta jaina vaiyAkaraNo ane temanA graMthonA viSayamAM saMkSipta mAhitI ApavAmAM Avaze. aitihAsika vivecanothI e jJAta thAya che ke jyAre brAhmaNoe zAstro para potAno ekAdhikAra sthApita karyo tyAre jaina vidvAnone vyAkaraNa Adi viSaya para potAnA navA graMtho racavAnI preraNA maLI jethI Aje A vyAkaraNa viSaya para jainAcAryonA svataMtra ane TIkAtmaka graMtho so karatAM paNa vadhAre saMkhyAmAM upalabdha che. je vaiyAkaraNonI nAnI-moTI racanAo jaina bhaMDAromAM hajI sudhI ajJAtAvasthAmAM paDI che te A gaNatarImAM sAmela nathI. keTalAya AcAryonA graMthono nAmollekha maLe che paraMtu te kRtio upalabdha nathI. jema ke kSapaNaka-racita vyAkaraNa, tenI vRtti ane nyAsa, malavAdIkRta vizrAntavidyAdhara-nyAsa', pUjyapAdaracita "jainendravyAkaraNa para temano svopajJA nyAsa" ane "pANinIya vyAkaraNa" para "zabdAvatAra-nyAsa', bhadrezvararacita "dIpa vyAkaraNa' vagere Aja sudhI maLyAM nathI. A vaiyAkaraNoe na to phakta jainaracita vyAkaraNa Adi graMtho para TIkA-TippaNa lakhyAM paraMtu jainetara vidvAnonAM vyAkaraNa Adi graMthono paNa samAdAra karatAM TIkA, vyAkhyA, vivaraNa Adi nirmANa karavAnI udAratA dAkhavI. tethI ja to te graMthakAro jainetara vidvAnonI sAthe sAthe ja bhAratanA sAhitya-prAMgaNamAM potAnI pratibhA vaDe gauravapUrNa sthAna meLavI zakyA che. teoe seMkaDo graMthonuM nirmANa karIne jainavidyAnuM mukha ujajavaLa banAvavAnI koziza karI. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa bhagavAna mahAvIra pUrve koI jainAcArye vyAkaraNanI racanA karI hoya ema nathI jaNAtuM. "aindravyAkaraNa' mahAvIranA samayamAM (I. pUrve pa90)mAM racAyuM. "sadapAhuDa' mahAvIra pachInA samayamAM (I. pUrve papa7)mAM racAyuM. paraMtu A baMne vyAkaraNomAMthI eka paNa upalabdha nathI. tyArabAda digaMbara jainAcAryadevanadie "jainendravyAkaraNanI racanA vikramanI chaThThI zatAbdImAM karI jene jaina vyAkaraNa-graMthomAM upalabdha evI sarvaprathama racanA kahI zakAya. A ja rIte yApanIya saMghanA AcArya zAkaTAyane lagabhaga vi.saM. 900mAM "zabdAnuzAsana'nI racanA karI, je yApanIya saMghanuM Adya ane jainonuM upalabdha evuM bIjuM vyAkaraNa che. AcArya buddhisAgarasUrie "paMcagranthI' vyAkaraNa vi.saM. 1080mAM racyuM che. jene zvetAMbara jainonA upalabdha vyAkaraNa-graMthomAM sarvaprathama racanA kahI zakIe. tyArabAda hemacandrasUrie paMcAMgothI yukta evA "siddha-hemacandrazabdAnuzAsana'nI racanA karI. tyArabAda jemanuM vigatavAra varNana ame ahIM karI rahyA chIe tevA bIjA aneka vaiyAkaraNo thaI gayA jemaNe svataMtra vyAkaraNanI ke TIkA, TippaNa tathA AMzikarUpe vyAkaraNagraMthonI racanAo karI che. aindra-vyAkaraNa: prAcIna kALamAM indra nAmaka AcArye racelo eka vyAkaraNa graMtha hato paraMtu te nAza pAmyo che. aindra-vyAkaraNa vize jainagraMthomAM evI paraMparA ane mAnyatA che ke bhagavAna mahAvIre indrane mATe eka zabdAnuzAsana kahyuM, jene upAdhyAye (lekhAcA) sAMbhaLIne lokamAM aindra nAme pragaTa karyuM. ema mAnavuM atirekapUrNa kahevAze ke bhagavAna mahAvIre AvA koI vyAkaraNanI racanA karI hoya ane te paNa mAgadhI ke prAkRta bhASAmAM na hotAM brAhmaNonI pramukha bhASA saMskRtamAM ja hoya. 1. DaoN. e.sI. barnale aindravyAkaraNa-saMbaMdhI cInI, tibbatI ane bhAratIya sAhityamAMnA ullekhono saMgraha karI "oNna dI aindra skUla oNpha grAmariyansa' nAmano eka moTo graMtha lakhyo che : 2. "na praSTaaindra tad muvi vyArA-'-kathAsaritsAgara, taraMga 4. 3. sakko a tassamakkhaM bhagavaMtaM AsaNe nivesittaa| saddassa lakkhaNaM pucche vAgaraNaM avayavA iMdaM // -Avazyakaniyukti ane hAribhadrIya "AvazyakavRtti bhA. 1, pR. 182. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya pAchaLanA jaina graMthakAroe to "jainevyAkaraNa ne ja "aindra vyAkaraNa tarIke 'batAvavAno prayatna karyo che. vastutaH "aindra" ane "jainendra--A baMne vyAkaraNa judA-judA hatA. jainendrathI ati prAcIna evA aneka ullekha "aindravyAkaraNa' vize maLe che. dugAcArye "nirukta-vRttimAM pU. 10nA prAraMbhamAM "Indra-vyAkaraNa'nuM sUtra A rIte ApyuM che: "zaSyA "jhatha vasamUhUMTa' ta vyAraNya' jaina zAkaTAyana vyAkaraNa" (sUtra-1.2. 37)mAM "indra-vyAkaraNa'no mata pradarzita thayo che. carakanA vyAkhyAtA bhaTTAraka harizcandra "Indra-vyAkaraNa'no nirdeza A rIte karyo che : "zAstraSya katha vasamUha' rUti rendra-vyakjhirI ' digambarAcArya somadevasUrie potAnA " zastitravadhU' (AzvAsa 1, pR. 90)mAM "Indra-vyAkaraNa'no ullekha karyo che. aindra-vyAkaraNanI racanA Isu pUrve pa90mAM thaI haze tevo vidvAnono mata che. paraMtu A vyAkaraNa Aja sudhI upalabdha thayuM nathI. zabdaprAbhRta (sapAhuDa): jaina AgamonuM bAramuM aMga "daSTivAda'nA nAme hatuM. je have upalabdha nathI. A aMgamAM 14 pUrva samAyelAM hatAM. pratyeka pUrvano "vastu ane vastuno avAntara vibhAga prAbhRta" nAme oLakhAto. "Avazyaka-pUrNi", "anuyogadvAra-cUrNi" (patra 47), siddhasenagaNikRta tattvArthasUtra-bhAgya-TIkA' (pR. 57) ane mAladhArI hemacandrasUrikRta anuyogadvArasUtra-TIkA" (patra 15O)mAM "zabdaprAbhRta'no ullekha maLe che. siddhasenagaNie kahyuM che ke "pUrvomAM je "zabdaprAbhRta" che, temAMthI vyAkaraNano uddabhava thayo che." "zabdaprAbhRta" lupta thaI gayuM che. te kaI bhASAmAM hatuM te nizcitarUpe kahI zakAtuM nathI. ema mAnavAmAM Ave che ke cauda pUrva saMskRta bhASAmAM hatA. AthI "zabdaprAbhRta' 1. vinayavijaya upAdhyAya (saM. 1696) ane lakSmIvallabha muni (18mI zatAbdI)e jainendrane ja bhagavatpaNIta batAvyuM che. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa paNa saMskRtamAM haze evI saMbhAvanA thaI zake che. kSapaNaka-vyAkaraNa: vyAkaraNaviSayaka ghaNA graMthomAM evAM uddharaNo maLe che, jenAthI jaNAya che ke koI kSapaNaka nAmanA vaiyAkaraNe koI zabdAnuzAsananI racanA karI che. "taMtrapradIpa'mAM kSapaNakanA matano ekathI vadhu vAra ullekha thayo che. kavi kAlidAsaracita "jayotirvidAbharaNa' nAmanA graMthamAM rAjA vikramAdityanI sabhAnA nava ratnonA nAmono ullekha che, temAMnA eka kSapaNaka paNa hatA. ghaNA ItihAsavidonA maMtavya pramANe jainAcArya siddhasena divAkaranuM ja bIjuM nAma kSaNika hatuM. digambara jainAcArya devananTie siddhasenanA vyAkaraNaviSayaka matano "veH siddhasena / 5.27." A sUtra dvArA ullekha karyo che. ujjavaladatta-viracita "uNAdivRttimAM "pavRittI 3patra "rUti' zabda mAdyartha vyAdhyAta: ' A pramANe ullekha maLe che, tethI jaNAya che ke kSapaNake vRtti, dhAtupATha, uNAdisUtra Adi sAthe vyAkaraNa-graMthanI racanA karI haze. maitreyarakSite "taMtrapradIpa' (4.1.155) sUtramAM "kSapaNaka-mahAnyAsa' uddhata karela che. tenAthI jANI zakAya che ke kSapaNaka-racita vyAkaraNa para "nyAsa'nI paNa racanA thaI haze. A kSapaNakaracita zabdAnuzAsana, tenI vRtti, nyAsa ke teno koI aMza Aja sudhI prApta thayo nathI. 1. maitreyarakSite potAnA "taMtrapradIpa'mAM-'gatava nAvamAmAne anya ti viparatvIna phUddhatva vadhatvA amAre kSati "nAva maLe' rUti kSAra zatam -Avo ullekha karela che-bhArata kaumudI, bhA. 2, pR. 893nI TippaNa. 2. kSapaNako'marasiMhazakU vetaalbhtttt-ghttkrpr-kaalidaasaaH| khyAto varAhamihiro nRpateH sabhAyAM ratnAni vai vararucirnava vikramasya // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 jainendra-vyAkaraNa (paMcAdhyAyI) : A vyAkaraNanA kartA devanandi digaMbara-saMpradAyanA AcArya hatA. temanA pUjyapAda ane jinendrabuddhi evAM bIjA be nAma paNa pracalita hatA. temane 'deva'nA saMkSipta nAmathI paNa loko oLakhatA hatA. temaNe ghaNA graMthonI racanA karI che. lakSaNazAstramAM devanaMdine uttama graMthakAra mAnavAmAM Ave che. temano samaya vikramanI chaThThI zatAbdI che. bopadeve je ATha prAcIna vaiyAkaraNono ullekha karyo che, temAMnA eka jainendra paNa che. A devanandi ke pUjyapAda vikramanI chaThThI zatAbdImAM vidyamAna hatA tevuM vidvAnonuM maMtavya che. jyAM sudhI jANI zakAyuM che tyAM sudhI jainAcAryo dvArA racavAmAM AvelA maulika vyAkaraNomAM 'jainendra-vyAkaraNa' sarvaprathama che. 4 1. yazaH RttiryazonanTrI hevananvI mahAmatiH / zrIpUjyapAdAparAkhyo guNanandI guNAkaraH // --- lAkSaNika sAhitya * nandIsaMdhapaTTAvalI 2. eka jinendrabuddhi nAmanA bodhisattvadezIyAcArya athavA bauddha sAdhu vikramanI 8mI zatAbdI daramyAna thayA hatA, temaNe 'pANinIya vyAkaraNa'nI 'kAzikAvRtti' para eka nyAsagraMthanI racanA karI hatI, je 'jinendrabuddhi-nyAsa' nAmathI prasiddha che. paraMtu A jinendrabuddhi temanAthI bhinna che. A to pUjyapAdanuM nAmAntara che, jemanA viSe A pramANe ullekha maLe che : 'jinavad babhUva yadanaGgacApahRt sa jinendrabuddhiriti sAdhu varNitaH / ' -zravaNa belagolano saM. 108 (285)no maMgarAjakavi (saM. 1500) kRta zilAlekha, zloka 16. 3. 'pramALamaGgastha pUSapAsya lakSaNam' / --dhanaMjayanAmamAlA, zloka 20, 'sarvavyAkaraNe vipazcidhipa: zrIpUgyavAvaH svayam / '; 'zabdAtha yena (pUkhyapAlena) sinti / ' ----A badhAM pramANa temanA mahAvaiyAkaraNa hovAnAM paricAyaka che. 4. nAthUrAma premI : 'jaina sAhitya aura ItihAsa' pR. 115-117 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa A vyAkaraNamAM pAMca adhyAya hovAthI tene 'paMcAdhyAyI' paNa kahe che. temAM prakaraNavibhAga nathI. pANininI jema vidhAnakramane lakSyamAM rAkhIne sUtra-racanA karavAmAM AvI che. ekazeSa prakaraNa-rahita eTale ke anekazeSa racanA A vyAkaraNanI vizeSatA che. saMjJAo alpAkSarI che ane 'pANinIya vyAkaraNa' A graMthano AdhAra che paraMtu arthagaurava vadhI javAthI A vyAkaraNa kliSTa banI gayuM che. A laukika vyAkaraNa che, jemAM chAMdas prayogone paNa laukika mAnIne siddha karavAmAM AvyA che. devanaMdie AmAM zrIdatta, yazobhadra, bhUtabali, prabhAcaMdra', siddhasena', ane samaMtabhadra A prAcIna jainAcAryonA matano ullekha karyo che. paraMtu A AcAryono koIpaNa vyAkaraNa-graMtha Aja sudhI prApta nathI thayo, na to kyAMya temanA vaiyAkaraNa hovAno ullekha paNa maLe che. - 'jainendravyAkaraNa'nA be prakAranA sUtrapATha maLe che. eka prAcIna che, jemAM 3000 sUtro che. bIjo saMzodhita pATha che, jemAM 3700 sUtra che. temAM paNa badhA sUtro samAna nathI ane saMjJAomAM paNa bhinnatA che. tema chatAM ghaNA aMze samAnatA che. baMne sUtrapATho para bhinna-bhinna TIkAgraMtho che, jemano paricaya alagathI Apyo che. paM. kalyANavijayajI gaNi A vyAkaraNanI AlocanA A pramANe kare che : jainendravyAkaraNa AcArya devanaMdinI kRti mAnavAmAM Ave che, paraMtu temAM jeje AcAryonA matano ullekha karavAmAM Avyo che, temAMnA ekanuM paNa vyAkaraNakAra hovAnuM pramANa nathI maLatuM. mane lAge che ke pAchaLanA keTalAka digambara jaina vidvAnoe pANinIya aSTAdhyAyI sUtrone asta-vyasta karI A kRtrima vyAkaraNa banAvI tene devanaMdinA nAme caDhAvI dIdhuM che.'7 1. 'muLe zrIvattasyAstriyAm' / / 6. 4. 34 // 2. 'vRSiTTanAM yazomadrasya' // 2. 6. 16 // 3. 'rAd bhUtavatte:' || rU. 4. 8rU // 4. 'rAtre: tipramASandrasya' || 4. rU. 680 || 5. 'vaitte: siddhasenasya' || 1. 1. 7 | 9 6. 'vastuchyuM samantamadrazya' || 1. 4. 240 || 7. 'prabandha-pArijAta' pR. 214. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 jainendranyAsa, jainendrabhASya ane zabdavatAranyAsa : devanaMdi ke pUjyapAde potAnA 'jainendravyAkaraNa' 52 svopajJa nyAsa ane 'pANinIya vyAkaraNa' 52 'zabdAvatAra' nyAsanI racanA karI che, ema zimogA jillAnA nagaratAlukAnA 46mA zilAlekha parathI jANI zakAya che. A zilAlekhamAM A baMne nyAsa-graMthono ullekha nIcenA paghAMzamAM A rIte maLe che H 'nyAsaM 'jainendra 'saMjJaM sakalabudhanataM pANinIyasya bhUyo, nyAsaM 'zabdAvatAraM ' manujatatihitaM vaidyazAstraM ca kRtvA / ' zrutakIrtie 'jainendravyAkaraNa'nI 'paMcavastu' nAmanI TIkAmAM 'moDatha zayyAtalam' vyAkaraNarUpa mahelamAM bhASya zayyAtala che evo ullekha karyo che tenA AdhAre 'jainendravyAkaraNa' para 'svopajJa bhASya' hovAnuM paNa anumAna karavAmAM Ave che, paraMtu A bhASya ke upayukta baMne nyAsomAMthI koIpaNa nyAsa prApta thayela nathI. -- mahAvRtti (jainendravyAkaraNa-vRtti) : abhayanaMdi nAmaka digaMbara jaina munie devanaMdinA mULa sUtrapATha para 12000 zloka-parimANa TIkA racI che, je upalabdha TIkAomAM sauthI prAcIna che. temano samaya vikramanI 8mI-9mI zatAbdI che. lAkSaNika sAhitya 'paMcavastu' TIkAnA kartA zrutakIrtie A vRttine 'jainendravyAkaraNa'rUpI mahelanA kamADanI upamA ApI che. vAstavamAM A vRttinA AdhAre bIjI TIkAonuM nirmANa thayuM che. A vRtti vyAkaraNasUtronA arthane vizada zailImAM pragaTa karavAmAM upayogI banI che. abhayanaMdie potAnI guru-paraMparA ke graMtharacanAno samaya nathI Apyo to paNa teo 8-9mI zatAbdImAM thaI gayA hovAnuM mAnavAmAM Ave che. DaoN. belvelakare abhayanaMdino samaya I.sa. 750no batAvyo che, paraMtu te sAco nathI. abhayanaMdinA anya graMtho viSayamAM kaMI paNa jJAta nathI. zabdAmbhojabhAskaranyAsa : digaMbarAcArya prabhAcaMdre (vi. nI 11mI sadI) jainendravyAkaraNa' para 'zabdAmbhojabhAskara' nAme nyAsa-graMthanI racanA lagabhaga 16000 zloka 1. A vRtti bhAratIya jJAnapITha, kAzIthI prakAzita thaI che. 2. 'sisTamsa oNpha grAmara' perA0 50. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa parimANamAM karI che. A nyAsanA adhyAya 4, pAda 3, sUtra 211 sudhInI hastilikhita pratio maLe che, bAkIno bhAga hajI sudhI hastagata nathI thayo. muMbaInA 'sarasvatI-bhavana'mAM tenI be apUrNa prato che. graMthakAre sarvaprathama pUjyapAda ane akalaMkane namaskAra karIne nyAsa-racanAno AraMbha karyo che. te potAnA nyAsa vize A pramANe kahe che : zabdAnAmanuzAsanAni nikhilAnyadhyAyatAharnizaM, yo yaH sArataro vicAracaturastallakSaNAMzo gataH / taM svIkRtya tilottameva viduSAM cetazcamatkArakasuvyakterasamaiH prasannavacanairnyAsaH samArabhyate // 4 // A AraMbha-vacanathI ja temanAM vyAkaraNa-viSayaka adhyayana ane pAMDityanI jANa thaI jAya che. teo potAnA samayanA mahAna TIkAkAra ane dArzanika vidvAna hatA. temanA graMthone jotAM ja te khabara paDe che. nyAsamAM temaNe dArzanika zailI apanAvI che ane viSayanuM vivecana skUTarItithI karyuM che. 1 temanA graMthonI prazastio ane zilAlekhathI paNa e spaSTa thAya che ke AcArya prabhAcaMdra dhArAdhIza bhojadeva ane jayasiMhadevanA rAjyakALamAM vidyamAna hatA. eka jagyAe to ema paNa kahevAmAM AvyuM che ke bhojadeva temanI pUjA karato hato. bhojadevano samaya vi. saM. 1070 thI 1110 mAnavAmAM Ave che, AthI A nyAsagraMthanI racanA te daramyAna thaI haze tema kahI zakIe. paM. mahendrakumAre nyAsaracanAno samaya I.sa. 980 thI 1065 jaNAvyo che.2 paMcavastu (jainendravyAkaraNa-vRtti) : 'paMcavastu' TIkA (vi. saM. 1146) 'jainendravyAkaraNa' nA prAcIna sUtrapAThano prakriyA-graMtha che. tenI zailI subodha ane suMdara che. te 3300 zloka-pramANano che. vyAkaraNanA prAraMbhika abhyAsIo mATe A graMtha bahu upayogI che. 1. zrIdhArAdhipabhojarAjamukuTaprotAzmarazmicchaTAchAyAkuGkumapaGkalitacaraNAmbhojAtalakSmIdhavaH / nyAyAbjAkaramaNDane dinamaNizzabdAbjarodomaNiH stheyAt paNDitapuNDarIkataraNiH zrImAn prabhAcandramAH ||17|| zrI caturmukhadevAnAM ziSyo'dhRSyaH pravAdibhiH / paNDitazrIprabhAcandro rudravAdigajAGkuzaH // 18 // 2. prameyakamalamArtaNDa 11 zilAlekha-saMgraha bhA. 1, pR. 118. prastAvanA, pR. 67. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 lAkSaNika sAhitya che. jainendravyAkaraNarUpa mahelamAM pravezavA mATe "paMcavastune sopAna-paMkti svarUpe batAvavAmAM Avela che. tenI be hastilikhita pratio pUnAnA bhAMDArakara risarca InsTITyUTamAM che. A graMthanI racanA koNe karI, te vize A pratiomAM AdithI aMta sudhI koI nirdeza nathI maLato. phakta eka jagyAe saMdhi-prakaraNamAM "tridhA thati zrutakIrtirArtha:' ema lakhyuM che. A ullekha parathI tenA kartA zrutakIrti AcArya hatA. te spaSTa thAya che. naMdIsaMghanI paTTAvali'mAM vidyaH kRtastro taiyArabAda' Ama kahIne zrutakIrtine vaiyAkaraNabhAskara kahevAmAM AvyA che. zrutakIrti nAmanA aneka AcArya thaI gayA che, temAMthI A zrutakIrti karyA hatA te zodhavuM muzkela che. kannaDabhASAnA "caMdraprabhacarita'nA kartA agrala kavie zrutakIrtine potAnA guru batAvyA che. - 'idu paramapuru nAthakulabhUbhRtsamudbhUtapravacanasaritsarinAthazrutakIrti traividyacakravartipadapadmanidhAnadIpavartizrImadaggaladevaviracite candraprabhacarite / ' A graMtha zaka saM. 1011 (vi.saM. 1146)mAM racAyelo che. jo Arya zrutakIrti ane zrutakIrti aividyacakravartI eka ja hoya to "paMcavastu' 12mI zatAbdInA prAraMbhamAM racAyela haze tema mAnI zakAya. laghu jenendra (jainendravyAkaraNa-TIkA) : AcArya abhayanaMdinI "mahAvRttinA AdhAre digaMbara jaina paMDita mahAcandra vikramanI 12mI zatAbdImAM jainendra vyAkaraNa para "laghu jainendra' nAme TIkAnI racanA karI che. 1. sUtrastambhasamuddhRtaM pravilasannyAsoruratnakSiti zrImavRttikapATasaMpuTayutaM bhASyo'tha zayyAtalam / TIkAmAlamihArurukSuracitaM jainendrazabdAgarma, prAsAdaM pRthupaJcavastukamidaM sopAnamArohatAt // 2. mahAvRttiM zumbhat sakalabudhapUjyAM sukhakarI vilokyodyadjJAnaprabhuvibhayanandIpravahitAm / ane achabreviyAta saMtamUtAM (2) prakurve'haM [TIkAM] tanumatirmahAcandravibudhaH // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 13 tenI eka prati aMkalezvara digaMbara jaina maMdiramAM ane bIjI apUrNa prati pratApagaDha (mALavA)nA prAcIna jaina maMdiramAM che. zabdArNavajanendra-vyAkaraNa-parivartita-sUtrapATha) : AcArya guNanaMdie "jainendravyAkaraNanA mULa 3OOO sUtrapAThane parivartita ane parivardhita karIne vyAkaraNane sarvAga-saMpUrNa banAvavAnI koziza karI che. tenI racanAno samaya vi. saM. 1036thI pahelAno che. zabdArNavaprakriyA nAme chapAyelA A graMthanA aMtima zlokamAM kahyuM che : 'saiSA zrIguNananditAnitavapuH zabdArNave nirNaya nAvatyAzrayatAM vivikSumanasAM sAkSAt svayaM prakriyA / ' arthAta guNavaMdie jenAM zarIrane vistRta karyuM che te "zabdArNavamAM praveza karavA mATe A prakriyA sAkSAt naukA samAna che. zabdArNavakAre sUtrapAThanA aDadhAthI vadhAre sUtro enAM e ja rAkhyA che. saMjJAo ane sUtromAM taphAvata karyo che. tethI abhayanaMdinA svIkRta sUtrapAThanI sAthe A 3000 sUtrono paNa meLa nathI. evo saMbhava che ke A sUtrapATha para guNanaMdie koI vRttinI racanA karI hoya paraMtu evo koI graMtha Aja sudhI upalabdha thayo nathI. guNanaMdi nAmanA aneka AcArya thaI gayA che. eka guNanaMdino ullekha zravaNa belgolanA 42,43 ane 47mA zilAlekhamAM che. te anusAra teo balAkapicchanA ziSya ane gRdhrapRcchanA praziSya hatA. teo tarka, vyAkaraNa ane sAhityazAstranA nipuNa vidvAna hatA. temanI pAse 300 zAstra-pAraMgata ziSya hatA, jemAM 72 ziSya to siddhAMtanA pAragAmI hatA. AdipaMpanA guru devendranA paNa teo guru hatA. "karnATaka-kavicarita'nA kartAe temano samaya vi. saM. 957 nizcita karyo che. evuM anumAna thAya che ke A ja guNanaMdi AcArya "zabdArNavanA kirtA haze. 1. tacchiSyo guNanandipaNDitayatizcAritracakezvaraH tarka-vyAkaraNAdizAstranipuNaH sAhityavidyApatiH / mithyAtvAdimahAndhasindhuraghaTAsaMghAtakaNThIravo bhavyAmbhojadivAkaro vijayatAM kandarpadarpApahaH // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 zabdArNavacandrikA (jainendravyAkaraNavRtti): digambara somadeva munie 'jainendravyAkaraNa' para AdhArita AcArya guNanaMdinA 'zabdArNava' sUtrapATha para 'zabdArNavacandrikA' nAmanI eka vistRta TIkAnI racanA karI hatI. graMthakAra svayaM kahe che ke : 'zrIsomadevayatinirmitamAdadhAti yA, nauH pratItaguNananditazabdavAridhau / ' lAkSaNika sAhitya arthAt zabdArNavamAM pravezavA mATenI naukA samAna A TIkA somadeva munie racI che. temAM zAkaTAyananA pratyAhArasUtrono svIkAra karavAmAM Avyo che. eTaluM ja nahIM, jainendranuM TIkA sAhitya zAkaTAyananI kRtithI khUba ja upakRta thayeluM jaNAya che. zabdArNavaprakiyA (jainendravyAkaraNa-TIkA) : A graMtha (vi. saM. 1180) jainendraprakriyA'nA nAme chapAyo che ane prakAzake tenA kartAnuM nAma guNanaMdi jaNAvyuM che paraMtu e barAbara nathI. jo ke aMtima padomAM guNanaMdinuM nAma che, paraMtu te to temanI prazaMsAtmaka stuti svarUpe che : 'rAjanmRgAdhirAjo guNanandI bhuvi ciraM jIyAt / ' AvI AtmaprazaMsA svayaM kartA potAnA mATe na karI zake. somadevanI 'zabdArNavacandrikA' nA AdhAre racAyela prakriyAbaddha TIkAgraMtha che trIjA padyamAM zrutakIrtinuM nAma A pramANe ullikhita che H 'so'yaM yaH zrutakIrtidevayatipo bhaTTArakottaMsakaH / myAnmama mAnase kavipatiH sadAjahaMsazciram // ' A zrutakIrti 'paMcavastu'kAra zrutakIrtithI judA haze, kema ke AmAM zrutikIrtine 'kavipati' kahyA che. saMbhavataH zravaNa belgolanA 108mA zilAlekhamAM je zrutakIrtino ullekha che te A ja haze tevuM anumAna che. A zrutakIrtino samaya Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 15 vi. saM. 1180no jaNAvavAmAM Avyo che. A zrutakIrtinA koI ziSya A prakriyA graMtha racyo hato. padyamAM "rAjahaMsano ullekha che. zuM A nAma kartAnuM to nahIM hoya ? bhagavadvAguvAdinI : kalpasUtra'nI TIkAmAM upAdhyAya vinayavijaya ane zrI lakSmIvallabhe nirdeza karyo che ke "bhagavatpaNIta vyAkaraNanuM nAma jainendra che" A sivAya kazuM ja nathI kahyuM. tenAthI paNa AgaLa vadhIne ratnarSi nAmanA koI munie "bhagavadyAvAdinI" nAme graMthanI racanA lagabhaga vi. saM. 1797mAM karI che temAM temaNe jainendra- * vyAkaraNanA kartA devanaMdi nahIM paraMtu sAkSAt bhagavAna mahAvIra che tevuM batAvavAno bhArapUrvaka prayatna karyo che. bhagavadvAnuvAdinI"mAM jainendra-vyAkaraNano "zabdArNavacandrikAkAra' dvArA mAnya thayelo sUtrapATha mAtra che ane 800 zloka-pramANa che. jainendravyAkaraNa-vRtti: - "jainendravyAkaraNa para meghavijaya nAmanA koI zvetAMbara munie vRttinI racanA karI che. teo je hemakaumudI (candraprabhA) vyAkaraNanA kartA ja hoya to A vRttinI racanA 18mI zatAbdImAM thaI hovAnuM mAnI zakAya. anikArikA vacUri : jainendravyAkaraNanI anikArikA para zvetAMbara jaina muni vijayavimale 17mI zatAbdImAM "avacUri'nI racanA karI che." nimnokta Adhunika vidvAnoe paNa "jenendravyAkaraNa" para saraLa prakriyA vRttionI racanA karI che : 1. "sisTamsa oNpha grAmara' pR. 67. 2. nAthurAma premI : "jaina sAhitya aura ItihAsa pR. 115. 3. nAthurAma premI : "jaina sAhitya aura ItihAsa' pariziSTa, pR. 125. 4. A vRtti-granthano ullekha "rAjasthAna ke jaina zAstra-bhaMDAroM kI granthasUcI', bhA. 2 nA pR. 257 para karavAmAM Avyo che. AnI prati 26-49 patronI maLI che. 5. AnI hastalikhita prati chANInA bhaMDAramAM (saM. pa78) che. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 , lAkSaNika sAhitya paM. vaMzIdharajIe "jainendraprakriyA', paM. nemicandrajIe "prakriyAvatAra' ane 5. rAjakumArajIe "jainendralaghuvRtti'. zAkaTAyana-vyAkaraNa : pANini vageree je zAkaTAyana nAmanA vaiyAkaraNAcAryano ullekha karyo che te pANini pahelAMnA samayamAM thaI gayA hatA, paraMtu jemanuM "zAkaTAyana vyAkaraNa' Aje upalabdha che te zAkaTAyana AcAryanuM vAstavika nAma to che pAlyakIrti ane temanA vyAkaraNanuM nAma che zabdAnuzAsana. pANininirdiSTa prAcIna zAkaTAyana AcAryanI jema pAlyakIrti prasiddha vaiyAkaraNa hovAthI temanuM nAma paNa zAkaTAyana ane temanA vyAkaraNanuM nAma "zAkaTAyana-vyAkaraNa" tarIke prasiddha thayuM hoya tema lAge che. pAlyakIrti jainonA yApanIya saMghanA agraNI tema ja mahAna AcArya hatA. te rAjA amoghavarSanA rAjya-kALamAM thaI gayA. amoghavarSa zaka saM. 736 (vi. saM. 871)mAM rAjagAdI para beTho. te ja samayanI AsapAsa eTale ke vikramanI 9mI sadImAM A vyAkaraNanI racanA thaI che. A vyAkaraNamAM prakaraNo-vibhAgo nathI. pANinInI jema vidhAna-kramanuM anusaraNa karIne sUtra-racanA karavAmAM AvI che. jo ke prakriyA-kramanI racanA karavAno prayatna karavAmAM Avyo che paraMtu Ama karavAthI kilatA ane viprakIrNatA AvI gaI che. tenA pratyAhAra pANinine maLatA AvatA hovA chatAM thoDA bhinna che. jema ke - "R7%' nA sthAne phakta "R' pATha che. kema ke "OM" ane "tU' mAM abheda svIkAravAmAM Avyo che. "yavara ane "nam' ne meLavIne 'veTarane dUra karIne ahIM eka sUtra banAvavAmAM AvyuM che tathA upAMtya sUtra "zaSasan' mAM visarga, jillAmUlIya ane upappAnIyano paNa samAveza karI kAma lIdhuM che. sUtronI racanA taddana alaga prakAranI che. AnA para kAtaMtra-vyAkaraNano vyApaka prabhAva che. AmAM cAra adhyAya che ane te 16 pAdomAM vibhakta che. - yakSavarmAe "zAkaTAyanavyAkaraNa'nI "ciMtAmaNi' TIkAmAM A vyAkaraNanI . vizeSatA darzAvatA kahyuM che : 'iSTirneSTA na vaktavyaM vaktavyaM sUtrataH pRthak / saMkhyAnaM nopasaMkhyAnaM yasya zabdAnuzAsane // indra-candrAdibhiH zAbdairyaduktaM zabdalakSaNam / tadihAsti samastaM ca yatrehAsti na tat kvacit // ' Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 17 arthAta zAkaTAyanavyAkaraNamAM iSTio bhaNavAnI jarUra nathI. sUtrothI alaga vaktavya kazuM ja nathI. upasaMkhyAnonI paNa kazI jarUra nathI. Indra, candra Adi vaiyAkaraNoe je zabda-lakSaNa kahyAM che te badhA A vyAkaraNamAM samAviSTa che ane je ahIM nathI te bIje kyAMya paNa nathI. A vaktavyamAM atizayokti hovA chatAM paNa pAlyakIrtie A vyAkaraNamAM potAnI pahelAMnA vaiyAkaraNonI khAmIo sudhAravAno prayatna karyo che ane laukika padonuM anvAkhyAna ApyuM che. vyAkaraNanA udAharaNo parathI racanAkAlIna samayano khyAla Ave che. A vyAkaraNamAM Arya vaja, indra ane siddhanaMdi jevA pUrvAcAryono ullekha che. prathama nAmathI to prasiddha Arya vaja svAmI abhipreta haze ane pachInAM be nAmothI yApanIya saMghanA AcAryo. A vyAkaraNa para ghaNI badhI vRttionI racanA thaI che. rAjazekhare "kAvyamImAMsAmAM pAlyakIrti zAkaTAyananA sAhitya-viSayaka matano ullekha karyo che, AthI temano sAhitya-viSayaka koI graMtha rahyo haze ema lAge che, paraMtu te graMtha kayo haze te hajI sudhI jANI zakAyuM nathI. pAlyakIrtinA anya graMthaH 1. strImukti-prakaraNa, 2. mevalibhakti-prakaraNa. yApanIya saMgha strImukti ane kevalibhaktinA viSayamAM zvetAMbara saMpradAyanI mAnyatAne anusare che ane anya viSayonI bAbatamAM digaMbaronI sAthe maLato Ave che te A prakaraNo parathI jANI zakAya che.4 1. sUtra ane vArtikathI je siddha na thAya paraMtu bhASyakAranA prayogothI siddha thAya tene iSTi' kahe che. 2. sUtra 1. 2. 13, 1. 2. 37 ane 2.1.229. 3. yathA tathA vA'stu vastuno rUpaM vaktRprakRtivizeSAyattA tu rasavattA / tathA ca yamarthaM raktaH stauti taM virakto vinindati madhyasthastu tatrodAste iti pAlyakIrtiH / 4. jaina sAhitya-saMzodhaka, bhA. 1, aMka 3-4mAM A prakaraNo prakAzita thayAM che. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 amoghavRtti (zAkaTAyanavyAkaraNa-vRtti) : 'zAkaTAyanavyAkaraNa' para lagabhaga aDhAra hajAra zloka-parimANanI 'amoghavRtti' nAmanI racanA upalabdha che. A vRtti badhA TIkA-graMthomAM prAcIna ane vistArapUrvakanI che. rASTrakUTa rAjA amoghavarSane lakSyamAM rAkhIne tenuM nAma 'amoghavRtti' rAkhavAmAM AvyuM haze tema lAge che. racanA-samaya vi. 9mI sadI che. vardhamAnasUrie potAnA 'gaNaratnamahodadhi' (pR. 82, 90)mAM zAkaTAyananA nAme je ullekho karyA che te badhA 'amoghavRtti'mAM maLe che. lAkSaNika sAhitya AcArya malayagirie 'naMdisUtra'nI TIkAmAM 'vIramamRtaM jyotiH' A maMgalAcaraNa-padyane zAkaTAyananI svopajJavRttinuM kahyuM che, je 'amoghavRtti'mAM maLe che. yakSavarmAe zAkaTAyanavyAkaraNanI 'ciMtAmaNi-TIkA'nA maMgalAcaraNamAM zAkaTAyana pAlyakIrti pratye Adara vyakta karatAM 'amoghavRtti' nA 'tasyAtimahatIM vRttim' A ullekha dvArA svopajJa hovAnI sUcanA karI che ema pratIta thAya che. sarvAnaMde 'amaraTIkAsarvasva'mAM amoghavRttimAMthI pAlyakIrtinA nAmanI sAthe uddharaNa ApyuM che. A ullekhothI e spaSTa thAya che ke 'amoghavRtti'nA kartA zAkaTAyanAcArya pAlyakIrti svayaM che. yakSavarmAe A vRttinI vizeSatA darzAvatA kahyuM che : 'gaNa-dhAtupAThayogena dhAtUn liGgAnuzAsane liGgagatam / auNAdikAnuNAdau zeSaM niHzeSamatra vRttau vidyAt // 11 // eTale ke gaNapATha, dhAtupATha, lijJAnuzAsana ane uNAdi sivAyanA badhA ja viSayo A vRttimAM varNavelA che. AnAthI A vRtti keTalI upayogI che tenuM anumAna karI zakAya che. A vRtti hajI sudhI aprakAzita che. A vyAkaraNa-graMthamAM gaNapATha, dhAtupATha, liMgAnuzAsana, uSNAdi vagere niHzeSa prakaraNo che. A niHzeSa vizeSaNa dvArA moTe bhAge anekazeSa jainendravyAkaraNanI apUrNatA tarapha saMketa karavAmAM Avyo hoya tema lAge che. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa - 19 vRttimAM "amodhavaUMDarAtIna' evuM udAharaNa che, je amoghavarSa rAjAno ja nirdeza kare che. amoghavarSano rAjyakALa zaka saM. 736 thI 789 che. te gALAmAM AnI racanA thaI che. ciMtAmaNI-zAkaTAyana vyAkaraNa-vRttiH yakSavarmA nAmaka vidvAne "amoghavRttinA AdhAre 6000 zlokaparimANanI eka nAnI evI vRttinI racanA karI che. teo sAdhu hatA ke gRhastha ane teo kayAre thaI gayA e saMbaMdhamAM tathA temanA anya graMthonA viSayamAM paNa kazuM ja jANavA nathI maLatuM. teoe potAnI vRttinA viSayamAM kahyuM che : 'tasyAtimahatI vRttiM saMhRtyeyaM laghIyasI / saMpUrNalakSaNA vRttirvakSyate yakSavarmaNA // bAlA'balAjano'pyasyA vRtterabhyAsavRttitaH / samastaM vAGmayaM vetti varSeNaikena nizcayAt // ' arthAt yakSavarmA kahe che ke amoghavRtti nAmanI moTI vRttimAMthI saMkSipta karelI A nAnI paraMtu saMpUrNa lakSaNovALI vRtti che. bALako ane strIo paNa A vRttinA abhyAsathI eka ja varSamAM samasta vAyanI nizcita rIte jANakArI pAmI zake che. A vRtti kevI haze tenuM anumAna A uparathI karI zakAya che. samannabhaTTe A TIkAnA viSama pado para TippaNa racela che, jeno ullekha 'mAdhavIya-dhAtuvRttimAM Ave che. maNiprakAzikA (zAkaTAyanavyAkaraNavRtti-ciMtAmaNi-TIkA) : maNi' eTale ke ciMtAmaNiTIkA, je yakSavarmAe racI che ane tenA para ajitasenAcArye vRttinI racanA karI che. ajitasena nAmanA ghaNA vidvAno thaI gayA che. A racanA kayA ajitasene kayA samaye karI che te saMbaMdhamAM kazuM paNa jANavA nathI maLyuM. prakriyAsaMgraha : pANinIya vyAkaraNane "siddhAntakaumudI' nA racayitAe je rIte prakriyAmAM mUkavAno prayatna karyo te ja rIte abhayacaMdra nAmanA AcArya "zAkaTAyana- vyAkaraNa'ne Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya prakriyAbaddha karyuM che. abhayacaMdrano samaya, guru-ziSya Adi paraMparA ane temanI anya racanAo vize kazuM paNa jJAta nathI. zAkaTAyana-TIkA : 20 A graMtha prakriyAbaddha che, jenA kartA 'vAdiparvatavaja'nA upanAmathI vikhyAta evA bhAvasena saividya che, jemaNe kAtantrarUpamAlA-TIkA ane vizvatattvaprakAza graMtha lakhyA che. rUpasiddhi (zAkaTAyanavyAkaraNa-TIkA) : draviDasaMghanA AcArya muni dayApAle 'zAkaTAyana-vyAkaraNa' para eka nAnI evI TIkA racI che. zravaNabelgolanA 54mA zilAlekhamAM temanA viSayamAM A pramANe kahevAmAM AvyuM che : 'hitaiSiNAM yasya nRNAmudAttavAcA nibaddhA hitarUpasiddhiH / vandyo dayApAlamuniH sa vAcA, siddhaH satAM mUddhani yaH prabhAvai / / ' dayApAla muninA gurunuM nAma matisAgara hatuM. teo 'nyAyavinizcaya' ane 'pArzvanAthacarita'nA kartA vAdirAjanA sAdharmika hatA. 'pArzvanAthacarata'nI racanA zaka saM. 947 (vi. saM. 1082)mAM thaI hatI. tethI dayApAla munino samaya paNa tenI Aju-bAjuno mAnI zakAya. A TIkA-graMtha prakAzita thayelo che. muni dayApAlanA anya graMtho vize kazuM ja jJAta nathI. gaNaratnamahodadhi H zvetAMbarAcArya goviMdasUrinA ziSya vardhamAnasUrie 'zAkaTAyanavyAkaraNa'mAM je gaNa Ave che temano saMgraha karI 'gaNaratnamahodadhi' nAmaka 4200 zloka parimANa svopajJa TIkAyukta upayogI graMthanI vi. saM. 1197mAM racanA karI che. temAM nAmonA gaNone zlokabaddha karI gaNanA pratyeka padanI vyAkhyA ane udAharaNa ApyAM che. temAM aneka vyAkaraNakAronA matono ullekha ka2vAmAM Avyo che paraMtu samakAlIna 1. A kRti gusTava oNrTe san 1893mAM prakAzita karI hatI. AmAM temaNe zAkaTAyane 'prAcIna zAkaTAyana' mAnavAnI bhUla karI che. san 1907mAM muMbaIthI jeSThArAma mukundajIe AnuM prakAzana karyuM hatuM. 2. A graMtha san 1879-81mAM prakAzita thayo hato. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa AcArya hemacaMdrasUrino ullekha nathI. ema AcArya hemacaMdrasUrie paNa temano kyAMya ullekha nathI karyo. ghaNA kavionAM nAma ane ghaNI jagyAe kartAnA nAma vagara kRtionAM nAmano ullekha thayo che. A graMtha dvArA ghaNAM navIna tathyo jANavA maLe che. jema ke- "bhaTTikAvya" ane vayAzrayamahAkAvya'nI jema mALavAnA paramAra rAjAo saMbaMdhI koI kAvya hatuM, jenuM nAma teoe nathI jaNAvyuM paraMtu te kAvyanA ghaNA zloko uddhata karyA che. AcArya sAgaracaMdrasUrikRta siddharAja saMbaMdhI keTalAka zlokono paNa samAveza karela che, AthI e jANavA maLe che ke temaNe siddharAja saMbaMdhI koI kAvyanI racanA karI hatI, je Aja sudhI upalabdha thaI zakyuM nathI. svayaM vardhamAnasUrie potAnA "siddharAjavarNana' nAmanA graMthano "naiva siddharAnavane' ema kahIne ullekha karyo che. tethI jANI zakAya che ke temano siddharAjavarNana' nAmano koIka graMtha hato, je Aje maLato nathI. liMgAnuzAsanaH AcArya pAlyakIrti-zAkaTAyanAcArye liMgAnuzAsana' nAmanI kRtinI racanA karI che. tenI hastalikhita prati maLe che. te AryA chaMdamAM racAyela 70 padomAM che. racanA-samaya 9mI zatAbdI che. dhAtupATha: AcArya pAlyakIrti-zAkaTAyanAcArye dhAtupATha'nI racanA karI che. paM. gaurIlAla jaine vIra-saMvat 2437mAM te chApyo che. te paNa 9mI sadIno graMtha che. maMgalAcaraNamAM "jina"ne namaskAra karIne "dha vRddho dha saMdharSe' thI prAraMbha karyo che. temAM 1317 (1280+37) dhAtu arthasahita ApyA che. aMtamAM ApavAmAM AvelA sautrakaDavAdi 37 dhAtuone choDIne 11 gaNomAM vibhakta kya che. 36 dhAtuono 'virutpaninta' ane purAdri vagereno 'nityaninta' dhAtuthI paricaya karAvyo che. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 lAkSaNika sAhitya paMcagraMthI athavA buddhisAgara-vyAkaraNa: paMcagraMthI-vyAkaraNa'nAM bIjAM nAma che "buddhisAgara-vyAkaraNa' ane zabdalakSma'. A vyAkaraNanI racanA zvetAMbarAcArya buddhisAgarasUrie vi.sa. 1080mAM karI che. teo AcArya vardhamAnasUrinA ziSya hatA. graMthakAre A graMthanI racanA mATenuM kAraNa jaNAvatAM kahyuM che ke "jyAre brAhmaNoe AkSepa karatAM kahyuM ke jainomAM zabdalakSma ane pramAlakSma che ja kyAM ? teo to paragraMthopajIvI che. tyAre buddhisAgarasUrie A AkSepano javAba ApavA mATe A graMthanI racanA karI. - zvetAMbara AcAryomAM upalabdha evA sarvaprathama vyAkaraNagraMthanI racanA karanAra A ja AcArya che. teoe gadya ane padyamaya 7000 zlokapramANa A graMthanI racanA karI che. A vyAkaraNano ullekha saM. 1095mAM dhanezvarasUriracita surasuMdarIkathAnI prazastimAM Ave che. te sivAya saM. 1120mAM abhayadevasUrikRta paMcAzakavRtti (prazasti glo. 3)mAM, saM. 1139mAM guNacaMdraracita mahAvIracarita (prAkRta-prastAva 8, zloka. 53)mAM, jinadattasUriracita gaNadharasArdhazataka (padya 69)mAM, padmaprabhakata kunthanAtharacita ane prabhAvaka carita (abhayadevasUricarita)mAM paNa A graMthano nAmollekha Ave che. 1. zrIvikramAdityanarendrakAlAt sAzItike yAti samAsahasre / sazrIkajAvAlipure tadAdyaM dRbdhaM mayA saptasahasrakalpam // --vyAraprAntapratiH | 2. tairavadhattei yata tu pravRttiravayori | tatra durjanavAkyAni pravRtteH sannibandhanam // 403 / / zabdalakSma-pramAlakSma yadeteSAM na vidyate / nAdimantastato hyete paralakSmopajIvinaH // 404 / / - matakSmaprati 1 3. A vyAkaraNanI hastalikhita prati jesalamera-bhaMDAramAM che. prati atyanta azuddha che. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 23 AnI racanA aneka vyAkaraNa-graMthonA AdhAre karavAmAM AvI che. dhAtupATha, sUtrapATha, gaNapATha, uNAdisUtro padyabaddha che." dIpakavyAkaraNa : je tAMbara jainAcArya bhadrezvarasUriracita "dIpakavyAkaraNa"no ullekha gaNaratnamahodadhimAM vardhamAnasUrie A pramANe karyo che- 'dhAvina: pravarIparphayuwA !' tenI vyAkhyAmAM teo Ama lakhe che : _ 'dIpakakartA bhadrezvarasUriH / pravarazcAsau dIpakakartA ca pravaradIpakakartA / prAdhAnyaM cAsyAdhunikavaiyAkaraNApekSayA / ' bIjo ullekha A pramANe che : parIvAryatuM - 'kiJca svA durmagA kAntA rakSAntA nizcitA smaa| sacivA capalA bhaktirbAlyeti svAdayo daza // iti svAdau vetyanena puMvadbhAvaM manyante // ' A ullekhathI jANI zakAya che ke temaNe ' tinuzAsana' nI paNa racanA karI hatI. sAyaNa racita dhAtuvRtti' mAM zrIbhadranA nAme vyAkaraNa-viSayaka matanA aneka ullekho che, saMbhava che ke te bhadrezvarasUrinA "dIpakavyAkaraNa'nA haze. zrIbhadra (bhadrezvarasUri)e potAnA "dhAtupATha para vRttinI racanA paNa karI che tema sAyaNanA ullekha parathI jANI zakAya che. hIvattI' nA kartA bhazvarasUrie jo "dIpakavyAkaraNanI racanA karI hoya to teo 13mI zatAbdImAM thaI gayA evA niSkarSa para pahoMcI zakAya che ane bIjA bhadrezvarasUri je bAlacaMdrasUrinI guruparaMparAmAM thaI gayA teo 12mI zatAbdImAM thaI gayA. zabdAnuzAsana (muSTivyAkaraNa) : AcArya malayagirisUrie saMkhyAbaddha Agama, prakaraNa ane graMtho para vyAkhyAonI racanA karIne Agamika ane dArzanika saiddhAttika tarIke khyAti prApta karI che, paraMtu jo temano koI svataMtra graMtha hoya to te phakta svopajJa vRttiyukta 1. zrI vuddhisAravA. pANini-vandra-sainendra-vijhAnta-TurIjhamavatotha vRttavaLe: (?) dhAtusUtra-gaNoNAdivRttabandhaiH kRtaM vyAkaraNaM saMskRtazabdaprAkRtazabdasiddhaye // - pramaniute | Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 lAkSaNika sAhitya zabdAnuzAsana' vyAkaraNa grantha che. tene "muSTivyAkaraNa' paNa kahe che. svopajJa TIkA sAthe te 4300 zloka-parimANa che. | vikramanI teramI zatAbdImAM vidyamAna AcArya malayagiri hemacaMdrasUrinA sahacara hatA. eTaluM ja nahIM, "AvazyakavRtti pR. 11mAM "tathA vahu stutiSa purava:' A pramANe nirdeza karI guru tarIke temanuM sanmAna karyuM che. AcArya hemacaMdrasUrinA vyAkaraNanI racanA thayA pachI tarata ja temaNe potAnA vyAkaraNanI racanA karI che ema pratIta thAya che ane "zAkaTAyana' tema ja "siddhahemacandrazabdAnuzAsana' ne ja kendrabiMdu banAvIne potAnI racanA karI che, kema ke zAkaTAyana" ane "siddhahema' nI sAthe tenuM ghaNuM sAmya che. malayagirie potAnA vyAkhyA-graMthomAM potAnA ja vyAkaraNanAM sUtro vaDe zabdaprayogonI siddhi batAvI che. maleyagirie potAnA vyAkaraNanI racanA kumArapALanA rAjyakALamAM karI che evuM temanI "kuvRttinA pA. 3 mAM "dhyAne drazya' (22) A sUtranA udAharaNamAM 'mahAtIr kumArapAta:' ema lakhyuM che tethI paNa anumAna thaI zake che. AcArya kSemakIrtisUrie "bRhatkalpanI TIkAnI utthAnikAmAM zabdAnuzAsanAdri-vizvavidyAmaLyotiHpuramapuTinamUtiH ' evo ullekha malayagirinA vyAkaraNa saMbaMdhamAM karyo che, tenAthI pratIta thAya che ke vidvAnomAM A vyAkaraNa mATe ucita evo Adara hato. tenA para "viSamapada-vivaraNa TIkA paNa che, je amadAvAdanA koI bhaMDAramAM hatI, evo "jaina granthAvalI' pR. 298mAM ullekha che. A vyAkaraNanI je hastalikhita prato maLe che te pUrNa nathI. A pratomAM catuSkavRtti, AkhyAtavRtti ane kRvRtti e pramANe badhuM maLIne 12 adhyAyomAM 30 pAdono samAveza che paraMtu taddhitavRtti, je 18 pAdomAM che, te nathI maLatI. 1. A vyAkaraNa-grantha amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira taraphathI paM. becaradAsa dozI dvArA saMpAdita thaI prakAzita thaI gayela che. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa zabdArNavavyAkaraNa : kharataragacchIya vAcaka ratnasAranA ziSya sahajakIrtigaNie 'zabdArNavavyAkaraNa'nI svataMtra rIte racanA vi. saM. 1680nI AsapAsa karI che. A vyAkaraNamAM 1. saMjJA, 2. zleSa (sandhi), 3. zabda (syAdi), 4. Satva-Natva, 5. kArakasaMgraha, 6. samAsa, 7. strI-pratyaya, 8. taddhita, 9. kRta ane 10. dhAtu-- A daza adhikAra che. aneka vyAkaraNa-graMthone joIne temaNe potAnAM vyAkaraNanuM saraLa zailImAM nirmANa karyuM che. sAhityakSetramAM potAnA graMthanuM mUlyAMkana karatI vakhate temaNe potAnI laghutAno paricaya A pramANe prazastimAM Apyo che : 'zabdAnuzAsananI racanA kaSTasAdhya che. A racanAmAM navInatA nathI' evuM mAtsaryavacana pramodazIla ane guNI vaiyAkaraNoe potAnA mukhe na kahevuM joIe. A prakAranA zAstromAM je vidvAnoe parizrama karyo che teo ja mArA zramane jANI zakaze. huM kaMI vidvAna nathI, mArI carcAmAM vizeSatA nathI, mArAmAM evI buddhimattA paNa nathI, chatAM paNa pArzvanAtha bhagavAnanA prabhAvathI ja A graMthanuM nirmANa karyuM che. 1. saMjJA teSa: zA: patna-tve jArasaMgrahaH / samAsaH strIpratyayazca taddhitAH kRcca dhAtavaH // dazAdhikArA ete'tra vyAkaraNe yathAkramam / sAGgAH sarvatra vijJeyA yathAzAstraM prakAzitAH // 2. hrAsmAbhiriyuM rIti: prAya: zabdAnuzAsane 1 navInaM na kimapyatra kRtaM mAtsaryavAgiyam / amatsaraiH zabdavidbhiH na vAcyA guNasaMgrahaiH // etAdRzAnAM zAstrANAM vidhAne yaH parizramaH / sa eva hi jAnAti yaH karoti sudhIH svayam // nAhaM kRtI no vivAde AdhikyaM mama matirna ca / kevalaH pArzvanAthasya prabhAvo'yaM prakAzate // 25 -- Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 lAkSaNika sAhitya zabdArNava-vRttiH A "zabdArNava-vyAkaraNa' para sahajakIrtigaNie "manoramA' nAme svapajJa vRttinI racanA karI che. uparyukta dasa adhikAromAM 1. saMjJAkaraNa, 2. zabdonI sAdhanA, 3. sUtronI racanA ane 4. dRSTAnta-A cAra prakAre potAnI racanAzailIno vRttimAM nirvAha karyo che. teoe badhA sUtromAM pANiniaSTAdhyAyInI "kAzikAvRtti ane anya vRttiono AdhAra lIdho che. vRtti sAthe samagra vyAkaraNagraMtha 17000 zloka-pramANano che. A graMthanI 373 patronI eka prati khaMbhAtanA zrIvijayanemisUri jJAna bhaMDAra (saM. 468)mAM che. A graMtha prakAzanane yogya che. vidyAnaMdavyAkaraNa: A tapAgacchIya AcArya devendrasUrinA ziSya vidyAnaMdasUrie "buddhisAgara'nI jema potAnA nAma parathI ja "vidyAnaMdavyAkaraNa'nI racanA vi. saM. 131 2mAM karI che. A vyAkaraNagraMtha upalabdha nathI. kharataragacchIya jinezvarasUrinA ziSya caMdratilaka upAdhyAye jinapatisUrinA ziSya suraprabhanI pAse A "vidyAnaMdavyAkaraNanuM adhyayana karyuM hatuM. AcArya munisuMdarasUrie "gurnAvalI'mAM kahyuM che ke "A vyAkaraNamAM sUtro ochAM che paraMtu artha bahu che mATe ja A vyAkaraNa sarvottama jaNAya che.* nUtanavyAkaraNa : kRSNarSigacchanA mahendrasUrinA ziSya jayasiMhasUrie vi.saM. 1440nI AsapAsa "nUtanavyAkaraNanI racanA karI che. A vyAkaraNa svataMtra che ke "siddhahemazabdAnuzAsananA AdhAre tenI racanA karavAmAM AvI che tenuM spaSTIkaraNa thayuM nathI. 1. teoe "phalavaddhipArzvanAtha-mahAkAvyanI racanA 300 vividha chaMdamaya zlokomAM karI che. AnI hastalikhita prati lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdamAM che. 2. vidyAnandasUrinA jIvana vize juo - "gurnAvalI" padya 152-172. 3. upAdhyAya candratilakagaNie svaracita "abhayakumAra-mahAkAvya'nI prazastimAM A ullekha karyo che. 4. juo-"gurnAvalI' padya 171. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa jayasiMhasUrinA ziSya nayacandrasUrie "hammIramadamardana-mahAkAvyanI racanA karI che. temaNe tenA sarga 14, padya 23-24mAM ullekha karyo che ke jayasiMhasUrie kumArapAlacaritra' tathA bhAsarvajJakRta "nyAyasAra' para "nyAyatAtparyadIpikA' nAmanI vRttinI racanA karI che. temaNe "zArvadharapaddhati'nA racayitA sAraMga paMDitane zAstrArthamAM harAvyA hatA. premalAbhavyAkaraNa: aMcalagacchIya muni premalAbhe A vyAkaraNanI racanA vi. saM. 1283mAM karI che. buddhisAgaranI jema racayitAnA nAma para A vyAkaraNanuM nAma rAkhavAmAM AvyuM che. A "siddhahema' ke bIjA koI vyAkaraNanA AdhAre racAyela nathI paraMtu svataMtra racanA che. zabdabhUSaNavyAkaraNa : tapAgacchIya AcArya vijayarAjasUrinA ziSya dAnavijaye "zabdabhUSaNa' nAmanA vyAkaraNa graMthanI racanA vi. saM. 1770 AsapAsa gujarAtanA vikhyAta zekha phatenA putra baDemiyAM mATe karI hatI. A vyAkaraNa svataMtra kRti che ke "siddhahema' vyAkaraNanuM rUpAMtaraNa che, te jANI zakAyuM nathI. A graMtha padyamAM 300 zloka-pramANa che, evo "jaina-graMthAvalI' (pR. 298)mAM nirdeza che. muni dAnavijaye potAnA ziSya darzanavijaya mATe "paryuSaNAkalpa' para 'dAnadIpikA' nAme vRtti saM. 1757mAM racIhatI. prayogamukhavyAkaraNa: prayogamukhavyAkaraNa' nAmaka graMthanI 34 patranI prati jesalameranA bhaMDAramAM che. kartAnuM nAma jJAta nathI. siddhahemacaMdrazabdAnuzAsana gurjaranareza siddharAja jayasiMhanI vinaMtIthI zvetAMbara jainAcArya kalikAlasarvajJa hemacaMdrasUrie siddharAjanA nAmanI sAthe potAnuM nAma joDIne vi. saM. 1145 AsapAsa "siddhahemacaMdra' nAmaka zabdAnuzAsananI kula savA lAkha zlokapramANanI racanA karI che. A vyAkaraNanI nAnI-moTI vRttio ane uNAdipATha, gaNapATha, dhAtupATha tathA liMgAnuzAsana paNa teoe svayaM racyAM che. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya graMthakartAe potAnI pahelAMnA vyAkaraNomAM rahI gayelI truTio, vizRMkhalatA, kilaSTatA, vistAra, dUrAnvaya, vaidika prayogo AdithI rahita, nirdoSa ane saraLa vyAkaraNanI racanA karI che. temAM sAta adhyAya saMskRta bhASA mATe che tathA AThamo adhyAya prAkRta bhASA mATe che. pratyeka adhyAyamAM cAra pAda che. badhAM maLIne 4685 sUtro che. uNAdigaNanA 1006 sUtro umeratAM sUtronI kula saMkhyA pa691 thAya che. saMskRta bhASA saMbaMdhita 3pa66 ane prAkRta bhASA saMbaMdhita 1119 sUtro che. A vyAkaraNanAM sUtromAM lAghava, tenI laghuvRttimAM upayukta sUcano, bRhad vRttimAM viSaya-vistAra ane bRhanyAsamAM carcAbAhulyanI maryAdAo vaDe A vyAkaraNagraMtha alaMkRta che. A badhA prakAranI TIkAo ane paMcAMgIthI sarvAgapUrNa vyAkaraNagraMtha zrI hemacaMdrasUri sivAya ane koI eka ja graMthakAre nirmANa karyo hoya tevuM samagra bhAratIya sAhityamAM jovA nathI maLatuM. A vyAkaraNanI racanA eTalI AkarSaka che ke tenA para lagabhaga 62-63 TIkAo, saMkSipta tema ja sahAyaka graMtho ane svataMtra racanAo upalabdha thAya che. zrI hemacaMdrAcAryanI sUtra-saMkalanA bIjA vyAkaraNothI saraLa ane viziSTa prakAranI che. teoe saMjJA, saMdhi, svAdi, kAraka, SatvanuNatva, strI-pratyaya, samAsa, AkhyAta, kRdanta ane taddhita-A pramANe viSayakramathI racanA karI che ane saMjJAo saraLa banAvI che. zrI hemacaMdrAcAryanI dRSTikoNa zaikSaNika hato, tethI temanA pUrvAcAryonI racanAono A sUtra-saMyojanAmAM temaNe suMdara rIte upayoga karyo che. teo vizeSarUpe zAkaTAyananA RNI che. jyAM temanA sUtro vaDe kAma cAlyuM tyAM te ja sUtro kAyama rAkhyA, paNa jyAM koI truTi jaNAI tyAM temane badalI nAkhyAM ane te sUtrone sarvagrAhI banAvavAnI bharapUra koziza karI. mATe ja to temaNe AtmavizvAsathI kahyuM che ke - 'amAruM yaza: pATIyana" arthAt zAkaTAyanano yaza kumArapALa sudhI ja rahyo', kema ke tyAM sudhI "siddhahemacaMdrazabdAnuzAsana' racAyuM na hatuM ke na to pracAramAM AvyuM hatuM. zrI hemacandrAcAryaviracita aneka viSayo saMbaMdhI graMtho nimnalikhita che : - vyAkaraNa ane tenAM aMgo nAma zloka-pramANa 1. siddhahemalaghuvRtti 6000 2. siddhahema-bRhadghatti (tattvaprakAzikA) 18000 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 3. siddhahema-bRhanyAsa (zabdamahArNavanyAsa) (apUrNa) 4. siddhahema-prAkRtavRtti 5. lijJAnuzAsana-saTIka 6. uNAdigaNa-vivaraNa 7. dhAtupArAyaNa-vivaraNa koza 8. abhidhAnacintAmaNi-svopajJa TIkAsahita 9. abhidhAnacintAmaNi-pariziSTa 10. anekArthakoza 11. niSaTzeSa (vanaspativiSayaka) 12. dezInAmamAlA-svopajJa TIkAsahita sAhitya-alaMkAra 13. kAvyAnuzAsana-svopakSa alaMkAracUDAmaNi ane viveka vRttisahita 14. chandonuzAsana-chandazyUDAmaNi TIkAsahita darzana chanha 15. pramANamImAMsA-svopajJavRttisahita (apUrNa) 16. vedAMkuza (dvijavadanacapeTA) 17. saMskRta cAzrayamahAkAvya 18. prAkRta yAzrayamahAkAvya itihAsakAvya-vyAkaraNasahita itihAsakAvya ane upadeza 19. triSaSTizalAkApuruSacarata (mahAkAvya-dazaparva) 20. pariziSTaparva yoga 21. yogazAstra-svopajJa TIkAsahita 29 84000 2200 3684 3250 5600 10000 204 1828 396 3500 6800 3000 2500 1000 2828 1500 32000 3500 12570 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 32 32 44 lAkSaNika sAhitya stuti-stotra 22. vItarAgastotra 23. anyogavyavacchedadvatrizikA (padya) 24. ayogavyavacchedaDhAtrizikA (padya) 25. mahAdevastotra (padya). anya kRtio madhyamavRtti (siddhahemacandrazabdAnuzAsananI TIkA) rahasyavRtti ) arvatrAmasamuccaya annIti nAbheya-naimidvisaMdhAnakAvya nyAyabalAbalasUtra balAbalasUtra-bRhadravRtti bAlabhASAvyAkaraNasUtravRtti AmAMthI keTalIka kRtio viSayamAM saMdeha che. svapajJa laghuvRtti "siddhahemacaMdrazabdAnuzAsana'nI vizada paraMtu saMkSepamAM spaSTIkaraNa ApanArI A TIkA svayaM hemacaMdrasUrie racI che. jene "laghuvRtti kahevAmAM Ave che. adhyAya 1 thI 7 sudhInI A vRttinuM zloka-parimANa 6000 che, mATe tene "cha hajArI' paNa kahe che. 8mA adhyAya para laghuvRtti nathI. AmAM gaNapATha, uNAdi Adi nathI. svopajJa madhyamavRtti (laghuvRtti-avacUripariSkAra) : - prathama adhyAyathI sAtamA adhyAya sudhI 8000 zloka-parimANa "madhyamavRtti nI racanA svaMya hemacandrasUrie karI che evuM keTalAka vidvAnonuM maMtavya che. rahasyavRtti: "siddhahemacandrazabdAnuzAsanapara rahasyavRtti paNa svarya hemacaMdrasUrie racI che, evuM mAnavAmAM Ave che. temAM badhA sUtro nathI. lagabhaga 2500 1. "zrI labdhisUrIzvara jaina graMthamAlA chANI taraphathI AnI catuSkavRtti (pR. 1-248 sudhI) prakAzita thayela che. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa zlokanI A vRttimAM be sthaLe 'svopanna' zabdano ullekha hovAthI A vRtti svopanna mAnavAmAM Ave che. bRhadvRtti (tattvaprakAzikA) : 'si. za.' para 'tattvaprakAzikA' nAmanI bRhavRttinuM svayaM hemacaMdrasUrie nirmANa karyuM che. te 18,000 zloka-parimANa che tethI tene 'aDhAra hajArI' paNa kahe che. te adhyAya 1 thI adhyAya 8 sudhI che. ghaNA vidvAno AThamA adhyAyanI vRttine 'ladhuvRtti'nI aMtargata gaNe che. A viSayamAM graMthakAre koI spaSTIkaraNa nathI karyuM. A vRttimAM 'amodhavRtti'no paNa AdhAra levAmAM Avyo che. gaNapATha, uSNAdi vagere temAM che. bRhanyAsa (zabdamahArNavanyAsa) : 'si. za.'nI bRhavRtti 52 'zabdamahArNavanyAsa' nAmanA bRhanyAsanI racanA 84000 zloka-parimANamAM svayaM hemacaMdrasUrie karI che. vAda ane prativAda rajU karIne potAnA vidhAnane sthApita karavAne ahIM 'nyAsa' kahevAmAM Ave che. temAM ghaNA prAcIna vaiyAkaraNonA matono ullekha karavAmAM Avyo che. pataMjalinA 'zetraM niHzeSatAram' A vAkyanuM khUba Adara sAthe smaraNa karavAmAM AvyuM che. durbhAgyavaza A nyAsa Akho nathI maLato. mAtra 20 zloka-pramANa A graMtha A rUpamAM maLe che : pahelA adhyAyanA prathama pAdanA 42 sUtromAMthI 38 sUtro, trIjo ane cotho pAda, bIjA adhyAyanA cAre pAda, trIjA adhyAyano cotho pAda ane sAtamA adhyAyano trIjo pAda ATalA 52 nyAsa maLe che. je adhyAyonA pAdo para nyAsa nathI maLato tenA para AcArya vijayalAvaNyasUrie 'nyAsAnusaMdhAna' nAmanA nyAsanI racanA karI che. = nyAsasArasamuddhAra (bRhanyAsadurgapadavyAkhyA) : 'si. za.' para caMdragacchIya AcArya devendrasUrinA ziSya kanakaprabhasUrie hemacaMdrasUrinA 'bRhanyAsa'nA saMkSipta rUpa evA 'nyAsasAra-samuddhAra' aparanAma 'bRhanyAsadurgapadavyAkhyA' nA nAmathI nyAsa' graMthanI 13mI sadImAM racanA karI che. 1. jaina zreyaskara maMDaLa, mahesANA taraphathI A graMtha prakAzita thayela che. 2. A vRtti jaina grantha-prakAzaka sabhA, amadAvAda taraphathI prakAzita thayela che. 3. 5 adhyAya sudhI lAvaNyasUri granthamAlA, boTAda taraphathI chapAI gayela che. 4. A nyAsa manasukhabhAI bhagubhAI, amadAvAda taraphathI chapAyela che. 31 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 lAkSaNika sAhitya 1. laghunyAsa : A "si. za.' para hemacaMdrasUrinA ziSya AcArya rAmacaMdrasUrie pa3,000 zlokaparimANa "laghunyAsanI AcArya hemacaMdrasUrinA samaya (vi. 13mI sadI)mAM racanA karI che. 2. laghunyAsa : si. za.' para dharmaghoSasUrie 9000 zloka-pramANa "laghunyAsa'nI lagabhaga 14mI zatAbdImAM racanA karI che. nyAsasArodvAra-TippaNa "si. za." para koI ajJAta AcArye "nyAsasArodvAra-TippaNa' nAmanI eka racanA karI che, jenI vi. saM. 1279nI hastalikhita prata maLe che. haimaDhuDhikA : - "si. za.' para udayasaubhAgye 2300 zlokAtmaka "haimaTuMDhikA' nAmanI vyAkhyAnI racanA karI che. aSTAdhyAyatRtIyapada-vRtti: si. za.' para AcArya vinayasAgarasUrie "aSTAdhyAyatRtIyapada-vRtti nAmanI eka racanA karI che. haimalaghuvRtti-avacUriH - "si. za." nI "laghuvRtti para avacUri hoya tema jaNAya che. devendranA ziSya dhanacandra dvArA 2213 zlokAtmaka hastalikhita prati vi. saM. 1403mAM lakhAyelI maLe che. catuSkavRtti-avacUriH - "si. za." nI catuSkavRtti para koI vidvAne avacUrinI racanA karI che, jeno ullekha "jaina graMthAvalInA pR. 300 para che. laghuvRtti-avacUriH si. za." nI laghuvRttinA cAra adhyAyo para naMdasuMdara munie vi.saM. 1510mAM avacUrinI racanA karI che, jenI hastalikhita prata maLe che. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa haima-laghuvRttiDhikA (haMmalaghuvRttidIpikA) : si. za." para munizekhara munie 3200 zloka-pramANa "haimalagvRttiDhuMDhikA" apara nAma "haimalagvRttidIpikA"nI racanA karI che. tenI vi.saM. 1488mAM lakhAyelI hastalikhita prata maLe che. laghuvyAkhyAnazruDhikA : - "si. za." para 3200 zloka-pramANa 'laghuvyAkhyAnaDhuMDhikAnI koI jainAcArye lakhelI prata sUratanA jJAnabhaMDAramAM che. TuddhikA-dIpikA? AcArya hemacaMdrasUriracita "siddhahemazabdAnuzAsana'nA adhyApana hetuthI niyukta karavAmAM AvelA kAyastha adhyApaka kAkala, je hemacaMdrasUrinA samakAlIna hatA ane ATha vyAkaraNonA vettA hatA, teoe si. za." para 6000 zlokaparimANa eka vRttinI racanA karI hatI je "laghuvRtti ke "madhyamavRttinA nAme prasiddha hatI. "jinaratnakoza' pR. 376mAM A lagvRttine ja DhaMDhikAdIpikA' kahevAmAM AvI che. te catuSka, AkhyAta, kRta, taddhita viSayaka che. bRhadvRtti-sAroddhAraH. - "siddhahemazabdAnuzAsana'nI bRhavRtti para koIe sAroddhAravRtti nAmanI vRttinI racanA karI che. tenI be hastalikhita prato vi. saM. 1521mAM lakhelI maLe che. jinaratnakoza, pR. 376mAM teno ullekha che. bRhadvRtti-avacUrNikA: si. za." para jayAnaMdanA ziSya amaracaMdrasUrie vi. saM. 1264mAM avacUrNikA'nI racanA karI che. temAM 757 sUtronI bRhadvRtti para avacUri che. zeSa 107 sUtro temAM levAmAM nathI AvyA. AcArya kanakaprabhasUrikata "laghunyAsa'nI sAthe ghaNA aMze A avasUri maLatI Ave che. ghaNI vAto amaracaMdra navI paNa kahI avacUrNikA (pR. 4-5)mAM kahevAmAM AvyuM che ke prathama sAta adhyAya catuSka, AkhyAta, kRta ane taddhita-A cAra prakaraNomAM vibhAjita che. saMdhi, nAma, kAraka ane samAsa - A cAreyanA samudAyarUpa "catuSka' che, temAM 10 pAda che. 1. A graMtha "devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaMDa taraphathI chapAyela che. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34. lAkSaNika sAhitya AkhyAtamAM 6 pAda che, kRtamAM cAra pAda che, taddhitamAM 8 pAda che. A rIte ahIM cAra prakaraNa gaNAvavAmAM AvyA che jemane prakaraNa nahIM paraMtu vRtti kahe che. brahavRtti-TuMDhikA : muni saubhAgyasAgare vi.saM. 1591mAM "si. za." para 8000 zloka-pramANa bRhaduvRttiTuMDhikA'nI racanA karI che. te catuSka, AkhyAta, kRta ane taddhita prakaraNo para ja che. brahavRtti-dIpikA si. za." para vijayacaMdrasUri ane haribhadrasUrinA ziSya mAnabhadranA ziSya vighAkare "dIpikA' nI racanA karI che. kakSApaTa-vRttiH "si. za." nI svopajJa brahavRtti para "kakSApaTavRtti nAmathI 4818 zlokapramANa vRttinI racanA maLe che. "jaina graMthAvalI' pR. 299mAM A TIkAne "kakSApaTTa' ane "bRhavRtti-viSamapada vyAkhyA' - A be nAma ApavAmAM AvyA che. bRhadvRtti-TippaNa: vi. saM. 1946mAM koI ajJAtanAma vidvAne "si.za." para "bRhavRttiTippaNa'nI racanA karI che. haimodAharaNa-vRtti A si. za." nI bRhadravRttinAM udAharaNonuM spaSTIkaraNa hoya tema lAge che. jaina graMthAvalI, pR. 301mAM teno ullekha che. paribhASA-vRttiH - A si. za.'nI paribhASAo para vRtti svarUpa 4000 zloka-pramANa graMtha che. bRhaTippaNikA'mAM teno ullekha che. haimadazapAdavizeSa ane haimadazapAdavizeSArtha: si. za.' paranA A baMne TIkA-graMthono ullekha "jaina graMthAvalI' pR. 299mAM maLe che. balAbalasUtravRtti AcArya hemacaMdrasUri-nirmita "siddhahemazabdAnuzAsana' vyAkaraNanI svopajJA brahavRttimAMthI saMkSepa karIne koI ajJAta AcArye "balAbalasUtravRtti racI che. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa ela. DI. sUcIpatramAM A vRttinA kartA AcArya hemacaMdrasUri batAvavAmAM AvyA che. jyAre bIjI jagyAe Ano ja "paribhASAvRttinA nAme durgasiMhanI kRti rUpe ullekha thayo che.. kriyAratnasamuccaya: tapAgacchIya AcArya somasuMdarasUrinA sahAdhyAyI AcArya guNaratnasUrie vi.saM. 1466mAM "siddhahemacaMdrazabdAnuzAsana'nA dhAtuonA daza gaNa ane sannattAdi prakriyAnA rUponI sAdhanikA te te sUtronA nirdezapUrvaka karI che. sautra dhAtuonAM badhA rUpAkhyAnone vistArapUrvaka samajAvyA che. kayA kALano kayA prasaMge upayoga karavo joIe teno bodha karAvyo che. kartAne jyAM kyAMya kaThina sthaLavizeSa jaNAyuM tyAM temaNe tatkAlIna gujarAtI bhASA vaDe samajAvavAno prayatna karyo che. aMtamAM 66 zlokonI vistRta prazasti ApI che. temAM racanAraMvata, preraka, kartAnuM nAma, potAnI ladhutA, graMthonA parimANa nIce jaNAvyA pramANe ApyAM che : kAle SaD-rasa-pUrva( 1466) vatsaramite zrIvikramArkAd gate, gurvAdeza vimRzya ca sadA svAnyopakAraM param / granthaM zrIguNaratnasUriratanot prajJAvihIno'pyamuM, nirhetuprakRtipradhAnajananaiH zoghyastvayaM dhIdhanaiH // 13 // pratyakSaraM gaNanayA granthamAnaM vinizcitam / SaTpaJcAzatAnyekaSaSTayA'( 5661)dhikAnyanuSTubhAm // 64 // nyAyasaMgraha (nyAyArthamajUSA-TIkA): si. za.'nA sAtamA adhyAyanI "brahavRttinA aMtamAM 57 nyAyono saMgraha che. tenA para hemacandrasUrinI koI vyAkhyA hoya tema jaNAtuM nathI. te pa7 nyAyo ane anya 84 nyAyono saMgraha karIne tapAgacchIya ratnazekharasUrinA ziSya cAritraratnagaNinA ziSya hemahaMsagaNie tenA para nyAyArthamaMjUSA' nAmanI TIkAnI racanA vi. saM. 1516mAM karI che. temAM temaNe kahyuM che ke uparyukta pa7 nyAyo para prajJApanA nAmanI vRtti hatI. 57 ane bIjA 84 maLIne 141 nyAyonA saMgrahane hemahaMsagaNie nyAyasaMgrahasUtra' nAma ApyuM che. baMne nyAyonI vRttinuM nAma nyAyArthamaMjUSA che. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 lAkSaNika sAhitya svAdizabdasamuccaya : vAyaDagacchIya jinadattasUrinA ziSya ane gurjaranareza vizaladeva rAjAnI rAjasabhAnA sammAnya mahAkavi AcArya amaracaMdrasUrie 13mI zatAbdImAM svAdizabdasamuccaya'nI mULa kArikAo para vRttisvarUpa "si.za.'nA sUtro vaDe nAmanAM vibhakti rUponI sAdhaniko taiyAra karI che. A graMtha "si.za.'nA adhyetAo mATe ghaNo upayogI che. 1 svAdivyAkaraNa : syAdizabdasamuccaya'nI mULa kArikAo para upakezagacchIya upAdhyAya matisAgaranA ziSya vinayabhUSaNe "svAdizabdasamuccaya'ne dhyAnamAM rAkhIne 4225 zlokabaddha TIkAnI bhAvaDAragacchIya somadeva muni mATe racanA karI che. temAM cAra ullAsa che. tenI 92 patronI hastalikhita prata amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. tenI puSyikAmAM A graMthanI racanA ane kAraNa saMbaMdhe A pramANeno ullekha che : iti zrImadupakezagacche mahopAdhyAya zrImatisAgaraziSyANunA vinayabhUSaNena zrImadamarayuktyA savistaraM prarUpitaH / saMkhyAzabdollAsasturyaH / / zrIbhAvaDAragacche'sti somadevAbhidho muniH / tadabhyarthanataH syAdivinayena nirmitA // - saMvat 1536 varSe jyeSTha sudi paJcamyAM likhiteyam / svAdizabdadIpikA : svAdizabdasamuccaya'nI mULa kArikAo para AcArya jayAnaMdasUrie 1050 zloka-parimANa "avacUri' racI che jene "dIpikA" nAma ApyuM che. temAM zabdonI prakriyA "si.za." anusAra ApavAmAM AvI che. zabdonAM rUpo "si.za.'nA sUtronA AdhAre siddha karavAmAM AvyA che.. hemavibhrama TIkAH mULa graMtha 21 kArikAomAM che. kArikAonI racanA koNe karI che te jJAta nathI, paraMtu vyAkaraNathI upalakSita ghaNA bramAtmaka prayogo sUcita karavAmAM AvyA che. te kArikAo para bhinna bhinna vyAkaraNanA sUtrothI te bramAtmaka prayogone sAcA batAvI 1. bhAvanagaranI yazovijaya jaina graMthamAlAmAM A graMtha chapAI gayela che. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa siddhi karavAmAM AvI che. tenAthI kAtaMtravibhrama, sArasvatavibhrama, hemavibhrama A nAmonI alaga-alaga racanAo maLe che. AcArya guNacaMdrasUri dvArA A 21 kArikAo para racAyelI 'hemavizvamaTIkA'nuM nAma che "tattvaprakAzikA', 'si.za." vyAkaraNanA abhyAsIo mATe A graMtha ati upayogI che. A "hemavibhrama-TIkA nA racayitA AcArya guNacaMdrasUri vAdI AcArya devasUrinA ziSya hatA. graMthanA aMtamAM teo A pramANeno ullekha kare che : ari vRttiH sva-pata ! devasUrikramAmbhojacaJcarIkeNa sarvadA // ' saMbhavataH A guNacaMdrasUri e ja hoI zake jemaNe AcArya hemacaMdrasUrinA ziSya AcArya rAmacaMdrasUrinI sAthe maLIne 'dravyAlaMkAra-TippaNa" ane "nATyadarpaNa"nI racanA karI che. kavikalpadruma : tapAgacchIya kulacaraNagaNinA ziSya harSakulagaNie "si.za.'mAM nirdiSTa dhAtuonI padyabaddha vicArAtmaka racanA vi.saM. 1577mAM karI che. bopadevanA "kavikalpadruma'nI jema A paNa eka padyAtmaka racanA che. 11 pallavomAM A graMtha vibhakta che. prathama pallavamAM badhI dhAtuonA anubaMdha ApyA che ane "si. za.'nAM keTalAMka sUtro paNa temAM joDavAmAM AvyA che. pallava ra thI 10mAM kramazaH gvAdithI zarU karIne curAdi sudhI nava gaNa ane 11mA pallavamAM sautrAdi dhAtuono vicAra karavAmAM Avyo che. "kavikalpadrama'nI racanA hemavimalasUrinA kALamAM thaI che. tenA para dhAtucintAmaNi' nAmanI svopajJa TIkA che, paraMtu samagra TIkA upalabdha nathI thatI. phakta 11mA pallavanI TIkA mULa padyo sAthe chapAyelI che. kavikalpadruma-TIkAH koI ajJAta kartAnI "kavikalpadruma' nAmanI kRti para muni vijayavimale TIkAnI racanA karI che. 1. bhAvanagaranI yazovijaya jaina graMthamAlAmAM A graMtha chapAI gayela che. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya siDanvayoktiH nyAyAcArya yazovijayajI upAdhyAye "siDanvayokti' nAmanA vyAkaraNa saMbaMdhI graMthanI racanA karI che. keTalAka vidvAno tene " tintAnvayokti paNa kahe che. A kRtinuM Adi padya A pramANe che : aindravajAbhyarcitapAdapadmaM sumerudhIraM praNipatya vIram / vadAmi naiyAyikazAbdikAnAM manovinodAya tiGanvayoktim // haimadhAtupArAyaNa AcArya hemacaMdrasUrie "haima-dhAtupArAyaNa' nAmanA graMthanI racanA karI che. "dhAtu pATha" zabdazAstranuM atyaMta upayogI aMga che, mATe A graMtha siddhahemacandrazabdAnuzAsana'nA pariziSTa rUpamAM banAvavAmAM Avyo che. dhAtu' kriyAnA arthano vAcaka che, arthAta kriyAnA arthane dhAraNa karanArane "dhAtu' kahevAmAM Ave che. A dhAtuo parathI ja zabdonI utpatti thaI hovAnuM mAnavAmAM Ave che. A dhAtuonuM nirUpaNa karato A "dhAtupArAyaNa" nAmano graMtha che. "siddhahemacandrazabdAnuzAsanamAM nimna vargomAM dhAtuonuM vargIkaraNa karavAmAM AvyuM che : ___bhvAdi, adAdi, divAdi, svAdi, tudAdi, rudhAdi, tanAdi, kayAdi bhane curaadiA rIte nava gaNa che. AthI tene "navagaNI' paNa kahevAya che. A gaNonA sUcaka anubaMdha gvAdi gaNane koI anubaMdha nathI. bIjA gaNonA kramazaH 6, 6, , t, , , zuM ane jU anubaMdhono nirdeza che. pachI, temAM svarAnta ane vyajanAMta zailIthI dhAtuono krama ApavAmAM Avyo che. temAM paramaipada Atmapada ane ubhayapadanA anubaMdha rU, , 3, 4, 8, 28 , , mo, gau, , huM ane anusvAra jaNAvavAmAM AvyA che. kAra anubaMdhathI Atmane pada, huM anubaMdhathI ubhayapadano nirdeza che. "ve, dhAtuono sUcaka anubaMdha sau che ane "aniTa' dhAtuo batAvavA mATe anusvArano upayoga karavAmAM Avyo che. A prakAranA anubaMdho sAthe dhAtuonA arthano nirdeza karavAmAM Avyo che. A graMthamAM kauzika, dramila, kaNva, bhagavad gItA, mAgha, kAlidAsa Adi graMthakAro ane graMthono paNa ullekha karavAmAM Avyo che. AmAM keTalAMka avataraNa padyamAM che, bAkIno vibhAga gadyamAM che. keTalAka avataraNa (padya) zRMgArika paNa che. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 39 ' haimadhAtupArAyaNa-vRttiH AcArya hemacaMdrasUrie "haimadhAtupArAyaNa" para vRttinI racanA karI che. hema-liMgAnuzAsanaH AcArya hemacaMdrasUrie nAmonA liMgo batAvavA mATe "liMgAnuzAsana'nI racanA karI che. saMskRta bhASAmAM nAmonA liMga yAda rAkhavA ja joIe. - temAM ATha prakaraNa A pramANe che : 1. puMliMga, padya 17; 2. strIliMga 33; 3. napuMsakaliMga 34, 4. 5-strIliMga 12; 5. puM-napuMsakaliMga 36, 6. strInapuMsakaliMga 6; 7. svataH strIliMga 6; 8, paraliMga 4. A pramANe temAM 139 padyo vividha chaMdomAM che. zAkaTAyananA liMgAnuzAsana karatAM A moTo graMtha che. zabdonA liMga mATe Ane pramANabhUta ane aMtima mAnavAmAM Ave che. hema-liMgAnuzAsana-vRtiH hemacaMdrasUrie potAnA "liMgAnuzAsana' para svopajJavRttinI racanA karI che. A vRtti-graMtha 4000 zloka-pramANa che. temAM pa7 graMtho ane pUrvAcAryonA matono ullekha karelo che. 2 durgapadaprabodha-vRttiH pAThaka vallabha munie hemacaMdrasUrinA liMgAnuzAsana' para vi. saM. 1961mAM 2000 zloka-parimANa "durgapadaprabodha' nAmanI vRttinI racanA karI che. hema-liMgAnuzAsana-avacUriH paM. kesaravijayajIe AcArya hemacaMdrasUrinA liMgAnuzAsana para "avacUri'nI racanA karI che. AcArya hemacaMdrasUrinI svapajJa vRttinA AdhAre A nAnI evI vRtti banAvavAmAM AvI che. 1. A vRtti graMthanuM mULa sahita saMpAdana vayenAnA je. kirTae karyuM che ane muMbaIthI san 1901mAM prakAzita thayela che. saMpAdake A graMthamAM prayukta dhAtuono ane zabdono alaga alaga koza Apyo che. 2. A graMtha "amI-soma jaina graMthamAlA' muMbaIthI vi. saM. 1996mAM prakAzita thayela che. 3. A "avacUri' yazovijaya jaina graMthamAlA, bhAvanagarathI prakAzita thayela che. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 gaNapATha : ghaNA zabda-samUhomAM eka ja prakArano vyAkaraNasaMbaMdhI niyama lAgu paDato hoya tyAre vyAkaraNasUtramAM prathama zabdanA ullekhanI sAthe ja Adi zabda lagAvIne gaNano nirdeza karavAmAM Ave che. A rIte 'siddhahemacaMdra-zabdAnuzAsana'nI bRhavRttimAM AvA zabdasamUhano ullekha karavAmAM Avyo che. AthI gaNapATha vyAkaraNanuM ati mahattvanuM aMga che. paM. mayAzaMkara girajAzaMkara zAstrIe 'siddhahema-bRhaprakriyA' nAmathI graMthanI saMkalanA karI che jemAM pR. 957 thI 999mAM gaNapATha alaga paNa ApavAmAM AvyA jJa lAkSaNika sAhitya gaviveka : 'si. za.'nI bRhavRttimAM nirdiSTa gaNone paM. sAdhurAjanA ziSya paM. naMdirasne vi. 17mI sadImAM padyomAM nibaddha karyA che. tenAM granthAgra 607 che. tenI 8 patranI hastalikhita prata amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM (saM. 5907) che. tenI AdimAM graMthano hetu vagere A pramANe Apyo che : arjuntaH siddhivAH siddhAcApAdhyAya-sAdhava: / guru : zrIsAdhurAjazca buddhiM vidadhatAM mama // 1 // zrIhemacandra sUrIndraH pANini: zAkaTAyana: zrIbhojazcandragomI [ca] jayantyanye'pi zAbdikAH // 2 // zrI siddhahemacandra [ ka ]vyAkaraNoditairgaNaiH / grantho gaNavivekAkhyaH svAnyasmRtyai vidhIyate // 3 // gaNadarpaNa : gurjara-nareza mahArAjA kumArapALe 'gaNadarpaNa'1 nAmanA vyAkaraNasaMbaMdhI graMthanI racanA karI che. kumArapALano rAjyakALa vi. saM. 1199 thI 1230 che tethI te daramyAna tenI racanA thaI che. A graMtha daMDanAyaka vosarI ane pratihAra bhojadeva mATe nirmANa karavAmAM Avyo hato evo ullekha tenI puSpikAmAM che. 1. A graMthanI hastalikhita prati jodhapuranA zrI kezariyA maMdira sthita kharataragacchIya jJAnabhaMDAramAM che. AmAM kula 21 patro che, zarUAtanA 2 patra nathI, ane vacce vacce pATha paNa chUTI gayo che. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 41 bhASA saMskRta che ane cAra-cAra padavALA traNa adhyAya padyamAM che. kyAMka kyAMka gadya paNa che. A graMtha kadAca 'si.za.'nA gaNono nirdeza kare che. tenA graMthAgra 900 che. kumArapALe "namrAkhila0'thI AraMbha karIne "sAdhAraNajinastavana' nAmanA saMskRta stotranI racanA karI che. A "gaNadarpaNa'nI prata 500 varSa jUnI che. je vi.saM. 1518 (zAke 1383)mAM devagirimAM devaDAgotrIya osavAla vInapAle lakhAvaDAvI che. prata kharataragacchIya muni samayabhaktane ApavAmAM AvI che. temanA ziSya puNyanaMdi dvArA racita suprasiddha "rUpakamAlA'nI prazasti anusAra teo AcArya sAgaracaMdrasUrinA ziSya ratnakIrtinA ziSya hatA. prakriyAgraMtha : - vyAkaraNa-graMthomAM be prakArano krama jovAmAM Ave che : 1 adhyAyakrama (aSTAdhyAyI) ane 2 prakriyAkrama. adhyAyakramamAM sUtrono viSayakrama, temanA baLAbaLa, anuvRtti, vyAvRtti, utsarga, apavAda, pratyapavAda, sUtraracanAnuM prayojana vagere bAbato najara sAme rAkhIne sUtraracanA thAya che. mULa sUtrakAra adhyAyakrama pramANe ja racanA kare che. pachIthI thanArA racanAkAro te sUtrone prakriyA kramamAM mUke siddhahema-zabdAnuzAsana para paNa AvA keTalAya prakriyA graMtha che, jemanuM nirdezana ahIM ame vigatavAra karIe chIe. haimalaghuprakriyA : tapAgacchIya upAdhyAya vinayavijayagaNie siddhahemazabdAnuzAsananA adhyAyakramane prakriyAkramamAM parivartita karIne vi. saM. 1710mAM haimalaghuprakriyA nAmanA graMthanI racanA karI che. A prakriyA 1. nAma 2. AkhyAta ane 3. kRdanta - A traNa vRttiomAM vibhakta che. viSayanI daSTie saMjJA, saMdhi, liMga, yukhadakhkhadu, avyaya, strIliMga, kAraka, samAsa ane taddhita - A prakaraNomAM graMthanI racanA karI che. aMtamAM prazasti che. haimabRhatuprakriyA : upAdhyAya vinayavijayajIracita "haimalaghuprakriyA" nA kramane dhyAnamAM rAkhIne Adhunika vidvAna mayAzaMkara girajAzaMkare tenA para bRhadavRttinI racanA karIne tene "haimabahaprakriyA" nAma ApyuM che. A graMtha chapAyelo che. teno racanAkALa vi. 20mI sadI che. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 lAkSaNika sAhitya haimaprakAza (hemaprakriyA-bRhadyAsa) : tapAgacchIya upAdhyAya vinayavijayajIe je "haimalaghuprakriyA' graMthanI racanA karI che tenA para temaNe 34000 zloka-pariNAma svopajJa "haimaprakAza' aparanAma haimaprakriyA-bRhatyAsa'nI racanA vi. saM. 1797nA karI che. "siddhahemazabdAnuzAsana'nA sUtra "samAnAnAM tera varSa:' (1.2 1.)mAM haMmaprakAzamAM kanakaprabhasUrikRta "cIyArasamuddharathI bhinna mata pragaTa karyo che. A pramANe ghaNI jagyAe teoe pUrve thaI gayelA vaiyAkaraNo karatAM judo mata pradarzita karI potAnI vyAkaraNa-viSayaka pratibhAno paricaya Apyo che. caMdraprabhA (hemakaumudI): tapAgacchIya upAdhyAya meghavijayajIe "siddhahemazabdAnuzAsana'nAM sUtro para bhaTTojI dIkSita racita siddhAntakaumudI anusAra prakriyAkramathI "caMdraprabhA' apanAma hemakaumudIra nAmanA vyAkaraNagraMthanI vi.saM. 1757mAM AgrAmAM racanA karI che. puSyikAmAM tene "bRhaprakriyA paNa kahevAmAM Avela che. te 9000 zloka-parimANa che. kartAe potAnA ziSya bhAnuvijaya mATe te banAvyo ane saubhAgyavijaya tema ja meruvijaye dIpAvalInA divase tenuM saMzodhana karyu hatuM. A graMtha prathama vRtti ane dvitIya vRtti A be bhAgomAM vibhakta che. "vI re vA' (1.4.32) pR. 40mAM 'ii ', "nirI' ityAdI rUpothI sAdhanikAmAM pANinIya vyAkaraNano AdhAra levAmAM Avyo che, siddhahemazabdAnuzAsanano nahIM, je eka doSa mAnavAmAM Avela che. hemazabdaprakriyA : siddhahemazabdAnuzAsana para A eka nAno evo 3500 zloka-parimANa madhyama prakriyA-vyAkaraNagraMtha upAdhyAya meghavijayagaNie vi. saM. 1757nI AsapAsa banAvyo che. tenI hastalikhita prata bhAMDArakara insTITayUTa, pUnAmAM che. haimazabdacaMdrikA : upAdhyAya meghavijayagaNie siddhahemazabdAnuzAsananA AdhAra para 600 zloka pramANa A nAno-evo graMtha vidyArthIonA prAthamika praveza mATe traNa prakAzamAM ati saMkSiptamAM banAvyo che. A graMtha muni caturavijayajIe saMpAdita karIne 1. A graMtha be bhAgomAM muMbaIthI prakAzita thayela che. 2. jaina zreyaskara maMDaLa, mahesANAthI A graMtha chapAI gayela che. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 43 prakAzita karyo che. bhAMDArakara insTITayUTa, pUnAmAM tenI saM. 1755mAM lakhAyelI prata che. . upAdhyAya meghavijayagaNie bhinna bhinna viSayo para aneka graMtha lakhyA cheH 1 divijaya mahAkAvya (kAvya) 20 tapAgacchapaTTAvalI 2 saptasaMdhAna mahAkAvya (kAvya) 21 paMcatIrthastuti 3 laghu-triSaSTizalAkApuruSacarita" 22 zivapurI-zaMkhezvara pArzvanAthastotra 4 bhaviSyadatta kathA (kAvya) 23 bhaktAmarastotraTIkA 5 paMcAkhyAna (kAvya) 24 zAMtinAthacaritra (naiSadhIya 6 citrakoza (vijJaptipatra) (kAvya) samasyApUrti-kAvya) 7 vRtamauktika (chanda) 25 devAnaMda mahAkAvya 8 maNiparIkSA (nyAya). (mAgha samasyApUrti-kAvya) 9 yuktiprabodha (zAstrIya AlocanA) 26 kirAta-samasyA-pUrti 10 dharmamaMjUSA (zAstrIya AlocanA) 27 meghadUta-samasyA-lekha 11 varSaprabodha (meghamahodaya) (jyotiSa)28-29 pANinIya yAzrayavijJaprilekha 12 udayadIpikA (jyotiSa) 30 vijayadevamAhAbhya-vivaraNa 13 praznasundarI (jyotiSa) 31 vijayadeva-nirvANarAsa 14 hastasaMjIvana (sAmudrika) 32 pArzvanAtha-nAmamAlA 15 ramalazAstra (ramala) 33 thAvAkumArasajhAya 16 vIzayaMtravidhi (yaMtra) 34 sImaMdharasvAmIstavana 17 mAtRkAprasAda (adhyAtma) 35 cauvIzI (bhASA) 18 arpagItA (adhyAtma) 36 dazamatastavana 19 brahmabodha (adhyAtma) 37 kumatinivAraNahuMDI haimaprakriyA : siddhahemazabdAnuzAsana para mahendrasuta vIrasene prakriyAgraMthanI racanA karI che. haimaprakriyAzabdasamuccaya: siddhahemazabdAnuzAsana para 1500 zloka-pramANa eka kRtino ullekha "jaina graMthAvalI' pR. 303 para che. hemazabdasamuccaya: siddhahemazabdAnuzAsana para "hemazabdasamuccaya' nAmanI 492 zloka-pramANa kRtino ullekha jinaratnakoza, pR. 463mAM che. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 hemazabdasaMcaya : H siddhahemazabdAnuzAsana para amaracaMdranI 'hemazabdasaMcaya' nAmanI 426 zlokapramANa kRtino ullekha jinaratnakoza, pR. 463mAM che. hemazabdasaMcaya : siddhahemazabdAnuzAsana para 1500 zloka-pramANa 436 patronI eka kRtino ullekha 'jaina graMthAvalI' pR. 303 para che. haimakArakasamuccaya : siddhahemazabdAnuzAsananA kAraka prakaraNa 52 prAthamika vidyArthIo mATe zrIprabhasUrie 'haimakArakasamuccaya' nAmanI kRtinI racanA karI che. tenA traNa adhikAra che. jaina graMthAvalI, pR. 302mAM teno ullekha che. siddhasArasvata-vyAkaraNa : lAkSaNika sAhitya caMdragacchIya devaprabhanA ziSya AcArya devAnaMdasUrie 'siddhahemazabdAnuzAsana' vyAkaraNamAMthI uddhRta karIne 'siddhasArasvata' nAmanA navIna vyAkaraNanI racanA karI. prabhAvakacaritAntargata 'mahendrasUricarita'mAM teno A pramANe ullekha che H zrIdevAnandasUrirdizatu mudamasau lakSaNAd yena haimAduddhRtya prAjJahetorvihitamabhinavaM 'siddhasArasvatAkhyam' / zAbdaM zAstraM yadIyAnvayikanakagiristhAnakalpadrumazca zrImAn pradyumnasUrirvizadayati giraM naH padArthapradAtA // 328 // munidevasUri dvArA (vi. saM. 1322mAM) racita 'zAMtinAthacaritra'mAM paNa A vyAkaraNano ullekha A pramANe Ave che : zrIdevAnandasUribhyo namastebhyaH prakAzitam / siddhasArasvatAkhyaM yairnijaM zabdAnuzAsanam // 16 // A ullekho parathI anumAna thAya che ke A vyAkaraNa vi.saM. 1275nI AsapAsa racAyeluM hovuM joIe. A dRSTie 'siddhahemazabdAnuzAsana' 52 A sarvaprathama vyAkaraNa mAnI zakAya. upasargamaNDana : dhAtu athavA dhAtumAMthI banAvelA 'nAma' AdinI pahelAM joDAto ane arthamAM prAyaH vizeSatA lAvanAra avyaya 'upasarga' kahevAya che. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 45 mAMDavagaDha nivAsI maMtrI maMDane "upasargamaDana' nAmanA graMthanI vi.saM. 1492mAM racanA karI che. te Alama zAha aparanAma huzaMga gorInA maMtrI hatA. maMtrI hovA chatAM teo vidvAna ane kavi hatA. temanA vaMza vagere viSaya para mahezvarakRta "kAvyamanohara' graMtha sAro prakAza pADe che. temanA lagabhaga badhA graMtho "maMDana' zabdathI alaMkRta che. temanA anya graMtho A pramANe che : 1. alaMkAramaMDana, 2. kAdambarImaMDana, 3, kAvyamaMDana, 4. caMpUmaMDana, 5. zRMgAramaMDana, 6. saMgItamaMDana ane 7. sArasvatamaMDana. A sivAya temaNe 8. candravijaya ane 9, kavikalpadrumaskaMdha-A be kRtionI paNa racanA karI che.' dhAtumaMjarI : tapAgacchIya upAdhyAya bhAnacaMdrasUrinA ziSya siddhicaMdragaNie vi.saM. 1650mAM dhAtumaMjarI' nAmanA graMthanI racanA karI che. A pANinIya dhAtupAisaMbaMdhI racanA che. siddhicaMdra nimnalikhita graMthonI paNa racanA karI hatI : 1, (haima) anekArthanAmamAlA, 2. kAdambarI-TIkA (potAnA guru bhAnucaMdragaNinI sAthe), 3. samasmaraNastotraTIkA, 4. vAsavadattA-TIkA, 5. zobhanastuti-TIkA Adi. mizraliMgakoza, mizraliMganirNaya, liMgAnuzAsanaH * "jaina graMthAvalI' pR. 307mAM "mizraliMganirNaya' nAmanI eka kRti ane tenA kartA kalyANasUrino ullekha che. 'mizraliMgakoza' ane 'mizraliMganirNaya eka ja kRti jaNAya che. tenA kartAnuM nAma kalyANasAgara che. teo aMcalagacchanA dharmamUrtinA ziSya hatA. teoe potAnA ziSya vinItasAgara mATe A kozanI racanA karI che. temAM ekathI vadhAre liMga eTale ke jAtinA nAmonI sUci teoe ApI che. uNAdipratyaya : digambarAcArya vasunaMdie 'uNAdipratyaya' nAmanI eka kRtinI racanA karI che. tenA para temaNe svopajJa TIkA paNa lakhI che. teno ullekha "jinaratnakoza' pR. 41 para che. 1. AmAMthI saM. 2, 6, 7, 9 sivAya badhI kRtio ane "kAvyamanohara pATaNanI hemacaMdrAcArya sabhA dvArA prakAzita thayela che. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 lAkSaNika sAhitya vibhakti-vicAra : 'vibhakti-vicAra' nAmanA AMzika vyAkaraNagraMthanI 16 patronI prata jesalameranA bhaMDAramAM vidyamAna che. pratamAM A graMtha vi. saM. 1206mAM AcArya jinacaMdrasUrinA ziSya jinamatasAdhu dvArA lakhavAmAM Avyo che, tevo ullekha che. tenA kartAnA viSayamAM paM. hIrAlAla haMsarAjanA sUcI-patramAM AcArya jinapatisUrino ullekha che paraMtu itihAsa parathI jANI zakAya che ke AcArya jinapatisUrino janma vi. saM. 1210mAM thayo hato. tethI AnA kartA te ja AcArya hoya te saMbhavita nathI. dhAturatnAkara : kharataragacchIya sAdhusuMdaragaNie vi. saM. 1680mAM dhAturatnAkara" nAmanA 2100 zloka-pramANa graMthanI racanA karI che. A graMthamAM saMskRtanA lagabhaga badhA ja dhAtuono saMgraha karavAmAM Avyo che. A graMthanA kartAnAM uktiratnAkara, zabdaratnAkara ane jesalameranA killAmAM pratiSThita pArzvanAtha tIrthakaranI stuti paNa, je vi. saM. 1683mAM racAyelI che, upalabdha thAya che. dhAturatnAkara-vRttiH dhAturatnAkara' je 2100 zloka-pramANa che, tenA para sAdhusuMdaragaNie saM. 1680mAM "kriyAkalpalatA' nAmanI svopajJa vRttinI racanA karI che. racanAkAre lakhyuM che : tacchiSyo'sti ca sAdhusundara iti khyAto'dvitIyo bhuvi tenaiSA vivRttiH kRtA matimatA prItipradA sAdaram / svopajJottamadhAtupAThavilasatsaddhAturatnAkaraH granthasyAsya viziSTazAbdikamatAnyAlokya saMkSepataH // temAM dhAtuonA rUpAkhyAnonuM vizada Alekhana che. tenuM graMtha-parimANa 21-22 hajAra zloka-pramANa che. 1. AnI 542 patronI hastalikhita prati kalakattAnI gulAbakumArI lAyabrerImAM baMDala saM. 18, prati saM. 176mAM che. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa kriyAkalApa : bhAvaDAragacchIya AcArya jinadevasUrie pANini vyAkaraNanA dhAtuo para kriyAkalApa' nAmanI eka kRtinI racanA karI che. teo AcArya bhAvadevasUrinA guru hatA, jemaNe vi. saM. 1412mAM "pArthanAthacaritra'nI racanA karI che. AthI AcArya jinadevasUrie vi.saM. 1412 pUrve ke AsapAsanA samayamAM A kRtinI racanA karI haze ema anumAna thAya che. A graMthamAM "vAti dhAtuothI zarU karIne "purAdri' gaNa sudhInA dhAtuonI sAdhanikAnA saMbaMdhamAM vivecana karavAmAM AvyuM che. A graMtha prakAzita nathI thayo. 1 anikArikA: vyAkaraNanA dhAtuo saMbaMdhI A graMtha ajJAtakartIka che. tenI prata lIMbaDInA bhaMDAramAM vidyamAna che. anikArikA-TIkAH "aniSkArikA' para koI ajJAta vidvAne TIkA lakhI che, jenI prata lIMbaDInA bhaMDAramAM vidyamAna che. aniSkArikA-vivaraNaH kharataragacchIya kSamAlyANa munie aniSkArikA para "vivaraNa"nI racanA karI che. teno ullekha piTarsananA riporTa saM. 4, prati saM. 478mAM che. uNAdinAmamAlA : muni zubhazIlagaNie 'uNAdinAmamAlA' nAmanA graMthanI racanA 17mI sadImAM karI che. temAM uNAdi pratyayothI banelA zabdono saMgraha che. A graMtha aprakAzita che. samAprakaraNa : AcArya jayAnaMdasUrie "samAsa prakaraNa' nAmaka eka kRti racI che. temAM samAsonuM vivecana che. A graMtha prakAzita nathI thayo. 1. AnI vi. saM. 1520mAM lakhAyela 81 patronI prata (saM. 1421) lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdamAM che. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 SaTkArakavivaraNa : paM. amaracaMdra nAmanA munie 'SaTkArakavivaraNa' nAmanI kRtinI racanA karI che. A graMtha aprakAzita che. zabdArthacandrikoddhAra : muni harSavijayagaNie 'zabdArthacaMndrikodvAra' nAmaka vyAkaraNa-viSayaka graMthanI racanA karI che, jenI 6 patronI prata lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdamAM prApta che. A graMtha prakAzita thayo nathI. rucAdigaNavivaraNa : lAkSaNika sAhitya muni sumatikallole 'rucAdigaNavivaraNa' nAmano graMtha rucAdigaNanA dhAtuo vize racyo che. tenI pa patronI prata maLe che. A graMtha aprakAzita che. uNAdigaNasUtra : AcArya hemacaMdrasUrie potAnA vyAkaraNanA pariziSTasvarUpa 'uNAdigaNasUtra"nI racanA vi. 13mI zatAbdImAM karI che. mULa prakRti (dhAtu)mAM uNAdi pratyaya lagADIne nAma (zabda) banAvavAnuM vidhAna AmAM batAvavAmAM AvyuM che. AmAM kula 1006 sUtra che. ghaNA zabdo prAkRta ane dezya bhASAo parathI sIdhA saMskRta banAvavAmAM AvyA che. uNAdigaNasUtra-vRtti : AcArya hemacaMdrasUrie potAnA 'udigaNasUtra' 52 svopajJa vRtti racI che. vizrAptavidyAdharanyAsa : vAmana nAmanA jainetara vidvAne 'vizrAntavidyAdhara' vyAkaraNanI racanA karI che, je Aje upalabdha nathI, paraMtu teno ullekha vardhamAnasUricita 'gaNaratnamahodadhi' (pR. 72, 92)mAM ane AcArya hemacaMdrasUriSkRta 'siddhahemacaMdrazabdAnuzAsana' (1.4.52)nA svopajJa nyAsamAM maLe che. 1. A graMtha 'siddhahemacandravyAkaraNa-bRhadvRtti, je zeTha manasukhabhAI bhagubhAI, amadAvAdanA taraphathI chapAI che, temAM sammilita che. pro. je. kIsTe AnuM saMpAdana karI alagathI vRttinI sAthe prakAzita karela che. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 49 A vyAkaraNa para malyavAdI nAmaka zvetAMbara jainAcAryuM nyAsagraMthanI racanA karI che evo ullekha prabhAvakacaritakAre karyo che. AcArya hemacaMdrasUrie potAnI siddhahemacaMdrazabdAnuzAsana'nI svopajJa TIkAmAM te nyAsamAMthI uddharaNa ApyA che, ane "gaNaratnamahodadhi' (pR. 71, 92)mAM paNa vizrAntavidyAdharanyAsa'no ullekha maLe che. zvetAMbara jainasaMghamAM malavAdI nAmanA be AcArya thaI gayA : eka pAMcamI sadImA ane bIjA dasamI sadImAM. A baMnemAMthI kayA mallavAdIe "nyAsa'nI racanA karI haze te saMzodhanano viSaya che. A cAsagraMtha hajI sudhI prApta thayo nathI tethI tenA vize kazuM ja kahI zakAya nahIM. pAMcamI sadImAM thaI gayelA malavAdIe jo AnI racanA karI hoya to temano bIjo dArzanika graMtha che 'dvAdazAniyacakra'. A graMtha vi. saM. 414mAM racAyo che. padavyavasthAsUtrakArikA : vimalakIrti nAmanA jaina munie pANinikRta aSTAdhyAyI anusAra saMskRta dhAtuonA padone samajavA mATe "padavyavasthAkArikA' nAmathI sUtro padyarUpe grathita karyA che. tenA kartAe potAne vidvAna gaNAvyA che. tenI TIkA vi.saM. 1681mAM racAyelI che AthI tenA karatAM pahelAM A graMthanI racanA thaI che. padavyavasthA kArikA-TIkA "padavyavasthAsUtrakArikA' para muni udayakIrtie 3300 zloka-pramANa TIkAnI racanA karI che. muni udayakIrti kharagaragathvIya sAdhukIrtinA ziSya hatA. temaNe bAlajanonA bodha mATe vi. saM. 1981mAM A TIkA-graMthanI racanA karI che. bhAMDArakara orienTala InsTITayUTa, pUnAnA hastalikhita saMgrahanI sUcI, bhA.2, khaMDa 1, pR. 192-193 para ApavAmAM AvelA paricaya mujaba A graMthanI mUlakArikAsahita prata vi.saM. 1713mAM sukhasAgaragaNinA ziSya muni samayaharSa mATe lakhavAmAM AvI hatI, tema aMtima puSpikAthI jJAta thAya che. kartAnA anya graMtho vize kazuM jANavAmAM AvatuM nathI. 1. zabdazAstre ca vizrAntavidyAdharavarAbhide / cArUM ghaDavadhIvRndrodhanAya TAIm | - mallavAdicarita. 2. saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa, bhA. 1, pR. 432. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya kAtazvyAkaraNa : "kAta-vyAkaraNa'nI paNa eka paraMparA che. tenI racanAmAM aneka vizeSatAo che ane paribhASAo paNa pANini karatAM ghaNI svataMtra che. A "kAta-vyAkaraNa' pUrvAdha ane uttarArdha e pramANe be bhAgomAM racAyeluM che. taddhita sudhIno bhAga pUrvArdha ane kRdanta prakaraNarUpa bhAga uttarArdha che. pUrvabhAganA kartA sarvavarman hatA evuM vidvAnonuM maMtavya che; vastutaH sarvavarman tenI bRhavRttinA kartA hatA. anuzrutio pramANe to "kAtaMtra'nI racanA mahArAjA sAtavAhananA samayamAM thaI hatI. paraMtu A vyAkaraNa tenA karatAM paNa prAcIna che tevuM yudhiSThira mImAMsakanuM maMtavya che. "kAtantravRtti'nA kartA dugasiMhanA kathanAnusAra kRdanta bhAganA kartA kAtyAyana hatA. somadevanA "kathAsaritasAgara' anusAra sarvavarmanuM ajaina siddha thAya che paraMtu bhAvasena saivigha "rUpamAlA"mAM temane jaina batAve che. A viSaya para zodha karavI Avazyaka che. A vyAkaraNanA 885 sUtro che, kRdantanA sUtro sAthe kula 1400 sUtro che. graMthanuM prayojana batAvatAM A pramANe kahevAmAM AvyuM che : 'chAndasa: svapamata: zAstaratA re | IzvarA vyAdhiniratAstathA''lasyayutAzca ye // vaNik-sasyAdisaMsaktA lokayAtrAdiSu sthitAH / teSAM kSipraboghArtha.......................................... ! A pratijJA yathArtha jaNAya che. ATaluM nAnuM, saraLa ane jhaDapathI kaMThastha thaI zake tevuM vyAkaraNa lokapriya thAya temAM kazuM Azcarya nathI. bauddha sAdhuoe Ano vyApaka upayoga karyA, tethI teno pracAra bhArata bahAra paNa thayo. "kAtaMtra'no dhAtupATha tibbatI bhASAmAM Aje paNa sulabha che. Aja-kAla tenuM paThana-pAThana baMgALa sudhI ja sImita che. tenuM bIjuM nAma kalApa" ane "kaumAra' paNa che. "agnipurANa" ane "garuDapurANa'mAM tene kumAra-- 9. Katantra must have been written during the close of the Andhras in 3rd century A.D.-Muthic Journal, Jan. 1928. 2. "kalyANa' hindu saMskRti aMka, pR. 659. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 51 skanda-prokta kahyuM che. enA paranI sauthI prAcIna TIkA durgasiMhanI maLe che. "kAzikA' vRtti karatAM te prAcIna che, kema ke kAzikAmAM "durgavRttinuM khaMDana karAyuM che. A vyAkaraNa para aneka vaiyAkaraNoe TIkAo lakhI che. jainAcAryoe paNa ghaNI badhI vRttionuM nirmANa karyuM che. durgAdaprabodha-TIkAH kAtavyAkaraNa" para AcArya jinaprabodhasUrie vi. saM. 1328mAM durgaprabodha' nAmanA TIkAgraMthanI racanA karI che. jesalamera ane pATaNanA bhaMDAramAM A graMthanI prato che. kharataragacchapaTTAvalI' parathI jANI zakAya che ke A graMthanA kartAno janma vi. saM. 1285, dIkSA saM. 1296, sUripada saM. 1331 (33) ane svargagamana saM. 1341mAM thayuM hatuM. teo AcArya jinezvarasUrinA ziSya hatA. dIkSA samaye temanuM nAma prabodhamUrti rAkhavAmAM AvyuM hatuM, tethI graMthanA racanAsamayanuM nAma prabodhamUrti ullikhita che, paraMtu AcArya thayA pachI jinaprabodhasUri nAma rAkhavAmAM AvyuM hatuM. pATaNanI pratanA aMtamAM A vize spaSTIkaraNa ApavAmAM AvyuM che. vi.saM. 1333nA giranAranA zilAlekhamAM jinaprabodhasUri nAma che. vi. saM. 1334mAM vivekasamudragaNi-racita "puNyasArakathA'nuM AcArya jinaprabodhasUrie saMzodhana karyuM hatuM. vi. saM. 13pa1mAM prahalAdanapuramAM pratiSThita karavAmAM AvelI A AcAryanI pratimA staMbhatIrthamAM che. daurmasiMha-vRtti: "kAtanna-vyAkaraNa para racAyelI durgasiMhanI vRtti para AcArya pradyumnasUrie 3000 zloka-pramANa "daurgasiMha-vRttinI racanA vi. saM. 1369mAM karI che. tenI prata bIkAneranA bhaMDAramAM che. kAtannottaravyAkaraNa : kAtanA-vyAkaraNanI mahattA vadhAravA mATe vijayAnaMda nAmanA vidvAne kAtannottaravyAkaraNa'nI racanA karI che, jenuM bIjuM nAma che vidyAnaMda. tenI racanA vi. saM. 1208 pUrve thaI che. 1. sAmAnyAvasthAyAM prabodhamUrtigaNinAmadheyaiH zrIjinezvarasUripaTTAlaGkAraiH zrIjinaprabodhasUribhi viracito durgapadaprabodhaH saMpUrNaH / 2. juo-saMskRta vyAkaraNa-sAhitya kA itihAsa, bhA. 1, pR. 406. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para lAkSaNika sAhitya "jinaratnakoza" (pR. 84)mAM kAtannottaranAM siddhAnaMda, vijayAnaMda ane vidyAnaMda-A traNa nAma ApavAmAM AvyA che. tenA kartA vijayAnaMda apara nAma vidyAnaMdasUrino ullekha che. A vyAkaraNa samAsa prakaraNa sudhI ja maLe che. piTarsananA cothA rirpoTa parathI jJAta thAya che ke A vyAkaraNanI tADapatrIya pratio jesalamera bhaMDAramAMche. "jainapustakaprazastisaMgraha' (pR. 106)mAM A vyAkaraNano ullekha A pramANe che: rUti vijJAnandraviravite vAtannottare vidyAnandrAparanA taddhitapraznara samAsa, saM. 2208 I kAta-vistara : kAta--vyAkaraNanA AdhAra para racAyelA "kAta-vistara' graMthanA kartA vardhamAna che. ArAnA vidyAbhavanamAM tenI apUrNa hastilikhita prata che, je mUDabidrInA jainamaThanA graMtha-bhaMDAranI eka mAtra tADapatrIya pratanI nakala che. tenI racanA vi. saM. 1458 pUrvenI mAnavAmAM Ave che. sva. bAbU pUrNacaMdrajI nAhare "jaina siddhAMta-bhAskara' bhAga-2mAM "dhArmika udAratA' zIrSaka heThaLanA potAnA lekhamAM A vardhamAnane zvetAMbara batAvyA che. A kayA AdhAre lakhyuM che te bAbate koI nirdeza temaNe nathI karyo. | gujarAtanA rAjA karNadevanA purohitanA eka ziSyanuM nAma vardhamAna hatuM. jemaNe kedAra bhaTTanA "vRttaratnAkarapara TIkA graMthanI racanA karI hatI. graMthanI samAptimAM A pramANe lakhyuM che : "rUti zrImadevapAdhyAyazrIvardhanavivite tivvastare ' ! curanA yati RddhikaraNajInA bhaMDAramAM tenI prata che. bAlabodha-vyAkaraNa : "jaina graMthAvalI' (pR. 297) anusAra aMcala-gacchIya merUtuMgasUrie kAtantasUtro para vi.saM. 1444mAM A "bAlabodhavyAkaraNa'nI racanA 8 adhyAyomAM karI che. kRti 275 zloka-pramANanI che. temAM kahevAmAM AvyuM che ke vi.nI 15mI sadImAM vidyamAna merUtuMge 480 ane 579 zloka-pramANa eka-eka vRttinI racanA karI che. temAM prathama vRtti che pAdAtmaka che. temaNe 2118 zloka-pramANa "catuSkaTippaNa" ane 767 zloka-pramANa "kRvRtti-TippaNa'nI racanA paNa karI che. taduparAMta 1734 zloka-pramANa "AkhyAtavRtti-TuMDhikA' ane 229 zloka-pramANa "prAkRta-vRttinI racanA karI che. A sAteya graMthonI hastalikhita prato pATaNanA bhaMDAramAM vidyamAna che. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa pa3 kAtannadIpaka-vRttiH kAta-vyAkaraNa para munIzvarasUrinA ziSya harSacaMdra "kAtannadIpaka' nAmaka eka vRttinI racanA karI che. maMgalAcaraNa jaina che, kartA harSacaMdra che ke bIjA koI te nizcita rUpe jANI zakAyuM nathI. tenI hastalikhita prati bIkAnera sTeTa lAyabrerImAM che. kiAtantabhUSaNa : "kAtavyAkaraNa'nA AdhAra para AcArya dharmaghoSasUrie 24000 zlokapramANa "kAtantrAbhUSaNa' nAmanA vyAkaraNa graMthanI racanA karI che, tevo brahaTTippaNikA'mAM ullekha che. vRttitrayanibaMdha : kAtIvyAkaraNa'nA AdhAre AcArya rAjazekharasUrie "vRttitrayanibaMdha nAmanA graMthanI racanA karI che, tevo ullekha "bRhaTTippaNikAmAM che. kAta-vRtti-paMjikA : "kAtavyAkaraNa'nI "kAtanAvRtti para AcArya jinezvarasUrinA ziSya somakIrtie paMjikAnI racanA karI che. tenI prati jesalameranA bhaMDAramAM che. kAtannarUpamAlA : "kAtAvyAkaraNa'nA AdhAra para digaMbara bhAvasena saividhe "kAtannarUpamAlAnI racanA karI che.' kAtannarUpamAlA-laghuvRtti: "kAtanAvyAkaraNanA AdhAra para racAyelI "kAtanA-rUpamAlA" para laghuvatti'nI racanA koI digaMbara munie karI che. teno ullekha "digaMbara jaina graMtha kartA aura unake graMtha' pR. 30 para che. pRthvIcaMdrasUri nAmanA koI jainAcArye paNa AnI upara TIkAnuM nirmANa karyuM che. te bAbata adhika jANakArI maLatI nathI. 1. kAtaxvibhrama-TIkA : hemavibhramamAM chapAyelI mULa 21 kArikAo para AcArya jinaprabhasUrie yoginIpura (dilhI)mAM kAyastha khetalanI vinaMtIthI A TIkAnI racanA vi. saM. 135ramAM karI che. 1. A graMtha jaina siddhAMtabhavana, ArAthI prakAzita che. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 lAkSaNika sAhitya mULa kArikAnA kartA koNa hatA, te jANI nathI zakAyuM. kArikAomAM vyAkaraNanA viSayamAM bhrama utpanna kare evA ghaNA prayogo nibaddha karavAmAM AvyA che. TIkAkAra AcArya jinaprabhasUrie kAtaMtra'nA sUtro dvArA prayogo siddha karIne bhramanuM nirasana karavAno prayatna karyo che. AcArya jinaprabhasUri laghukharataragacchanA pravartaka AcArya jinasiMhasUrinA ziSya hatA. teo asAdhAraNa pratibhAzALI vidvAna hatA. teoe aneka graMthonI racanA karI che. temanI pratijJA hatI ke pratidina eka stotranI racanA karIne ja niravadya AhAra grahaNa karIza. temanA yamaka, zleSa, citra, chaMdavizeSa Adi navInavI racanAzailI vaDe racAyelA aneka stotro prApta thAya che. temaNe A pramANe 700 stotra tapAgacchIya AcArya somAlikasUrine bheTamAM ApyA hatA. temanA dvArA racAyelA graMtho ane keTalAka stotronAM nAma A pramANe che : gautamastotra neminAthajanmAbhiSeka caturvizatijinastuti, munisuvrata janmAbhiSeka caturvizatijinastava, papaMcAzadikumArikAbhiSeka jinarAjastava, neminAtharAsa, yakSaranemistava, prAyazcittavidhAna, paMcaparameSThistava, yugAdijinacaritrakulaka, pArzvastava, sthUlabhadrasAga, vIrasava, aneka-prabandha-anuyoga-catuSkopetagAthA zAradAstotra, vividhatIrthakalpa sarvajJabhaktistava, (saM. 1327 thI 1389 sudhI) siddhAntastava, AvazyakasUtrAvacUri (SaDAvazyakaTIkA) jJAnaprakAza, sUrima-pradezavivaraNa dharmAdharmavicAra, yAzrayamahAkAvya (zreNikacarita) paramasukhaddhAtrizikA (saM. 13pa6), prAkRta-saMskRta-apabhraMza kulaka vidhiprapA (sAmAcArI) caturvidhabhAvanAmulaka (saM. 1363), caityaparipATI, saMdehaviSauSadhi (kalpasUtravRtti) tapoTamatakuTTana, (saM. 1364) narmadAsundarIsaMdhi, sAdhupratikramaNasUtra-vRtti, Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa ajitazAnti-upasargaharastotra, bhayaharastotra Adi saptasmaraNaTIkA (saM. 55 1365). anyayogavyavacchedadvAtriMzikAnA syAdvAdamaMjarI nAmanA TIkAgraMthanI racanAmAM AcArya jinaprabhasUrie sahAya karI hatI. saM. 1405mAM 'prabaMdhakoza'nA kartA rAjazekharasUrinI 'nyAyakanjalI'mAM ane rudrapallIya saMghatilakasUrInI saM. 1422mAM racAyelI 'samyakatvasamati-vRtti'mAM paNa sahAya karI hatI. dilhInA sAhi mahammada AcArya jinaprabhasUrine guru mAnatA hatA, 2. kAtantravibhrama-TIkA : bIjI 'kAtantravibhrama-TIkA' cAritrasiMha nAmanA munie vi. saM. 1635mAM racI che. tenI prata jesalamera-bhaMDA2mAM che. kartAnA viSayamAM kazuM jANavA nathI maLyuM. kAtattvavyAkaraNa 52 A sivAya trilocanadAsakRta 'vRttivivaraNapaMjikA', gAlhaNakRta 'catuvRtti', mokSezvarakRta 'AkhyAtavRtti' Adi TIkAo paNa maLe che. 'kAlApakavizeSavyAkhyAna' paNa maLe che. eka 'kaumArasamuccaya' nAmanI 3100 zlokapramANa padyAtmaka TIkA paNa maLe che. sArasvata-vyAkaraNa : 'sArasvata-vyAkaraNa'nA raciyatAnuM nAma che anubhUtisvarUpAcArya. te kyAre thaI gayA e nizcita nathI. anumAna che ke lagabhaga 15mI zatAbdImAM thaI gayA. jainetara hovA chatAM paNa jainomAM A vyAkaraNanuM paThana-pAThana vizeSarUpe thatuM rahyuM che, je tenI lokapriyatAnuM pramANa che. temAM kula 700 sUtra che. racanA saraLa ane sahajagamya che. tenA para ghaNA jaina vidvAnoe TIkA-graMthonI racanA karI che. ahIM 23 jaina vidvAnonI TIkAono paricaya ApavAmAM AvI rahyo che. sArasvatamaMDana : zrImAlajJAtIya maMtrI maMDane bhinna bhinna viSayo para maMDanAntasaMjJaka ghaNA graMthonI racanA karI che. temAM 'sArasvatamaMDana' nAmanI 'sArasvata-vyAkaraNa' para eka TIkAnI racanA 15mI zatAbdImAM karI che.1 1. A graMthanI pratio bIkAnera, bAlotarA ane pATaNanA bhaMDAromAM che. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa6 lAkSaNika sAhitya yazonaMdinI: "sArasvatavyAkaraNa" para digaMbara muni dharmabhUSaNanA ziSya yazogaMdI nAmanA munie potAnA nAma parathI ja "yazonaMdinI' nAmanI TIkAnI racanA karI che. racanAsamaye jJAta nathI. kartAe potAno paricaya A pramANe Apyo che: rAjadrAjavirAjamAnacaraNazrIdharmasadbhUSaNa- / statpaTTodayabhUdharadhumaNinA zrImadyazonandinA // vidgazcittAmaNiH sArasvata vyAkaraNa para aMcalagacchIya kalyANasAgaranA ziSya muni vinayasAgarasUrie "viddhaccintAmaNi nAmaka padya TIkA graMthanI racanA karI che. kartAe potAno paricaya A pramANe Apyo cheH zrIvidhipakSagacchezAH sUrikalyANasAgarAH / teSAM ziSyairvarAcAryaiH sUrivinayasAgaraiH // 24 // sArasvatasya sUtrANAM padyabandhairvinirmitaH / vidvaccintAmaNigranthaH kaNThapAThasya hetave // 25 // amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAIbhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM tenI vi. saM. 1837mAM lakhAyelI pa patronI prata che. dIpikA (sArasvata vyAkaraNa-TIkA) : sArasvatavyAkaraNa para vinayasuMdaranA ziSya megharane vi.saM. 1536mAM dIpikA' nAmanI vRttinI racanA karI che, tene kyAMka "meghI vRtti paNa kahevAmAM AvI che. teoe potAnuM nAma A pramANe jaNAvyuM che : natvA pArvaM gurumapi tathA megharatnAbhidho'ham / TIkAM kurve vimalamanasaM bhAratIprakriyAM tAm // A graMthanI vi. saM. 1886mAM lakhAyelI 162 patronI prati (saM. 1978) ane 17mI sadImAM lakhAyelI 68 patronI prata (saM. 1979) amadAvAda sthita lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. 1. AnI vi. saM. 1695mAM likhita 30 patronI prati amadAvAdamAM lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranA bhaMDAramAM che. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa pa7 sArasvatarUpamAlA : sArasvata vyAkaraNa' para padmasuMdaragaNie "sArasvatarUpamAlA"nAmanI kRti racI che. temAM dhAtuonA rUpo darzAvyAM che. A viSayamAM graMthakAre svayaM lakhyuM che: sArasvatakriyArU pamAlA zrIpadmasundaraiH / saMdRbdhA'laMkarotveSA sudhiyA kaNTharundalI / / amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM tenI vi. saM. 1740mAM lakhAyelI 5 patronI prata che. kriyAcaMdrikA : "sArasvata vyAkaraNa para kharataragacchIya guNaratna vi.saM. 1941mAM kriyAcaMdrikA' nAmanI vRttinI racanA karI che, jenI prata bIkAneranA bhavanabhakti bhaMDAramAM che. rUparatnamAlA : sArasvatavyAkaraNa" para tapAgacchIya bhAnumerunA ziSya muni nayasuMdare vi. saM. 1776mAM "rUparatnamAlA' nAmanI prayogonI sAdhanikArUpa racanA 14000 zlokapramANanI karI che. tenI eka prata bIkAneranA kRpAcaMdrasUrinA jJAnabhaMDAramAM che. bIjI prata amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. tenA aMtamAM 40 zlokonI prazasti che. temAM temaNe A pramANe nirdeza karyo che : grathitA nayasundara iti nAmnA vAcakavareNa ca tasyAm / sArasvatasthitAnAM sUtrANAM vArtikaM tvalikhat // 37 // zrIsiddhahema-pANinisammatimAdhAya sArthakAH likhitaaH| ye sAdhavaH prayogAste zizuhitahetave santu // 38 // gRhavakA-hayavindu (1776 )pramite'bde zuklatithirAkAyAm / sad paratnamAlA samarthitA zuddhapuSyArke // 39 // dhAtupATha-dhAtutaraMgiNI : sArasvata vyAkaraNa saMbaMdhI dhAtupATha'nI racanA nAgorI tapAgacchIya AcArya harSakIrtisUrie karI che ane tenA para "dhAtutaraMgiNI' nAmathI svopajJa vRttinI racanA paNa temaNe karI che. graMthakAre lakhyuM che : Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 lAkSaNika sAhitya dhAtupAThasya TIkeyaM nAmnA dhAtutaraGgiNI / pakSAlayatu vijJAnAmajJAnamalamAntaram // temAM "sArasvata vyAkaraNa" anusAra dhAtupAThanA 1891 dhAtuonAM rUpo ApavAmAM AvyA che. A graMthanI vi.saM. 1666mAM lakhAyelI 76 patronI prata saM. 6008 ane vi.saM. 179pamAM lakhAyelI pa7 patronI prata saM. 6009 amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. vRtti: "sArasvatavyAkaraNa para kharataragacchIya muni sahajakIrtie lakSmIkIrti muninI sahAyatAthI vi.saM. 1681mAM eka vRttinI racanA karI che. tenI eka prata bIkAneranA zrIpUjyajInA bhaMDAramAM ane bIjI prata tyAMnA ja caturbhuja bhaMDAramAM che. subodhikAH "sA. vyA." para nAgapurIya tapAgacchanA AcArya caMdrakIrtisUrie "subodhikA" nAmanI vRtti vi.saM. 1623mAM banAvI che. vidyArthIomAM A vRttinuM paThana-pAThana vadhAre che. vRttikAre kahyuM che : svalpasya siddhasya subodhakasya sArasvatavyAkaraNasya TIkAm / subodhikAkhyAM racayAJcakAra sUrIzvaraH zrIprabhucandrakIrti // 10 // guNa-pakSa-kalAsaMkhye varSe vikramabhUpateH / TIkA sArasvatasyaiSA sugamArthA vinirmitA // 11 // A graMtha ghaNI jagyAethI prakAzita thayo che. prakriyAvRtti : "sA. vyA." para kharataragacchIya muni vizAlakIrtie "prakriyAvRtti nAmanI vRttinI racanA 17mI zatAbdImAM karI che, jenI prati bIkAneranA zrI agaracaMdajI nAhaTAnA saMgrahamAM che. vRtti: sA. vyA.' para kSemendra je TIkA racI che tenA para tapAgacchIya upAdhyAya bhAnucaMdra 17mI sadImAM eka vRtti-vivaraNanI racanA karI che, jenI hastalikhita prato pATaNa ane chANInA jJAnabhaMDAromAM che. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 59 TIkA : "sA. vyA." para tapAgacchIya upAdhyAya bhAnucaMdranA ziSya devacaMdra zlokabaddha TIkAnI racanA karI che, jenI prata bIkAneranA zrI agaracaMdajI nAhaTAnA saMgrahamAM che. TIkA : "sA. vyAM.' para yatIza nAmanA vidvAne eka TIkA racI che, tevo ullekha munizrI caturavijayajInA "jainetara sAhitya ane jeno' nAmanA lekhamAM che. A TIkAgraMtha sahajakIrtiracita TIkA hoya tevI saMbhAvanA che. vRttiH sArasvata-vyAkaraNa' para harSakIrtisUri-racita koI vRttino ullekha muni zrI caturavijayajInA "jainetara sAhitya ane jaino' lekhamAM che. A vRttinuM nAma kadAca dIpikA' hoI zake. candrikA : sArasvata-vyAkaraNa' para muni zrI meghavijayajIe "caMdrikA' nAmanI TIkAnI racanA karI che. samaya nizcita nathI. teno ullekha paMjAba-bhaMDAra-sUcI bhA.1mAM che. paMcasaMdhi-bAlAvabodha : sArasvata vyAkaraNa' para upAdhyAya rAjasIe 18mI zatAbdImAM paMcasaMdhibAlAvabodha' nAmanI TIkAnI racanA karI che. tenI prata bIkAneranA kharatara AcArya zAkhA-bhaMDAramAM che. TIkAH sArasvata-vyAkaraNa" para muni dhanasAgare "dhanasAgarI' nAmanA TIkA graMthanI racanA karI che, tevo ullekha "jaina sAhityanA saMkSipta itihAsamAM che. bhASATIkA : "sArasvata-vyAkaraNa' para muni AnaMdanidhAne 18mI zatAbdImAM bhASATIkAnI racanA karI che, jenI prata bhInAsaranA bahAduramala bAMThiyAnA saMgrahamAM che. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 nyAyaratnAvalI : 'sArasvata-vyAkaraNa' para kharataragacchIya AcArya jinacaMdrasUrinA ziSya dayAratnamunie temAM prayukta nyAyo para 'nyAyaratnAvalI' nAmanuM vivaraNa vi. saM. 1626mAM lakhyuM che. tenI vi. saM. 1737mAM lakhAyelI prata amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. paMcasaMdhiTIkA : lAkSaNika sAhitya 'sArasvata-vyAkaraNa' para somazIla nAmanA munie 'paMcasaMdhi-TIkA'nI racanA karI che. samaya jJAta nathI. tenI prata pATaNanA bhaMDAramAM che. TIkA 'sArasvata-vyAkaraNa' para satyaprabodha munie eka TIkA-graMthanI racanA karI che. jeno samaya jJAta nathI. tenI prato pATaNa ane lIMbaDInA bhaMDAromAM che. zabdaprakriyAsAdhanI-saralAbhASATIkA : 'sArasvatavyAkaraNa' para AcArya vijayarAjendrasUrie 20mI zatAbdImAM 'zabdaprakriyAsAdhanIsaralAbhASATIkA' nAmanA TIkAgraMthanI racanA karI che, jeno ullekha temanA caritralekhomAM prApta thAya che. siddhAMtacaMdrikAvyAkaraNa : 'siddhAMtacaMdrikA-vyAkaraNa'nA mULa racayitA rAmacaMdrAzrama che. te kyAre thaI gayA, te ajJAta che. jainetarakRta vyAkaraNa hovA chatAM paNa ghaNA jaina vidvAnoe tenA para vRttionI racanA karI che. siddhAMtacaMdrikA-TIkA : 'siddhAMtacaMdrikA' vyAkaraNa 52 AcArya jinaratnasUrie TIkAnI racanA karI che. A TIkA chapAI cUkI che. vRtti H 'siddhAMtacaMdrikA' vyAkaraNa para kharataragacchIya kIrtisUri zAkhAnA sadAnaMda munie vi. saM. 1798mAM vRttinI racanA karI che, je chapAI cUkI che. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa subodhinIH siddhAntacaMdrikA' para kharataragacchIya rUpacaMdrajIe 18mI sadImAM "subodhinITIkA" (3494 zlokAtmaka)nI racanA karI che, jenI prata bIkAneranA eka bhaMDAramAM che. vRtti: "siddhAntacaMdrikA vyAkaraNa para kharataragacchIya muni vijayavardhananA ziSya jJAnatilake 18mI zatAbdImAM vRttinI racanA karI che, jenI prato bIkAneranA mahimAbhakti bhaMDAra ane abIrajI bhaMDAramAM che. anikArikA-avacUriH zrI kSamAmANikya munie "aniTukArikA para 18mI zatAbdImAM "avacUrinI racanA karI che. tenI hastalikhita prata bIkAneranA zrIpUjayajInA bhaMDAramAM che. anikArikA-svopallavRtti : nAgapuranA tapAgacchanA harSakIrtisUrie 17mI zatAbdImAM "anirikA' nAmanA graMthanI racanA vi.saM. 1662mAM karI che ane tenA para vRttinI racanA saM. 1969mAM karI che. tenI prata bIkAneranA dAnasAgara bhaMDAramAM che. bhUdhAtu-vRtti kharataragacchIya kSamAkalyANa munie vi.saM. 1828mAM "bhUdhAtu-vRttinI racanA karI che. tenI hastalikhita prata rAjanagaranA mahimAbhakti bhaMDAramAM che. mugdhAvabodha-oNktika: tapAgacchIya AcArya devasuMdarasUrinA ziSya kulamaMDanasUrie "mugdhAvabodhaauktika' nAmanI kRtinI racanA 15mI zatAbdImAM karI che. kulamaMDanasUrino janma vi.saM. 1409mAM ane svargavAsa saM. 1455mAM thayo hato, te samaya daramyAna A graMthanI racanA thaI che. gujarAtI bhASA dvArA saMskRtanuM zikSaNa ApavAno prayAsa jemAM thayo hoya tevI racanAo "auktika' nAme oLakhAya che. A oktikamAM 6 prakaraNa phakta saMskRtamAM che. prathama, dvitIya, sAtamA ane AThamA prakaraNamAM sUtra ane kArikAo saMskRtamAM che ane vivecana prAkRta eTale jUnI gujarAtImAM. trIjuM, cothuM, pAMcamuM, chaThTha ane navamuM prakaraNa jUnI gujarAtImAM che. - 2 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 lAkSaNika sAhitya nAmanI vibhaktionA udAharaNArthe jayAnaMdamuniracita "sarvajinasAdhAraNastotra' ApavAmAM AvyuM che. saMskRta ukti eTale ke bolavAnI rIta vizenA niyama A vyAkaraNamAM ApavAmAM AvyA che. kartA, karma ane bhAvI uktionuM temAM mukhyatve vivecana karavAmAM AvyuM che, AthI tene auktika nAma ApavAmAM AvyuM che. mugdhAvabodha-oNktikamAM vibhaktivicAra, kRdaMtavicAra, uktibheda ane zabdono saMgraha che. "prAcIna gujarAtI gadyasaMdarbha pR. 172-204mAM te chapAyeluM temanA anya graMtho A pramANe che : (1) vicArAmRtasaMgraha (racanA vi. saM. 1443) (2) siddhAMtAlApakoddhAra (3) kAyasthitistotra (4) vizvazrAddha stava (tamAM aSTAdazacakravibhUSita vIrastava che) (pa) "garIyoguNa" stava (tene paMcajinahArabaMdhastava paNa kahe che) (6) paryuSaNAkalpa-avacUrNi (7) pratikraNasUtra-avacUrNi (8) prajJApanA-tRtIyapadasaMgrahaNI bAlazikSA : zrImAla Thakakura phUrasiMhanA putra saMgrAmasiMhe "kAta-vyAkaraNa" samajAvavAnA hetuthI "bAlazikSA' nAmanA auktikanI racanA vi.saM. 1336mAM karI hatI.' vAkyaprakAza : bRhattapAgacchIya ratnasiMhasUrinA ziSya udayadharma vi.saM. 1507mAM vAkyaprakAza' nAmanA auktikanI racanA siddhapuramAM karI che. temAM 128 padya che. teno uddezya gujarAtI dvArA saMskRta bhASAnuM vyAkaraNa zIkhavADavAno che, tethI ahIM ghaNA pagho gujarAtImAM ApIne tenI sAthe saMskRtamAM anuvAda ApavAmAM 1. A graMthanA keTalAka saMdarbha 'purAtattva' (pu. 3, aMka 1, pR. 40-53)mAM paM. lAlacandra gAMdhInA lekhamAM chapAyela che. A graMtha adyAvadhi aprakAzita che. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 63 Avyo che. kRtino AraMbha "prAdhvara' ane 'va' A baMne uktinA be prakAro ane upaprakArothI karavAmAM Avyo che. kartari ane karmaNi gaNAvIne udAharaNa ApavAmAM AvyA che. te pachI gaNaja, nAmaja ane sautra (kaDavAdI) - A traNa prakAra dhAtunA darzAvyA che. paramaipadI dhAtunA traNa bhedano nirdeza che. "vartamAna' vagere 10 vibhaktio, taddhita pratyaya ane samAsanI jANakArI ApavAmAM AvI che. temaNe "satramatrizathI prAraMbha thatA hAtrizadulakamalabaMdha-mahAvIrastavanI racanA karI che. 1 (ka) A "vAkyaprakAza' para somavimala (hemavimala) sUrinA ziSya harSakule TIkAnI racanA vi. saM. 1583nI AsapAsa karI che. (kha) kIrtivijayanA ziSya jinavijaye saM. 1694mAM AnI para TIkA racI che. (ga) ratnasUrie paNa AnI TIkA lakhI che, tevo "jaina graMthAvalI' pR. 307mAM ullekha che. (gha) koI ajJAta munie zrImannanemAnagarathI prAraMbha thatI TIkAnI racanA karI che. uktiratnAkara : pAThaka sAdhukIrtinA ziSya sAdhusuMdaragaNie vi.saM. 1680nI AsapAsamAM uktiratnAkara' nAmanA auktika graMthanI racanA karI che. potAnI dezabhASAmAM pracalita dezya rUpavALA zabdonAM saMskRta pratirUponuM jJAna ApavAnA hetuthI A graMthanuM saMkalana karavAmAM AvyuM che. AmAM SakAraka viSayanuM nirUpaNa che. vidyArthIone vibhakti jJAnanI sAthe sAthe kArakanA arthono bodha paNa tenAthI maLI rahe che. temAM 2400 dezya zabdo ane temanA saMskRta pratirUpo ApavAmAM AvyA che. sAdhusuMdaragaNie 1. dhAturatnAkara, 2. zabdaratnAkara ane 3. (jesalameranA killAmAM pratiSThita) pArzvanAthastutinI racanA karI che. 1. jaina stotra-samuccaya, pR. 265-66mAM A stotra chapAyela che. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 uktipratyaya : muni dhIrasuMdare 'uktipratyaya' nAmanA auktika vyAkaraNanI racanA karI che, jenI hastalikhita prata suratanA bhaMDAramAM che. A graMtha prakAzita nathI thayo. uktivyAkaraNa : lAkSaNika sAhitya 'uktivyAkaraNa' nAmanA graMthanI racanA koI ajJAta vidvAne karI che. tenI hastalikhita prata suratanA bhaMDAramAM che. prAkRta-vyAkaraNa : svAbhAvika bola-cAlanI bhASAne 'prAkRta' kahevAya che. pradezonI apekSAe prAkRtamAM aneka bheda che. prAkRta vyAkaraNo dvArA ane nATaka tathA sAhityanA graMtho dvArA je-te bheda vize jANI zakAya che. bhagavAna mahAvIra ane buddhe bALako, strIo, maMda ane mUrkha lokonA upakArArthe dharmajJAnano upadeza prAkRta bhASAmAM ja Apyo hato. temaNe Apelo upadeza Agama ane tripiTaka Adi dharmagraMthomAM saMgrahIta che. saMskRtanA nATyasAhityamAM paNa strIo ane sAmAnya pAtrono saMvAda prAkRta bhASAmAM ja nirUpAyelo che. jaina ane bauddha sAhityane samajavA mATe ane prAntIya bhASAonA vikAsane jANavA mATe prAkRta ane apabhraMza bhASAnA jJAnanI nitAMta AvazyakatA che. te AvazyakatA pUrI karavA mATe prAcIna AcAryoe saMskRta bhASAmAM ja prAkRtabhASAnA aneka graMthonuM nirmANa karyuM che. prAkRta bhASAmAM koI vyAkaraNagraMtha prApta thayo nathI. prAkRta bhASAnA vaiyAkaraNoe temanI pahelAMnA vaiyAkaraNonI zailI apanAvIne ane potAnA dvArA anubhavAyelA prayogone umerIne vyAkaraNonI racanA karI che. teoe pota-potAnA pradezanI prAkRtabhASAne mahattva ApIne je vyAkaraNagraMthonI racanA karI che te Aje upalabdha che. 1. sakalajagajjantUnAM vyAkaraNAdibhiranAhitasaMskAra: sahajo vacanavyApAraH prakRtiH, tatra bhavaM saiva vA prAkRtam / 2. vAla-strI-mUDha-mULamAM tRLAM caritrAim / anugrahArthaM tattvajJaiH siddhAntaH prAkRtaH kRtaH // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 65 je jaina vidvAnoe prAkRta vyAkaraNagraMthanuM nirmANa karIne bhAratIya sAhityanI zrIvRddhimAM potAnuM amUlya yoga pradAna karyuM che temanA vize ApaNe ahIM vicAra karIzuM. prAkRta bhASAnI sAthe-sAthe apabhraMza bhASAno vicAra paNa ahIM Avazyaka jaNAya che. prAkRtanuM anya svarUpa ane prAcIna dezI bhASAo sAthe sIdho saMbaMdha dharAvatI bhASA ja apabhraMza che. A bhASAnuM vyAkaraNa svarUpa chaThThI-sAtamI sadIthI nizcita thaI cUkyuM hatuM. mahAkavi svayaMbhUe apabhraMza bhASAnA "svayaMbhUvyAkaraNanI racanA 8mI zatAbdImAM karI hatI je Aje upalabdha nathI. te samayathI ja apabhraMza bhASAmAM svataMtra sAhityanuM vyavasthita nirmANa thatAM-thatAM te vistRta ane vipula thavA lAgyuM ane A bhASA sAhityika bhASAnuM sthAna prApta karI zakI. A sAhityane jotAM, jUnI gujarAtI, rAjasthAnI Adi dezI bhASAo sAthe teno nikaTano saMbaMdha che ema niHsaMzaya kahI zakIe. gujarAta, mAravADa, mALavA, mevADa Adi pradezonA loko apabhraMza bhASAmAM ja ruci dharAvatA hatA.' AcArya hemacaMdra potAnA samayanA pravAhane joIne lagabhaga 120 sUtromAM apabhraMza-vyAkaraNa'nI racanA karI che, jene upalabdha vyAkaraNomAM vistRta ane utkRSTa mAnavAmAM Ave che. 1. gauDAdyAH prakRtasthA: paricitarucayaH prAkRte lATadezyAH, sApabhraMzaprayogAH sakalamarubhuvaSTakka-bhAdAnakAca / AvantyAH pAriyAtrAH sahadazapurajairbhUtabhASAM bhajante, yo madhye madhyadezaM nivasati sa kaviH sarvabhASAniSaNNaH / / rAjazekhara-kAvyamImAMsA, adhyAya 9-10, pR. 48-51 paThanti laTabhaM lATA prAkRtaM saMskRtadviSaH / apabhraMzena tuSyanti svena nAnyena gUrjarAH / / bhojadeva--sarasvatIkaThAbharaNa, 2-13. surASTra-travaNAdyAzca ptthntyrpitsausstthvm| apabhraMzavadaMzAni te saMskRtavacAMsyapi // rAjazekhara--kAvyamImAMsA, pR. 34 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya anupalabdha prAkRta-vyAkaraNa : 1. digaMbara AcArya samantabhadra "prAkRta vyAkaraNanI racanA karI hatI evo ullekha maLe che, paraMtu temanuM vyAkaraNa upalabdha thayuM nathI. 2. dhavalAkAra digaMbarAcArya vIrasene ajJAtakartRka padyAtmaka "prAkRta vyAkaraNa'nA sUtrono ullekha karyo che paraMtu A vyAkaraNa paNa prApta thatuM nathI. 3. zvetAMbarAcArya devasuMdarasUrie "prAkRta-yukti' nAmanA prAkRta-vyAkaraNanI racanA karI hatI, jeno ullekha "jaina graMthAvalI' pR. 307 para che. A vyAkaraNa paNa jovA maLatuM nathI. prAkRtalakSaNa : caMDa nAmanA vidvAne "prAkRtalakSaNa' nAmathI traNa ane bIjA matathI cAra adhyAyomAM prAkRta vyAkaraNanI racanA karI che, je upalabdha vyAkaraNomAM saMkSipratama ane prAcIna che. temAM badhA maLIne 99 ane bIjA mate 103 sUtromAM prAkRta bhASAnuM vivecana ApavAmAM AvyuM che. aMtamAM bhagavAna vIrane namaskAra karavAthI ane "ahaMnta' (24, 46), jinavara' (48)no ullekha karavAthI caMDa jaina hovAnuM siddha thAya che. caMDe potAnA samayanA vRddhamatonuM nirIkSaNa karIne potAnA vyAkaraNanI racanA karI che. prAkRta zabdonAM traNa rUpo che - 1. taddabhava, 2. tatsama ane 3. dezya - e sUcita karIne liMga ane vibhaktionuM vidhAna saMskRtavat batAvyuM che. cothA sUtramAM vyatyayano nirdeza karIne prathama pAdanA pamA sUtrathI 35 sUtro sudhI saMjJA ane vibhaktionAM rUpo batAvyAM che. "aham no hauM' Adeza, je apabhraMzanuM viziSTa rUpa che, te e samaye pracalita hatuM, tema mAnI zakAya. dvitIya pAdanA 29 sUtromAM svaraparivartana, zabdAdeza ane avyayonuM vidhAna che. trIjA pAdanA 35 sUtromAM vyaMjanonA parivartana mATenuM vidhAna che. A traNa pAdomAM sUtrasaMkhyA 99 thAya che, jemAM vyAkaraNa samApta karavAmAM AvyuM che. keTalIka pratomAM caturtha pAda maLe che, je cAra sUtromAM che. temAM apabhrazaM, paizAcI, 9. A. N. Upadhye : A Prakrit Grammar Attributed to Samantabhadra- Indian Historical Quarterly, Vol. XVII, 1942, pp. 511-516. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 67 mAgadhI ane zaurasenImAM thatA varNodezonuM vidhAna A pramANe karyuM che : 1. apabhraMzamAM adhorephano lopa nathI thato. 2. paizAcImAM "rU" ane "sanA sthAne '" ane "" no Adeza thAya che. 3. mAgadhImAM "" ane "su"nI jagyAe "lU' ane "zano Adeza thAya che. 4. zaurasenImAM ''nA sthAne vikalparUpe du' Adeza thAya A rIte A vyAkaraNanI racanAzailInuM ja vararuci, hemacaMdrAcArya Adi pachInA vyAkaraNakAroe anusaraNa karyuM che. AthI caMDane prAkRta-vyAkaraNanA racayitAomAM prathama ane Adarza mAnI zakAya. A "prAkRtalakSaNa'nA racanA-kALa bAbate koI pramANa upalabdha nathI, tathApi aMtaHparIkSaNa karIne DaoN. hIrAlAlajI jaina racanA-kALa saMbaMdhe A pramANe lakhe che : prAkRta sAmAnyanuM je nirUpaNa ahIM jovA maLe che te azokanI dharmalipionI bhASA ane vararuci dvArA "prAkRtaprakAzamAM varNavelA prAkRtanI vaccenuM hovAnuM pratIta thAya che. te adhikAMze azvaghoSa ane alpAMze bhAsanA nATakomAM prayukta prAkRta sAthe maLatuM AvatuM joI zakAya che, kAraNa ke temAM madhyavartI alpaprANa vyaMjanonI bahulatAthI rakSA karavAmAM AvI che ane temAMthI prathama vargomAM phakta "ka", "va', tRtIya varSomAM "ga'nA lopanuM eka sUtramAM vidhAna karavAmAM AvyuM che ane A rIte ca, Ta, ta, 5 varNonI zabdanI madhyamAM paNa rakSAnI pravRtti sUcita karavAmAM AvI che. AnA AdhAre "prAkRtalakSaNa'no racanA-kALa IsunI bIjI-trIjI sadI hovAnuM anumAna karavuM anucita nathI." prAkRtalakSaNa-vRttiH prAkRtalakSaNa para sUtrakAra caMDe svayaM vRttinI racanA karI che. A graMtha ekAdhika sthaLethI prakAzita thayo che. 1 1. (ka) bibliothekA iNDikA, kalakattA, san 1880. (kha) revatIkAnta bhaTTAcArya, kalakattA, san 1923 (ga) muni darzanavijayajI tripuTI dvArA saMpAditacAritra graMthamAlA, amadAvAda. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 lAkSaNika sAhitya svayaMbhU-vyAkaraNa : digaMbara mahAkavi svayaMbhUe koI apabhraMza vyAkaraNanI racanA karI hatI, te temanA racelA "paumacariya" mahAkAvyanA nimnokta ullekha parathI jANI zakAya che : tAvacciya sacchaMdo bhamai avbbhNs-mtt-maayNgo| jAva Na sayaMbhu-vAyaraNa-aMkuso paDai / A "svayaMbhUvyAkaraNa' upalabdha nathI. tenuM nAma zuM hatuM te paNa khabara nathI. siddhahemazabdAnuzAsana-prAkRta vyAkaraNa : AcArya hemacaMdrasUri (sanuM 1088 thI 1172)e vyAkaraNa, sAhitya, alaMkAra, chaMda, koza Adi keTalAya zAstronuM nirmANa karyuM che. teo vividha viSayonA sagapUrNa zAstronA nirmAtA rUpe prasiddha che, AthI to temanA samasta sAhityano abhyAsa-parizIlana karanAra sarvazAstravettA hovAnI yogyatA prApta karI zake che. temanuM prAkRta vyAkaraNa'' "siddhahemazabdAnuzAsana'no AThamo adhyAya che. sidhdharAjane arpita karavAthI ane hemacaMdraracita hovAthI tene "siddhahemazabdAnuzAsana' kahevAmAM AvyuM che. AcArya hemacaMdrasUrie prAcIna prAkRta vyAkaraNasAhityanuM avalokana karIne ane dezI dhAtu prayogono dhAtAdezomAM saMgraha karIne prAkRta bhASAonA ati vistRta ane sarvotkRSTa vyAkaraNanI racanA karI che. A racanA potAnA yuganA prAkRtabhASAnA 1. (ka) DaoN. Ara. pizala- Hemachandra's Gramatik der Prakrit Sprachen. (Siddha Hemachandra Adhyaya VIII) Halle 1877, and Theil (uber Setzung and Erlauterungen), Halle, 1880 (in Roman script). (kha) kumArapAla-caritanA pariziSTanA rUpamAM- B. S. P S. (XX), muMbai, san 1900. (ga) pUnA, san 1928, 1936 . (gha) dalIcaMda pItAMbaradAsa, mIyAgAma, vi. saM. 1861 (gujarAtI anuvAdasahita). (Da) hindI vyAkhyA sahita- jaina divAkara divyajayoti kAryAlaya, bAvara, vi.saM. 2020. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa vyAkaraNa ane sAhityika pravAhane lakSyamAM rAkhIne karI che. AcArye prAkRta zabdanI vyutpatti ApatAM jaNAvyuM che ke jenI prakRti saMskRta che tenAthI utpanna ke AveluM te prAkRta che. AnAthI ema siddha thatuM nathI ke saMskRtamAMthI prAkRtanuM avataraNa thayuM che. ahIM AcAryano abhiprAya e che ke saMskRtanA rUpone Adarza mAnIne prAkRta zabdonuM anuzAsana karavAmAM AvyuM che. tAtparya e che ke saMskRtane anukULatA mATe prakRti gaNIne prAkRta bhASAnA Adezone siddha karavAmAM AvyA che. prAkRta vyAkaraNakAronI pAzcAtya ane paurasya A baMne zAkhAomAM AcArya hemacaMdra pAzcAtya zAkhAne gaNamAnya vidvAna che. A zAkhAnA prAcIna vaiyAkaraNa caMDa AdinI paraMparAnuM anusaraNa karatAM AcArya hemacaMdrasUrinA "prAkRta vyAkaraNa'mAM cAra pAda che. prathama pATanAM 271 sUtromAM saMdhi, vyaMjanAnta zabda, anusvAra, liMga, visarga, svaravyatyaya ane vyaMjanavyatyaya-nuM kramazaH nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. dvitIya pAdanAM 218 sUtromAM saMyukta vyaMjanonA viparivartana, samIkaraNa, svarabhakti, varNaviparyaya, zabdAdeza, taddhita, nipAta ane avyayonuM varNana che. tRtIya pAdanAM 182 sUtromAM kAraka-vibhaktio tathA kriyA-racanA saMbaMdhita niyamo batAvyA che. cAthA pAdamAM 449 sUtro che, jemAMthI prathama 259 sUtromAM dhAtvAdeza ane zeSa sUtromAM kramazaH zaurasenInA 260 thI 286 sUtro, mAgadhInA 287 thI 302, paizAcInA 303thI 324, cUlikA paizAcInA 325 thI 328 ane pachI apabhraMzanA 329 thI 446 sUtra che. aMtamAM samApti-sUcaka be sUtro (447 ane 448)mAM kahevAmAM AvyuM che ke prAkRtomAM ukta lakSaNono vyatyaya paNa maLe che tathA je vAta ahIM nathI jaNAvavAmAM AvI te "saMskRtavata" siddha samajavI joIe. AcArya hemacaMdrasUrie Agama Adi (ja ardhamArgadhI bhASAmAM lakhAyelAM che) sAhityane lakSyamAM rAkhIne tRtIya sUtra tema ja anya aneka sUtronI vRttimAM "ArSa prAkRta'no ullekha karyo che ane tenAM udAharaNa paNa ApyAM che paraMtu te khUba alpa saMkhyAmAM che. zrata, eNvit, matve Adi zabdaprayogo parathI khyAla Ave che ke temaNe potAnI pahelAMnA vyAkaraNomAMthI paNa sAmagrI lIdhI che. mAgadhInuM vivecana karatAM kahyuM che ke ardhamAgadhImAM puMlliga kartA mATe eka vacanamAM '' nA sthAne '' kAra thaI jAya che. (vastutaH A niyama mAgadhI bhASAne lAgu paDe che.) apabhraMza bhASAnuM ahIM vistRta vivecana che. AvuM vivecana ATalI pUrNatA sAthe koI nathI karI zakyuM. apabhraMzanA aneka ajJAta graMthomAMthI zrRMgAra, vairAgya ane nItiviSayaka aneka paDyo Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 lAkSaNika sAhitya udhRta karavAmAM AvyA che jenAthI te kALa sudhInA apabhraMza sAhityanuM anumAna karI zakAya che. AcArya hemacaMdra pachI thanArA trivikrama, zrutasAgara, zubhacaMdra Adi vaiyAkaraNonAM prAkRta vyAkaraNo maLe che. paraMtu te badhA racanA-zailI tema ja viSayanI apekSAe hemacaMdrathI AgaLa nathI vadhI zakyA. DaoN.pizale varSo sudhI prAkRta bhASAnuM adhyayana karIne ane prAkRta bhASAnA tattaviSayaka seMkaDo graMthonuM avalokana, adhyayana ane parizIlana karIne prAkRta bhASAo para vyAkaraNa taiyAra karyuM che. zrImatI DolgI nittie "Les Grammairiens Prakrits' mAM prAkRta bhASAonuM paryApta parizIlana karIne AlocanAtmaka graMtha lakhyo che. AjanI vaijJAnika dRSTie AvI AlocanAo anivArya tema ja atyaMta upayogI che paraMtu vyAkaraNakAroe potAnA samaye prApta alpa sAmagrInI maryAdAmAM potAnA yuganI dRSTine dhyAnamAM rAkhIne aneka zabdaprayogono saMgraha karIne vyAkaraNonuM nirmANa karyuM che, te bhUlavuM joIe nahIM. siddhahemacaMdrazabdAnuzAsana (prAkRta vyAkaraNa) vRtti AcArya hemacaMdrasUrie potAnA prAkatavyAkaraNa para "tattvaprakAzikA' nAmanI subodhavRtti (bRhadravRtti)nI racanA karI che. temAM aneka graMthomAMthI udAharaNa ApavAmAM AvyAM che. A vRtti mULa sAthe prakAzita thaI che. haimadIpikA (prAkRtavRtti-dIpikA): "siddhahemacaMdrazabdAnuzAsana'nA 8mA adhyAya para 1500 zloka-pramANa haimadIpikA' apanAma "prAkRtavRtti-dIpikAnI racanA dvitIya haribhadrasUrie karI che. A graMtha anupalabdha che. dIpikA : siddhahemacaMdrazabdAnuzAsana'nA 8mA adhyAya para jinasAgarasUrie 6750 zlokAtmaka "dIpikA' nAmanI vRttinI racanA karI che. prAkRtadIpikA : AcArya hariprabhasUrie "siddhahemazabdAnuzAsana' vyAkaraNanA aSTamAdhyAyamAM AvelAM udAharaNonI vyutpatti sUtronA nirdezapUrvaka batAvI che. tenI 27 patronI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 71 prati amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranA saMgrahamAM vidyamAna che. AcArya hariprabhasUrinA samaya ane gurunA viSayamAM kazuM jANavAmAM AvyuM nathI. teoe aMtamAM pote zAntiprabhasUrinA saMpradAyanA hovAno ullekha A pramANe karyo che : iti zrIhariprabhasUriviracitAyAM prAkRtadIpikAyAM caturthaH pAdaH samAptaH / mandamativineyabodhahetoH zrIzAntiprabhasUrisaMpradAyAt / asyAM bahurU pasiddhau vidadhe sUrihariprabhaH prayatnam // haimaprAkRtaDhuMDhikA: "siddhahemazabdAnuzAsana'nA 8mA adhyAya para AcArya saubhAgyasAgaranA ziSya udayasaubhAgyagaNie "maprAkRDhikA aparanAma "vyutpatti-dIpikA' nAmanI vRttinI racanA vi. saM. 1511mAM karI che.' prAkRtaprabodha (prAkRtavRttiDhuMDhikA) : siddhahemazabdAnuzAsana'nA 8mA adhyAya para mAladhArI upAdhyAya naracaMdrasUrie avacUrirUpa graMthanI racanA karI che. tenA aMtamAM temaNe graMtha-nirmANano hetu A pramANe jaNAvyo che : nAnAvidhairvidhuritAM vibudhaiH sabuddhyA tAM siddhivinAvino ziSya: abhyarthito muniranujjhitasaMpradAya - . mArambhamenamakaronnaracandranAmA // A graMthamAM "tattvaprakAzikA' (brahavRtti)mAM nirdiSTa udAharaNonI sUtrapUrvaka sAdhanikA karavAmAM AvI che. "nyAyakaMdalInI TIkAmAM rAjazekharasUrie A graMthano ullekha karyo che. A graMthanI hastalikhita prato amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. prAkRta vyAkRti (padyavivRti) : AcArya vijayarAjendrasUrie AcArya hemacaMdranA sUtronI svopajJa sodAharaNa vRttine padyamAM grathita karI tenuM prAkRta vyAkRti' nAma rAkhyuM che. 1. A vRtti bhImasiMha mANeka, muMbaIthI prakAzita thaI che. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya A "prAkRta vyAkRti AcArya vijayarAjendrasUrinirmita mahAkAya saptabhAgAtmaka "abhidhAnarAjendra nAmaka kozanA prathama bhAganA prAraMbhamAM prakAzita che.' dodhakavRtti: siddhahemazabdAnuzAsana'nA 8mA adhyAyanA caturtha pAdamAM je "apabhraMza vyAkaraNa vibhAga che tenA sutronI bRhaduvRttimAM udAharaNarUpe je dogdhaka-dodhaka-dUha ApavAmAM AvyA che tenA para A vRtti che. 2 hemadodhakartha : siddhahemazabdAnuzAsana'nA 8mA adhyAyanA "apabhraMza-vyAkaraNa'nA sUtronI bRhadavRtti mAM je "duhA' rUpa udAharaNa ApavAmAM AvyA che temanA arthonuM spaSTIkaraNa A graMthamAM che. "jaina graMthAvalI' pR. 301mAM tenI 13 patronI hastalikhita prati hovAno ullekha che. prAkRta-zabdAnuzAsana : prAkRta zabdAnuzAsana'nA kartA trivikrama nAmanA vidvAna che. temaNe maMgalAcaraNamAM vIrane namaskAra karyA che tathA "dhavalA'nA kartA vIrasena ane jinasena Adi AcAryonuM smaraNa karyuM che tenAthI lAge che ke teo digaMbara jaina hatA. temaNe aividya ahiMnnanTi pAse besIne jaina zAstronuM adhyayana karyuM hatuM. temaNe potAno ullekha sukavirUpe karyo che paraMtu temano koI kAvyagraMtha atyAra sudhI maLyo nathI. hA, A "prAkRta vyAkaraNa'nA sUtrone temaNe padyomAM grathita karyA che jenAthI temanA kavitvano khyAla Ave che. vidvAnoe trivikramano samaya IsunI 13mI zatAbdI mAnyo che. temaNe sAdhAraNapaNe AcArya hemacaMdranA "prAkRta vyAkaraNa'nuM ja anusaraNa karyu che. temaNe paNa AcArya hemacaMdranI jema ArSa prAkRtano ullekha karyo che, paraMtu ArSa ane dezya rUDha hovAne kAraNe svataMtra che, mATe tenA vyAkaraNanI jarUra nathI, sAhityamAM vyavahata prayogo dvArA ja temanuM jJAna thaI zake che. je zabda sAdhyamAna ane siddha saMskRta che 1. A bhAga jaina zvetAMbara samastasaMgha, ratalAmathI vi.saM. 1970mAM prakAzita thayo che. ra. A hemacandrAcArya jaina sabhA, pATaNathI prakAzita thayela che. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa temanA viSayamAM ja A vyAkaraNamAM prAkRtanA niyamo ApavAmAM AvyA che. prastuta vyAkaraNamAM traNa adhyAya che. pratyeka adhyAyanA cAra-cAra pAda che. prathama adhyAya, dvitIya adhyAya ane tRtIya adhyAyanA prathama pAdamAM prAkRtanuM vivecana che. tRtIya adhyAyanA dvitIya pAdamAM zaurasenI (sUtra 1 thI ra6), mAgadhI (27 thI 42), paizAcI (43 thI 63) ane cUlikApaizAcI (64 thI 67)nA niyamo darzAvavAmAM AvyA che. trIjA ane cothA pAdamAM apabhraMzanuM vivecana che. aprabhraMzanA udAharaNonI apekSAe AcArya hemacaMdrasUri karatAM AmAM kaMIka aMze maulikatA jaNAya che. prAkRta zabdAnuzAsana-vRtti: trivikrame potAnA "prAkRta zabdAnuzAsana' para svopajJa vRttinI racanA karI che. prAkRtarUponA vivecanamAM temaNe AcArya hemacaMdrano AdhAra lIdho che. prAkRta-padyavyAkaraNa : prastuta graMthanuM vAstavika nAma ane kartAnuM nAma ajJAta che. te apUrNa rUpe upalabdha che, jemAM phakta 427 zloka che. A graMthano AraMbha A pramANe che : saMskRtasya viparyastaM saMskAraguNavarjitam / vijJeyaM prAkRtaM tat tu [yad ] nAnAvasthAntaram // 1 // samAnazabdaM vibhraSTaM dezIgatamiti tridhA / saurasenyaM ca mAgadhyaM paizAcyaM cApabhraMzikam // 2 // dezIgataM caturtheti tadane kathayiSyate / audAryaciMtAmaNi : audAryaciMtAmaNi' nAmaka prAkRta vyAkaraNanA kartAnuM nAma che zrutasAgara. teo digaMbara jaina muni hatA je mUlasaMgha, sarasvatIgaccha, balAtkAragaNamAM thaI gayA. 1. jIvarAja graMthamAlA, solApurathI san 1954mAM A graMtha susaMpAdita thaIne prakAzita thayela che. 2. A graMthanI 6 patronI prati amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranA saMgrahamAM che je lagabhaga 17mI zatAbdImAM lakhAI che. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya temanA gurunuM nAma vidyAnaMdI hatuM ane mallibhUSaNa nAmanA muni temanA gurubhAI hatA. teo kaTTara digaMbara hatA, tevuM temanA graMthonA vivecana parathI phalita thAya che. temaNe ghaNA graMthonI racanA karI che. temaNe racelI 'SaTkAbhUta-TIkA' ane 'yazastilakacaMdrikA'mAM temaNe potAno paricaya 'ubhayabhASAcakravartI, kalikAlagautama, kalikAlasarvajJa, tArkikaziromaNi, navanavativAdivijetA, parAgamapravINa, vyAkaraNakamalamArtaNDa' vizeSaNo dvArA Apyo che. 74 audAryaciMtAmaNi vyAkaraNanI racanA temaNe vi.saM. 1575mAM karI che. temAM prAkRtabhASAviSayaka cha adhyAya che. te AcArya hemacaMdranA 'prAkRta vyAkaraNa' ane trivikramanA 'prAkRtazabdAnuzAsana' karatAM moTuM che. temaNe AcArya hemacaMdranA vyAkaraNanuM ja anusaraNa karyuM che. A vyAkaraNanI je hastalikhita prata prApta thaI che te apUrNa che. tethI tenA viSayamAM vizeSa kazuM kahI zakAtuM nathI. temanA anya graMtho A pramANe che : 1. vratakathAkoza, 2. zrutasaMghapUjA, 3. jinasahasranAmaTIkA, 4. tattvatrayaprakAzikA, pa. tattvArthasUtravRtti, 6. mahAbhiSeka-TIkA, 7. yazastilakacaMdrikA, ciMtAmaNi-vyAkaraNa : 'ciMtAmaNi-vyAkaraNa'nA kartA zubhacaMdrasUri digaMbarIya mUlasaMgha, sarasvatIgaccha ane balAtkAra gaNanA bhaTTAraka hatA. teo vijayakIrtinA ziSya hatA. temaNe vaividyavidyAdhara ane SabhASAcakravartInI padavIo meLavI hatI. temaNe sAhityanA vividha viSayonuM adhyayana karyuM hatuM. temaNe racelA 'ciMtAmaNivyAkaraNa'mAM prAkRta-bhASAviSayaka cAra-cAra pAdayukta traNa adhyAya che. kula maLIne 1224 sUtro che. A vyAkaraNa AcArya hemacaMdranA 'prAkRtavyAkaraNa'nuM anusaraNa kare che. tenI racanA vi.saM. 1604mAM thaI che. 'pAMDavapurANa'nI prazastimAM A vyAkaraNano ullekha A pramANe che : yo'kRta sadvyAkaraNaM cintAmaNinAmadheyam / 1. A graMtha traNa adhyAyomAM vijAgApaTTathI prakAzita thayela che H juo-- Annals of Bhandarkar Oriental Research Institute, Vol. XIII, pp. 52-53. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa 75 ciMtAmaNi-vyAkaraNavRttiH 'ciMtAmaNivyAkaraNa para AcArya zubhacaMdra svopajJa vRttinI racanA karI che. A vyAkaraNa-graMtha sivAya temaNe anya aneka graMthonI paNa racanA karI che. ardhamAgadhI-vyAkaraNa: ardhamAgadhI-vyAkaraNanI sUtrabaddha racanA vi.saM. 1994nI AsapAsa zatAvadhAnI muni ratnacaMdrajI (sthAnakavAsI)e karI che. munizrIe tenI para svopajJa vRtti paNa banAvI che. prAkRta-pAThamAlA : uparyukta muni ratnacaMdrajIe "prAkRta-pAThamAlA' nAmanA graMthanI racanA prAkRtabhASAnA vidyArthIo mATe karI che. A kRti paNa chapAI cUkI che. karNATaka-zabdAnuzAsanaH digaMbara jaina muni akalaMke "karNATakazabdAnuzAsana' nAmanA kannaDa bhASAnA vyAkaraNanI racanA zaka saM. 1pa26 (vi.saM. 1661)mAM saMskRtamAM karI che. A vyAkaraNamAM pa92 sUtro che. nAgavarme je karNATakabhUSaNa' vyAkaraNanI racanA karI che tenAthI A vyAkaraNa moTuM che ane "zabdamaNidarpaNa" nAmanA vyAkaraNa karatAM AmAM vadhAre viSayo che. mATe Ane sarvottama vyAkaraNa gaNavAmAM Ave che. | muni akalaMke AmAM potAnA guruno paricaya Apyo che. temAM temaNe cArukIrti mATe aneka vizeSaNono prayoga karyo che. "karNATaka-zabdAnuzAsana para koIe bhASAmaMjarI' nAmanI vRtti lakhI che tathA "maMjarImakaranda' nAmanuM vivaraNa paNa lakhyuM che. 1. vadhAre paricaya mATe juo-DaoN. e. ena. upAdhyano lekha: A. B. . R., Vol. XII, pp. 46-52. 2. A graMtha meharacaMda lachamaNadAse lAhorathI san 1938mAM prakAzita karyo che. 3. "anekAnta' varSa 1, kiraNa 6-7, pR. 335. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 pArasIka-bhASAnuzAsana H 'pArasIkabhASAnuzAsana' arthAt phArasI bhASAnA vyAkaraNanI racanA madanapAla ThakkaranA putra vikramasiMhe karI che. saMskRta bhASAmAM racAyelA A vyAkaraNamAM pAMca adhyAya che. vikramasiMha AcArya AnaMdasUrinA bhakta ziSya hatA. kRtinI eka hastalikhita prata paMjAbanA koI bhaMDAramAM che.1 lAkSaNika sAhitya phArasI-dhAturUpAvalI : koI ajJAta vidvAne 'phArasI-dhAturUpAvalI' nAmanA graMthanI racanA karI che, jenI 19mI sadImAM lakhAyelI 7 patronI hastalikhita prata lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. 1. A Catalogue of Manuscripts in the Punjab Jain Bhandars. Pt. 1. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjuM prakaraNa koza koza paNa vyAkaraNa-zAstranI jema ja bhASAzAstranuM eka mahattvapUrNa aMga che. vyAkaraNa phakta yaugika zabdonI siddhi kare che, paraMtu rUDha ane yogarUDha zabdo mATe to kozano ja Azraya levo paDe che. vaidikakALathI ja kozanuM jJAna ane mahattva svIkArAyeluM che, te nighaTukoza'thI samajI zakAya che. vedanA "nirukta' kAra yAska muni sanmukha 'nighaTTe'nA pAMca saMgraha hatA. temAMthI prathama traNa saMgrahomAM eka arthavALA bhinna-bhinna zabdono saMgraha hato. cothAmAM agharA zabdo ane pAMcamAmAM vedanA bhinna-bhinna devatAonuM vargIkaraNa hatuM. nighaTukoza' pachIthI racAnAra laukika zabda-kozothI alaga jevo jaNAya che. nighaTTa'mAM vizeSarUpe veda Adi "saMhitA" graMthonA aspaSTa arthone samajAvavAno prayatna karavAmAM Avyo che arthAta "nighaTTa-koza vaidika graMthonA viSayanI carcAthI maryAdita che, jyAre laukika kozo vividha vAyanA badhA viSayonAM nAma, avyaya ane liMgano bodha karAvanAra zabdonA arthone samajAvanAra-vyApaka zabdabhaMDAra prastuta kare che. nighaTuM-koza' pachI yAskanA "nirukta'mAM viziSTa zabdono saMgraha che ane tenI pachI pANininA "aSTAdhyAyI'mAM yaugika zabdono vizALa samUha kozanI samRddhino vikAsa karato jaNAya che. - pANininA samaya sudhInA badhA koza-graMtha gadyamAM prApta thAya che, paraMtu pachInA laukika kozonI anuNpu, AryA Adi chaMdomAM padyamaya racanAo prApta thAya che. kozomAM mukhyatve be paddhatio jaNAya che. ekArthaka koza ane anekArthaka koza. pahelo prakAra eka arthanA aneka zabdonuM sUcana kare che. prAcIna kozakAromAM kAtyAyananI "nAmamAlA', vAcaspatino "zabdArNava', vikramAdityano "saMsArAvarta" "vyADino' 'utpalinI', bhAgarino 'trikArDa', Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 lAkSaNika sAhitya dhanvantarino "nighaTu AdinAM nAmo prasiddha che. AmAMthI keTalAka koza-graMtha aprApya che. | upalabdha kozomAM amarasiMhanA "amara-koza'ne sArI prasiddhi prApta thaI che. tyArabAda AcArya hemacaMdra AdinA kozono ThIka-ThIka pracAra thayo, tema kAvyagraMthonI TIkAo parathI jANI zakAya che. prastuta prakaraNamAM jaina graMthakAroe racelA koza-graMthonA viSayamAM vicAra karavAmAM AvI rahyo che. pAIyalacchInAmamAlA : pAIpalacchInAmamAlA nAmanA eka mAtra upalabdha prAkRta-kozanI racanA karanAra 5. dhanapAla jaina gRhastha vidvAnomAM agraNI che. temaNe potAnI nAnI bahena suMdarI mATe A koza-graMthanI racanA vi. saM. 1029mAM karI che. temAM 271 gAthAo AryA chaMdamAM che. A koza ekArthaka zabdono bodha karAve che. temAM 998 prAkRta zabdonA paryAya ApavAmAM AvyA che. 5. dhanapAla janmathI brAhmaNa hatA. temaNe potAnA nAnAbhAI zobhanamuninA upadezathI jaina tattvonuM adhyayana karyuM tathA jaina darzanamAM zraddhA utpanna thavAthI jainattva aMgIkAra karyuM. eka sAcA jainanI zraddhAthI ane mahAkavinI hesiyatathI temaNe keTalAya graMthonuM praNayana karyuM che. dhanapAla dhArAdhIza muMjarAjanI rAjasabhAnA sammAnya vidvadratna hatA. teo temane sarasvatI" kahetA hatA. bhojarAje temane rAjasabhAmAM "kUrcAlasarasvatI' ane "siddhasArasvatakavIzvara'nI padavIo ApIne sanmAnita karyA hatA. pachIthI "tilakamaMjarI'nI racanAne badalavAnA AdezathI ane graMthane saLagAvI devAnA kAraNe bhojarAja sAthe temane vaimanasya thayuM hatuM. tyAra bAda teo sAcora jaI vasyA. teno nirdeza temanA "satyapurIyamaMDanamahAvIrotsAhamAM che. AcArya hemacaMdra "abhidhAnaciMtAmaNi" kozanA prAraMbhamAM 'sutpattirdhanapati:' evo ullekha karIne dhanapAlanA kozagraMthane pramANabhUta gaNAvyo che. hemacaMdracita 1. (a) bulara dvArA saMpAdita thaIne san 1879mAM prakAzita. (A) bhAvanagaranA gulAbacaMda lallubhAI dvArA vi.saM. 1973mAM prakAzita. (I) paM. becaradAsa dvArA saMzodhita thaIne muMbaIthI prakAzita. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koza ( 79 "dezInAmamAlA" (rayaNAvalI)mAM paNa dhanapAlano ullekha che. "zAjhurgadhara-paddhatimAM dhanapAlanA koSaviSayaka padhonAM uddharaNo maLe che ane eka TippaNImAM dhanapAlaracita nAmamALA' 1800 zloka-parimANa hovAno ullekha karelo che. A badhA pramANo parathI jANI zakAya che ke dhanapAle saMskRta ane dezI zabdakoza-graMthonI racanA karI haze, je Aje upalabdha nathI. temanA racelA anya graMtho A pramANe che: 1. tilakamaMjarI (saMskRta gadya), 2. zrAvakavidhi (prAkRta padya), 3. RSabha paMcAzikA (prAkRta padya), 4. mahAvIrastuti (prAkRta padya), pa satyapurIyamaMDanamahAvIrotsAha (apabhraMza padya), 6. zobhanastutiTIkA (saMskRta gadya). dhanaMjayanAmamAlAH dhanaMjaya nAmanA digaMbara gRhastha vidvAne potAnA nAmathI "dhanaMjayanAmamAlA nAmanA eka nAnA evA saMskRtakozanI racanA karI che. mAnavAmAM Ave che ke kartAe 200 anuSTrazloka ja racyA che. koI AvRttimAM 203 zloko che, to kyAMka 205 zloko che. dhanaMjaya kavie A kozamAM eka zabda parathI zabdAttara banAvavAnI viziSTa paddhati batAvI che, jema ke, "pRthvI' vAcaka zabdanI AgaLa "dhara zabda joDI devAthI parvatavAcI nAma bane che, "manuSya vAcaka zabdanI AgaLa "ta' zabda joDI devAthI nRpavAcI nAma bane che ane "vRkSa' vAcaka zabdanI AgaLa "vara zabda joDI devAthI vAnaravAcI nAma bane che. A kozamAM 201mo zloka A pramANe che : pramANamakalaGkasya pUjyapAdasya lakSaNam / dvisandhAnakaveH kAvyaM ratnatrayamapazcimam // A zlokamAM "hisandhAna' kAra dhanaMjaya kavinI prazaMsA che, mATe A zloka mULa graMthakArano nahIM hoya, tema keTalAka vidvAno mAne che. paM. mahendrakumAre tene 1. dhanaMjayanAmamAlA, anekArthanAmamAlAnI sAthe hiMdI anuvAdasahita, caturtha AvRtti, haraprasAda jaina, vi.saM. 1999. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya mULagraMthakArano batAvIne dhanaMjayanA samayanI pUrvasImA nizcita karavAno prayatna karyo che. temanA mate dhanaMjaya digaMbarAcArya akalaMka pachI thaI gayA. dhanaMjaya kavinA samaya saMbaMdhe viddhagaNa ekamata nathI. keTalAka vidvAno temano samaya navamI to keTalAka dasamI zatAbdI mAne che.' nizcitarUpe eTaluM kahI zakAya ke kivi dhanaMjaya 11mI zatAbdI pahelAM thaI gayA. dvisaMdhAna-mahAkAvyanA aMtima padyanI TIkAmAM TIkAkAre dhanaMjayanA pitAnuM nAma vasudeva, mAtAnuM nAma zrIdevI ane gurunuM nAma dazaratha hatuM tema sUcita karyuM che. temAM samaya nathI jaNAvyo. - temanA anya graMtho A pramANe che: 1. anekArthanAmamAlA, 2. rAghavapANDavIyadvisaMdhAna-mahAkAvya, 3. viSApahAra-stotra, 4. anekArtha-nighaTuM. dhanaMjayanAmamAlA-bhASya : "dhanaMjaya-nAmamAlA' para digaMbara muni amarakIrtie "bhASya' nAmanI TIkAnI racanA karI che. TIkAmAM zabdonA paryAyonI saMkhyA jaNAvIne vyAkaraNasUtronAM pramANa ApIne temanI vyutpatti batAvI che. kyAMka-kyAMka anya paryAyavAcI zabdo vadhAryA paNa che. amarakIrtinA samaya vize vicAratAM teo 14mI zatAbdImAM thaI gayA hoya tema jaNAya che. A "nAmamAlA'nA 122mA zlokanA bhAgamAM AzAdharanA mahAbhiSeka'no ullekha maLe che. AzAdhare vi. saM. 1300mAM "anagAradharmAmRta'nI racanA samApta karI hatI AthI amarakIrti temanI pachI thaI gayA te 1. AcArya prabhAcaMdra ane AcArya vAdirAja (11mI zatAbdI)e dhanaMjayanA "dvisaMdhAna mahAkAvya'no ullekha karyo che. tethI dhanaMjaya nizcitarUpe 11mI zatAbdIpUrve thaI gayA - che. jalpaNaracita "sUktamuktAvalI'mAM rAjazekharakRta dhanaMjayanI prazaMsArUpI sUktino ullekha che. te rAjazekhara "kAvyamImAMsA'nA kartA rAjazekharathI abhinna hoya to dhanaMjaya 10mI zatAbdI pachI thayA nathI, ema kahI zakAya. 2. sabhASya nAmamAlA, amarakIrtikRta bhASya, dhanaMjayakRta anekArthanAmamAlAsaTIka, anekArtha-nighaTTa ane ekAkSarI koza - bhAratIya jJAnapITha, kAzI, san 1950. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koza 81 nizcita che. temaNe "hema-nAmamAlA'no ullekha paNa karyo che. TIkAnA prAraMbhamAM amarakIrtie kalyANakIrtine namaskAra karyA che. saM. 1350mAM "jinayajJaphalodaya'nI racanA karanArA kalyANakIrtithI A judA na hoya to amarakIrtie A "bhASyanI racanA nizcita rIte vi.saM. 1350nI AsapAsa karI che. nighaTasamaya : - kavi dhanaMjayaracita "nighasamaya' nAmanI racanAno ullekha "jinaratnakoza' pR. 212 para che. A kRti be paricchedAtmaka darzAvavAmAM AvI che, paraMtu AvI koI kRti jovAmAM AvI nathI. saMbhavataH A dhanaMjayanI "anekArthanAmamAlA" hoI zake. anekArtha-nAmamAlA : kavi dhanaMjaye "anekArthanAmamAlA'nI racanA karI che. temAM 46 padya che. vidyArthIone eka zabdanA aneka artha vize jJAna maLI rahe, te daSTie A nAnoevo koza banAvavAmAM Avyo che. A koza "dhanaMjaya-nAmamAlA-sabhASyanI sAthe chapAyelo che. anekArthanAmamAlA-TIkA? kavi dhanaMjayakRta "anekArthanAmamAlA para koI vidvAne TIkA racI che. A TIkA paNa "dhanaMjaya-nAmamAlA-sabhASya'nI sAthe chapAyelI che. abhidhAnaciMtAmaNinAmamAlA : vidvAnonI mAnyatA che ke AcArya hemacaMdra "siddhahemazabdAnuzAsana pachI kAvyAnuzAsana" ane tyAra pachI "abhidhAnaciMtAmaNinAmamAlA' kozanI vi. 13mI zatAbdImAM racanA karI che. svayaM AcArya hemacaMdra paNa A kozanA AraMbhamAM spaSTa kahyuM che ke zabdAnuzAsananA samasta aMgonI racanA pratiti thaI gayA bAda A koza-graMthanI racanA karavAmAM AvI che. 2 1. (ka) mahAvIra jaina sabhA, khaMbhAta, zaka-saM. 1818 (mULa). (kha) yazovijaya jaina graMthamAlA, bhAvanagara, vIra-saM. 2446 (svopajJavRttisahita). (ga) muktikamala jaina mohanamAlA, vaDodarA (ratnaprabhAvRtti sahita). (gha) devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaMDa, surata, san 1946 (mULa). (Da) nemi-vijJAna-graMthamAlA, amadAvAda (mULa gujarAtI arthanI sAthe). 2. praNipatyArhataH siddhasAGgazabdAnuzAsanaH / Dhacakra-mizrAnAM nAnAM mastio toham III Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya hemacaMdra vyAkaraNa-jJAnane sakriya banAvavA ane vidyArthIone bhASAnuM jJAna sulabha karAvavA mATe saMskRta ane dezya bhASAnA kozonI racanA A pramANe karI cheH 1. abhidhAnaciMtAmaNi saTIka, 2. anekArthasaMgraha, 3. nidhaTusaMgraha ane 4. dezInAmamAlA (rayaNAvalI). AcArya hemacaMdra kozanI upayogitA batAvatAM kahyuM che ke budhajano vastRtva ane kavitvane vidvattAnuM phaLa batAve che, paraMtu A baMne zabdajJAna vagara siddha thaI zakatA nathI. abhidhAnaciMtAmaNi'nI racanA sAmAnyapaNe "amarakoza" anusAra ja karavAmAM AvI che. A koza rUDha, yaugika ane mizra ekArthaka zabdono saMgraha che. temAM cha kAMDonI yojanA A pramANe karavAmAM AvI che : prathama devAdhidevakAMDamAM 86 zloko che, jemAM covIsa tIrthaMkara, temanA atizaya AdinAM nAma ApavAmAM AvyA che. dvitIya devakAMDamAM 250 zloko che temAM devo, temanI vastuo ane nagaronAM nAma che. tRtIya maryakAMDamAM 597 zloko che, temAM manuSyo ane temanA vyavahAramAM AvatA padArthonAM nAma che. caturtha tiryakAMDamAM 423 zloko che, temAM pazu, pakSI, jaMtu, vanaspati, khanIja AdinAM nAma che. paMcama nArakakAMDamAM 7 zloko che, temAM narakavAsIonAM nAma che. chaThThA sAdhAraNakAMDamAM 178 zloko che, jemAM dhvani, sugaMdha ane sAmAnya padArthonAM nAma che. graMthamAM kula maLIne 1541 zloko che. hemacaMdre A kozanI racanAmAM vAcaspati, halAyudha, amara, yAdavaprakAza, vaijayantInA zloko ane kAvyonuM pramANa ApyuM che. "amarakoza'nA ghaNA zloka AmAM grathita che. 1. prArthanAtha te niyaSTa kRti 2 vA: | vihitAzca nAmakozA bhuvi kavitAnaTyupAdhyAyAH // -prabhAvaka-carita, hemacandrasUri-prabanya, zloka 833. 2. varRtva va vivaM 2 vidattAyA: naM viH | zabdajJAnAdRte tanna dvayamapyupapadyate / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacaMdra zabdonA traNa vibhAga batAvyA che: 1.rUDha, 2. yaugika ane 3. mizra. rUDhanI vyutpatti thatI nathI. yoga arthAta guNa, kriyA ane saMbaMdhathI je siddha thaI zake. je rUDha paNa hoya ane yaugika paNa hoya tene mizra kahe che. amarakoza' karatAM A koza zabdasaMkhyAmAM doDhagaNo che. "amarakoza'mAM zabdonI sAthe liMgano nirdeza karavAmAM Avyo che, paraMtu AcArya hemacaMdra potAnA kozamAM liMgano ullekha nahIM karatAM svataMtra liMgAnuzAsana'nI racanA karI che. hemacaMdrasUrie A kozamAM mAtra paryAyavAcI zabdonuM ja saMkalana karyuM nathI, paraMtu temAM bhASAsaMbaMdhI mahattvapUrNa sAmagrI paNa saMkalita karI ApI che. temAM vadhAremAM vadhAre zabdo ApyA che ane navA tathA prAcIna zabdono samanvaya paNa karyo che. AcArye samAna zabdayogathI aneka paryAyavAcI zabdo banAvavA mATenuM vidhAna paNa karyuM che, paraMtu te vidhAna anusAra tevA ja zabdo grahaNa karyA che je kavi-saMpradAya dvArA pracalita ane prayukta hoya. kavio dvArA aprayukta ane amAnya zabdonA grahaNathI potAnI kRtine bacAvI lIdhI che. bhASAnI dRSTie A kRti bahumUlya che. temAM prAkRta, apabhraMza ane dezI bhASAonA zabdono pUrNapaNe prabhAva joI zakAya che. A daSTie AcArye ghaNA navIna zabdone apanAvIne potAnI kRtine samRddha banAvI che. A vizeSatAo anya kozomAM jovAmAM AvatI nathI. abhidhAnaciMtAmaNi-vRtti : abhidhAnaciMtAmaNi' koza para AcArya hemacaMdra svopajJa vRttinI racanA karI che, jene "tattvAbhidhAyinI" kahevAmAM AvI che. "zeSa' ullekha vaDe atirikta zabdonA saMgrAhaka zloko A pramANe che : 1lA kAMDamAM 1, 2jA kAMDamAM 89, 3jA kAMDamAM 63, 4thA kAMDamAM 41, pamA kAMDamAM 2 ane 6ThThA kAMDamAM 8 A pramANe kula maLIne 204 zlokanAM pariziSTa-patra che. mULa 1541 zlokomAM 204 umeravAthI badhA thaIne 174pa thAya che. vRttinI sAthe A graMthanuM zloka-parimANa lagabhaga sADA ATha hajAra thAya che. vyADino koI zabdakoza AcArya hemacaMdranI sAme hato, temAMthI temaNe ghaNAM pramANa uddadhRta karyA che. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya A svopajJa vRttimAM 56 graMthakAro ane 31 graMthono ullekha che. jyAM pUrvanA kozakAro sAthe temane matabheda che tyAM AcArya hemacaMdrasUrie anya graMtho ane graMthakAronAM nAma uddhRta karIne potAnA matabhedonuM spaSTIkaraNa karyuM che. abhidhAnaciMtAmaNi-TIkA : 84 muni kuzalasAgare 'abhidhAnaciMtAmaNi' koza para TIkAnI racanA karI che. abhidhAnaciMtAmaNi-sArodvAra : kharataragacchIya jJAnavimalanA ziSya vallabhagaNie vi.saM. 1667mAM 'abhidhAnaciMtAmaNi' para 'sArodvAra' nAmanI TIkAnI racanA karI che. tene kadAca 'durgapadaprabodha' nAma paNa ApyuM hoya tema jaNAya che. abhidhAnaciMtAmaNi-TIkA : abhidhAnaciMtAmaNi para muni sAdhuratne paNa eka TIkA racI che. abhidhAnaciMtAmaNi-vyutpattiratnAkara : aMcalagacchIya vinayacaMdra vAcakanA ziSya muni devasAgare vi.saM. 1686mAM 'haimInAmamAlA' arthAt 'abhidhAnaciMtAmaNi' koza para 'vyutpattiratnAkara' nAmanA vRtti-graMthanI racanA karI che, jenI 12 zlokonI aMtima prazasti prakAzita che. muni devasAgare tathA AcArya kalyANasAgarasUrie zatruMjaya para saM. 1676mAM tathA saM. 1683mAM pratiSThita karavAmAM AvelA zrI zreyAMsajinaprAsAda ane zrI caMdraprabhajinaprAsAdanI prazastio racI che. tenI hastalikhita prato jesalameranA jJAna-bhaMDAramAM che. abhidhAnaciMtAmaNi-avasUri : koI ajJAtanAma jaina munie abhidhAnaciMtAmaNi koza 52 4500 zlokapramANa 'avasUri'nI racanA karI che, jenI hastalikhita prata pATaNanA bhaMDAramAM che. teno ullekha 'jaina graMthAvalI' pR. 310mAM che. abhidhAnaciMtAmaNi-ratnaprabhA : paM. vAsudevarAva janArdana kazelIkare abhidhAnaciMtAmaNi koza para 'ratnaprabhA' 1. juo----'naisalamera-saina-mAMDAgArIya-prathAnAM sUcIpatram' (vaDodarA san 1923) pR. 61. 2. epigrAphiA IMDikA 2. 64, 66, 68, 71. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 nAmanI TIkAnI racanA karI che. temAM kyAMka-kyAMka saMskRta zabdonA gujarAtI artha paNa ApyA che. abhidhAnaciMtAmaNi-bIjakaH abhidhAnaciMtAmaNinAmamAlA-bIjaka' nAmathI traNa munionI racanAo upalabdha thAya che. bIjakomAM kozanI vistRta viSaya-sUcI ApavAmAM AvI che. abhidhAnaciMtAmaNinAmamAlA-pratIkAvalI : A nAmanI eka hastalikhita prata bhAMDArakara oriyanTala risarca insTITayUTa, pUnAmAM che. tenA kartAnuM nAma temAM nathI ApeluM. anekArthasaMgrahaH AcArya hemacaMdrasUrie "anekArtha-saMgraha' nAmanA kozagraMthanI racanA vikramIya 13mI zatAbdImAM karI che. A kozamAM eka zabdanA aneka artha ApavAmAM AvyA A graMthamAM sAta kAMDa che. 1. ekasvarakAMDamAM 16, 2. dvisvarakAMDamAM pa91, 3. tristarakAMDamAM 766, 4. catuHsvarakAMDamAM 343, 5. paMcasvarakAMDamAM 48, 6. pasvarakAMDamAM 5, 7. avyAkAMDamAM 60 - A pramANe kula maLIne 1829 + 60 padyo che. temAM AraMbhamAM akArAdi kramathI ane aMtamAM ka Adi kramathI yojanA karavAmAM AvI che. A kozamAM paNa "abhidhAnaciMtAmaNi'nI mAphaka dezya zabdo che. A graMtha "abhidhAnaciMtAmaNi' pachI racAyelo che, evuM tenA Adya padya dvArA jJAta thAya che. anekArthasaMgraha-TIkA : "anekArthasaMgraha para "anekArtha-kairavAkara-kaumudI' nAmanI TIkA AcArya hemacaMdrasUrinA ja ziSya evA AcArya mahendrasUrie racI che, tevo TIkAnA prAraMbhamAM 1. (ka) tapAgacchIya AcArya hIravijayasUrinA ziSya zubhavijayajIe vi.saM. 1661mAM racela. (kha) zrI devavimalagaNie racela. (ga) koI ajJAta nAmA munie racanA karI che. 2. A koza caukhaMbA saMskRta sirIjha, banArasathI prakAzita thayo che. te pUrve "abhidhAna saMgraha'mAM zaka-saMvata 1818mAM mahAvIra jaina sabhA, khaMbhAtathI tathA vidyAkara mizra dvArA kalakattAthI prakAzita thayo hato. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 lAkSaNika sAhitya ullekha maLe che. A kRti temaNe potAnA gurunA nAma para caDAvI dIdhI, ema bIjA kAMDanI TIkAnA aMtima padya parathI jANI zakAya che. racanA-samaya vikramIya 13mI zatAbdI che. A graMthanI TIkA lakhavAmAM nimnalikhita graMthonI sahAyatA levAmAM AvI che evo ullekha prAraMbhamAM ja che : vizvaprakAza, zAzvata, rajasa, amarasiMha, maMkha, hugga, vyADi, dhanapAla, bhAgari, vAcaspati ane yAdavanI kRtio tathA dhanvatarita nighaMTu ane liMgAnuzAsana. nighaTTazeSa : AcArya hemacaMdrasUrie "nighaTzeSa' nAmanA vanaspati-koza-graMthanI racanA karI che. "nighaTTa'no artha che vaidika zabdono samUha. vanaspationAM nAmonA saMgrahane paNa "nighaTu" kahevAnI prAcIna paraMparA che. dhanvantari-nighaTTa, rAjakoza-nighaTTa, sarasvatI-nighaTTa, hanumaniTu Adi vanaspatikozagraMtho prAcInakALamAM pracalita hatA. "dhanvantari-nighaTTa' sivAyanA uparyukta kozagraMtho Aje duSmApya che. AcArya hemacaMdrasUrinI sAme kadAca "dhanvataMri-nighaTTa' koza hato. potAnA kozagraMthonI racanAnA viSayamAM AcArye A pramANe lakhyuM che : vihitaikArtha-nAnArtha-dezyazabdasamuccayaH / nighaNTuzeSaM vakSye'haM natvA'rhatpAdapaGkajam // arthAta ekArthakakoza (abhidhAnaciMtAmaNi), nAnArthakoza (anekArthasaMgraha) ane dezyakoza (dazInAmamAlA)nI racanA karIne pachI ahaMtu tIrthaMkaranA caraNakamalane namaskAra karIne "nighaTzeSa nAmano koza kahIza. A " niTuzeSamAM cha kAMDa A pramANe che : 1. vRkSakAMDa zloko 189, 2. gulmakAMDa 105, 3. latAkAMDa 44, 4. zAkakAMDa 34, 5. tRNakAMDa 17, 6. dhAnyakAMDa 15 - kula maLIne 396 zloko che. A kozagraMtha AyurvedazAstra mATe upayogI che. abhidhAnaciMtAmaNi"mAM A zabdone nibaddha na karatAM vidyArthIonI anukULatA mATe te " niTuzeSa' nAmathI alagathI saMkalita karavAmAM AvyA che. 1. A TIkAgraMtha mULanI sAthe zrI jAcAriyA (muMbaI)e san 1893mAM saMpAdita karyo che. 2. A graMtha saTIka lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdathI san 1968mAM prakAzita thayo che. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koza 87. nighaTyuzeSa-TIkAH kharataragacchIya zrIvallabhagaNie 17mI sadImAM "nighaTzeSa" para TIkA lakhI dezIzabdasaMgraha: AcArya hemacaMdrasUrie "dezI zabda-saMgraha'nAmathI dezya zabdonA saMgrahAtmaka kozagraMthanI racanA karI che. tenuM bIjuM nAma "dezInAmamAlA' paNa che. tene rayaNAvalI (ratnAvalI) paNa kahe che. dezya zabdono Avo bIjo koza hajI sudhI jovAmAM Avyo nathI. AmAM kula 783 gAthAo che, je ATha vargomAM vibhakta karavAmAM AvI che te vargonAM nAma A che: 1.svarAdi, 2. kavargAdi, 3. cavargAdi, 4, vargAdi, 5. tavargAdi, 6. pavargAdi, 7. yakArAdi ane 8. sakArAdi. sAtamA varganI zarUAtamAM kahevAmAM AvyuM che ke A prakAranI nAma-vyavasthA yadyapi jyotiSazAstramAM prasiddha che paraMtu vyAkaraNamAM nathI. A vargomAM paNa zabdo temanI akSarasaMkhyAnA kramathI rAkhavAmAM AvyA che ane akSara-saMkhyAmAM paNa akArAdi varNAnukramathI zabdo darzAvavAmAM AvyA che. A kramathI ekAryavAcI zabdo ApyA pachI anekArthavAcI zabdonuM AkhyAna karavAmAM AvyuM che. A koza-graMthanI racanA karatI vakhate graMthakAranI sAme aneka kozagraMtho vidyamAna hatA tema jaNAya che. prAraMbhanI bIjI gAthAmAM kozakAre kahyuM che ke pAdalitAcArya Adi dvArA viracita dezI-zAstro hovA chatAM paNa temaNe kayA prayojanathI A graMtha lakhyo che. trIjI gAthAmAM kahevAmAM AvyuM che ke : je lakkhaNe Na siddhA Na pasiddhA sakkyAhihANesu / Na ya gauDalakkhaNAsattisaMbhavA te iha NibaddhA // 3 // arthAt je zabda na to temanA saMskRta-prAkRta vyAkaraNonA niyamathI siddha thAya, na to saMskRta kozomAM maLe ane na to alaMkArazAstraprasiddha gauDI lakSaNAzaktithI abhISTa artha pradAna kare temane ja dezI mAnIne A kozamAM nibaddha karavAmAM AvyA che. 1. pizala ane buhalara dvArA saMpAdita - mumbaI saMskRta sirIjha, san 1980, benarjI dvArA saMpAdita-kalakattA, san 1931, Studies in Hemacandra's Desinamamala by Bhayani, P. V. Research Institute, Varanasi, 1966. .WWW.jainelibrary.org Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 lAkSaNika sAhitya A koza para svapajJa TIkA che, jemAM abhimAnacina, avantisuMdarI, gopAla, devarAja, droNa, dhanapAla, pAThodUkhala, pAdaliptAcArya, rAhulaka, zAmba, zIlAMga ane sAtavAhananAM nAma ApavAmAM AvyA che. zilocchakoza : - AcArya hemacaMdrasUri-racita "abhidhAna-ciMtAmaNi' kozanA bIjA pariziSTa rUpe zrI jinadevamunie ziloMcha" nAmathI 140 zlokanI racanA karI che. kartAno racanA samaya tri-vasu-Indu' (?) hovAno nirdeza karyo che, paraMtu temAM eka aMkano zabda khUTe che. "jinaratnakoza' pR. 383mAM vi.saM. 1433mAM AnI racanA thaI, evo nirdeza che. A samaya kayA AdhAre lakhavAmAM Avyo che te sUcita karyuM nathI. ziloMchakoza chapAI cUkyo che. ziloccha-TIkAH A "ziloccha' para jJAnavimalasUrinA ziSya zrIvallabhe vi.saM. 1654mAM TIkAnI racanA karI che. A TIkA chapAI che. nAmakozaH kharataragacchIya vAcaka ratnasAranA ziSya sahajakIrtie cha kAMDomAM liMganirNayanI sAthe "nAmakoza" ke "nAmamAlA' nAmanA koza-graMthathI racanA karI che. A kozano Adi zloka A pramANe che : smRtvA sarvajJamAtmAnaM siddhazabdArNavAn jinAn / saliGganirNayaM nAmakozaM siddhaM smRtiM naye // aMtima padya A pramANe che : kRtazabdArNavaiH sAGgaH zrIsahajAdikIrtibhiH / sAmAnyakANDo'yaM SaSThaH smRtimArgamanIyata // sahajakIrtie "zatadalakamalAlaMkRtalodrapurIyapArzvanAtha stuti(saMskRta)nI racanA vi. saM. 1683mAM karI che. A koza paNa te samayanI AsapAsamAM racAyelo haze. A graMtha prakAzita nathI thayo. sahajakIrtinA anya graMtho A pramANe che : 1. zatadalakamalAlaMkRtalodrapurIyapArzvanAtha stuti (saM. 1683) 2. mahAvIrastuti (saM. 1686) Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koNa 3. kalpasUtra para "kalpamaMjarI" nAmanI TIkA (potAnA satIrthya zrIsAramuninI sAthe saM. 1685), 4. anekazAstrasArasamuccaya, 5. ekAdidazaparyanta zabda-sAdhanikA, 6. sArasvatavRtti, 7. zabdArNavavyAkaraNa (graMthAgra 17000) 8. phalavaddhipArzvanAthamAhAbhyamahAkAvya (24 sargAtmaka), 9. prItiSatrizikA (saM. 1688). zabdacaMdrikA : A kozagraMthanA kartAno koI ullekha maLato nathI. tenI 17 patronI hastalikhita prata lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranA saMgrahamAM che. A kRti kadAca apUrNa che. teno prAraMbha A pramANe che : dhyAyaM dhyAyaM mahAvIraM smAraM smAraM gurorvacaH / zAstraM dRSTvA vayaM kurmaH bAlabodhAya paddhatim // patralikhanAsyAdvAdamataM jJAtvA varaM kila / manoramAM vayaM kurmaH bAlabodhAya paddhatim // A zlokonA AdhAre tenuM nAma "bAlabodhapaddhati' athavA "manoramAkoza' paNa hoI zake che. hastalikhita pratanA hAMsiyAmAM "zabda-caMdrikA' ullikhita che. AthI ahIM A kozanuM nAma "zabda-caMdrikA' ApavAmAM AvyuM che. temAM zabdono ullekha karIne paryAyavAcI nAmo eka sAthe gadyamAM ApavAmAM AvyA che. vidyArthIo mATe A koza upayogI che. A graMtha chapAyelo nathI. suMdaraprakAza-zabdArNavaH nAgorI tapAgacchIya zrI padmamerunA ziSya pAsuMdare pAMca prakaraNomAM "suMdaraprakAza zabdArNava nAmanA koza-graMthanI racanA vi.saM. 1619mAM karI che. tenI hastalikhita prata te samayanI eTale ke vi.saM. 1619mAM lakhAyelI prApta thAya che. A kozamAM ra668 padyo che. AnI 88 patronI hastalikhita prata sujAnagaDhamAM zrI panecaMdajI siMdhInA saMgrahamAM che. 5. padmasuMdara upAdhyAya 17mI sadInA vidvAna hatA. samrATa akabaranI sAthe temane ghaniSTha saMbaMdha hato. akabara samakSa eka brAhmaNa paMDitane zAstrArthamAM parAjita Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 lAkSaNika sAhitya karavA badala akabare temane sammAnita karyA hatA tathA temane mATe AgrAmAM eka dharmasthAnaka banAvaDAvI ApyuM hatuM. upAdhyAya padmasuMdara jayotiSa, vaidaka, sAhitya ane tarka Adi zAstronA dhuraMdhara vidvAna hatA. temanI pAse AgrAmAM vizALa zAstrasaMgraha hato. temano svargavAsa thayA pachI samrATa akabare te zAstrasaMgraha AcArya hIravijayasUrine samarpita karyo hato. zabdabhedanAmamAlA: mahezvara nAmanA vidvAne "zabdabhedanAmamAlA'nI racanA karI che. temAM saMbhavataH thoDA aMtaravALA zabdo jevA ke-tra, mA, eIR, WIR, gati, kIti Adi ekArthaka zabdono saMgraha haze. zabdabhedanAmamAlA-vRtti: "zabdabhedanAmamAlA para kharataragacchIya bhAnumerunA ziSya jJAnavimalasUrie vi. saM. 1654mAM 3800 zloka pramANa vRttigraMthanI racanA karI che. nAmasaMgrahaH upAdhyAya bhAnucaMdragaNie "nAmasaMgraha' nAmaka kozanI racanA karI che. tene nAmamAlA-saMgraha" athavA "viviktanAma-saMgraha' paNa kahe che A "nAmamAlAne ghaNA vidvAno "bhAnu caMdra-nAmamAlA'nA nAmathI paNa oLakhe che. A kozamAM "abhidhAna-ciMtAmaNi'nI jema cha kAMDa che ane kAMDonA zIrSaka paNa te ja pramANe che. upAdhyAya bhAnacaMdra muni sUracaMdranA ziSya hatA. temane vi.saM. 1648mAM lAhoramAM upAdhyAyanI padavI ApavAmAM AvI hatI. teo samrATa akabarane svaracita sUryasahasranAma' pratyeka ravivAre saMbhaLAvatA hatA. temanA racelA anya graMtho A pramANe che : 1. ratnapAlakathAnaka (vi.saM. 1662), 2. sUryasahasranAma, 3. kAdambarIvRtti, 4. vasantarAjazAkuna-vRtti, pa. vivekavilAsa-vRtti, 6. sArasvata vyAkaraNa-vRtti. zAradIyanAmamAlAH nAgapurIya tapAgacchanA AcArya caMdrakIrtisUrinA ziSya harSakIrtisUrie zAradIyanAmamAlA" ke "zAradIyAbhidhAnamAlA nAmanA koza-graMthanI racanA 17mI zatAbdImAM karI che. temAM lagabhaga 300 zloko che. 1. juo - jaina graMthAvalI, pR. 311. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koza 91 AcArya harSakIrtisUri vyAkaraNa ane vaidyakamAM nipuNa hatA. temanA nimnokta graMtho che : 1. yogaciMtAmaNi, 2. vaidyakasArodvAra, 3. dhAtupATha, 4. se-anikArikA, 5. kalyANa maMdirastotra-TIkA, 6. bRhasthatistotra-TIkA, 7. siMdUraprakara, 8. zrutabodha-TIkA Adi. zabdaratnAkara : kharataragacchIya sAdhusuMdaragaNie vi. saM. 1680mAM "zabdaratnAkara' nAmaka kozagraMthanI racanA karI che. sAdhusuMdara sAdhu kIrtinA ziSya hatA. zabdaratnAkara padyAtmaka kRti che. temAM cha kAMDa- 1. ahatuM, 2. deva, 3. mAnava, 4. tiryaka, 5. nAraka ane 6. sAmAnya kAMDa - che.' A graMthanA kartAe "uktiratnAkara' ane kriyAkalApavRttiyukta "dhAturatnAkara'nI racanA paNa karI che. temanuM jesalameranA killAmAM pratiSThita pArzvanAtha-tIrthakaranI stutirUpa stotra paNa prApta thAya che. avyayaeNkAkSaranAmamAlA : muni sudhAkalazagaNie "avyayaMkAkSaranAmamAlAnAmaka graMtha 14mI zatAbdImAM racyo che. tenI 1 patranI 17mI zatAbdImAM lakhAyelI prata lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdamAM vidyamAna che. zeSanAmamAlA : kharataragacchIya muni zrI sAdhukIrtie zeSanAmamAlA" ke "zeSasaMgrahanAmamAlA" nAmaka kozagraMthanI racanA karI che. temanA ja ziSyaratna sAdhusuMdaragaNie vi.saM. 1680mAM 'kriyAkalApa' nAmaka vRttiyukta "dhAturatnAkara', "zabdaratnAkara' ane "uktiratnAkara' nAmanA graMthonI racanA karI che. muni sAdhukIrtie yavanapati bAdazAha akabaranI sabhAmAM anyAnya dharmapaMthonA paMDito sAthe vAda-vivAdamAM khUba khyAti prApta karI hatI. tethI bAdazAhe temane 1. A graMtha yazovijaya jaina graMthamAlA, bhAvanagarathI vI.saM. ra439mAM prakAzita thayo che. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 lAkSaNika sAhitya vAdisiMha'nI padavIthI vibhUSita karyA hatA. teo hajAro zAstronA sArane jANanArA asAdhAraNa vidvAna hatA.' zabdasaMdohAsaMgraha : jaina graMthAvalI pR. 313mAM "zabdasaMdohasaMgraha' nAmanI kRtinI 479 patronI tADapatrIya prata hovAno ullekha che. zabdarapradIpaH zabdaratnapradIpa' nAmaka kozagraMthanA kartAnuM nAma jANI zakAyuM nathI, paraMtu sumatigaNinI vi.saM. 1295mAM racAyelI "gaNadharasArdhazatakavRttimAM A graMthano nAmollekha vAraMvAra Ave che. kalyANamalla nAmanA koI vidvAne paNa zabdaratnapradIpa' nAmanA graMthanI racanA karI che. jo ukta graMtha e ja hoya to A graMtha jainetarakRta hovAthI ahIM gaNAvI zakAya nahIM. vizvalocanakoza: digaMbara muni dharasene "vizvalocanakoza' aparanAma "muktAvalIkoza'nI saMskRtamAM racanA karI che. A anekArthakakozamAM kula 2453 padyo che. tenA racanAkramamAM svara ane kakAra Adi varNonA kramathI zabdanA Adino nirNaya karavAmAM Avyo che ane dvitIya varNamAM paNa kakArAdino krama rAkhavAmAM Avyo che. temAM zabdone kAntathI laIne hAnta sudhInA 33 vargo, kSAnta varga ane avyayavarga - A pramANe kula maLIne 3pa vargomAM vibhakta karavAmAM AvyA che. | muni dharasena sena-vaMzamAM thaI janArA kavi, AndhIkSikI vidyAmAM niSNAta ane vAdI munisenanA ziSya hatA. teo samasta zAstronA pAragAmI, rAjAonA vizvAsapAtra ane kAvyazAstranA marmajJa hatA. A anekArthakoza vividha kavIzvaronA kozone joIne racavAmAM Avyo che, tema tenI prazastimAM kahevAmAM AvyuM che. A dharasenanA samaya bAbate koI pramANa maLatuM nathI. A koza caudamI zatAbdImAM racavAmAM Avyo hoya evuM anumAna karI zakAya. 1. kharataragaNapAthorAzivRddhau mRgAGkA yavanapatisabhAyAM khyApitArhanmatAjJAH / prahatakumatidarpAH pAThakAH sAdhukIrtipravarasadabhidhAnA vAdisiMhA jayantu // teSAM zAstrasadasaravikuSAM...... - uktiratnAkara-prazasti. 2. A graMtha "gAMdhI nAthA raMgajI jaina graMthamAlAmAM san 1912mAM chapAI cUkyo che. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koza 93 nAnArthakoza: nAnArthakoza'nA racayitA asaga nAme kavi hatA, tevo mAtra ullekha prApta thAya che. teo kadAca digaMbara jaina gRhastha hatA. teo kyAre thaI gayA ane graMthanI racanAzailI kevI che, te graMtha prApta thato na hovAthI kahI zakAtuM nathI. paMcavargasaMgrahanAmamAlA : AcArya munisuMdarasUrinA ziSya zubhazIlagaNie vi.saM. 1525mAM paMcavargasaMgraha-nAmamAlA'nI racanA karI che. graMthakartAnA anya graMtho A pramANe che : 1. bharatezvarabAhubalI-savRtti, 2. paMcazatIprabandha, 3. zatruMjayakalpakathA (vi.saM. 1pa18), 4. zAlivAhana-caritra (vi. saM. 1540), 5. vikramacaritra Adi keTalAka kathAgraMtha. apavarganAmamAlA : A graMthane "jinaratnakoza" pR. 277mAM "paMcavargaparihAranAmamAlA" nAma ApavAmAM AvyuM che, paraMtu teno Adi ane aMta bhAga jotAM "apavarganAmamAlA ja vAstavika nAma jaNAya che. A kozamAM pAMca varga eTale ke ka thI ma sudhInA varNone choDIne ya, ra, la, va, za, Sa, sa, ha- A ATha varNomAMthI ochA-vattA varNo vaDe banelA zabdo darzAvyA che. A kozanA racayitA jinabhadrasUri che. temaNe potAne jinavallabhasUri ane jinadattasUrinA sevaka gaNAvyA che ane potAnI jinapriya (vallabha) sUrinA vineyaziSyarUpe paricaya Apyo che. AthI teo 12mI zatAbdImAM thaI gayA evuM anumAna thAya che, paraMtu A samaya vicAraNIya che. apavarganAmamAlA : jaina graMthAvalI, pR. 309mAM ajJAtakartaka "apavarganAmamAlA' nAmanA graMthano ullekha che je 215 zloka-pramANa che. 1. apavAdhyAsitamavatritamahaMta natvA | apavarganAmamAlA vidhIyate mugdhabodhadhiyA / 2. zrIjinavallabha-jinadattasUrisevI jinapriyavineyaH / apavarganAmamAlAmakarojjinabhadrasUririmAm / / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 94 ekAkSarI-nAnArthakAMDa : TiMgabara dharasenAcArye 'ekAkSarI-nAnArthakAMDa' nAmanA kozanI paNa racanA karI 1 che. temAM 35 pagho che. ka thI laIne kSa sudhInA varNonA arthano nirdeza prathama 28 padyomAM che ane svarono arthanirdeza pachInA 7 padyomAM che. ekAkSaranAmamAlikA : lAkSaNika sAhitya amaracaMdrasUrie 'ekAkSaranAmamAlikA' nAmaka koza-graMthanI racanA 13mI zatAbdImAM karI che. A kozanA prathama padyamAM kartAe amarakavIndra nAma darzAvyuM che ane sUcita karyuM che ke vizvAbhidhAnakozonuM avalokana karIne A 'ekAkSaranAmamAlikA'nI racanA karI che. temAM 21 padyo che. amaracaMdrasUrie gujarAtanA rAjA visaladevanI rAjasabhAne vibhUSita karI hatI. temaNe potAnI zIghrakavitvazaktithI saMskRtamAM kAvya-samasyApUrti karIne samakAlIna kavisamAjamAM pratiSThita sthAna prApta karyuM hatuM. temanA anya graMtho A pramANe che : 1. bAlabhArata, 2. kAvyakalpalatA (kavizikSA), 3. padmAnaMda-mahAkAvya, 4. syAdizabdasamuccaya. ekAkSarakoza : mahAkSapaNake 'ekAkSarakoza' nAmanA graMthanI racanA karI che. kavie prAraMbhamAM ja Agamo, abhidhAno, dhAtuo ane zabdazAsanathI A ekAkSaranAmAbhidhAna karyuM che. 41 padyomAM ka thI kSa sudhInA vyaMjanonA arthapratipAdana pachI svaronA arthonuM digdarzana karyuM che. eka pratimAM kartAnA saMbaMdhamAM A prakArano pATha maLe che : 'jAkSarArthasaMtApaH mRtaH kSapaLAiima: / ' A rIte nAma sivAya A graMthakAra vize koI paricaya prApta thato nathI. A koza-graMtha prakAzita che. 1. paM. naMdalAla zarmAnI bhASA-TIkA sAthe san 1912mAM AkalUnivAsI nAthA raMgajI gAMdhI dvArA A anekArthakoza prakAzita karavAmAM Avyo che. 2. ekAkSaranAma-koSasaMgrahaH saMpAdaka-paM. munizrI ramaNIkavijayajI; prakAzaka - rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura, vi. saM. 2021. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koza ekAkSaranAmamAlA : ekAkSaranAmamAlAmAM 50 padyo che. vikramanI 15mI zatAbdImAM tenI racanA sudhAkalazamunie karI che. kartAe zrI vardhamAna tIrthaMkarane praNAma karIne aMtima padyamAM potAno paricaya ApatAM potAne maladhArigacchabhartA guru rAjazekharasUrinA ziSya batAvyA che. rAjazekharasUrie vi.saM. 1405mAM "prabandhakoza (caturvizatiprabandha) nAmanA graMthanI racanA karI che. upAdhyAya samayasuMdaragaNie saM. 1949mAM racAyelA "aSTalakSArthIartharatnAvalI'mAM A kozano nAmanirdeza karyo che ane avataraNa ApyuM che. sudhAkalazagaNiracita "saMgItopaniSad' (saM. 1380) ane teno sArasAroddhAra (saM. 1406) prApta thAya che. je san 1961mAM DaoN. umAkAnta premAnaMda zAha dvArA saMpAdita thaIne gAyakavADa oriyanTala sirIjha, 133 mAM "saMgItopaniSatu sAroddhAra' nAmathI prakAzita thayela che. Adhunika prAkRta-kozaH AcArya vijayarAjendrasUrie sADA cAra lAkha zloka-pramANa "abhidhAnarAjendra nAmanA prAkRta kozagraMthanI racanAno prAraMbha vi.saM. 1946mAM siyANAmAM karyo hato ane saM. 1960mAM sUratamAM tenI pUrNAhuti karI hatI. A koza sAta vizALakAya bhAgomAM che. temAM 60,000 prAkRta zabdonA mULa sAthe saMskRtamAM artho ApyA che ane te zabdonA mULasthAna ane avataraNa paNa ApyAM che. kyAMka kyAMka to avataraNomAM Akhe Akho graMtha ja ApavAmAM Avyo che. ghaNA avataraNo saMskRtamAM paNa che. Adhunika paddhatithI tenI saMkalanA thaI che. 2 A rIte A ja vijayarAjendrasUrino "zabdAmbudhikoza' prAkRtamAM che, je hajI prakAzita thayo nathI. 1. A "ekAkSaranAmamAlA" hemacandrAcAryanI "abhidhAnaciMtAmaNi'nI aneka AvRttionI sAthe pariziSTomAM (devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaMDa, vijayakasUrasUrisaMpAdita "abhidhAnacintAmaNi-koza', pR. 236-240) ane anekArtharatnamaMjUSA' pariziSTa ka (devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra phaMDa, graMtha 81)mAM paNa prakAzita che. 2. A koza ratalAmathI prakAzita thayo che. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya paM. haragoviMdadAsa trikamacaMda zeThe 'pAIyasamahaSNava' (prAkRtazabdamahArNava) nAmano prAkRta-hindI-zabda-koza racyo che je prakAzita che. 96 zatAvadhAnI zrI ratnacaMdrajI munie 'ardhamAgadhI-DikzanarI' nAmathI AgamonA prAkRta zabdono cAra bhASAomAM artha ApIne prAkRtakozagraMtha banAvyo che je prakAzita che. AgamoddhAraka AcArya AnaMdasAgarasUrinA 'alpaparicitasaiddhAntikazabdakoza'nA be bhAgo prakAzita thayA che. tauruSkInAmamAlA : somamaMtrInA putre (jenuM nAma jaNAvavAmAM nathI AvyuM) 'tauruSkInAmamAlA' aparanAma 'yavananAmamAlA' nAmanA saMskRta-phArasI-kozagraMthanI racanA karI che, jenI vi.saM. 1706mAM lakhAyelI 6 patronI eka prata amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranA saMgrahamAM che. tenA aMtamAM A pramANenI prazasti che H rAjarSerdezarakSAkRt gumAstyu sa ca kathyate / hImatiH sattvamityuktA yavanInAmamAlikA // iti zrIjainadharmIya zrIsomamantrIzvarAtmajaviracite yavanIbhASAyAM tauruSkInAmamAlA samAptA / saM. 1706 varSe zAke 1572 vartamAne jyeSThazuklASTamIghastre zrIsamAlakhAnaDerake lipikRtA mahimAsamudreNa / muslima rAjakALamAM saMskRta-phArasInA vyAkaraNa ane kozagraMthonI jainajainetaraskRta ghaNI badhI racanAo maLe che. bihArI kRSNadAsa, vedAMgarAya ane be ajJAta vidvAnonI vyAkaraNa-graMthonI racanAo amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. pratApabhaTTakRta 'yavananAmamAlA' ane ajJAtakartRka eka phArasI-kozanI hastalikhita prato paNa uparyukta vidyAmaMdiranA saMgrahamAM che. phArasI-koza : : koI ajJAtanAmI vidvAne A 'phArasI-koza'nI racanA karI che, jenI 20mI sadImAM lakhAyelI 6 patronI prata amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM prakaraNa alaMkAra vAmane potAnA "kAvyAlaMkArasUtramAM "alaMkAra' zabdanA be artha batAvyA che : 1. saundaryanA rUpamAM (saundaryakartA:) ane 2.alaMkaraNanA rUpamAM (martacitenena, RUvyutpajyA punaratnArabliokyamupamatiSa vartata). temanA mate kAvyazAstra-saMbaMdhI graMthane kAvyAlaMkAra e mATe kahevAya che ke temAM kAvyagata sauMdaryano nirdeza ane AkhyAna karavAmAM Ave che. tethI ApaNe ciM grAImanafarAta' kAvyane grAhya ane zreSTha mAnIe chIe. - "alaMkAra' zabdanA bIjA arthano ItihAsa jovAmAM Ave to rudradAmanunA zilAlekha anusAra dvitIya zatAbdI IsvI sanmAM sAhityika gadya ane padyane alaMkRta karavuM Avazyaka mAnavAmAM AvatuM hatuM. "nATyazAstra' (a. 17, 1-5)mAM 36 lakSaNa gaNAvavAmAM AvyA che. nATyamAM prayukta kAvyamAM temano vyavahAra thato hato. dhIre-dhIre A lakSaNo lupta thatAM gayAM ane temAMthI keTalAMka lakSaNono daMDI Adi prAcIna AlaMkArikoe alaMkAranA rUpamAM svIkAra karyo. bhUSaNa athavA vibhUSaNa nAmanA prathama lakSaNamAM alaMkAro ane guNono samAveza thayo. "nATyazAstra'mAM upamA, rUpaka, dIpaka, yamaka-A cAra alaMkArone nATakanA alaMkAro mAnavAmAM AvyA che. jainonA prAcIna sAhityamAM "alaMkAra' zabdano prayoga ane tenuM vivecana kyAM thayuM che ane alaMkAra-saMbaMdhI prAcIna graMtha kayA che, tenI zodha karavI paDaze. jaina siddhAMta-graMthomAM vyAkaraNanI sUcanA uparAMta kAvyarasa, upamA Adi vividha alaMkArono upayoga thayo che. pamI zatAbdImAM racita naMdIsUtramAM kAvyarasano ullekha - 1. bhUSaNanI vyAkhyA - ataMrabhunazaiva vadha: samataphatam bhUSaNairiva citrAthai stad bhUSaNamiti smRtam // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 lAkSaNika sAhitya che. "svarapAhuDamAM 11 alaMkArono ullekha che ane "anuyogadvArasUtramAM nava rasonA UhApoha uparAMta sUtronAM lakSaNa darzAvatAM kahevAmAM AvyuM che: niddosaM sAramaMtaM ca heujuttamalaMkiyaM / uvaNIaM sovayAraM ca miyaM mahurameva ca // arthAt sUtra nirdoSa, sArayukta, hetu dharAvatuM, upanIta-prastAvanA ane upasaMhAravALuM, sopacAra-aviruddhArthaka ane anuprAsayukta ane mita-alpAkSarI tathA madhura hovuM joIe. | vikrama saMvatanA prAraMbhamAM ja jainAcAryoe kAvyamaya kathAo lakhavAno prayatna karyo che. AcArya pAdaliptanI taraMgavatI, malayavatI, magadhasenA, saMghadAsagaNiviracita vasudevasiMDI tathA pUryAkhyAna Adi kathAono ullekha vikramanI pAMcamI-chaThThI sadImAM racAyelAM bhASyomAM Ave che. A graMtho alaMkAra ane rasathI yukta che. vikramanI 7mI zatAbdInA vidvAna jinadAsagaNi mahattara ane 8mI zatAbdImAM vidyamAna AcArya haribhadrasUrinA graMthomAM "vyAnaMdiM kuttamarci' kAvyane alaMkArothI yukta ane alaMkRta kahyuM che. haribhadrasUrie "AvazyakasUtra-vRtti... (patra 375)mAM kahyuM che ke sUtra batrIsa doSothI mukta ane "chavi' alaMkArathI yukta hovuM joIe. tAtparya e ke sUtra AdinI bhASA bhale sIdhI-sAdI svAbhAvika ja hoya paraMtu te zabdAlaMkAra ane arthAlaMkArathI vibhUSita hovI joIe. tenAthI kAvyanuM kalevara bhAva ane sauMdaryathI dedIpyamAna thaI jAya che. game tevI rucivALAne AvI racanA hRdayaMgama thAya che. prAcIna kaviomAM puSpadaMte potAnI racanAmAM rudraTa Adi kAvyAlaMkArikonuM smaraNa karyuM che. jinavallabhasUri, jemano vi.saM. 1167mAM svargavAsa thayo te, rudraTa, baMDI, bhAmaha Adi AlaMkArikonA zAstromAM nipuNa hatA, tema kahevAmAM AvyuM che. jaina sAhityamAM vikramanI navamI zatAbdI pUrve koI alaMkArazAstranI svataMtra racanA thaI hoya tema jaNAtuM nathI. navamI zatAbdImAM vidyamAna AcArya bappabhaTTisUriracita "kavi-zikSA' nAmaka racanA upalabdha nathI. prAkRta bhASAmAM racita "alaMkAradarpaNa" yadyapi vi.saM. 1165 pUrvenI racanA che paraMtu te kayA varSa ke zatAbdImAM racAyela che, te nizcita nathI. jo tene dasamI zatAbdIno graMtha Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra 99 mAnavAmAM Ave to tene alaMkAraviSayaka sarvaprathama racanA mAnI zakAya. vikramanI 10mI zatAbdImAM muni ajitasene "zRMgAramaMjarI' graMthanI racanA karI che paraMtu A graMtha atyAra sudhI jovAmAM Avyo nathI. te pachI thArApadrIyagacchanA namisAdhue rudraTa kavinA "kAvyAlaMkAra" para vi.saM. 1125mAM TIkA lakhI che. tenI pachI ja anya vidvAnonI kRtio upalabdha thAya che. - AcArya ratnaprabhasUriracita neminAthacaritamAM alaMkArazAstranI vistRta carcA Ave che. A rIte anya viSayonA graMthomAM prasaMgavazAt alaMkAra ane rasaviSayaka ullekho maLe che. jaina vidvAnonI A prakAranI kRtio para jainetara vidvAnoe TIkAgraMthonI racanA karI hoya, tevo "vAbhadAlaMkAra' sivAya koI graMtha sulabha nathI. jainetara vidvAnonI kRtio para jainAcAryonA aneka vyAkhyAgraMtho prApta thAya che. A graMtho jaina vidvAnonA gahana pAMDitya tathA vidyAviSayaka vyApaka dRSTinA paricAyaka che. alaMkAradarpaNa (alaMkAradappaNa) : "alaMkAradappaNa' nAmanI prAkRta bhASAmAM racAyelI ekamAtra kRti, je vi.saM. 1161mAM tADapatra para lakhavAmAM AvelI che, jaisalameranA bhaMDAramAM maLe che. tenuM AMtaranirIkSaNa karatAM jaNAya che ke A graMtha saMkSipta hovA chatAM paNa alaMkAra-graMthomAM ati prAcIna upayogI graMtha che. temAM alaMkAranAM lakSaNo batAvIne lagabhaga 40 upamA, rUpaka Adi arthAlaMkAro ane zabdAlaMkAronAM prAkRtabhASAmAM lakSaNo ApyA che. temAM kula 134 gAthAo che. tenA kartAnA viSayamAM A graMthamAM ke anya koI graMthomAM koI sUcanA maLatI nathI. kartAe maMgalAcaraNamAM zrutadevInuM smaraNa A rIte karyuM che : suMdarapaaviNNAsaM vimlaalNkaarrehirsriirN| suha (?ya) deviaM ca kavvaM paNaviyaM pavaravaNNahU~ // A pagha parathI jANI zakAya che ke A graMthanA racayitA koI jaina haze je vi.saM. 1161 pUrve thaI gayA haze. munirAja zrI puNyavijayajI dvArA jesalameranI pratinA AdhAre karavAmAM AvelI pratilipi jovAmAM AvI che. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 lAkSaNika sAhitya kavizikSA : AcArya bappabhaTTisUri (vi.saM. 800 thI 895)e "kavizikSA" ke evA ja nAmathI koI sAhityagraMtha racyo hoya, tema vinayacaMdrasUriracita "kAvyazikSAnA ullekho parathI jANI zakAya che. AcArya vinayacaMdrasUrie "kAvyazikSAnA prathama padyamAM 'vapnamaTTipuram' (pRSTha 1) ane 'takSaMIte vyaM vapUmaTTipAvataH' (pRSTha 109) A jAtanA ullekho karyA che. bappabhaTTasUrino "kavizikSA' ke A jAtanA nAmavALo anya koI graMtha Aja sudhI upalabdha thayo nathI. AcArya bappabhaTTasUrie anya graMthonI racanA paNa karI hatI. temanA 'tArAgaNa" nAmaka kAvyanuM nAma levAmAM Ave che paraMtu te hajI sudhI prApta thayuM nathI. zRMgAramaMjarIH muni ajitasene "zRMgAramaMjarI' nAmanI kRtinI racanA karI che. temAM 3 adhyAya che ane kula maLIne 128 paDyo che. A alaMkArazAstra-saMbaMdhI sAmAnya graMtha che. temAM doSa, guNa ane arthAlaMkAronuM varNana che. kartAnA viSayamAM kazI jANakArI maLatI nathI. phakta racanA parathI jANI zakAya che ke A graMtha vikramanI 10mI zatAbdImAM lakhavAmAM Avyo haze. enI hastalikhita prata sUratanA eka bhaMDAramAM che, tevo "jinaratnakoza' pR. 386mAM ullekha che. kRSNamAcAriyare paNa teno ullekha karyo che.' kAvyAnuzAsana siddhahemacaMdrazabdAnuzAsana' vagere aneka graMthonA nirmANathI suvikhyAta, gurjarezvara siddhArAja jayasiMha dvArA sanmAnita ane paramAhit kumArapALa narezanA dharmAcArya kalikAlasarvajJa AcArya hemacaMdrasUrie "kAvyAnuzAsana' nAmanA alaMkAragraMthanI vi. saM. 1196nI AsapAsamAM racanA karI che. 1. juo - hisTrI opha kalAsikala saMskRta liTarecara, pR. 752. 2. A graMtha nirNayasAgara presa, muMbaInI "kAvyamAlA' graMthAvalImAM svopajJa baMne vRttio sAthe prakAzita thayo hato. pachI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaIthI san 1938mAM prakAzita thayo. tenI bIjI AvRtti tyAMthI ja san 1965mAM prakAzita thaI che. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra A graMthamAM saMskRta sUtrabaddha ATha adhyAya che. pahelA adhyAyamAM kAvyanuM prayojana ane lakSaNa che, bIjAmAM rasanuM nirUpaNa che. trIjAmAM zabda, vAkya, artha ane rasanA doSa batAvavAmAM AvyA che. cothAmAM guNonI carcA karI che. pAMcamA adhyAyamAM cha prakAranA zabdAlaMkAronuM varNana che. chaThThAmAM 29 arthAlaMkAronAM svarUpanuM vivecana che. sAtamA adhyAyamAM nAyaka, nAyikA ane pratinAyakanA viSaya para carcA karavAmAM AvI che. AThamAmAM nATakanA prekSya ane zrAvya A be bheda ane temanA upabheda batAvavAmAM AvyA che. A pramANe 208 sUtromAM sAhitya ane nATyazAstrano eka ja graMthamAM samAveza karavAmAM Avyo che. = ghaNA vidvAno AcArya hemacaMdranA 'kAvyAnuzAsana' para mammaTanA 'kAvyaprakAza'nI anukRti hovAno AkSepa kare che. vAta ema che ke AcArya hemacaMdre potAnA pUrvaja vidvAnonI kRtionuM parizIlana karIne temAMthI upayogI dohana karIne vidyArthIonA zikSaNane lakSyamAM rAkhIne 'kAvyAnuzAsana'ne saraLa ane subodha banAvavAnI bharapUra koziza karI che. mammaTanA 'kAvyaprakAza'mAM je viSayonI carcA 10 ullAsa ane 212 sUtromAM karavAmAM AvI che te badhA viSayono samAveza 8 adhyAyo ane 208 sUtromAM mammaTathI paNa saraLa zailImAM karyo che. nATyazAstrano samAveza paNa AmAM ja karI dIdho che, jyAre 'kAvyaprakAza'mAM e vibhAga nathI. 101 bhojarAje 'sarasvatI-kaMThAbharaNa'mAM vipula saMkhyAmAM alaMkAro ApyA che. AcArya hemacaMdre A graMthano upayoga karyo che, tevo temanI 'vivekavRtti' parathI khyAla Ave che, paraMtu te alaMkAronI vyAkhyAone sudhArI-maThArIne potAnI dRSTie zreSThatara banAvavAnuM kArya paNa AcArya hemacaMdre karyuM che. jayAM mammaTe 'kAvyaprakAza'mAM 61 alaMkAra batAvyA che tyAM hemacaMdre chaThThA adhyAyamAM saMkara sAthe 29 arthAlaMkAra batAvyA che. tenAthI e ja vyakta thAya che ke hemacaMdre alaMkAronI saMkhyA ochI karIne atyupayogI alaMkAra ja ApyA che. jema ke, temaNe saMsRSTino aMtarbhAva saMkaramAM karyo che; dIpakanA lakSaNo evI rIte ApyAM che ke temAM tulyayogitAno samAveza thAya; parivRtti nAmanA alaMkAranA je lakSaNa ApyAM che temAM mammaTanA paryAya ane parivRtti baMneno samAveza thaI jAya che. rasa, bhAva ityAdi saMbaddha rasavat, preyas, Urjasvin, samAhita Adi alaMkAronuM varNana nathI karavAmAM AvyuM. ananvaya ane upameyopamA ne upamAnA prakAra mAnIne temano aMtamAM ullekha karI dIdho che. prativastUpamA, dRSTAnta tathA bIjA lekhako dvArA nirUpita nidarzanAno aMtarbhAva temaNe nidarzanamAM ja karI dIdho che. svabhAvokti Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 lAkSaNika sAhitya ane aprastutaprazaMsAne temaNe kramazaH jAti ane anyokti nAma ApyuM che. hemacaMdranI sAhityika vizeSatAo nimnalikhita che: 1. sAhitya-racanAno eka lAbha arthanI prApti, je mammaTe kahyo che, hemacaMdrane mAnya nathI. 2. mukula bhaTTa ane mammaTanI jema lakSaNAno AdhAra rUDhi ke prayojana na mAnatAM phakta prayojananuM ja hemacaMdra pratipAdana karyuM che. 3. arthazaktimUlaka dhvaninA 1. svataH saMbhavI, 2. kaviprauDhoktiniSpanna ane 3. kavinibaddhavandraprauDhoktiniSpanna - A traNa bheda darzAvanAra dhvanikArathI hemacaMdra potAno alaga mata pradarzita karyo che. 4. mammaTe " puSi pravit' padya zleSamUlaka aprastutaprazaMsAnA udAharaNa tarIke lIdhuM che, to hemacaMdre tene zabdazaktimUlaka dhvaninuM udAharaNa kahyuM che. 5. rasomAM alaMkArono samAveza karIne moTA-moTA kavioe niyamanuM ullaMghana karyuM che. A doSano dhvanikAre nirdeza nathI karyo, jyAre hemacaMdra karyo che. kAvyAnuzAsana'mAM kula maLIne 163ra uddharaNo ApavAmAM AvyA che. tenAthI e jJAta thAya che ke AcArya hemacaMdra sAhityazAstranA aneka graMthono UMDo abhyAsa karyo hato. hemacaMdra bhinna-bhinna graMthonA AdhAre potAnA "kAvyAnuzAsana'nI racanA karI che eTale temAM koI vizeSatA nathI, evuM vicAravAthI paNa hemacaMdra pratye anyAya thaze, kema ke hemacaMdrano dRSTikoNa vyApaka tema ja zaikSaNika hato. kAvyAnuzAsana-vRtti (alaMkAracUDAmaNi) : kAvyAnuzAsanapara AcArya hemacaMdra ziSyahitArtha "alaMkAracUDAmaNi' nAmanI svopajJa laghuvRttinI racanA karI che. hemacaMdre A vRtti racavAno hetu jaNAvatA kahyuM che ke: mAvAma vidratye pratanyate | A vRtti vidvAnonI prIti saMpAdana karavAnA hetuthI banAvI che. te saraLa che. temAM kartAe vivAdAspada muddAonI sUkSma vivecanA karI nathI. tema kahevuM paNa yogya gaNAze ke A vRttithI alaMkAraviSayaka viziSTa jJAna saMpanna na thaI zake. vRttikAre temAM 740 udAharaNo ane 67 pramANo ApyA che. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra 103 kAvyAnuzAsana-vRtti (viveka): viziSTa prakAranA vidvAno mATe hemacaMdra svayaM A ja "kAvyAnuzAsana" para "viveka nAmanI vRttinI racanA karI che. A vRttiracanAno hetu jaNAvatA hemacaMdra A pramANe kahyuM che : vivarItuM kvacid dRbdhaM navaM saMdarbhituM vacit / kAvyAnuzAsanasyAyaM vivekaH pravitanyate // A "viveka' vRttimAM AcArye 624 udAharaNa ane 201 pramANa ApyA che. temAM badhA ja vivAdAspada viSayo para carcA karavAmAM AvI che. alaMkAracUDAmaNi-vRtti (kAvyAnuzAsana-vRtti) : upAdhyAya yazovijayagaNie AcArya hemacaMdrasUrinA "kAvyAnuzAsana' para alaMkAracUDAmaNi-vRttinI racanA karI che, tevuM temanA pratimAzataka'nI svopajJA vRttimAM ullikhita "prapatiM vaitatvaravUDamanivRttavidhi:' thI jANI zakAya che. A graMtha paNa hajI sudhI prApta thayo nathI. kAvyAnuzAsana-vRttiH kAvyAnuzAsana' para AcArya vijayalAvaNyasUrie svopajJa baMne vRttionA AdhAre eka navI vRttinI racanA karI che, jeno prathama bhAga prakAzita thaI cUkyo che. kAvyAnuzAsana-avacUri : kAvyAnuzAsana' para AcArya vijayalAvaNyasUrinA praziSya AcArya vijayasuzIlasUrie nAnI evI "avacUri'nI racanA karI che. kalpalatA : kalpalatA' nAmanA sAhityika graMtha para "kalpalatApallava' ane 'kalpapallavazeSa' nAmanI be vRttio lakhAI che, tevuM 'kalpapallavazeSa'nI hastalikhita pratathI jJAta thAya che. vi.saM. 1205mAM tADapatra para lakhAyelI prata jesalameranA hastalikhita graMthabhaMDAramAMthI prApta thaI che, AthI kalpalatAno racanA kALa vi.saM. 1205 pUrveno mAnavo ucita che. kalpalatA'nA racayitA koNa hatA, teno "kalpapallavazeSamAM ullekha na hovAthI racanAkAranA viSayamAM kazI ja khabara nathI paDatI. vAdI devasUrie je Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya 'pramANanayatattvAloka' nAmanA dArzanika graMthanuM nirmANa karyuM che tenA 52 temaNe 'syAdvAdaratnAkara' nAmanI svopajJa vistRta vRttinI racanA karI che. temAM temaNe A graMtha viSayamAM A pramANe ullekha karyo che : 104 zrImadambAprasAdasacivapravareNa kalpalatAyAM tatsaGkete kalpapallave ca prapaJcitamastIti tata evAvaseyam / - A ullekhathI sUcita thAya che ke 'kalpalatA' ane tenI baMne vRttio - A traNe graMthonA kartA mahAmAtya aMbAprasAda hatA. A mahAmAtya vize eka dAnapatra-lekha maLyo che, jenA AdhAre nirNaya karI zakAya che ke teo gurjaranareza siddharAja jayasiMhanA mahAmAtya hatA ane kumArapALanA samayamAM paNa mahAmAtyanA rUpamAM vidyamAna hatA. 3 vAdI devasUri jevA prauDha vidvAne mahAmAtya aMbAprasAdanA graMthono ullekha karyo che, tenAthI samajI zakAya che ke aMbAprasAdanA A graMthonuM temaNe avalokana karyuM hatuM ane temanI vidvattA mATe sUrijIne AdarabhAva hato. vAdI devasUri pratye paNa aMbAprasAdane evo ja AdarabhAva hato, teno saMketa 'prabhAvakacarita'nA nimnokta ullekhathI thAya che : devabodha nAmanA bhAgavata vidvAna jyAre pATaNamAM AvyA tyAre temaNe pATaNanA vidvAnone lakSyamAM rAkhIne eka zlokano artha karI batAvavA paDakAra pheMkyo. jyAre cha mahinA sudhI koI vidvAna teno artha jaNAvI na zakyo tyAre mahAmAtya aMbAprasAde siddharAjane vAdI devasUrinuM nAma jaNAvI kahyuM ke teo Ano artha batAvI zakaze. siddharAje sUrijIne sAdara AmaMtraNa mokalAvyuM ane temaNe zlokanI spaSTa vyAkhyA kahI saMbhaLAvI, je sAMbhaLI badhA AnaMdita thaI gayA. 1. pariccheda 1, sUtra 2, pR. 29; prakAzaka-Arhutamata-prabhAkara, pUnA, vI2 saM. 2453. 2. gujarAtanA aitihAsika zilAlekho, lekha 144. 3. gujarAtano madhyakAlIna rAjapUta ItihAsa, pR. 332. 4. vAdidevasUricarita, zloka 61 thI 66. 5. janmAsAne tavA pAmvaprasAro bhUpateH puraH / devasUriprabhuM vijJarAjaM darzayati sma ca // 65 // * prabhAvaka-carita, vAdidevasUricarita. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra 105 abhiprAya e che ke jyAre vAdI devasUrie "syAdvAdaratnAkara'nI racanA karI tyAra pahelAM ja aMbAprasAde potAnA traNe graMthonI racanA pUrI karI dIdhI hatI. jo ke sAdhAdaratnAkara' hajI sudhI pUrepUro prApta thayo nathI eTale tenI racanAno cokkasa samaya ajJAta che. "kalpalatA' graMtha paNa hajI sudhI maLyo nathI. kalpalatApallava (saMketa) : kalpalatA" para mahAmAtya aMbAprasAda-racita "kalpalatApallava' nAmaka vRtti graMtha hato paraMtu te hajI sudhI prApta thayo nathI. AthI te viSayamAM kazuM kahI zakAya. nahIM. kalpapallavazeSa (viveka): "kalpalatA para "kalpapallavazeSa' nAmanI vRttinI 6500 zloka-parimANa hastalikhita prata jesalameranA bhaMDAramAMthI prApta thaI che. tenA kartA paNa mahAmAtya aMbAprasAda ja che. tenuM Adi padya A pramANe che : yat pallave na vivRtaM durbodhaM mandabuddhezcApi / kriyate kalpalatAyAM tasya viveko'yamatisugamaH // A graMthamAM alaMkAra rasa ane bhAvo viSayamAM dArzanika carcA karavAmAM AvI che. temAM ghaNAM udAharaNo anya kavionAM che ane ghaNAM svanirmita che. saMskRta sivAya prAkRtanAM paNa aneka padya che. kalpalatAne vibudhamaMdira, pallavIne maMdirano kaLaza ane "zeSa'ne teno dhvaja kahevAmAM Avela che. vAbhadAlaMkAra : vAbhuTAlaMkAranA kartA vAlmaTa che. prAkRtamAM temane bAhaDa kahetA hatA. teo gurjaranareza siddharAjanA samakAlIna ane temanA dvArA sanmAnita hatA. temanA pitAnuM nAma soma hatu ane te mahAmaMtrI hatA. keTalAka vidvAno mahAmaMtrI udayananuM bIjuM nAma soma hatuM, tema mAne che. A vAta sAcI hoya to A vAbhaTa vi.saM. 1179 thI 1213 sudhI vidyamAna hatA. 1. baMbhaNDasuttisaMpuDamuttiamaNiNopahAsasamuha vv| sicivAha6 tti taNo mAsi vuho tasya somansa . (4. 148, pR. 72) 2. "prabandhaciMtAmaNi' zRMga 22, zloka 472, 674. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 lAkSaNika sAhitya A graMthamAM pa pariccheda che. kula 260 padyo che - adhikAMza padyo anuSTramAM che. paricchedanA aMtamAM keTalAka paDyo anya chaMdomAM racavAmAM AvyA che. temAM ojaguNa (3.14)nuM citraNa karatuM eka mAtra gadya avataraNa che. prathama paricchedamAM kAvyanuM lakSaNa, kAvyanI racanAmAM pratibhAtuno nirdeza, pratibhA, vyutpatti ane abhyAsanI vyAkhyA, kAvyaracanA mATe anukULa paristhiti ane kavioe pAlana karavAnA niyamonI carcA che. bIjA paricchedamAM kAvyanI racanA saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane bhUtabhASA-A cAra bhASAomAM karI zakAya che - te varNaveluM che. kAvyanA chaMda-nibaddha ane gadyanibaddha - evA be tathA gadya, padya ane mizra-evA traNa prakAranA bheda ApavAmAM AvyA che. tenI pachI padya ane vAkyanA ATha doSonAM lakSaNonuM udAharaNa sAthe vivecana karIne artha-doSonuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. trIjA paricchedamAM kAvyanA dasa guNa ane lakSaNa udAharaNasahita ApavAmAM AvyA che. cothA paricchedamAM citra, vikrokti, anuprAsa ane yamaka-A cAra zabdAlaMkAro tathA temanA upabhedonuM, 35 arthAlaMkAro ane vaidarbhI tathA gauDI-A be rItionuM vivecana karavAmAM AvyuM che. pAMcamA paricchedamAM nava rasa, nAyaka ane nAyikAonA bheda ane tatsaMbaMdhI anya viSayonuM nirUpaNa che. A graMthamAM je udAharaNa ApavAmAM AvyAM che te kartAnAM svaracita jaNAya che. caturtha paricchedanA 49, 53, 54, 74, 78, 106, 107 ane 148 saMkhyaka udAharaNa prAkRtamAM che. AmAM "neminirvANa-kAvya'nAM cha padya uddhata che. 1. vAbhadAlaMkAra-vRttiH AcArya somasuMdarasUri (sva.vi.saM. 1499)nA saMtAnIya siMhadevagaNie "vAbhuTAlaMkAra' para 1331 zloka-parimANa vRttinI racanA karI che.' 2. vAbhadAlaMkAra-vRtti: tapAgacchIya AcArya vizAlarAjanA ziSya sAmodayagaNie "vAbhadAlaMkAra' para 1164 zloka-parimANa vRtti banAvI che. 1. A vRtti nirNayasAgara presa, muMbaIthI chapAI che. 2. AnI hastalikhita prata amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra 107 3. vAbhadAlaMkAra-vRttiH kharataragacchIya jinaprabhasUrinA saMtAnIya jinatilakasUrinA ziSya upAdhyAya rAjahaMse (san 1350-1400) "vAbhadAlaMkAra' para vRttinI racanA karI che.' 4. vADmaTAlaMkAra-vRttiH kharataragacchIya sAgaracaMdranA saMtAnIya vAcanAcArya ratnapIranA ziSya jJAnapramodagaNi vAcake vi.saM. 1681mAM "vAgabhaTAlaMkAra' para 2956 zlokaparimANa vRttinI racanA karI che. 5. vAlmaTAlaMkAra-vRtti: kharataragacchIya AcArya jinarAjasUrinA ziSya AcArya jinavardhanasUri (sanuM 1405-1419)e "vAbhadAlaMkAra' para 1035 zloka-parimANa vRttinI racanA karI che, jenI cAra hastalikhita prato amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che, jemAMthI eka prata vi.saM. 1539mAM ane bIjI vi.saM. 1618mAM lakhAyelI che. 6. vAmbhaTAlaMkAra-vRttiH kharataragacchIya sakalacaMdranA ziSya upAdhyAya samayasuMdaragaNie "vAlmaTAlaMkAra" para vi.saM. 1992mAM 165) zloka-parimANa vRttinI racanA karI che, jenI hastalikhita prata maLe che. 7. vAbhaTAlaMkAra-vRttiH muni kSemahaMsagaNie "vAbhuTAlaMkAra" para "samAsAnvaya' nAmaka TippaNanI racanA karI che. 1. juo - "bhAMDArakara riporTa san 1883-84, pR. 156, 279. "iti zrIkharataragacchaprabhuzrIjinaprabhu(bha)sUrisaMtAnya(nIya)pUjya shriijintilksuuriziSyazrIranAMlopAdhyAvatIya zrIvAmAnaMvArIya pada raccheH " AnI hastalikhita prata vi.saM. 1486nI bhAMDArakara risarca insTITyUTa, pUnAmAM che. 2. saMvat vikramagRteH vidhu-vasu-rasa- maf I jJAnapramodavAcakagaNibhiriyaM viracitA vRttiH // 3. AnI hastalikhita prata amadAvAdanA DelAnA bhaMDAramAM che. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 8. vAgbhaTAlaMkAra-vRtti H AcArya vardhamAnasUrie 'vAgbhaTAlaMkAra' para vRttinI racanA karI che, tevo jaina graMthAvalImAM ullekha che. 9. vAgbhaTAlaMkAra-vRtti H muni kumudacaMdre 'vAgbhaTAlaMkAra' para vRttinI racanA karI che. lAkSaNika sAhitya 10. vAgbhaTAlaMkAra-vRttiH muni sAdhukIrtie 'vAgbhaTAlaMkAra' para vi.saM. 1620-21mAM vRttinI racanA karI che.1 11. vAgbhaTAlaMkAra-vRtti H 'vAgbhaTAlaMkAra' 52 koI ajJAtanAmA munie vRttinI racanA karI che. 12. vAgbhaTAlaMkAra-vRtti H digaMbara vidvAna vAdirAje 'vAgbhaTAlaMkAra' para TIkAnI racanA vi.saM. 1729nI dIpamAlikAnA divase guruvAre citrA nakSatramAM vRzcika lagna samaye pUrNa karI. vAdirAja khaMDelavAlavaMzIya zreSThI pomarAja (padmarAja)nA putra hatA. teo potAne potAnA samayanA dhanaMjaya, AzAdhara ane vAgbhaTanA padadhAraka eTale ke temanA jevA vidvAna jaNAve che. teo takSakanagarInA rAjA bhImanA putra rAjasiMha rAjAnA maMtrI hatA. 13-15. vAgbhaTAlaMkAra-vRtti H pramodamANikyagaNie paNa 'vAgbhaTAlaMkAra' para vRttinI racanA karI che. jainetara vidvAnomAM anaMtabhadranA putra gaNeza tathA kRSNavarmAe 'vAgbhaTAlaMkAra' para TIkAo lakhI che. kavizikSA : vAdI devasUrinA ziSya AcArya jayamaMgalasUrie 'kavizikSA' nAmanA graMthanI racanA karI che. A graMtha 300 zloka-parimANa gadyamAM lakhAyelo che. temAM alaMkAranA viSayamAM ati saMkSepamAM nirdeza karatA aneka tathyapUrNa viSayo para prakAza pADavAmAM Avyo che. 1. juo - jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pR. 581-2. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra 109 A kRtimAM gurjaranareza siddharAja jayasiMhanA prazaMsAtmaka padyo daSTAntarUpe ApavAmAM AvyA che. A kRti vikramanI 13mI zatAbdImAM racAyelI che.' AcArya jayamaMgalasUrie mAravADamAM sthita suMdhAnI pahADInA saMskRta zilAlekhanI racanA karI che. temanI apabhraMza ane jUnI gujarAtI bhASAnI racanAo prApta thAya che. alaMkAramahodadhiH - "alaMkAramahodadhi' nAmaka alaMkAraviSayaka graMtha harSapurIya gacchanA AcArya naracaMdrasUrinA ziSya narendraprabhasUrie mahAmAtya vastupAlanI vinaMtIthI vi.saM. 1280mAM racyo. A graMtha ATha taraMgomAM vibhakta che. mULa graMthanA 304 padya che. prathama taraMgamAM kAvyanuM prayojana ane tenA bhedonuM varNana, bIjAmAM zabdavaicitryanuM nirUpaNa, trIjAmAM dhvanino nirNaya, caturthamAM guNIbhUta vyaMgyano nirdeza, paMcamamAM doSonI carcA, chaThThAmAM guNonuM vivecana, sAtamAmAM zabdAlaMkAra ane AThamAmAM arthAlaMkAranuM nirUpaNa karyuM che. graMtha vidyArthIo mATe upayogI che. alaMkAramahodadhi-vRtti alaMkAramahodadhi' graMtha para AcArya narendraprabhasUrie svopajJa vRttinI racanA vi.saM. 1282mAM karI che. A vRtti 4500 zloka-pramANa che. temAM prAcIna mahAkavionA 982 udAharaNarUpa vividha padyo nATaka, kAvya Adi graMthomAMthI udhRta karavAmAM AvyA che. amadAvAdanA DelAnA bhaMDAranI 30 patronI "arthAlaMkAra-varNana' nAmanI kRti koI svataMtra graMtha nathI paraMtu A "alaMkAramahodadhi' graMthanA AThamA taraMga ane tenI svopajJa TIkAnI nakala ja che. 1. A graMthanI tADapatrIya prata khaMbhAtanA zAMtinAtha bhaMDAramAM che. tenI presa kopI munirAja zrI puNyavijayajI pAse che. 2. A "alaMkAramahodadhi graMtha gAyakavADa oriyanTala sirIjhamAM chapAI gayo che. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 lAkSaNika sAhitya AcArya narendraprabhasUrinI anya racanAo A pramANe che: 1. kAkulthakeli', 2. vivekakalikA, 3. vivekapAdapa, 4. vastupAlaprazastikAvya-zloka 37 5. vastupAlaprazastikAvya-zloka 104, 6. giranAranA maMdirano zilAlekha. kAvyazikSA : AcArya raviprabhasUrinA ziSya AcArya vinayacaMdrasUrie "kAvyazikSA"nAmanA graMthanI racanA karI che. temAM temaNe racanA-samaya nathI Apyo, paraMtu AcArya udayasiMhasUriracita dharmavidhi-vRttinuM saMzodhana A ja AcArya vinayacaMdrasUrie vi.saM. 1286mAM karyuM hatuM, tevo ullekha maLato hovAthI A graMtha paNa te samaya AsapAsamAM racAyo haze, tema mAnI zakAya che. A graMthamAM cha pariccheda che: 1. zikSA, 2. kriyAnirNaya, 3. lokakauzalya, 4. bIjavAvarNana, 5. anekArthazabdasaMgraha ane 6. rasabhAvanirUpaNa. temAM udAharaNa mATe aneka graMthonA ullekha ane saMdarbha ApavAmAM AvyA che. AcArya hemacaMdrasUriracita "kAvyAnuzAsana'nI viveka-TIkAmAMthI aneka padyo ane bANanA harSacarita'mAMthI aneka gadyasaMdarbha levAmAM AvyA che. kavi banavA mATe Avazyaka 1. "purAtattva' traimAsika : pustaka 2, pR. 246mAM ApavAmAM AvelI "bRhaTTippanikA'mAM kAkusthakeli 1500 zloka-pramANa nATaka hovAnI sUcanA che. AcArya rAjazekharakRta nyAyakaMdalIpuMjikA'mAM be graMthono ullekha A rIte che : "tasya guroH priyaziSyaH prabhunarendraprabhaH prabhavADhyaH / yo'laGkAramahodadhimakarot kAkutsthakeliM ca // " - piTarsana riporTa 3, 275. 2. vivekakalikA ane vivekapAdapa - A baMne sUkti-saMgraha che. 3. "alaMkAramahodadhi' graMthamAM A baMne prazastio pariziSTarUpe chapAI gaI che. 4. A lekha "prAcIna jaina lekhasaMgrahamAM chapAI gayo che. 5. A lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdathI prakAzita che. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra 111 je so guNa raviprabhasUrie batAvyA che temano vistArapUrvaka ullekha karavAmAM Avyo che tenAthI jANI zakAya che ke AcArya raviprabhasUrie alaMkArasaMbaMdhI koI graMthanI racanA karI haze, je Aje upalabdha nathI. kAvyazikSAmAM 84 dezonA nAma, rAjA bhoja dvArA jItAyelA dezonAM nAma, kavionI prauDhoktiothI utpanna thayelI upamAo ane loka-vyavahAranA jJAnano paNa paricaya ApavAmAM Avyo che. A viSayamAM AcArya A pramANe kahyuM che : iti lokavyavahAraM guru padavinayAdavApya kaviH sAram / navanavabhaNitizravyaM karoti sutarAM kSaNAt kAvyam / / caturtha paricchedamAM sArabhUta vastuono nirdeza karIne te-te nAmonA nirdezapUrvaka prAcIna mahAkavionA kAvyo ane jaina guruo racita zAstrono abhyAsa karavo Avazyaka batAvyo che. bIjo kriyAnirNaya-pariccheda vyAkaraNanA dhAtuono ane pAMcamo ane kAryazabdasaMgraha-pariccheda zabdonA ekAdhika arthonuM jJAna karAve che. chaThThA paricchedamAM rasonuM nirUpaNa che. tenAthI e jaNAya che ke AcArya vinayacaMdrasUri alaMkAra-viSaya uparAMta vyAkaraNa ane kozanA viSayamAM paNa niSNAta hatA. aneka graMthonA ullekho parathI jaNAya che ke teo eka bahuzruta vidvAna hatA. kavizikSA ane kavitArahasyaH mahAmAtya vastupAlanA jIvana ane temanA sukRto saMbaMdhita "sukRtasaMkIrtanakAvya' (sarga 11, zloka saMkhyA 555)nA racayitA ane Thakkara lAvaNyasiMhanA putra mahAkavi arisiha mahAmAtya vastupAlanA Azrita kavi hatA. teo 13mI sadImAM vidyamAna hatA. te kavi vAyaDagacchIya AcArya jIvadevasUrinA bhakta hatA ane kavIzvara AcArya amaracaMdrasUrinA kalAguru hatA. AcArya amaracaMdrasUrie "kavizikSA' nAmaka je sUtrabaddha graMtha racyo che tathA tenA para je "kAvyakalpalatA" nAmanI svopajJa vRtti banAvI che temAM keTalAka sUtro A arisiMhanA racelA hovAno svayaM AcArya amarasiMhasUrie ullekha karyo che : sArasvatAmRtamahArNavapUrNimendo matvA'risiMhasukaveH kavitArahasyam / kiJcicca tadracitamAtmakRtaM ca kiJcid vyAkhyAsyate tvaritakAvyakRte'tra sUtram // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya A padya parathI e paNa jANa thAya che ke kavi arisiMhe 'kavitArahasya' nAmanA sAhityika graMthanI racanA karI hatI. paraMtu A graMtha hajI sudhI prApta thayo nathI. 112 kavi jalhaNanI 'suktimuktAvalI'mAM arasI ThakkuranA cAra subhASito uddhRta che. temAM ullikhita 'arasI' arisiMha ja hovAnuM keTalAka vidvAnonuM anumAna che. 'kavizikSA'mAM 4 pratAna, 21 stabaka ane 798 sUtro che. kAvyakalpalatA-vRtti : saMskRta sAhityanA aneka graMthonI racanA karanAra, jaina-jainetara vargamAM potAnI vidvattAthI khyAti prApti karanAra ane gurjara nareza vizaladeva (vi.saM. 1243 thI 1291)nI rAjyasabhAne alaMkRta karanArA vAyaDagacchIya AcArya jinadattasUrinA ziSya AcArya amaracaMdrasUrie potAnA kalAguru kavi arisiMhanA 'kavitArahasya'ne dhyAnamAM rAkhIne 'kavizikSA' nAmanA graMthanI zlokamaya sUtrabaddha racanA karI, jemAM keTalAka sUtro kavi arisiMhanA ane keTalAka sUtro AcArya amaracaMdrasUrinAM jaNAvyA che. A 'kavizikSA' 52 AcArya amaracaMdrasUrie svayaM 3357 zloka-parimANa kAvyakalpalatA-vRtti' nI racanA karI che. temAM 4 pratAna, 21 stabaka ane 798 sUtro A pramANe che : prathama chaMdaHsiddhi pratAna che. temAM 1. anuSTuzAsana, 2. chaMdoDabhyAsa, 3. sAmAnyazabda, 4. vAda ane 5. varNasthiti--A pramANe 5 stabaka 113 zlokabaddha sUtromAM che. bIjuM pratAna zabdasiddhi che. temAM 1. rUDha-yaugika-mizrazabda, 2. yaugikanAmamAlA, 3. anuprAsa ane 4. lAkSaNika--A rIte 4 stabaka 206 zlokabaddha sUtromAM che. trIjuM pratAna zleSa-siddhi che. temAM 1. zleSa-vyutpAdana, 2. sarvavarNana, 3. uddiSTavarNana, 4. adbhutavidhi ane 5. citraprapaMca--A rIte pAMca stabaka 189 zlokabaddha sUtromAM che. 1. A kRti 'kavikalpalatAvRtti' nAmathI caukhaMbA saMskRta sirIjha, kAzIthI chapAI gaI che. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra 113 cothuM arthasiddhi pratAna che. temAM 1. alaMkArAbhyAsa, 2. varSArthotpatti, 3. AkArArthotpatti, 4. kriyArthotpatti, 5. prakIrNaka, 6. saMkhyA nAmaka ane 7. samasyAkrama-A pramANe sAta stabaka 290 zloka-baddha sUtromAM che. kavi saMpradAyanI paraMparA na jaLavAvAthI ane taviSayaka ajJAnatAne kAraNe kavitAnI utpattimAM sauMdarya nathI AvI zakatuM. A viSayanI sAdhanA mATe AcArya amaracaMdrasUrie uparyukta viSayothI bharapUra evI "kAvyakalpalatA-vRtti'nI racanA karI che. kavitA-nirmANa-vidhi para rAjazekharanI "kAvya-mImAMsA' thoDoka prakAza jarUra pADe che, paraMtu pUrNatayA nahIM. kavi kSemendranuM "kavikaMThAbharaNa' mULa tattvono bodha karAve che paraMtu te paryApta nathI. kavi halAyudhanuM "kavirahasya' phakta kriyA-prayogonI vicitratAono bodha karAve che mATe te paNa ekadezIya che. jayamaMgalAcAryanI kavizikSA' eka nAno graMtha che, AthI te paNa paryApta nathI. vinayacaMdranI "kAvyazikSA'mAM keTalAka viSayo jarUra che paraMtu te paNa pUrNa nathI. AthI e spaSTa che ke kAvyanirmANanA abhyAsIo mATe amaracaMdrasUrinI "kAvyakalpalatA-vRtti ane devezvaranI "kAvyakalpalatA' e baMne graMtho upayogI che. devezvare potAnI kAvyakalpalatAnI amaracaMdrasUrinI vRttinA AdhAre saMkSepamAM racanA karI che.' AcArya amaracaMdrasUrie sarasvatInI sAdhanA karIne siddhakavitva prApta karyuM hatuM. temanA Azukavitva vize prabaMdhomAM keTalIya vAto ullikhita che. jayAre AcArya amaracaMdrasUri vizaladeva rAjAnI vinaMtIthI temanA rAjadarabAramAM AvyA tyAre somezvara, somAditya, kamalAditya, nAnAka paMDita vagere mahAkavio upasthita hatA. te badhAe temane samasyAo pUchI. te samaye temaNe 108 samasyAonI pUrti karI hatI, tethI teo Azukavi rUpe prasiddha thayA. nAnAka paMDita nIta nathatimAM yuvatinazAsu A eka pAda ApIne samasyA pUrNa karavA kahyuM tyAre amaracaMdrasUrie tarata ja A pramANe samasyApUrti karI dIdhI : 1. prathama pratAnanA pAMcamA stabakano 'satoDapi vije' thI laIne pemevAsaMmatam' sudhIno Akho pATha devezvare potAnI "kAvyakalpalatA'mAM lIdho che. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 lAkSaNika sAhitya zrutvA dhvanermadhuratAM sahasAktIrNe bhUmau mRge vigatalAJchana eva candraH / mA gAnmadIyavadanasya tulAmatIva gItaM na gAyatitarAM yuvatirnizAsu // A samasyApUrtithI badhA prasanna thayA ane AcArya amaracaMdrasUri samasta kavimaMDalamAM zreSTha kavinA rUpamAM mAna pAmavA lAgyA. teo "veNIkapANa amara' nAmathI paNa prakhyAta che. temaNe aneka graMthonI racanA karI che, jenA AdhAre jANI zakAya che ke teo vyAkaraNa, alaMkAra, chaMda ityAdi viSayomAM khUba pravINa hatA. temanI racanAzailI saraLa, madhura, svastha ane naisargika che. temanI racanAo zabdAlaMkAro ane arthAlaMkArothI manohara banI che. temanA anya graMtho A che: 1. svAdizabdasamuccaya, 2. pahmAnaMdakAvya, 3. bAlabhArata, 4. chaMdoratnAvalI, 5. dvaupadIsvayaMvara, 6. kAvyakalpalatAmaMjarI, 7. kAvyakalpalatA-parimala, 8, alaMkAraprabodha, 9. sUktAvalI, 10. kalAkalApa Adi. kAvyakalpalatAparimala-vRtti tathA kAvyakalpalatAmaMjarI-vRttiH "kAvyakalpalatA-vRtti' para ja AcArya amaracaMdrasUrie svopA kAvyakalpalatAmaMjarI', je hajI sudhI prApta thaI nathI, tathA 1122 zloka-parimANa kAvyakalpalatAparimala' vRttionI racanA karI che." kAvyakalpalatAvRtti-makarandaTIkAH "kAvyakalpalatAvRtti para AcArya hIravijayasUrinA ziSya zubhavijayajIe vi.saM. 1665mAM (jahAMgIra bAdazAhanA rAjyakALamAM) AcArya vijayadevasUrinI AjJAthI 3196 zloka-parimANa eka TIkA racI che. 1. A graMtha anupalabdha che. 2. "kAvyakalpalatAparimala'nI be hastalikhita apUrNa pratio amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. 3. AnI prato jesalameranA bhaMDAramAM ane amadAvAdasthita hAjA paTelanI poLanA upAzrayamAM che. A TIkA prakAzita thaI nathI. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra temanA racelA anya graMtho A pramANe che : 1. haimanAmamAlA-bIjaka, 2. tarkabhASAvArtika (saM. 1633), 3. syAdvAdabhASA-vRttiyuta (saM. 1667), 4. kalpasUtraTIkA, 5. praznotta2ratnAkara (senaprazna). kAvyakalpalatAvRtti-TIkA : jinaratnakozanA pR. 89mAM upAdhyAya yazovijayajIe 3250 zloka parimANa eka TIkAnI AcArya amaracaMdrasUrinI 'kAvyakalpalatAvRtti' para racanA karI che, tevo ullekha che.1 115 kAvyakalpalatAvRtti-bAlAvabodha : nemicaMdra bhaMDArI nAmanA vidvAne 'kAvyakalpalatAvRtti' para jUnI gujarAtImAM 'bAlAvabodha'nI racanA karI che. temaNe 'SaSTizataka' prakaraNa paNa banAvyuM che. kAvyakalpalatAvRtti-bAlAvabodha : kharataragacchIya muni merusuMdare vi.saM. 1535mAM 'kAvyakalpalatAvRtti' para jUnI gujarAtImAM eka anya 'bAlAvabodha'nI racanA karI che. temaNe SaSTizataka, vidagdhamukhamaMDana, yogazAstra ityAdi graMtho para bAlAvabodhonI racanA karI che. alaMkAraprabodha : 00 AcArya amaracaMdrasUrie 'alaMkAraprabodha' nAmanA graMthanI racanA vi.saM. 1280nI AsapAsamAM karI che. te graMthano ullekha AcArye potAnI 'kAvyakalpalatAvRtti (pR. 116)mAM karyo che. A graMtha hajI sudhI upalabdha nathI thayo. kAvyAnuzAsana : mahAkavi vAgbhaTe 'kAvyAnuzAsana' nAmanA alaMkAra-graMthanI racanA 14mI zatAbdImAM karI che. teo mevADa dezamAM prasiddha evA jaina zreSThI nemikumAranA putra ne rAhaDanA laghubaMdhu hatA. A graMtha pAMca adhyAyomAM gadyamAM sUtrabaddha che. prathama adhyAyamAM kAvyanuM prayojana ane hetu, kavi-samaya, kAvyanuM lakSaNa ane gadya Adi traNa bheda, mahAkAvya, 1. AnI prata amadAvAdanA vimalagacchanA upAzrayamAM che, tema sUcita karavAmAM AvyuM che. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 lAkSaNika sAhitya AkhyAyikA, kathA, caMpU, mizrakAvya, rUpakanA dasa bheda ane geya - A rIte vividha viSayono saMgraha che. bIjA adhyAyamAM pada ane vAkyanA doSo, arthanA cauda doSo, bIjAo dvArA nirdiSTa dasa guNa, traNa guNonA saMbaMdhamAM potAno spaSTa abhiprAya ane traNa rItio viSe ullekha che. - trIjA adhyAyamAM 63 alaMkAronuM nirUpaNa che. temAM anya, apara, AziSa, ubhayanyAsa, pihita, pUrva, bhAva, mata ane leza - A rIte keTalAya virala alaMkArono nirdeza che. caturtha adhyAyamAM zabdAlaMkAranA citra, zleSa, anuprAsa, vakrokrita, yamaka ane punaruktavadAbhAsa - evA bheda ane upabheda batAvyA che. paMcama adhyAyamAM nava rasa, vibhAva, anubhAva ane vyabhicArI, nAyaka ane nAyikAnA bheda, kAmanI dasa dazAo ane rasanA doSa - A pramANe vividha viSayonI carcA che. A sUtro para svopajJa "alaMkAratilaka' nAmanI vRttinI racanA vAbhaTe karI che. temAM kAvya-vastunuM phuTa nirUpaNa ane udAharaNo ApavAmAM AvyA che. caMdraprabhakAvya, neminirvANa-kAvya, rAjamatI-parityAga, sItA nAmaka kavayitrI ane abdhimaMthana jevA (apabhraMza) graMthonA padyo udAharaNarUpe ApavAmAM AvyA che. kAvyamImAMsA ane kAvyaprakAzano temAM khUba upayoga karavAmAM Avyo che. temAM vAbhadAlaMkAra'no paNa ullekha che. vividha dezo, nadIo ane vanaspationo ullekha tathA medapATa, rAhaDapura ane naloTakapurano nirdeza karavAmAM Avyo che. kavinA pitA nemikumArano paNa ullekha che. temanA anya be graMtho chaMdonuzAsana ane RSabhacarita-no paNa ullekha maLe che. kavie TIkAnA aMtamAM potAnI namratA pragaTa karI che. teo potAne dvitIya vAbhaTa gaNAvIne lakhe che ke rAjA rAjasiMha bIjA jayasiMhadeva che, takSakanagara bIjuM aNahillapura che ane huM vAdirAja bIjo vAtmaTa chuM. 1. zrImadbhImanRpAlajasya balinaH zrIrAjasiMhasya me sevAyAmavakAzamApya vihitA TIkA zizUnAM hitaa| hInAdhikyavaco yadatra likhitaM tad vai budhaiH kSamyatAM gArhasthyAvaninAthasevanadhiyaH kaH svasthatAmApnuyAt / / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra 117 zRMgArArNavacaMdrikA : digaMbara jainamuni vijayakIrtinA ziSya vijayavarNAe "zRMgArASTravacaMdrikA' nAmanA alaMkAra-graMthanI racanA karI che. dakSiNa kAnaDA jillAmAM rAja karanArA jaina rAjavaMzomAM baMgavaMzIya (gaMgavaMzIya) rAjA kAmarAya baMga, je zaka saM. 1186 (san 1264, vi.saM. 1320)mAM siMhAsanArUDha thayo hato, nI prArthanA svIkArIne kavivara vijayavarNAe A graMthanI racanA karI hatI. te svayaM kahe che ke : itthaM nRpaprArthitena mayA'laGkArasaMgrahaH / kriyate sUriNA (? varNinA) nAmnA zrRMgArArNavacandrikA // A graMthamAM kAvyanA guNa, rIti, doSa, alaMkAra vagerenuM nirUpaNa karatAM jeTalAM paNa padyamaya udAharaNo ApavAmAM AvyAM che te badhA rAjA kAmarAya baMganI prazaMsArUpe che. aMtamAM varNajI kahe che : zrIvIranarasiMhakAmarAyabaGganarendrazaradindusannibhakIrtiprakAzake zrRGgArArNavacandrikAnAmni alaMkArasaMgrahe // kavie prAraMbhamAM 7 padyamAM suprasiddha kannaDa kavi guNavarmAnuM smaraNa karyuM che. anya padyomAM baMgavADInI tatkAlIna samRddhinI spaSTa jhalaka maLe che tathA kadaMba rAjavaMzanA viSayamAM paNa sUcanA maLe che. "zRMgArASTravacaMdrikA'mAM dasa pariccheda A pramANe che : 1. varga-gaNa-phalanirNaya, 2. kAvyagatazabdArthanirNaya, 3. rasabhAvanirNaya, 4, nAyakabhedanirNaya, pa. dazaguNanirNaya, 6. rItinirNaya, 7. vRtti(g)nirNaya 8. zaThAbhAganirNaya, 9. alaMkAranirNaya, 10. doSa-guNanirNaya. A saraLa ane svataMtra graMtha che. alaMkAra saMgraha: kannaDa jaina kavi amRtanaMdIe "alaMkArasaMgraha' nAmaka graMthanI racanA karI che. tene "alaMkArasAra' paNa kahe che "kannaDakavicarita' (bhA. 2, pR. 33)thI jANa thAya che ke amRtanaMdI 13mI zatAbdImAM thaI gayA hatA. rasaratnAkara' nAmanA kannaDa alaMkAragraMthanI bhUmikAmAM che. veMkaTarAva tathA eca.TI.zeSa AyaMgare "alaMkAsaMgraha' vize A pramANe paricaya Apyo che : 1. zrImadvijayakIrtyAkhyagururAjapadAmbujam / / 5 / / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 lAkSaNika sAhitya amRtanaMdIno "alaMkArasaMgraha' nAmano eka graMtha che. tenA prathama paricchedamAM varNagaNavicAra, bIjAmAM zabdArthanirNaya, trIjAmAM rasanirNaya, cothAmAM netRbhedavicAra, paMcamamAM alaMkAra-nirNaya, chaThThAmAM doSaguNAlaMkAra, sAtamAmAM sagganirUpaNa, AThamAmAM vRtti(tti)nirUpaNa ane navamA paricchedamAM kAvyAlaMkAra nirUpaNa che." A temano koI svataMtra graMtha nathI. prAcIna AlaMkArikonA graMthone joIne manva bhUpatinI anumatithI temaNe A saMgrahAtmaka graMtha banAvyo. graMthakAra svayaM A vAtano svIkAra karatAM kahe che ke : saMcityaikatra kathaya saukaryAya satAmiti / mayA tatprArthitenetthamamRtAnandayoginA // 8 // manva bhUpatinA pitA, vaMza, dharma tathA kAvyaviSayaka jijJAsA vize paNa graMthakAre thoDo paricaya Apyo che. manva bhUpatino samaya san 1299 (vi.saM. 1355)nI AsapAsano mAnavAmAM Ave che. alaMkAramaMDanaH mALavA-mAMDavagaDhanA sulatAna Alama zAhanA maMtrI maMDane vividha viSayo para aneka graMtho lakhyA che. temAM alaMkAra-sAhitya viSayano "alaMkAramaMDana' paNa che. teno racanA samaya vi. 15mI zatAbdI che. temAM pAMca pariccheda che. prathama paricchedamAM kAvyanAM lakSaNo, tenA prakAra ane rItionuM nirUpaNa che. dvitIya paricchedamAM doSonuM varNana che. trIjA paricchedamAM guNonuM svarUpadarzana che. cothA paricchedamAM rasonuM nidarzana che. pAMcamA paricchedamAM alaMkAronuM vivaraNa che. 1. vazuddhi vyavRtti rasAt mAvAnastaram netRbhedAnalaGkArAn doSAnapi ca tadguNAn // 6 // nATyadharmAn rUpakoparUpakANAM bhidA lapsi (?) / cATuprabandhabhedAMzca vikIrNAstatra tatra tu // 7|| 2. 36manAM purvamuratAm (?) | bhaktibhUmipatiH zAsti jinapAdAbjaSaTpadaH / / 3 / / tasya putrastyAgamahAsamudrabirudAGkitaH / somasUryakulottaMsamahito manvabhUpatiH // 4 // sa kadAcit sabhAmadhye kAvyAlApakathAntareM / apRcchadamRtAnandamAdareNa kavIzvaram / / 5 / / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra 119 maMtrI maMDana zrImAlavaMzIya sonagarA gotranA hatA. teo jAloranA mULa nivAsI hatA paraMtu temanI sAtama-AThamI peDhInA pUrvajo mAMDavagaDhamAM AvIne vasyA hatA. temanA vaMzamAM maMtrIpada paNa paraMparAgata cAlyuM AvatuM hatuM. maMDana paNa Alama zAha (huzaMgagorI-vi.saM. 1461-1488)nA maMtrI hatA. Alama zAha vidyApremI hato. AthI maMDana para tene adhika sneha hato. teo vyAkaraNa, alaMkAra, saMgIta ane sAhityazAstramAM pravINa ane kavi hatA. temano kAkAno dIkaro dhanada paNa khUba vidvAna hato. teNe bhartuharinA subhASitatrizatI'nI jema nItizataka, zRMgArazataka ane vairAgyazataka-A traNe zatakonI racanA karI hatI. temanA vaMzamAM vidyA pratye jevo anurAga hato tevI ja dharmamAM utkaTa zraddhAbhakti hatI. te badhA jainadharmAvalambI hatA. AcArya jinabhadrasUrinA upadezathI maMtrI maMDane pracura dhana vyaya karIne jaina siddhAMta-graMthono siddhAMtakoza lakhAvyo hato. maMtrI maMDana vidvAna hovA sAthe panika paNa hatA. teo vidvAno pratye atyanta sneha rAkhatA hatA ane temanuM ucita sammAna karI dAna ApatA hatA. mahezvara nAmanA vidvAna kavie maMDana ane temanA pUrvajonuM vigatasabhara varNana karato "kAvyamanohara' nAmano graMtha lakhyo che. temanAthI tenA jIvananI ghaNI badhI vAto vize jANI zakAya che. maMDane potAnA lagabhaga badhA graMthonA aMtamAM maMDana zabda joDyo che. maMDananA anya graMtho A che : 1. sArasvatamaMDana, 2. upasargamaMDana, 3. zRMgAramaMDana, 4. kAvyamaMDana, 5. caMpUmaMDana, 6. kAdambarImaMDana, 7. saMgItamaMDana, 8. caMdravijaya, 9. kavikalpadrumaskandha. kAvyAlaMkAra sAra : kAlikAcArya-saMtAnIya khaMDilagacchIya AcArya jinadevasUrinA ziSya AcArya bhAvadevasUrie paMdaramI zatAbdInA prAraMbhamAM "kAvyAlaMkArasAra' nAmanA graMthanI racanA karI che. A padyAtmaka kRtinA prathama padyamAM teno "kAvyAlaMkArasArasaMkalanA', pratyeka adhyAyanI puSmikAmAM "alaMkArasAra' ane AThamA adhyAyanA aMtima padyamAM "alaMkAra saMgraha nAmathI ullekha karyo che : 1. A graMtha "alaMkAramahodadhinA aMtamAM gAyakavADa oriyanTala sirIjha, vaDodarAthI prakAzita thayo che. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12) lAkSaNika sAhitya AcAryabhAvadevena prAcyazAstramahodadheH / / AdAya sAraratnAni kRto'laMkArasaMgrahaH // A nAnakaDo paNa atyaMta upayogI graMtha che. temAM 8 adhyAya ane 131 zloko che. 8 adhyAyonA viSaya A pramANe che : 1. kAvyanuM phaLa, hetu ane svarUpanirUpaNa, 2. zabdArthasvarUpanirUpaNa, 3. zabdArthadoSaprakaTana, 4. guNaprakAzana, 5. zabdAlaMkAranirNaya, 6. arthAlaMkAra prakAzana, 7. rItisvarUpanirUpaNa, 8. bhAvAvirbhAva. temanA anya graMtho A pramANe jaNAya che : 1. pArzvanAthacarita (vi.saM. 1412), 2. jaiTiNacariyA (yatidinacaryA), 3. kAlikAcAryakathA. akabarasAhizRMgAradarpaNa: . jainAcArya bhaTTAraka pAmerunA ziSyaratna pAsuMdaramaNie "akabarasAhizRMgAradarpaNa" nAmanA alaMkAra-graMthanI racanA karI che. teo nAgorI tapAgacchanA bhaTTAraka yati hatA. temanI paraMparAnA harSakIrtisUrie "dhAtutaragiNI'mAM temanI yogyatAno paricaya A pramANe Apyo che : mogalasamrATa akabaranI vidvatsabhAmAM padmasuMdare koI mahApaMDitane zAstrArthamAM parAjita karyo hato. akabare potAnI vidvatsabhAmAM temane sammAnya vidvAnomAM sthAna ApyuM hatuM. temane rezamI vastra, pAlakhI ane gAma bheTamAM ApyuM hatuM. teo jodhapuranA rAjA mAladevanA sammAnya vidvAna hatA. akabarasAhizRMgAradarpaNa' nAmathI ja khyAla Ave che ke A graMtha bAdazAha akabarane lakSamAM rAkhIne lakhavAmAM Avyo che. graMthakAre rudra kavinI zrRMgAratilakanI zailInuM anusaraNa karIne tenI racanA karI che, paraMtu tenuM prastutIkaraNa maulika che. ghaNI jagyAe to A graMtha sauMdarya ane zailImAM tenAthI caDhiyAto che. lakSaNa ane udAharaNa graMthakartAnAM svanirmita che. A graMtha cAra ullAsomAM vibhakta che. kula maLIne temAM 345 nAnA-moTA paDyo 1. sAheH saMsadi padmasundaragaNijitvA mahApaNDitaM kSauma-grAma-sukhAsanAdyakabarazrIsAhito labdhavAn / hindUkAdhipamAladevanRpatermAnyo vadAnyo'dhikaM / zrImadyodhapure surepsitavacAH padmAhvayaM pAThakam // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra che. tenA traNa ullAsomAM zrRMgAranuM pratipAdana che ane cothAmAM rasonuM. AmAM nava rasano svIkAra karavAmAM Avyo che.1 graMthakAranI anya racanAo A pramANe che H 1. rAyamallAbhyudayakAvya (vi.saM. 1615), 2. yadusuMda2mahAkAvya, 3. pArzvanAthacarita, 4. jambusvAmikathAnaka, pa. rAjaprazrIyanATyapadabhaMjikA, 6. paramatavyavacchedasyAdvAdadvAtriMzikA, 7. pramANasuMda2, 8. sArasvatarUpamAlA, 9. suMdaraprakAzazabdArNava, 10, hAyanasuMdara, 11. SaDvASAgarbhitanemistava, 12. varamaMgalikAstotra, 13. bhAratIstotra. kavimukhamaMDana : kharataragacchIya sAdhukIrti muninA ziSya mahimasuMdaranA ziSya paM. jJAnamerue 'kavimukhamaMDana' nAmanA alaMkAragraMthathI racanA karI che. graMthanuM nirmANa daulatakhAM mATe karavAmAM AvyuM che tevo ullekha kavie karyo che. paM. jJAnamerue gujarAtI bhASAmAM 'guNakaraNDaguNAvalIrAsa' temaja anya graMtho racyA che. A rAsa-graMtha vi.saM. 1676mAM racAyo che.3 kavimadaparihAra : 121 upAdhyAya sakalacaMdranA ziSya zAMticaMdre 'kavimadaparihAra' nAmaka alaMkArazAstrasaMbaMdhI eka graMthanI racanA vi.saM. 1700nI AsapAsamAM karI che, tevo ullekha jinaratnakoza, pR. 82mAM che. kavimadaparihAra-vRtti H muni zAMticaMdre 'kavimadaparihAra' para svopajJa vRttinI racanA karI che. mugdhamedhAlaMkAra : 'mugdhamedhAlaMkAra' nAmaka alaMkArazAstraviSayaka A nAnI evI kRti nA kartA ratnamaMDanagaNi che. temano racanA-samaya 17mI sadI che. 1. A graMtha prAdhyApaka sI. ke. rAjA dvArA saMpAdita thaIne gaMgA oriyanTala sirIjha, bIkAnerathI san 1943mAM prakAzita thayo che. 2. A 'rAjasthAnanA jaina zAstra-bhaMDAronI graMthasUci' bhA.2, pR. 278mAM sUcita ka2vAmAM Avyo che. A graMthanI 10 patronI prati upalabdha che. 3. 'jaina gurjara kavio' bhA. 1, pR. 495; bhAga 3, khaMDa 1, pR. 979. 4. A 2 patrAtmaka kRti pUnAnA bhAMDArakara oriyaMTala insTITyUTamAM che. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 22 lAkSaNika sAhitya ratnamaMDanagaNie upadezataraMgiNI Adi graMthonI paNa racanA karI che. mugdhamedhAlaMkAra-vRttiH mugdhamedhAlaMkAra' para koIka vidvAne TIkA lakhI che." kAvyalakSaNa : ajJAtakartaka "kAvyalakSaNa' nAmaka 2500 zloka-parimANa eka kRtino ullekha jaina graMthAvalI pR. 316 para che. karNAlaMkAramaMjarIH trimalla nAmaka vidvAne "karNAlaMkAramaMjarI' nAmanA alaMkAragraMthanI racanA karI che. teno ullekha jaina graMthAvalI pR. 315mAM che. prakrAntAlaMkAra-vRtti: - jinaharSanA ziSya "prakrAntAlaMkAra-vRtti nAmanA graMthanI racanA karI che. tenI hastalikhita tADapatrIya prata pATaNanA bhaMDAramAM vidyamAna che. teno ullekha jinaratnakoza, pR. 257mAM che. alaMkAra-cUrNiH "alaMkAra-cUrNi' nAmaka graMtha koI ajJAtanAmA racanAkAranI racanA che. teno ullekha jinaratnakoza, pR. 17mAM che. alaMkAraciMtAmaNI : digaMbara vidvAna ajitasene "alaMkAraciMtAmaNi" nAmanA graMthanI racanA 18mI zatAbdImAM karI che. temAM pAMca pariccheda che ane viSaya-varNana A pramANe 1. kavizikSA, 2, citra(zabda)-alaMkAra, 3. yamakAdivarNana, 4. arthAlaMkAra ane 5. rasa AdinuM varNana. alaMkAraciMtAmaNi-vRttiH alaMkAraciMtAmaNi para koI ajJAtanAmI vidvAne vRttinI racanA karI che. teno ullekha jinaratnakoza, pR. 17mAM che. 1. AnI 3 patronI prati pUnAnA bhAMDArakara oriyaMTala inasTITyUTamAM che. 2. A graMtha solApurathI prakAzita thaI gayo che. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra vakroktipaMcAzikA : ratnAkare 'vakroktipaMcAzikA' nAmaka graMthanI racanA karI che. teno ullekha jaina graMthAvalI, pR. 312mAM che. temAM vakroktinAM pacAsa udAharaNa che ke vakrokti alaMkAraviSayaka pacAsa padyo che, te jANI zakAyuM nathI. 123 rUpakamaMjarI : gopAlanA putra rUpacaMdre 100 zloka-parimANa eka kRtinI racanA vi.saM. 1644mAM karI che. teno ullekha jaina graMthAvalI, pR. 312mAM che. jinaratnakozamAM teno nirdeza nathI, paraMtu A hakIkata temAM pR. 332 para 'rUpamaMjarInAmamAlA' mATe nirdiSTa che. graMthanuM nAma jotAM temAM rUpaka alaMkAranA viSayamAM nirUpaNa haze tevuM anumAna thAya che. A dRSTie A graMtha alaMkAra-viSayaka mAnI zakAya. rUpakamAlA H 'rUpakamAlA' nAmanI traNa kRtiono ullekha maLe che. 1. upAdhyAya puNyanaMdane 'rUpakamAlA'nI racanA karI che ane tenA para samayasuMdaragaNie vi.saM. 1663mAM 'vRtti'nI racanA karI che. 2. pArzvacaMdrasUrie vi.saM. 1586mAM 'rUpakamAlA' nAmaka kRtinI racanA karI che. 3. koI ajJAtanAmA munie 'rUpakamAlA'nI racanA karI che. A traNe kRtio alaMkAraviSayaka che ke anyaviSayaka te zodhanIya che. kAvyAdarza-vRtti H mahAkavi daMDIe lagabhaga vi.saM. 700mAM 'kAvyAdarza' graMthanI racanA karI che. temAM traNa pariccheda che. prathama paricchedamAM kAvyanI vyAkhyA, prakAra tathA vaidarbhI ane gauDI A be rItio, dasa guNa, anuprAsa ane kavi banavA mATe trividha yogyatA AdinI carcA che. bIjA paricchedamAM 35 alaMkAronuM nirUpaNa che. trIjAmAM yamakanuM vistRta nirUpaNa, judA-judA prakAranA citrabaMdho, soLa prakAranI prahelikAo ane dasa doSonA viSayamAM vivaraNa che. A 'kAvyAdarza' para tribhuvanacaMdra aparanAma vAdI siMhasUrie TIkAnI racanA 1. A vAdI siMhasUri kadAca vi.saM. 1324mAM 'praznazataka'nI racanA karanArA kAsadraha gacchanA naracaMdrasUrinA guru hatA. juo jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pR. 413. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 karI che. tenI vi.saM. 1758nI hastalikhita prata baMgalA lipimAM che. kAvyAlaMkAra-vRtti H mahAkavi rudraTe lagabhaga vi.saM. 940mAM 'kAvyAlaMkAra'nI 16 adhyAyomAM racanA karI che. kavi bhAmaha ane vAmane paNa potAnA alaMkAragraMthonA nAma 'kAvyAlaMkAra' rAkhyAM che. rudraTe alaMkAronA vargIkaraNa mATe saiddhAMtika vyavasthA karI che. alaMkAronuM varNana ja A graMthonI vizeSatA che. graMthamAM ApavAmAM AvelA aneka udAharaNo temanA potAnAM che. ahIM nava raso uparAMta dazamA 'preyas' nAmaka rasano nirdeza karavAmAM Avyo che. trIjA adhyAyamAM yamakanA viSayamAM 58 padyo che. pAMcamA adhyAyamAM citrabaMdhonuM vivaraNa che. lAkSaNika sAhitya A 'kAvyAlaMkAra' para namisAdhue vi.saM. 1125mAM vRtti, jene 'TippaNa' kahe che, tenI racanA karI che. A misAdhu thArApadragacchIya zAlibhadranA ziSya hatA. temaNe potAnA pUrvanA kavio ane AlaMkAriko tathA temanA graMthonAM nAmono nirdeza karyo che. namisAdhue aprabhaMzanA 1. upanAgara, 2. AbhIra ane 3. grAmya - A traNa bhedo saMbaMdhita mAnyatAonA viSayamAM ullekha karyo che, jenuM rudraTe nirasana karIne apabhraMzanA aneka prakAro gaNAvyA che. deza-pradezabheda ne kAraNe apabhraMza bhASA paNa tattat prakAranI hoya che. temanAM lakSaNo je-te dezonA loko pAsethI jANI zakAya che. misAdhue 'AvazyakacaityavaMdana-vRtti'nI racanA vi.saM. 1122mAM karI che. kAvyAlaMkAra-nibaMdhanavRtti H digaMbara vidvAna AzAdhare rudraTanA 'kAvyAlaMkAra' para nibaMdhana nAmanI vRttinI racanA vi.saM. 1296nI AsapAsamAM karI che. kAvyaprakAza-saMketavRtti : mahAkavi mammaTe lagabhaga vi. saM. 1110mAM 'kAvyaprakAza' nAmanA kAvyazAstranA ati upayogI evA graMthanI racanA karI che. temAM 10 ullAsa che ane 143 kArikAomAM saMpUrNa kAvyazAstranI lAkSaNika vAtono samAveza karavAmAM Avyo che. A graMtha para svayaM mammaTe vRtti racI che. temAM temaNe anya graMthakAronA 620 pagho 1. raudraTasya vyadhAt AvyAnaMArasya nivandhanam // - sAgAradharmAmRta, prazasti. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra udAharaNarUpe ApyA che. potAnI pahelAMnA graMthakAro jevA ke bhAmaha, vAmana, abhinavagupta, udbhaTa vagerenA abhiprAyono ullekha karIne potAno judo mata pradarzita karyo che. mammaTa pachIthI thaI gayelA AlaMkArikoe 'kAvyaprakAza'no yatheccha upayoga karyo che ane tenA para aneka TIkAonI racanA karI che, e ja tenI lokapriyatAnuM pramANa che. A 'kAvyaprakAza' para rAjagacchIya AcArya sAgaracaMdranA ziSya mANikyacaMdrasUrie saMketa nAmanI TIkAnI racanA karI che je upalabdha TIkAomAM khUba prAcIna che. temaNe vi.saM. 'rasa-vA-grahAdhIza'no ullekha karyo che, jeno artha koI 1216, koI 1246 ane koI 1266 kare che. AcArya mANikyacaMdrasUri maMtrI vastupAlanA samakAlIna hatA AthI vi.saM. 1266 yogya jaNAya che. 125 AcArya mANikyacaMdre potAnA pUrvakAlIna graMthakAronI kRtiono paNa paryAsa upayoga karyo che. AcArya hemacaMdranA 'kAvyAnuzAsana'nI svopajJa 'alaMkAracUDAmaNi' ane 'viveka' TIkAomAMthI paNa upayogI sAmagrI uSkRta karI che. kAvyaprakAza-TIkA : tapAgacchIya muni harSakule 'kAvyaprakAza' 52 eka TIkA racI che. teo vikramanI soLamI zatAbdImAM thaI gayA. sAradIpikA-vRtti H kharataragacchIya AcArya jinamANikyasUrinA ziSya vinayasamudragaNinA ziSya guNaratnagaNie 'kAvyaprakAza' para 10000 zloka-pramANa 'sAradIpikA' nAmanI TIkAnI racanA potAnA ziSya ratnavizAla mATe karI hatI. kAvyaprakAza-vRtti : AcArya jayAnaMdasUrie 'kAvyaprakAza' para eka vRtti lakhI che jenuM zloka-pramANa 4400 che. 1. AnI hastalikhita prati pUnAnA bhAMDArakara oriyanTala risarca insTITyUTamAM che. 2. vilovaya vividhA: TIjA JadhItva 7 guormuhAt / kAvyaprakAzaTIkeyaM racyate sAradIpikA // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 kAvyaprakAza-vRtti H upAdhyAya yazovijayagaNie 'kAvyaprakAza' para eka vRtti 17mI sadImAM banAvI hatI, jeno thoDoka-aMza hajI sudhI prApta thayo che. kAvyaprakAza-khaMDana (kAvyaprakAza-vivRtti) : mahopAdhyAya siddhicaMdragaNie mammaTaracita 'kAvyaprakAza'nI TIkA lakhI che, jenuM nAma temaNe graMthanA prAraMbhanA padya 3mAM 'kAvyaprakAzavivRtti' jaNAvyuM che paraMtu padya 5mAM 'lakhyunatADavuM maM' ane 'tatrAvAvanuvAvapUrvAvyAprajAzavunDanamArakhyate' evA ullekho hovAthI A TIkAnuM nAma 'kAvyaprakAzakhaMDana' ja jaNAya che. racanA samaya vi.saM. 1714nI AsapAsa che. lAkSaNika sAhitya A TIkAmAM be jagyAe 'smatavRSTI to'vaseyaH' ane 'gurunAnA vRddIAtaH' evA ullekha hovAthI jaNAya che ke A khaMDanAtmaka TIkA uparAMta temaNe vistRta vyAkhyAnI racanA paNa karI hatI, je hajI sudhI prApta thaI nathI. TIkAkAre A racanA AlocanAtmaka diMSTae banAvI che. AlocanA paNa kAvyaprakAzagata badhA ja vicAro para nathI karavAmAM AvI, paraMtu je viSayomAM TIkAkArane kaMI matabheda che te vicAronuM temAM khaMDana karavAno prayAsa karavAmAM Avyo che. kAvyanI vyAkhyA, kAvyanA bheda, rasa ane anya sAdhAraNa viSayonA je ullekho TIkAkArane yogya nathI lAgyA te viSayomAM potAnuM maMtavya vyakta ka2vA mATe temaNe prastuta TIkAnuM nirmANa karyuM che. siddhicaMdragaNinI anya racanAo A pramANe che : 1. kAdambarI (uttarArdha) TIkA, 2. zobhanastuti-TIkA, 3. vRddhaprastAvoktiratnAkara, 4. bhAnucaMdracarita, 5. bhaktAmarastotra-vRtti, 6. tarkabhASA-TIkA, 7. saptapadArthI-TIkA, 8. jinazataka-TIkA, 9. vAsavadattAvRtti athavA vyAkhyATIkA, 10. anekArthopasarga-vRtti, 11. dhAtumaMjarI, 12. AkhyAtavAda-TIkA, 13, prAkRtasubhASitasaMgraha, 14. sUktiratnAkara, 15. 1. zAherakabbaradharAdhipamaulimaulezcetaHsaroruhavilAsaSaDaMhitulyaH / vidvaccamatkRtakRte budhasiddhicandraH kAvyaprakAzavivRtiM kurute'sya ziSyaH // 2. A graMtha 'siMdhI jaina graMthamAlA'mAM chapAI gayo che. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra 127 maMgalavAda, 16. samasmaraNavRtti, 17. lekhalikhanapaddhati, 18. saMkSiptakAdambarIkathAnaka, 19. kAvyaprakAza-TIkA. sarasvatIkaMThAbharaNa-vRtti (padaprakAza) : aneka graMthonA nirmAtA evA mAlavAnA vidyApriya rAjA bhojarAje "sarasvatIkaMThAbharaNa' nAmanA kAvyazAstra saMbaMdhI graMthanuM nirmANa vi.saM. 1150nI AsapAsamAM karyuM che. A vizALakAya vRtti 643 kArikAomAM moTAbhAge saMgrahAtmaka che. temAM kAvyAdarza, dhvanyAloka ityAdi graMthonAM 1500 padyo udAharaNarUpe ApavAmAM AvyA che. temAM pAMca pariccheda che. prathama paricchedamAM kAvyanuM prayojana, lakSaNa ane bheda, pada, vAkya ane vAkyarthanA soLa-soLa doSo tathA zabdanA covIsa guNo nirUpita che. dvitIya paricchedamAM 24 zabdAlaMkAronuM varNana che. tRtIya paricchedamAM 24 arthAlaMkAronuM varNana che. caturtha paricchedamAM zabda ane arthanA upamA Adi alaMkAronuM nirUpaNa che. paMcama paricchedamAM rasa, bhAva, nAyaka ane nAyikA, pAMca saMdhio, cAra vRttio vagere nirUpita che. A "sarasvatIkaMThAbharaNa" para bhADAgArika pArjacaMdranA putra AjaDe 'padaprakAza' nAmanA TIkA-graMtha' thI racanA karI che. teo AcArya bhadrezvarasUrine guru mAnatA hatA. temaNe bhadrezvarasUrine bauddha tArkika dinAga samakakSa batAvyA che. A TIkA graMthamAM prAkRta bhASAnI vizeSatAnAM udAharaNa che tathA vyAkaraNanA niyamono ullekha vidagdha mukhamaMDana-avacUrNiH bauddhadharmI dharmadAse vi.saM. 1310nI AsapAsamAM 'vidagdhamukhamaMDA" nAmanI alaMkArazAstra saMbaMdhI kRti cAra paricchedomAM racI che. temAM prahelikA ane citrakAvya saMbaMdhI jANakArI paNa ApavAmAM AvI che. A graMtha para jainAcAryoe aneka TIkAo racI che. 14mI zatAbdImAM vidyamAna kharataragacchIya AcArya jinaprabhasUrie vidagdhamukhamaMDana" para avacUrNinI racanA karI che. 1. AnI hastalikhita tADapatrIya prata pATaNanA bhaMDAramAM khaMDita avasthAmAM vidyamAna che. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 vidagdhamukhamaMDana-TIkA : kharataragacchIya AcArya jinasiMhasUrinA ziSya labdhicaMdranA ziSya zivacaMdre 'vidagdhamukhamaMDana' para vi.saM. 1669mAM 'subodhikA' nAmanI TIkA racI che. A TIkAnuM parimANa 2504 zloka che. TIkAnA aMtamAM kartAe potAno paricaya A pramANe Apyo che : zrIlabdhivardhanamunervinayI vineyo vidyAvatAM kramasarojaparISTipUtaH / cakre yathAmati zubhAM zivacandranAmA vRttiM vidagdhamukhamaNDanakAvyasatkAm // 1 // lAkSaNika sAhitya nandartu - bhUpAla (1669 ) vizAlavarSe harSeNa varSAtyayaharSadata / mevAtideze lavarAbhidhAne pure samArabdhamidaM samAsIt // 2 // vidagdhamukhamaMDana-vRtti H kharataragacchIya sumatikalazanA ziSya muni vinayasAgare vi.saM. 1699mAM 'vidagdhamukhamaMDana' para eka vRttinI racanA karI che. vidagdhamukhamaMDana-vRtti H muni vinayasuMdaranA ziSya vinayaratne 17mI zatAbdImAM 'vidagdhamukhamaMDana' para vRtti racI che. vidagdhamukhamaMDana-TIkA : muni bhImavijaye 'vidagdhamukhamaMDana' para eka TIkAnI racanA karI che. vidagdhamukhamaMDana-avasUri : 'vidagdhamukhamaMDana' para koI ajJAtanAmA munie 'avasUri'nI racanA karI che. avasUrino prAraMbha 'mRtvA binendrarmApa' thI thAya che, tenAthI spaSTa thAya che ke A jainamunikRta avasUri che. vidagdhamukhamaMDana-TIkA : kakudAcArya-saMtAnIya koI munie 'vidagdhamukhamaMDana' para eka TIkA racI che. zrI agaracaMdajI nAhaTAe bhAratIya vidyA, varSa 2, aMka 3mAM 'jainetara graMtho para jaina vidvAnoM kI TIkAoM' zIrSaka heThaLanA lekhamAM teno ullekha karyo che. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra 129 vidagdhamukhamaMDana-bAlAvabodhaH AcArya jinacaMdrasUri (vi.saM. 1487-1530)nA ziSya upAdhyAya merusuMdare vidagdha mukhamaMDana' para jUnI gujarAtImAM "bAlAvabodha'nI 1454 zloka-pramANa racanA karI che. temaNe SaSTizataka, vAbhadAlaMkAra, yogazAstra ItyAdi graMtho para paNa bAlAvabodho racyA che. alaMkAravacUrNiH kAvyazAstraviSayaka koI graMtha para 'alaMkArAvacUrNi" nAmanI TIkAnI 12 patronI hastalikhita prata prApta thAya che. A 350 zlokonI pAMca paricchedAtmaka koI kRti para 1500 zloka-parimANa vRtti-avacUri che. temAM mULa kRtinAM pratIka ja ApavAmAM AvyA che. mULa kRti kaI che, teno nirNaya thato nathI. A avasUrinA kartA koNa che, te paNa ajJAta che. avacUrimAM eka jagyAe (12mA patramAM) "jina"no ullekha che. tenAthI tathA "avacUri' nAmathI paNa A TIkA koI jainanI kRti haze tema anumAna thaI zake che. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cothuM prakaraNa chaMda "chaMda' zabda ghaNA arthomAM vaparAyo che. pANininA "aSTAdhyAyImAM chaMdasa zabda vedono bodhaka che. "bhagavadgItAmAM vedone chaMdam kahevAmAM AvyA cheH UrdhvamUlamadhaHzAkhamazvatthaM prAharavyayam chANi yastha pani yasta re sA veravi (15.1) amarakoza (chaThThI zatAbdI)mAM "mamayIndra mazaH' (3.20) - "chaMdano artha "mananI vAta" ke "abhiprAya karavAmAM Avyo che. temAM anyatra (3.88) "chaMda zabdano "vaza" artha jaNAvavAmAM Avyo che. temAM ja 'inTa pasfkhanAre ' (3.232). - chaMdano artha 'padya" ane "abhilASa" paNa karavAmAM Avyo che. tethI "chaMda' zabdano prayoga padyanA arthamAM paNa ati prAcIna jaNAya che. zikSA, kalpa, vyAkaraNa, nirukta, jyotiSa ane chaMdasa - A cha vedAMgomAM "chaMda zAstrIne gaNavAmAM AvyuM che. chaMda' zabdano paryAyavAcI "vRtta' zabda che, paraMtu te zabda chaMdanI jema vyApaka nathI. chaMda:zAstrano artha che akSara yA mAtrAonA niyamathI udbhUta evA vividha vRttonI zAstrIya vicAraNA. sAmAnyapaNe ApaNA dezamAM sarvaprathama padyAtmaka kRtinI racanA thaI che AthI prAcInatama "Rgvada' AdinAM sUkto chaMdamAM ja racAyelAM che. tevI ja rIte jainonA AgamagraMtho paNa aMzataH chaMdamAM racAyelA che. jainAcAryoe chaMdazAstranA aneka graMtho lakhyA che. A graMthonA viSayamAM ApaNe ahIM vicAra karIzuM. ratnamaMjUSA : saMskRtamAM racAyelA "ratnamaMjUSA" nAmaka chaMda-graMthanA kartAnuM nAma ajJAta che. tenA pratyeka adhyAyanA aMtamAM TIkAkAre 'ti ratagUSAyAM chandrovicityAM bhASyataH' 1. A graMtha "sabhASya-ratnamaMjUSA'nAmathI bhAratIya jJAnapITha, kAzIthI san 1949mAM pro. velaNakara dvArA saMpAdita thaIne prakAzita thayo che. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaMda 131 evo nirdeza karyo che. tethI tenuM nAma "chandoviciti' paNa che, tema jaNAya che. sUtrabaddha A graMthamAM nAnA-nAnA ATha adhyAya che ane kula maLIne 230 sUtro che. A graMtha mukhyatve varNavRtta-viSayaka che. temAM vaidika chaMdonuM nirUpaNa nathI karavAmAM AvyuM. temAM ApavAmAM Avela keTalAka chaMdonAM nAma AcArya hemacaMdranAM chandoDanuzAsana' sivAya bIjA graMthomAM upalabdha thatAM nathI. A graMthanA udAharaNomAM jainatvanI asara jovAmAM Ave che ane tenA TIkAkAra jaina che AthI mULa kartA paNa jaina hovAthI saMbhAvanA jaNAya che. prathama adhyAyamAM vividha saMjJAonuM nirUpaNa che. chaMda zAstramAM piMgale gaNo mATe m, , , tu, , ma, 1- A ATha cihno batAvyAM che, jayAre A graMthamAM tenA badale kramazaH , , , 5, , , , s- A ATha vyaMjana ane mA, , gau, ruM, , 3, - A ATha svara-A rIte be prakAranI saMjJAonI yojanA karavAmAM AvI che. pachI be dIrgha vargo mATe ya, eka hRsva ane eka dIrgha mATe, eka dIrgha ane eka hRsva mATe 7, be hRsva vargo mATe , eka dIrgha varga mATe ane eka hRsva varNa mATe saMjJAono prayoga karavAmAM Avyo che. temAM 1, 2, 3, 4 aMko mATe 4, tA, , vI ityAdino; kyAMka-kyAMka | nA prakSepanI sAthe prayoga karyo che, jema ke 8 - Dha = - 1, phALuM = 2. bIjA adhyAyamAM AryA, gIti, AyaMgIti, galitaka ane upacitraka varganA ardhasamavRttonAM lakSaNo ApavAmAM AvyA che. trIjA adhyAyamAM vaitAlIya, mAtrAvRttonA mAtrAmaka vargo, gItyAryA, vizikhA, kulika, nRtyagati ane nacaraNanAM lakSaNo batAvyAM che. AcArya hemacaMdra sivAya nRtyagati ane naTacaraNano nirdeza koI chaMda-zAstrIe karyo nathI. caturtha adhyAyamAM viSamavRttanA 1. ugatA, 2.dAmAvArA eTale ke padacaturthva ane 3. anuSTravakTano vicAra karyo che. piMgala Adi chaMda-zAstrI traNa prakAranA bhedono anurubhravarganA chaMdonA pratipAdana samaye ja nirdeza kare che, jyAre prastuta graMthakAra viSamavRttono prAraMbha karatAM ja temAM anuSTrabhuvannano aMtarbhAva kare che. AthI jaNAya che ke graMthakArano A vibhAga hemacaMdra dvArA puraskRta jaina paraMparAne ja anusare che. paMcama-paSTha-saptama adhyAyomAM varNavRttonuM nirUpaNa che. temano cha-cha akSaravALA Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 lAkSaNika sAhitya cAra caraNothI yukta gAyatrIthI laIne utkRti sudhInA 21 vargomAM vibhAjita karIne vicAra karyo che. A adhyAyomAM ApavAmAM AvelA 85 varNavRttomAMthI 21 varNavRttono nirdeza na to piMgale karyo che ke na to kedAra bhaTTa. A ja rIte ratnamaMjUSAkAre paNa piMgalanA soLa chaMdono ullekha nathI karyo. pAMcamA adhyAyanA prAraMbhamAM samagra varNavRttone samAna, pramANa ane vitAnaA traNa vargomAM vibhakta karavAmAM AvyA che, paraMtu adhyAya pa-7mAM ApavAmAM AvelA samasta vRtto vitAna varganA che. A rIte 21 vargonA vRttonuM AvuM vibhAjana koI anya chaMda-graMthamAM nathI, e ja A graMthanI vizeSatA che. AThamA adhyAyamAM 1. prastAra, 2. naSTa, 3. udiSTa, 4. lagakriyA, 5. saMkhyAna ane 6. adhvanuM - A rIte cha prakAranA pratyayonuM nirUpaNa che. ratnamaMjUSA-bhASyaH ratnamaMjUSA' para vRttirUpa bhASya maLe che, paraMtu tenA kartA koNa hatA te ajJAta che. temAM ApavAmAM AvelA maMgalAcaraNa ane udAharaNo parathI bhASyakAra to jaina hovAnuM pramANita thAya che. temAM ApavAmAM AvelA 85 udAharaNomAMthI 40 to te-te chaMdonAM nAma sUcaka che, AthI ema kahI zakAya ke chaMdonAM yathAvata jJAna mATe bhASyanI racanA samaye bhASyakAre ja udAharaNonI racanA karI haze ane chaMdonA nAmarahita keTalAka udAharaNo anya kRtikAronAM haze. temAM "abhijJAnazAkuntala' (aMka 1, zloka 33), "pratijJAyaugandarAyaNa' (2,3) ityAdinAM padyo uddhata karavAmAM AvyA che. bhASyamAM traNa sthAno para sUtrakArano "AcArya' kahIne nirdeza karavAmAM Avyo che. adhyAya 8nA aMtima udAharaNamAM nirdiSTa "pacchasa ramata: putrIndravita:' vAkyathI jANI zakAya che ke tenA kartA kadAca punnAgacaMdra ke nAgacaMdra hoya. dhanaMjaya kaviracita "viSApahArastotra'nA TIkAkAranuM nAma paNa nAgacaMdra che. teo ja AnA kartA to nathI ne? anya pramANonA abhAve kaMI kahI zakAya nahIM. chaMda zAstra: buddhisAgarasUri (11mI sadI)e "chaMda zAstranI racanA karI, evo ullekha vi.saM. 1139mAM guNacaMdrasUriracita "mahAvIracariyanI prazastimAM che. prazastimAM Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaMda 133 kahevAmAM AvyuM che ke buddhisAgarasUrie uttama vyAkaraNa ane "chaMda zAstra'nI racanA karI. temaNe vi.saM. 1080mAM "paMcagraMthI' nAmanA saMskRta-vyAkaraNanI racanA karI hatI. A graMtha jesalameranA graMthabhaMDAramAM che. paraMtu temaNe racelA "chaMda zAstra'nI hajI sudhI bhALa maLI nathI, AthI tenA vize vadhAre kazuM kahI zakAtuM nathI. saMvata 1140mAM vardhamAnasUri-racita "manoramAkahAnI prazasti parathI jANI zakAya che ke jinezvarasUri ane temanA gurubhAI buddhisAgarasUrie vyAkaraNa, chaMda, kAvya, nighaTTa, nATaka, kathA, prabaMdha ityAdi viSayaka graMthonI racanA karI che, paraMtu temaNe racelA kAvya, nATaka, prabaMdha AdinA viSayamAM hajI sudhI kazuM jANavAmAM AvyuM nathI. chaMdonuzAsanaH chandonuzAsana' graMthanA racayitA jayakIrti kannaDa pradeza nivAsI digaMbara jainAcArya hatA. temaNe potAnA graMthamAM san 950mAM thaI janArA kavi asagano spaSTa ullekha karyo che. AthI teo san 1000nI AsapAsamAM thaI gayA hoya, tevo niSkarSa kADhI zakAya. saMskRta bhASAmAM nibaddha jayakIrtinuM "chaMdonuzAsana' piMgala ane jayadevanI paraMparA anusAra ATha adhyAyomAM vibhakta che. A racanAmAM graMthakAre janAzraya, jayadeva, piMgala, pAdapUjaya (pUjyapAda), mAMDavya ane saitavanI chaMdoviSayaka kRtiono upayoga karyo che. jayakIrtinA samayamAM vaidika chaMdono prabhAva prAyaH samApta thaI gayo hato. e kAraNe ane eka jaina hovAne lIdhe paNa temaNe potAnA graMthamAM vaidika chaMdonI carcA karI nathI. A samasta graMtha padyabaddha che. graMthakAre sAmAnya vivecana mATe anupu, AryA ane skandhaka (AryAgIti) - A traNa chaMdono AdhAra lIdho che, paraMtu chaMdonAM lakSaNo pUrNataH ke aMzataH te ja chaMdomAM ApavAmAM AvyAM che jemAM te lakSaNo che. judA udAharaNo ApavAmAM AvyA nathI. A rIte A graMthamAM lakSaNa-udAharaNamaya chaMdonuM vivecana karavAmAM AvyuM che. 1. A "jayadAmanuM nAmaka saMgraha-graMthamAM chapAyela che. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya graMthanA pR. 45 para 'upajAti'nA sthAne 'indramAlA' nAma ApavAmAM AvyuM che. pR. 46 para muni damasAgara, pR. 52 para zrI pAlyakIrtIza ane svayaMbhUveza tathA pR. 46 para kavi cArukIrtinA mato vize ullekha karelo che. 134 prathama adhyAyamAM saMjJA, dvitIyamAM sama-vRtta, tRtIyamAM ardha-sama-vRtta, caturthamAM viSama-vRtta, paMcamamAM AryA-jAti-mAtrAsamaka-jAti, chaThThAmAM mizra, sAtamAmAM karNATaviSayabhASAAtyadhikA2 (jemAM vaidika chaMdonI jagyAe kannaDa bhASAnA chaMdo nirdiSTa che), AThamAmAM prastArAdi-pratyaya saMbaMdhita vivecana che. jayakIrtie evA ghaNA mAtrika chaMdono ullekha karyo che je jayadevanA graMthamAM nathI. hA. virahAMke AvA chaMdono ullekha karyo che, to paNa saMskRtanA lakSaNakAromAM A chaMdonA prathama ullekhanuM zreya jayakIrtine ja maLe che. chaMdaHzekhara : 'chaMdaHzekhara'nA kartAnuM nAma che rAjazekhara. teo Thakkura durdaka ane nAgadevInA putra hatA ane Thakkura yazanA putra lAharanA pautra hatA. kahevAmAM Ave che ke A ' chaMdaHzekhara' graMtha bhojadevane priya hato. A graMthanI eka hastalikhita prati vi.saM. 1179nI maLe che. hemacaMdrAcArye A graMthano potAnA 'chaMdoDanuzAsana'mAM upayoga karyo che. kahevAmAM Ave che ke jayazekharasUri nAmanA vidvAne paNa 'chaMdaHzekhara'nA nAmanA chaMdograMthanI racanA karI hatI paraMtu te prApya nathI. chaMdonuzAsana H AcArya hemacaMdrasUrie 'zabdAnuzAsana' ane 'kAvyAnuzAsana'nI racanA karyA pachI 'chaMdoDanuzAsana'nI racanA karI che. A 'chaMdonuzAsana' ATha adhyAyomAM vibhakta che ane temAM kula maLIne 764 sUtro che. tenI svopajJa vRttimAM sUcita karavAmAM AvyuM che ke temAM vaidika chaMdonI carcA karavAmAM nathI AvI. 1. zabdAnuzAsanaviracanAntaraM tatphalabhUtaM kAvyamanuziSya tadaGgabhUtaM 'chando'nuzAsana' mAripsamAnaH zAstrakAra iSTAdhikRtadevatAnamaskArapUrvakamuprakramate / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 prathama adhyAyamAM chaMda-viSayaka paribhASA eTale ke varNagaNa, mAtrAgaNa, vRtta, samavRtta, viSamavRtta, ardhasamavRtta, pAda ane yatinuM nirUpaNa che. bIjA adhyAyamAM samavRtta chaMdonA prakAra, gaNonI yojanA ane aMtamAM daMDakanA prakAra batAvavAmAM AvyA che. temAM 411 chaMdonAM lakSaNa ApavAmAM AvyA che. trIjA adhyAyamAM ardhasama, viSama, vaitAlIya, mAtrAmaka Adi 72 chaMdonAM lakSaNo ApavAmAM AvyA che. cothA adhyAyamAM prAkRta chaMdonA AryA, galitaka, khaMjaka ane zIrSaka nAmathI cAra vibhAga pADavAmAM AvyA che. temAM prAkRtanA badhA mAtrika chaMdonI vivecanA pAMcamA adhyAyamAM apabhraMzanA utsAha, rAsaka, rA, rAsAvalaya, dhavalamaMgala Adi chaMdonAM lakSaNo ApyA che. chaThThA adhyAyamAM dhruvA, dhruvaka eTale ke ghattAnAM lakSaNa che ane SaTrapadI tathA catuSpadInA vividha prakAro vize carcA che. sAtamA adhyAyamAM apabhraMza-sAhityamAM prayukta dvipadInI vivecanA che. AThamA adhyAyamAM prastAra Adi viSayaka carcA che. A viSayAnukramathI spaSTa thAya che ke A graMtha saMskRta, prAkRta ane apabhraMzanA vividha chaMdo para sarvAgapUrNa prakAza pADe che. vizeSatAnI dRSTie joIe to vaitAlIya ane mAtrAsamakanA keTalAka navA bheda, jeno nirdeza piMgala, jayadeva, virahAMka, jayakIrti Adi pUrvavartI AcAryoe karyo na hato, te hemacaMdrasUrie prastuta karyA, jema ke dakSiNAMtikA, pazcimAMtikA, upahAsinI, naTacaraNa, nRttagati. galitaka, khaMjaka ane zIrSakanA kramazaH je bheda batAvavAmAM AvyA che te paNa prAyaH navIna che. kula sAta-ATha so chaMdo para vicAra karyo che. mAtrika chaMdonAM lakSaNo darzAvanArA hemacaMdranA chaMdoDanuzAsana' nuM mahattva navIna mAtrika chaMdonA ullekhanI daSTie ghaNuM vadhAre che. ema kahI zakAya ke chaMdanA viSayamAM AvI sugama ane sAMgopAMga anya kRti sulabha nathI.' 1. A graMtha svopajJavRtti sAthe siMghI jaina graMthamAlA, muMbaIthI pro. velaNakara dvArA saMpAdita thaIne navI AvRtti rUpe prakAzita thayo che. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya A eka vicAraNIya prazna che ke muni naMdiSaNanA 'ajita-zAntistava' (prAkRta)mAM prayukta chaMdonAM nAma hemacaMdranA 'chando'nuzAsana'mAM zA mATe nathI ? chandonuzAsana-vRtti H AcArya hemacaMdrasUrie potAnA 'chandoDanuzAsana' para svopajJa vRttinI racanA karI che, jenuM apara nAma 'chaMdacUDAmaNi' paNa che. A svopajJa vRttimAM ApavAmAM AvelA spaSTIkaraNa ane udAharaNa 'chandoDanuzAsana'nI mahattAne vadhAre che. temAM bharata, caitava, piMgala, jayadeva, kAzyapa, svayaMbhU Adi chaMdazAstrIono ane siddhasena (divAkara), siddharAja, kumArapALa Adino ullekha che. kumArapALanA ullekhathI A kRti temanA ja samayamAM racAI che, ema phalita thAya che. 136 A vRttimAM je saMskRta, prAkRta ane apabhraMzanAM padyo che temanuM aitihAsika ane zAstrIya carcAnI dRSTie mahattva hovAthI A badhAnAM mULa AdhArasthAno zodhavA joIe. 1. 'namoDastu vardhamAnAya' thI zarU thanAra padya yatinA udAharaNamAM a.1, sU. 15nI vRttimAM ApavAmAM AvyuM che. 2. 'nati vinitAnyatenA....' padya a.4, sU. 55nI vRttimAM che. 3. upajAtinA cauda prakAro a.2, sU. 155nI vRttimAM darzAvIne 'dazavaikAlika' a.2nuM pAMcamuM padya ane a.9, u.1nA bIjA padyanA aMza uSkRta karyA che. 4. a.4, sU. panI vRttinA 'kamalA'thI zarU thanArA traNa padya 'gAhAlakSaNa'nA 40 thI 42 padyanA rUpamAM keTalAka pAThabhedapUrvaka jovAmAM Ave che. 5. a.pa, sU. 16nI vRttimAM 'tilakamaMjarI'nuM 'zuSkazikhariNI'thI zarU thatuM padya uddhRta karyuM che. 6. a.6, sU.1nI vRttimAM muMjanA pAMca dohA mukhya pratIkarUpe ApIne temane kAmadevanA pAMca bANo tarIke darzAvyA che. 7. a.7mAM dvipadI khaMDanAM udAharaNa harSanI 'ratnAvalI'mAMthI ApavAmAM AvyA che. A eka jANavA jevI vAta che ke a.4, sU.1nI vRttimAM 'AryA'ne saMskRtara bhASAomAM 'gAthA' kahevAmAM Ave che. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 upAdhyAya yazovijayagaNie A "chandoDanuzAsana' mULa para ke tenI vopajJavRtti para vRttinI racanA karI che, ema mAnavAmAM Ave che. A vRtti upalabdha nathI. vardhamAnasUrie paNa A "chandoDanuzAsana' para vRtti racI che, tevo eka ullekha maLe che. A vRtti paNa anupalabdha che. AcArya vijayalAvaNyasUrie paNa A "chandoDanuzAsana' para eka vRttinI racanA karI che je lAvaNyasUri jaina graMthamAlA, boTAdathI prakAzita thaI che. chaMdoratnAvalI: saMskRtamAM aneka graMthonI racanA karanAra "veNIkRpANa' birudadhArI AcArya amaracaMdrasUri vAyaDagacchIya AcArya jinadattasUrinA ziSya hatA. teo gurjaranareza vizaladeva (vi.saM. 1243 thI 1261)nI rAjasabhAnA sammAnya vidvadratna hatA. A ja amaracaMdrasUrie saMskRtamAM 700 zloka-pramANa chandoratnAvalI' graMthanI racanA piMgala Adi pUrvAcAryonA chaMdagraMthonA AdhAre karI che. temAM nava adhyAya che jemAM saMjJA, samavRtta, ardhasamavRtta, viSamavRtta, mAtrAvRtta, prastAra Adi, prAkRta chaMda, utsAha Adi, papadI, catuSpadI, dvipadI AdinAM lakSaNo udAharaNapUrvaka batAvyA che. temAM keTalAka prAkRta bhASAnA udAharaNo paNa che. A graMthano ullekha khuda graMthakAre potAnI "kAvyakalpalatAvRttimAM karyo che. A graMtha hajI sudhI aprakAzita che. chaMdonuzAsanaH mahAkavi vAlmaTe potAnA "kAvyAnuzAsana'nI jema "chandoDanuzAsana'nI racanA paNa 14mI zatAbdImAM karI che. teo mevADa dezamAM prasiddha jaina zreSThI nemikumAranA putra ane rAhaDanA laghubaMdhu hatA. saMskRtamAM nibaddha A graMthamAM pAMca adhyAya che. prathama saMjJAsaMbaMdhI, bIjo samavRtta, trIjo ardhasamavRtta, caturtha mAtrAmaka ane paMcama mAtrAchaMdasaMbaMdhI che. temAM chaMdaviSayaka ati upayogI carcA che. 1. zrImanemikumArasUnurakhilaprajJAlacUDAmaNi zchandaHzAstramidaM cakAra sudhiyAmAnandakRt vAgbhaTaH / / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 lAkSaNika sAhitya A graMtha para graMthakAre svopajJa vRttinI racanA karI che. A badhA maLIne 540 zlokonI kRti che. chandovidyAH kavi rAjamalajI AcArazAstra, adhyAtma, kAvya ane nyAyazAstranA prakAMDa paMDita hatA, te temanA racelA anyAnya graMthothI vidita thAya che. chaMda zAstra para paNa temano asAdhAraNa adhikAra hato. temaNe racita "chandovidyA" (piMgala) graMthanI 28 patronI hastalikhita prata dIlhInA digaMbarIya zAstrabhaMDAramAM che. A graMthanI zloka-saMkhyA papa0 che. kavi rAjamallajI 16mI zatAbdImAM thaI gayA. "chandovidyA'nI racanA rAjA bhAramalajI mATe karavAmAM AvI hatI. chaMdonA lakSaNo prAya: bhAramalajIne saMbodhita karIne darzAvavAmAM AvyA che. A bhAramalajI zrImAlavaMzanA zrAvakaratna, nAgorI tapAgacchIya AmnAyane mAnanArA tathA nAgora dezanA saMghAdhipati hatA. eTaluM ja nahi, teo zAkaMbharI dezanA zAsanAdhikArI paNa hatA. chandovidyA potAnI daSTie anokho graMtha che. te saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane hindImAM nibaddha che. temAM paNa prAkRta ane apabhraMza mukhya che. temAM 8 thI 64padyomAM chaMdazAstranA niyama, upaniyama batAvavAmAM AvyA che, jemAM aneka prakAranA chaMdabheda, temanuM svarUpa, phaLa ane prastAronuM varNana che. kavi rAjamalajInI sAme pUjyapAdano chaMdazAstraviSayaka koI graMtha hato. chandovidyAmAM bAdazAha akabaranA samayanI aneka ghaTanAono ullekha che. A graMtha hajI aprakAzita che. kavi rAjamalajIe 1. lATI saMhitA, 2, jabUsvAmicarita, 3. adhyAtmakamalamArtaDa tema ja 4. paMcAdhyAyInI paNa racanA karI che. piMgalaziromaNi : piMgalaziromaNi' nAmanA chaMda-viSayaka graMthanI racanA muni kuzalalAbhe karI che. temaNe jUnI gujarAtI-rAjasthAnamAM aneka graMthonI racanA karI che, paraMtu saMskRtamAM temanI A ja racanA upalabdha thAya che. kavi kuzalalAbha kharataragacchIya upAdhyAya abhayadharmanA ziSya hatA. temanI bhASA parathI jANI zakAya che ke temano janma 1. A graMthano keTaloka paricaya "anekAMta' mAsika (san 1941)mAM prakAzita thayo che. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaMda mAravADamAM thayo haze. temanA gRhastha jIvana saMbaMdhI kazI jANakArI maLatI nathI. 'piMgalaziromaNi' graMthanI racanAno samaya graMthanI prazastimAM vi.saM. 1575 jaNAvyo che. 'piMgalaziromaNi'mAM chaMdo sivAya koza ane alaMkAronuM paNa varNana che. ATha adhyAyomAM vibhakta A graMthamAM adholikhita viSayo vargIkRta che : 1. varNavarNachandasaMjJAkathana, 2-3. chandonirUpaNa, 4. mAtrAprakaraNa, 5. varNaprastA2-udiSTa-naSTa-nirUpatAkA-markaTI Adi SoDazalakSaNa, 6. alaMkA2 varNana, 7. DiMgalanAmamAlA ane 8. gItaprakaraNa. 139 A graMtha 52thI jaNAya che ke kavi kuzalalAbhano DiMgala bhASA para pUrNa adhikAra hato. kavinA anya graMtho A pramANe che : 1. DholA-mArUrI caupAI (saM. 1617), 2. mAdhavAnalakAmakandalA caupAI (saM. 1617), 3. tejapAlarAsa (saM. 1924), 4. agaDadatta-caipAI (saM. 1625), 5. jinapAlita-jinarakSitasaMdhi-gAthA 89 (saM. 1921), 6. stambhanapArzvanAthastavana, 7. gauDIchanda, 8. navakArachanda, 9. bhavAnIchaMda, 10. pUjyavAhaNagIta Adi. AryasaMkhyA-udRiSTa-naSTavartanavidhi : upAdhyAya samayasuMdare chaMda-viSayaka 'AryAsaMkhyA-uddiSTa-naSTavartanavidhi' nAmaka graMthanI racanA karI che. temAM AryA chaMdanI saMkhyA ane uddiSTa-naSTa viSayonI carcA che. teno prAraMbha A pramANe che : jagaNavihInA viSame catvAraH paJcayuji caturmAtrA: / SaSThAviti cagaNAstaghAtAt prathamadalasaMkhyA // 17mI zatAbdImAM vidyamAna upAdhyAya samayasuMdare saMskRta ane jUnI gujarAtImAM aneka graMthonI racanA karI che. 1. tenI traNa patronI prati amadAvAdanA lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranA saMgrahamAM che. A prata 18mI zatAbdImAM lakhAyelI hoya tema lAge che. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 lAkSaNika sAhitya vRttamauktika upAdhyAya meghavijaye chanda viSayaka "vRttamauktika' nAmanA graMthanI racanA saMskRtamAM karI che. tenI 10 patronI prata maLe che. upAdhyAyajIe vyAkaraNa, kAvya, jayotiSa, sAmudrika, ramala, yaMtra, darzana ane adhyAtma Adi viSayo para aneka graMthonI racanA karI che, jemanAthI temanI sarvatomukhI pratibhAno paricaya maLe che. prastuta graMthamAM graMthakAre prastAra-saMkhyA, udiSTa, naSTa AdinuM vizada varNana karyuM che. viSayane spaSTa karavA mATe taMtra paNa ApavAmAM AvyAM che. A graMtha vi.saM. 1755mAM muni bhAnuvijayanA adhyayanArtha racavAmAM Avyo che. chandozvataMsa: chandoDavAMsa' nAmanA graMthanA kartA upAdhyAya lAlacaMdragaNi che, je zAMti harSavAcakanA ziSya hatA. temaNe vi.saM. 1771mAM A graMthanI racanA karI. A kRti saMskRta bhASAmAM che. temaNe kedArabhaTTanA "vRttaratnAkara'nuM anusaraNa karyuM che, paraMtu temAMthI ati upayogI chaMdo para ja vizada zailImAM vivecana karyuM che. kavi lAlacaMdragaNie potAnI racanAmAM namratA pradarzita karatAM vidvAnone A graMthamAM rahI gayelI truTio zuddha karavAnI prArthanA karI che. prastAvimalenDaH muni bihArIe "prastAravimalendu nAmanA chanda-viSayaka graMthanI racanA karI 1. jaina satyaprakAza, varSa 12, aMka-5-6. 2. "prastAvi saMhoyaM vivRtA vRtamau i 3. micaryAzva-dhU (27q6) varSe prauDhivADamavat zriye ! bhAnvAdivijayAdhyAyahetutaH siddhimAzritaH // 4. tat sarve gururAjavAcakavarazrIzAntiharSaprabhoH / ziSyastatkRpayA vyadhatta sugamaM zrIlAlacandro gaNiH / / 5. vimAnya zaza--gUdhara-vijhiri (27) fma varSe | mAdhavasitatRtIyAyAM racitaH chando'vataMso'yam // 6. kvacit pramAdAd vitathaM mayA'smizchandovataMse svakRte yaduktam / saMzodhya tannirmalayantu santo vidvatsu vijJaptiriyaM madIyA // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaMda 141 18mI zatAbdImAM vidyamAna bihArI munie aneka graMthonI pratilipi karI che. temanA viSayamAM vadhAre jANavA maLatuM nathI. prastAravimalendunI pratinA aMtamAM A prakArano ullekha che : vihArimuninA panne ! kRti prastAravimalentuH samApta: | saM. 2074 miti azvin vadi 14 caturdazI lipIkRtaM devendraRSiNA vairovAlamadhye kesaraRSinimattArtham / chandodvAtriMzikA : ra zIlazekharagaNie saMskRtamAM 32 paghomAM chandodvAtriMzikA nAmaka eka nAnI evI paraMtu upayogI racanA karI che. temAM mahattvanA chaMdonAM lakSaNo jaNAvavAmAM AvyA che. teno prAraMbha A pramANe thAya che : vidyunmAtA gau: gau: pramALI sthApnI tau / aMte Avo ullekha che H invoAtriMziSThA samAtA / vRti: paSDitapurantarALAM zIlazekharagaNivibudhapuGgavAnAmiti // zIlazekharagaNi kyAre thaI gayA ane temanI bIjI racanAo kaI hatI, te hajI sudhI jANI zakAyuM nathI. jayadevachandam H chaMdazAstranA 'jayadevachaMdam' nAmanA graMthanA kartA jayadeva nAmanA vidvAna hatA. temaNe potAnA nAma parathI ja A graMthanuM nAma 'jayadevachandas' rAkhyuM che. graMthanA maMgalAcaraNamAM potAnA ISTadeva vardhamAnane namaskAra karavAthI pratIta thAya che ke teo jaina hatA. eTaluM ja nahIM, teo zvetAMbara jainAcArya hatA, tema halAyudha ane kedArabhaTTanA 'vRttaratnAkara'nA TIkAkAra sulhaNe (vi.saM. 1246) jayadevane ApelA 'zvetapaTa' vizeSaNathI jANI zakAya che. jayadeva kyAre thaI gayA, te nizcitarUpe kahI zakAtuM nathI, to paNa vi.saM. 1. AvI ghaNI prato amadAvAdanA lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranA saMgrahamAM che. 15 patronI prastAravimalendunI eka prati vi. saM. 1974mAM lakhelI maLI che. 2. A granthanI eka hastalikhita prata amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranA hastalikhita saMgrahamAM che. prata 17mI sadImAM lakhAI hoya tema jaNAya che. 3. 'anyattto hi vitAnuM' zvetapaTena thavuttam | 4. 'anyadato hi vitAnaM' zUdrazvetapaTajayadevena yaduktam / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya 1190mAM likhita hastalikhita prata (jesalameranA bhaMDAramAMthI) maLavAthI te pahelAM kyAreka thaI gayA, te nizcita che. 142 kavi svayaMbhUe 'svayaMbhUcchandas'mAM jayadevano ullekha karyo che. teo 'paumacariya'nA kartA svayaMbhUthI abhinna hoya to san 791 (vi.saM. 847)mAM vidyamAna hatA, AthI jayadeva temanI pahelAM thaI gayA, tema mAnI zakAya. saMbhavataH vi.saM. 562mAM vidyamAna 'paMcasiddhAntikA' nA racayitA varAhamihirane A jayadeva paricita haze. jo e sAcuM hoya to teo chaThThI zatAbdInI AsapAsa ke pahelAM thaI gayA, evo nirNaya karI zakAya. IsvI 10mI sadInA uttarArdhamAM vidyamAna bhaTTa halAyudhe jayadevanA matanI AlocanA potAnA 'piMgalachaMdaHsUtra'nI TIkA ('piM.1.10, 5.8) mAM karI che. I. 10 mI zatAbdInA 'nATyazAstra'nA TIkAkAra abhinavagupte jayadevanA A graMthanuM avataraNa lIdhuM che. tethI te I. 18mI zatI pUrve thaI gayA, evA nizcaya para pahoMcI zakAya. tAtparya e che ke teo chaThThI zatAbdIthI 10mI zatAbdI vacce kyAreka thaI gayA. san 966mAM vidyamAna utpala, san 1000thI pUrve thaI janArA kannaDa bhASAnA 'chandoDambudhi' graMthanA kartA nAgadeva, san 1070mAM thaI janArA nimasAdhu ane 12mI zatAbdI ane tenI pachI thayelA hemacaMdra, trivikrama, amaracaMdra, sulhaNa, gopAla, kavidarpaNakAra, nArAyaNa, rAmacaMdra vagere jaina-jainetara chandazAstrIoe jayadevamAMthI avataraNo lIdhAM che, temanI zailInuM anusaraNa karyuM che ke temanA matanI carcA karI che AthI jayadevanI prAmANikatA ane lokapriyatAno AbhAsa maLe che. eTaluM ja nahIM, harSaTa nAmanA jainetara vidvAne 'jayadevachandas' para vRtti racI che, je jaina graMtho para racAyelA virala jainetara TIkAgraMthomAM ullekhanIya che. jayadeve potAno chaMdograMtha saMskRtabhASAmAM piMgalanA Adarzane dhyAnamAM rAkhIne lakhyo, ema pratIta thAya che. piMgalanI jema jayadeve paNa potAnA graMthanA ATha adhyAyomAMthI prathama adhyAyamAM saMjJAo, bIjA-trIjAmAM vaidika chaMdonuM nirUpaNa ane cothAthI laIne AThamA sudhInA adhyAyomAM laukika chaMdonAM lakSaNo ApyA che. jayadeve 1. juo--gAyakavADa graMthamAlAmAM prakAzita TIkA, pR. 244. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaMda 143 adhyAyono AraMbha ja nahIM, temanI samApti paNa piMgalanI jema ja karI che. vaidika chaMdonA lakSaNo sUtrarUpe ja ApyA che, paraMtu laukika chaMdonA nirUpaNanI zailI piMgalathI bhinna che. temaNe chaMdonA lakSaNo, je-te chaMdonA pAdamAM ja darzAvyA che, A kAraNe lakSaNo ja udAharaNanI garaja sAre che. A zailInuM avalaMbana jayadevanA paravartI keTalAya chaMdonA lakSaNakAroe lIdhuM che. jayadevachandovRtti: mukula bhaTTanA putra haSaTa "jayadevachandasa para vRttinI racanA karI che. A vRtti jaina vidvAnoe racelA graMtho para jainetara vidvAno dvArA racita vRttiomAMthI eka che. kAvyaprakAzakAra mammaTe "abhidhAvRtti-mAtRkA'nA kartA mukula bhaTTano ullekha karyo che. temano samaya san 925nI AsapAsa che. saMbhavataH harSada A mukula bhaTTano putra ja che. harSaTaracita vRttinI san 1124nI hastalikhita prata maLI che tethI te te samaya pahelAM thaI gayo e nizcita che. TakArAMta nAma parathI anumAna thaI zake ke te kAzmIrI vidvAna haze. jayadevachaMda zAstravRtti-Tippanaka : zIlabhadrasUrinA ziSya zrIcandrasUrie vi. 13mI zatAbdImAM jayadevakRta chandazAstranI vRtti para TippaNanI racanA karI che. A TippaNa kayA vidvAnanI kRti para che, te jANI nathI zakAyuM. kadAca harSaTanI vRtti para ja A TippaNa hoya. zrIcaMdrasUrinuM AcAryAvasthA pUrvenuM nAma pArSadevagaNi hatuM, tevo temaNe 'cAyapravezapaMcikA'nI aMtima puSyikAmAM nirdeza karyo che. temanA anya graMtho A pramANe che : 1. A grantha harSaTanI TIkA sAthe "jayadAmanuM" nAmaka chaMdonA saMgraha-graMthamAM haritoSamAlA graMthAvalI, muMbaIthI san 1949mAM pro. velaNakara dvArA saMpAdita thaIne prakAzita thayela Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 lAkSaNika sAhitya 1. nyAyapraveza-paMjikA, 2. nizIthacUrNi-Tippanaka, 3. naMdisUtrahAribhadrIyavRtti-Tippanaka, 4. paMcopAMgasUtravRtti, 5. zrAddhapratikramaNa sUtra-vRtti 6.piMDavizuddhivRtti, 7. jIvakalpacUrNi-vyAkhyA, 8. sarvasiddhAntaviSamapadaparyAya. svayaMbhUcchandaH svayaMbhUskandam' graMthanA kartA svayaMbhUne velaNakara "paumacariya" ane harivaMzapurANa'nA kartAthI bhinna mAne che, jyAre rAhula sAMkRtyAna ane hIrAlAla jaina A traNe graMthonA kartA eka ja svayaMbhU hovAnuM mAne che. "svayaMbhU7nTasamAM levAmAM AvelA keTalAya avataraNo "paumacariya'mAM maLe che. tenAthI pratIta thAya che ke harivaMzapurANa, pahemacariya ane svayaMbhUcchandasanA kartA eka ja svayaMbhU che. teo jAtie brAhmaNa hatA, kavi mAuradeva ane padminInA putra hatA ane tribhuvana svayaMbhUnA pitA hatA. svaMyabhUcchandanA samAptisUcaka padyo dvArA te ATha adhyAyomAM vibhakta hovAno saMketa maLe che. prathama adhyAyanA prAraMbhika 22 pRSTha upalabdha nathI. varNavRtta akSara-saMkhyA anusAra 26 vargomAM vibhAjita karavAnI paripATInuM svayaMbhU anusaraNa kare che paraMtu A chaMdone saMskRtanA chaMda na mAnIne prAkRta kAvyamAMthI temanA udAharaNo Ape che. dvitIya adhyAyamAM 14 ardhasamavRttono vicAra karavAmAM Avyo che. tRtIya adhyAyamAM viSamavRttonuM pratipAdana che. caturthathI aSTama adhyAya paryanta apabhraMzanA chaMdonI carcA karavAmAM AvI che. svayaMbhUnI vizeSatA e che ke temaNe saMskRta varNavRttonA lakSaNa-nirdeza mATe mAtrAgaNono upayoga karyo che. chaMdonAM udAharaNo prAkRta kavionA nAmanirdezapUrvaka temanI racanAomAMthI ApyA che. prAkRta kavionA 206 padyo uddhata karyA che. temAMthI 128 padyo saMskRta, prAkRta ane apabhraMza chaMdonA udAharaNarUpe ApyA che. 1. 'hiMdI kAvyadhArA' pR. 22 2. pro. bhAyANI : "bhAratIya vidyA' vo. 8, naM. 8-10, udAharaNArtha svayaMbhUchandas 8, 31; paumacariya 31,1 3. 241 riu Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Societyui 1935mAM pro. velaNakara dvArA saMpAdita thaIne prakAzita thayo che. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaMda 145 vRttajAtisamuccaya: "vRttajAtisamuccaya' nAmaka chaMdogranthane keTalAka vidvAno "kavisiTTa', kRtasiddha' ane chaMdoviciti' nAmathI paNa oLakhe che. padyamaya prAkRta bhASAmAM nibaddha A kRti' nA kartAnuM nAma che virahAMka ke virahalAMchana. kartAe sadbhAvalAMchana, gaMdhahastI, avale pacihuna ane piMgala nAmaka vidvAnone namaskAra karyA che. virahAMka kyAre thaI gayA, te nizcita nathI. teo jaina hatA ke nahIM, te paNa jJAta nathI. kAvyAdarza'mAM "chandovicitino ullekha che, paraMtu te prastuta graMtha che ke tenAthI bhinna e kahevuM muzkela che. siddhahema-vyAkaraNa(8.3.134)mAM ApavAmAM Avela arAiM' thI zarU thatuM padya A graMtha (1.13)mAM pUrvArdharUpe ApeluM che. siddhahemavyAkaraNa (8.2.40)nI vRttimAM ApavAmAM AveluM "viddhakaIniphavie padya paNa A graMtha (2.8)mAMthI levAmAM AvyuM haze, kAraNa ke tenA pUrvArdhamAM A zabda-prayoga che. AnAthI A chaMdogranthanI prAmANikatAno paricaya maLe che. A graMthamAM mAtrAvRtta ane varNavRttanI carcA che. te cha niyamomAM vibhakta che. temAMthI pAMcamo niyama, jemAM saMskRta sAhityamAM prayukta chaMdonAM lakSaNo ApavAmAM AvyA che, te saMskRta bhASAmAM che. bAkInA pAMca niyamo prAkRtamAM nibaddha che. chaThThA niyamamAM zloka para-pa3mAM eka koika ApavAmAM AvyuM che, je A pramANe che : 4 aMgula = 1 rAma 3 rAma = 1 vitasti 2 vitati = 1 hAtha 2 hAtha = 1 dhanurdhara 2000 dhanurdhara = 1 koza 8 koza = 1 yojana 1. AnI hastalikhita prata vi. saM. 1192nI maLe che. 2. B411 vie Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic SocietyHi 4012 thaI gayela che. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 lAkSaNika sAhitya vRttajAtisamuccaya vRtti "vRttajAtisamuccaya' para bhaTTa cakrapAlanA putra gopAle vRttinI racanA karI che. A vRttimAM TIkAkAre kAtyAyana, bharata, kaMbala ane azvataranuM smaraNa karyuM che. gAthAlakSaNa : "gAhAlakSmaNa'nA prathama padyamAM graMtha ane tenA kartAno ullekha che. padya 31 ane 63mAM paNa graMthanuM "gAhAlakSmaNa' nAma nirdiSTa che. tenAthI naMditADhya A prAkRta "gAthAlakSaNa'nA nirmAtA hatA te spaSTa che. naMdiyaDha(naMditAsya) kyAre thaI gayA che temanI anya kRtio ane pramANonA abhAve kahI zakAtuM nathI. saMbhavataH teo hemacaMdrAcArya pUrve thaI gayA hoya. hoI zake ke teo virahAMkanA samakAlIna ke tenA paNa pUrvavartI hoya. naMdiyaDha e maMgalAcaraNamAM neminAthane vaMdana karyA che. padya 15mAM munipati vIranI, 68, 69mAM zAMtinAthanI 70, 71mAM pArzvanAthanI, 57mAM brAhmIlipinI 67mAM jainadharmanI, 21, 22, 25mAM jinavANInI, 23mAM jinazAsananI tema ja 37mAM jinezvaranI stuti karI che. padya 6ramAM merazikhara para 32 iMdroe vIrano janmAbhiSeka karyo, e nirdeza che. A pramANothI e spaSTa che ke teo zvetAMbara jaina hatA. A graMtha mukhyatayA gAthA chaMda sAthe saMbaddha che, evuM tenA nAma parathI prakaTa che. prAkRtanA A prAcInatama gAthA chaMdano jaina tathA bauddha AgamagraMthomAM vyApakarUpe prayoga thayo che. saMbhavataH A kAraNe naditADhya gAthA-chaMdane eka lakSaNa-graMthano viSaya banAvyo. gAthA-lakSaNamAM 96 paDyo che. je adhikAMzataH gAthA-nibaddha che. temAMthI 47 padyomAM gAthAnA vividha bhedonAM lakSaNo che tathA 49 padya udAharaNonAM che. padya 6 thI 16 sudhI mukhya gAthA chaMdanuM vivecana che. nanditAtye "zara' zabdane caturmAtrAnA arthamAM lIdho che, jyAre virahake "vRttajAtisamuccaya'mAM tene paMcakalano dyotaka mAnyo che. A eka vicitra ane asAmAnya vAta jaNAya che. padya 17thI 20mAM gAthAnA mukhya bheda pathyA, vipulA ane capalAnuM varNana tathA padya 21 thI 25 sudhI temanAM udAharaNo che. padya 26 thI 30mAM gIti, ugIti, upagIti ane saMkIrNagAthA udAhRta che. padya 31mAM nanditAye avahaTTa (aprabhaMza)no tiraskAra karatAM potAnI bhASAsaMbaMdhI daSTikoNa vyakta karyo che. padya Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaMda 32 thI 37 sudhI gAthAnA brAhmaNa, kSatriya, vaizya ane zUdra vargono ullekha che. brAhmaNamAM gAthAnA pUrvArdha ane uttarArdha baMnemAM guruvarNInuM vidhAna che. kSatriyamAM pUrvArdhamAM badhA guruvarNo ane uttarArdhamAM badhA laghuvarNo nirdiSTa che. vaizyamAM tenAthI UMdhuM thAya che ane zUdramAM baMne pAdomAM badhA laghuvarNa Ave che. pagha 38-39mAM pUrvokta gAthA-bhedone pharIthI ApavAmAM AvyA che. padya 40 thI 44 sudhI gAthAmAM prayukta laghu-guruvarNonI saMkhyA anusAra gAthAnA 26 bhedonuM kathana che. 147 padya 45-46mAM laghu-guru jANavAnI rIta, padya 47mAM kula mAtrAsaMkhyA, padya 48 thI 51mAM prastArasaMkhyA, padya paramAM anya chaMdonI prastArasaMkhyA, padya 53 thI 62 sudhI gAthA saMbaMdhI anya gaNitano vicAra che. padya 63 thI 65mAM gAthAnA 6 bhedonAM lakSaNo tathA padya 66 thI 69mAM tenAM udAharaNo ApavAmAM AvyA che. patha 72 thI 75 sudhI gAthAvicAra che. A graMtha ahIM (75 pagho sudhImAM) pUrNa thaI javo joIe. padya 31mAM kartAe avaTTa pratye pragaTa karelA tiraskAra chatAM paNa A graMthamAM padya 76 thI 96 sudhI apabhraMza-chaMda saMbaMdhI vicAra ApavAmAM AvyA che, AthI A pagho 5ravartI kSepaka jaNAya che. pro. velaNakare paNa A ja mata pragaTa karyo che. padya 76-96mAM aprabhraMzanA keTalAka chaMdonAM lakSaNa ane udAharaNa A pramANe darzAvavAmAM AvyA che : padya 76-77mAM paddhati, 78-79mAM madanAvatAra ke candrAnana, 80-81mAM dvipadI, 82-83mAM vastuka ke sArdhachandas, 84 thI 94mAM dUhA, tenA bheda, udAharaNa tathA rUpAMtara ane 95-96mAM zloka. gAthA-lakSaNanA badhA padyo naMditADye racelAM hoya tema jaNAtuM nathI. tenuM cothu padya 'nATyazAsa' (a. 27)mAM thoDA pAThabheda sAthe maLe che, 15muM padya 'sUyagaDa'nI cUrNi (patra 304)mAM keTalAka pAThabheda sAthe upalabdha thAya che. A 'gAthAlakSaNa'nA TIkAkAra muni ratnacaMdre sUcita karyuM che ke 57muM padya 'rohiNI-caritra'mAMthI, 59muM ane 60muM padya 'puSpadantacaritra'mAMthI ane 61muM padya 'gAthAsahasrapathAlaMkAra' mAMthI levAmAM AvyuM che. 1. A graMtha bhAMDArakara prAcyavidyA saMzodhana maMdira traimAsika, pu. 14, pR. 1-38mAM pro. velaNakare saMpAdita karIne prakAzita karyo che. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 lAkSaNika sAhitya gAthAlakSaNa vRttiH gAthAlakSaNa' chaMda-graMtha para ratnacaMdra munie vRttinI racanA karI che. TIkAnA aMtamAM A prakArano ullekha che : naMditAcistha chadchI kRtiH zrIphrevIvIrya) ziSyeNASTottarazataprakaraNakarturmahAkaveH paNDitaratnacandreNeti / mANDavyapuragacchIyadevAnandamane girA / TIkeyaM ratnacandreNa naMditADhyasya nirmitA // 108 prakaraNa-graMthonA racayitA mahAkavi devAnaMdAcArya, je mAMDavyapuragacchanA hatA, temanI AjJAthI temanA ja ziSya ratnacaMdra nanditAtyanA A gAthAlakSaNanI vRtti racI che. A vRtti parathI gAthAlakSaNamAM prayukta padyo kayA-kyA graMthomAMthI uddhata karavAmAM AvyA che e vAta jANI zakAya che. TIkAnI racanA vizada che. kavidarpaNa: prAkRta bhASAmAM grathita A mahattvapUrNa chaMda:kRtinA kartAnuM nAma ajJAta che. teo jaina vidvAna haze tevuM anumAna kRtimAM ApavAmAM AvelA jaina graMthakAronAM nAma ane jaina paribhASA jotAM karI zakAya. graMthakAra AcArya hemacaMdranA chandoDanuzAsana'thI paricita che. kavidarpaNa'mAM siddharAja jayasiMha, kumArapAla, samudrasUri, bhImadeva, tilakasUri, zAkaMbharIrAja, yazoghoSasUri ane sUraprabhasUrinAM nAma nirdiSTa che. A badhI vyakti 12-13mI sadImAM vidyamAna hatI. A graMthamAM jinacaMdrasUri, hemacaMdrasUri, sUraprabhasUri, tilakasUri ane (ratnAvalInA kartA) harSadevanI kRtiomAMthI avataraNo levAmAM AvyA che. cha uddezAtmaka A graMthamAM prAkRtanA 21 sama, 15 ardhasama ane 13 saMyukta chaMda darzAvavAmAM AvyA che. graMthamAM 69 udAharaNo che je svayaM graMthakAre ja racelAM hoya tema jaNAya che. AmAM badhA prAkRta chaMdonI carcA nathI, potAnA samayamAM pracalita mahattvapUrNa chaMdo levAmAM AvyA che. chaMdonA lakSaNanirdeza ane vargIkaraNa dvArA kavidarpaNakAranI maulika dRSTino yatheSTa paricaya maLe che. A graMthamAM chaMdonAM lakSaNo ane udAharaNo alaga-alaga ApavAmAM AvyA che.' 1. A graMtha vRttisahita pro. velaNakare saMpAdita karIne pUnAnA bhAMDArakara prAcyavidyA saMzodhana maMdiranA saimAsika (pu. 16, pR. 44-89; pu. 17, pR. 37-60 ane 174-184)mAM prakAzita karela che. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaMda 149 kavidarpaNa-vRttiH kavidarpaNa" para koI vidvAne vRttinI racanA karI che, tenuM nAma paNa ajJAta che. vRttimAM "chanda:kanDalI' nAmanA prAkRta chandograMthanAM lakSaNo ApavAmAM AvyA che. vRttimAM je pa7 udAharaNo che te anyakartaka che. temAM sUra, piMgala ane trilocanadAsa - A vidvAnonI saMskRta ane svayaMbhU, pAdaliptasUri ane manoratha - A vidvAnonI prAkRta kRtiomAMthI avataraNo ApavAmAM AvyA che. ratnasUri, siddharAja jayasiMha, dharmasUri ane kumArapALanAM nAmono ullekha che. A nAmo jotAM vRttikAra paNa jaina jaNAya che. chaMdakoza : chanda koza'nA racayitA ratnazekharasUri che, je 15mI zatAbdImAM thaI gayA. teo bRhagacchIya vajasenasUri (pachIthI rUpAMtarita nAgapurIya tapAgacchanA hematilakasUri)nA ziSya hatA. prAkRta bhASAmAM racAyela A chanda koza'mAM kula 74 padyo che. padya-saMkhyA 5 thI 50 sudhI (46 pagho) apabhraMza bhASAmAM racelAM che. prAkRta chaMdomAMthI keTalAka prasiddha chaMdonAM lakSaNa lakSya-lakSaNayukta ane gaNa-mAtrAdipUrvaka ApavAmAM AvyA che. temAM allu (arjuna) ane guhu (gosala) nAmaka lakSaNakAromAMthI uddharaNo levAmAM AvyA che. chanda koza-vRttiH A "chanda koza' graMtha para AcArya ratnazekharasUrinA saMtAnIya bhaTTAraka rAjaratnasUri ane temanA ziSya caMdrakIrtisUrie 17mI zatAbdImAM vRttinI racanA karI che. chanda koza-bAlAvabodha : chanda koza' para AcArya mAnakIrtinA ziSya amarakIrtisUrie gujarAtI bhASAmAM "bAlAvabodha'nI racanA karI che. je 1. AnuM prakAzana DaoN. brige (Z D M G., Vol. 75 pp. 97 ft.) san 1922mAM karyuM hatuM. pharI traNa hastalikhita pratanA AdhAra para pro. eca.DI.velaNakare saMpAdita karI muMbai vizvavidyAlaya patrikAmAM san 1933mAM prakAzita karela che. 2. AnI eka hastalikhita prata amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. prati 18mI zatAbdImAM lakhAI hoya tema jaNAya che. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15O lAkSaNika sAhitya bAlAvabodhakAre A pramANe kahyuM che : teSAM pade suvikhyAtAH suuryo'mrkiirtyH| taizcakre bAlAvabodho'yaM chandaHkozAbhidhasya vai // chanda kanTalI: chanda kanDalI"nA kartAnuM nAma hajI sudhI ajJAta che. prAkRta bhASAmAM nibaddha A graMthamAM "kavi-dakhkhaNanI paribhASAno upayoga karavAmAM Avyo che. A graMtha hajI sudhI prakAzita thayo nathI. chandastattva: aMcalagacchIya muni dharmanaMdanagaNie chandastattva' nAmaka chandaviSayaka graMthanI racanA karI che.' A graMtho sivAya rAmavijayagaNiracita chanda:zAstra, ajJAtakartRka chandoDalaMkAra jenA para koI ajJAtanAmI AcArya TippaNa lakhI che, muni ajitasena racita chanda:zAstra, vRttavAda ane chanda:prakAza - A traNa graMtho, AzAdharakRta vRttaprakAza, caMdrakIrtikRta chanda koza (prAkRta) ane gAthAratnAkara, chandorUpaka, saMgItasapiMgala ityAdi nAmo maLe che. A dRSTie jovAmAM Ave to chanda zAstramAM jainAcAryonuM yogadAna kaMI ochuM nathI. eTaluM ja nahIM, A AcAryoe jainetara lekhakonA chandazAstranA graMtho para TIkAo paNa lakhI che. jainetara graMtho para jaina vidvAnonA TIkAgraMtha: zrutabodha - keTalAka vidvAno vararucine "zrutabodha'nA kartA mAne che ane keTalAka kAlidAsane. zIdhra kaMThastha thaI jAya tevI saraLa ane upayogI 44 padyonI nAnI evI kRti potAnI patnIne saMbodhita karIne lakhAI che. chandonAM lakSaNo te te chaMdomAM ja ApyA che. A graMthathI jANI zakAya che ke kavioe prastAvidhithI chaMdonI vRddhi nahIM karIne layasAmyanA AdhAra para guru-ladhu varSonA parivartana dvAro ja navIna chaMdonI racanA karI haze. 1. AnI hastalikhita prata chANInA bhaMDAramAM che. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaMda 151 zrutabodha'mAM ATha gaNo tema ja guru laghu varSonAM lakSaNo batAvIne AryA Adi chaMdothI prAraMbha karI yatino nirdeza karatA samavRttonAM lakSaNo batAvavAmAM AvyA che. A kRti para jaina lekhakoe nimnokta TIkAonI racanA karI che : 1. nAgapurIya tapAgacchanA candrakIrtisUrinA ziSya harSakIrtisUrie vikramanI 17mI zatAbdImAM vRttinI racanA karI che. TIkAnA aMtamAM vRttikAre potAno paricaya A pramANe Apyo che : zrImannAgapurIyapUrvakatapAgacchAmbujAhaskarAH / nUrIndrA: [dra] zaktipuro vizvatrathIvikRtA: I tatpAdAmburuhaprasAdapadataH zrIharSakIyA'hvayo * pAdhyAyaH zrutabodhavRttimakarod bAlAvabodhAya vai // 2. navimalasUrie vi. 17mI zatAbdImAM vRttinI racanA karI che. 3. vAcaka meghacaMdranA ziSya vRtti racI che. 4. muni kAMtivijaye vRtti racI che. 5. mANikyamalle vRttinuM nirmANa karyuM che. vRttaratnAkara-zaiva zAstronA vidvAna pablekanA putra kedAra bhara saMskRta padyomAM vRttaratnAkara'nI racanA san 1000nI AsapAsamAM karI che. temAM kartAe chaMdaviSayaka upayogI sAmagrI ApI che. A kRti 1. saMjJA, 2. mAtrAvRtta, 3. samavRtta, 4. ardhasamavRtta, 5. viSamavRtta ane 6. prastAra- A cha adhyAyomAM vibhakta che. tenA para jaina lekhakoe nimnalikhita TIkAo lakhI che : 1. AsaDa nAmanA kavie "vRttaratnAkara" para "upAdhyAyanirapekSA' nAmanI vRttinI racanA karI che. AsaDanI navarasathI bharapUra kAvyavANI sAMbhaLIne rAjasabhyoe temane "sabhAzRMgAra'nI padavIthI alaMkRta karyA hatA. temaNe "meghadUta" kAvya para suMdara TIkA graMthanI racanA karI hatI. prAkRta bhASAmAM "vivekamaMjarI' ane upadezakanDalI' nAmanA be prakaraNa graMtha paNa racyA hatA. teo vi.saM. 1248mAM vidyamAna hatA. 2. vAdI devasUrinA saMtAnIya jayamaMgalasUrinA ziSya somacaMdragaNie vi.saM. 1. A TIkAnI eka hastalikhita 7 patronI prati amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. 2. vevAIauvazAstrajJa: pavaeNkoDamU dinottamaH tasya putro'sti kedAra: zivapAdArcane rataH // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 lAkSaNika sAhitya 1329mAM "vRttaratnAkara' para vRttinI racanA karI hatI. temAM temaNe AcArya hemacaMdranA chaMdonuzAsana'nI svopajJa vRttimAMthI udAharaNo lIdhA che. kyAMka-kyAMka vRttiratnAkara'nA TIkAkAra sulhaNamAMthI paNa udAharaNo lIdhA che. sulhaNanI TIkAnA mULa pATha karatAM kyAMka-kyAMka aMtara che. TIkAkAre potAno paricaya A pramANe Apyo che vAdizrIdevasUrergaNagaganavidhau bibhrataH zAradAyAH, nAma pratyakSapUrvaM sujayapadabhRto maGgalAhvasya sUreH / pAdadvandvAravinde'mbumadhupahite bhRGgabhaGgI dadhAno, vRttiM somo'bhirAmAmakRta kRtimatAM vRttaratnAkarasya // 3. kharataragacchIya AcArya jinabhadrasUrinA ziSya muni kSemahaMse tenA para TippaNanI racanA karI che. teo vi. 15mI zatAbdImAM vidyamAna hatA. 4. nAgapurI tapAgacchIya harSakIrtisUrinA ziSya amarakIrti ane temanA ziSya yazakIrtie tenA para vRttinI racanA karI che. - pa. upAdhyAya samayasuMdaragaNie tenA para vRttinI racanA vi.saM. 1694mAM karI tenA aMtamAM vRttikAre potAno paricaya A pramANe Apyo che vRttaratnAkare vRrti gaNiH samayasundaraH / SaSThAdhyAyasya saMbaddhA pUrNIcakre prayatnataH // 1 // saMvati vidhimukha-nidhi-rasa-zazisaMkhye dIpaparvadivase ca / jAloranAmanagare luNiyA-kasalArpitasthAne // 2 // zrImatkharataragacche zrIjinacandrasarayaH / teSAM sakalacandrAkhyo vineyo prathamo'bhavat // 3 // tacchiSyasamayasundaraH etAM vRttiM cakAra sugamatarAm / zrIjinasAgarasUripravare gacchAdhirAje'smin // 4 // 6. kharataragacchIya merusuMdarasUrie tenA para bAlAvabodhanI racanA karI che. merusuMdarasUri vi. 16nI zatAbdImAM vidyamAna hatA. 1. A TIkA-graMthanI eka hastalikhita 33 patronI prati amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. 2. AnI eka hastalikhita 31 patronI prati amadAvAdanA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcamuM prakaraNa nATya du:khI, zokArta, zrAMta temaja tapasvI vyaktione vizrAMti ApavA mATe nATyanI sRSTi karavAmAM AvI che. sukha-duHkhathI yukta lokano svabhAva ja AMgika, vAcika ityAdi abhinayothI yukta hovAthI nATya kahevAya cheH yo'yaM svabhAvo lokasya susva-3:va- pra-samanvita: 1 so'GgAdyabhinayopeto nATyamityabhidhIyate // nATyadarpaNa : kalikAlasarvajJa hemacaMdrasUrinA be ziSyo kavi kaTAramalla birudadhArI rAmacaMdrasUri ane temanA gurubhAI guNacaMdragaNie maLIne 'nATyadarpaNa'nI racanA vi. saM. 1200nI AsapAsamAM karI che. 'nATyadarpaNa'mAM cAra viveka che jemAM badhA maLIne 207 padyo che. prathama viveka 'nATakanirNaya'mAM nATyasaMbaMdhI badhI vAtonuM nirUpaNa che. temAM 1. nATaka, 2. prakaraNa, 2. nATikA, 4. prakaraNI, 5. vyAyoga, 6. samavakAra, 7. bhANa, 8. prahasana, 9. Dima, 10. aMka, 11. IhAmRga ane 12. vIthi - bAra prakAranA rUpako batAvavAmAM AvyA che. pAMca avasthAo ane pAMca saMdhiono paNa ullekha che. ------ A dvitIya viveka 'prakaraNAghekAdazanirNaya'mAM prakaraNathI laIne vIthi sudhInA 11 rUpakonuM varNana che. tRtIya viveka vRtti-rasa-bhAvAbhinayavicAra'mAM cAra vRttio, nava raso, nava sthAyI bhAvo, tetrIsa vyabhicArI bhAvo, rasa Adi ATha anubhAvo ane cAra abhinayonuM nirUpaNa che. caturtha viveka 'sarvarUpakasAdhAraNalakSaNanirNaya'mAM badhA rUpakonAM lakSaNo Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 lAkSaNika sAhitya batAvavAmAM AvyA che. AcArya rAmacaMdrasUri samartha Azukavi rUpe prasiddha hatA. teo kAvyanA guNadoSonA moTA parIkSaka hatA. temaNe nATaka Adi aneka graMthonI racanA karI che. guru hemacaMdrasUrie je nATaka Adi viSayo para nahotuM lakhyuM te viSayo para AcArya rAmacaMdrasUrie potAnI kalama calAvI che. temane prabandhazatakartA paNa mAnavAmAM AvyA che. teno artha "so prabandhonA kartA' nahIM paraMtu "prabandhazata nAmanA graMthanA kartA che paraMtu "prabaMdhazata" graMtha hajI sudhI nathI maLyo. rAjA ajayapALa nimitte saM. 1230nI AsapAsa AvA samartha kavinuM akALe mRtyu thayuM, evI sUcanA prabaMdhomAM maLe che. temanA gurabhAI guNacaMdragaNi paNa samartha vidvAna hatA. temaNe savRttika dravyAlaMkAra AcArya rAmacaMdrasUrinI sAthe racyo che. AcArya rAmacaMdrasUrie nimnalikhita graMthonI paNa racanA karI che : 1. kaumudImitrANaMda (prakaraNa) 2. navavilAsa (nATaka), 3. nirbhayabhIma (vyAyoga), 4. mallikAmakaranda (prakaraNa), 5. yAdavAlyudaya (nATaka), 6. raghuvilAsa (nATaka), 7. rAghavALyudaya (nATaka), 8. rohiNImRgAMka (prakaraNa), 9. vanamAlA (nATikA), 10. satyaharizcandra (nATaka), 11. sudhAkalaza (koza), 12. Adidevastavana, 13. kumAravihArazataka, 14. jinastotra 15. nemistava, 16. munisuvratastava, 17. yaduvilAsa, 18. siddhahemacaMdra-zabdAnuzAsana-laghunyAsa, 19. soLa sAdhAraNajinastava, 20. prasAdaddhAtrizikA, 21. yugAdidAtrizikA, 22. vyatirekaDhAtrizikA, 23. prabaMdhazata. nATyadarpaNa-vivRti : AcArya rAmacaMdrasUri ane guNacaMdrasUrie potAnA "nATyadarpaNa" para svopajJa vivRtinI racanA karI che. temAM rUpakonAM udAharaNo pa5 graMthomAMthI ApavAmAM AvyA che. svaracita kRtiomAMthI paNa udAharaNo levAmAM AvyA che. temAM 13 uparUpakonAM svarUpanuM Alekhana karavAmAM AvyuM che. - dhanaMjayanA 'dazarUpaka' graMthane Adarza mAnIne A vivRti racavAmAM AvI che. vivRtikAre kyAMka-kyAMka dhanaMjayanA matathI bhinna potAno mata pradarzita karyo che. bharatanA nATyazAstramAM pUrvApara virodha che, tevo paNa ullekha karyo che. potAnA guru AcArya hemacaMdrasUrinA "kAvyAnuzAsanathI paNa bhinna evA matanuM kyAMka-kyAMka Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATya * 155 nirUpaNa karyuM che. A dRSTie A kRti vizeSarUpe adhyayana karavA yogya che.' prabaMdhazataH AcArya hemacaMdrasUrinA ziSyaratna AcArya rAmacaMdrasUrie "nATyadarpaNa" sivAya nATyazAstraviSayaka prabaMdhazata" nAmaka graMthanI racanA paNa karI hatI, je anupalabdha ghaNA vidvAno "prabaMdhazata'no artha "so prabaMdho' kare che paraMtu prAcIna graMthasUcimAM "mavataM pravazvazata dakizarUpanITavisvarUpajJApa' evo ullekha maLe che, tenAthI jANI zakAya che ke "prabaMdhazata' nAmanI temanI koInATyaviSayaka racanA hatI. 1. "nATyadarpaNa' svopajJa vivRtti sAthe gAyakavADa oriyanTala sirIjha dvArA be bhAgomAM chapAI gayela che. A graMthanuM ke. eca. trivedIkRta Alocatmaka adhyayana lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdathI prakAzita thayuM che. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThTha prakaraNa saMgIta "sam" ane "gIta' - A baMne zabdonA maLavAthI "saMgIta' pada bane che. moDhethI gAvuM te gIta. "sa" no artha che sAruM. vAgha ane nRtya baMnenA samanvayathI gIta sAruM bane che. kahevAyuM che keH ___ gItaM vAdyaM ca nRtyaM ca trayaM saMgItamucyate / saMgItazAstrano upalabdha evo Adi graMtha bhAratanuM "nATyazAstra' che, jemAM saMgIta-vibhAga (adhyAya 28 thI 36 sudhI) che. temAM gIta ane vAdyonuM pUrNa vivaraNa che, paraMtu rAgonAM nAma ane temanuM vivaraNa nathI ApavAmAM AvyuM. - bharatanA ziSya dattila, kohalI ane vizAkhila - A traNeye graMthonI racanA karI hatI. prathamanA graMthanuM nAma dattilam, bIjAnA graMthanuM kohalIyam ane trIjAnA graMthanuM vizAkhilam hatuM. vizAkhilam prApya nathI. madhyakALamAM hiMdustAnI ane karNATakI paddhatio cAlI. te pachI saMgItazAstranA graMtho lakhAyA. sana 1200mAM badhI paddhationuM maMthana karIne zArgadave "saMgItaratnAkara' nAmano graMtha lakhyo. tenA para cha TIkA graMtho paNa lakhAyA che. temAMthI cAra TIkA-graMtha upalabdha nathI. ardhamAgadhI (prAkRta)mAM racAyela "anuyogadvAra' sUtramAM saMgItaviSayaka sAmagrI padyamAM maLe che. tenAthI jANa thAya che ke prAkRtamAM saMgItano koI graMtha rahyo haze. uparyukta jainetara graMthonA AdhAre jainAcAryoe paNa potAnI vizeSatA darzAvatA keTalAka graMthonI racanA karI che. saMgItasamayasAra H digaMbara jaina muni abhayacaMdranA ziSya mahAdevAya ane temanA ziSya pArjacaMdra "saMgItasamayasAra nAmanA graMthanI racanA lagabhaga vi. saM. 1780mAM karI che. A 1. A graMtha "trivendrama saMskRta graMthamALA'mAM chapAI gayo che. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgIta graMthamAM 9 adhikaraNa che jemAM nAda, dhvani, sthAyI, rAga, vAdya, abhinaya, tAla, prastAra ane Adhdhayoga - A pramANe aneka viSayo para prakAza pADavAmAM Avyo che. temAM pratApa, digaMbara ane zaMkara nAmaka graMthakArono ullekha che. bhoja, somezvara ane paramardI - A traNa rAjAonAM nAma paNa ullikhita che. saMgItopaniSatsArodvAra : AcArya rAjazekharasUrinA ziSya sudhAkalaze vi.saM. 1406mAM 'saMgItopaniSat sArodvAra'nI racanA karI che. A graMtha svayaM sudhAkalaza dvArA saM. 1380mAM racAyela 'saMgItopaniSat'nA sArarUpa che. A graMthamAM cha adhyAya ane 610 zloko che. prathama adhyAyamAM gItaprakAzana, bIjAmAM prastArAdisopAzraya-tAlaprakAzana, trIjAmAM guNasvara-rAgAdiprakAzana, cothAmAM caturvidha vAghaprakAzana, pAMcamAmAM nRtyAMga-upAMgapratyaMgaprakAzana, chaThThAmAM nRtyapaddhatiprakAzana che. 157 A kRti saMgItamakaraMda ane saMgItapArijAtathI paNa viziSTatara ane adhika mahattvanI che. A graMthamAM naracaMdrasUrino saMgItajJa tarIke ullekha che. prazastimAM temaNe 'saMgItopaniSat'nI racanA vi.saM. 1380mAM karyAno ullekha che. maladhArI abhayadevasUrinI paraMparAmAM amaracaMdrasUri thaI gayA. teo saMgItazAstramAM vizArada hatA, tevo ullekha sudhAkalaza munie karyo che. saMgItopaniSat H AcArya rAjazekharasUrinA ziSya sudhAkalaze 'saMgItopaniSat' graMthanI racanA vi.saM. 1380mAM karI, evo ullekha graMthakAre svayaM saM. 1406mAM racelA potAnA 'saMgItopaniSatsArodvAra' nAmanA graMthanI prazastimAM karyo che. A graMtha khUba moTo hato. te hajI sudhI upalabdha thayo nathI. sudhAkalaze 'ekAkSaranAmamAlA'nI paNa racanA karI che. 1. vizeSa paricaya mATe juo - 'jaina siddhAMta bhAskara' bhAga 9, aMka 2 ane bhAga 10, aMka 10. 2. A graMtha gAyakavADa oriyanTala sirIjha, vaDodarAthI prakAzita thaI gayo che. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 lAkSaNika sAhitya saMgItamaMDana: mALavA-mAMDavagaDhanA sulatAna AlamazAhanA maMtrI maMDane vividha viSayo para aneka graMtho lakhyA che, temAMno "saMgItamaMDana' paNa eka che. A graMthanI racanA lagabhaga vi.saM. 1490mAM thaI che. tenI hastalikhita prata maLe che. A graMtha hajI sudhI aprakAzita che. saMgItadIpaka, saMgItaratnAvalI, saMgItasahapiMgalaH A traNa kRtiono ullekha jaina graMthAvalImAM che, paraMtu tenA vize koI vizeSa jANakArI nathI maLI. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtamuM prakaraNa kalA citravarNasaMgraha somarAjAracita "ratnaparIkSA graMthanA aMtamAM "citravarNasaMgrahanA 42 zlokonuM prakaraNa atyaMta upayogI che. temAM bhIMtacitra banAvavA mATe bhIMta kevI hovI joIe, raMga kevI rIte banAvavo joIe, kalama-pIMchI kevI hovI joIe, ityAdi bAbatonuM vigatavAra varNana che. prAcIna bhAratamAM sittanavAsala, ajaMtA, bAgha ItyAdi guphAo ane rAjAmahArAjAo tathA zreSThIonA mahelomAM citronuM je Alekhana karavAmAM AvatuM hatuM tenI vidhi A nAnA-evA graMthamAM jaNAvavAmAM AvI che. A prakaraNa prakAzita nathI thayuM. kalAkalApa : vAyaDagacchIya jinadattasUrinA ziSya kavi amaracaMdrasUrinI kRtio bAbate "prabaMdhakozamAM ullekha che, jemAM "kalAkalApa' nAmaka kRtino paNa nirdeza che. A graMthano zAstrarUpe ullekha che, paraMtu tenI koI paNa prata hajI sudhI prApta thaI nathI. temAM 72 ke 64 kalAonuM nirUpaNa hoya tevI saMbhAvanA che. maSIvicAraH maSIvicAra' nAmaka eka graMtha jesalamerabhAMDAgAramAM che, temAM tADapatra ane kAgaLa para lakhavAnI zAhI banAvavAnI prakriyA jaNAvavAmAM AvI che. teno jaina graMthAvalI pR. 362mAM ullekha che. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThamuM prakaraNa gaNita gaNita viSaya ghaNo vyApaka che. tenI ghaNI zAkhAo che : aMkagaNita, bIjagaNita, samatalabhUmiti, ghanabhUmiti, samatalatrikoNamiti, golIyatrikoNamiti, samatalabIjabhUmiti, ghanabIjabhUmiti, zUnyalabdhi (sUmakalana), zUnyayuti (samAkalana) ane zUnya samIkaraNa. AnA sivAya paNa sthitizAstra, gatizAstra, udakasthitizAstra, khagoLazAstra Adino paNa gaNitazAstramAM samAveza thAya che. mahAvIrAcArye gaNitazAstranI vizeSatA ane vyApakatA darzAvatAM kahyuM che ke laukika, vaidika tathA sAmayika je paNa vyavahAra thAya che te badhAmAM gaNita-saMkhyAnano upayoga thAya che. kAmazAstra, arthazAstra, gAMdharvazAstra, nATyazAstra, pAkazAstra, Ayurveda, vAstuvidyA ane chaMda, alaMkAra, kAvya, tarka, vyAkaraNa, jayotiSa AdimAM tathA kaLAonA samasta guNomAM gaNita atyaMta upayogI zAstra che. sUrya Adi grahonI gati jANavAmAM, prasana arthAt dizA, deza ane kALane jANavA mATe, caMdramAnA parilekhamAM - sarvatra gaNita ja aMgIkRta che. dvIpo, samadro ane parvatonI saMkhyA, vyAsa ane paridhi, loka, aMtarloka, jayotirloka, svarga ane narakamAM sthita zreNIbaddha bhavano, sabhAbhavano ane guMbajAkAra maMdironA parimANa tathA anya vividha parimANa gaNitanI sahAyathI ja jANI zakAya che. jaina zAstromAM cAra anuyoga gaNAvavAmAM AvyA che, temAM gaNitAnuyoga paNa eka che. karmasiddhAMtanA bheda-prabheda, kALa ane kSetranAM parimANa Adi samajavAmAM gaNitanA jJAnanI vizeSa AvazyakatA hoya che. gaNita jevA sUkSma zAstranA viSayamAM anya zAstronI apekSAe ochAM pustako prApta thAya che, temAM paNa jaina vidvAnonAM graMtha ghaNI ochI saMkhyAmAM maLe che. gaNitasArasaMgraha : gaNitasArasaMgrahanA racayitA mahAvIrAcArya digaMbara jaina vidvAna hatA. temaNe graMthanA AraMbhamAM kahyuM che ke jagatanA pUjaya tIrthakaronA ziSya-praziSyonA prasiddha Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNita guNarUpa samudromAMthI ratnasamAna, pASANomAMthI kaMcana samAna ane zaktiomAMthI muktAphaLa samAna sAra nIcovIne meM A 'gaNitasArasaMgraha'nI yathAmati racanA karI che. A graMtha laghu hovA chatAM paNa analpArthaka che. temAM ATha vyavahAronuM nirUpaNa A pramANe che : 1. parikarma, 2. kalAsavarNa, 3. prakIrNaka, 4. bhairAzika, 5. mizraka, 6. kSetragaNita, 7. khAta ane 8. chAyA. prathama adhyAyamAM gaNitanA vibhinna ekamo tema ja kriyAonAM nAma, saMkhyAo, RNasaMkhyA ane graMthano mahimA tathA viSaya nirUpita che. 161 mahAvIrAcArye tribhuja ane caturbhuja saMbaMdhI gaNitanuM vizleSaNa viziSTa rIte karyuM che. A vizeSatA anyatra kyAMya nathI jovA maLatI.1 trikoNamiti tathA rekhAgaNitanA maulika ane vyAvahArika prazno parathI jANI zakAya che ke mahAvIrAcArya gaNitamAM brahmagupta ane bhAskarAcAryanI barobarInA che. tathApi mahAvIrAcArya temanA karatAM vadhAre pUrNa ane AgaLa che. vistAramAM paNa bhAskarAcAryanI lIlAvatI karatAM temano graMtha moTo che. mahAvIrAcArye aMkasaMbaMdhI saravALA, bAdabAkI, guNAkAra, bhAgAkAra, varga, vargamULa, ghana ane ghanamULa - A ATha parikarmono ullekha karyo che. temaNe zUnya ane kAlpanika saMkhyAono paNa vicAra karyo che. bhizonA bhAga viSayamAM mahAvIrAcAryanI vidhi vizeSa ullekhanIya che. laghutama samApavartakanA viSayamAM anusaMdhAna karanArAomAM mahAvIrAcArya prathama gaNitajJa che, jemaNe lAghavArtha - niruddha laghutama samApavartyanI kalpanA karI. temaNe 'niruddha'nI paribhASA karatAM kahyuM ke chedonA mahattama samApavartaka ane teno bhAga ApavAthI prApta labdhionuM guNanaphala 'niruddha' kahevAya che. bhinnono samaccheda karavA mATeno niyama A pramANe che--niruddhane harathI bhAgatAM je labdhi prApta thAya tenAthI hara ane aMza baMnene guNavAthI badhA bhinnono hara eka jevo thaI jaze. mahAvIrAcArye samIkaraNane vyAvahArika prazno dvArA samajAvyuM che. A praznone be bhAgomAM vibhAjita karyA che : eka to e prazno ke jemAM ajJAta rAzinA vargamULanuM 1. juo, DaoN. vibhUtibhUSaNa-methemeTikala sosAyaTI buleTina naM. 20mAM 'oNna mahAvIrsa solyuzana oNpha TrAyeMgalsa enDa kvADrIleTarala' zIrSaka lekha. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 lAkSaNika sAhitya kathana hoya ane bIjA jemAM ajJAta rAzinA vargano nirdeza hoya che. gaNitasAra saMgrahamAM covIsa aMka sudhInI saMkhyAono nirdeza karavAmAM Avyo che jenAM nAma A pramANe che: 1. eka, 2. daza, 3. zata, 4. sahasra, 5. dazasahasra, 6. lakSa, 7. dazalakSa, 8. koTi, 9. dazakoTi, 10. zatakoTi, 11. abda, 12. buMda, 13. kharva, 14. mahAparva, 15.pA, 16. mahApA, 17. loNI, 18. mahAkSaNI, 19. zaMkha, 20. mahAzaMkha, 21. kSiti, 22. mahAkSiti, 23, kSobha, 24 mahAkSobha. aMko mATe zabdono paNa prayoga karavAmAM Avyo che, jema ke - 3 mATe ratna, 6 mATe dravya, 7 mATe tattva, pannaga ane bhaya, 8 mATe karma, tana, mada ane 9 mATe padArtha ityAdi. mahAvIrAcArya brahmaguptakRta "brAhmasTraTasiddhAMta' graMthathI paricita hatA. zrIdharanI "trizatikA'no paNa temaNe upayoga karyo hato ema jaNAya che. teo rASTrakUTa vaMzanA zAsaka amoghavarSa nRpatuMga (san 814 thI 878)nA samakAlIna hatA. temaNe "gaNitasArasaMgrahanI utthAnikAmAM tenI khUba prazaMsA karI che. A kRtimAM jinezvaranI pUjA, phalapUjA, dIpapUjA, gaMdhapUjA, dhUpapUjA ItyAdi viSayaka udAharaNo ane bAra prakAranA tapa tathA bAra aMgo-dvAdazAMgIno ullekha hovAthI mahAvIrAcArya niHsaMdeha jainAcArya hatA evo nirNaya karI zakAya che.' gaNitasArasaMgraha-TIkA : dakSiNa bhAratamAM mahAvIrAcAryaracita."gaNitasAra-saMgraha sarvamAnya graMtha rahyo che. A graMtha para varadarAja ane anya koI vidvAne saMskRtamAM TIkAo lakhI che. 11mI zatAbdImAM pAvusUrimalle teno telugu bhASAmAM anuvAda karyo che. vallabha nAmanA vidvAne kannaDamAM tathA anya koI vidvAne telugumAM vyAkhyA karI che. SatrizikAra mahAvIrAcArye "patrizikA' graMthanI paNa racanA karI che. temAM temaNe bIjagaNitanI carcA karI che. * 1. A graMtha madrAsa sarakAranI anumatithI pro. raMgAcArye aMgrejI TippaNonI sAthe saMpAdita karIne san 1912mAM prakAzita karyo che. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNita 'rAjasthAnake jaina zAstrabhaMDAro kI graMthasUci'mAM jayapuranA TholionA maMdiranA bhaMDAramAM A graMthanI be hastilikhita prato, jemAMnI eka 45 patronI ane bIjI 18 patronI, hovAno ullekha che. 163. gaNitasArakaumudI : jaina gRhastha vidvAna Thakkara pherue 'gaNitasArakaumudI' nAmanA graMthanI racanA padyamAM prAkRtabhASAmAM karI che. jemAM temaNe temanA anya graMthonI jema pUrvavartI sAhityakAronAM nAmono ullekha karyo nathI. Thakkara pherue potAnI A racanAmAM bhAskarAcAryanI 'lIlAvatI'no ghaNo upayoga karyo che. baMne graMthomAM ghaNe aMze sAmya jovA maLe che. jema ke - paribhASA, zreDhIvyavahAra, kSetravyavahAra, mizravyavahAra, khAttavyavahAra, citivyavahAra, rAzivyavahAra, chAyAvyavahAra A viSayavibhAga jevo 'lIlAvatI'mAM che tevo ja AmAM paNa che. spaSTa che ke Thakkara pherue potAnA 'gaNitasArakaumudI' graMthanI racanAmAM 'lIlAvatI'ne ja Adarza gaNyo che. kyAMka-kyAMka to 'lIlAvatI'nAM pagho ja anuvAda karIne mUkI dIdhA che. je viSayono ullekha 'lIlAvatI' nathI evA dezAdhikAra, vastrAdhikAra, tAtkAlika bhUmikara, dhAnyotpatti Adi itihAsa ane vijJAnanI dRSTie ati mUlyavAna prakaraNo AmAM che. tenAthI Thakkara pherunI maulika vicAradhArAno paNa paricaya maLe che. A prakaraNo nAnA hovA chatAM ati mahattvanA che. A viSayo para te samayanA anya koI vidvAne prakAza pADyo nathI. alAuddIna ane kutubuddIna bAdazAhonA samayanI sAMskRtika ane sAmAjika sthitinuM jJAna AmanAM ja sUkSmatama adhyayana para nirbhara che. A graMthanA kSetra-vyavahAra-prakaraNamAM nAmo spaSTa karavA mATe yaMtra ApavAmAM AvyAM che. anya viSayone paNa sugama banAvavA mATe aneka yaMtronuM Alekhana karavAmAM AvyuM che. Thakkara pherunA yaMtro kyAMka-kyAMka 'lIlAvatI'nA yaMtro sAthe meLa nathI khAtA. Thakkara pherue potAnI graMtha racanAmAM mahAvIrAcAryanA 'gaNitasArasaMgraha'no paNa upayoga karyo che. 'gaNitasA2kaumudI'mAM lokabhASAnA zabdono paNa chUTathI prayoga karavAmAM Avyo che, je bhASAvijJAnanI dRSTie mahattvapUrNa che. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 lAkSaNika sAhitya AmAM yaMga-prakaraNamAM aMkasUcaka zabdono prayoga karavAmAM Avyo che. Thakkara pheru Thakkara caMdranA putra hatA. teo dilhInI TaMkazALanA adhyakSapade niyukta hatA. temaNe A graMtha vi.saM. 1372 thI 1380nI vacce racyo haze. A graMtha hajI sudhI prakAzita thayo nathI. Thakkara pherue anya keTalAka graMthonI racanA karI che je A pramANe che : 1. vAstusAra, 2. jayotisAra, 3. ratnaparIkSA, 4. dravya parIkSA (mudrAzAstra), 5. bhUrgabhaprakAza, 6. dhAtaMtpatti, 7. yugapradhAna caupAI. pATIgaNita : pATIgaNita'nA kartA pallIvAla anaMtapAla jaina gRhastha hatA. temaNe nemicarita' nAmaka mahAkAvyanI racanA karI che. anaMtapAlanA bhAI dhanapAle vi.saM. 1261mAM "tilakamaMjarIkathAsAra'nI racanA karI hatI. A pATIgaNitamAM aMkagaNitaviSayaka carcA ja haze, evuM anumAna che. gaNita saMgraha : gaNitasaMgraha' nAmanA graMthanA racayitA yellAcArya hatA. teo jaina hatA. yalAcArya prAcIna lekhaka che, paraMtu teo kyAre thaI gayA e kahevuM muzkela che. siddha-bhU-paddhati "siddha-bhU-paddhati' graMtha koNe kyAre racyo. te nizcita nathI. tenA TIkAkAra vIrasena 9mI zatAbdImAM vidyamAna hatA. tenAthI siddhabhU-paddhati tenA pahelAM racAI hatI te nizcita che. uttarapurANa'nI prazastimAM guNabhadra potAnA dAdAguru vIrasenAcArya viSayamAM ullekha karyo che ke "siddha-bhU-paddhatinuM pratyeka pada viSama hatuM. tenA para vIrasenAcArya TIkA-nirmANa karavAthI te munio mATe samajavAmAM sugama thaI gaI. temAM kSetragaNitano viSaya haze, tevuM anumAna che. siddha-bhU-paddhati-TIkAH siddha-bhU-paddhati-TIkA'nA kartA vIrasenAcArya che. teo AryanaMdinA ziSya, jinasenAcArya prathamanA guru tathA "uttarapurANa'nA racayitA guNabhadrAcAryanA praguru hatA. temano janma zaka saM. 660 (vi.saM. 795) ane svargavAsa zaka saM. 74pa (vi.saM. 880)mAM thayo. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNita 165 AcArya vIrasene "pakhaNDAgama (karmaprAkRta)nA pAMca khaMDonI vyAkhyA "dhavalA' nAmathI zaka saM. 738 (vi.saM. 873)mAM karI che. A vyAkhyA parathI pratIta thAya che ke vIrasenAcArya sArA gaNitajJa hatA. temaNe "kasAyapAhuDa" para "jayadhavalA' nAmanI TIkAnI racanA karavAno prAraMbha karyo hato paraMtu 20000 zloka-pramANa TIkA lakhyA pachI temano svargavAsa thaI gayo. siddha-bhU-paddhati' para paNa temaNe TIkAnI racanA karI, jenAthI A graMtha samajavo saraLa thaI gayo. kSetragaNitaH kSetragaNita'nA kartA nemicaMdra che, tevo ullekha "jinaratnakoza' pR. 98mAM che. ISTAMkAMcaviMzatikA H lokAgacchIya muni tejasiMhe "iSTAMkAMcaviMzatikA" graMtha racyo che. temAM kula 26 paDyo che. A graMtha gaNitaviSayaka che. 1 gaNitasUtra: gaNitasUtranA kartAnuM nAma ajJAta che, paraMtu eTaluM nizcita che ke A graMthanI racanA koI digaMbara jainAcArye karI che. 2 gaNitasAra-TIkAH zrIdharakRta "gaNitasAra' graMtha para upakezagacchIya siddhasUrie TIkA racI che. teno ullekha zrI agaracaMdajI nAhaTAe potAnA "jainetara graMtho para jaina vidvAnoM kI TIkA' zIrSaka lekhamAM karyo che. gaNitatilaka-vRtti zrIpatikRta gaNitatilakapara AcArya vibudhacaMdranA ziSya siMhatilakasUrie 1. tenI 3 patronI prata amadAvAdanA lA.da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranA saMgrahamAM che. 2. tenI hastalikhita prata ArAnA jaina siddhAMta bhavanamAM che. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 lAkSaNika sAhitya lagabhaga vi.saM. 133)mAM TIkAnI racanA karI che. temAM temaNe "lIlAvatI' ane 'trizatikAno upayoga karyo che. siMhatilakasUrinA upalabdha graMtho A pramANe che : 1. maMtrarAjarahasya (sUrimaM saMbaMdhI), 2. vardhamAnavidyAkalpa, 3. bhuvanadIpakavRtti (jayotiSa), 4. parameSThividyAyaMtra stotra, 5. laghunamaskAracaka, 6. RSimaMDalayaMtrastotra. 1. A TIkA pro. hIrAlAla 2. kApaDIyA dvArA saMpAdita thaIne gAyakavADa oriyanTala sirIjha, vaDodarAthI san 1937mAM prakAzita thaI che. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamuM prakaraNa jyotiSa jayotiSa-viSayaka jaina Agama-graMthomAM nimnalikhita aMgabAhya sUtrono samAveza thAya che: 1. sUryaprajJapti, 2. caMdraprajJapti, 3. jayotiSkaraNDaka, 4. gaNividyA. jyotissAra H Thakkara pherue "jyotisAra' nAmaka graMthanI prAkRtamAM racanA karI che. temaNe A graMthamAM lakhyuM che ke haribhadra, naracaMdra, padmaprabhasUri, jauNa, varAha, lalla, parAzara, garga Adi graMthakAronA graMthonuM avalokana karIne AnI racanA (vi.saM. 137275nI AsapAsa) karI che. cAra dvAromAM vibhakta A graMthamAM kula maLIne 238 gAthAo che. dinazuddhi nAmaka dvAramAM 42 gAthAo che, jemAM vAra, tithi ane nakSatromAM siddhiyoganuM pratipAdana che. vyavahAradvAramAM 60 gAthAo che, jemAM grahonI rAzi, sthiti, udaya, asta ane vakra dinanI saMkhyAnuM varNana che. gaNitadvAramAM 38 gAthAo che ane lagnadvAramAM 98 gAthAo che. temanA anya graMtho vize anyatra lakhavAmAM AvyuM che. - - - 1. sUryaprajJaptinA paricaya mATe juo - A ItihAsano bhAga 2, pR. 85-90. 2. candraprajJAtinA paricaya mATe juo - ejana, pR. 90. 3. jayotiSkaraNDakanA paricaya mATe juo - bhAga 3, pR. 393-94. A prakIrNakanA praNetA pAdaliptAcArya hovAno saMbhava che. 4. gaNividyAnA paricaya mATe juo - bhAga 2, pR. ra90. A badhA graMthonI vyAkhyAo mATe A ja ItihAsano tRtIya bhAga jovo joIe. 5. A "ratnaparIkSAdisaptapranthasaMgrahamAM rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapurathI prakAzita thayela che. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 vivAhapaDala (vivAhapaTala) : 'vivAhapaDala'nA kartA-ajJAta che. A prAkRtamAM racAyela eka jyotiSa-viSayaka graMtha che, je vivAhanA samaye kAmamAM Ave che. teno ullekha 'nizIthavizeSacUrNi'mAM maLe che. lagnasRddhi (lagnazuddhi) : lAkSaNika sAhitya 'laggasuddhi' nAmaka graMthanA kartA yAkinI-mahattarAsUnu haribhadrasUri hovAnuM mAnavAmAM Ave che. paraMtu te saMdigdha jaNAya che. A 'lagnakulikA' nAme prasiddha che. prAkRtanI kula 133 gAthAomAM gocarazuddhi, pratidvAradazaka, mAsa-vAra-tithinakSatra-yogazuddhi, sugaNadina, rajachannadvAra, saMkrAMti, karkayoga, vAra-nakSatra-azubhayoga, sugaNArthadvAra, horA, navAMza, dvAdazAMza, SaDvargazuddhi, udayAstazuddhi ityAdi viSayo para carcA karavAmAM AvI che. diNasuddhi (dinazuddhi) : paMdaramI sadImAM vidyamAna ratnazekharasUrie 'dinazuddhi' nAmaka graMthanI prAkRtamAM racanA karI che. temAM 144 gAthAo che, jemAM riva, soma, maMgaLa, budha, guru, zukra ane zaninuM varNana karIne tithi, lagna, prahara, dizA ane nakSatranI zuddhi darzAvavAmAM AvI che.2 kAlasaMhitA : 'kAlasaMhitA'nAmanI kRti AcArya kAlake racI che, evo ullekha maLe che. varAhamihirakRta 'bRhajjAtaka' (16.1)nI utpalakRta TIkAmAM baMkAlakAcAryakRta 'baMkAlakasaMhitA'mAMthI be prAkRta padyo uddhRta karavAmAM AvyA che. 'baMkAlakasaMhitA' nAma azuddha pratIta thAya che. te 'kAlakasaMhitA' hovuM joIe. evuM anumAna karI zakAya. A graMtha anupalabdha che. kAlakasUrie koI nimittagraMthanuM nirmANa karyuM hatuM, te nIcenA ullekha 52thI jANI zakAya che : 1. A graMtha upAdhyAya kSamAvijayajI dvArA saMpAdita thaIne zAha mUlacaMda bulAkhIdAsa dvArA san 1938mAM muMbaIthI prakAzita thayo che. 2. A graMtha upAdhyAya kSamAvijayajI dvArA saMpAdita thaIne zAha mUlacaMda bulAkhIdAsa dvArA san 1938mAM muMbaIthI prakAzita thayo che. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSa 169 paDhamANuoge kAsI jiNacakkidasAracariyapuvvabhave / / kAlagasUrI bahuyaM logANuoge nimittaM ca // gaNaharahorA (gaNadharahorA) : gaNaharahorA' nAmaka A kRti koI ajJAtanAmA vidvAne racI che. temAM 29 gAthAo che. maMgalAcaraNamAM mizraNa phaMdrapUruM' ullekha hovAthI A koI jainAcAryanI racanA pratIta thAya che. temAM jayotiSa-viSayaka horAsaMbaMdhI vicAro che. tenI 3 patronI eka prata pATaNanA jaina bhaMDAramAM che. praznapaddhati : - 'praznapaddhati' nAmaka jayotiSaviSayaka graMthanI harizcandragaNie saMskRtamAM racanA karI che. kartAe nirdeza karyo che ke gItArthacUDAmaNi AcArya abhayadevasUrinA mukhethI praznone avadhAraNa karIne temanI kRpAthI A graMthanI racanA karI che. A graMtha kartAe potAnA hAthe pATaNanA annapATakamAM cAturmAsanI avasthitinA samaye lakhyo che. joIsadAra (jyotirdhAra) : joIsadAra' nAmaka prAkRta bhASAnI 2 patronI eka kRti pATaNanA jaina bhaMDAramAM che. tenA kartAnuM nAma ajJAta che. temAM rAzi ane nakSatro vaDe zubhAzubha phaLonuM varNana karavAmAM AvyuM che. joI cakkariyAra (jyotiSmakavicAra) : jaina graMthAvalI (pR. 347)mAM "jo IsacakkariyAra' nAmaka prAkRta bhASAnI kRtino ullekha che. A graMthanuM parimANa 155 gaMthAgra che. tenA kartAnuM nAma vinayakuzala muni nirdiSTa che. bhuvanadIpakaH bhuvanadIpaka'nuM bIjuM nAma "grahabhAvaprakAza' che. tenA kartA AcArya padmaprabhasUri che. teo nAgapurIya tapAgacchanA saMsthApaka che. temaNe vi.saM. 1221mAM 'bhuvanadIpaka'nI racanA karI hatI. 1. grahabhAvaprakAzAkhyaM zAstrametat prakAzitam / jagadbhAvaprakAzAya zrIpadmaprabhasUribhiH // 2. AcArya padmaprabhasUrie "munisuvratacarita'nI racanA karI che, jenI vi.saM. 1304mAM lakhAyela prati jesalamera-bhaMDAramAM vidyamAna che. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 lAkSaNika sAhitya A graMtha nAno hovA chatAM paNa mahattvapUrNa che. temAM 36 dvAra (prakaraNa) cheH 1. grahonA adhipati, 2. grahonI ucca-nIca sthiti, 3. parasparamitratA. 4. rAhuvicAra, 5. ketuvicAra, 6. grahacakronuM svarUpa, 7. bArabhAva, 8. abhISTa kAla nirNaya, 9. lagnavicAra, 10. vinara graha, 11. cAra prakAranA rAjayoga, 12. lAbha vicAra, 13. lAbhaphaLa, 14. garbhanI kSemakuzaLatA, 15 strIgarbha-prasUti, 16. be saMtAnono yoga, 17. garbhanA mahInA, 18. bhAryA, 19. viSakanyA, 20. bhAvonA graha, 21. vivAhavicAraNA, 22. vivAda, 23. mizrapada-nirNaya, 24. pRcchA-nirNaya, 25. pravAsInuM gamanAgamana, 26. mRtyuyoga, 27. durgabhaMga, 28. cauryasthAna, 29. ardhajJAna, 30. maraNa, 31. lAbhodaya, 32. lagnanuM mAsaphaLa, 33. DhekANaphaLa, 34. doSajJAna, 35. rAjAonI dinacaryA, 36. A garbhamAM zuM haze? A pramANe kula 170 zlokomAM jyotiSaviSayaka aneka viSayo para vicAra karavAmAM Avyo che. 1. bhuvanadIpaka-vRtti: bhuvanadIpaka' para AcArya siMhatilakasUrie vi.saM. 1326mAM 1700 zlokapramANa vRttinI racanA karI che. siMhatilakasUri jayotiSa zAstranA marmajJa vidvAna hatA. temaNe zrIpatinA "gaNitatilakapara paNa eka mahattvapUrNa TIkA lakhI che. siMhatilakasUri vibudhacaMdrasUrinA ziSya hatA. temaNe vardhamAnavidyAkalpa, maMtrarAjaya rahasya Adi graMthonI racanA karI che. 2. bhuvanadIpaka-vRttiH muni hematilake "bhuvanadIpaka' para eka vRtti racI che. samaya ajJAta che. 3. bhuvanadIpaka-vRttiH daivajJa ziromaNie bhuvanadIpaka' para eka vivaraNAtmaka vRttinI racanA karI che. samaya jJAta nathI. A TIkAkAra jainetara che. 4. bhuvanadIpaka-vRtti: koI ajJAtanAmA jaina munie "bhuvanadIpaka para eka vRtti racI che. samaya paNa ajJAta che. RSiputranI kRti : gargAcAryanA putra ane ziSya nimittazAstra saMbaMdhI koI graMthanuM nirmANa karyuM che. graMtha prApya nathI. keTalAka vidvAnonA mate temano samaya devalanI pachI ane Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSa 171 varAhamihiranI pahelAM kyAMka che. bhaTTotpalI TIkAmAM RSiputranA saMbaMdhamAM ullekha che. tenAthI teo zaka saM. 888 (vi. saM. 1023) pUrve thaI gayA te nirvivAda che. AraMbhasiddhi : nAgendragacchIya AcArya vijayasenasUrinA ziSya udayaprabhasUrie AraMbhasiddhi (paMcavimarza) graMthanI racanA (vi.saM. 1280) saMskRtamAM 413 paghomAM karI che." A graMthamAM pAMca vimarza ane 11 dvAromAM A pramANenA viSayo che: 1. tithi, 2. vAra, 3. nakSatra, 4. siddhi Adi yoga, 5. rAzi, 6. gocara, 7. (vidyAraMbha Adi) kArya, 8. gamana-yAtrA, 9. (gRha AdinuM) vAstu, 10. vilagna ane 11. mizra. temAM pratyeka kAryanA zubha-azubha muhUrtonuM varNana che. muhUrta mATe muhUrtaciMtAmaNi' graMthanI jema ja A graMtha upayogI ane mahattvapUrNa che. graMthanuM adhyayana karavAthI kartAnuM gaNita viSayaka jJAna paNa jANI zakAya che. A graMthanA kartA AcArya udayaprabhasUri malliSeNasUri ane jinabhadrasUrinA guru hatA. udayaprabhasUrie dharmAsyudayamahAkAvya, neminAthacaritra, sukRtakIrtikallolinIkAvya tema ja vi.saM. 1299mAM "uvaesamAlA" para "karNikA" nAmanA TIkAgraMthanI racanA karI che. chAsII" ane "kammasthaya para TippaNa Adi graMtha racyA che. giranAranA vi.saM. 1288nA zilAlekhomAMthI eka zilAlekhanI racanA temaNe karI che. AraMbhasiddhi-vRttiH AcArya ratnazekharasUrinA ziSya hemahaMsagaNie vi.saM. 1514mAM AraMbhasiddhi para "sudhIvRMgAra' nAmathI vArtika racyuM che. TIkAkAre muhUrta saMbaMdhI sAhityanuM suMdara saMkalana karyuM che. TIkAmAM vacce-vacce grahagaNita-viSayaka prAkRta gAthAo uddhata karI che tenAthI jANI zakAya che ke prAkRtamAM grahagaNitano koI graMtha hato. tenA nAmano koI ullekha karavAmAM Avyo nathI. 1. A hemahaMsakRta vRttisahita jaina zAsana presa, bhAvanagarathI prakAzita thayela che. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 malaprakaraNa : AcArya vijayasenasUrinA ziSya muni vinayakuzale prAkRta bhASAmAM 99 gAthAomAM 'maNDalaprakaraNa' nAmaka graMthanI racanA vi.saM. 1652mAM karI che. lAkSaNika sAhitya graMthakAre svayaM nirdeza karyo che ke AcArya municaMdrasUrie 'maNDalakulaka' racyuM che, tene AdhArabhUta mAnIne 'jIvAjIvAbhigama'nI keTalIka gAthAo laIne A prakaraNanI racanA karavAmAM AvI che. A koI navIna racanA nathI. jyotiSanA khagoLa-viSayaka vicAro AmAM pradarzita karavAmAM AvyA che. A graMtha prakAzita nathI. maNDalaprakaraNa-TIkA : 'maNDalaprakaraNa' para mULa prAkRta graMthanA racayitA vinayakuzale ja svopajJa TIkA lagabhaga vi.saM. 1952mAM lakhI che, je 1231 graMthAgra-pramANa che. A TIkA nathI chapAI.1 bhadrabAhusaMhitA : Aje saMskRtamAM je 'bhadrabAhusaMhitA' nAmano graMtha maLe che te to AcArya bhadrabAhu dvArA prAkRtamAM racAyela graMthanA uddhAranA rUpamAM maLe che, tevuM vidvAnonuM maMtavya che. vastutaH bhadrabAhuracita graMtha prAkRtamAM hato jenuM uddharaNa upAdhyAya meghavijayajI dvArA racita 'varSa-prabodha' graMtha (pR. 426-27)mAM maLe che. A graMtha prApta thato na hovAthI tenA viSayamAM kazuM kahI zakAya nahIM. A nAmano saMskRtamAM racAyelo je graMtha prakAzamAM Avyo che temAM 27 prakaraNo A pramANe che : 1. graMthAMgasaMcaya, 2-3 ulkAlakSaNa. 4. pariveSavarNana, 5. vidyullakSaNa, 6. agralakSaNa, 7. saMdhyAlakSaNa, 8. meghakAMDa, 9. vAtalakSaNa, 10. sakalamA2samuccayavarSaNa, 11. gaMdharvanagara, 12. garbhavAtalakSaNa, 13. rAjayAtrAdhyAya 14. sakalazubhAzubhavyAkhyAnavidhAnakathana, 15. bhagavatrilokapatidaityaguru, 16. zanaizcaracAra, 17. bRhaspaticAra, 18. bucAra, 19. aMgArakacAra, 20-21. rAhucAra, 22. AdityacAra, 23. caMdracAra, 24. grahayuddha, 25. saMgrahayogArdhakANDa, 26. svaprAdhyAya, 27. vasravyavahAranimittaka, pariziSTAdhyAya-vasavicchedanAdhyAya. 1. AnI prati lA. da. bhA. saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdamAM che. 2. hindIbhASAnuvAdasahita--bhAratIya jJAnapITha, kAzI, san 1959. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSa 173 keTalAka vidvAno A graMthane bhadrabAhuno nahIM, paraMtu temanA nAme anya dvArA racAyelo mAne che. muni zrI jinavijayajI tene bAramI-teramI zatAbdInI racanA mAne che. jayAre paM.zrI kalyANavijayajI A graMthane paMdaramI zatAbdI pachIno mAne che. A mAnyatAnuM kAraNa jaNAvatAM teo kahe che ke AnI bhASA bilakula saraLa ane utaratI koTinI saMskRta che. racanAmAM aneka prakAranI viSayasaMbaMdhI tathA indoviSayaka azuddhio che. AnA nirmAtA prathama paMktinA vidvAna na hatA. "soraTha' jevA zabdaprayogo parathI paNa AnA lekhaka paMdaramI-soLamI sadInA hovAnuM jJAta thAya che. AnA saMpAdaka paM. nemicaMdrajI tene anumAne AThamI zatAbdInI kRti jaNAve che. temanuM A anumAna nirAdhAra che. 5. jugalakizorajI mukhtAre Ane sattaramI sadInA eka bhaTTArakanA samayanI kRti gaNAvI che, je yogya jaNAya che.' jyotissAra: AcArya naracaMdrasUrie "jyotisAra' (nAracaMdra-jayotiSa) nAmaka graMthanI racanA vi.saM. 1280mAM 257 padyomAM karI che. teo mAladhArI gacchanA AcArya devaprabhasUrinA ziSya hatA. A graMthamAM kartAe nimnokta 48 viSayo para prakAza pADyo che. H 1. tithi, 2. vAra, 3. nakSatra, 4. yoga, 5. rAzi, 6. caMdra, 7. tArakAbala, 8. bhadrA, 9. kulika, 10. upakulika, 11. kaTaka, 12. ardhaprahara, 13. kAlavelA, 14 sthavira, 15-16. zubha-azubha, 17-19. 2cupakumAra, 20. rAjAdiyoga, 21, gaDAnta, 22. paMcaka, 23. caMdrAvasthA, 24. tripuSkara, 25. yamala, 26. karaNa, 27. prasthAnakrama, 28. dizA, 29. nakSatrazUla, 30. kIla, 31. yoginI, 32. rAhu, 33,haMsa, 34. ravi, 35. pAza, 36. kAla, 37. vatsa, 38, zukragati, 39. gamana, 40. sthAnanAma, 41. vidyA, 42. saura, 43. aMbara, 44. pAtra, 45. naSTa, 46. rogavigama, 47. aitrika, 48. gehArambha. naracaMdrasUrie caturvizatijinastotra, prAkRtidIpikA, anartharAghava-TippaNa, nyAyakaMdalI-TippaNa ane vastupAla-prazatirUpa (vi.saM. 1288no giranAranA jinAlayano) zilAlekha vagere racyA che. temaNe potAnA guru AcAryadevaprabhasUri-racita 1. juo-nibanyanicaya" pR. 297. 2. A kRti paM. kSamAvijayajI dvArA saMpAdita thaIne san 1938mAM prakAzita thaI che. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 lAkSaNika sAhitya pAMDavacaritra ane AcArya udayaprabhasUri-racita dharmAlyudayakAvyanuM saMzodhana karyuM hatuM. AcArya naracaMdrasUrinA AdezathI muni guNavallabhe vi.saM. 1271mAM vyAkaraNacatuSkAvacUri'nI racanA karI. jyotissAra-TippaNa: AcArya naracaMdrasUri-racita jyotissAra' graMtha para sAgaracaMdra munie 1335 zloka-pramANa TippaNanI racanA karI che. temAM khAsa karIne "jyotistAramAM darzAvavAmAM AvelA yaMtrono uddhAra ane tenA para vivecana karyuM che. maMgalAcaraNamAM kahevAmAM AvyuM che ke : sarasvatI namaskRtya yantrakoddhAraTippaNam / kariSye nAracandrasya mugdhAnAM bodhahetave // A TippaNa paNa hajI sudhI prakAzita thayela nathI. janmasamudra: "janmasamudra' graMthanA kartA naracaMdra upAdhyAya che, je kAsadRgacchanA uddyotanasUrinA ziSya siMhasUrinA ziSya hatA. temaNe vi.saM. 1323mAM A graMthanI racanA karI. AcArya devAnaMdasUrine potAnA vidyAguru rUpe svIkAra karatAM nimna zabdomAM kRtajJatAbhAva pradarzita karyo che : devAnandamunIzvarapadapaGkajasevakaSaTcaraNaH / jyotiHzAstramakArSId naracandrAkhyo munipravaraH // A jyotiSa-viSayaka upayogI lAkSaNika graMtha che, je nIce darzAvela ATha kallolomAM vibhakta che: 1. garbhasaMbhavAdilakSaNa (padya 31), 2. janmapratyayalakSaNa (padya ra9), 3. riyogataddamaMgalakSaNa (padya 10), 4. nirvANalakSaNa (padya 20), 5. dravyopArjanarAjayogalakSaNa (padya 26), 6. bAlasvarUpalakSaNa (padya 20), 7. strI jAtakasvarUpalakSaNa (padya 18), 8. nAbhasAdiyogadIkSAvasthAyugalakSaNa (padya 23). AmAM lagna ane caMdranA samasta phaLano vicAra karavAmAM Avyo che. jAtakano A atyaMta upayogI graMtha che.' 1. A kRti hAlamAM chapAyela nathI. AnI 7 patronI hastalikhita prati lA. da. bhA. saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdamAM che. A prati 16mI zatAbdImAM lakhAyela che. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSa 175 beDA jAtakavRttiH "janmasamudra para naracaMdra upAdhyAye "beDAjAtaka' nAmaka svopajJa-vRttinI racanA vi.saM. 1324nI mAdha-zuklA aSTamI (ravivAra)nA divase karI che. A vRtti 1050 zloka-pramANa che. A graMtha hajI sudhI chapAyo nathI. naracaMdra upAdhyAye praznazataka, jJAna-caturvizikA, lagnavicAra, jyotiSaprakAza, jJAnadIpikA Adi jayotiSa-viSayaka aneka graMtho racyA che. praznazataka : kAsahagacchIya naracaMdra upAdhyAye "praznazataka' nAmano jyotiSa-viSayaka graMtha vi.saM.1324mAM racyo che. temAM lagabhaga so praznonuM samAdhAna karyuM che. A graMtha chapAyo nathI. praznazataka-avacUriH naracaMdra upAdhyAye potAnA "praznazataka' graMtha para vi.saM. 1324mAM svopanna avacUrinI racanA karI che. A graMtha prakAzita nathI thayo. jJAnacaturvizikA : kAsadagacchIya upAdhyAya naracaMdra "jJAnacaturvizikA' nAmanA graMthanI 24 padyomAM racanA lagabhaga vi. saM. 1325mAM karI che. temAM lagnAnayana, horAdyAnayana, prazrAkSanAlagnAyana, sarvalagnagrahabala, praznayoga, patitAdijJAna, putra-putrI jJAna, doSajJAna, jayapRcchA, rogapRcchA Adi viSayonuM varNana che. A graMtha aprakAzita che.' jJAnacaturvizikA-avacUriH jJAnacaturvizikA para upAdhyAya naracaMdra lagabhaga vi.saM. 1325mAM svopajJa avacUrinI racanA karI che. A graMtha prakAzita thayo nathI. jJAnadIpikA : kAsadRgacchIya upAdhyAya naracaMdra "jJAnadIpikA' nAmanA graMthanI racanA lagabhaga vi.saM. 1324mAM karI che. 1. AnI eka prati lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdamAM che. te vi. saM. 1708mAM lakhAyela che. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 lAkSaNika sAhitya lagnavicAraH kAsadagacchIya upAdhyAya naracaMdra "lagnavicAra' nAmanA graMthanI racanA lagabhaga vi.saM. 1325mAM karI che. jyotiSa prakAza: kAsadagacchIya naracaMdramunie "jyotiSaprakAza' nAmanA graMthanI racanA lagabhaga vi.saM. 1325mAM karI che. phalita jyotiSanA muhUrta ane saMhitAno A suMdara graMtha che. tenA bIjA bhAgamAM janmakuMDaLInA phaLano atyanta saraLatApUrvaka vicAra karavAmAM Avyo che. phalita-jayotiSanuM jarUrI evuM jJAna A graMtha dvArA prApta thaI zake che. caturvizikoddhAra H kAsadagaicchIya naracaMdra upAdhyAye "caturvizikoddhAra' nAmanA jyotiSagraMthanI racanA lagabhaga vi.saM. 1325mAM karI che. prathama zlokamAM ja kartAe graMthano udezya A pramANe jaNAvyo che : zrIvIrAya jinezAya navAtizayAtnine praznalagnaprakAro'yaM saMkSepAt kriyate mayA // A graMthamAM prazna-lagnanA prakAro saMkSepamAM samajAvavAmAM AvyA che. graMthamAM mAtra 17 zloko che, jemAM horAghAnayana, sarvalagnagrahabala, praznayoga, patitAdijJAna, jayAjayapRcchA, rogapRcchA Adi viSayonI carcA che. graMthanA prAraMbhamAM ja jyotiSasaMbaMdhI mahattvapUrNa gaNita samajAvyuM che. A graMtha atyanta gUDha ane rahasyamaya che. nimna zlokamAM kartAe atyanta kuzaLatApUrvaka dinamAna siddha karavAnI rIta jaNAvI paJcavedayAmaguNye ravibhuktadinAnvite / triMzadbhukte sthitaM yat tat lagnaM sUryodayakSataH // A graMtha prakAzita thayo nathI.' 1. AnI eka prati amadAvAda lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 jyotiSa caturvizikoddhAra-avasUri caturvizikoddhAra'graMtha para naracaMdra upAdhyAye avasUri paNa racI che. A avasUri prakAzita thaI nathI. jyotissArasaMgraha : nAgorI tapAgacchIya AcArya caMdrakIrtisUrinA ziSya harSakIrtisUrie vi.saM. 1660mAM "jayotissArasaMgraha' nAmanA graMthanI racanA karI che. tene jayotiSasAroddhAra' paNa kahevAmAM Ave che. A graMtha traNa prakaraNomAM vibhakta che." graMthakAre bhaktAmara stotrA, laghuzAnistotra, ajitazAMtistava, uvasaggaharathotta, navakAramaMta Adi stotro para TIkAo lakhI che. 1. janmapatrIpaddhati: nAgorI tapAgacchIya AcArya harSakIrtisUrIe lagabhaga vi. saM. 1960mAM janmapatrIpaddhatinAmanA graMthanI racanA karI che. sArAvalI, zrIpatipaddhati Adi vikhyAta graMthonA AdhAre A graMthanI saMkalanA karavAmAM AvI che. temAM janmapatrI banAvavAnI rIta, graha, nakSatra, vAra, dazA AdinAM phaLa batAvavAmAM AvyA che. 2. janmapatrIpaddhati : kharataragacchIya muni kalyANanidhAnanA ziSya labdhicaMdragaNie vi.saM. 1751mAM "janmapatrIpaddhati' nAmanA eka vyavahAropayogI jayotiSa-graMthanI racanA karI che. A graMthamAM ISTakALa, bhAta, bhabhoga, lagna ane navagraho vize spaSTIkaraNa Adi gaNita-viSayaka carcAnI sAthe-sAthe janmapatrInA sAmAnya phaLonuM varNana karavAmAM AvyuM che. A graMtha prakAzita thayo nathI. 3. janmapatrIpaddhatiH | muni mahimodaye "janmapatrIpaddhati' nAmaka graMthanI vi.saM. 1721mAM racanA karI che. A graMtha padyamAM che. temAM sAraNI, graha, nakSatra, vAra AdinAM phaLa batAvavAmAM AvyA che. 1. amadAvAdanA DelAnA bhaMDAramAM AnI hastalikhita prata che. 2. A graMthanI pa3 patronI prati amadAvAdanA lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. 3. A graMthanI 10 patronI prati amadAvAdanA lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 lAkSaNika sAhitya mahimodaya munie "jyotiSa-ratnAkara' Adi graMthonI racanA paNa karI che jeno paricaya AgaLa ApavAmAM Avyo che. mAnasAgarI paddhatiH - "mAnasAgarI' nAma parathI anumAna karI zakAya ke tenA kartA mAnasAgara muni haze. A nAmanA aneka munio thaI gayA hovAthI kayA mAnasAgare A kRtinI racanA karI haze teno nirNaya thaI zakato nathI. A graMtha padyAtmaka che. temAM phalAdeza-viSayaka varNana che. prAraMbhamAM AdinAtha Adi tIrthakaro ane navagrahonI stuti karIne janmapatrI banAvavAnI vidhi jaNAvI che. pachI saMvatsaranA 60 nAma, saMvatsara, yuga, Rtu, mAsa, pakSa, tithi, vAra ane janmalagna-rAzi AdinAM phaLo, karaNa, dazA, aMtaradazA tathA upadazAnAM varSamAna, grahonA bhAva, yoga, apayoga Adi viSayonI carcA che, prasaMgavaza gaNanAonI bhinna-bhinna rItio jaNAvI che. navagraha, gajacakra, yamadaMNAcakra Adi cakro ane dazAonAM koSTaka ApavAmAM AvyA che.' phalAphalaviSayaka-praznapatra : "phalAphalaviSayaka-praznapatra" nAmanI nAnI evI kRti upAdhyAya yazovijaya gaNinI racanA haze ema pratIta thAya che. vi.saM. 1730mAM tenI racanA thaI che. temAM cAra cakra che ane pratyeka cakramAM sAta koSTaka che. vaccenA cAreya koSTakomAM "32 rIM zrI marda namaH" lakheluM che. AgaLa-pAchaLanA cha-cha koikone gaNatarImAM levAthI kula 24 koSTako bane che. temAM RSabhadevathI laIne mahAvIrasvAmI sudhInA 24 tIrthakaronAM nAma aMkita che. AsapAsanA 24 koSThakomAM 24 bAbatone dhyAnamAM rAkhIne prazno upasthita karavAmAM AvyA che : 1. kAryanI siddhi, 2. meghavRSTi, 3. dezanuM saukhya, 4. sthAnasukha, 5. grAmAMtara, 6. vyavahAra, 7. vyApAra, 8, vyAjadAna, 9, bhaya. 10. catuSpAda, 11. sevA, 12. sevaka, 13. dhAraNA, 14. bAdhArudhA, 15. purarodha, 16. kanyAdAna, 17. vara, 18. jayAjaya, 19. mannauSadhi, 20. rAjyaprApti, 21. arthaciMtana, 22. saMtAna, 23. AgaMtuka ane 24 gatavastu. uparyukta 24 tIrthakaromAMthI koI eka para phalAphalaviSayaka cha-cha uttaro che. jema ke RSabhadevanA nAme nimnokta uttaro che : 1. A graMtha veMkaTezvara presa, muMbaIthI vi. saM. 1961mAM prakAzita thayela che. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSa 179 zIghraM saphalA kAryasiddhirbhaviSyati, asmin vyavahAre madhyamaM phalaM dRzyate, grAmAntare phalaM nAsti, kaSTamasti bhavyaM sthAnasaukhyaM bhaviSyati, alpA meghavRSTiH saMbhAvyate / 1 uparyukta 24 praznonA 144 uttaro saMskRtamAM che tathA prazno kevI rIte kADhavA ane tenuM phalAphala kevI rIte jANavuM - A vAto te samayanI gujarAtI bhASAmAM ApavAmAM AvI che. aMtamAM 'paM. zrInavinayaniizaSyabinavinativitam' ema lakhyuM che. udayadIpikA : upAdhyAya meghavijayajIe vi.saM. 1752mAM 'udayadIpikA' nAmanA graMthanI racanA madanasiMha zrAvaka mATe karI hatI. temAM jyotiSa-saMbaMdhI prazno ane tenA uttaronuM varNana che. A graMtha aprakAzita che. praznasuMdarI : upAdhyAya meghavijayajIe vi.saM. 1755mAM 'praznasuMdarI' nAmaka graMthanI racanA karI che. temAM prazno kADhavAnI paddhatinuM varNana karavAmAM AvyuM che. A graMtha aprakAzita che. varSaprabodha : upAdhyAya meghavijayajIe 'varSaprabodha' apara nAma 'meghamahodaya' nAmaka graMthanI racanA karI che. A graMtha saMskRta bhASAmAM che. keTalAMka avataraNo prAkRta graMthonAM paNa che. A graMthano saMbaMdha 'sthAnAMga' sAthe darzAvavAmAM Avyo che. samasta graMtha tera adhikAromAM vibhakta che, jemAM nimnAMkita viSayonI carcA karavAmAM AvI che : 1. utpAta, 2. karpUracakra, 3. padminIcakra, 4. maMDalaprakaraNa, 5. sUrya-caMdra-grahaNanuM phaLa tathA pratimAsanA vAyuno vicAra. 6. varasAda lAvavAnA ane tene rokavAnA maMtrayaMtra, 7. sATha saMvatsaronuM phaLa, 8. rAzIo 52 grahonA udaya ane astanA vakrInuM phaLa, 9. ayana-mAsa-pakSa ane divasano vicAra, 10. saMkrAMtiphaLa, 11. varSanA rAjA ane maMtrI Adi. 12. varSAno garbha, 13. vizvAAyavyaya-sarvatobhadracakra ane varSAnI eMdhANI ApatA zukano. 1. A kRti 'jaina saMzodhaka' traimAsika patrikAmAM prakAzita thaI cUkI che. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya graMthamAM racanA-samayano ullekha nathI, paraMtu AcArya vijayaratnasUrinA zAsanakALamAM tenI racanA thaI hovAthI vi.saM. 1732 pUrve to A nahIM lakhAyo hoya. temAM aneka graMtho ane graMthakArono ullekha tathA avataraNo ApavAmAM AvyA che. kyAMka kyAMka gujarAtI padya paNa che. ustaralAvayaMtra : 180 muni medharatne 'ustaralAvayaMtra'nI racanA vi.saM. 1550 AsapAsamAM karI che. teo vaDagacchIya vinayasuMdaramuninA ziSya hatA. A kRti 38 zlokonI che. akSAMza ane rekhAMzanuM jJAna prApta karavA mATe A yaMtrano upayoga thAya che tathA natAMza ane unnatAMzano vedha karavAmAM tenI sahAya levAmAM Ave che. tenAthI kALanuM parijJAna paNa thAya che. A kRti khagoLazAstrIo mATe upayogI viziSTa yaMtra para prakAza pADe che.ra ustaralAvayaMtra-TIkA : A laghu kRti 52 saMskRtamAM TIkA che, kadAca muni megharatne ja svopajJa TIkA lakhI hoya. doSaratnAvalI : jayaratnagaNie jyotiSaviSayaka praznalagna para 'doSaratnAvalI' nAmaka graMthanI racanA karI che. jayaratnagaNi pUrNimApakSanA AcArya bhAvaratnanA ziSya hatA. temaNe 1. A graMtha paM. bhagavAnadAsa jaina, jayapura, dvArA 'medhamahodaya-varSaprabodha' nAmathI hindI anuvAdasahita san 1916mAM prakAzita karavAmAM Avyo hato. zrI popaTalAla sAkaracaMde, bhAvanagarathI A grantha gujarAtI anuvAdasahita chapAvela che. temaNe ja AnI bIjI AvRtti paNa chapAvI che. 2. Ano paricaya Encyclopaedia Britanica, Vol. II, Pp. 574-575mAM ApavAmAM Avyo che. AnI hastalikhita prati bIkAneranA anUpa saMskRta pustakAlayamAM che, je vi. saM. 1600mAM lakhavAmAM AvI che. A graMtha prakAzita thayo nathI, paraMtu Ano paricaya zrI agaracandajI nAhaTAe 'ustaralAva-yaMtrasambandhI eka mahattvaparNa jaina graMtha' zIrSakathI 'jaina satyaprakAza'mAM Apyo che. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSa traMbAvatI (khaMbhAta)mAM A graMthanI racanA karI hatI. 'jvaraparAjaya' nAmanA vaidyaka-graMthanI racanA temaNe vi.saM. 1662mAM karI che. tenI AsapAsa ja A kRtinI racanA paNa karI haze. A graMtha aprakAzita che. jAtakadIpikApaddhati : kartAe A graMthanI racanA keTalAka prAcIna graMthakAronI kRtionA AdhAre karI che. temAM vAraspaSTIkaraNa, dhruvAdinayana, bhaumAdIzavIdhruvakaraNa, lagnaspaSTIkaraNa, horAkaraNa, navamAMza, dazamAMza, antardazA, phaladazA Adi viSayo padyamAM che. kula 94 zloko che. A graMthanA kartAnuM nAma ane racanA-samaya ajJAta che. janmapradIpazAstra H 'janmapradIpazAstra'nA kartA koNa che ane graMtha kyAre racAyo haze te ajJAta che. temAM kunDalInA 12 bhavanonA lagneza bAbate carcA karavAmAM AvI che. graMtha padyamAM che. kevalajJAnahorA H digambara jainAcArya caMdrasene 3-4 hajAra zloka-pramANa 'kaivalajJAnahorA' nAmanA graMthanI racanA karI che. AcArye graMthanA AMrabhamAM ja kahyuM che-- 1. zrImadgurjaravezabhUSaLamaLicaMdrAvatInAmaLe, zrIpUrNa nagare babhUva suguruH zrIbhAvaratnAbhidhaH / tacchiSyo jayaratna ityabhidhayA yaH pUrNimAgacchavA~steneyaM kriyate janopakRtaye zrIjJAnaratnAvalI // iti praznottarI doSaratnAvalI sampUrNA piTarsana : alavara mahArAjA lAyabrerI keTalaoNga. 181 2. amadAvAdanA lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM vi. saM. 1847mAM lakhavAmAM Avela AnI 12 patronI prati che. 3. purAvidairyaduktAni padyAnyAdAya zobhanam / saMmIlya somayogyAni lekhayi (khi) SyAmi zizoH mude // 4. AnI 5 patronI hastalikhita prati amadAvAdamAM lA.da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 lAkSaNika sAhitya horA nAma mahAvidyA vaktavyaM ca bhavaddhitam / jyotirjJAnakaraM sAraM bhUSaNaM budhapoSaNam // horA'nA ghaNA artho thAya che - 1. horA eTale aDhI ghaTI eTale eka kalAka. 2. eka rAzi ke lagnano ardhabhAga. 3. janmakuMDaLI. 4. janmakuMDaLI anusAra bhaviSya kahevAnI vidyA arthAt janmakuMDaLInuM phaLa darzAvanAruM zAstra. A zAstra lagnanA AdhAra para zubha-azubha phaLonuM nidarzana kare che. prastuta graMthamAM hemaprakaraNa, dAmyaprakaraNa, zilAprakaraNa, mRttikA prakaraNa, vRkSaprakaraNa, karyAsa-gulma-tRNa-roma-carma-paTaprakaraNa, saMkhyAprakaraNa, naSTadravyaprakaraNa, nirvAhaprakaraNa, apatyaprakaraNa, lAbhAlAbhAprakaraNa, svaraprakaraNa, svapraprakaraNa, vAstuvidyAprakaraNa, bhojanaprakaraNa, dehalohadIkSA prakaraNa, aMjanavidyAprakaraNa, viSavidyAprakaraNa Adi aneka prakaraNo che. A prakaraNo kalyANavarmAnI "sArAvalIne maLatA jaNAya che. dakSiNamAM racAyela hovAthI karNATaka pradezanA jyotiSano AnA para vadhAre prabhAva che. vacce vacce viSaya spaSTa karavA mATe kannaDa bhASAno upayoga karavAmAM Avyo che. caMdrasena munie potAno paricaya ApatAM A pramANe kahyuM che : AgamaH sadRzo jainaH candrasenasamo muniH / kevalI sadRzI vidyA durlabhA sacarAcare // A graMtha prakAzita thayela nathI. yaMtrarAja: AcArya madanasUrinA ziSya mahendrasUrie grahagaNita mATe upayogI yaMtrarAja nAmanA graMthanI racanA zaka saM. 1292 (vi.saM. 1427)mAM karI che. te bAdazAha phirojazAha tugalakanA mukhya sabhApaMDita hatA. A graMthanI upayogitA batAvatAM svayaM graMthakAre kahyuM che : yathA bhaTa: prauDharaNotkaTo'pi zastravimuktaH paribhUtimeti / tadvanmahAjyotiSnistuSo'pi yantreNa hIno gaNakastathaiva // Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSa 183 A graMtha pAMca adhyAyomAM vaheMcAyelo che : 1. gaNitAdhyAya, 2. yaMtra ghaTanAdhyAya, 3. yaMtra racanAdhyAya, 4. yajhAzo dhanAdhyAya ane 5. yaMtravicAraNAdhyAya. temAM kula maLIne 182 padyo che. A graMthanI aneka vizeSatAo che. temAM nADIvRttanA dharAtalamAM goNapRSThastha badhA vRttonuM parigamana batAvavAmAM AvyuM che. kramotkamayAnayana, bhujakoTiyAnuM cApasAdhana, krAntisAdhana, ghuyAkhaMDasAdhana, dhrujayAphalAnayana, saumya yaMtranA vibhinna gaNitanAM sAdhano, akSAMzathI unnatAMza sAdhana, graMthanA nakSatra, dhruva AdinA abhISTa varSonAM chuvAdi sAdhana, nakSatronAM dakkarmasAdhana, dvAdaza rAzIonAM vibhinna vRttasaMbaMdhI gaNitanAM sAdhano, iSTa zaMkathI chAyAkaraNasAdhana, yaMtrazodhanaprakAra ane tadanusAra vibhinna rAzio ane nakSatronAM gaNitanAM sAdhana, dvAdazabhAvo ane navagrahonAM gaNitanAM spaSTIkaraNanuM gaNita ane vibhinna yaMtro dvArA badhA grahonAM sAdhananuM gaNita ati suMdara rIte pratipAdita karavAmAM AvyuM che. A graMthanA jJAnathI khUba saraLatApUrvaka paMcAMga banAvI zakAya. yaMtrarAja-TIkA : yaMtrarAja para AcArya mahendrasUrinA ziSya AcArya malayendusUrie TIkA lakhI che. temaNe mULa graMthamAM nirdiSTa yaMtro udAharaNapUrvaka samajAvyA che. temAM 75 nagaronA akSAMza ApavAmAM AvyA che. vedhopayogI 32 tArAonA sAyana bhogazara paNa ApavAmAM AvyA che. ayanavarSagati 54 vikalA mAnavAmAM AvI che. jyotiSatnAkara : muni labdhivijayanA ziSya mahimodaya munie "jyotiSatnAkara' nAmanI kRtinI racanA karI che. muni mahimodaya vi.saM. 1722mAM vidyamAna hatA. teo gaNita ane phalita baMne prakAranI jyotirvidyAnA marmajJa vidvAna hatA. A graMtha phalita jyotiSano che. temAM saMhitA muhUrta ane jAtaka-A traNe viSayo para prakAza pADavAmAM Avyo che. A graMtha nAno chatAM atyanta upayogI che. A graMtha prakAzita nathI thayo. 1. A graMtha rAjasthAna prAcyavidyA zogha-saMsthAna, jodhapurathI TIkA sAthe prakAzita thayo che. sudhAkara dvivedIe A graMtha kAzIthI chapAvyo che. A muMbaIthI paNa prakAzita thayela che. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 lAkSaNika sAhitya paMcAMganayanavidhiH uparyukta mahimodaya munie "paMcAMganayana vidhi' nAmanA graMthanI racanA vi.saM. 172ranI AsapAsa karI che. graMthanA nAma parathI ja viSaya spaSTa che. temAM aneka sAraNIo ApI che, jenAthI paMcAMganA gaNitamAM sArI sahAyatA maLe che. A graMtha paNa hajI prakAzita thayo nathI. tithisAraNI pArzvacandragacchIya vAghajI munie tithisAraNI' nAmanA mahattvapUrNa jayotiSagraMthanI vi.saM. 1783mAM racanA karI che. temAM paMcAMga banAvavAnI prakriyA darzAvI che. A graMtha "makarandasAraNI" jevo che. lIMbaDInA jaina graMthabhaMDAramAM tenI prati che. yazorAjIpaddhati : | muni yazasvasAgara, jemane jasavaMtasAgara paNa kahetA hatA, vyAkaraNa, darzana ane jyotiSanA dhuraMdhara vidvAna hatA. temaNe vi.saM. 1762mAM janmakuMDalI viSayaka yazorAjIpaddhati' nAmano vyavahAropayogI graMtha racyo che. A graMthanA pUrvArdhamAM janmakuMDaLInI racanAnA niyamo para paryApta prakAza pADavAmAM Avyo che tathA uttarArdhamAM jAtakapaddhati anusAra saMkSipta phaLa jaNAvavAmAM AvyuM che. graMtha prakAzita thayo nathI. railokyaprakAza : AcArya devendrasUrinA ziSya hemaprabhasUrie "mailokyaprakAza' nAmanA graMthanI racanA vi.saM. 1305mAM karI che. graMthakAre A graMthanuM nAma "mailokyaprakAza" kema rAkhyuM tenuM spaSTIkaraNa karatAM kahyuM che ke : trIn kAlAn triSu lokeSu yasmAd buddhiH prakAzate / tat trailokyaprakAzAkhyaM dhyAtvA zAstraM prakAzyate // A tAjika-viSayaka camatkArI graMtha 1250 zlokAtmaka che. kartAe lagnazAstranuM mahattva darzAvatAM graMthanA prAraMbhe ja kahyuM che ke : mleccheSu vistRtaM lagnaM kalikAlaprabhAvataH / prabhuprasAdamAsAdya jaine dharme'vatiSThate / A graMthamAM jayotiSa-yogonA zubhAzubha phaLonA viSayamAM vicAra karavAmAM Avyo che ane mAnavajIvanasaMbaMdhI aneka viSayono phaLAdeza batAvavAmAM Avyo che. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSa 185 temAM muzila, macakUla, zUrvAva-ustaralAva Adi saMjJAonA prayoga maLe che, je muslima prabhAvanuM sUcana kare che. temAM nimna viSayo para prakAza pADavAmAM Avyo che: sthAnabaLa, kAyabaLa, daSTibaLa, diphaphaLa, grehAvasthA, grahamaitrI, rAzivaicitrya, pavargazuddhi, lagnajJAna, aMzakala, prakArAntarathI janmadazAphaLa, rAjayoga, grahasvarUpa, dvAdaza bhAvonI tattvaciMtA, kendravicAra, varSaphaLa, nidhAnaprakaraNa, sevadhiprakaraNa, bhojanaprakaraNa, grAmaprakaraNa, putraprakaraNa, rogaprakaraNa, jayAprakaraNa, surataprakaraNa, paracaMkramaNa, gamanAgamana, gaja-azva-khaga Adi cakrayuddhaprakaraNa, saMdhivigraha, puSpanirNaya, sthAnadoSa, jIvitamRtyuphaLa, pravAhaNaprakaraNa, vRSTiprakaraNa, ardhakAMDa, strIlAbhaprakaraNa Adi.' graMthanA eka padyamAM kartAe potAnuM nAma A prakAre gUMthI lIdhuM che. zrIhelAzAlinAM yogyamaprabhIkRtabhAskaram / bhasUkSmekSikayA cakre'ribhiH zAstramadUSitam / A zlokanA pratyeka caraNanA aMtima baMne vargomAM "zrIhemaprabhasUri' nAma antanihita che. joIsahIra (jyotiSahIra): "joIsahIra' nAmaka prAkRta bhASAnA graMtha-kartAnuM nAma jANI zakAtuM nathI. temAM 287 gAthAo che. graMthanA aMtamAM lakhyuM che ke "prathamaprakrI samasa" jethI khyAla Ave che ke A graMtha adhUro che. temAM zubhAzubha tithi, grahanI sabaLatA, zubha ghaDIo, dinazuddhi, svarajJAna, dizAzUla, zubhAzubha yoga, vrata Adi grahaNa karavAnuM muhUrta, saura karmanuM muhUrta ane graha-phaLa AdinuM varNana che. jyotisAra (joIahIra) : "jyotisAra' (joIsavIra) nAmanA graMthanI racanA kharataragacchIya upAdhyAya devatilakanA ziSya muni harakalaze vi.saM. 1921mAM prAkRtamAM karI che. AmAM 1. A graMtha kuzala esTrolaoNjikala risarca insTITyUTa, lAhorathI hindI anuvAdasahita prakAzita thayela che. paM. bhagavAnadAsa jaine "jaina satyaprakAza' varSa 12, aMka 12mAM anuvAdamAM vadhAre bhUlo hovA aMge "mailokyaprakAza kA hindI anuvAda zIrSaka lekha lakhyo 2. A grantha paM. bhagavAnadAsa jaina dvArA hindImAM anuvAdita thaIne narasiMha presa, kalakattAthI prakAzita thayela che. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya be prakaraNa che. A graMthanI hastalikhita prata muMbaInA mANakacandrajI bhaMDAramAM che. muni hIrakalaze rAjasthAnI bhASAmAM 'jyotiShIra' ke 'hIrakalaza' graMthanI racanA 900 dohAomAM karI che, je zrI sArAbhAI navAbe (amadAvAda) prakAzita karyo che. A graMthamAM je viSaya nirUpita che te ja A prAkRta graMthamAM paNa nibaddha che. 186 muni hIrakalazanI anya kRtio A mujaba che H 1. aThArA-nAtA-sajajhAya, 2. kumati-vidhvaMsa-caupAI, 3. munipaticaupAI, 4. sola-svapra-sajjhAya, 5. ArAdhanA-caupAI, 6. samyaktva-caupAI, 7. jaMbUcaupAI, 8. motI-kapAsiyA-saMvAda, 9. siMhAsana-battIsI, 10. ratnacUDacaupAI, 11. jIbha-dAMta-saMvAda, 12. hiyAla, 13. paMcAkhyAna, 14. paMcasatIdrupadI-caupAI, 15. hiyAlI. A badhI kRtio jUnI gujarAtI athavA rAjasthAnImAM che. paMcAMgatattva : 'paMcAMgatattva'nA kartAnuM nAma ane temano racanA-samaya ajJAta che. AmAM paMcAMganA tithi, vAra, nakSatra, yoga ane karaNa - A viSayonuM nirUpaNa che. A graMtha aprakAzita che. paMcAMgatattva-TIkA : 'paMcAMgatattva' para abhayadevasUri nAmaka koI AcArye 9000 zloka-pramANa TIkA racI che. A TIkA paNa aprakAzita che. paMcAMgatithivivaraNa : 'paMcAMgatithivivaraNa' nAmaka graMtha ajJAtakartRka che tathA teno racanA-samaya paNa ajJAta che. A graMtha 'karaNazekhara' ke 'karaNazeSa' nAme paNa prasiddha che. AmAM paMcAMga banAvavAnI rIta samajAvavAmAM AvI che. graMtha prakAzita thayo nathI. AnA para koI jaina munie vRtti paNa racI che, evuM jANavAmAM AvyuM che. paMcAMgadIpikA : 'paMcAMgadIpikA' nAmaka graMtha paNa koI muninI racanA che. AmAM paMcAga banAvavAnI vidhi batAvavAmAM AvI che. graMthano racanA-samaya ajJAta che. graMtha aprakAzita che. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSa 187 paMcAMgapatravicAra : paMcAMgapatravicAra' nAmaka graMthanI koI jaina munie racanA karI che. AmAM paMcAMgano viSaya vizada rIte nirdiSTa che. graMthanI racanA-samaya jJAta nathI. graMtha prakAzita paNa nathI thayo. balirAmAnandasArasaMgraha upAdhyAya bhuvanakIrtinA ziSya paM. lAbhodaya munie "balirAmAnandasArasaMgraha nAmaka jyotiSa-graMthanI racanA karI che. Ano samaya nizcita nathI. temanA guru upAdhyAya bhuvanakIrti sArA kavi hatA. temanA vi.saM.1967thI 1760 sudhInA keTalAya rAsa upalabdha che. AthI paM. lAbhodaya munino samaya AnI ja AsapAsa hoI zake che. A graMthamAM sAmAnya muhUrta, muhUrvAdhikAra, nADIcakra, nAsikAvicAra, zakunavicAra, svaprAdhyAya, aMgopAMgaphuraNa, sAmudrika saMkSepa, lagnanirNayavidhi, nara-strI-janmapatrInirNaya, yogotpatti, mAsAdivicAra, varSazubhAzubha phaLa vagere viSayonuM vivaraNa che. A eka saMgrahagraMtha' jaNAya che. gaNasAraNI : gaNasAraNI' nAmaka jyotiSa-viSayaka graMthanI racanA pArzvacandragathvIya jagaccandranA ziSya lakSmIcandra vi.saM.1760mAM karI che. A graMthamAM tithiddhavAMka, aMtarAMkI, tithikendracakra, nakSabruvAMka, nakSatracakra, yogakendracakra, tithisAraNI, tithigaNakhemA, tithi-kendraghaTI aMzaphala, nakSatraphalasAraNI, nakSatrakendraphala, yogagaNakoika vagere viSayo che. A graMtha aprakAzita che. 1. AnI apUrNa pratalA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdamAM che. prati-lekhana 19mI sadInuM che. 2. takiyA paDA: zrInavandrA sukIrtayA ziSyeNa lakSmIcandreNa kRteyaM sAraNI shubhaa| saMvat kharvazvendu (1760) mite bahule pUrNimAtithau / kRtA paropakRtyarthaM zodhanIyA ca dhIdhanaiH / / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 lAkSaNika sAhitya lAlacandrIpaddhatiH muni kalyANanidhAnanA ziSya labdhicandra "lAlacandrIpaddhati' nAmaka graMtha vi.saM.1751mAM racyo che. A graMthamAM jAtakanA aneka viSayo che. keTalIya sAraNIo ApI che. aneka graMthonAM uddharaNo ane pramANothI A graMtha paripUrNa che. Tippanakavidhi : mativizAla gaNie "Tippanakavidhi' nAmaka graMtha prAkRtamAM lakhyo che. Ano racanA-samaya jJAta nathI. A graMthamAM paMcAMgatithikarSaNa, saMkrAMtikarSaNa, navagrahakarSaNa, vakrAtIcAra, saralagatikarSaNa, paMcagrahAsyamitoditakathana, bhadrAkarSaNa, adhikamAsakarSaNa, tithinakSatra-yogavardhana-ghaTanakarSaNa, dinamAnakarSaNa vagere 13 viSayonuM vizada varNana che. horAmakarandaH - AcArya guNAkarasUrie "horAmakaranda' nAmaka graMthanI racanA karI che. racanAsamaya jJAta nathI paraMtu 15mI sadI haze evuM anumAna che. horA arthAtu rAzino dvitIyAMza. A graMthamAM 31 adhyAya che : 1. rAziprabheda, 2. grahasvarUpabalanirUpaNa, 3. viyonijanma, 4. niSeka, 5. janmavidhi, 6. riSTa, 7. riSTabhaMga, 8. sarvagrahAriSTabhaMga, 9. AyurdA, 10. dazama-adhyAya (2), 11. antardazA, 12. aSTakavarga, 13. karmAjIva, 14. rAjayoga, 15. nAbhasayoga, 16. volivemyubhayacarI-yoga, 17. candrayoga, 18. grahapravrayAyoga, 19. devanakSatraphala, 20. candrarAziphala, 21. sUryAdirAziphala, 22. razmicintA, 23. daTyAdisala, 24. bhAvaphala, 25. AzrayAdhyAya, 26. kAraka, 27. aniSTa, 28. strI jAtaka, 29. nirmANa, 30. draSkANasvarUpa. 31. praznAtaka. 1. AnI 148 patronI 18mI sadImAM lakhavAmAM AvelI prata amadAvAdamAM lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. 2. AnI 1 patranI vi.saM.1694mAM lakhavAmAM AvelI prata amadAvAdanA lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranA saMgrahamAM che. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSa A graMtha chapAyo nathI. hAyanasundara : AcArya padmasundarasUrie 'hAyanasundara' nAmaka jyotiSaviSayaka graMtha nI racanA karI che. vivAhapaTala : 'vivAhapaTala' nAmanA ekathI vadhu graMtho che. ajaina kRtiomAM zAGUrgaMdhare zaka saM. 1400 (vi.saM.1535)mAM ane pItAMbare zaka saM. 1444 (vi.saM.1579)mAM temanI racanA karI che. jaina kRtiomAM 'vivAhapaTala'nA kartA abhayakuzala ke ubhayakuzalano ullekha maLe che. AnI je hastalikhita prata maLe che temAM 130 padyo che, vacce-vacce prAkRta gAthAo uddhRta karavAmAM AvI che. AmAM nimnokta viSayonI carcA che H yoni - nADIgaNazcaiva svAmimitraistathaiva ca / juJjA prItizca varNazca lIhA saptavidhA smRtA // karaNarAja H nakSatra, nADIveyantra, rAzisvAmI, grahazuddhi, vivAhanakSatra, candra-sUryaspaSTIkaraNa, ekArgala, godhUlikAphala vagere viSayonuM vivecana che. A graMtha prakAzita thayo nathI. 189 rudrapallIgacchIya jinasundarasUrinA ziSya munisundare vi.saM. 1955mAM 'karaNarAja' nAmaka graMtha nI racanA karI che. - - A graMtha dasa adhyAyo - jemane kartAe 'vyaya' nAmathI ullikhita karyA che - mAM vibhAjita che 1. grahamadhyamasAdhana, 2. grahaspaSTIkaraNa, 3. praznasAdhaka, 4. candragrahaNa-sAdhana, 5. sUryasAdhaka, 6. truTita hovAthI viSaya jJAta nathI thato, 7. udayAsta, 8. grahayuddhanakSatrasamAgama, 9. pAtAvyaya, 10. nimizaka (?). aMtamAM prazasti che. 1. AnI 41 patronI prata amadAvAdanA lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranA saMgrahamAM che. 2. AnI prata bIkAnerasthita anUpa saMskRta lAyabrerInA saMgrahamAM che. 3. AnI 7 patronI apUrNa prata anUpa saMskRta lAyabrerI, bIkAneramAM che. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 dIkSA-pratiSThAzuddhi : upAdhyAya samayasundare 'dIkSA-pratiSThAzuddhi' nAmaka jyotiSaviSayaka graMthanI vi.saM. 1685mAM racanA karI che. A graMtha 12 adhyAyomAM vibhAjita che H 1. grahagocarazuddhi, 2. varSazuddhi, 3. ayanazuddhi, 4. mAsazuddhi, 5. pakSazuddhi, 6. dinazuddhi, 7. vArazuddhi, 8. nakSatrazuddhi, 9. yogazuddhi, 10. karaNazuddhi, 11. lagnazuddhi ane 12. grahazuddhi. kartAe prazastimAM kahyuM che ke vi.saM.1685mAM lUNaka2NasaramAM praziSya vAcaka jayakIrti, je jyotiSa-zAstramAM vicakSaNa hatA, tenI sahAyatAthI A graMthanI racanA karI. prazasti A mujaba che H . dIkSA - pratiSThAyA yA zuddhiH sA nigaditA hitAya nRNAm / zrIbhULavaraLakSarati smaza-vasu-SaDuDupati ( 1681) varSe // 1 // jyotiSzAstravicakSaNavAcakajayakIrtisahAyaiH / samayasundaropAdhyAyasaMdarbhito granthaH // 2 // lAkSaNika sAhitya vivAharatna H khataragacchIya AcArya jinodayasUrie 'vivAharatna' nAmaka granthanI racanA karI che. A graMthamAM 150 zloka che, 13 patronI prata jesalameramAM vi.saM.1833mAM lakhavAmAM AvI che. jyotiprakAza : AcArya jJAnabhUSaNe 'jyotiprakAza' nAmaka granthanI racanA vi.saM.1755 pachI kyAreka karI che. 1. AnI ekamAtra prata bIkAneranA kharataragacchanA AcAryazAkhAnA upAzrayasthita jJAnabhaMDAramAM che. 2. AnI hastalikhita prata motIcanda khajAnacInA saMgrahamAM che. 3. AnI hastalikhita prata dilhInA dharmapurAnA maMdiramAM saMgRhIta che. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSa 191 A graMtha sAta prakaraNomAM vibhakta cheH 1. tithidvAra, 2. vAra, 3. tithighaTikA, 4. nakSatrasAdhana, 5. nakSatraghaTikA, 6. A prakaraNano patrAMka 44 naSTa hovAthI spaSTa nathI, 7, A prakaraNanA aMte "ti caturdaza, paMDyA , savA, R paifma saMpUrtha jyotipraza:' evo ullekha che. sAta prakaraNa pUrNa thayA pachI graMthanI samAptinuM sUcana che, paraMtu prazastinA keTalAMka padya apUrNa rahI jAya che. graMthamAM "candraprajJapti, "jyotiSkaraNDakanI malayagiri-TIkA vagerenA ullekhanI sAthe eka jagyAe vinayavijayanA "lokaprakAza'no paNa ullekha che. AthI AnI racanA vi.saM.1730 pachInI siddha thAya che. 1 jJAnabhUSaNano ullekha pratyeka prakAzanA aMte maLe che ane akabarano paNa ullekha keTalIya vAra thayo che. kheTacUlA : AcArya jJAnabhUSaNe "kheTacUlA' nAmaka graMthanI racanA karI, evo ullekha temanA svaracita graMtha jayotiprakAzamAM che. SaSTisaMvatsaraphalaH | digaMbarAcArya durNadevaracita "SaSTisaMvatsaraphala' nAmaka saMskRta graMthanI 6 patronI pratamAM saMvatsaronAM phaLano nirdeza che. laghujAtaka-TIkA? paccasiddhAttikA' graMthanI zaka saM. 4ra7 (vi.saM.pa62)mAM racanA karanAra varAhamihire "laghujAtaka'nI racanA karI che. A horAzAkhAnA 'bRhajjAtaka'nuM saMkSipta rUpa che. graMthamAM lakhyuM che: horAzAstraM vRttairmayA nibaddhaM nirIkSya zAstrANi / yattasyApyAryAbhiH sAramahaM saMpravakSyAmi // * ----- - -- - 1. dvitIya prakAzamAM vi.saM.1725, 1730, 1735, 1740, 1745, 17pa0, 1755nA paNa ullekho che. te anusAra vi.saM.1755 pachI AnI racanA saMbhave che. 2. AnI prata lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdamAM che. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya AnA 52 kharataragacchIya muni bhaktilAbhe vi.saM. 1571mAM vikramapuramAM TIkAnI racanA karI che tathA matisAgara munie vi.saM.1602mAM bhASAmAM vanikA ane upakezagacchIya khuzAlasundara munie vi.saM.1839mAM stabaka lakhyo che. muni matisAgare A graMtha para vi.saM.1905mAM vArtika racyuM che. laghuzyAmasuMdare paNa 'laghujAtaka' para TIkA lakhI che. jAtakapaddhati-TIkA : zrIpatie 'jAtakapaddhati'nI racanA lagabhaga vi.saM.1100mAM karI che. AnA 52 aMcalagacchIya harSaratnanA ziSya muni sumatiharSe vi.saM.1673mAM padmAvatIpattanamAM 'dIpikA' nAmaka TIkAnI racanA karI che. AcArya jinezvarasUrie paNa A graMtha para TIkA lakhI che. 192 sumatiharSe 'bRhatparvamAlA' nAmaka jyotiSa-graMthanI paNa racanA karI che. temaNe tAjikasAra, karaNakutUhala ane horAmakaranda nAmaka graMtho 52 paNa TIkAo racI che. tAjikasAra-TIkA : 'tAjika' zabdanI vyAkhyA karatAM koI vidvAne A mujaba batAvyuM che : yavanAcAryeNa pArasIkabhASayA jyotiSzAstraikadezarU paM vArSikAdinAnAvidhaphalAdezaphalakazAstraM tAjikazabdavAcyam / Ano abhiprAya evo che ke je samaye manuSyanA janmakAlIna sUryanI jevo sUrya hoya che arthAt jyAre tenA AyuSyanuM koI paNa saura varSa samApta thaIne bIjuM saura varSa bese che te samayanA lagna ane graha-sthiti dvArA manuSyane te varSamAM thanAra sukhaduHkhano nirNaya je paddhati dvArA karavAmAM Ave che tene 'tAjika' kahe che. uparyukta vyAkhyAthI ema paNa cokkasapaNe jANI zakAya che ke A tAjikazAkhA musalamAno pAsethI AvI che. zaka-saM. 1200 pachI A dezamAM musalamAnI rAjya hovAthI ApaNe tyAM tAjika-zAkhAnuM pracalana thayuM. Ano artha mAtra eTalo ja che ke varSa-pravezakAlIna lagna dvArA phalAdeza kahevAnI kalpanA ane keTalAka pAribhASika zabdo yavano pAsethI levAmAM AvyA. janmakuMDaLI ane tenA phaLanA niyamo tAjikamAM prAyaH jAtakasadeza che ane te ApaNA ja che eTale ke A bhArata dezanA ja che. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSa haribhaTTa nAmaka vidvAne 'tAjikasAra' nAmaka graMthanI racanA vi.saM.1580nI AsapAsa karI che. hi2bhaTTane hirabhadra nAmathI paNa oLakhavAmAM Ave che. A graMtha 52 aMcalagacchIya muni sumatiharSe vi.saM.1677mAM viSNudAsa rAjAnA rAjyakALamAM TIkA lakhI che. karaNakutUhala-TIkA : 1 jayotirgaNitajJa bhAskarAcArye 'karaNakutUhala'nI racanA vi.saM.1240 AsapAsa karI che. temano A graMtha karaNa-viSayaka che. AmAM madhyamagrahasAdhana ahargaNa dvA2A ka2vAmAM AvyuM che. graMthamAM nimnokta dasa adhikA2 che H 1. madhyama, 2. spaSTa, 3. triprazna, 4. candra-grahaNa, 5. sUrya-grahaNa, 6. udayAsta, 7. zrRMgonnati, 8. yuti, 9. pAta ane 10. grahaNasaMbhava. kula maLIne 139 padyo che. AnA 52 soDhala, nAryadAtmaja padmanAbha, zaMkara kavi vagerenI TIkAo che. A 'karaNakutUhala' para aMcalagacchIya harSaratna muninA ziSya sumatiharSa munie vi.saM.1978mAM hemAdrinA rAjyamAM 'gaNakakumudakaumudI' nAmaka TIkA racI che. temAM temaNe lakhyuM che H karaNakutUhalavRttAve tasyAM sumatiharSa racitAyAm / gaNakakumudakaumudyAM vivRtA sphuTatA hi kheTAnAm // A TIkAnA granthAtra 1850 zloka che.ra jyotirvidAbharaNa-TIkA : 193 'jyotirvidAbharaNa' nAmaka jyotiSazAstrano graMtha 'raghuvaMza' vagere kAvyonA kartA kavi kAlidAsanI racanA che evuM graMthamAM lakhyuM che, paraMtu A kathana yogya nathI. AmAM aindrayogano tRtIya aMza vyatIta thavA para sUrya-candramAnuM krAMtisAmya batAvavAmAM AvyuM che, AnAthI Ano racanAkALa zaka-saM. 1164 (vi.saM.1299) nizcita thAya che. AthI raghuvaMzAdi kAvyonA nirmAtA kAlidAsa A graMthanA kartA nA hoI zake. A koI bIjA ja kAlidAsa hovA joIe. eka vidvAne to A 'jyotirvidAbharaNa' graMtha 16mI zatAbdIno hovAno nirNaya karyo che. A graMtha muhUrtaviSayaka che. 1. A TIkA-graMtha mULa sAthe veMkaTezvara presa, muMbaIthI prakAzita thayo che. 2. lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdanA saMgrahamAM AnI 29 patronI prati che. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya AnA para pUrNimAgacchanA bhAvaratne (bhAvaprabhasUri) san 1712mAM subodhinI-vRtti racI che. A hajI sudhI aprakAzita che. mahAdevIsAraNI TIkA : 194 mahAdeva nAmaka vidvAne 'mahAdevIsAraNI' nAmaka grahasAdhana-viSayaka graMthanI zaka saM. 1238 (vi.saM.1373)mAM racanA karI che. kartAe lakhyuM che H cakrezvarArabdhanabhazcarAzusiddhiM mahAdeva R SIMzca natvA / AnAthI anumAna thAya che ke cakrezvara nAmaka jyotiSInA AraMbha karelA A apUrNa graMthane mahAdeve pUrNa karyo. mahAdeva padmanAbha brAhmaNanA putra hatA. teo godAvarI taTanI najIka rAsiNa gAmanA nivAsI hatA paraMtu temanA pUrvajonuM mULa sthAna gujarAtasthita sUratanI najIkano pradeza hato. A graMthamAM lagabhaga 43 padyo che. temAM mAtra madhyama ane spaSTa grahonuM sAdhana che. kSepaka madhyama-meSasaMkrAMtikAlIna che ane ahargaNa dvArA madhyama grahasAdhana karavA mATe sAraNIo banAvI che. A graMtha para aMcalagacchIya muni bhojarAjanA ziSya muni dhanarAje dIpikATIkAnI racanA vi.saM.1692mAM padmAvatIpattanamAM karI che. TIkAmAM sirohInuM dezAMtara sAdhana karyuM che. TIkAnuM pramANa 1500 zloka che. 'jinaratnakoza' anusAra muni bhuvanarAje AnA para TippaNa lakhyuM che. muni tattvasundare A graMtha para vivRti racI che. koI ajJAta vidvAne paNa AnA para TIkA lakhI che. vivAhapaTala-bAlAvabodha : ajJAtakartRka 'vivAhapaTala' para nAgorI-tapAgacchIya AcArya harSakIrtisUrie 'bAlAvabodha' nAmathI TIkA racI che. AcArya somasundarasUrinA ziSya amaramunie 'vivAhapaTala' para 'bodha' nAmathI TIkA racI che. muni vidyAheme vi.saM.1873mAM 'vivAhapaTala' para 'artha' nAmathI TIkA racI che. 1. A TIkAnI prati lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdanA saMgrahamAM che. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSa 195 grahalAghava-TIkAH gaNeza nAmaka vidvAne "prahalAghava'nI racanA karI che. teo khUba moTA jayotiSI hatA. temanA pitAnuM nAma hatuM kezava ane mAtAnuM nAma hatuM lakSmI. teo samudrataTavartI nAMdagAMvanA nivAsI hatA. soLamI sadInA uttarArdhamAM teo vidyamAna hatA. prahalAghavanI vizeSatA e che ke temAM jyAcApano saMbaMdha bilakula nathI rAkhavAmAM Avyo tethI spaSTa sUrya lAvavAmAM karaNagraMthothI paNa A khUba sUkSma che. A graMtha nimnalikhita 14 adhikAromAM vibhakta che : 1. madhyamAdhikAra, 2. spaSTAdhikAra, 3. paMcatArAdhikAra, 4. triprazna, 5. candragrahaNa, 6. sUryagrahaNa, 7. mAsagrahaNa, 8. sthUlajhahasAdhana, 9. udayAsta, 10. chAyA, 11. nakSatra-chAyA, 12. zRMgonnati, 13. grahayuti ane 14. mahApAta. badhA maLIne AmAM 187 zloko che. A "grahalAghava" graMtha para cAritrasAgaranA ziSya kalyANasAgaranA ziSya yazasvasAgare (jasavaMtasAgare) vi.saM.1760mAM TIkA racI che. A "prahalAghava' para rAjasoma munie TippaNa lakhyuM che. | muni yazasvatusAgare jainasaptapadArtho (saM. 1757), pramANavAdArtha (saM.1759), bhAvasapratikA (saM.1740), yazorAjapaddhati (saM.1762), vAdArthanirUpaNa, syAdvAdamuktAvalI, stavanaratna vagere graMtha racyA che. candrArthI-TIkA? moDha dinakare "candrArkI' nAmaka graMthanI racanA karI che. A graMthamAM 33 zloko che, sUrya ane candramAnuM spaSTIkaraNa che. graMthamAM AraMbha varSa zaka saM. 1500 che. A "candrArkI' graMtha para tapAgacchIya muni kRpAvijayajIe TIkA racI che. parpagnAzikA-TIkAH prasiddha jayotirvid varAhamihiranA putra pRthuyaze "papagnAzikA'nI racanA karI che. Ane jAtakano prAmANika graMtha gaNavAmAM Ave che. AmAM pa6 zloka che. A "SaTrapagAzikA' para bhaTTa utpalanI TIkA che. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya A graMtha para kharataragacchIya labdhivijayanA ziSya mahimodaya munie eka TIkA lakhI che. temaNe vi.saM. 1722mAM jyotipratnAkara, pazcAMgAnayanavidhi, gaNitasAThaso vagere graMtha paNa racyA che. 196 bhuvanadIpaka-TIkA : paMDita haribhadre lagabhaga vi.saM.1570mAM 'bhuvanadIpaka' graMthanI racanA karI che. A 'bhuvanadIpaka' para kharataragacchIya muni lakSmIvijaye vi.saM.1767mAM TIkA racI che. camatkAracintAmaNi-TIkA : rAjarSi bhaTTe 'camatkAracintAmaNi' graMthanI racanA karI che. AmAM muhUrta ane jAtaka baMne aMgonA viSayamAM upayogI vAtonuM varNana karavAmAM AvyuM che. A 'camatkAracintAmaNi' graMtha para kharataragacchIya muni puNyaharSanA ziSya abhayakuzale lagabhaga vi.saM. 1737mAM bAlAvabodhinI-vRttinI racanA karI che. muni matisAgare vi.saM.1827mAM A graMtha para 'TabA'nI racanA karI che. horAmakaranda-TIkA : ajJAtakartRka 'ho2Amakaranda' nAmaka graMtha 52 muni sumatiharSe lagabhaga vi.saM.1978mAM TIkA racI che. vasantarAjazAkuna-TIkA : vasantarAja nAmaka vidvAne zakunaviSayaka eka graMthanI racanA karI che. Ane 'zakuna-nirNaya' athavA 'zakunArNava' kahe che. A graMtha 52 upAdhyAya bhAnucandragaNie 17mI sadImAM TIkA lakhI che. 1. A veMkaTezvara presa, muMbaIthI prakAzita che. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasamuM prakaraNa zakuna zakunarahasyaH vi.saM. 1270mAM 'vivekavilAsa'nI racanA karanAra vAyaDagacchIya jinadattasUrie "zakunarahasya' nAmaka zakuna zAstraviSayaka graMthanI racanA karI che. AcArya jinadattasUri kavizikSA' nAmaka graMthanI racanA karanAra AcArya amaracandrasUrinA guru hatA. zakanarahasya' nava prastAvomAM vibhakta padyAtmaka kRti che. AmAM saMtAnanA janma, lagna ane zayanasaMbaMdhI zakuna, prabhAtamAM jAgrata hovAnA samayanAM zakuna, dAtaNa ane snAna karavAnAM zakuna, paradeza javAnA samayanAM zakuna ane nagaramAM praveza karavAnAM zakuna, varSA-saMbaMdhI parIkSA, vastunA mUlyamAM vRddhi ane ghaTa, makAna banAvavA mATe jamInanI parIkSA, jamIna khodatAM nIkaLelI vastunAM phaLa, strIne garbha nahIM rahevAnAM kAraNo, saMtAnonAM apamRtyaviSayaka carcA, motI, hIrA vagere ratnonA prakAra ane tadanusAra temanAM zubhAzubha phaLa vagere viSayo para prakAza pADavAmAM Avyo che.' zakunazAstraH zukanazAstra'--jenuM bIjuM nAma "zakunasAroddhAra che-nI vi.saM.1338mAM AcArya mANikyasUrie racanA karI che. A graMthamAM 1. dithAna, 2. grAmyanimitta, 3. tittiri, 4.durgA, 5. ladrAgRholikAbhuta, 6. vRka, 7. rAtreya 8. hariNa, 9. bhaSaNa, 1. paM. hIrAlAla haMsarAje sAnuvAda "zakunarahasyanuM "zakunazAstra' nAme san 1899mAM jAmanagarathI prakAzana karyuM che. 2. sAruM kArIyaH sunAveH pIyUSanetan ravAMvAra | mANikyasUriH svaguruprasAdAd yatpAnataH syAd vibudhapramodaH // 41 / / vasu-vahni-vahni-candre'bde zvakayuji pUrNimAtithau racitaH / zakunAnAmuddhAro'bhyAsavazAdastu cidrUpaH / / 42 // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya 10. mizra ane ane 11. saMgraha - A mujaba 11 viSayonuM varNana che. kartAe aneka zAkunaviSayaka graMthonA AdhAre A graMthanI racanA karI che. A graMtha prakAzita thayo nathI. 198 zakunaratnAvali-kathAkoza : AcArya abhayadevasUrinA ziSya vardhamAnasUrie 'zakunaratnAvali' nAmaka graMthanI racanA karI che. zakunAvali H 'zakunAvali' nAmanA ghaNA graMtho che. eka 'zakunAvali'nA kartA gautama maharSi hatA, evo ullekha maLe che. bIjI 'zakunAvali'nA kartA AcArya hemacandrasUri mAnavAmAM Ave che. trIjI 'zakunAvali' koI ajJAta vidvAne racI che. traNenA kartAviSayaka ullekho saMdigdha che. te badhI prakAzita paNa nathI. sauNadAra (zakunadvAra) : . 'sauNadAra' nAmaka graMtha prAkRta bhASAmAM che. te apUrNa che. temAM kartAnuM nAma nathI ApavAmAM AvyuM. zakunavicAra : 'zakunavicAra' nAmaka kRti 3 patronI che. tenI bhASA apabhraMza che. temAM koI pazu jamaNI ke DAbI tarapha thaIne nIkaLavAnAM zubhAzubha phaLa viSayamAM vicAra karavAmAM Avyo che. A ajJAtakartRka racanA che. 1. A pATaNanA bhaMDAramAM che. 2. AnI prati pATaNanA jaina bhaMDAramAM che. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agiyAramuM prakaraNa nimitta jayapAhuDa : 'jayapAhuDa'1 nimittazAstrano graMtha che. tenA kartAnuM nAma ajJAta che. tene jinabhASita kahevAmAM AvyuM che. te IsunI 10mI zatAbdI pahelAMnI racanA che. prAkRtamAM racAyela A graMtha atIta, anAgata vagere saMbaMdhita naSTa, muSTi, ciMtA, vikalpa vagere atizayono bodha karAve che. tenAthI lAbha-alAbhanuM jJAna prApta thAya che. temAM 378 gAthAo che jemAM saMkaTa-vikaTaprakaraNa, uttarAdharaprakaraNa, abhighAta, jIvasamAsa, manuSyaprakaraNa, pakSiprakaraNa, catuSpada, dhAtuprakRti, dhAtuyoni, mUlabheda, muSTivibhAgaprakaraNa-varNa, gaMdha-2sa-sparzaprakaraNa, naSTikAcakra, ciMtAbhedaprakaraNa tathA lekhagaMDikAdhikAramAM saMkhyApramANa, kAlapraka2Na, lAbhagaMDikA, nakSatragaMDikA, svavargasaMyogakaraNa, pa2vargasaMyogakaraNa, siMhAvalokitakaraNa, gajavilulita, guNAkAraprakaraNa, astravibhAgaprakaraNa vagere saMbaMdhI vivecana che. nimittazAstra: A 'nimittazAstra'nAmaka graMthanA kartA che RSiputra. teo garga nAmaka AcAryanA putra hatA. garga svayaM jyotiSanA prakAMDa paMDita hatA. pitAe putrane jyotiSanuM jJAna vArasAmAM ApyuM. A sivAya graMthakartA saMbaMdhe bIjI kaMI vigata maLatI nathI. teo kyAre thayA, te paNa jJAta nathI. A graMthamAM 187 gAthAo che jemAM nimittanA bheda, AkAza-prakaraNa, caMdraprakaraNa, utpAta-prakaraNa, varSA-utpAta, deva-utpAtayoga, rAja-utpAtayoga, 1. A graMtha cUDAmaNisAra-saTIka sAthe siMghI jaina graMthamAlA, muMbaIthI prakAzita thayo che. 2. A paM. lAlArAma zAstrI dvArA hiMdImAM anuvAdita thaI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI, solApura dvArA san 1941mAM prakAzita thayela che. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 lAkSaNika sAhitya IndradhanuSa dvArA zubha-azubhanuM jJAna, gaMdharvanagaranuM phaLa, vidyullatAyoga ane meghayoganuM varNana che. bRhatasaMhitAnI bhaTTotpalI TIkAmAM A AcAryanuM avataraNa ApavAmAM AvyuM che. nimittapAhuDaH nimittapAhuDa' zAstra dvArA kevalI, jayotiSa ane svapra vagere nimittonuM jJAna prApta karavAmAM AvatuM hatuM. AcArya bhadrezvare potAnI "kahAvalImAM ane zIlAMkasUrie potAnI "sUtrakRtAMga-TIkAmAM nimittapAhuDa'no ullekha karyo che.' joNipAhuDaH "joNipAhuDa' (yoniprAbhRta) nimittazAstrano ati mahattvapUrNa graMtha che. digaMbara AcArya dharasene AnI prAkRtamAM racanA karI che. teo prajJAzramaNa nAmathI paNa vikhyAta hatA. vi.saM. 1556mAM lakhavAmAM AvelI 'bRhaTTippaNikA" nAmaka graMthasUcI anusAra vIra-nirvANanA 600 varSa pachI dharasenAcArye A graMthanI racanA karI hatI. kUSmAMDA devI dvArA upadiSTa A padyAtmaka kRtinI racanA AcArya dharasene potAnA ziSyo puSpadaMta ane bhUtabali mATe karI. AnA vidhAnathI vara, bhUta, zAkinI vagere dUra karI zakAya che. A samasta nimittazAstranA udgamarUpa che. samasta vidyAo ane dhAtuvAdanA vidhAnanuM mULabhUta kAraNa che. AyurvedanA sArarUpa che. A kRtine jANanAra kalikAlasarvajJa ane caturvargano adhiSThAtA banI zake che. buddhizALI loko Ane sAMbhaLe che tyAre maMtra-taMtravAdI mithyASTionuM teja niprabha thaI jAya che. A pramANe A kRtino prabhAva varNita che. AmAM eka jagyAe kahevAmAM AvyuM che ke prajJAzramaNa munie "bAlataMtra' saMkSepamAM kahyuM che. 1. juo-pro. hIrAlAla 2. kApaDiyAH pAiya bhASAo ane sAhitya, pR. 167-168. 2. yoniprAkRtaM vIt 600 dharalenam - bRhaTippaNikA, jaina sAhitya saMzodhaka 1, 2 : pariziSTa; "SaTrakhaMDAgamanI prastAvanA, bhA. 1, pR. 30. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimitta 201 "dhavalA-TIkAmAM ullekha che ke "yoniprAbhUtamAM maMtra-taMtranI zaktinuM varNana che ane tenA dvArA pudgalAnubhAga jANI zakAya che. Agamika vyAkhyAonA ullekhAnusAra AcArya siddhasene "joNipAhuDa'nA AdhAre azva banAvyA hatA. AnA baLathI mahiSone acetana karI zakAtA hatA ane dhana pedA karI zakAtuM hatuM. "vizeSAvazyaka-bhASya'. (gAthA 1775)nI maladhArI hemacandrasUrikata TIkAmAM aneka vijAtIya dravyonA saMyogathI sarpa, siha vagere prANI ane maNi, suvarNa vagere acetana padArtha pedA karavAno ullekha maLe che. kuvalayamAlAkAranA kathanAnusAra "jasipAhuDamAM kahevAmAM AvelI vAto kyAreya asatya nathI hotI. jinezvarasUrie potAnA "kathAkozaprakaraNa'nA suMdarIdattakathAnakamAM A zAstrano ullekha karyo che. 1 "prabhAvaka carita' (5, 115127)mAM A graMthanA baLathI mAchalI ane siMha banAvavAno nirdeza che. kulamaMDanasUri dvArA vi.saM.1473mAM racita "vicArAmRtasaMgraha' (pR.9)mAM "yoniprAbhRta'ne pUrvazrutathI cAlyuM AvatuM svIkAravAmAM AvyuM che. "yoniprAbhRta'mAM A mujaba ullekha aggeNipuvvaniggayapAhuDasatthassa majjhAyArammi / kiMci uddesadesaM dharaseNo vajjiyaM bhaNai // giriujjitaThieNa pacchimadese suraTThagirinayare / buDuMtaM uddhariyaM dUsamakAlappayAvammi // -prathama khaNDa aTThAvIsasahassA gAhANaM jattha vaniyA satthe / aggeNipuvvamajhe saMkhevaM vitthare muttuM // - caturtha khaNDa A kathanathI jJAta thAya che ke agrAyaNIya pUrvano keTaloka aMza laI dharasenAcArya A graMthano uddhAra karyo. AmAM pahelAM aThyAvIsa hajAra gAthAo hatI, temane ja saMkSipta karI "yoniprAbhRta'mAM mUkI che. 1. jiNabhAsiyapuvvagae joNIpAhuDasue smuddittuN| eyaMpi saMghakajje kAyavvaM dhIrapurisehiM / / 2. juo - hIrAlAla 2. kApaDiyA AgamonuM digdarzana, pR. 234-235. 3. A aprakAzita graMthanI hastalikhita prata bhAMDArakara InsTITyUTa, pUnAmAM che. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 lAkSaNika sAhitya risamuccaya (riSTasamuccaya): rikasamuccaya'nA kartA AcArya durgadeva digaMbara saMpradAyanA vidvAna hatA. temaNe vi.saM.1089 (IsvIsana 1032)mAM kumbhanagara (kuMbheragaDha, bharatapura)mAM jayAre lakSmInivAsa rAjAnuM rAjya hatuM tyAre A graMtha samApta karyo hato. durgadevanA gurunuM nAma saMjamadeva hatuM. temaNe prAcIna AcAryonI paraMparAthI Agata "maraNakaraMDiyAnA AdhAre " risamuccaya'mAM riSTono eTale ke maraNa-sUcaka aniSTa cihnono UhApoha karyo che. temAM kula 261 gAthAo che, je mukhyatve zaurasenI prAkRtamAM lakhavAmAM AvI A graMthamAM 1. piMDastha, 2. padastha ane 3. rUpastha - A traNa prakAranA riSTa batAvavAmAM AvyA che. jemAM AMgaLIo tUTatI jaNAya, netrastabdha thaI jAya, zarIra vivarNa banI jAya, netromAMthI satata jaLa vahyA kare evI kriyAo piMDasthariSTa mAnavAmAM Ave che. jemAM candra ane sUryanAM vividha rUpo dekhAya, dIpaka-zikhAnAM aneka rUpo dekhAya, divasanI rAtri samAna ane rAtrino divasa samAna AbhAsa thAya evI kriyAone padasthariSTa kahevAmAM AvI che. jemAM potAnI khudanI chAyA joI na zakAya evI kriyAne rUpasvariSTha mAnavAmAM AvI che. tyAra pachI svapraviSayaka varNana che. svamanA eka devendrakathita ane bIjo sahajaA be prakAro mAnavAmAM AvyA che. durgadave "marakaMDInuM pramANa ApatAM A pramANe kahyuM che : na hu suNai sataNusaiM dIvayagaMdhaM ca Neva giNhei / jo jiyai sattadiyahe iya khiaNmrnnkNddiie||139 // arthAt je potAnA zarIrano zabda nathI sAMbhaLato ane jene dIpakanI gaMdha nathI AvatI te sAta divasa sudhI jIve che, evuM "maraNakaMDI'mAM kahevAmAM AvyuM che. praznAriSTanA 1. aMgulI-prazna, 2. alaktaka-prazna, 3. gorocanA-prazna, 4. praznAkSara-prazna, 5. zakunaprazna, 6. akSara-prazna, 7. horA-prazna ane 8. jJAnaprazna - A ATha bheda batAvIne temanuM vistRta varNana karavAmAM AvyuM che. praznAriSTano artha batAvatAM AcArye kahyuM che ke maMtroccAraNa pachI prazna karanAra pAse prazna karAvavo joIe, praznanA akSarone bamaNA karavA joIe ane mAtrAone Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimitta 203 cAragaNI karavI joIe tathA tenuM je yogaphaLa Ave tene sAta vaDe bhAgavuM joIe. jo kaMI zeSa rahe to rogI sAro thaze.' pahAvAgaraNa (praznavyAkaraNa): pahAvAgaraNa" nAmaka dasamA aMga AgamathI bhinna A nAmano eka graMtha nimittaviSayaka che, je prAkRta bhASAmAM gAthAbaddha che. temAM 450 gAthAo che. tenI tADa-patrIya prati pATaNanA graMthabhaMDAramAM che. tenA aMte "lIlAvatI' nAmaka TIkA paNa (prAkRtamAM) che. A graMthamAM nimittanA badhA aMgonuM nirUpaNa nathI. mAtra jAtakaviSayaka prazravidyAnuM varNana karavAmAM AvyuM che. praznakartAnA praznanA akSaro uparathI ja phalAdeza batAvI devAmAM Ave che. AmAM samasta padArthone jIva, dhAtu ane mUla - A traNa bhedomAM vibhAjita karavAmAM AvyA che tathA prazno dvArA nirNaya karavA mATe avarga, kavarga vagere nAmothI pAMca vargomAM nava-nava akSaronA samUhomAM vaheMcavAmAM AvyA che. AnAthI A vidyA vargakevalInA nAmathI oLakhAya che. cUDAmaNizAstramAM paNa A ja paddhati A graMtha para traNa anya TIkAo hovAno ullekha maLe che : 1. cUDAmaNi, 2. darzanajayoti je lIMbaDI-bhaMDAramAM che ane 3. eka TIkA jesalamerabhaMDAramAM vidyamAna A graMtha hajI sudhI prakAzita nathI thayo. sANaruya (zvAnaruta)H sANa' nAmaka graMthanA kartAnuM nAma ajJAta che paraMtu maMgalAcaraNamAM "mirjhana nivesaraM mahAvIre ullekha hovAthI koI jainAcAryanI racanA hovAno nizcaya thAya che. AmAM be prakaraNa che : gamanAgamana-prakaraNa (20 gAthAomAM) ane jIvitamaraNaprakaraNa (10gAthAomAM). A graMthamAM kUtarAnA bhinna-bhinna avAjonA AdhAre gamana-Agamana, jIvana-maraNa vagere vAtonuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. 1. A graMtha DaoN. e. esa. gopANI dvArA saMpAdita thaI siMghI jaina graMthamAlA, muMbaIthI san - 1945mAM prakAzita thayo che. 2. AnI hastalikhita prata pATaNanA bhaMDAramAM che. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 lAkSaNika sAhitya siddhAdezaH siddhAdeza' nAmaka kRti saMskRta bhASAmAM 6 patromAM che. AnI prata pATaNanA bhaMDAramAM che. AnA kartAnuM nAma jJAta nathI. AmAM vRSTi, vAyu ane vIjaLInA zubhAzubha viSayono vicAra karavAmAM Avyo che. uvasuidAra (upagrutidvAra) uvasuidAra' nAmakazyapatronI prAkRta bhASAnI kRti pATaNanA jaina graMtha-bhaMDAramAM che. kartAnuM nAmanirdiSTa nathI. AmAM sAMbhaLavAmAM AvelA zabdonA AdhAre zubhAzubha phaLono nirNaya karavAmAM Avyo che. chAyAdAra (chAyAdhAra) : koI ajJAtanAma vidvAna dvArA prAkRta bhASAmAM racavAmAM AvelI "chAyAdAra' nAmaka 2 patronI 123 gAthAtmaka kRti hajI sudhI prakAzita nathI thaI. prata pATaNanA jaina bhaMDAramAM che. AmAM chAyAnA AdhAre zubha-azubha phaLono vicAra karavAmAM Avyo che. nADIdAra (nADIdAra): . koI ajJAtanAma vidvAna dvArA racavAmAM AvelI nADIdAra' nAmaka prAkRta bhASAnI 4 patronI kRti pATaNanA jaina bhaMDAramAM vidyamAna che. AmAM IDA, piMgaLA ane suSummA nAmanI nADIo vize vicAra karavAmAM Avyo che. nimittadAra (nimittadvAra): nimittadAra' nAmaka prAkRta bhASAnI 4 patronI kRti koI ajJAtanAma vidvAne racI che. prata pATaNanA graMthabhaMDAramAM che. AmAM nimittaviSayaka vivaraNa che. riTTadAra (riSTadvAra): "rizdAra' nAmaka prAkRta bhASAnI 7 patronI kRti koI ajJAta vidvAna dvArA racavAmAM AvI che. prata pATaNanA bhaMDAramAM che. AmAM bhaviSyamAM thanArI ghaTanAono - jIvana-maraNanA phaLAdezano nirdeza karavAmAM Avyo che. pipIliyAnANa (pipIlikAjJAna): koI jainAcArya dvArA racavAmAM AvelI "pipIliyAnANa" nAmanI prAkRtabhASAnI 4 patronI kRti pATaNanA jaina bhaMDAramAM che. AmAM kayA raMganI kIDIo kayA sthAna Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimitta 205 tarapha jAya che, te joIbhaviSyamAM thanArI zubhAzubha ghaTanAonuM varNana karavAmAM AvyuM praNakhalAbhAdi : praNakhalAbhAdi nAmaka prAkRta bhASAmAM racavAmAM AvelI papatronI prata pATaNanA jaina bhaMDAramAM che. maMgalAcaraNamAM siddha, naLa' vagere zabdono prayoga hovAthI A kRti jainAcAryaracita hovAno nirNaya thAya che. AmAM gatavastulAbha, baMdha-mukti ane rogaviSayaka carcA che. jIvana ane maraNasaMbaMdhI vicAra paNa karavAmAM Avyo che. nADIviyAra (nADIvicAra)H koI ajJAta vidvAna dvArA prAkRtamAM racavAmAM AvelI nADIvicAra' nAmaka kRti pATaNanA jaina bhaMDAramAM che. AmAM koI kAryamAM DAbI ke jamaNI nADI zubha ke azubha che, teno vicAra karavAmAM Avyo che. meghamAlA : ajJAta graMthakAra dvArA prAkRta bhASAmAM racAyelI 32 gAthAonI "meghamAlA' nAmanI kRti pATaNanA jaina-bhaMDAramAM che. temAM nakSatronA AdhAre varSAnA cihno ane tenA AdhAre zubha-azubha phaLonI carcA che. chakavicAraH chIMkavicAra' nAmaka kRti prAkRta bhASAmAM che. lekhakanuM nAma nirdiSTa nathI. temAM chIMkanA zubha-azubha phaLo vize varNana che. tenI prata pATaNanA bhaMDAramAM che. priyaMkaranRpakathA (pR.6-7)mAM koI prAkRta graMthanuM avataraNa ApatAM pratyeka dizA ane vidizAmAM chIMkanuM phaLa batAvavAmAM AvyuM che. siddhapAhuDa (siddhaprAbhRta)H je graMthamAM aMjana, pAralepa, guTikA vagerenuM varNana hatuM te "siddhapAhuDa' graMtha Aje aprApya che. pAdaliptasUri ane nAgArjuna pAralepa karI AkAzamArge vicaraNa karatA hatA. Arya susthitasUrinA be kSullaka ziSya AMkhomAM aMjana lagAvI adazya thaI duSkALamAM caMdragupta rAjA sAthe besI bhojana karatA hatA. "samarAieNkahA' (bhava 6, patra para1)mAM Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 lAkSaNika sAhitya caMDarudranuM kathAnaka Ave che. te "paradiDhimohiNI' nAmaka coraguTikAne pANImAM ghasI AMkhomAM AMjato hato, jenAthI adazya lakSmI pragaTa thaI jatI hatI. AryasamitasUrie yogacUrNathI nadIno pravAha rokI brahmadviIpanA pAMcaso tApasone pratibodha Apyo hato. AvA je aMjana, pAralepa ane guTikAnAM dRSTAMta maLe che te siddhapAhuDa'mAM nirdiSTa vAtono prabhAva hato. praznaprakAza : prabhAvakacarita' (mUMga 5, zlo. 347)nA kathanAnusAra "praznaprakAza' nAmaka graMthanA kartA pAdaliptasUri hatA. AgamonI cUrNione jovAthI jaNAya che ke pAdaliptasUrie "kAlajJAna" nAmaka graMthanI racanA karI hatI. AcArya pAdaliptasUrie "hanumattejathI zarU thanAra 'vIrathaya"nI racanA karI che ane temAM suvarNasiddhi tathA vyomasiddhi (AkAzagAminI vidyA)nuM vivaraNa gupta rIte ApyuM che. A stava prakAzita che. pAdaliptasUri saMgamasiMhanA ziSya vAcanAcArya maMDanagaNinA ziSya hatA. skaMdilAcAryanA teo guru hatA. kalpacUrNimAM temane vAcaka batAvavAmAM AvyA che. haribhadrasUrie "AvasmayaNijutti' (gA. 944)nI TIkAmAM vaiyikI buddhinuM udAharaNa ApatAM pAdaliptasUrino ullekha karyo che. vaccakevalI (vargakevalI): vArANasI-nivAsI vAsuki nAmaka eka jaina zrAvaka "vaSNakevalI' nAmaka graMtha laI yAkinIdharmasUnu AcArya haribhadrasUrinI pAse Avyo hato. graMtha laI AcAryazrIe tenI para TIkA lakhI hatI. pachIthI AvA rahasyamaya graMthano durupayoga thavAnI saMbhAvanAthI AcAryazrIe te TIkA-graMtha naSTa karI dIdho, evo ullekha "kahAvalI'mAM che. narapatijayacaryA? narapatijayacaryAnA kartA dhArAnivAsI ApradevanA putra jaina gRhastha narapati che. temaNe vi.saM. 1232mAM jyAre aNahillapuramAM ajayapAlanuM zAsana hatuM tyAre A kRti AzApallImAM racI hatI. kartAe A graMthamAM mAtRkA vagere svaronA AdhAra para zukana jovAnI ane mukhyatve mAMtrika yaMtro dvArA yuddhamAM vijaya prApta karavA mATe zukana jovAnI vidhionuM varNana karyuM Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimitta 207 che. AmAM brahmayAmala vagere sAta yAmalono ullekha tathA upayoga karavAmAM Avyo che. viSayano marma 84 cakronA nidarzana dvArA suspaSTa karI ApavAmAM Avyo che. tAMtrikomAM pracalita mAraNa, mohana, uccATana vagere parkarmo tathA maMtrono paNa AmAM ullekha karavAmAM Avyo che.' narapatijayacaryA-TIkAH harivaMza nAmaka koI jainetara vidvAne "narapatijayacaryA' para saMskRtamAM TIkA racI che. kyAMka-kyAMka hiMdI bhASA ane hiMdI paghonAM avataraNo paNa ApyA che. A TIkA Adhunika che. kadAca 40-50 varSa pahelAM lakhavAmAM AvI haze. hastakAMDaH hastakAMDa' nAmaka graMthanI racanA AcArya candrasUrinA ziSya pArdhacandra 100 padyomAM karI che. prAraMbhamAM vardhamAna jinezvarane namaskAra karI uttara ane adhara-saMbaMdhI paribhASA batAvI che. tyAra pachI lAbha-hAni, sukha-duHkha, jIvita-maraNa, bhUbhaMga (jamIna ane chatranuM patana), manogata vicAra, varNAno dharma, saMnyAsI vagereno dharma, dizA, divasa vagereno kAla-nirNaya, ardhakAMDa, garbhastha saMtAnano nirNaya, gamanAgamana, vRSTi ane zalyoddhAra vagere viSayonI carcA che. A graMtha aneka graMthonA AdhAre racavAmAM Avyo che. meghamAlA: | hemaprabhasUrie "meghamAlA' nAmaka graMtha vi.saM.1305 AsapAsamAM racyo che. AmAM dazagarbhanuM balavizodhaka, jalamAna, vAtasvarUpa, vidyut vagere viSayo para vivecana che. kula maLIne 199 padyo che. graMthanA aMtamAM kartAe lakhyuM che: revendrasUriziSya zrIdemasUri ! meghamAlAbhidhaM cakre tribhuvanasya dIpakam // A graMtha chapAyo nathI. 1. A graMtha veMkaTezvara presa, muMbaIthI prakAzita thayo che. 2. zrIvandrIvAryaziSyA pAWvA dhamatA uddhRtyAnekazAstrANi hastakANDaM vinirmitam / / 100 // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 zvAnazakunAdhyAya H saMskRta bhASAmAM racAyela 22 padyonI 'zvAnazakunAdhyAya' nAmaka kRti 5 patronI che. AmAM kartAno nirdeza nathI. A graMthamAM kUtarAnA halana-calana ane ceSTAonA AdhAre gharathI nIkaLatAM manuSyane prApta thanAra zubhAzubha phaLono nirdeza karavAmAM Avyo che. nADIvijJAna : 'nADIvijJAna' nAmaka saMskRta bhASAnI 8 patronI kRti 78 padyomAM che. 'nA vIra' evA ullekhathI pratIta thAya che ke A kRti koI jainAcArya dvArA racavAmAM AvI che. AmAM dehasthita nADIonI gatividhinA AdhAre zubhAzubha phaLono vicAra karavAmAM Avyo che. 1. A prata pATaNanA jaina bhaMDAramAM che. lAkSaNika sAhitya Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAramuM prakaraNa svama suviNadAra (svapradvAra) : prAkRta bhASAnI 6 patronI 'suviNadAra' nAmanI kRti pATaNanA jaina bhaMDAramAM che. temAM kartAnuM nAma nathI paraMtu aMte 'paMvanamodhAmaMtasaraLAo' evo ullekha hovAthI te jainAcAryanI kRti hovAno nirNaya thAya che. AmAM svapronA zubhAzubha phaLono vicAra karavAmAM Avyo che. svaprazAstra: 'svaprazAstra'nA kartA jaina gRhastha vidvAna maMtrI durlabharAjanA putra hatA. durlabharAja ane temano putra baMne gurjarezvara kumArapALanA maMtrI hatA.' A graMtha be adhyAyomAM vibhakta che. prathama adhikAramAM 152 zloka zubha svapronA viSayamAM che ane bIjA adhikAramAM 159 zloka azubha svapro vize che. kula maLIne 311 zlokomAM svaviSayaka carcA karavAmAM AvI che. sumiNasattariyA (svaprasannatikA) : koI ajJAta vidvAne 'sumiNasattariyA' nAmaka kRti prAkRta bhASAmAM 70 gAthAomAM racI che. A graMtha aprakAzita che. sumiNasattariyA-vRtti : 'sumiNasattariyA' para kharataragacchIya sarvadevasUrie vi.saM.1287mAM jesalameramAM vRttinI racanA karI che ane temAM svagna-viSayaka vizada vivecana karyuM che. A TIkA-graMtha paNa aprakAzita che. sumiNaviyAra (svapnavicAra) : 'sumiNaviyAra' nAmaka graMtha jinapAlagaNie prAkRtamAM 875 gAthAomAM racyo che. A graMtha aprakAzita che. 1. zrImAn durlabharAjastadapatyaM buddhidhAmasukavirabhUt / yaM kumArapAlo mahattamaM kSitipatiH kRtavAn // Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 svaprapradIpa : 'svaprapradIpa'nuM bIjuM nAma 'svapravicAra' che. A graMthanI rudrapallIya gacchanA AcArya vardhamAnasUrie racanA karI che. kartAno samaya jJAta nathI. lAkSaNika sAhitya A graMthamAM 4 udyota che H 1. daivatasvapravicAra zloka 44, 2. dvAsaptatimahAsvapra zlo. 45thI 80, 3. zubhasvapravicAra zlo. 81thI 122 ane 4. azubhasvapravicAra zloka 123thI 162. graMtha aprakAzita che. A sivAya svapraciMtAmaNi, svapralakSaNa, svaprasubhASita, svaprAdhikAra, svaprAdhyAya, svaprAvalI, svaprASTaka vagere graMthonAM nAma paNa maLe che. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teramuM prakaraNa cUDAmaNi ahesUDAmaNisAra: 'acUDAmaNisAra'nuM bIjuM nAma che "cUDAmaNisAra" ke "jJAnadIpaka". AmAM kula maLIne 74 gAthAo che. AnA kartA bhadrabAhusvAmI hovAno nirdeza karavAmAM Avyo che. AnA para saMskRtamAM eka nAnI evI TIkA paNa che. cUDAmaNiH "cUDAmaNi' nAmaka graMtha Aje anupalabdha che. guNacandragaNie "kahArayaNakrosa'mAM cUDAmaNizAstrano ullekha karyo che. tenA AdhAre traNe kALonuM jJAna prApta karI zakAtuM hatuM. supAsanAhacariya"mAM caMpakamAlAnA adhikAramAM A graMthano mahimA batAvavAmAM Avyo che. caMpakamAlA "cUDAmaNizAstranI vidUSI hatI. teno pati koNa haze ane tene keTalA saMtAno haze, te badhuM te jANatI hatI." A graMthanA AdhAre bhadralakSaNe "cUDAmaNisAra' nAmaka graMthanI racanA karI che ane pArzvIndra munie paNa A ja graMthanA AdhAre potAnA hastakAMDanI racanA karI che. kahevAmAM Ave che ke draviDa dezamAM durvinIta nAmaka rAjAe pAMcamI sadImAM 96000 zloka-pramANa 'cUDAmaNi" nAmaka graMtha gadyamAM racyo hato. 1. A graMtha siMghI sirIjamAM prakAzita "jayapAhuDa"nA pariziSTa rUpe chapAyo che. 2. juo - lakSmaNagaNiracita supAsanAcariya, prastAva ra, samyaktaprazaMsAkathAnaka. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 2 lAkSaNika sAhitya candronmIlanaH candronsIlana" cUDAmaNi viSayaka graMtha che. AnA kartA koNa hatA ane AnI racanA kyAre thaI, te jANavA maLyuM nathI. A graMthamAM papa adhikAra che jemAM mUlamaMtrArthasaMbaMdha, vargavargapaMca, svarAkSarAnayana, praznottara, aSTakSiprasamuddhAra, jIvita-maraNa, jaya-parAjaya, dhanAgamanAgamana, jIvadhAtu-mUla, devabheda, svarabheda, manuSyayoni, pakSibheda, nArakabheda, catuSpadabheda, apadabheda, kITayoni, ghaTitalohabheda, dhAmyAdhamyayoni, mUlayoni, cintAlUkAzcaturbheda, nAmAkSara-svaravarNapramANasaMkhyA, svarasaMkhyA, akSarasaMkhyA, gaNacakra, abhighAtaprazna siMhAvalokitacakra, dhUmitaprazna azvAvalokitacakra, dagdhaprazna maMDUkaluptacakra, vaganayana, akSarAnayana, mahAzAstrArthavivazaprakaraNa, zalyoddhAranazcikra, taskarAgamanaprakaraNa, kAlajJAna, gamanAgamana, garbhAgarbhaprakaraNa, maithunAdhyAya, bhojanAdhyAya, chatrabhaMga, rASTranirNaya, koTabhaMga, subhikSavarNana prAvRtkAlajaladAgama, kUpajalode zaprakaraNa, ArAmaprakaraNa, gRhaprakaraNa, guhyajJAnaprakaraNa, patralekhanajJAna, pAradhiprakaraNa, saMdhizuddhaprakaraNa, vivAhaprakaraNa, naSTa-jAtakaprakaraNa, saphala-niSkalavicAra, mitrabhAvaprakaraNa, anyayoniprakaraNa, jJAtanirNaya, zikSAprakaraNa vagereno vicAra karavAmAM Avyo che.' kevalajJAnapraznacUDAmaNiH kevalajJAnapraznacUDAmaNi" nAmaka zAstranA racayitA AcArya samantabhadra hovAnuM mAnavAmAM Ave che. A graMthanA saMpAdaka ane anuvAdaka paM. nemicandrajIe batAvyuM che ke samaMtabhadra "AtamImAMsAnA kartAthI judA che. temaNe temanA "aSTAMgaAyurveda ane "pratiSThAtilaka'nA kartA nemicandranA bhAI vijayapanA putra hovAnI saMbhAvanA darzAvI akSaronA vargIkaraNathI A graMthano prAraMbha thAya che. AmAM kAryanI siddhi, lAbhAlAbha, corAyelI vastunI prApti, pravAsInuM Agamana, roganivAraNa, jayaparAjaya vagereno vicAra karavAmAM Avyo che. naSTa janmapatra banAvavAnI vidhi paNa AmAM batAvavAmAM AvI che. kyAMka-kyAMka taddaviSayaka prAkRta graMthonAM uddharaNo paNa maLe 1. A graMthanI prata amadAvAdanA lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiramAM che. 2. A graMtha bhAratIya jJAnapITha, kAzIthI san 1950mAM prakAzita thayo che. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUDAmaNi 2 13 akSaracUDAmaNizAstraH akSaracUDAmaNizAstra' nAmaka graMthanuM nirmANa koNe karyuM te jJAta nathI, paraMtu A graMtha koI jainAcAryano racelo che te A graMthanA aMtaraMga-nirIkSaNathI spaSTa thAya che. A zvetAMbarAcAryakRta che ke digaMbarAcAryakRta te kahI zakAtuM nathI. A graMthamAM 30 patro che. bhASA saMskRta che ane kyAMka-kyAMka prAkRta padyo paNa ApavAmAM AvyA che. graMtha Akho paghamAM hovA chatAM paNa kyAMka-kyAMka kartAe gadyamAM paNa lakhyuM che. graMthano prAraMbha A mujaba che : namAmi pUrNacidrUpaM nityoditamanAvRtam / sarvAkArA ca bhASiNyAH saktAliGgitamIzvaram // jJAnadIpakamAlAyAH vRttiM kRtvA sadakSaraiH / svarasnehena saMyojyaM jvAlaye duttarAdharaiH // AmAM dvAragAthA A mujaba che : athAtaH saMpravakSyAmi uttarAdharamuttamam / yena vijJAtamAtreNa trailokyaM dRzyate sphuTam // A graMthamAM uttarAdharaprakaraNa, lAbhAlAbhaprakaraNa, sukha-duHkha prakaraNa, jIvitamaraNaprakaraNa, jayacakra, jayAjayaprakaraNa, dinasaMkhyAprakaraNa, dinavaktavyatAprakaraNa, cittAprakaraNa (manuSyayoniprakaraNa, catuSpadayoniprakaraNa, jIvayoniprakaraNa, dhAkhyadhAtuprakaraNa, dhAtuyoniprakaraNa), nAmabandhaprakaraNa, akaDamavivaraNa, sthApanA, sarvatobhadracakravivaraNa, kacaTAdivarNAkSaralakSaNa, ahivalaye dravyazalyAdhikAra, idAcakra, pancacakravyAkhyA, vargacakra, ardhakAMDa, jalayoga, navottara, jIva-dhAtu-mUlAkSara, AliMgitAdikramaNa vagere viSayonuM vivecana che. graMtha prakAzita thayo nathI. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudamuM prakaraNa sAmudrika aMgavijjA (aSavidyA): "aMgavijjA' eka ajJAtakartaka racanA che. te phalAdezano eka mahattvapUrNa graMtha che, je sAMskRtika sAmagrIthI bharapUra che. "aMgavidyAno ullekha aneka prAcIna graMthomAM maLe che. A loka-pracalita vidyA hatI, jenAthI zarIranAM lakSaNo joIne athavA anya prakAranA nimitta ke manuSyanI vividha ceSTAo dvArA zubha-azubha phaLano vicAra karavAmAM Avato hato. "aMgavidyA anusAra aMga, svara, lakSaNa, vyaMjana, svapra, chIMka, bhauma ane aMtarikSa - A ATha nimittono AdhAra che ane A ATha mahAnimitto dvArA bhUta, bhaviSyanuM jJAna prApta karavAmAM Ave che. A "aMgavijjA pUrvAcArya dvArA gadya-padyamizrita prAkRta bhASAmAM praNIta che je navamI-dasamI zatAbdI pahelAMno graMtha che. AmAM 60 adhyAyo che. AraMbhamAM aMgavidyAnI prazaMsA karavAmAM AvI che ane tenA dvArA sukha-du:kha, lAbha-hAni, jaya-parAjaya, subhikSa-durbhikSa, jIvana-maraNa vagere vAtonuM jJAna thAya che te batAvavAmAM AvyuM che. 30 paTalomAM vibhakta AThamA adhyAyamAM AsanonA aneka bheda batAvavAmAM AvyA che. navamA adhyAyamAM 1868 gAthAo che, jemAM 270 viSayonuM nirUpaNa che. A viSayomAM aneka prakAranI zayyA, Asana, yAna, kuSya, khaMbha, vRkSa, vastra, AbhUSaNa, vAsaNo, sikkA vagerenuM varNana che. agiyAramA adhyAyamAM sthApatyasaMbaMdhI viSayonuM mahattvapUrNa varNana karatAM tatsaMbaMdhI zabdonI vistRta sUcI ApavAmAM AvI che. ogaNIsamA adhyAyamAM rAjopajIvI zilpI ane temanA upakaraNo saMbaMdhamAM ullekha che. ekavIsamo adhyAya vijayadvAra nAmaka che jemAM jaya 1. "piMDaniryukti-TIkA" (408)mAM 'aMgavijjAnI nimnalikhita gAthA uddhata che : iMdiehiM diyatthehiM samAdhAnaM ca appnno| nANaM pavattae jamhA nimittaM teNa AhiyaM // Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmudrika 215 parAjayasaMbaMdhI kathana che. bAvIsamA adhyAyamAM uttama phaLonI sUcI ApavAmAM AvI che. paccIsamA adhyAyamAM gotrono vistRta ullekha che. chavvIsamA adhyAyamAM nAmonuM varNana che. satyAvIsamA adhyAyamAM rAjA, maMtrI, nAyaka, bhAMDAgArika, Asanastha, mahAnasika, gajAdhyakSa vagere rAjakIya adhikArIonAM padonI sUcI che. aThyAvIsamAM adhyAyamAM udyogI lokonI mahattvapUrNa sUcI che. ogaNatrIsamo adhyAya nagaravijaya nAmano che, temAM prAcIna bhAratIya nagaro saMbaMdhamAM ghaNI badhI vAtonuM varNana che. trIsamA adhyAyamAM AbhUSaNonuM varNana che. batrIsamA adhyAyamAM dhAnyanAM nAma che. tetrIsamA adhyAyamAM vAhanonAM nAma ApavAmAM AvyA che. chatrIsamA adhyAyamAM dohadasaMbaMdhI vicAra che. sADatrIsamA adhyAyamAM 12 prakAranAM lakSaNonuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. cAlIsamA adhyAyamAM bhojanaviSayaka varNana che. ekatAlIsamAM adhyAyamAM mUrtio, temanA prakAra, AbhUSaNo ane aneka prakAranI krIDAonuM varNana che.teMtAlIsamAM adhyAyamAM yAtrAsaMbaMdhI varNana che. chetAlIsamAM adhyAyamAM gRhapravezasaMbaMdhI zubha-azubhaphaLonuM varNana che. suDatAlIsamA adhyAyamAM rAjAonI sainyayAtrA-saMbaMdhI zubhAzubhaphaLonuM varNana che. copanamA adhyAyamAM sAra ane asAra vastuono vicAra che. paMcAvanamA adhyAyamAM jamInamAM daTAyelI dhanarAzinI zodha karavA saMbaMdhI vicAra che. aThThAvanamA adhyAyamAM jainadharmamAM nirdiSTa jIva ane ajIvanuM vistArathI varNana karavAmAM AvyuM che. sAThamA adhyAyamAM pUrvabhava jANavAnI yukti batAvavAmAM AvI che.' karalANa (karalakSaNa): karalambaNaprAkRta bhASAmAM racAyelo sAmudrika zAstraviSayaka ajJAtakartRka graMtha che. Adya padyamAM bhagavAna mahAvIrane namaskAra karavAmAM Avyo che. AmAM 61 gAthAo che. A kRtinuM bIjuM nAma "sAmudrikazAstra' che. A graMthamAM hastarekhAonuM mahattva batAvatAM puruSonAM lakSaNo, puruSono jamaNo ane strIono DAbo hAtha joI bhaviSya-kathana vagere viSayonuM varNana karavAmAM AvyuM che. vidyA, kuLa, dhana, rUpa ane Ayu-sUcaka pAMca rekhAo hoya che. hasta rekhAothI bhAI-bahena, saMtAnonI saMkhyAnI paNa khabara paDe che. keTalIka rekhAo dhana ane vratasUcaka paNa hoya che. 60mI gAthAmAM vAcanAcArya, upAdhyAya ane sUripada prApta thavAno 1. A graMtha muni zrI puNyavijayajI dvArA saMpAdita thaI prAkRta TeksTa sosAyaTI, vArANasIthI san 1957mAM prakAzita thayo che. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 lAkSaNika sAhitya yava" kyAM hoya che, te batAvavAmAM AvyuM che. aMtamAM manuSyanI parIkSA karI "vrata' ApavAnI vAtano spaSTa ullekha che.' kartAe potAnA nAmano ke racanA-samayano koI ullekha karyo nathI. sAmudrikaH sAmudrika' nAmanI prastuta kRti saMskRta bhASAmAM che. pATaNanA bhaMDAramAM vidyamAna A kRtinA 8 patromAM puruSa-lakSaNa 38 zlokomAM ane strI-lakSaNa paNa 38 padyomAM che. kartAno nAmollekha nathI paraMtu maMgalAcaraNamAM "vivaM prakhyAtI ullikhita hovAthI A jainAcAryanI racanA jaNAya che. AmAM puruSa ane strInI hastarekhA ane zArIrika baMdhAraNanA AdhAre zubhAzubha phalono nirdeza karavAmAM Avyo che. sAmudrikatilakaH sAmudrikatilaka'nA kartA jaina gRhastha vidvAna durlabharAja che. teo gurjaranRpati bhImadevanA amAtya hatA. temaNe 1. gajaprabaMdha, 2. gajaparIkSA, 3. turaMgaprabaMdha, 4. puruSa-strIlakSaNa ane 5. zakuna zAstranI racanA karI hatI, evI mAnyatA che. puruSa-strIlakSaNanI racanA pUrI nahi thaI zakI hoya eTalA mATe temanA putra jagadeve teno bAkI bhAga pUro karyo haze, evuM anumAna che. A graMthamAM puruSo ane strIonA lakSaNo 800AryAomAM ApavAmAM AvyA che. A graMtha pAMca adhikAromAM vibhakta che je kramazaH 298, 99, 46, 188 ane 149 padyomAM che. prAraMbhamAM tIrthakara RSabhadeva ane brAhmInI stuti che, bAda sAmudrikazAstranI utpatti batAvatAM kramazaH keTalAya graMthakAronA nAmono nirdeza karavAmAM Avyo che. prathama adhikAramAM 298 zlokomAM pAdatalathI laI mAthAnA vALanuM varNana ane temanAM phaLonuM nirUpaNa che. 1. A graMtha saMskRta chAyA, hiMdI anuvAda, kvacit spaSTIkaraNa ane pAribhASika zabdonI anukramaNikApUrvaka pro. praphullakumAra modIe saMpAdita karI bhAratIya jJAnapITha, kAzIthI san 1954mAM bIjuM saMskaraNa prakAzita karyuM che. prathama saMskaraNa san 1947mAM prakAzita thayuM hatuM. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 sAmudrika dvitIya adhikAramAM 99 zlokomAM kSetronI saMpati, sAra vagere ATha prakAra ane puruSanAM 32 lakSaNa nirUpita che. tRtIya adhikAramAM 46 zlokomAM Avarta, gati, chAyA, svara vagere viSayonI carcA che. caturtha adhikAramAM 149 zlokomAM strIonA vyaMjana, strIonI deva vagere bAra prakRtio, padminI vagerenAM lakSaNa vagere viSaya che. aMtamAM 10 padyonI prazasti che je kavi jagadeve racI che. A graMtha prakAzita thayo nathI. sAmudrikazAstraH ajJAtakartaka "sAmudrikazAstra' nAmaka kRtimAM traNa adhyAya che jemAM kramazaH 24, 127 ane 121 padyo che. prAraMbhamAM AdinAtha tIrthakarane namaskAra karI 3ra lakSaNo tathA netra vagerenuM varNana karatAM hastarekhA vagere viSayo para prakAza pADavAmAM Avyo che. dvitIya adhyAyamAM zarIranA avayavonuM varNana che. trIjA adhyAyamAM strIonAM lakSaNa, kanyA kevI pasaMda karavI joIe tathA padminI vagere prakAra varNita che. 13mI zatAbdImAM vAyaDagacchIya jinadattasUriracita "vivekavilAsa'nA keTalAya zloko sAthe A racanAnA padyo sAmya dharAve che. A graMtha prakAzita nathI thayo. hastasaMjIvana (siddhajJAna): hastasaMjIvana' aparanAma "siddhajJAna' graMthanA kartA upAdhyAya meghavijayagaNi che. temaNe vi.saM.173pamAM pa19 padyomAM saMskRtamAM A graMthanI racanA karI che. aSTAMga nimitta ghaTAvavAnA uddezyathI samasta graMthane 1. darzana,2. sparzana, 3. rekhAvimarzana ane 4. vizeSa - A cAra adhikAromAM vibhakta karavAmAM Avyo che. adhikAronA padyonI saMkhyA kramazaH 177, 54, 241 ane 47 che. prAraMbhamAM zaMkhezvara pArzvanAtha vagerene namaskAra karI hastanI prazaMsA hastajJAnadarzana, sparzana ane rekhAvimarzana- A traNa prakAromAM batAvI che. hAthanI rekhAono brahmA dvArA banAvelI akSaya janmapatrI rUpe ullekha karavAmAM Avyo che. hAthamAM 3tIrtha ane 24 tIrthakara che. pAMce AMgaLIonAM nAma, gurune hAtha batAvavAnI Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 lAkSaNika sAhitya vidhi ane prasaMgavaza gurunAM lakSaNa vagere batAvavAmAM AvyA che. tyAra pachI tithi, vAranA 17 cakronI jANakArI ane hAthanA varNa vagerenuM varNana che. bIjA sparzana adhikAramAM hAthamAM ATha nimitta kayA prakAre ghaTI zake che, te batAvavAmAM AvyuM che. tenAthI zukana, zukanazalAkA, pAzakakevalI vagereno vicAra karavAmAM Ave che. cUDAmaNi zAstrano paNa ahIM ullekha che. trIjA adhikAramAM bhinna-bhinna rekhAonuM varNana che. AyuSya, saMtAna, strI, bhAgyodaya, jIvananI mukhya ghaTanAo ane sAMsArika sukho vize gaveSaNApUrvaka jJAna karAvavAmAM AvyuM che. caturtha adhikAramAM vizvA - laMbAI, nakha, AvartananAM lakSaNo, strIonI rekhAo, puruSanA jamaNA hAthanuM varNana vagere vAto che. hastasaMjIvana-TIkA : 'hastasaMjIvana' para upAdhyAya meghavijayajIe vi.saM.1735mAM 'sAmudrikalaharI' nAme 3800 zloka-pramANa svopajJa TIkAnI racanA karI che. kartAe A graMtha jIvarAma kavinA AgrahathI racyo che. A TIkAgraMthamAM sAmudrika-bhUSaNa, zaiva-sAmudrika graMthono paricaya Apyo che. AmAM khAsa karIne 43 graMthonI sAkSI che. hastabimba, hastacihnasUtra, kararehApayaraNa, vivekavilAsa vagere graMthono upayoga karyo che. ajJavidhAzAstra : koI ajJAtanAma vidvAne 'aMgavidyAzAstra' nAmaka graMthanI racanA karI che. graMtha apUrNa che. 44 zloko sudhI graMtha prApta thayo che. AnI TIkA paNa racavAmAM AvI che paraMtu te jANa nathI ke graMthakAranI svopajJa che ke koI anya vidvAna dvArA racita che. graMtha jainAcAryaracita mAlUma paDe che. te 'aMgavijjA'nA aMte saTIka chapAyo che. A graMthamAM azubhasthAnapradarzana, puMsaMjJaka aMga, strIsaMjJaka aMga, bhinna-bhinna phalanirdeza, corajJAna, apahRta vastunuM lAbhAlAbhajJAna, pIDitanuM maraNajJAna, bhojanajJAna, garbhiNIjJAna, garbhagrahaNamAM kAlajJAna, garbhiNIne kayA nakSatramAM saMtAnano janma thaze - A badhA viSayo para vivecana che. --- 1. A graMtha saTIka mohanalAlajI graMthamAlA, iMdorathI prakAzita thayo che. mULa graMtha gujarAtI anuvAda sAthe sArAbhAI navAba, amadAvAde paNa prakAzita karyo che. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMdaramuM prakaraNa 2mala pAsA para biMdunA AkAranA keTalAka cihno karelA hoya che. pAsA pheMkavAmAM Ave tyAre citronI je sthiti hoya che te anusAra dareka praznano uttara batAvavAnI eka vidyA che. tene pAzakavidyA ke ramalazAstra kahe che. "ramala' zabda arabI bhASAno che ane A samaye saMskRtamAM je graMtha A viSayanA prApta thAya che temAM arabInA ja pAribhASika zabdo vaparAyela maLe che. AnAthI e spaSTa che ke A vidyA Araba musalamAno pAsethI AvI che. arabI graMthonA AdhAre saMskRtamAM keTalAka graMtha banyA che, jemanA viSayamAM ahIM keTalIka jANakArI prastuta karavAmAM AvI rahI che. ramalazAstra: ramalazAstranI racanA upAdhyAya meghavijayajIe vi.saM.173pamAM karI che. temaNe potAnA "meghamahodaya' graMthamAM Ano ullekha karyo che. potAnA ziSya muni meravijayajI mATe upAdhyAyajIe A kRtinuM nirmANa karyuM hatuM. A graMtha prakAzita nathI thayo. ramalavidyAH ramalavidyA' nAmaka graMthanI racanA muni bhojasAgare 18mI zatAbdImAM karI che. A graMthamAM kartAe nirdeza karyo che ke AcArya kAlakasUri A vidyA yavanadezathI bhAratamAM lAvyA. A graMtha aprakAzita che. muni vijayadeve paNa "ramalavidyA saMbaMdhI eka graMthanI racanA karI hatI, evo ullekha maLe che. pAzakakevalIH pAzakakevalI' nAmaka graMthanI racanA gargAcArye karI che. teno ullekha A mujaba maLe che : Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 jaina AsId jagadvandyo garganAmA mahAmuniH / tena svayaM nirNItaM yat satpAzA'tra kevalI // etajjJAnaM mahAjJAnaM jainarSibhirudAhRtam / prakAzya zuddhazIlAya kulInAya mahAtmabhiH // lAkSaNika sAhitya 'madanakAmaratna' graMthamAM paNa evo ullekha maLe che. A graMtha saMskRtamAM hato ke prAkRtamAM, te jJAta nathI. garga muni kyAre thayA, te paNa ajJAta che. te ati prAcIna samayamAM thayA haze, evuM anumAna che. temaNe eka 'saMhitA' graMthanI paNa racanA karI hatI. pAzAkevalI : ajJAtakartRka 'pAzAkevalI' graMtha'mAM saMketanA pAribhASika zabda adaa, aaya, ayaya vagerenA akSaronA koSTaka ApavAmAM AvyA che. te koSThakonA a prakaraNa, va prakaraNa, ya prakaraNa, da prakaraNa A pramANe zIrSaka ApI zubhAzubha phaLa saMskRta bhASAmAM batAvavAmAM AvyAM che. graMthanA prAraMbhamAM A mujaba lakhyuM che saMsArapAzachityarthaM natvA vIraM jinezvaram / AzApAzAvane muktaH pAzAkevaliH kathyate // graMtha aprakAzita che. 1. AnI 10 patronI prata lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdamAM che. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamuM prakaraNa lakSaNa lakSaNamAlA : AcArya jinabhadrasUrie lakSaNamAlA' nAmaka graMthanI racanA karI che. bhAMDArakaranA riporTamAM A graMthano ullekha che. lakSaNasaMgraha: AcArya ratnazekharasUrie "lakSaNasaMgraha' nAmaka graMthanI racanA karI che.' ratnazekharasUri 16mI zatAbdInA pUrvArdhamAM thayA che. lakSya-lakSaNavicAra : AcArya harSakIrtisUrie "lakSya-lakSaNavicAra' nAmaka graMthanI racanA karI che. harSakIrtisUri 17mI sadImAM vidyamAna hatA. temaNe keTalAya graMtho racyAM che. lakSaNa : koI ajJAtanAma munie "lakSaNa" nAmaka graMthanI racanA karI che. lakSaNa-avacUriH lakSaNa' graMtha para koI ajJAtanAma jaina munie "avacUri' racI che.* lakSaNapaMktikathAH digaMbarAcArya zrutasAgarasUrie "lakSaNapaMktikathA' nAmaka graMthanI racanA karI che." 1. Ano ullekha jaina graMthAvalI, pR. 96mAM che. 2. A graMthano ullekha sUrata-bhaMDAranI sUcImAM che. 3. A graMtha vaDodarAnA haMsavijayajI jJAnamaMdiramAM che. 4. A graMtha vaDodarAnA haMsavijayajI jJAnamaMdiramAM che. 5. jinaratnakozamAM Ano ullekha che. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattaramuM prakaraNa Aya AyanANatilaya (AyajJAnatilaka): AyanANatilaya' prazna-praNAlIno graMtha che. bhaTTa vorie A kRtine 25 prakaraNomAM vibhAjita karI kula 750 prAkRta gAthAomAM racI che. bhaTTa vori digaMbara jainAcArya dAmanaMdinA ziSya hatA. malliSeNasUrie, je san 1043mAM vidyamAna hatA, "AyajJAnatilaka'no ullekha karyo che. AnAthI bhaTTa vosari temanI pahelAM thayA te nizcita che. bhASA daSTie A graMtha I. 10mI zatAbdImAM racita hovAnuM jaNAya che. praznazAstranI dRSTie A kRti ati mahattvapUrNa che. AmAM ja, dhUma, siMha, gaja, khara, svAna, vRSa ane dhvAMza - A ATha Ayo dvArA praznaphalonuM rahasyAtmaka tathA suMdara varNana karyuM che. graMthanA aMte A pramANe ullekha che : rUti divAsvaravAryapadhvatirAmandiziSyamaTTavorivivite...I A graMtha aprakAzita che.' AyajJAnatilaka para bhaTTa vorie 1200 zloka-pramANa svopajJa TIkA lakhI che, je A viSayamAM temanA vizada jJAnano paricaya Ape che. AyasabhAva: "AyasabhAva' nAmaka saMskRta graMthanI racanA digambarAcAryajinasenasUrinA ziSya AcArya malliSeNe karI che. graMthakAra saMskRta, prAkRta bhASAnA ubhaTa vidvAna hatA. teo dhAravADa jillA aMtargata gadaga tAlukAnA nivAsI hatA. temano samaya san 1043 (vi.saM.1100) mAnavAmAM Ave che. - kartAe prAraMbhamAM ja sugrIva vagere munio dvArA "AyasabhAvanI racanA karavAno ullekha A mujaba karyo che: 1. AnI vi.saM.1441mAM lakhavAmAM AvelI hastalikhita prata maLe che. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aya 223 sugrIvAdimunIndraiH racitaM zAstraM yadAyasadbhAvam / tat saMpratyarthAbhirviracyate malliSeNena // temaNe bhaTTa vasarino paNa ullekha karyo che. te graMthomAMthI sAragrahaNa karI malliSeNe 195 zlokomAM A graMthanI racanA karI che. A graMtha 20 prakaraNomAM vibhakta che. kartAe AmAM aSTa Aya - 1. dhvaja, 2. dhUma, 3. siMha, 4. maMDala, 5. vRSa, 6. khara, 7. gaja, 8. vAyasa- nA svarUpa ane phaLonuM suMdara vivecana karyuM che. AyonI adhiSThAtrI pulinTinI devInuM AmAM smaraNa karavAmAM AvyuM che. graMthanA aMte kartAe kahyuM che ke A kRtithI bhUta, bhaviSya ane vartamAna kALanuM jJAna thAya che. anya vyaktine vidyA na ApavA mATe paNa potAno vicAra A mujaba prakaTa karyo che : anyasya na dAtavyaM mithyAdRSTestu vizeSataH / zapathaM ca kArayitvA jinavaradevyAH puraH samyak // A graMtha prakAzita thayo nathI. AyasabhAva-TIkAH "AyasabhAva' para 1600 zloka-pramANa ajJAta kartA dvArA TIkAnI racanA thaI che. A TIkA paNa aprakAzita che. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhAramuM prakaraNa ardha agyekaMDa (arghakAMDa): - AcArya durgadeve "agdhakaMDanAmaka graMthanuM pracAranA AdhAre prAkRtamAM nirmANa karyuM che. A graMthathI e jANI zakAya che ke kaI vastu kharIdavAthI ane kaI vastu vecavAthI lAbha thaI zake che.' agyekaMDano ullekha "vizeSanizIthacUrNimAM maLe che. evI koI prAcIna kRti haze jenA AdhAre durgadeve A kRtinuM nirmANa karyuM che. keTalAya jayotiSa-graMthomAM "ardhanuM svataMtra prakaraNa rahe che paraMtu svataMtra kRti rUpe A ja eka graMtha prApta thayo che. 1. rUmaM vyaM vikSIri, maM vA kIdiA Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ogaNIsamuM prakaraNa koSTaka koSTakacittAmaNiH AgamagacchIya AcAryadevaratnasUrinA ziSya AcAryazIlasiMhasUrie prAkRtamAM 150 padyomAM "koikaciMtAmaNi' nAmaka graMthanI racanA karI che. saMbhavataH 13mI zatAbdImAM AnI racanA karavAmAM AvI haze, evuM pratIta thAya che. A graMthamAM 9, 16, 20vagere koSTakomAM je-je aMkone rAkhavAnuM vidhAna karyuM che temane cAre taraphathI gaNavAthI saravALo eka samAna Ave che. A mujaba paMdariyA, vIsA, cotrIsA vagere zatAdhika yaMtro vize vivaraNa che. A graMtha hajI prakAzita nathI thayo. koSTakacintAmaNi-TIkAH zIlasiMhasUrie potAnA "koikaciMtAmaNi' graMtha para saMskRtamAM vRtti paNa racI che. 1. mULa graMthasahita ATIkAnI 101 patronI lagabhaga 16mI zatAbdImAM lakhavAmAM AvelI * prata lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAdamAM che. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visamuM prakaraNa Ayurveda siddhAntarasAyanakalpaH | digambarAcArya ugrAditye kalyANakAraka' nAmaka vaidyakagraMthanI racanA karI che. tenA vIsamA pariccheda (zlo. 86)mAM samatabhadra "siddhAntarasAyanakalpa'nI racanA karI hatI, evo ullekha che. A anupalabdha graMthanA je avataraNa ahIM-tahIM maLe che te jo ekatrita karavAmAM Ave to be-traNa hajAra zloka-pramANa thaI jAya. keTalAka vidvAno mAne che ke A graMtha 18000 zloka-pramANa hato. AmAM AyurvedanA ATha aMgo - kAya, bala, graha, Urdhvaga, zalya, daMSTrA, jarA ane viSa-nA viSayamAM vivecana hatuM jemAM jaina pAribhASika zabdono ja upayoga karavAmAM Avyo hato. A zabdonA spaSTIkaraNa mATe amRtanaMdie eka koza-graMthanI racanA paNa karI hatI je Akho prApta nathI thayo. puSpAyurvedaH AcArya samaMtabhadraparAgarahita 18000prakAranA puSpo vize "puSpAyurveda' nAmaka graMthanI racanA karI hatI. A graMtha Aje nathI maLato. aSTAMgasaMgrahaH samaMtabhadrAcArya "aSTAsaMgraha' nAmaka Ayurvedano vistRta graMtha racyo hato, evo kalyANakAraka'nA kartA ugrAditye ullekha karyo che. temaNe ema paNa kahyuM che ke te "aSTAkasaMgrahanuM anusaraNa karI meM "kalyANakAraka graMtha saMkSepamAM racyo che.' 1. gaSTamItra mAma, proktaM savistaramatho vibhavaiH vizeSAt / saMkSepato nigaditaM tadihAtmazaktyA, kalyANakArakamazeSapadArthayuktam // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayurveda 227 nimnokta graMtho ane graMthakAronA nAmono ullekha kalyANakAraka-kAre karyo che: 1. zAlAkyataMtra - pUjyapAda 2. zalyataMtra- pAtrakesarI 3. viSa tathA ugragrahazamanavidhi- siddhasena 4. kAya-cikitsA - dazaratha pa. bAla-cikitsA - meghanAda 6. vaidya, vRSya tathA divyAmRta - siMhanAda nidAnamuktAvalIH vaidyaka-viSayaka "nidAnamuktAvalI' nAmaka graMthamAM 1. kAlAriSTa ane 2. svasthAriSTa- A be nidAna che. maMgalAcaraNamAM A zloka che : riSTaM doSaM pravakSyAmi sarvazAstreSu sammatam / sarvaprANihitaM dRSTaM kAlAriSTaM ca nirNayam // graMthamAM pUjayapAdanuM nAma nathI paraMtu prakaraNa-samApti-sUcaka vAkya pUjyapAviracitam e pramANe che.' madanakAmaratnaH "madanakAmaratna' nAmaka graMthane kAmazAstrano graMtha paNa kahI zakAya kemake hastalikhita pratinA 64 patromAMthI mAtra 12 patra sudhI ja mahApUrNa caMdrodaya, loha, agnikumAra, varabalaphaNigaruDa, kAlakUTa, ratnAkara, udayamArtaDa, suvarNamAlya, pratApalaMkezvara, bAlasUryodaya ane anya javara vagere rogonA vinAzaka rasonuM tathA kapUraguNa, mRgArabheda, kastUrIbheda, kastUrIguNa,kasUryanupAna, kastUrI parIkSA vagerenuM varNana che. bAkI patromAM kAmadevanA paryAyavAcI zabdonA ullekha sAthe 34 prakAranA kAmezvararasanuM varNana che. sAthe ja vAjIkaraNa, auSadha, tela, liMgavardhanalepa, puruSavazyakArI auSadha, strIvazyabhaiSaja, madhurasvarakArI auSadha ane guTikAnA nirmANanI vidhi batAvavAmAM AvI che. kAmasiddhi mATe cha maMtra paNa ApavAmAM AvyA che. samagra graMtha padyabaddha che. AnA kartA pUjayapAda hovAnuM mAnavAmAM Ave che paraMtu teo devanaMdithI bhinna hoya ema pratIta thAya che. graMtha apUrNa hoya tema jaNAya che. 1. AnI hastalikhita 6 patronI prata madrAsanA rAjakIya pustakAlayamAM che. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 nADIparIkSA : AcArya pUjayapAde 'nADIparIkSA' nAmaka graMthanI racanA karI che, evo 'jinaratnakoza' pR. 210mAM ullekha che. A kRti temanA koI vaidyaka-graMthanA vibhAga rUpe paNa hoI zake che. kalyANakAraka : lAkSaNika sAhitya pUjyapAde 'kalyANakA2ka' nAmaka vaidyaka-graMthanI racanA karI hatI. A graMtha anupalabdha che. AmAM prANIonA dehaja doSone naSTa karavAnI vidhi batAvavAmAM AvI hatI. graMthakAre potAnA graMthamAM jaina prakriyAnuM ja anusaraNa karyuM hatuM. jaina prakriyA kaMIka bhinna che, jemake - 'sutaM jerindha mRnavAsAradvramam' - A rasasindUra taiyAra karavAno pATha che. AmAM jaina tIrthaMkaronAM bhinna-bhinna cihnothI paribhASA batAvavAmAM AvI che. mRga vaDe 16no artha levAmAM Avyo che, kemake soLamA tIrthaMkaranuM lAMchana mRga che. merudaNDataMtra H gummaTadeva munie 'merudaNDataMtra' nAmaka vaidyaka-graMthanI racanA karI che. AmAM temaNe pUjyapAdanA nAmano AdarapUrvaka ullekha karyo che. yogaratnamAlA-vRtti H nAgArjune 'yogaratnamAlA' nAmaka vaidyakagraMthanI racanA karI che. tenA 52 guNAkarasUrie vi.saM.1296mAM vRtti racI che, evuM piTarsananA riporTathI jANavA maLe che. aSTA'hRdaya-vRtti H vAgbhaTanAmaka vidvAne 'aSTAMgahRdaya' nAmaka vaidyaka-viSayaka prAmANika graMtha racyo che. tenA 52 AzAdhara nAmaka digaMbara jaina gRhastha vidvAne 'udyota' vRttinI racanA karI che. A TIkA-graMtha lagabhaga vi.saM.1296 (san 1240)mAM lakhavAmAM Avyo che. piTarsane AzAdharanA graMthomAM Ano paNa ullekha karyo che. yogazata-vRtti H vararuci nAmaka vidvAne 'yogazata' nAmaka vaidyaka-graMthanI racanA karI che. tenI para pUrNasene vRtti racI che. AmAM badhA prakAranA rogonAM auSadha batAvavAmAM AvyA che. 1. piTarsana H riporTa 3, epenDikSa, pR. 330 ane riporTa 4, pR. 26. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 Ayurveda yogacintAmaNi : nAgapurIya tapAgacchanA AcArya candrakIrtisUrinA ziSya AcArya harSakIrtisUrie yogacintAmaNi' nAmaka vaidyaka-graMthanI racanA lagabhaga vi.saM.1960mAM karI che. A kRti "vaidyakasAnasaMgraha' nAmathI paNa prasiddha che. Atreya, caraka, vAlmaTa, suzruta, azvi, hArItaka, vRnda, kalika, bhRgu, bhela vagere AyurvedanA graMthonuM rahasya prApta karI A graMthanuM praNayana karavAmAM AvyuM che, evo graMthakAre ullekha karyo che.' A graMthanA saMkalanamAM graMthakAranI upakezagacchIya vidyAtilaka vAcake sahAyatA karI hatI. graMthamAM 29 prakaraNo che, jemAM nimnalikhita viSayo che : 1. pAkAdhikAra, 2. puSTikArakayoga, 3. cUrNAdhikAra, 4. kvAthAdhikAra, 5. vRtAdhikAra, 6. tailAdhikAra, 7. mizrakAdhikAra, 8. saMkhadrAvavidhi, 9, gandhakazodhana, 10. zilAjisattvavarNAdidhAtu-mAraNAdhikAra, 11. maMDUrapAka, 12. abrakamAraNa, 13. pAradamAraNarAdiko hiMgUlase pAradasAdhana, 14. haratAlamAraNa-nAgatAMbAkADhaNavidhi, 15. sovanamApImaNazilAdizodhana-lokanAtharasa, 16. AsavAdhikAra, 17. kalyANagula-jaMbIradravalepAdhikAra-kezakalpalepa-romazAtana, 18. malama-rudhirastrAva, 19. vamana-virecanavidhi, ra0. baphArI adhUlI nAsikAyAM mastakarodhabandhana, 21. takrapAnavidhi, 22. kverahAdisAdhAraNayoga, 23. vardhamAnaharItakI-triphalAyoga-trigaDU-Asagandha, 24. kAyacikitsA-eraDataila-harItakItriphalAdisAdhAraNayoga, 25. DuMbha-viSacikitsA-strIkukSiroga-cikitsA, 26. garbhanivAraNa-karmavipAka, ra7. (vadhyAre strI-rogAdhikAra-sarvarogasarvadoSazAntikaraNa, 28. nADI parIkSA-mUtraparIkSA, 29. netraparIkSA-jillAparIkSAdi. 1. mAyA rara-vApara-suzrutApra-rAta-vRndra-tni-mR-e(7)pUrvAda ye'mI nidAnayutakarmavipAkamukhyAsteSAM mataM samanusRtya mayA kRto'yam // 2. zrImavupAcchIyavidatitvavI: kiJcit saMkalito yogavArtA kiJcit kRtAni ca // Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 vaighavallabha : muni hitaci' nA ziSya hasticie vaighavallabha nAmaka AyurvedaviSayaka graMthanI racanA karI che. A graMtha padyamAM che tathA ATha adhyAyomAM vibhakta che. AmAM nimnalikhita viSayo che : 1. sarvajvapratIkAra (padya 28), 2. sarvastrIrogapratIkAra (41), 3. kAsakSayazopha-phiraMga-vAyu-pAmA-dadu-rakta-pittaprakRtirogapratIkAra (30), 4. dhAtupramehamUtrakRccha-liMgavardhana-vIryavRddhi-bahumUtraprakRtirogapratIkAra (26), 5. gudarogapratIkAra (24), 6. kuSTaviSa-barahalle-mandAgni-kamalodaraprabhRtirogapratIkA2 (26), 7. zirakarNAkSirogapratIkAra (42), 8. pAka-guTikAghadhikArazeSayoganirUpaNa. dravyAvalI-nighaTu : muni mahendra 'dravyAvalI-nighaMTu' nAmaka graMthanI racanA karI che. A vanaspationo kozagraMtha hovAnuM jaNAya che. graMtha 900 zloka-parimANa che. siddhayogamAlA : * lAkSaNika sAhitya siddharSi munie 'siddhayogamAlA' nAmaka vaidyaka-viSayaka graMthanI racanA karI che. A kRti 500 zloka-parimANa che. 'upamitibhavaprapaccAkathA'nA racayitA siddharSi ja A graMthanA kartA hoya to A kRti 10mI zatAbdImAM racavAmAM AvI haze, ema kahI zakIe. rasaprayogaH somaprabhAcArye 'rasaprayoga' nAmaka graMthanI racanA karI che. AmAM rasanuM nirUpaNa ane pArAnA 18 saMskAronuM varNana haze, evuM jaNAya che. A somaprabhAcArya kyAre thayA te ajJAta che. rasacintAmaNi : anantadevasUrie 'rasacintAmaNi' nAmaka 900 zloka-parimANa graMtha racyo che. graMtha jovAmAM Avyo nathI. 1. tapAgacchanA vijayasiMhasUrinA ziSya udayarucinA ziSyanuM nAma paNa hitAci hatuM. te A ja hoya to temaNe 'paDAvazyaka' para vi.saM.1927mAM vyAkhyA lakhI che. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 Ayurveda mAgharAjapaddhati: mAghacandradeve "mAgharAjapaddhati' nAmaka 10000 zloka-pramANa graMtha racyo che. A graMtha paNa jovAmAM nathI Avyo. AyurvedamahodadhiH suSeNa nAmaka vidvAne "Ayurvedamahodadhi' nAmaka 11OO zloka-pramANa graMthanuM nirmANa karyuM che. A nighaTTa-kozagraMtha che. cikitsotsavaH haMsarAja nAmaka vidvAne "cikitsotsava' nAmaka 1700 zlaka-pramANa graMthanuM nirmANa karyuM che. A graMtha jovAmAM nathI Avyo. nighaTukozaH AcArya amRtanaMdie jaina dRSTithI AyurvedanI paribhASA batAvavA mATe nighaTukoza'nI racanA karI che. A kozamAM 22000 zabdo che. te sakAra sudhI ja che. AmAM vanaspationA nAma jaina paribhASA anusAra ApyA che. kalyANakArakaH AcArya ugrAditye "kalyANakAraka' nAmaka AyurvedaviSayaka graMthanI racanA karI che, je Aje upalabdha che. teo zrInaMdinA ziSya hatA. temaNe potAnA graMthamAM pUjyapAda, samatabhadra, pAtrasvAmI, siddhasena, dazarathagura, meghanAda, siMhasena vagere AcAryono ullekha karyo che. "kalyANakArakanI prastAvanAmAM graMthakArano samaya chaThThI sadI pahelAno hovAno ullekha karavAmAM Avyo che paraMtu ugrAdi graMthanA aMte potAnA samayanA rAjAno ullekha A mujaba karyo che tyazeSavizeSaviziSTatuzitAzivaidyarAtrepu mAMsanirAkaraNArthamugrAdityAcAryeNa nRpatuGgavallabhendrasabhAyAmudghoSitaM prakaraNam / nRpaturva rASTrakUTa amoghavarSanuM nAma hatuM ane te navamI zatAbdImAM vidyamAna hato. AthI ugrAdityano samaya paNa navamI zatAbdI ja hoI zake che. paraMtu A graMthamAM nirUpita viSayanI daSTi vagerethI temano A samaya paNa yogya nathI jaNAto, kemake rasayoganI cikitsAno vyApaka pracAra 11mI sadI pachI ja maLe che. eTalA mATe A graMtha kadAca 12mI sadI pahelAMno nathI. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAkSaNika sAhitya ugrAditye prastuta kRtimAM madha, dAru ane mAMsanuM anupAna choDI auSadha vidhi batAvI che. rogakrama ke roga-cikitsAnuM varNana jainetara AyurvedanA graMthothI juduM che. AmAM vAta, pitta ane kaphanI dRSTithI rogono ullekha che. vAtarogomAM vAtasaMbaMdhI badhA roga lakhavAno prayatna karyo che. pittarogomAM jvara, atisArano ullekha karyo che. A ja rIte kapharogomAM kapha saMbaMdhita rogo che. netraroga, ziroroga vagereno kSudrarogAdhikAramAM ullekha karyo che. A rIte graMthakAre rogavarNanamAM eka navo krama apanAvyo che. 232 A graMtha 25 adhikAromAM vibhakta che H 1. svAsthyarakSaNAdhikAra, 2. garbhotpattilakSaNa, 3. sUtravyAvarNana, 4. dhAnyAdiguNAguNavicAra, 5. annapAnavidhi, 6. rasAyanavidhi, 7. cikitsAsUtrAdhikAra, 8. vAtarogAdhikAra, 9. pittarogAdhikAra, 10. kapharogAdhikA2, 11. mahAmAyAdhikAra, 12. vAtarogAdhikAra, 13-17. kSudrarogacikitsA, 18. bAlagrahabhUtataMtrAdhikAra, 19. viSarogAdhikAra, 20. zAstrasaMgrahataMtrayukti, 21. karmacikitsAdhikAra, 22. bheSajako~padravacikitsAdhikAra, 23. sarvoSadhakarmavyApazcikitsAdhikAra, 24. 2sarasAyanAdhikAra, 25. kalpAdhikAra, pariziSTa - riSTAdhyAya, hitAhitAdhyAya.1 nADIvicAra H ajJAtakartRka 'nADIvicAra' nAmaka kRti 78 paghomAM che. pATaNanA jJAnabhaMDAramAM AnI prata vidyamAna che. Ano prAraMbha 'natvA vI'thI thAya che AthI A jainAcAryanI kRti hovAno nirNaya thAya che. saMbhavataH A 'nADIvijJAna'thI abhinna che. nADIcakra tathA nADIsaMcArajJAna : 'nADIcakra' ane 'nADIsaMcArajJAna' A baMne graMthonA kartAono koI ullekha nathI. bIjI kRtino ullekha 'bRhaTTippaNikA'mAM che, eTalA mATe A graMtha pAMcaso varSa jUno cokkasa che. nADInirNaya H ajJAtakartRka 'nADInirNaya' nAmaka graMthanI 5 patronI hastalikhita prata maLe che. vi.saM.1812mAM kharataragacchIya paM. mAnazekhara munie A graMthanI pratilipi karI 1. A graMtha hiMdI anuvAda sAthe seTha goviMdajI rAvajI dozI, sakhArAma nemacaMda graMthamAlA, solApure (anu. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI)san 1940mAM prakAzita karyo che. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayurveda 233 che. aMtamAM 'nADInirNaya' evuM nAma ApyuM che. samagra graMtha padyAtmaka che. 41 padyomAM graMtha pUrNa thAya che. AmAM mUtraparIkSA, telabiMdunI doSaparIkSA, netraparIkSA, mukhaparIkSA, jillAparIkSA, rogonI saMkhyA, varanA prakAra vagere saMbaMdhI vivecana che. jagatsundarIprayogamAlA H = 'yoniprAmRta' ane 'jagatsundarIprayogamAlA' - A baMne graMthonI eka jIrNa prata pUnAnA bhAMDArakara InsTITyUTamAM che. baMne graMtha ekabIjAmAM mizrita thaI gayA che. 'jagatsundarIprayogamAlA' graMtha padyAtmaka prAkRtabhASAmAM che. vacce kyAMka-kyAMka gadyamAM saMskRta bhASA ane kyAMka to tatkAlIna hiMdI bhASAno paNa upayoga jovA maLe che. AmAM 43 adhikAra che ane lagabhaga 1500 gAthAo che. A graMthanA kartA yazaHkIrti muni che. teo kyAre thayA ane temaNe anya kayA graMtho racyA, e viSayamAM jANakArI nathI maLatI. pUnAnI hastalikhita pratanA AdhAre kahI zakAya ke yazaHkIrti vi.saM.1582 pahelAM kyAreka thayA che. prastuta graMthamAM paribhASAprakaraNa, jvarAdhikAra, prameha, mUtrakRccha, atisAra, grahaNI, pANDa, raktapitta vagere viSayo para vivecana che. AmAM 15 yantro paNa che jemanAM nAma A mujaba che H 1. vidyAdharavApIyaMtra, 2. vidyAdharIyaMtra, 3. vAyuyaMtra, 4. gaMgAyaMtra, 5. airAvaNayaMtra, 6. bheruDayaMtra, 7. rAjAbhyudayayaMtra, 8. gatapratyAgatayaMtra, 9. bANagaMgAyaMtra, 10. jaladurgabhayAnakayaMtra, 11. urayAgAse pakkhi bha mahAyaMtra, 12. haMsazravAyaMtra, 13. vidyAdharInRtyayaMtra, 14. meghanAdabhramaNavartayaMtra, 15. pANDavAmalIyaMtra. AmAM je maMtra che teno eka namUno A mujaba che H 1. jasaittiNAmamuNiNA bhaNiyaM NAUNa kalisarUvaM ca / vAsigahiu vihu bhavvo jaha micchatteNa saMgilai // 13 // 2. A graMtha esa. ke. koTecAe dhUliyAthI prakAzita karyo che. AmAM azuddhio ghaNI rahI gaI che. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 lAkSaNika sAhitya OM namo bhagavate pArzvarudrAya caMdrahAsena khaDgena gardabhasya siraM chindaya chindaya, duSTavaNaM hana hana, lUtAM hana hana, jAlAmardabhaM hana hana, gaNDamAlAM hana hana, vidradhi hana hana, visphoTakasarvAn hana hana phaT svAhA / jvaraparAjayaH jayaratnagaNie "javaraparAjaya' nAmaka vaidyaka-graMthanI racanA karI che. graMthanA prAraMbhamAM ja temaNe Atreya, caraka, suzruta, bhela, vAlmaTa, vRnda, aMgada, nAgasiMha, pArAzara, soDhala, hArIta, tisaTa, mAdhava, pAlakApya ane anya graMtho joIne A graMthanI racanA karI che, e rIte pUrvaja AcAryo ane graMthakAronAM RNano svIkAra karyo che. A graMthamAM 439 zloka che. maMgalAcaraNa (glo. 1thI 7), zirAprakaraNa (816), doSaprakaraNa (17-51), varAtpattiprakaraNa (para-121), vAtapittanAM lakSaNa (122-148), anya varonA bheda (149-156), deza-kALa joIne cikitsA karavAnI vidhi (15-224), bastikarmAdhikAra (225-369), pathyAdhikAra (370389), saMnipAta, raktaSTivi vagere (390-431), pUrNAhuti (433-439) - A mujaba vividha viSayonuM nirUpaNa che. graMthakAra vaidyakanA jANakAra ane anubhavI jaNAya che. jayaratnagaNi pUrNimApakSanA AcArya bhAvaratnanA ziSya hatA. temaNe traMbAvatI (khaMbhAta)mAM A graMthanI racanA vi.saM.1962mAM karI hatI. 1. AtreyaM carakaM suzrutamayo bhejA (lA)bhidhaM vAgbhaTaM, savRndAGgada-nAgasiMhamatulaM pArAzaraM soDDalam / hArItaM tisaTaM ca mAdhavamahAzrIpAlakApyAdhikAn, sadgraMthAnavalokya sAdhuvidhinA caitAMstathA'nyAnapi / 2. yaH zvetAmbaranItimaUrDanamani: salUnamApakSavAna, yasyAste vasatiH samRddhanagare tryNbaavtiinaamke| natvA zrIgurubhAvaratnacaraNau jJAnaprakAzapradau, sadbuddhyA jayaratna Aracayati graMthaM bhiSakprItaye // 6 // 3. zrIvidi dvi-ra- pazivapu (2662), yAteSvatho nabhasi bhAsi site ca pakSe / tithyAmatha pratipadi kSitisUnuvAre, grantho'raci jvaraparAjaya eSa tena // 437 // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 Ayurveda sArasaMgrahaH A graMtha "akalaMkasaMhitA' nAme prakAzita thayo che. graMthano prAraMbha A mujaba che: namaH zrIvardhamAnAya nidhU takalilAtmane / kalyANakArako granthaH pUjyapAdena bhASitaH // sarvaM lokopakArArtha kathyate sArasaMgrahaH // zrImad vAgbhaTa-suzrutAdivimala zrIvaidyazAstrArNave, AvanAraydahIvAmAnya saMjIde ! mantra rupalabhya sadvijayaNopAdhyAyasannirmite, granthe'smin madhupAkasAranicaye pUrNaM bhavenmaGgalam // graMthagata A padyo parathI to AnuM nAma "sArasaMgraha' pratIta thAya che. AmAM pRSTha 1 thI pa sudhI sAMtabhadranA rasa-saMbaMdhI keTalAka pagho, 6 thI 32 sudhI pUjyapAdokta rasa, cUrNa, guTikA vagere keTalAka upayogI prayogo ane 33 thI gomaTadevanA "merudaNDataMtra saMbaMdhI graMthanAM nADI parIkSA ane jvaranidAna vagere keTalAka bhAga che. bhinna-bhinna prakaraNomAM suzruta, vAlmaTa, harItamuni, rudradeva vagere vaidyAcAryonA matono saMgraha paNa che.' nibandhaH maMtrI dhanarAjanA putra siMha dvArA vi.saM.1528nA mArgazIrSa kRSNA panA divase vaidyakagraMthanI racanA karAyAnuM vidhAna zrI agaracaMdajI nAhaTAe karyuM che. zrI nAhaTAne A graMthanAM aMtima be patro maLyAM che. te patromAM 1099thI 1123 sudhInA padyo che. aMtima cAra padyomAM prazasti che. prazastimAM A graMthane "nibaMdha' kahyo che. prastuta 1. A graMtha ArAnA jaina siddhAMtabhavanathI prakAzita thayo che. 2. vasu-ra-ra-(2528) vatsare rAma-ndra vatana-zi (2322) te zrIzaH masi nA sitannatithI vApajInI.........................kreDa gumaguDasI............................ // 2222 II 3. juo - jaina satyaprakAza, varSa 19, pR. 11. 4. yAvanmerau kanakaM tiSThatu tAvannibandho'yam // 1123 // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 lAkSaNika sAhitya prata 17mI zatAbdImAM lakhavAmAM AvI che. graMthakAra siMha raNathaMbhoranA zAsaka alAuddIna khilajI (san 1pa31)nA mukhya maMtrI poravADajJAtIya dhanarAja zreSThInA putra hatA, te A graMthanI prazasti (zlo. 1121)thI tathA kRSNarSigacchIya AcArya jayasiMhasUri dvArA dhanarAja maMtrI mATe racita prabodhamAlA' nAmaka kRtinI prazastithI jJAta thAya che. dhanarAjano bIjo putra zrIpati hato. baMne kuladIpaka, rAjamAnya, dAnI, guNI ane saMghanAyaka hatA, evuM paNa prazastithI jANavA maLe che. 1. khalacikulamahIpazrImadalAvadInaprabalabhujarakSe shriirnnstmbhdurge| sakalasacivamukhyazrIdhanezasya sUnuH samakuruta nibandhaM siMhanAmA prabhuryaH // 1121 / / 2. dhamini-vAhUnAnA strIya saM mannidhanarAnA prathamodarajau sIhA-zrIpatiputrau ca vikhyAtau // 10 // 3. kuladIpakau dvAvapi rAjamAnyau sudaatRtaalkssnnlkssitaashyau| guNAkarau dvAvapi saMghanAyakau dhanAGgajau bhUvalayena nandatAm // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekavIsamuM prakaraNa arthazAstra saMghadAsagaNi-racita 'vasudevadiMDI' sAthe joDAyelI 'dhammillahiMDI'mAM 'bhagavadgItA', 'porAgama' (pAkazAstra) ane 'arthazAstra' A traNa mahattvapUrNa graMthono ullekha che. 'atthasatye haiM maLiyuM' evuM kahIne 'viseseLa mAyAd satyeLa ya maMtavyo appaLo vivajramAno sattu tti' (pR.45) (arthazAstramAM kahevAmAM AvyuM che ke vizeSataH potAnA vRddhi pAmatA zatruno kapaTa dvArA tathA zastrathI nAza karavo joIe.) evo ullekha karavAmAM Avyo che. Avo bIjo ullekha droNAcAryaracita 'odhaniyuktivRtti'mAM che. 'vALaC vi maLiyaM' evuM kahI 'napha jADyuM na vosirU to avoso tti' (patra 152 ) (jo maLamUtrano tyAga nathI karato to doSa nathI.) evo ullekha karavAmAM Avyo che. - trIjo ullekha che pAdaliptAcAryanI 'taraMgavatIkathA'nA AdhAre racavAmAM AvelI nemicandragaNikRta 'taraMgalolA'mAM. temAM atthasattha-arthazAstra viSayamAM nimnalikhita nirdeza che : to bhAi atthasatthammi vaNNiyaM suyaNu ! satthayArehiM / dUtIparibhava dUtI na hoi kajjassa siddhakarI // eto hu mantabheo dUtIo hojja kAmanemukkA / mahilA muMcarahassA rahassakAle na saMThAi 11 AbharaNavelAyAM nINaMti avi ya gheghati ciMtA / hojja maMtabheo gamaNavidhAo avivvANI t A traNe ullekhothI ema sUcita thAya che ke prAcIna yugamAM prAkRta bhASAmAM racAyela koI arthazAstra hatuM. nizIthacUrNikA2 jinadAsagaNie potAnI 'cUrNi'mAM bhASyagAthAo anusAra saMkSepamAM 'dhUrtAkhyAna' ApyuM che ane AkhyAnanA aMte 'sersa dhuttavavALAnusArekha Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 lAkSaNika sAhitya jemiti' evo ullekha karyo che. AnAthI spaSTa thAya che ke prAcIna kALamAM 'dhUrtAkhyAna' nAmaka prAkRta bhASAmAM racita dhUrta-kathA hatI. te ja kathAno AdhAra laI AcArya haribhadrasUrie 'dhUrtAkhyAna' nAmaka kathA-graMthanI racanA karI che. temAM khaMDapANAne 'arthazAstra'nI nirmAtrI batAvavAmAM AvI che, paraMtu tenuM arthazAstra upalabdha thayuM nathI. saMbhava che ke koI jainAcArye 'arthazAstra'nI prAkRta bhASAmAM racanA karI hoya je Aje upalabdha nathI. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAvIsamuM prakaraNa nItizAstra nItivAkyAmRtaH je rIte cANakya candragupta mATe "arthazAstranI racanA karI hatI te ja rIte AcArya somadevasUrie "nItivAkyAmRta'nI racanA vi.saM. 1025mAM rAjA mahendra mATe karI hatI. saMskRta gadyamAM sUtrabaddha zailImAM racita A kRti 32 samudezomAM vibhakta che : 1. dharmasamudeza, 2. arthasamudeza, 3. kAmasamudeza, 4. ariSavarga, 5. vidyAvRddha, 6. AvikSikI, 7, trayI, 8. vArtA, 9. daMDanIti, 10. maMtrI, 11. purohita, 12. senApati, 13, dUta, 14. cAra, 15. vicAra, 16. vyasana, 17. svAmI, 18. amAtya, 19, janapada, 20. durga, 21. koSa, 22. bala, 23. mitra, 24. rAjarakSA, 25. divasanuSThAna, 26. sadAcAra, 27. vyavahAra, 28. vivAda, 29. SAguryo, 30. yuddha, 31. vivAha ane 32. prakIrNa. A viSayasUcIthI e jANI zakAya che ke A graMthamAM rAjA ane rAjayazAsanavyavasthAviSayaka pracura sAmagrI ApavAmAM AvI che. aneka nItikAro ane mRtikAronA graMthonA AdhAre A graMthanuM nirmANa karavAmAM AvyuM che. AcArya somadeve potAnA graMthamAM kauTilyanA "arthazAstra"no AdhAra lIdho che ane keTalIya jagyAe samAnatA hovA chatAM paNa kyAMya paNa kauTilyanA nAmano ullekha nathI karavAmAM Avyo. AcArya somadevanI dRSTi keTalIka jagyAe kauTilyathI alaga ane viziSTa paNa che. somadevanA graMthamAM kvacita jainadharmano upadeza paNa jovA maLe che. keTalAya sUtro subhASita jevA che ane kauTilyanI racanAthI alpAkSarI ane manorama che. nItivAkyAmRta'nA kartA AcArya somadevasUri devasaMghanA yazodevanA ziSya nemidevanA ziSya hatA. teo dArzanika ane sAhityakAra paNa hatA. temaNe trivargamahendramAtalisaMkalpa, yukticiMtAmaNi, SaSNavatiprakaraNa, syAdvAdopaniSat, Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 lAkSaNika sAhitya sUktisaMcaya vagere graMtho paNa racyA che paraMtu temAMthI eka paNa graMtha prApta thayo nathI. "yazaktilakacayU' je vi.saM. 1016mAM temaNe racela te upalabdha che. nItivAkyAmRta'nI prazastimAM je "yazodharacarita'no ullekha che te ja A yazastilakacayU' che. A graMtha sAhitya-viSayamAM utkRSTa che. temAM keTalAya kavio, vaiyAkaraNa, nItizAstra-praNetAonA nAmono ullekha che, jemanuM graMthakAre adhyayanaparizIlana karyuM hatuM. nItizAstranA praNetAomAM guru, zukra, vizAlAkSa, parIkSita, parAzara, bhIma, bhIkha, bhAradvAja vagereno ullekha che. yazodhara mahArAjAnuM caritra-citraNa karatAM AcArye rAjanItinI bahuja ja vizada ane vistRta carcA karI che. "yazastilakano tRtIya AzvAsa rAjanItinA tattvothI bharelo che. somadevasUri potAnA samayanA viziSTa vidvAna hatA, te temanA A be graMthothI spaSTa pratIta thAya che. nItivAkyAmRta-TIkAH nItivAkyAmRta' para haribala nAmaka vidvAne vRttinI racanA karI che. temAM aneka graMthonAM uddharaNa ApavAthI tenI upayogitA vadhI gaI che. je kRtiono AmAM ullekha che temAMthI keTalIya Aje upalabdha nathI. TIkAkAre bahuzruta vidvAna hovA chatAM paNa eka ja zloka traNa-traNa AcAryonA nAme uddhata karyo che. temaNe "kAkatAlIyano vicitra artha karyo che. "vavadhA kRtyotthApanamitta...' AmAM "kRtyotthApanA'no paNa vilakSaNa artha batAvyo che.' saMbhavataH TIkAkAra ajaina hovAthI keTalIya paribhASAothI anabhijJa hatA, phaLa svarUpe temanI potAnI vyAkhyAmAM AvI keTalIya truTio rahI che. laghu-ahaMnnItiH prAkRtamAM racavAmAM Avela "bRhadaInnItizAstranA AdhAre AcArya hemacandrasUrie kumArapAla mahArAjA mATe A nAnA evA "laghu-annIti' graMthanuM saMskRta padyamAM praNayana karyuM hatuM. 1. A TIkA-graMtha mUlasahita nirNayasAgara presa, muMbaIthI prakAzita thayo hato. pachI mANikacandra jaina graMthamAlAmAM be bhAgamAM vi.saM.1979mAM prakAzita thayo che. 2. juo - "jaina siddhAMta-bhAskara' bhAga 15, kiraNa 1. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nItizAstra A graMthamAM dharmAnusA2I rAjanItino upadeza ApavAmAM Avyo che. jainAgamomAM nirdiSTa hAkAra, mAkAra vagere sAta nItio ane AThamo dravyadaMDa vagere bheda prakAzita karavAmAM AvyA che.1 kAmaddakIya-nItisAra : upAdhyAya bhAnucandranA ziSya siddhicandre 'kAmandakIya-nItisAra' nAmaka graMthanuM saMkalana karyuM che. AnI 39 patronI prata amadAvAdamAM devasAnA pADAmAM sthita vimalagacchanA bhaMDAramAM che. jinasaMhitA : muni jinasene 'jinasaMhitA' nAmaka nItiviSayaka graMtha racyo che. A graMthamAM 6 adhikAro che H 1. RNAdAna, 2. dAyabhAga, 3. sImAnirNaya, 4. kSetraviSaya, 5. nisvAmivastuviSaya ane 6. sAhasa, taiya, bhojanAdikAnucita vyavahAra ane sUtakAzauca. rAjanIti : devIdAsa nAmaka vidvAne 'rAjanIti' nAmaka graMthanI prAkRtamAM racanA karI che. A graMtha pUnAnA bhAMDArakara InsTITyUTamAM che. 241 1. A graMtha gujarAtI anuvAda sAthe prakAzita thayo che. 2. juo - keTeloga oNpha saMskRta enDa prAkRta mencuskripTsa ina sI. pI. enDa barAra, pR. 644. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trevIsamuM prakaraNa zilpazAstra vAstusAra: zrImAlavaMzIya Thakura pherUe vi.saM.1372mAM "vAstusAra' nAmaka vAstuzilpazAstraviSayaka graMthanI prAkRta bhASAmAM racanA karI che. teo kalaza zreSThInA pautra ane caMdra zrAvakanA putra hatA. temanI mAtAnuM nAma caMdrA hatuM. teo dhaMdhakulamAM thayA hatA ane kannANapuramAM rahetA hatA. dillInA bAdazAha alAudInanA teo khajAnacI hatA. A graMthanA gRhavAstuprakaraNamAM bhUmiparIkSA, bhUmisAdhanA, bhUmilakSaNa, mAsaphala, nIMvanivezalagna, gRhapravezalagna ane sUryAdigrahASTakanuM 158 gAthAomAM varNana che. pa4 gAthAomAM bimbaparIkSAprakaraNa ane 68 gAthAomAM prAsAdaprakaraNa che. A rIte AmAM kula 280 gAthAo che.' zilpazAstraH digaMbara jaina bhaTTAraka ekasaMdhie "zilpazAstra' nAmaka kRtinI racanA karI che, evo jinaratnakoza, pR.383mAM ullekha che. 1. A graMtha "ratnaparIkSAdi-saptagraMthasaMgrahamAM prakAzita che. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ covIsamuM prakaraNa ratnazAstra A prAcIna bhAratamAM ratnazAstrane eka vijJAna mAnavAmAM AvatuM hatuM. temAM ghaNI kharI vAto anuzrutio para AdhArita rahetI hatI. pachInA kALamAM ratnazAstranA lekhakoe potAnA anubhavonuM saMkalana karI tene vizada banAvavAno prayatna karyo che. jaina AgamomAM prajJApanAsUtra' (patra 77, 78)mAM vapUra, jaMga (aMjaNa), pavAla, gomenja, rucaka, aMka, phaliha, lohiyaSma, marakaya, masAragala, bhUyamoyaga, IndranIla, haMsagarbha, pulaka, saugaMdhika, caMdragraha, vaiDUrya, jalakAMta, sUryakAMta vagere ratnonAM nAma Ave che. kauTilyanA arthazAstra'nA kozapravezyaprakaraNa (2-10-29)mAM ratnonuM varNana Ave che. chaThThI zatAbdI pachI thanAra agatie ratno vize potAno mata "agastIyA ratnaparIkSA nAme prakaTa karyo che. 7mI-8mI sadInA buddhabhaTTe "ratnaparIkSA' graMthanI racanA karI che. "garuDapurANanA 68thI 70 adhyAyomAM ratnonuM varNana che. "mAnasollAsanA bhA.1mAM kozAdhyAyamAM ratnonuM varNana maLe che. "ratnasaMgraha', "navaratnaparIkSA vagere keTalAya graMtha ratnonuM varNana kare che. saMgrAmasiMha sonI dvArA racita "buddhisAgara" nAmaka graMthamAM ratnonI parIkSA vagere viSaya varNita che. ahIM jaina lekhako dvArA racAyelA ratnazAstraviSayaka graMthonA viSayamAM paricaya ApavAmAM AvI rahyo che. 1. ratnaparIkSA: zrImAlavaMzIya Thakkara pherUe vi.saM.1372mAM "ratnaparIkSA" nAmaka graMthanI racanA karI che. ratnonA viSayamAM suramiti, agamya ane buddhabhaTTe je graMtho lakhyA che tene sAme rAkhI pherUe potAnA putra hemapAla mATe 132 gAthAomAM A graMtha prAkRtamAM racyo che. - A graMtharacanAmAM prAcIna graMthono AdhAra levA chatAM paNa graMthakAre caudamI zatAbdInA ratna-vyavasAya para ghaNo prakAza pADyo che. ratno saMbaMdhamAM sulatAnayuganA Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 lAkSaNika sAhitya koI paNa phArasI ke anya graMthakAre Thakura pherU jeTalA tathyo nathI ApyA, eTalA mATe A graMthanuM vizeSa mahattva che. keTalAya ratnonA utpattisthAna pherUe 14mI sadInI AyAta-niryAta svayaM joI nizcita karyA che. ratnonA tola ane mUlya paNa prAcIna zAstronA AdhAre nahi, paraMtu potAnA samayamAM pracalita vyavahAranA AdhAre batAvyAM A graMthamAM ratnonA 1. pArAga, 2. muktA, 3. viddhama, 4. marakata, 5. pukharAja, 6. hIro, 7. indranIla, 8. gomeda ane 9. vaiDUrya - A nava prakAra gaNAvyA che (gAthA 14-15). te uparAMta 10. lahasuniyA, 11. sphaTika, 12. karketana ane 13. bhIkha nAmaka ratnono paNa ullekha karyo che; 14. lAla, 15. akIka ane 16. phirojA - A pArasI ratno che. A pramANe ratnonI saMkhyA 16 che. AmAM paNa mahAratna ane uparatna - A be prakArono nirdeza karavAmAM Avyo che. A ratnonAM 1. utpattisthAna, 2. Akara, 3. varNa-chAyA, 4. jAti, 5. guNadoSa, 6. phaLa ane 7. mUlya batAvatAM vijAtIya ratnonuM vistArathI varNana karyuM che. zUrpAraka, kaliMga, kozala ane mahArASTramAM vaja nAmaka ratna; siMhala ane tuMbara vagere dezomAM muktAphala ane padharAgamaNi; malayaparvata ane barbara dezamAM marakatamaNi; siMhalamAM indranIlamaNi; viMdhya parvata, cIna, mahAcIna ane nepAlamAM vidgama; nepAla, kAzamIra ane cIna vageremAM lasaNiyA, vaiDUrya ane sphaTika maLe che. sArA ratna svAcya, dIrghajIvana, dhana ane gaurava ApanAra hoya che tathA sarpa, jaMgalI jAnavara, pANI, Aga, vidyuta, ghA ane bImArIthI mukta kare che. kharAba ratna duHkhadAyaka hoya che. sUryagraha mATe padmarAga, caMdragraha mATe motI, maMgalagraha mATe mUMgA, budhagraha mATe pannA, gurugraha mATe pukharAja, zukragraha mATe hIrA, zanigraha mATe nIlama, rAhugraha mATe gomeda ane ketugraha mATe vaiDUrya - A rIte graho anusAra ratna dhAraNa karavAthI graha pIDA ApatA nathI. ratnonA parIkSakane mAMDalika kahevAmAM AvatA hatA ane A loko ratnonI paraspara meLavaNI karI tenI parIkSA karatA hatA. pArasI ratnonuM vivaraNa to pherUnuM potAnuM maulika che. pArAganA prAcIna bheda gaNAvyA che temAM "cunnI'no prayoga karyo che, jeno vyavahArajhaverI loko Aje paNa kare Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnazAstra 245 che. A ja rIte ghaTTa kALA mANeka mATe "cippaDiyA" (dezya) zabdano prayoga karyo che. hIrA mATe "phAra' zabdano prayoga Aje paNa pracalita che. evuM jaNAya che ke mALavA hIrAnA vepAra mATe prasiddha hatuM, kemake pherUe zuddha hIrA mATe "mAlavI' zabdano prayoga karyo che. pannA mATe ghaNI-badhI navI vAto kahI che. Thakkara pharUnA samayamAM navI ane jUnI khANonA pannAmAM taphAvata thaI gayo hoya ema jaNAya che, kemake pherUe garuDogAra, kIDauThI, vAsavatI, mUgalanI ane dhUlimarAI - AvA tatkAlIna pracalita nAmono prayoga karyo che.' 2. ratnaparIkSA: soma nAmaka koI rAjAe "ratnaparIkSA' nAmaka graMthanI racanA karI che. AmAM "mauktikaparIkSAnA aMte rAjAnA nAmano paricAyaka zloka A mujaba 3tpattiravara-chAyA-juna-toSa-munAjuman ! tolanaM maulyavinyAsaH kathitaH somabhUbhujA // A soma rAjA koNa hatA, kyAre thayA ane kayA dezamAM thayA, te jANI zakAyuM nathI. teo jaina hatA ke ajaina, te paNa nathI jANI zakAyuM. temanI zailI anya ratnaparIkSA vagere graMtho jevI ja che. prastuta graMthamAM 1. ratnaparIkSA zloka 22, 2. mauktikaparIkSA zloka 48, 3. mANijya parIkSA zloka 17, 4. IndranIlaparIkSA zloka 15, 5. marakataparIkSA zloka 12, 6. ratnaparIkSA zloka 17, 7. ratnalakSaNa zloka 15 - A mujaba kula maLI 146 anuSTra, zloko che. A nAno hovA chatAM paNa ati upayogI graMtha che. AmAM ratnonI utpatti, khANa, chAyA, guNa, doSa, zubha, azubha, tola ane mUlyanuM varNana karavAmAM AvyuM che. samastaratnaparIkSA : jaina graMthAvalI, pR. 363mAM "samastaratnaparIkSA' nAmaka kRtino ullekha che. te 600 zlokapramANa hovAno paNa nirdeza che, kartAnA nAma vagereno kaMI paNa ullekha nathI. 1. A graMtha "ratnaparIkSAdi-saptagraMthasaMgrahamAM prakAzita che. prakAzaka che - rAjasthAna - prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura, san 1961. 2. AnI hastalikhita prata pAlItANAnA vijayamohanasUrIzvarajI hastalikhita zAstragraMthamAM Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 lAkSaNika sAhitya maNikalpa: AcArya mAnatuMgasUrie "maNikalpa' nAmaka graMthanI racanA karI che. AmAM 1. ratnaparIkSA-vajaparIkSA zloka 29, 2. muktAparIkSA zloka pa6, 3. mANikyalakSaNa zloka 20, 4. IndranIlalakSaNa zloka 16, 5. marakatalakSaNa zloka 12, 6. phaTikalakSaNa zloka 16, 7. puSparAgalakSaNa zloka 1, 8, vaiDUryalakSaNa zloka 1, 9. gomedalakSaNa zloka 1, 10. pravAlalakSaNa zloka 2, 11. ratnaparIkSA zloka 8, 12. mANijyakaraNa zloka 7, 13. muktAkaraNa zloka 3, 14. maNilakSaNaparIkSA vagere zloka 61- A rIte kula maLI 225 zloka che.' A aMte kartAe potAno nAmanirdeza A mujaba karyo cheH zrImAnatuGgasya tathApi dharmaM zrIvItarAgasya sa eva vetti / harakaparIkSAH koI digaMbara munie 90 zlokAtmaka harakaparIkSA' nAmaka graMthanI racanA karI che. 2 1. A graMtha hiMdI anuvAda sAthe esa. ke. koTecA, dhUliyAthI prakAzita thayo che. 2. piTarsananA riporTa (naM.4)mAM A kRtino ullekha che. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacIsamuM prakaraNa mudrAzAstra dravyaparIkSA zrImAlavaMzIya Thakkara pherUe vi.saM.137pamAM 'dravyaparIkSA' nAmaka graMthanI potAnA baMdhu ane putra mATe prAkRta bhASAmAM racanA karI che. 'dravya parIkSAmAM graMthakAre sikkAonA mUlya, tola, dravya, nAma ane sthAnano vizada paricaya Apyo che. pahelA prakaraNamAM cAsaNInuM varNana che. bIjA prakaraNamAM svarNa, rajata vagere mudrAzAstraviSayaka bhinna-bhinna dhAtuonA zodhananuM varNana karyuM che. A be prakaraNomAM Thakkara pheranA rasAyaNazAstrasaMbaMdhI UMDA jJAnano paricaya thAya che. trIjA prakaraNamAM mUlyano nirdeza che. cothA prakaraNamAM badhA prakAranI mudrAono paricaya ApavAmAM Avyo che. A graMthamAM prAkRta bhASAnI 141 gAthAomAM A badhA viSayono samAveza karavAmAM Avyo che. bhAratamAM mudrAonuM pracalana ati prAcIna kALathI che. mudrAo ane tenA vinimaya vize sAhityika graMtho, temanI TIkAo ane jaina-bauddha anuzrutiomAM prasaMgavazAt aneka vigato prApta thAya che. muslima tavArIkhomAM kyAMka-kyAMka TaMkazALonuM varNana prApta thAya che. paraMtu mudrAzAstranA samasta aMga-pratyaMgo para adhikArapUrNa prakAza pADanAra AnI sivAya koI graMtha atyAra sudhI upalabdha thayo nathI. A dRSTie mudrAviSayaka jJAnanA kSetramAM samagra bhAratIya sAhityamAM ekamAtra kRti rUpe A graMtha mUrdhanyakoTimAM sthAna meLave che. chaso-sAtaso varSa pahelAM mudrAzAstra-viSayaka sAdhanono sarvathA abhAva hato. te samaye pherUe A viSaya para sarvAgapUrNa graMtha lakhI potAnI ItihAsaviSayaka abhirucino sAro paricaya Apyo che. Thakkara pherUe potAnA graMthamAM sUcita karyuM che ke dilhInI TaMkazALamAM sthita sikkAono pratyakSa anubhava prApta karI tathA mudrAonI parIkSA karI temanA tola, Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 lAkSaNika sAhitya mUlya, dhAtugata parimANa, sikkAonAM nAma ane sthAnasUcana vagere AvazyakaviSayonuM meM A graMthamAM nirUpaNa karyuM che. joke dravya parIkSAmAM ghaNI prAcIna mudrAonI sUcanA nathI to paNa madhyakAlIna mudrAonuM jJAna prApta karavAmAM AnAthI paryApta sahAyatA maLe che. graMthamAM lagabhaga 200 mudrAono paricaya ApavAmAM Avyo che. udAharaNArtha pUtalI, khImalI, kajAnI, AdanI, rINI, ravAI, khurAmI, vAliSTa-A mudrAonuM tola sAthe varNana ApavAmAM AvyuM che, paraMtu temano saMbaMdha kayA rAjavaMza ke deza sAthe hato te jANavuM muzkela che. keTalIya mudrAonA nAma rAjavaMzo sAthe joDAyela che, jemake kumaru-tihaNagiri. A rIte gurjara deza sAthe saMbaMdhI mudrAomAM kumarapurI, ajayapurI, bhImapurI, lAkhApurI, arjunapurI, visalapurI vagere nAmavALI mudrAo gujarAtanA rAjAo - kumArapALa vi.saM.1199thI 1229, ajayapAla saM. 1229thI 1232, bhImadeva, lAkhA rANA, arjunadeva saM. 1318thI 1331, visaladeva saM. 1302thI 1318nA nAmathI pracalita jaNAya che. prabaMdha graMthomAM bhImapriya ane visalapriya nAmaka sikkAono ullekha maLe che. mAlavImudrA, caMderikApuramudrA, jAlaMdharIyamudrA, DhillikAsatkamudrA, azvapatimahAnarendrapAtasAhI-alAuddIna mudrA vagere keTalIya mudrAonA nAma tolamApa sAthe batAvavAmAM AvyA che. kutubudIna bAdazAhanI svarNamudrA, rUpyamudrA ane sAhimudrAnuM paNa varNana karavAmAM AvyuM che.' je mudrAono A graMthamAM ullekha che tevI keTalIya mudrAo saMgrahAlayomAM saMgRhIta maLe che, jemake - lAhaurI, lagAmI, samosI, masUdI, abdulI, kaDulI, dInAra vagere. dInAra alAuddInano mukhya sikko hato. je mudrAonuM A graMthamAM varNana che tevI keTalIya mudrAono ullekha prasaMgavaza sAhityika graMthomAM Ave che, jemake - kezarIno ullekha hemacandrasUrikata yAzrayamahAkAvya'mAM, jaithalano ullekha "yugapradhAnAcAryagurnAvalI'mAM, drammano ullekha kayAzrayamahAkAvya, yugapradhAnAcAryagurnAvalI vagere keTalAka graMthomAM Ave che. dInArano ullekha "harivaMzapurANa", "prabandhacintAmaNi' vageremAM Ave che. 1. A kRti "ratnaparIkSAdi-saptagraMthasaMgrahamAM prakAzita che. prakAzaka che - rAjasthAna * prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura, san 1961. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chavvIsamuM prakaraNa dhAtuvijJAna dhAtutpatti zrImAlavaMzIya Thakkara pherUe lagabhaga vi.saM. 137pamAM "dhAttpatti nAmaka graMthanI prAkRta bhASAmAM racanA karI che. A graMthamAM pa7 gAthAo che. AmAM pItaLa, tAMbu, sIsu, kalAI, kAMsu, pAro, hiMgaLo, siMdUra, kapUra, candana, kastUrI vagerenuM vivecana che. dhAtuvAdaprakaraNa : somarAjA-racita "ratnaparIkSA'nA aMte "dhAtuvAdaprakaraNa' nAmaka 25 zlokonuM pariziSTa prApta thAya che. temAM tAMbAmAMthI sonuM banAvavAnI vidhinuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. AnA kartAnuM nAma jJAta nathI. bhUgarbhaprakAzaH zrImAlavaMzIya Thakura pherUe lagabhaga vi.saM.1375mAM 'bhUgarbhaprakAza' nAmaka graMthanI prAkRta bhASAmAM racanA karI hatI. A graMthamAM tAMbu, suvarNa, rajata, hiMgUla vagere bahumUlya dravyavALI pRthvIno uparano bhAga kevo hovo joIe, kayA raMganI mATI hovI joIe ane kevo svAda hovAthI keTalA hAtha nIce kaI-kaI dhAtuo nIkaLaze, tenuM savistara varNana ApI graMthakAre bhAratIya bhUgarbhazAstranA sAhityamAM ullekhanIya abhivRddhi karI che. joke prAcIna sAhityika kRtiomAM A prakAranA ullekho dRSTigocara thAya che paraMtu temanAthI vistRta jANakArI nathI maLatI. A daSTie A graMtha bhAratIya sAhityanA ItihAsamAM vizeSa mahattva dharAve che. 2 1. A graMtha "ratnaparIkSAdi-satagraMthasaMgraha'mAM prakAzita che. 2. A paNa "ratnaparIkSAdi-saptagraMthasaMgraha'mAM prakAzita che. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyAvIsamuM prakaraNa prANIvijJAna AyurvedamAM pazupakSIonI zarIraracanA, svabhAva, RtucaryA, roga ane temanI cikitsAnA viSayamAM ghaNuM lakhavAmAM AvyuM che. "agnipurANa'mAM gavAyurveda, gajacikitsA, azvacikitsA vagere prakaraNo che. pAlakApya nAmaka vidvAnano hatiAyurveda nAmaka eka prAcIna graMtha che. nIlakaMThe "mAtaMgalIlA'mAM hAthIonA lakSaNa khUba sArI rIte batAvyAM che. jayadeve "avaidyaka' nAmaka graMthamAM ghoDAo vize lakhyuM che. "zAlihotra' nAmaka graMtha paNa azvo vize sArI jANakArI Ape che. kurmAcala (kumAUM)nA rAjA rudradeve "nikazAstra' nAmaka eka graMtha lakhyo che, jemAM bAja pakSIonuM varNana karavAmAM AvyuM che ane temanA dvArA zikAra karavAnI rIta batAvavAmAM AvI che. mRgapakSizAstraH haMsadeva nAmaka jaina kavi (yati)e 13mI zatAbdImAM pazu-pakSIonA prakAra, svabhAva vagere para prakAza pADanAra "mRga-pakSIzAstra' nAmaka suMdara ane viziSTa graMthanI racanA karI che. AmAM anurupa chaMdamAM 1700 zloka che. A graMthamAM pazu-pakSIonA 36 vargo batAvavAmAM AvyA che. temanA rUpa-raMga, prakAra, svabhAva, bAlyAvasthA, saMbhogakALa, garbhadhAraNa-kALa, khAna-pAna, AyuSya ane anya keTalIya vizeSatAonuM varNana karavAmAM AvyuM che. sattva-guNa pazu-pakSIomAM nathI hoto. temanAmAM rajoguNa ane tamoguNa - A be ja guNa jovA maLe che. pazupakSIomAM paNa uttama, madhyama ane adhama - A traNa prakAra batAvyA che. siMha, 1. madrAsanA zrI rAghavAcAryane sauthI pahelAM A graMthanI hastalikhita prata maLI hatI. temaNe tene trAvaNakoranA mahArAjAne bheTa karI. DaoN. ke. sI. vuDa AnI pratilipi karI amerikA laI gayA. san 1925mAM zrI sundarAcArye Ano aMgrejImAM anuvAda prakAzita karyo. mULa graMtha hajI chapAyo nathI, evuM jaNAya che. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANIvijJAna 251 hAthI, ghoDA, gAya, baLada, haMsa, sArasa, koyala, kabUtara vagere uttama prakAranA rAjasI guNavALA che. cittA, bakarA, mRga, bAja vagere madhyama rAjasa guNavALA che. rIMcha, geMDA, bheMsa vageremAM adhama rAjasa guNa hoya che. A ja rIte UMTa, gheTAM, kutarAM, maraghA vagere uttama tAmasa guNavALA che. gIdha, tetara vagere madhyama tAmasa guNayukta hoya che. gadheDAM, sUvvara, vAMdarAM, gIdha, bilADI, uMdara, kAgaDo vagere adhama tAmasa guNavALA pazu-pakSIonI adhikatama AyuSya-maryAdA paNa A pramANe batAvavAmAM AvI cheH hAthI 100 varSa, geMDo 22, UMTa 30, ghoDo 25, siMha-bheMsa-gAya-baLada vagere 20, citto 16, gadheDuM 12, vAMdara-kutaruM-bhUMDa 10, bakaruM 9, haMsa 7, mora 6, kabUtara 3 ane uMdara tathA sasaluM 11/, varSa. A graMthamAM keTalAya pazu-pakSIonuM rocaka varNana karavAmAM AvyuM che. udAharaNArtha siMhanuM varNana A mujaba che: siMha cha prakAranA hoya che - 1. siMha, 2 mRgendra, 3. paMcAsya, 4. haryakSa, 5. kesarI ane 6. hari. temanAM rUpa-raMga, AkAra-prakAra ane kAmamAM keTalIka bhinnatA hoya che. keTalAka gADha jaMgalomAM to keTalAka UMcI pahADIomAM rahe che. temanAmAM svAbhAvika baLa hoya che. jyAre temanI 6-7 varSanI uMmara hoya che tyAre temane vAsanA bahu satAve che. teo mAdAne joIne tenuM zarIra cATe che, pUMchaDI halAve che ane kUdAkUda karI khUba jorathI garje che. saMbhogano samaya ghaNuMkharuM aDadhI rAtano hoya che. garbhAvasthAmAM thoDA samaya sudhI nara ane mAdA sAthe-sAthe ghUme che. te samaye mAdAnI bhUkha ochI thaI jAya che. zarIramAM zithilatA AvavAthI zikAra pratye ruci ochI thaI jAya che. 9thI 12 mahinA pachI pharI vasaMtanA aMte ane grISma RtunA AraMbhe prasava thAya che. jo zarada RtumAM prasUti thaI jAya to bALako kamajora rahe che. ekathI laI pAMca sudhInI saMkhyAmAM baccAMno janma thAya che. pahelAM to teo mAtAnA dUdha para uchare che. traNa-cAra mahinAnAM thatAM ja teo garjavA lAge che ane zikAranI pAchaLa doDavAnuM zarU kare che. cIkaNAM ane komaLa mAMsa tarapha temanI vadhAre ruci hoya che. bIjA-trIjA varSathI temanI kizorAvasthAno AraMbha thAya che. te samayathI temanI krodhanI mAtrA vadhatI rahe che. teo bhUkha sahana nathI karI zakatAM, bhayane to teo jANatA ja nathI. AthI to teo pazuonA rAjA kahevAya che. A prakAranA sAdhAraNa varNana pachI temanA cha prakAromAMthI pratyekanI vizeSatA batAvavAmAM AvI che : Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 lAkSaNika sAhitya 1. siMhanI garadananA vALa khUba gADha hoya che, raMga sonerI paraMtu pAchalI tarapha kaMIka zveta hoya che. te bANanI jema khUba tejIthI doDe che. 2. mRgendranI gati maMda ane gaMbhIra hoya che, tenI AMkho sonerI ane mUcho khUba moTI hoya che, tenA zarIra para jAta jAtanA keTalAya cAThAM hoya che. 3. paMcAsya uchaLI uchaLI cAle che, tenI jIbha monI bahAra laTakatI rahe che, tene UMgha khUba Ave che, jyAre tyAre paNa juo te nidrAmAM ja jovA maLe che. 4. haryakSane dareka samaye parasevo ja chUTato rahe che. 5. kesarIno raMga lAla hoya che jemAM karacalI paDelI jovA maLe che. 6. harinuM zarIra khUba nAnuM hoya che. aMte graMthakAre batAvyuM che ke pazuonuM pAlana karavAthI ane temanI rakSA karavAthI khUba puNya thAya che. teo manuSyanI sadAya sahAyatA kare che. gAyanI rakSA karavAthI puNya prApta thAya che. pustakanA bIjA bhAgamAM pakSIonuM varNana che. prAraMbhamAM ja batAvavAmAM AvyuM che ke prANIone potAnA karmAnusAra ja aMDaja yoni prApta thAya che. pakSIo khUba catura hoya che. IMDA kyAre phoDavAM joIe, te viSayamAM temanuM jJAna joI khUba Azcarya thAya che. pakSIo jaMgala ane gharano zRMgAra che. pazuonI jema te paNa keTalIya rIte manuSyonA sahAyaka hoya che. | RSioe batAvyuM che ke je pakSIone premathI nathI pALatA ane temanI rakSA nathI karatA teo A pRthvI para rahevA yogya nathI. tyAra bAda haMsa, cakravAka, sArasa, garuDa, kAgaDo, bagalo, popaTa, mora, kabUtara vagerenA keTalAya prakAranA bhedonuM suMdara ane rocaka varNana karavAmAM AvyuM che. A graMthamAM kula maLI lagabhaga 225 pazu-pakSIonuM varNana che. turaMgaprabaMdha: maMtrI durlabharAje "turaMgaprabaMdha' nAmaka kRtinI racanA karI che paraMtu A graMtha hajI sudhI prApta thayo nathI. AmAM azvonA guNonuM varNana hovuM joIe. racanA-samaya vi.saM.1215 lagabhaga che. hariparIkSA jaina gRhastha vidvAna durlabharAje (vi.saM.1215 AsapAsa) hastiparIkSA aparanAma gajaprabaMdha ke gajaparIkSA nAmaka graMthanI racanA 1500 zlokapramANa karI che. jaina graMthAvalI, pR. 361mAM Ano ullekha che. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukramaNikA aMgada 234 aMgavijjA 214 aMgavidyA 214 aMgavidyAzAstra 218 aMbAprasAda 99, 104, 105 akabara 89, 90, 91, 120, 138, 191 akabarasAhizRMgAradarpaNa 120 akalaMka 75 akalaMkasaMhitA 235 akSaracUDAmaNizAstra 213 agaDadatta-caupAI 139 agasti 243 agastIya-ratnaparIkSA 243 agatya 243 agala 12 agdhakaMDa 222 agnipurANa 50, 250 ajaMtA 159 ajayapAla 206, 248 ajayapurI 248 ajitazAMti-upasargaharastotra 55 ajitazAMtistava 136 ajitasena 19, 99, 100, 122, 150 ajIva 215 aThArA-nAtA-sajhAya 186 aDhArahajArI 31 aNahillapura 116, 206. atyasatya 237 adhyAtmakamalamArtaDa 138 anaMtadevasUri 230. anaMtapAla 164 anaMtabhaTTa 108 anagAradharmAmRta 80 anardharAghava-TippaNa 173 aniTukArikA 47 anikArikA-avacUri 61 anikArikA-TIkA 47 aniTukArikAvacUri 15 anilkArikA-vivaraNa 47 aniTukArikA-svopajJavRtti 61 anubhUtisvarUpAcArya papa anuyogadvAra 156 anuyogadvArasUtra 98 aneka-prabaMdha-anuyoga-catuSkopeta gAthA 54 aneka zAstrasArasamuccaya 89 anekArtha-keravAkarakaumudI 85 anekArthakoza ra9 anekArthanAmamAlA 45, 80, 81 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 lAkSaNika sAhitya anekArthanAmamAlA-TIkA 81 anekArtha-nighaMTu 80 anekArtha-saMgraha 82, 85 anekArthasaMgraha-TIkA 85 anekArthopasarga-vRtti 926 annapATaka 169 anyayogavyavachaMdatAtrizikA 30 apabhraMza 68, 69, 73, 147 apavarganAmamAlA 93 abdulI 248 abdhimaMthana 116 abhayakuzala 189, 196 abhayacaMdra 19, 1pa6 abhayadharma 138 abhayadevasUri 22, 157, 169, 186, 198 abhayadevasUricarita 22 abhayanaMdI 10. abhidhAnaciMtAmaNi 29, 78, 82 abhidhAnaciMtAmaNi-avacUri 84 abhidhAnaciMtAmaNi-TIkA 84 abhidhAnaciMtAmaNinAmamAlA 81 abhidhAnaciMtAmaNinAmamAlA pratIkAvalI 85 abhidhAnaciMtAmaNi-bIjaka 85 abhidhAnaciMtAmaNi-ratnaprabhA 84 abhidhAnaciMtAmaNivRtti 83 abhidhAnaciMtAmaNivyutpattiratnAkara 84 abhidhAnaciMtAmaNisAroddhAra 84 abhidhAnarAjendra 72, 95 abhidhAnavRttimAtRkA 143 abhinavagupta 125, 142 abhimAnacihna 88 amara 82 amarakIrti 80, 15ra amarakIrtisUri 149 amarakoza 78, 82 amaracaMdra 44, 142 amaracaMdrasUri 33, 36, 94, 111, 112, 115, 137, 157, 159, 197 amaraTIkAsarvasva 18 amaramuni 194 amarasiMha 78, 86 amRtanaMdI 117, 226, 231 amoghavarSa 16, 18, 162, 231 arasI 112 arisiMha 111, 112 artha 224 arjuna 149 arjunadeva 248 arjunapurI 248 artharatnAvalI 95 arthazAstra 237, 239, 243 ardhamAgadhI-DikazanarI 96 ardhamAgadhI-vyAkaraNa 75 ardhacUDAmaNisAra 211 arpagItA 43 ahaMnnadi 72 ahiMnnAmasamuccaya 30 ahaMnnIti 30 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 255 aSTAMga Ayurveda 212 aSTAMgasaMgraha 226 aSTAMgahRdaya 228 aAMgahRdaya-vRtti 248 aSTAdazacakravibhUSitavIrastava 62 aSTAdhyAyatRtIyapadavRtti 32 aSTAdhyAyI 77 asaMga 93, 133 A alaMkAraciMtAmaNi 122 alaMkAraciMtAmaNi-vRtti 122 alaMkAracUDAmaNi 102 alaMkAracUDAmaNi-vRtti 103 alaMkAracUrNi 122 alaMkAratilaka 116 alaMkAradappaNa 99 alaMkAradarpaNa 98, 99 alaMkAraprabodha 114, 115 alaMkAramaMDana 45, 118 alaMkAramahodadhi 109 alaMkAramahodadhivRtti 109 alaMkArasaMgraha 117 alaMkArasAra 117, 119 alaMkArasArasaMgraha 119 alaMkArAvacUrNi 129 alAuddIna 163, 242, 248 alAuddIna khilajI 236 alpaparicita saiddhAttika zabdakoza 96 alla 149 avaMtisuMdarI 88 avalepacihna 145 avaTTa 146 avyarthaMkAkSaranAmamAlA 91 azvatara 146 azvapatimahAnarendrapAtasAhIalA uddInamudrA 248 ajavaidya 250 azvei 229 aSTalakSArthI 95 AkhyAtavAdaTIkA 126 AkhyAtavRtti 55 AkhyAtavRtti-TuMDhikA para AgrA 90 AjaDa 1ra7. Atreya 229, 234 Adidevatavana 154 AdipaMpa 13 AnaMdanidhAna pa9 AnaMdasAgarasUri 96 AnaMdasUri 76 AptamImAMsA 212 AbhUSaNa 214, 215 Apradeva 206 Aya 222 AyajJAnatilaka 222 AyanANatilaya 2 22 ApasaddabhAva rarara AyasadUbhAva-TIkA 223 Ayurveda 226 Ayurvedamahodadhi 231 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 lAkSaNika sAhitya AraMbhasiddhi 171 AraMbhasiddhivRtti 171 ArAdhanA-caupAI 186 AryanandI 164 AryA 136 AryAsaMkhyA-uddiSTa-naSTavartanavidhi 139 ArSaprAkRta 69 AlamazAha 45, 118, 158 AvazyakatyavaMdana-vRtti 124 AvazyakasUtravRtti 98 AvazyakasUtrAvacUri 54 AzAdhara 80, 124, 150, 228 AzApallI 206 AsaDa 151 Asana 214 Asanastha 215 uNAdigaNasUtra 48 uNAdigaNasUtra-vRtti 48 uNAdinAmamAlA 47 uNAdipratyaya 45 uNAdivRtti 7 uttarapurANa 164 utpala 142, 168 utpalinI 77 utsarpiNI 77 udayakIrti 49 udayadIpikA 43, 179 udayadharma 62 udayana 105 udayaprabhasUri 171, 174 udayasiMhasUri 110 udayasaubhAgya 32 udayasaubhAgyagaNi 71 uddyotanasUri 174 udbhaTa 125 udyogI 215 upadezakaMdalI 151 upadezataraMgiNI 122 upasargakhaMDana 44, 119 upazrutidvAra 204 upAdhyAyanirapekSA 151 ubhayakuzala 189 uvaesamAlA 171 uvasuidAra 204 ustaralAvayaMtra 180 ustaralAvayaMtra-TIkA 180 iMdra 2, 17 iMdravyAkaraNa 6 ISTAMkAmyavizatikA 165 uktipratyaya 64 uktiratnAkara 46, 63, 91 uktivyAkaraNa 64 ugragrahazamanavidhi 227 ugrAditya 226, 231 ujjavaladatta 7 uNAdigaNa-vivaraNa 29 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 257 RSabhacarita 116 RSabhapaMcAzikA 79 RSiputra 170, 199 RSimaMDalayaMtra stotra 166 ekasaMdhi 242 ekAkSarakoza 94 ekAkSaranAmamAlA 95, 157 ekAkSaranAmamAlikA 94 ekAkSarI-nAnArthakAMDa 94 ekAdidazaparyata zabda-sAdhanikA 89 audravyAkaraNa 5 o oghaniryuktivRtti 237 kiphulI 248 kammasthaya 171 kamalAditya 113 karaNakutUhala 193 karaNakutUhala-TIkA 193 karaNarAja 189 karaNazekhara 186 karaNazeSa 186 kararehApayaraNa 218 karalakhkhaNa 215 karalakSaNa 215 karNadava para karNATakabhUSaNa 75 karNATaka-zabdAnuzAsana 75 karNAlaMkAramaMjarI 12 karNikA 171 karNATaka-kavicarite 13 kalaza 242 kalA 1pa9 kalAkalApa 114, 159 kalApa 50 kaliMga 224 kalika 229 kalpacUrNi 206 kalpapallavazeSa 103, 105 kalpamaMjarI 89 kalpalatA 103 kalpalatApallava 103, 104 kalpasUtra-TIkA 115 kalpasUtravRtti 54 audAryacitAmaNi 73 kaMbala 146 kakuMdAcArya 128 kakSApaTavRtti 34 kathAkozaprakaraNa 201 kathAsaritasAgara 50 kadaMba 117 kanakaprabhasUri 31, 33, 42 kannaDakavicarite 117 kannANapura 242 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 kalyANakAraka 226, 228, 231 kalyANakIrti 81 kalyANanidhAna 177, 188 kalyANamaMdirastotra-TIkA 91 kalyANamalla 92 kalyANavarmA 182 kalyANasAgara 45, 58, 195 kalyANasAgarasUri 84 kalyANasUri 45 kavikaMThAbharaNa 113 kavikaTAramalla 153 kavikalpadruma 37 kavikalpadruma-TIkA 37 kavikalpadrumaskaMdha 45, 119 kavitArahasya 111 kavidarpaNa 148 kavidarpaNakAra 142 kavidarpaNa-vRtti 149 kavimadaparihAra 121 kavimadaparihAra-vRtti 121 kavimukhamaMDana 121 kavirahasya 113 kavizikSA 94, 98, 100, 108, 110, 113, 117 kavisika 145 kahArayaNakosa 211 kahAvalI 23, 200, 206 kAMtivijaya 151 kAkala 33 kAkutsyakeli 110 P kAtaMtradIpaka-vRtti 53 kAtaMtrabhUSaNa 53 kAtaMtrarUpamAlA 53 kAtaMtrarUpamAlA-TIkA 20 kAtaMtrarUpamAlA-laghuvRtti 53 kAtaMtravibhrama-TIkA 53, 55 kAtaMtravista2 52 kAtaMtravRtti-paMjikA 53 kAtaMtravyAkaraNa 50 kAtaMtrottaravyAkaraNa 51 lAkSaNika sAhitya kAtyAyana 50, 77, 146 kAdaMbarI (uttarArdha) TIkA 126 kAdaMbarI-TIkA 45 kAdaMbarImaMDana 45, 119 kAdaMbarIvRtti 90 kAmaMdakIya-nItisAra 141 kAmarAya 117 kAmazAsra 227 kAya-cikitsA 227 kAyasthiti-stotra 62 kAlakasaMhitA 168 kAlakasUri 219 kAlajJAna 206 kAlasaMhitA 168 kAlApakavizeSavyAkhyAna 55 kAlikAcAryakathA 120 kAlidAsa 7, 193 kAvyakalpalatA 91, 113 kAvyakalpalatA-parimala 114 kAvyakalpalatAparimala-vRtti 114 kAvyakalpalatAmaMjarI 114 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 259 kAvyakalpalatAmaMjarI-vRtti 114 kAvyakalpalatAvRtti 112, 137 kAvyakalpalatAvRtti-TIkA 115 kAvyakalpalatAvRtti-bAdhabodha 115 kAvyakalpalatAvRtti-makaraMdaTIkA 114 kAvyaprakAza 101, 116, 124 kAvyaprakAza-khaMDana 136 kAvyaprakAza-TIkA 125 kAvyaprakAza-vipRtti 126 kAvyaprakAza-vRtti 125, 126 kAvyaprakAza-saMketa-vRtti 124 kAvyamaMDana 45, 119 kAvyamanohara 45, 119 kAvyamImAMsA 17, 113, 116 kAvyalakSaNa 122 kAvyazikSA 100, 110, 113 kAvyAdarza 123, 127, 145 kAvyAdarza-vRtti 123 kAvyAnuzAsana 39, 100, 115, 154 kAvyAnuzAsana-avacUri 103 kAvyAnuzAsana-vRtti 102, 103 kAvyAlaMkAra 99 kAvyAlaMkAra-nibaMdhanavRtti 124 kAvyAlaMkAra-vRtti 124 kAvyAlaMkArasAra-kalpanA 119 kAvyAlaMkArasUtra 97 kAzikA 51 kAzikAvRtti 26 kAzamIra 244 kAzyapa 136 kirAtasamasyApUrti 43 kirtivijaya 63 kIrtisUri 60 kuMthunAthacarita 22 kuMbhanagara 202 kuMbheragaDha 202 kuSya 214 kutubuddIna 163, 248 kumatinivAraNahuMDI 43 kumati-vidhvaMsa-caupAI 186 kumarapurI 248 kumAUM 250 kumAra 50 kumArapALa 24, 40, 104, 136, 148, 149, 209, 240, 248 kumArapAlacaritra 27 kumAravihArazataka 154 kumudacaMdra 108 kurmAcala 250 kulacaraNagaNi 37 kulamaMDanasUri 61, 201 kuvalayamAlAkAra 201 kuzalalAbha 138 kuzalasAgara 84 kurcAlasarasvatI 78 kUSmAMDI 200 kRtasiddha 145 kRvRtti-TippaNa para kRpAvijayajI 195 kRSNadAsa 96 kRSNavarmA 108 kedArabhaTTa para, 147, 151 kevalajJAnaprazracUDAmaNi 212 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 lAkSaNika sAhitya kSemendra 58, 113 kevalajJAnahorA 181 kevalibhukti-prakaraNa 17 kezarI 248 kezava 195 kesaravijayajI 39 kesarI 251 koza 77 kozala 244 koika 225 koikaciMtAmaNi 225 koSThaciMtAmaNi-TIkA 225 kohala 1pa6 kohalIyam 156 kauTilya 243 kaumAra 50 kaumArasamuccaya 55 kaumudImitrANaMda 154 kriyAkalApa 47, 91 kriyAkalpalatA 46 kriyAcaMdrikA pa7 kriyAratnasamuccaya 3pa krIDA 215 mUrasiMha 62 kSapaNaka 4, 7 kSapaNakamahAnyAsa 7. kSapaNaka-vyAkaraNa 7 kSamAlyANa 47, 61 kSamAmANikya 61 kSetragaNita 165 kSemahaMsa upara kSemahaMsagaNi 107 khaMDapANA 238 khaMbha 224 khaMbhAta 180, 234 kharataragacchapaTTAvalI 51 khuzAlaidara 192 kheTacUlA 191 khetala 53 ga gaMdhahastI 145 gajaparIkSA 216, 252 gajaprabaMdha 216, 2para gajAdhyakSa 216 gaNakakumudakaumudI 193 gaNadarpaNa 40 gaNadharasArdhazataka 22 gaNadharazArdhazatakavRtti 92 gaNadharorA 169 gaNapATha 40 gaNaratnamahodadhi 18, 20, 23, 48 gaNaviveka 40 gaNasAraNI 187 gaNaharahorA 169 gaNita 160 gaNitatilaka 165, 170 gaNitatilakavRtti 165 gaNitasaMgraha 164 gaNitasAThaso 196 gaNitasAra 165 gaNitasArakaumudI 163 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 261 gaNitasAra-TIkA 165 gaNita sArasaMgraha 160 gaNitasArasaMgraha-TIkA 162 gaNitasUtra 165 gaNividyA 167 gaNeza 108, 195 gadaga 222 garIyoguNastava 62 garuDapurANa 50, 243 garga 167, 199 gargAcArya 170, 219 gAthAratnAkara 150 gAthAlakSaNa 146 gAthAlakSaNa-vRtti 148 gAthAsahagnapathAlaMkAra 147 gAlpaNa papa gAhA 136 gAhAlambaNa 136, 146 giranAra 171 guNakaraMDaguNAvalIrAsa 121 guNacaMdra 22 guNacaMdragaNi 153, 210 guNacaMdrasUri 37, 132 guNanaMdi 13, 14 guNabhakta 164 guNaratna pa7 guNaratnamahodadhi 49 guNaratnasUri 35, 125 guNavarmA 117 guNavallabha 174 guNAkarasUri 188, 228 gura 240 gurvAvalI 26 gujju 149 gRdhrapuccha 13 gRhapraveza 215 gotra 215 godAvarI 194 gopAla 88, 123, 143, 146 gokhkhaTadeva 235 goviMdasUri 20 gosala 149 gauDachaMda 139 gautamamaharSi 198 gautamastotra 54 grahabhAvaprakAza 169 grahalAghava-TIkA 195 ca caMDa 66 caMDarudra 206 caMderikApura-mudrA 248 caMdra 241 caMdrakIrti 150 caMdrakIrtisUri 58, 90, 117, 149, 151, 229 caMdragupta 205, 239 caMdragomin 4 caMdratilaka 26 caMdraprajJapti 167 caMdraprabhakAvya 116 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 lAkSaNika sAhitya cArakIrti 75, 134 ciMtAmaNi-TIkA 18 ciMtAmaNi-vyAkaraNa 74 ciMtAmaNi-vyAkaraNavRtti 75 ciMtAmaNi-zAkaTAyanavyAkaraNa-vRtti 19 cikitsotsava 231 citrakoza 43 citravarNasaMgraha 159 cIna 244 cUDAmaNi 203, 210, 211 cUDAmaNisAra 211 cUlikApazAcI 69, 73 caityaparipATI para cauvIzI 43 caMdraprabhacarita 12 caMdraprabhajinaprAsAda 84 caMdraprabhA 15, 42 caMdravijaya 45, 119 caMdrasUri 207 caMdrasena 181 caMdrA 242 caMdrArdIi 195 caMdrArthI-TIkA 195 caMdrikA 59 caMdronsIlana 212 caMpakamAlA 211 caMpUmaDana 45, 119 cakrapAla 146 cakrezvara 194 caturvizatijinaprabaMdha 95 caturvizatijinastava 54 caturvizatinistuti pa4 caturvizatijina-stotra 173 caturvizikoddhAra 176 caturvizikoddhAra-avacUri 177 caturvidhabhAvanAkulama 54 catuSka-TippaNa para catuSka-vRtti 55 catuSkavRtti-avacUri 32 camatkAraciMtAmaNi-TIkA 196 caraka 6, 229, 234 cANakya 239 cAritraratnagaNi 3pa cAritrasAgara 195 cAritrasiMha 55 chaMda 130, 139 chaMda:kaMdalI 149, 150 chaMdaDakoza 149, 150 chaMda:koza-bAlAvabodha 149 chaMda:kozavRtti 149 chaMda:prakAza 150 chaMda zAstra 132, 150 chaMda zekhara 134 chaMdazUDAmaNi 136 chaMdatattva 150 chaMdoddhAtrizikA 141 chaMdonuzAsana 29, 116, 133, 134, 137 chaMdonuzAsana-vRtti 136 chaMdoratnAvalI 114, 137 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 263 chaMdorUpaka 150 chaMdovataMsa 140 chaMdovicita 131, 145 chaMdovidyA 138 cha hajArI 30 chAyAdAra 204 chAyAdvAra 204 chAsII 171 chIMka vicAra 205 jaIthala 248 jaidiNacariyA 120 jauNa 167 jaMbUcaupAI 186 jaMbUsvAmikathAnaka 121 jaMbUsvAmicarita 138 jagacaMdra 187 jagasuMdarIprayogamAlA 233 jagadeva 216 janAzraya 133 janmapatrIpaddhati 177 janmapradIpazAstra 181 janmasamudra 174 jaya 215 jayakIrti 133, 190 jayadeva 133, 136, 141, 250 jayadevachaMda zAstravRtti-TippaNaka 143 jayadevachaMdas 141 jayadevachaMdovRtti 143 jayadhavalA 165 jayapAhuDa 199 jayamaMgalasUri 108, 151 jayamaMgalAcArya 113 jayaratnamaNi 180 jayazekharasUri 134 jayasiMha 27, 104, 109, 116, 148, 149 jayasiMhadeva 11 jayasiMhasUri 26, 236 jayAnaMda 33 jayAnaMdamuni 6ra jayAnaMdasUri 36, 47, 125 jalpaNa 112 jasavaMtasAgara 184, 195 jahAMgIra 114 jAtakadIpikApaddhati 181 jAtakapaddhati 192 jAtakapaddhati-TIkA 192 jAlaMdharIyamudrA 248 jAlora 119 jinacaMdrasUri 46, 60, 129, 148 jinatilakasUri 107 jinadattasUri 21, 36, 93, 112, 137, 159, 197, 217 jinadAsagaNi 98, 237 jinadeva 88 jinadevasUri 47 jinapatisUri 26, 46 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 lAkSaNika sAhitya jinapAlagaNi 209 jinapAlita-jinarakSitasaMdhi-gAthA 139 jinaprabhasUri pa3, 107, 127 jinaprabodhasUri 51 jinabhadrasUri 93, 119, 152, 171 jinamatasAdhu 46 jinamANikyasUri 125 jinayajJaphalodaya 81 jinaratnasUri 60 jinarAjasUri 107 jinarAjastava 54 jinavardhanasUri 107 jinavallabhasUri 93, 98 jinavijaya 63 jinazataka-TIkA 126 jinasaMhitA 241 jinasahasranAmaTIkA 74 jinasAgarasUri 70 jinasiMhasUri pa4, 128 jinasuMdarasUri 189 jinasena 241 jinasenasUri 222 jinasenAcArya 164 jinastotra 154 jinaharSa 122 jinaMdrabuddhi 8 jinezvarasUri 26, 51, 23, 133, 192, 201 jinodayasUri 190 jItakalpacUrNi-vyAkhyA 144 jIbha-dAMta-saMvAda 186 jIva 215 jIvadevasUri 111 jIvarAma 218 jainapustakaprazasti-saMgraha 52 jainasaptapadArthI 195 jainaMnyAsa 10 jaineMdraprakriyA 14, 16 jainaMdrabhASya 10 jainaMdralagvRtti 16 jaineMdravyAkaraNa 4,6,8 jainendravyAkaraNa-TIkA 12 jainendravyAkaraNa-parivartitasUtrapATha 13 jainendravyAkaraNavRtti 10, 15 joisacakkaviyAra 169 joisadAra 169 joI hIra 185 joNipAhuDa 200 jodhapura 120 jJAnacaturvizikA 275 jJAnacaturvizikA-avacUri 175 jJAnatilaka 61 jJAnadIpaka 211 jJAnadIpikA 175 jJAnaprakAza 54 jJAnapramodagaNi 107 jJAnabhUSaNa 190, 191 jJAnameru 121 jJAnavimala 84 jJAnavimalasUri 88 90 jayotiprakAza 190 jyotirdhAra 169 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 265 jyotirvidAbharaNa 7, 193 jayotirvidAbharaNa-TIkA 193 jayotiSa 167 jayotiSkaraNDaka 167 jyotiSa#vicAra 169 jayotiprakAza 175, 176 jyotiSatnAkara 183, 196 jyotisAra 164, 167, 173, 185 jyotiSahara 185, 186 jyotisAra-TippaNa 174 jyotisAra-saMgraha 177 jayotiSasAroddhAra 177 javaraparAjaya 181, 234 tattvatrayaprakAzikA 74 tattvaprakAzikA 28, 31, 37, 70 tattvasuMdara 194 tattvAbhidhAyinI 83 tattvArthasUtra-vRtti 74 tapAgacchapaTTAvalI 43 tapoTamatakuTTana 54 taraMgalolA 237 taraMgavatI 98 taraMgavatIkathA 237 tarkabhASATIkA 126 tarkabhASA-vArtika 115 tAjika 192 tAjikasAra 193 tAjikasAra-TIkA 192 tArAguNa 100 siDantAnvayokti 38 tinvayokti 38 tithisAraNI 184 tilakamaMjarI 78, 79, 136 tilakamaMjarIkathAsAra 164 tilakasUri 148 tisaTa 234 tuMbara 244 turaMgaprabaMdha 216, 2para tejapAlarAsa 139 tejasiMha 165 tauruSkInAmamAlA 96 traMbAvatI 234 trikAMDa 77 Tippanakavidhi 188 Thakkara caMdra 164 Thakkara phe2 163, 167 Da. hiMgala bhASA 139 DolgI nitti 70 DhillikAsatyamudrA 248 TuMDhikA-dIpikA 33 DholA-mArUrI caupAI 139 taMtrapradIpa 7 takSakanagara 116 takSakanagarI 108 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 lAkSaNika sAhitya tribhuvanacaMdra 123 tribhuvanasvayaMbhU 144 trimalla 122 trilocanadAsa 55, 149 trivargamaheMdramAtalisaMkalpa 239 trivikrama 70, 72, 142 trizatika 162 triSaSTizalAkApuruSacaritra 29 railokyaprakAza 184 caMbAvatI 182 tha thAvasyAkumArasajajhAya 43 daMDI 98, 123 dattila 1pa6 dattilam 1pa6 damasAgara 134 dayApAla 20 dayAratna 60 darzanajayoti 203 darzanavijaya 27 dazamatastavana 43 dazaratha 80, 227 dazarathaguru 231 dazarUpaka 154 dazavaikAlika 136 dAnadIpikA 27 dAnavijaya 27 dAmanaMdi 222 digaMbara 157 divijaya mahAkAvya 43 diNasuddhi 168 dinazuddhi 168 dilhI pa3 divyAmRta 227 dIkSA-pratiSThAzuddhi 190 dInAra 248 dIpakavyAkaraNa 4, 23 dIpikA pa6 duddaka 134 durgadava 191, 202, 222 durgapadaprabodha 84 durgapadaprabodha-TIkA pa1 durgAdaprabodha-vRtti 39 durgavRtti 51 durgasiMha 35, 50, 51 durgAcArya 6 durlabharAja 209, 216, 2para durvinIta 211 deva 8 devagiri 41 devacaMdra pa9 devatilaka 185 devanaMdi 5, 7, 8, 227 devaprabhasUri 173 devabodha 104 devabhadra 44 devaratnasUri 225 devarAja 88 devala 170 devasAgara 84 devasundarasUri 61, 66 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 267 tyAzrayamahAkAvya 21, 29, 54 devasUri 37, 103, 108, 151 devAnaMdamahAkAvya 43 devAnaMdasUri 44, 174 devAnaMdAcArya 148 devIdAsa 241 deveMdra 13, 32 deveMdrasUri 26, 31, 184 devezvara 113 dezInAmamAlA 29, 79, 82, 87 dezIzabdasaMgraha 87 daivajJaziromaNi 170 * dodhakavRtti 72 doSaratnAvalI 180 dohada 215 daurmasiMha-vRtti 51 diaulata khAM 121 dramma 248 dravya parIkSA 164, 247 dravyAlaMkAra 154 dravyAlaMkAraTippaNa 37 dravyAvalI-nighaMTu 230 droNa 88 droNAcArya 237 draupadIsvayaMvara 114 dvAtrizalakamalabaMdhamahAvIrastava 63 dvAdazAranayacakra 49 dvijavadanacapeTA 29 dvisaMdhAna-mahAkAvya 80 yakSaranemistava 54 dhaMdhakula 242 dhanaMjaya 78, 81, 132, 154 dhanaMjayanAmamAlAbhASya 80 dhanacaMdra 32 dhanada 112 dhanapAla 78, 86, 88, 164 dhanarAja 194, 235, 236 dhanarAzi 215 dhanasAgara 59 dhanasAgarI pa9 dhanezvarasUri 22 dhanvantari 78, 86 dhanvantari-nighaMTu 86 dhammillahiMDI 237 dharasena 92, 200 dharasenAcArya 94 dharmaghoSasUri 32, 53 dharmadAsa 127 dharmanaMdanagaNi 150 dharmabhUSaNa pa6 dharmamaMjUSA 43 dharmamUrti 45 dharmavidhi-vRtti 110 dharmasUri 149 dharmAdharmavicAra 54 dharmAlyudayakAvya 174 dharmAlyudayamahAkAvya 171 dhavalA 165 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 lAkSaNika sAhitya dhavalA-TIkA 201 dhAtuciMtAmaNi 37 dhAtutaraMgiNI 120 dhAtupATha 21, 91 dhAtupATha-dhAtutaraMgiNI pa7 dhAtupArAyaNa-vivaraNa 29 dhAtumaMjarI 45, 126 dhAturatnAkara 46, 63, 91 dhAturatnAkara-vRtti 46 dhAtuvAdaprakaraNa 249 dhAtuvijJAna 249 dhAtuvRtti 23 dhAttpatti 144, 249 dhAnya 215 dhAravADa 222 dhArA 206 dhIrasuMdara 64 dhUrtAkhyAna 98, 237 dhvanyAloka 127 nayavimalasUri 151 nayasuMdara pa7 naracaMdra 167, 174, 175, 177 naracaMdrasUri 71, 109, 157, 173 narapati 206 narapatijayacaryA 206 narapatijayacaryA-TIkA 207 nareMdraprabhasUri 109 narmadAsuMdarI saMdhi 54 nalavilAsa 154 naloTakapura 116 navakArazRMda 139 navaratnaparIkSA 243 nAMdagAMva 195 nAgadeva 142 nAgadevI 134 nAgavarmA 75 nAgasiMha 234 nAgArjuna 205, 228 nAgora 138 nATya 15ra nATyadarpaNa 37, 153 nATyadarpaNa-vivRti 154 nATyazAstra 97, 154, 1pa6 nADIcakra 232 nADIdAra 204 nADIdvAra 204 nADInirNaya 232 nADI parIkSA 228 nADIvicAra 205, 232 naMdasuMdara 32 naMditAtya 146 naMdiyaruM 146 naMdiratna 40 naMdiSeNa 136 naMdisUtra 97 naMdisUtra-hAribhadrIyavRtti-TippaNaka 144 nagara 215 namisAdhu 99, 124, 142 nayacaMdrasUri 27 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 269 nADIvijJAna 208, 232 nADIviyAra 205 nADIsaMcArajJAna 232 nAnAka 113 nAnArthakoza 93 nAbheya-nemidvisaMdhAnakAvya 30 nAma 215 nAmakoza 88 nAmacaMdra 132 nAmamAlA 77, 79, 88 nAmamAlA-saMgraha 90 nAmasaMgraha 90 nAyaka 215 nAracaMdrajayotiSa 173 nArAyaNa 142 nArmadAtmaja 193 nighaMsamaya 81 nighaMTu 77, 78, 86 nighaMTukoza 29, 231 nighaMTukoSa 86 nighaMTuzeSa 86 nighaMTuzeSa-TIkA 87 nighaMTusaMgraha 82 nidAnamuktAvalI 227 nibaMdha 235 nibaMdhana 124 nimitta 199, 214 nimittadAra 204 nimittadvAra 204 nimittapAhuDa 200 nimittazAstra 199 nirukta 77 nirukta-vRtti 6 nirbhaya-bhIma 154 nizIthacUrNi-Tippanaka 144 nizIthavizeSacUrNi 168 nItivAkyAmRta 239 nItivAkyAmRta-TIkA 240 nItizataka 119 nItizAstra 239 nIlakaMTha 250 nUtanavyAkaraNa 26 nRpataMga 231 nepAla 244 nemikumAra 115, 116, 137 nemicaMdra 165, 212 nemicaMdragaNi 237 nemicaMdrajI 16 nemicaMdra bhaMDArI 115 nemicarita 164 nemideva 239 neminAtha carita 99 neminAtha caritra 171 neminAthajanmAbhiSeka 54 neminAtha rAsa 54 neminirvANa-kAvya 116 nemistava 154 nyAyakaMdalI 55, 71 nyAyakaMdalI-TippaNa 173 nyAyatAtparyadIpikA 27 nyAyapravezapaMjikA 143, 144 nyAyabalAbalasUtra 30 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 nyAyaratnAvalI 60 nyAyavinizcaya 20 nyAyasaMgraha 35 nyAyasAra 27 nyAyArthamaMjUSA-TIkA 35 nyAyasArasamudvAra 31, 42 nyAsasArodvA2-TippaNa 32 nyAsAnusaMdhAna 31 5 paumacariya 68, 142 paMcagraMthI 5, 22, 133 paMcajinahArabaMdhastava 62 paMcatIrthastuti 43 paMcaparameSThistava 54 paMcavargaparihAranAmamAlA 93 paMcavargasaMgrahanAmamAlA 93 paMcavastu 10, 11 paMcavimarza 171 paMcazatIprabaMdha 93 paMcasaMdhi-TIkA 60 paMcasaMdhibAlAvabodha 59 paMcasatI-drupadI-caupAI 186 paMcasiddhAntikA 142, 191 paMcAMgatattva 186 paMcAMgatattva-TIkA 186 paMcAMgatithivivaraNa 186 paMcAMgadIpikA 186 paMcAMgapatravicAra 187 paMcAMgAnayanavidhi 176 paMcAkhyAna 43, 186 lAkSaNika sAhitya paMcAdhyAyI 8, 138 paMcAsakavRtti 22 paMcAsya 251 paMcopAMgasUtra-vRtti 144 paNDAvAgaraNa 203 pataMjali 4, 31 padaprakAza 127 padavyavasthAkArikA-TIkA 49 padavyavasthAsUtrakArikA 49 padmaprabha 22 padmaprabhasUri 167, 169 padmanAbha 193, 194 padmameru 89, 120 padmasuMdara 89 padmasuMdaragaNi 57, 120 padmasuMdarasUri 189 padmarAja 108 padmAnaMdakAvya 114 padmAnaMda-mahAkAvya 94 padmAvatIpattana 192, 194 pidmanI 144 pavivRtti 71 5ramatavyavacchedasyAdvAdadvAtriMzikA 121 paramasukhAtriMzikA 54 parameSThivighAyaMtrastotra 166 parAjaya 215 parAzara 167, 240 paribhASAvRtti 34, 35 pariziSTaparva 29 parIkSita 240 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA paryuSaNAkalpa-avacUrNi 62 pavvaka 151 pazupakSI 250 pAiyalacchInAmamAlA 78 pAiyasamahaSNava 96 pAMDavacaritra 174 pAMDavapurANa 74 pAkazAsra 237 pATaNa 104, 169 pATIgaNita 164 pAThodUkhala 88 pANini 4, 16, 77 pANinIyachyAzrayavijJaptilekha 43 pAtrakeA2I 227 pAtrasvAmI 231 pAdapUjya 133 pAdalipta 98 pAdaliptasUrI 149, 205, 206 pAdaliptAcArya 87, 88, 237 pAramadardI 157 pArasIka-bhASAnuzAsana 76 pArAzara 234 pArzvacaMdra 127, 156, 207 pArzvacaMdrasUri 123 pArzvadevagaNi 143 pArzvanAthacarita 20, 120, 121 pArzvanAthacaritra 47 pArzvanAthanAmamAlA 43 pArzvanAthastuti 63 pArthastava 54 pAlakASya 234, 250 pAlyakIrti 16, 21, 134 pAvulUrimalla 162 pAzakakevalI 219 pAzakavidyA 219 pAzakevalI 220 piMgala 133, 136, 145, 149 piMgalaziromaNi 138 piMDavizuddhi-vRtti 144 piTarsana 52 pipIlikAjJAna 204 pipIliyAnANa 204 pizala 70 pItAMbara 189 puNyanaMdana 123 puNyanaMdi 41 puNyasArakathA 51 puNyaharSa 196 punnAgacaMdra 132 puruSa-strIlakSaNa 216 pulindinI 223 puSpadaMta 98, 200 puSpadaMtacaritra 147 puSpAyurveda 226 pUjyapAda 4, 8, 138, 227, 228, 231, 235 pUjyavAhaNagIta 139 pUrNasena 228 pUrvabhava 215 pRthuyaza 195 pRthvIcaMdrasUri 53 paizAcI 69, 73 271 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 pomarAja 108 porAgama 237 prakAzaTIkA 127 prakrAMtAlaMkAra-vRtti 122 prakriyAgrantha 41 prakriyAvatAra 16 prakriyAvRtti 58 prakriyAsaMgraha 19 prajJApanA-tRtIyapadasaMgrahaNI 62 prajJAzramaNa 200 praNaSTalAbhAdi 205 pratApa 157 pratApabhaTTa 96 pratikramaNasUtra-avasUrNi 62 pratimAzataka 103 pratiSThAtilaka 212 pradyumnasUri pa1 prabaMdhakoza 55, 95, 159 prabaMdhazata 154, 155 prabaMdhazatakartA 154 prabodhamAlA 236 prabodhamUrti 51 prabhAcaMdra 9, 10 prabhAvaka-carita 22, 44, 104, 201, 206, pramANanayatattvAloka 104 pramANamImAMsA 29 pramANavAdArtha 195 pramANasundara 121 pramodamANikyagaNi 108 prayogamukhavyAkaraNa 27 praznapaddhati 169 praznaprakAza 206 praznavyAkaraNa 203 praznazataka 175 praznazataka-avasUri 175 praznasundarI 43, 179 praznottaratnAkara 115 prasAdadvAtriMzikA 154 prastAravimaleMdu 140 lAkSaNika sAhitya prahalAdanapura 51 prAkRta 73 prAkRtadIpikA 70, 173 prAkRtapaghavyAkaraNa 73 prAkRtapAThamAlA 75 prAkRtaprabodha 71 prAkRtayukti 66 prAkRtalakSaNa 66 prAkRtalakSaNa-vRtti 67 prAkRtavyAkaraNa-64, 66 prAkRtavyAkaraNa-vRtti 70 prAkRtavyAkRti 71 prAkRta-vRtti para prAkRtavRttiDhuMDhikA 71 prAkRtavRtti-dIpikA 70 prAkRtazabdamahArNava 96 prAkRta-zabdAnuzAsana 72 prAkRta zabdAnuzAsana-vRtti 73 prAkRta-saMskRta-apabhraMkulaka 54 prAkRtasubhASitasaMgraha 126 prANivijJAna 250 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 273 prAyazcittavidhAna 54 priyaMkaranRpakathA 205 prItiSatrizikA 89 premalAbha ra7 premalAbhavyAkaraNa 27 phaviddhipArzvanAthamAhAbhya mahAkAvya 89 phalAphalaviSayaka-praznapatra 178 phaLa 215 phArasIkoza 96 phArasI-dhAturUpAvalI 76 phirojazAha tugalaka 182 pherU 242, 243, 247, 249 bAlabhArata 94, 114 bAlabhASAvyAkaraNasUtravRtti 30 bAlazikSA 62 bAhaDa 105 buddhabhaTTa 243 buddhisAgara 5, 243 buddhisAgarasUri 22, 132 buddhisAgara-vyAkaraNa 22 bRhacchAtistotra-TIkA 91 bRhajjAtaka 168, 191 bRhathripaNikA 53 bRhasparvamAlA 192 bRhastrakriyA 42 bRhadahegnItizAstra 240 bRhavRtti 31 bRhadravRtti-avacUrNikA 33 bRhadravRtti-Tippana 34 bRhavRtti-DhuMDhikA 34 bRhavRtti-dIpikA 34 havRtti-sAroddhAra 33 bRhanyAsa 31 bRhajjAsadurgapadavyAkhyA 31 beDAjAtakavRtti 175 bopadeva 8, 37 brahmagupta 161, 162 brahmadIpa 206 brahmabodha 43 brAhmaphuTasiddhAnta 162 baMkAlasaMhitA 168 baMkAlakAcArya 168 baMgavADI 117 bappabhathrisUri 98, 100 barbara 244 balAkapiccha 13 balAbalasUtra-brahavRtti 30 balAbalasUtra-vRtti 34 balirAmAnaMdasArasaMgraha 187 bAgha 159 bAlacaMdrasUri 23 bAlacikitsA 227 bAlataMtra 200 bAlabodha-vyAkaraNa 25 bhaktAmarastotra 43 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 lAkSaNika sAhitya bhaktAmarastotra-vRtti 126 bhaktilAbha 192 bhagavadgItA 237 bhagavadyAgvAdinI 15 bhaTTa utpala 195 bhaTTikAvya 21 bhadrabAhu 172 bhadrabAhusaMhitA 172 bhadrabAhusvAmI 211 bhadralakSaNa 211 bhadrezvara 4, 200 bhadrezvarasUri 127 bhayaharastotra papa bharata 136, 146, 154, 156 bharatapura 202 bharatezvarabAhubalI-savRtti 93 bhavAnIchaMda 139 bhaviSyadattakathA 45 bhAMDAgArika 215 bhAguri 77, 86 bhAnucaMdra pa8, 19, 241 bhAnucaMdragaNi 45, 90, 116 bhAnucaMdracarita 126 bhAnucaMdranAmamAlA 90 bhAnacaMdrasUri 45 bhAnumeru pa7, 90 bhAnuvijaya 42, 140 bhAmaha 98, 124, 125 bhAratIstotra 121 bhAradvAja 240 bhAramallajI 138 bhAvadevasUri 47 bhAvaprabhasUri 194 bhAvaratna 180, 194, 234 bhAvasaptatikA 195 bhAvasena 20 bhAvasena saivigha 50, para bhASATIkA 59. bhASAmaMjarI 75 bhAsarvajJa 27 bhAskarAcArya 161, 193 bhIma 108, 240 bhImadeva 148, 216, 248 bhImapurI 248 bhImapriya 248 bhImavijaya 128 bhISma 240 bhuvanakIrti 187 bhuvanadIpaka 169, 196 bhuvanadIpaka-TIkA 196 bhuvanadIpaka-vRtti 166, 170 bhuvanarAja 194 bhUgarbhaprakAza 164, 249 bhUtabali 9, 200 bhUdhAtu-vRtti 61 bhRgu 229 bhela 229, 234 bhoja 157 bhojadeva 215 bhojarAja 78, 101, 127, 194 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA bhojasAga2 219 ma maMkha 86 maMgalavAda 126 maMjarImakaraMda 75 maMDana 45, 55, 118, 158 maMDanagaNi 206 maMDalakulaka 175 maMDalaprakaraNa 172 maMDalaprakaraNa-TIkA 172 maMtrarAjarahasya 166, 170 maMtrI 215 makaraMdasAraNI 184 magadhasenA 98 maNikalpa 246 maNiparIkSA 43 maNiprakAzikA 19 ativizAla 188 matisAgara 20, 36, 192, 196 madanakAmaratna 220, 227 madanapAla 76 madanasiMha 179 madanasUri 182 madhyamavRtti 30 manoratha 149 manoramA 26 manoramAkahA 133 manva 118 mammaTa 101, 124, 143 mayAzaMkara girajAzaMkara 40, 41 maraNakaraMDiyA 202 maladhArI hemacaMdra 201 malayaMgara 18, 191 malayagirisUri 23 malayaparvata 244 malayavatI 98 malayeMdusUri 183 mallavAdI 4, 49 mallikAmakaraMda 154 mallibhUSaNa 74 malliSeNa 222 malliSaNasUri 171, 222 maSIvicA2 159 masUdI 248 mahAkSapaNaka 94 mahAcaMdra 12 mahAcIna 244 mahAdevastotra 30 mahAdevArya 156 mahAdevIsAraNI 194 mahAnasika 215 mahAbhiSeka 80 mahAbhiSekaTIkA 74 mahArASTra 244 mahAvIracarita 22 mahAvIracariya 132 mahAvIrastuti 79, 88 mahAvIrAcArya 160, 162 mahAvRtti 10 mahimasuMda2 121 275 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 lAkSaNika sAhitya mahimodaya 177, 183, 184, 196 maheMdra 130, 239 maheMdrasUri 27, 85, 182, 183 maheMdrasUri-carita 44 mahezvara 45, 90, 119 mAuradeva 144 mAMDalika 244 mAMDavagaDha 45, 119 mAMDavya 133 mAgadhI 69, 73 mAghacaMdradeva 231 mAgharAjapaddhati 231 mANikyacaMdrasUri 125 mANikyamalla 151 mANijyasUri 197 mAtaMgalIlA 250 mAtRkAprasAda 43 mAdhava 234 mAdhavAnalakAmakaMdalA caupAI 139 mAdhavIya-dhAtuvRtti 19 mAnakIrti 149 mAnatuMgasUri 246 mAnabhadra 34 mAnazekhara 232 mAnasAgarIpaddhati 178 mAnasollAsa 243 mAladeva 120 mAlavA 245 mAlavI mudrA 248 mizraliMgakoza 45 mizraliMganirNaya 45 muMja 136 muMjarAja 78 mukulabhaTTa 143 muktAvalIkoza 92 mugdhamedhAlaMkAra 121 mugdhameghAlaMkAra-vRtti 122 mugdhAvabodha-oNkti 61 mudrAzAstra 247 municaMdrasUri 172 munidevasUri 44 munipati-caupAI 186 munisuMdara 189 munisundarasUri 26, 93 munisuvratacarita 169 munisuvratastava 154 munisena 92 munIzvarasUri pa3 muSTivyAkaraNa 23 muhUrtaciMtAmaNi 171 mUrti 215 mRgapakSizAstra 50 mRgendra 251 meghacandra 151 meghadUta 151 meghadUtasamasyAlekha 43 meghanAtha 231 meghanAda 227 meghamahodaya 179, 219 meghamAlA 205, 207 megharatna pa6, 180 meghavijaya 15, 147, 217, 219 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 277 meghavijayagaNi 43 meghavijayajI 42, 59, 172, 179 medhIvRtti pa6 medapATa 116 merUtuMgasUri para merudaNData- 228 meruvijaya 42, 219 merusuMdara 115, 129 merusundarasUri 152 mevADa 115, 137 maitreyarakSita 7 mokSezvara 55 moDha dinakara 195 motI-kapAsiyA-saMvAda 186 yazoghoSasUri 148 yazodeva 239 yazodhara 240 yazodharacarita 240 yazonaMdinI pa6 yazonaMdI pa6 yazobhadra 9 yazorAjapaddhati 195 yazorAjIpaddhati 184 yazovijayagaNi 103, 126, 137, 178 yazovijayajI 115 yAkinI-mahattarAsUnuM 168 yAtrA 215 yAdava 86 yAdavaprakAza 82 yAdavAlyudaya 154 yAna 214 yAska 77 yukticiMtAmaNi 239 yuktiprabodha 43 yugapradhAna-caupAI 164 yugAdijinacaritrakulaka pa4 yugAdidvAtrizikA 154 yogaciMtAmaNi 91, 229 yogaratnamAlA ra28 yogazata 228 yogazata-vRtti 228 yogazAstra 29 yoginIpura pa3 yaMtrarAja 182 yaMtrarAjaTIkA 182 yakSavarmA 18, 19 yatidinacaryA 120 yatIza 59 yaduvilAsa 154 yadusundaramahAkAvya 121 lAcArya 164 yavananAmamAlA 96 yaza 134 yaza-kIrti 152, 233 yazastilakacandrikA 74 yazastilakacaMpU 6, 240 yazasvatsAgara 184, 195 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 lAkSaNika sAhitya yoniprAbhRta 200, 233 2 raghuvilAsa 154 raNathaMbhora 236 ratnakIrti 41 ratnacaMdra 147, 148 ratnacandrajI 75, 96 ratnacUDa-caupAI 186 ratnapIra 107 ratnaparIkSA 159, 164, 243, 245 ratnapAlakathAnaka 90 ratnaprabhUsUri 99 ratnaprabhA 85 ratnamaMjUSA 130 ratnamaMjUSA-bhASya 132 ratnamaMDanagaNi 121 ratnarSi 15 ratnavizAla 125 ratnazAstra 243 ratnazekharasUri 15, 149, 168, 171, 221 ratnasaMgraha 243 ratnasAgare 88 ratnasAra 25 ratnasiMhasUri 62 ratnasUri 63, 149 ratnAkara 123 ratnAvalI 87, 136, 148 rabhasa 86 ramala 219 ramalavidyA 219 ramalazAstra 43, 219 rayaNAvalI 79, 82, 87 raviprabhasUri 110 rasaciMtAmaNi 230 rasaprayoga ra30 rahasyavRtti 30 rAghavapAMDavIya-dvisaMdhAnamahAkAvya 80 rAghavALyudaya 154 rAjakumArajI 16 rAjakoza-nighaMTu 86 rAjanIti 241 rAjaprazrIyanATyapadabhaMjikA 121 rAjamallajI 138 rAjaratnasUri 149 rAjarSibhaTTa 196 rAjazekhara 17, 113, 134 rAjazekharasUri pa3, 55, 71, 95, 157 rAjasiMha 108, 116 rAjasI pa9 rAjasoma 195 rAjahaMsa 15, 107 rAjA 215 rAjImatI-parityAga 116 rAmacandra 142 rAmacandrasUri 32, 153, 154, 155 rAmavijayagaNi 150 rAyamallAlyudayakAvya 121 rAsiNa 194 rAhaDa 115, 137 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 279 rAhaDapura 116 rAhula 88 riTTadAra 204 rikrasamuccaya 202 riSTadvAra 204 riSTasamuccaya 202 rudraTa 98, 124 rudradAmanuM 97 rudradeva 235, 250 rudrAdigaNavivaraNa 48 rUpakamaMjarI 123 rUpakamAlA 41, 123 rUpacaMdra 123 rUpacaMdrajI 61 rUpamaMjarInAmamAlA 123 rUpamAlA 50 rUparatnamAlA pa7 rUpasiddhi ra0 rohiNI-caritra 147 rohiNImRgAMka 154 la lakSaNa 221, 215 lakSaNa-avacUri 221 lakSaNapaMktikathA 221 lakSaNamAlA 221 lakSaNasaMgraha 221 lakSmI 195 lakSmIkIrti 58 lakSmIcaMdra 187 lakSmInivAsa ra12 lakSmIvallabha 15 lakSmIvijaya 196 lakSya-lakSaNavicAra 221 lagAmI 248 lagnasuddhi 168 lagnakuMDalikA 158 lagnavicAra 175, 176 lagnazuddhi 168 laghu-ahaMnnIti 240 lajAtaka 191 laghujAtaka TIkA 191 laghujaineMdra 12 laghutriSaSTizalAkApuruSacaritra 43 laghunamaskAracakra 166 ladhunyAsa 32 ladhuvRtti 30 laghuvRtti-avacUri 32 laghuvRtti-avacUripariSkAra 30 laghuvyAkhyAnaDhuMDhikA 33 laghuzyAmasuMdara 192 labdhicaMdra 128, 188 labdhicaMdragaNi 177 lambivijaya 183, 196 lalla 167 lAhirI 248 lAkhArANA 248 lAkhApurI 248 lATIsaMhitA 138 lAlacaMdragaNi 140 lAlacaMdrI-paddhati 188 lAbhodaya 187 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 lAvaNyasiMha 111 lAha2 134 lAhora 90 liMgAnuzAsana 21, 23, 29, 39, 83, 86 lIlAvatI 203 lUNakaraNasara 190 lekhalekhanapazcita 127 lokaprakAza 191 va vaMzIdharajI 16 vakroktipaMcAzikA 123 vargIkevalI 206 vajra 17 vajrasenasUri 149 vanamAlA 154 varadarAja 162 varamaMgalikAstotra 121 varuci 4, 150, 228 varAha 167 varAhamihira 168, 171, 191, 195 vargakevalI 206 vardhamAna 52 vardhamAnavidyAkalpa 166, 170 vardhamAnasUri 18, 20, 22, 23, 48, 108, 133, 137, 198, 210 varSaprabodha 43, 172, 179 vallabha 39, 162 vasaMtarAja 196 vasaMtarAjazAkuna-TIkA 196 vasaMtarAjazAkuna-vRtti 90 vasudeva 80 vasudevahiMDI 98, 237 vasuda 45 lAkSaNika sAhitya vastupAla 109, 111, 125 vastupAla-prazasti 173 vastupAlaprazastikAvya 110 vasa 214 vAkyaprakAza 62 vAgbhaTa 105, 115, 137, 229, 234, 235 vAgbhaTAlaMkAra 99, 105, 116 vAgbhaTAlaMkAra-vRtti 106 vAghajI 184 vAcaspati 77, 82, 86 vAdArthanirUpaNa 195 vAdiparvatavaja 20 vAdirAja 20, 108, 116 vAdisiMha 92 vAmana 48, 97, 124, 125 vArANasI 206 vAsaNa 214 vAsavadattA-TIkA 45 vAsavadattA-vRtti athavA vyAkhyA-TIkA 126 vAsuki 206 vAsudevarAja janArdana kazelIka2 84 vAstusAra 164, 242 vAhana 215 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 281 vidhyaparvata 244 vikramacaritra 93 vikramapura 192 vikramasiMha 76 vikramAditya 7, 77 vicArAmRtasaMgraha 62, 201 vijayakIrti 74, 117 vijayacaMdrasUri 34 vijayadeva 219 vijayadeva-nirvANarAsa 43 vijayadevamAhAbhya-vivaraNa 43 vijayadevasUri 114 vijaya ratnasUri 180 vijayarAjasUri 27 vijayarAjeMdrasUri 60, 71, 95 vijayalAvaNyasUri 31, 103, 137 vijayavartI 117 vijayavardhana 61 vijayavimala 15, 37 vijayasuzIlasUri 103 vijayasenasUri 171, 172 vijayAnaMda 51, para vidagdhamukhamaMDana 127 vidagdhamukhamaMDana-avacUri 128 vidagdhamukhamaMDana-avacUrNi 127 vidagdhamukhamaMDana-TIkA 128 vidagdhamukhamaMDana-bAlAvabodha 129 vidagdhamukhamaMDana-vRtti 128 vidyAtilaka 229 vidyAdhara 34 vidyAnaMda 51, para vidyAnaMdavyAkaraNa 26 vidyAnaMdasUri 26 vidyAnaMdI 74 vidyAhema 194 viccitAmaNi pa6 vidhiprapA 54 vinayakuzala 169, 172 vinayacaMdra 84, 113 vinayacaMdrasUri 100, 110 vinayabhUSaNa 36 vinayaratna 128 vinayavijaya 15, 191 vinayavijayagaNi 41, 42 vinayasamudragaNi 125 vinayasAgara 128 vinayasAgarasUri 32, 56 vinayasuMdara pa6, 128, 180 vinItasAgara 45 vibudhacaMdra 165 vibudhacaMdrasUri 170 vibhaktivicAra 46 vimalakIrti 49 virahalAMchana 145 virahAMka 14pa vivAhapaTala 168, 189, 194 vivAhapaTala-bAlAvabodha 194 vivAharatna 190 viviktanAma-saMgraha 90 vividhatIrthakalpa 54 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 lAkSaNika sAhitya viveka 103 vivekakalikA 110 vivekapAipa 110 vivekamaMjarI 151 vivekavilAsa 197, 217, 218 vivekavilAsa-vRtti 90, 101 vivekasamudragaNi 51 vizaladeva 36, 12, 137 vizAkhila 156 vizAlakIrti 58 vizAlarAja 106 vizAlAkSa 240 vizeSAvazyakabhASya 201 vizrAMtividyAdhara 48 vizrAMtividyAdhara-nyAsa 4, 48 vizvatattvaprakAza 20 vizvaprakAza 86 vizvazrIddha-stava 62 vizvalocana-koza 92 viSApahAra-stotra 80, 132 viSNudAsa 193 visaladeva 94, 248 visalapurI 248 visalapriya 248 vihArI 140 vItarAgastotra 30 vInapAla 41 vIratha 206 vIrasena 43, 66, 164 vIrastava 54 vIzayaMtravidhi 43 vRMda 229, 234 vRkSa 214 vRtta 130 vRttajAtisamuccaya 145 vRttijAtisamuccaya-vRtti 146 vRttaprakAza 150 vRttamauktika 43, 140 vRttaratnAkara para, 140, 151 vRttavAda 150 vRtti 58 vRttitrayanibaMdha pa3 vRttivivaraNapaMjikA 55 vRddhaprastAvoktiratnAkara 126 vedAMkuza 29 vedAMgarAya 96 vaijayaMtI 82 vaidyakasAnasaMgraha 229 vaidyakasAroddhAra 91 vaidyavallabha 230 vairAgyazataka 119 vorAri 222 vosarI 40 vyatirekatAtrizikA 154 vyAkaraNa 3 vyAkaraNacatuSkAvacUri 174 vyADi 77, 83, 86 vyutpatti-dIpikA 71 vyutpattiratnAkara 84 vratakathAkoza 74 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 283 zaMkara 157, 193 zakuna 197 zakunadvAra 198 zakuna-nirNaya 196 zakunaratnAvali 198 zakanaratnAvali-kathAkoza 198 zakunarahasya 197 zakunavicAra 198 zakunazAstra 197, 216 zakunasAroddhAra 197. zakunArNava 196 zakunAvali 198 zatadalakamalAlaMkRtalodrapurIyapAnAthastuti 88 zatruMjaya84 zatruMjayakalpakathA 93 zabdacaMdrikA 89 zabdaprakriyA sAdhanI-saralAbhASATIkA 60 zabdaprAbhRta 6 zabdabhUSaNavyAkaraNa 27 zabdabhedanAmamAlA 90 zabdabhedanAmamAlA-vRtti 90 zabdamaNidarpaNa 75 zabdamahArNavanyAsa 31 zabdArNavanyAsa 29 zabda ratnapradIpa 92 zabdaratnAkara 46, 63, 91 zabdalakSma 22 zabdasaMdohasaMgraha 12 zabdAMbudhikoza 95 zabdAMbhojabhAskara 10 zabdAnuzAsana 16, 23 zabdArNava 13, 77 zabdArNavacaMdrikA 14 zabdArNavacaMdrikoddhAra 48 zabdArNavaprakriyA 14 zabdArNavavRtti 26 zabdArNavavyAkaraNa 25, 89 zabdAvatAra-nyAsa 4, 10 zayA 214 zalyatA 227 zAMticandra 121 zAMtinAthacaritra 43, 44 zAMtiprabhasUri 71 zAMtiharSavAcaka 140 zAMba 88 zAkaMbharI 138 zAkaMbharIrAja 148 zAkaTAyana 5, 16 zAkaTAyana-TIkA 20 zAkaTAyana-vyAkaraNa 6, 16 zAkaTAyananAcArya 21 zAradAstotra 54 zAradIyanAmamAlA 10 zAradIyAbhidhAnamAlA 90 zAdeva 156 zArgadhara 189 zAyarapaddhati 27, 79 zAlAkyata- 227 zAlibhadra 124 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 zAlivAhana-caritra 93 zAlihotra 250 zAzvata 86 zilocchvakoza 88 zilogsTa-TIkA 88 zilpazAstra 242 zilpI 214 zivacandra 128 zivapurI-zaMkhezvara-pArzvanAtha-stotra 43 zivazarmasUri 128 zIlabhadrasUri 143 zIlazekharagaNi 141 zIlasiMhasUri 225 zIlAMka 88 zIlAMkasUri 200 zukra 240 zubhacandra 70, 75 zubhacandrasUri 74 zubhavijayajI 114 zubhazIlagaNi 47, 93 zUrpAka 244 zrRMgAramaMjarI 99, 100 zrRMgAramaMDana 15, 119 zrRMgArazataka 119 zrRMgA2ArNavacandrikA 117 zeSanAmamAlA 91 zeSasaMgrahanAmamAlA 91 zobhana 78 zobhanastutiTIkA 45, 79, 126 zaurasenI 69, 73 sainikazAstra,250 zrAdghapratikramaNasUtra-vRtti 144 zrAvakavidhi 79 zrIcaMdrasUri 143 zrIdatta 9 zrIdevI 80 zrIdhara 162, 165 zrInandi 231 zrIpati 165, 170, 192, 236 zrIpatipaddhati 177 zrIprabhasUri 44 zrIvallabha 88 zrIvallabhagaNi 87 lAkSaNika sAhitya zrIsAra 89 zrutakIrti 10, 12, 14 zrutabodha 150 zrutaboTIkA 91 zrutasaMghapUjA 74 zrutasAgara 70, 73 zrutasAgarasUri 221 zreNikacarita 54 zreyAMsajinaprAsAda 84 zvAnaruta 203 zvAnazatrunAdhyAya 208 ma SaTkArakavivaraNa 48 SatriMzikA 162 SapaMcAzaddikumArikAbhiSeka 54 SapaMcAzikA 195 SapaMcAzikA-TIkA 195 padmAmRta-TIkA 74 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA SaDAvazyakaTIkA 54 SabhASAgarbhitanemistava 121 SaSNavatiprakaraNa 239 SaSTizataka 115 SaSTisaMvatsaraphala 191 sa sauNadAra 198 saMkalpa 8 saMkSitakAdambarIkathAnaka 127 saMgamasiMha 206 saMgIta 156 saMgItadIpaka 158 saMgItapArijAta 157 saMgItamaMDana 119, 145, 158 saMgItamakaraMda 157 saMgItaratnAkara 156 saMgItaratnAvalI 158 saMgItazAstra 156 saMgItasamayasAra 156 saMgItasahapiMgala 150, 158 saMgItopaniSat 95, 157 saMgItopaniSatsArodvAra 95, 157 saMgrAmasiMha 62 saMgrAmasiMha sonI 243 saMghatilakasUri 55 saMghadAsagaNi 98, 237 saMjamadeva 202 saMdehaviSauSadhi 54 saMsArAvartta 77 saMhitA 66 sakalacaMdra 107, 121 satyapurIyamaMDanamahAvIrotsAha 78, 26 satyaprabodha 60 satyaharizcandra 154 sadAnaMda 60 saddapAhuDa 5, 6 sadbhAvalAMchana 145 saptapadArthI-TIkA 126 saptasaMdhAna-mahAkAvya 43 saptasmaraNa-TIkA 55 saptasmaraNavRtti 127 saptasmaraNastotraTIkA 45 sabhAzrRMgAra 151 samaMtabhadra 9, 19, 66, 212, 226, 231 samayabhakta 41 samayasundara 139, 190 samayasundaragaNi 95, 107, 123, 152 samayaharSa 49 samarAiccakahA 206 samastaratnaparIkSA 245 285 samAsaprakaraNa 47 samAsAnvaya 107 samitasUri 206 samudrasUri 148 sosI 248 samyaktva-caupAI 186 samyaktvasaptati-vRtti 55 sarasvatI 78 sarasvatIkaMThAbharaNa 101, 127 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 sarasvatIkaMThAbharaNa-vRtti 127 sarasvatI-nighaMTu 86 sarvajinasAdhAraNastotra 62 sarvajJabhaktistava 54 sarvadevasUri 209 sarvavarman 50 sarvasiddhAntaviSamapadaparyAya 144 sarvAnanda 18 sahajakIrti 58, 59, 88 sahajakIrtigaNi 25, 26 sAgaracandra 107, 125, 174 sAgaracandrasUri 21, 41 sAco2 78 sANya 203 sAtavAhana 50, 88 sAdhAraNajinastavana 41 sAdhukIrti 49, 63, 108, 91, 121 sAdhupratikramaNasUtravRtti 54 sAdhurana 84 sAdhurAja 40 sAdhusundaragaNi 46, 63, 91 sAmAcArI 54 sAmudrika 214, 216 sAmudrikatilaka 216 sAmudrikalaharI 218 sAmudrikazAstra 215, 217 sAyaNa 23 sAraMga 27 sAradIpikA-vRtti 125 sArasaMgraha 235 sArasvatamaMDana 45, 55, 119 sArasvatarUpamAlA 57, 121 sArasvatavRtti 89 sArasvatavyAkaraNa 55, 19 sArasvatavyAkaraNa-TIkA 56 sArasvatavyAkaraNa-vRtti 90 sArAvalI 177, 182 sAhimahammada 55 siMdUraprakara 91, 235, 251 siMhatilakasUri 165, 170 siMhadevagaNi 106 siMhanAda 227 siMhala 244 siMhasUri 123, 174 siMhasena 231 siMhAsana battIsI 186 sikkA 248 lAkSaNika sAhitya sittanavAsala 159 siddhajJAna 217 siddhanaMdi 17 sidghapAhuDa 205 siddhapura 62 siddhaprAkRta 205 siddha-bhU-paddhati 164 siddha-bhU-paddhati-TIkA 164 siddhayogamAlA 230 siddharAja 21, 27, 104, 109, 136, 148, 149 siddharAjavarNana 21 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 287 siddharSi 230 siddhasArasvatakavIzvara 78 siddhasArasvata-vyAkaraNa 44 siddhasUri 165 siddhasena 7, 9, 136, 201, 227, 231 siddhahemacandrazabdAnuzAsana 27, 49 siddhahemacandrazabdAnuzAsana prAkRta-vyAkaraNa 68 siddhahemacandrazabdAnuzAsana ladhunyAsa 154 siddhahemacandrAnuzAsana 5 siddhahemaprAkRtavRtti 29 siddhahema-bRhat-prakriyA 40 siddhahema-bRhadavRtti 28 siddhahemabRhanyAsa 29 siddhahemalaghuvRtti 28 siddhAMtacandrikA-TIkA 60 siddhAMtacaMdrikA-vyAkaraNa 60 siddhAMtarasAyanakalpa 226 siddhAMtastava 44 siddhAMtAlApakoddhAra 62 siddhAdeza 204 siddhAnaMda para siddhicaMdra 241 siddhicaMdragaNi 45, 126 siyANA 95 sirohI 194 sItA 116 sImaMdharasvAmIstavana 43 suMdaraprakAzazabdArNava 89, 121 suMdarI 78 suMdhA 109 sukRtakIrtikallolinIkAvya 171 sukRtasaMkIrtanakAvya 111 sukhasAgaragaNi 49 sugrIva 222 sudhAkalaza 95, 154, 157 sudhAkalazagaNi 91 sudhI zrRMgAra 171 supAsanAhacariya 211 subodhikA pa8, 128 subodhinI 61 sumatikallola 48 sumatigaNi 92 sumativarSa 192, 193, 196 sumiNaviyAra 209 sumiNasattariyA 209 suraprabha 26 suramIti 243 surasundarIkathA 22 sulhaNa 141, 142, 15ra suviNadAra 209 suvrata 229 suzruta 234, 235 suSeNa ra31 susthitasUri 204 sUktAvalI 114 sUktimuktAvalI 112 sUktiratnAkara 126 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 lAkSaNika sAhitya sUktisaMcaya 239 sUtrakRtAMga-TIkA 200 sUra 149, sUracaMdra 90 sUrata 95, 194 sUraprabhasUri 148 sUrimaMtrapradezavivaraNa 54 sUryaprajJapti 167 sUryasahasranAma 90 se-aniTukArikA 91 senaprazna 115 saitava 133, 136 sainyayAtrA 215 soDhala 234 soDhala 193 soma 105, 245 somakIrti pa3 somacaMdragaNi 151 somatilakasUri 54 somadeva 14, 36 somadevasUri 6, 239 somaprabhAcArya ra3 somamaMtrI 96 somarAjA 159, 249 somavimala 63 somazIla 60 somasuMdarasUri 35, 106, 194 somAditya 113 somezvara 113, 157 somodayagaNi 160 sola-svapra-sajajhAya 186 saubhAgyavijaya 42 saubhAgyasAgara 34, 71 skaMda pa1 skaMdilAcArya 206 staMbhatIrtha 51 staMbhanapArzvanAthastavana 139 stavanaratna 195 strImukti-prakaraNa 17 sthApatya 114 sthUlabhadrasAga 54 svAdivyAkaraNa 36 sAdizabdadIpikA 36 svAdizabdasamuccaya 36, 94, 114 syAdvAdabhASA 115 syAdvAdamaMjarI 55 syAdvAdamuktAvalI 195 syAdvAdaratnAkara 104 syAdvAdopaniSat 239 svapna 209 svapnaciMtAmaNi 210 svapnadvAra 209 svapnapradIpa 210 svapnalakSaNa 210 svapnavicAra 209, 210 svapnazAstra 209 svapnasaptatikA 209 svapnasubhASita 210 svapnAdhikAra 210 svapnAdhyAya 210 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 289 svamAvalI 210. svamASTaka 210 svayaMbhU 68, 136, 143, 144, 149 svayaMbhUjIMdas 142, 144 svayaMbhUveza 134 svayaMbhUvyAkaraNa 68 svarapAhuDa 98 hiMsadeva 250 haMsarAja 231 hanumannighaTuM 86 hammIramadamardanamahAkAvya 27 haragoviMdadAsatrikamacaMda zeTha 96 hari 251 haribala 240 haribhaTTa 193, 196 haribhadra 167, 193 haribhadrasUri 34, 70, 98, 168, 206, 238 harivaMza 207 harizcaMdra 6 harizcaMdragaNi 169 harIta muni 235 haryakSa 151 harSa 136 harSakIrtisUri pa7, 59, 61, 90, 120, 151, 152, 177, 194, 221, 229 harSakula 63, 125 harSakulagaNi 37 harSacaMdra 53 harSaTa 142, 143, 148 harSaratna 192, 193 harSavijayagaNi 48 halAyudha 82, 113, 141, 142 hastakAMDa 207, 211 hastacihnasUtra 218 hastabiMba 218 hastasaMjIvana 43, 217 hasti-Ayurveda 250 hasti-parIkSA 252 hAyanasuMdara 121, 189 hArIta 234 hArItaka 229 hitaruci 230 hiyAla 186 himAlI 186 harakaparIkSA 246 hIrakalaza 185, 186 hIravijayasUri 90, 114 hunga 86 huzaMgagorI 45, 119 hemacaMdra 5, 78, 81, 142, 240 hemacaMdrasUri 21, 27, 38,48, 49, 68, 70, 85, 86, 87, 99, 10, 134, 148, 153, 154, 198 hematilaka 170 hematilakasUri 149 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 lAkSaNika sAhitya hema-nAmamAlA 81 hemaprabhasUri 184, 207 hemaliMgAnuzAsana 39 hemaliMgAnuzAsana-avacUri 39 hemaliMgAnuzAsana-vRtti 39 hemavibhrama-TIkA 36 hemavimala 63 hemavimalasUri 37 hemazabdacaMdrikA 42 hemazabdaprakriyA 42 hemazabdasaMcaya 44 hemazabdasamuccaya 43 hemahaMsagaNi 35, 171 hemAdri 193 haimakArakasamuccaya 44 haimakaumudI 15, 42 haimaDhuDhikA 32 haimadazapAdavizeSa 34 haimadazapAdavizeSArtha 34 haimadIpikA 70 haimadodhakartha 72 haimadhAtupArAyaNa 38 haimadhAtupArAyaNa-vRtti 39 haimanAmamAlA-bIjaka 115 haimaprakAza 42 haimaprakriyA 43 haimaprakriyA-bRhaglAsa 42 haimaprakriyAzabdasamuccaya 43 haimaprAkRtaTuMDhikA 71 haimabRhaprakriyA 41 haimalalaghuprakriyA 41 haimalagvRtti-avacUri 32 haimalagvRttiTuMDhikA 33 haimalaghuvRttidIpikA 33 haimInAmamAlA 84 haimodAharaNavRtti 34 horA 182 horAmakaraMda 188 horAmakaraMda-TIkA 196 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka graMthonI sUci anekAMta (mAsika) saM. jugalakizora mukSAra-vIrasevA-maMdira, dariyAgaMja, - dilhI. AgamonuM digdarzana-hIrAlAla 2. kApaDiyA-vinayacaMdra gulAbacaMda zAha, bhAvanagara, I.sa. 1948. Avazyakaniryukti-Agamodaya samiti, muMbaI, I.sa. 1928 AvazyakavRtti-haribhadrasUri--Agamodaya samiti, mahesANA, I.sa. 1916. kathAsaritsAgara-somadeva-saM. durgAprasAda-nirNayasAgara presa, muMbaI, I.sa. 1930. kAvyamImAMsA-rAjazekhara-saM. sI. DI. dalAla tathA Ara. anantakRSNa zAstrI-gAyakavADa oriyenTala sirIja, baroDA, I.sa.1916. gurnAvalI-munisundarasUri-yazovijaya jaina graMthamAlA, bhAvanagara, I.sa. 1905. graMthabhaMDAra-sUcI-chANI (hastalikhita) jayadAmanuM-velaNakara-haritoSamAlA graMthAvalI, muMbaI, I.sa. 1949. jinaratnakoza-hari dAmodara velaNakara-bhAMDArakara prAcyavidyA saMzodhana maMdira, pUnA, I.sa. 1944. jaina gUrjara kavio-mohanalAla da. desAIjaina zvetAMbara konpharansa, muMbaI, I.sa. 1926. jaina granthAvalI-jaina zvetAMbara kaoNnpharansa, muMbaI, vi. saM. 1965. jaina saMskRta sAhityano itihAsa -hIrAlAla 2. kApaDiyA-muktikamala jaina mohanamAlA, vaDodarA, I.sa. 1956 . jaina satyaprakAza (mAsika)-prakA. cImanalAla go. zAha-amadAvAda jaina sAhitya ane itihAsa-nAthurAma premI-hindI graMtharatna kAryAlaya, muMbaI, I.sa. 1942. Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 lAkSaNika sAhitya jaina sAhityano saMkSipta itihAsa-mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina zvetAMbara kaoNnpharansa, muMbaI, I.sa. 1933 jaina sAhitya saMzodhaka trimAsika)-jinavijayajI-bhArata jaina vidyAlaya, pUnA, I.sa. 1924. jaina siddhAMta bhAskara (SAmAsika)-jaina siddhAMta bhavana, ArA. jesalamera-jaina-bhAMDAgArIyagraMthAnAM sUcIpatrama-saM. sI. DI. dalAla tathA paM. lAlacandrabha. gAMdhI-gAyakavADa oriyenTala sirIja,vaDodarA, I.sa. 1923. jesalamera-jJAnabhaMDAra-sUcI -muni puNyavijayajI (aprakAzita). DelA-graMthabhaMDAra-sUcI-hastalikhita. nibandhanicaya-kalyANavijayajI-kalyANavijaya zAstrasaMgraha samiti, jAlora, I.sa. 1965. pattanastha prAcya jaina bhASkAgArIya graMthasUcI-sI. DI. dalAla tathA lA. bha. gAMdhI-gAyakavADa oriyenTala sirIjha,vaDodarA, I.sa. 1937. pAIyabhASAo ane sAhitya-hIrAlAla 2. kApaDiyA sUrata. purAtattva trimAsika)-gujarAta vidyApITha, amadAvAda. prabandhacittAmaNi-merutulasUri-siMghI jaina graMthamAlA, kalakattA, I.sa. 1933. prabandhapArijAta-kalyANavijayajI-kalyANavijaya zAstra-saMgraha samiti, jAlora, I.sa. 1966. prabhAvaka carita-prabhAcandrasUri-siMghI jaina graMthamAlA, amadAvAda, I.sa. 1940. pramAlama-jinezvarasUri-tattvavivecaka sabhA, amadAvAda. prameyakamalamArtaNDa-prabhAcandrasUri-saM. mahendrakumAra zAstrI-nirNayasAgara presa, muMbaI, I.sa. 1941. prazastisaMgraha mujabalI zAstrI-jaina siddhAMta bhavana, ArA, I.sa. 1942 prAkRta sAhitya kA ItihAsa-jagadIzacandra jaina-caukhambA vidyAbhavana, vArANasI, I.sa. 1961 prAcIna jaina lekhasaMgraha-jinavijayajI-AtmAnaMda jaina sabhAI, bhAvanagara, I.sa. 1921. Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA bhAratIya jyotiSa-nemicandra zAstrI-bhAratIya jJAnapITha, kAzI, I.sa.1952. bhAratIya vidyA (traimAsika)--bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI. bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna--hIrAlAla jaina-madhyapradeza zAsana sAhitya-pariSad, bhopAla, I.sa. 1962. rAjasthAna ke jaina zAstrabhaMDAroMkI graMthasUcI-kastUracanda kAsalIvAla, di. jai. atizaya kSetra, jayapura, I.sa. 1954. lIMbaDIstha hastalikhita jaina jJAnabhaMDAra-sUcIpatra-muni caturavijayajI-- Agamodaya samiti, muMbaI, I.sa. 1928, zabdAnuzAsana-malayagiri--saM. becaradAsa dozI-lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAda, I.sa. 1967. saMskRta vyAkaraNazAstra kA itihAsa--yudhiSThira mImAMsaka--vaidika sAdhanAzrama, deharAdUna, vi. saM. 2007. sarasvatIkaMThAbharaNabhojadeva-saM. kedAranAtha zarmA tathA vA. la. paNazIkara-- nirNayasAgara presa, muMbaI, I.sa. 1964. Annal of the Bhandarkar Oriental Research InstitutePoona, 1931-32. Bhandarkar Mss. Reports-Poona, 1879-80 to 1887-91. Bhandarkar Oriental Research Institute CataloguesPoona. Catalogue of Manuscripts in Punjab Jain BhandarsLahore. 293 Catalogue of Sanskrit and Prakrit Manuscripts-L. D. Bharatiya Sanskriti Vidyamandir, Ahmedabad. Epigraphia Indica-Delhi. History of Classical Literature-Krishnamachary-Madras. Indian Historical Quarterly-Calcutta. Peterson Reports-Royal Asiatic Society, 1882 to 1898, Mumbai. Systems of Sanskrit Grammar-S. K. Belvalkar-Poona, 1915 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (I) girirAjanI godamAM, najare nihALatAM, manane harI letA zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana-samavasaraNa mahAmaMdiranI AcherI jhalaka jagatanA tamAma dharmomAM jaina dharmanI eka mahattA enAM bhavya, alaukika ane adhyAtmabhAvanAthI bharapUra tIrtho che. A tIrtho bhaktanI bhakti, zreSThInI dAnavIratA, sAdhakanI upAsanA ane sAdhujanonI samatAno saMdeza ApIne saMsArasamudra taravA mATe jinabhaktino upadeza Ape che. samagra dezamAM ja nahi balka videzomAM aneka jinAlayo AvelAM che, paraMtu A badhA jinAlayanI yAtrA karIne potAnI bhaktibhAvanAne dhanya karavAnI paLa sahune sAMpaDatI nathI. kyAreka zArIrika ke Arthika zakti na hoya, to kyAreka samaya ke sagavaDano abhAva hoya. AthI ja pAlitANAmAM AvelA zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana ane zrI samavasaraNa mahAmaMdiramAM eka sAthe aneka tIrthonAM darzana ane bhAvapUjanano lAbha maLe che. jANe tIrthonuM saMgamasthAna ja joI lo ! girivara darzana viralA pAve A saMgamasthAna tIrthAdhirAja zrI zatruMjaya girirAja caDatAM ja jamaNI bAju AveluM che. deza ane videzanA khUNe khUNethI pratyeka jaina tIrthAdhirAja zrI zatruMjayanI yAtrA karavAnI sadaiva jhaMkhanA rAkhato hoya che. AthI ja zrI 108 tIrthadarzana bhavana pAlitANAmAM nirmANa karavAmAM AvyuM, jethI siddhagirinI yAtrAe AvanAra yAtrALune anokho tIrthadarzana, vaMdana ane pUjanano dharmamaya suyoga sAMpaDe che. nimittamAtram AnI racanAnuM nimitta surata desAI poLanA zrI suvidhinAtha jinamaMdiramAM zrI desAI poLa peDhInA saMsthApaka dharmaniSTha DAhyAbhAI (kIkAbhAI) ratanacaMda kinArIvALAe taiyAra karAvela zrI 108 jaina tIrthadarzana banyuM. ahIM prAcIna tIrthonA mULanAyakajInA 36 ' 30 iMcanI sAijhanAM citro dIvAla para birAjamAna karavAmAM AvyAM. paramapUjaya dharmarAjA AcArya deva zrI vijayakasUrasUrIzvarajI mahArAja tathA pa. pU. paMnyAsajI (hAla AcArya ma.sA.) zrI caMdrodayavijayajI gaNi mahArAjanI nizrAmAM vi. saM. 2024nA kArataka vada2nA roja enuM udghATana karavAmAM AvyuM. tyArabAda DAhyAbhAIe 108 tIrthono eka paTTa bahAra pADyo. pachI potAnA dIkSA grahaNanA divase ja vi. saM. 2026 poSa suda 11nA 108 tIrthadarzanAvali nAmaka eka Alabama prakAzita karyuM. jemAM 108 tIrthanA mULanAyakajI, derAsara ane temano itihAsa levAmAM Avyo. Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - lokaAdara pAmela AnuM nimitta joIne vi. sa. 2008mAM surendranagaramAM zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana ane zrI samavasaraNa mahAmaMdiranuM nirmANa karavAno nirNaya karyo. pUjya dharmarAjA gurudevazrInI phuraNA thAya che sAkAra zrI 108 jaina tIrthadarzana ane zrI samavasaraNa mahAmaMdira, sarasvatI maMdiranI bAjumAM (bAbunA derAsaranI sAme) vIsa hajAra vAra 400 * 450 phUTa laMbAI-pahoLAIvALI vizALa jamIna para taiyAra karavAmAM AvyuM che. 2500 varSa pahelAM tIrthaMkara paramAtmA zrI mahAvIra svAmI jemAM birAjamAna haze, e samavasaraNa kevuM haze ? jinAgamo, samavasaraNastava Adi prAcIna stavo, stavanomAM ane anyatra paNa samavasaraNa saMbaMdhI ullekha maLe che te ja rIte keTalAya zilpIoe potAnI kalA temaja AgavI sUjhathI enI racanAno khyAla Apyo che, to keTalAMya citrakAroe enAM citra paNa banAvyAM che. pUjya AcAryadeva zrI vijaya kastUrasUrIzvarajI mahArAja potAnA dhyAnamAM zrI samavasaraNanuM ciMtana karatA hatA. A samaye 108 jaina tIrthadarzana goThavavAnI vicAraNA cAlI rahI hatI. evAmAM ekAeka teozrIne eka nUtana vicAra phUryo. emaNe vicAryuM ke samavasaraNa paNa banAvavuM ane temAM 108 tIrtho AvI jAya tevI ramaNIya racanA karavI. evI sarasa goThavaNI karavI ke jethI vartamAna covIzI, 108 pArzvanAthajI, 108 tIrthapaTTo tathA 108 citrapaTTo vagere badhuM ja A saMgamamAM mahAsaMgama banI rahe... samavasaraNanI saphaLatAnA sukAnI pUjya guru bhagavaMto - paramapUjya AcAryadeva zrI vijaya kastUrasUrIzvarajI mahArAjanA paTTadhara paramapUjya AcArya zrI vijaya caMdrodayasUrIzvarajI mahArAjanI zilpa-sthApatya saMbaMdhI sUjha-bUjhanA sahArA sAthenA saMpUrNa mArgadarzana heThaLa pUjya tapasvI muni zrI kuzalacaMdravijayajI ma. sA.nI jahematathI A kArya sArI evI saphaLatAne pAmyuM. temaja A tIrthadhAmanA utthAnamAM mArgadarzana pUjyAcArya mahArAja tathA teozrInA gurubaMdhu pa. pU. AcArya zrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI ma.sA., pa.pU. AcArya zrI vijaya jayacaMdrasUrIzvarajI ma.sA., pa.pU.paM. zrI pramodacaMdravijayajIgaNI ma.sA., pa.pU.paM. zrI ajitacaMdravijayajI gaNi ma.sA., pa.pU.paM. zrI vinItacaMdravijayajI gaNi ma.sA., pa.pU.paM. zrIhUkAracaMdravijayajI gaNi ma.sA., pa.pU.paM. zrI puSpacaMdravijayajI gaNi, 5. zrI somacaMdra vi.ma., pa.pU. munizrI amaracaMdra vi.ma., pa.pU. muni kailAsacaMdra vi.ma., pU. muni zrI rAjacaMdra vi. ma. Adi dharmarAjA pUjaya gurudevanA ziSya-praziSya samudAyano athAka prayatna paNa nimittarUpa banela che. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (III) vizvamAM ajoDa zrI samavasaraNa mahAmaMdira zrI samavasaraNa mahAmaMdira jonArane prathama najare ja jANe AkAzamAMthI UtarI AvyuM hoya tevuM lAge che. jemAM zrI pArzvanAthajI 108, tIrthapaTTo 108 ane citrapaTTo paNa 108 che. tenI UMcAI paNa 108 phUTanI rAkhI che. mahA maMdiramAM pravezatAM zrI nemi-vijJAna-kastUrasUrIzvarajI dharmodyAna Ave che. suMdara kArIgarIthI zobhatuM AkarSaka A pravezadvAra dUrathI ja yAtrALunA manane mohI le che. tenI banne bAju nIkaLatI paththaramAMthI kaMDArela cakronI cakrAvali ane tenI upara paththaramAM ja aMkita akSaronI abhutatA dvAranI zobhAmAM abhivRddhi kare che. dvAranI aMdaranA bhAgamAM eka tarapha paraba ane bIjI bAju vizrAMtigRhanuM suMdara Ayojana vicArela che. hAla yAtriko mATe ThaMDA ane ukALelA pANInI paraba paNa rAkhelI che. lIlA-gulAbI kamaLonI paMkti samavasaraNanI AsapAsa patharAyela kamaLo jevI lAge che. mukhya daravAjAmAM pravezatAM ja jamaNA hAthe eka ajoDa ane advitIya maMdiranA darzana thAya che. traNa gaDha rUpe tenI racanA thaI che. zAstrIya rIte taiyAra karela cAre dizAnA bAra daravAjA, suMdara kamAno, dvArapALo, bAre parSadA, caityavRkSa ane azokavRkSa najare caDhyA vagara rahetAM nathI ane tethI ja Aje zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana ane zrI samavasaraNa mahAmaMdira vizvamAM enI bhavyatA, pavitratA ane mahattAthI khyAtanAma banyuM che. ahIM mAtra jinAlaya ja nahi paraMtu jaina khagoLa, bhUgoLa ane jaina itihAsanI mArmika jhAMkhI thatI hovAthI ja Ane mahAmaMdira kahevAmAM Ave che. prabhudarzanathI mana pAvana bane che mukhya dvAranA uMbaramAM paga mUkatAM ja kyAM pahelA darzana karavA javuM? te vicAramAM mugdha banela (muMjhAto) bhAvika zrI AdinAthadAdAnI bhavyamUrtinA darzanathI te tarapha jatI jAjavalyamAna ArasanI pagathAra dvArA aMdaranA daravAje pahoMcI jAya che ane pahoMcatA ja AMkha TharI jAya che. aho keTalo vizALa Doma ! temaja nAMkhI najare nIrakhI na zakAya eTalo UMco mANekasthaMbha. A mahAmaMdiranI vizvabharamAM sauthI moTI e ja viziSTatA che ke 42 phUTa UMco ane 70 phUTa pahoLo goLa ghummaTa(Doma) paththarathI ja taiyAra thayela che. vIMTI jevA A vartuLAkAramAM 42 phUTa UMco ane 16 phUTa pahoLo aSTamaMgalathI temaja cheka Toca upara UMdhA kamaLanI pAMkhaDIothI suzobhita mANekathaMbha ratnanI jema dIpI UThe che. mANekasthaMbhanI cAre dizAmAM vartamAna covIsa tIrthakaronI bhAvollAsa jagADatI 24 mUrtio birAjamAna che. A covIsamAMthI cAre bAjunA mULanAyaka tIrthaMkara zrI AdinAthajI, zrI zAMtinAthajI, zrI neminAthajI, zrI pArzvanAthajInI 41-41 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (IV) iMcanI AdhyAtmika cetanAne jAgrata karatI pratimAo suMdara pavAsaNa upara birAjamAna che. temaja DomanI goLAImAM cAre dizAmAM kula 27-27nA vibhAgamAM, judAM judAM nAmothI vartamAnamAM prasiddha kula 108 zrI pArzvanAtha prabhunI mUrtio thAMbhalA vinAnI, jhUlatI kamAno upara rahela ghummaTavALI judIjudI mInI (nAnIzI) devakulikAmAM pratikti karela che. dareka prabhunI palAThImAM zrI samavasaraNa maMdiranA pratIka sahita lAMchano kaLAmayatAthI kotaravAmAM Avela che. A rIte eka sAthe thatA 24+ 108 =132 prabhunA darzanathI jIvana-mana pAvana banI jAya che. A che mahAmaMdiranuM AMtaradarzana prabhudarzanathI pAvana pathika prANapyArAM evA aitihAsika tIrthonAM darzana karavA bahAra Ave che. jyAM sAmenI goLAImAM 27-27nA 4 vibhAgamAM bhAratabharanAM 108 tIrthanAM jinAlayo, tenA mULanAyaka bhagavAna, teno itihAsa ane paricaya sAthe, je te tIrthomAM jaIne lIdhela AbehUba tasvIro Adhunika leminezana paddhatithI Arasa para mUkavAmAM Avela che. zrI giririjathI zarU karI rAjayavAra goThavela 108 tIrthapaTTonA darzanathI darzaka jANe te tIrthonI yAtrA karyAno saMtoSa anubhave che. te tIrthapaTTonI sAmenI goLAImAM prabhu zrIvIranA samayathI Ajadina sudhImAM thayelAM. dharma-saMgha-deza ane samAja mATe potAnuM AgavuM samarpaNa karanAra puNyavaMta evA ra7 sAdhu, 27 sAdhvIjI, ra7 zrAvaka ane 27 zrAvikAnAM citro paNa Arasa upara leminezana karI mUkavAmAM AvyAM che. atyAre paNa itihAsanA pAnAM ukelatAM jANavA maLela aitihAsika hakIkato dvArA A citro je rIte benamUna taiyAra karelAM che, te jotAM lAge che ke A citrapaTTo lAgavAthI A mahAmaMdiranI darzanIyatA/aitihAsikatAno ghaNo ja vadhAro thayo che ane sAthe sAthe jaina itihAsamAM eka suvarNapRSThano umero thayo che. mahAmaMdiramAM zilpanI sAthe sAhityanuM gaThana samavasaraNa maMdiranA aMdaranA cAre daravAjA upara tIrthaMkara prabhunA cAra viziSTa vizeSaNone darzAvatA - (1) mahAmAyaNa; (2) mahAgo5; (3) mahAsArthavAha; (4) mahAniryAmakanAM dazyo kalAtmaka rIte kaMDAryA che. vaLI cAre dizAnA cAra mukhya daravAjAnI AjubAjunA be-be blaoNka (rUma) kula ATha bloka suMdara nakazIkAmanAM dvArothI zaNagAryA che. pahelA-bIjA dvAramAM 16 vidyAdevInA, trIjA dvAramAM zubha zukana, cothA dvAramAM cAra zaraNa, cAra sAdhana ane cAra prakAranAM dAnanA; pAMcamA-chaThThA dvAramAM navakAra-vajapaMjaranI vividha mudrAnA ane navakAranA padonAM pratIko, sAtamA dvAramAM ATha pratihArya ane AThamA dvAramAM aSTamaMgalanA Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (V) pratIko jhINavaTabharI dRSTie jotAM najare caDhe che. AThe blokamAM pahelAmAM hamaNAM vahIvaTI oNphIsa che, bIjAmAM gurugaNa pradarzita karatuM bhavya gurumaMdi2 - zrI gautama svAmIjI, pUjya zAsanasamrAT, pUjya zrI vijJAnasUrijI ma.sAM, pUjya dharmarAjA gurudevanI guru pratimA tathA mA cakkesarI ne mA padmAvatInI mUrtiothI dIpe che. jyAre bAkInA bIjA blaoNkamAM atIta, anAgata ne vartamAna covIzIno khyAla paNa ApavAmAM Avaze. zAzvatA tIrthaMkaronA paricaya citronI sAthe 63 zalAkA puruSa, 45 AgamanI pAMca vAcanA, aDhI dvIpa, utsarpiNI - avasarpiNI kALapAMcamA-chaThThA ArAnI temaja zrI vIrapATa paraMparAnI samaja ApatAM citro vagere mUkavAmAM Avaze. mahAmaMdiranuM hRdayaMgama bahAranuM bhavyadarzana, sadehe vicaratA bhAva jinezvara bhagavaMtanI lokottara puNyAino khyAla zrI samavasaraNa mahAmaMdiranA aMdaranA vibhAgonA darzanathI prabhAvita puNyAtmA upara birAjamAna prabhu zrIvIrane vaMdana karavA utkaTa banI bahAra Ave che. tyAM cAre mukhya daravAjA u52 tIrthaMkara prabhunAM cyavana, janma, dIkSA ane nirvANa kalyANakanAM kaMDArelA dazyone, nIkaLatAM jamaNI bAjue paththaramAMthI banAvela, sAkSAt jevI lAgatI gADAmAM rahela UMcI indradhvajAne, vizALa bhIMto upara paththaramAM kaMDArela rAjA dazArNabhadra ne indra mahArAjAnI prabhuvIranA caraNomAM AtmasamarpaNa bhAva prakaTa karatA paTTane, pradakSiNAkAre AgaLa vadhatAM pAchaLanA bhAgamAM zrI neminAtha prabhu ne kRSNa mahArAjA ; zrI pArzvanAthajI, zrI AdinAthajI prabhu ne marudevA mAtAjInA paTTane temaja zrI prabhuvIra pratye saMpUrNa samarpitatA prakaTa karatA zreNika mahArAjanI bhaktinAM dazyone temaja nAnI nAnI vADIone joI prasanna bane che. jyAre yAtrikane pUjA-bhakti karavA mATe jarUriyAtavALu sAdhana joIe, te mATe DAbI bAjue rahela bhaktibhavana tarapha najara jAya che, jyAM Adhunika solAra mazIna dvArA yAtrika mATe garama-ThaMDA pANInI suMdara vyavasthA che ane prabhunI prakSAla pUjA mATe jarUrI pANIno saMcaya samavasaraNanI aMdara rahela TAMkAmAM temaja navA taiyAra thayela kuMDamAM thAya che. yAtrALunI A badhI vyavasthA joI samavasaraNa upara javA mATe pagathiyAM caDhatAM nAnA nAnA pattharanAM kuMbho, kAMgarA, suMdara toraNa-kamAnovALA cAre taraphanA bAre daravAjA, pahelA gaDhamAM paththaramAM kaMDArelA vividha vAhano, bIjA gaDhamAM vibhinna pazu-pakSIo, trIjA gaDhamAM sAdhu-sAdhvI-manuSya-strI-deva-devIonI bAre parSadAne nihALato, to kyAreka viziSTa thAMbhalIe TekaNa upara Teko leto, dhIme dhIme 108 pagathiyAM caDhI upara pahoMce che. jyAM suMdara pavAsaNa upara zrI mahAvIra svAmIjInI sAta hAthanI kAyAne lakSamAM rAkhIne padmAsane beThela 61 / iMcanI pratimA aSTapratihArya sahita Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (V1) cAre dizAmAM birAjamAna che. upara mAtra paththarathI ja nirmANa karela azokavRkSa ane caityavRkSanuM suMdara DALI pAMdaDAM sAthe nirmANa karyuM che. 27 phUTa UMcA ane 37 phUTano vyApa dharAvatA A vRkSanuM vajana aMdAje 500 Tana che. te badhuM vajana vRkSanI vaDavAI jevA dekhAtA totiMga thAMbhalA upara patharAI gayeluM che. pAMgaratA paroDhiye/prabhAte paramAtmAnA pUjakane ahIM anupama Atmika AlAda avanavA anubhava thAya che. A rIte zrI samavasaraNa e mAtra maMdira nahi, balba mahAmaMdira che, jemAM jinazAsananI dhArmika ane AdhyAtmika bhavyatA, zilpa ane raMgarekhAmAM guMjI UThe che.. briI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa TrasTImaMDaLa tathA pustaka prAptisthAna) (1) zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana phona naM. 02848-2492, 2561 zrI samavasaraNa mahAmaMdira, taLeTI roDa, pAlitANA - 364270 (2) zrI mahendrabhAI khUbacaMda zAha C/o ratanacaMda jorAjI enDa kuM, goDIjI bilDIMga naM. 1, kikA sTrITa, pAyadhUnI, muMbaI-400 002. zrI kAMtilAla ratilAla zAha saradAra sosAyaTI baMgalo, surendranagara - 360001. zrI azvinabhAI zAMtilAla saMghavI kAyastha mahollo, gopIpurA, surata. (5) zrI anilabhAI zAMtilAla gAMdhI 110, mahAkAnta bilDiMga, vI.esa.hospiTala sAme, Azrama roDa, amadAvAda - 380006. (6) zrI mahendrabhAI caMdulAla vakhAriyA C/o vakhAriyA bradharsa, javAharacoka, surendranagara - 363001. (7) zrI harSadarAya premacaMda zAha C/o dharmendra vAsaNa bhaMDAra, mahAtmA gAMdhI roDa, bhAvanagara - 364001. (8) zrI harSadarAya cunIlAla bhArata TreDIMga kaMpanI, 111, TanaTanapurA sTrITa, muMbaI-400009. Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (VII) (9) zrI mukezabhAI jamanAdAsa zAha 36, saMpatarAva sosAyaTI, alakApurI, vaDodarA. (10) zrI ramezabhAI gAThANI 2, svInagara baMgalojha, seTelAITa roDa, somezvara jaina maMdira sAme, amadAvAda-380015 (11) zrI kirITabhAI cunIlAla zAha sI-27, vasuMdharA epArTamenTa, trIje mALe, kRSNanagara, bhAvanagara. * * * * * nIcenA pustaka vikretAo pAsethI paNa zrI jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa prakAzita pustako prApta thaze. (1) sarasvatI pustaka bhaMDAra hAthIkhAnA, ratanapoLa, amadAvAda-1 (2) pArzva prakAzana jhaverIvADa nAkA, rIlIpha roDa, amadAvAda-1 navabhArata sAhityamaMdira zrI mahAvIra svAmI derAsara pAse, gAMdhI roDa, amadAvAda-1 (4) navabhArata sAhityamaMdira 134, prInsesa sTrITa, muMbaI-400002 (5) sevaMtIlAla vI. jaina 20, mahAjana galI, pahele mALe, jhaverI bajAra, muMbaI-400002 (3) Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrInemi-vijJAna-kasUrasUri graMtha zreNI krama graMthanuM nAma 1. prAkRta vijJAna bALa pothI - 1 2. prAkRta vijJAna bALa pothI - 2 3. prAkRta vijJAna bALa pothI - 3 4. prAkRta vijJAna bALa pothI - 4 5. zrI vIza sthAnaka tapa ArAdhanA vidhi 6. zrI vIza sthAnaka tapa (kathAo sahita) 7. zrI vIza sthAnakanI kathAo 8. vaMdu jina covIza 9. bhakti vaibhava 10. prAkRta vijJAna saMkSepa 11. he jInA jAgIza 12. pratiSThA kalpa- aMjana zalAkA-pratiSThAvidhi (dvitIyAvRti) 13. dazavaikAlikasUtram 14. karmaprakRti bhAga-3 15. mauna ekAdazI parva 16. abhidhAna cintAmaNi nAmamAlA 17. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-1 - aMga Agama 18. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-2 - aMgabAhya Agamo 19. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-3- Agamika vyAkhyAo 20. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-4 - karma sAhitya-Agamika prakaraNa 21. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-5 - lAkSaNika sAhitya 22. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-6 - kAvya sAhitya 23. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-7 - kannaDa-tAmila, marAThI 24. pramANa mImAMsA svopajJavRtti sahita, gujarAtI anuvAda sahita 25. jaina dharma-darzana, mohanalAla mehatA(gujarAtI anuvAda) Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yolaNakarAsusayara menAsuragANArA saNAvayAsaudakiNayAmAkaDa sunAyavAdanAmavamlAkAAdyAvAzihAdiramamAmAlinAzanamAlavaNasa maryaNayAmAkamA mAnanAmamAtra nAjiyamanisnAna naka phAsAvarAvAmAnavamAnAlAyacalAkalAMganAnaTanaTanaTIpAvaDA kaMpanamammAnajinAnakAdavanAmavamAnavAminAkArayAmAmajhanADA sukaNAmavATavAjInarUtumasuhAyAnabahavAzasaktimAtinAsakrama vidanAAyAvarudvamanAsayAkumAvApuravamajhAnAzasunAmocaka vAkAlinAnAbhiva dhyanayanazAnArune nasvamonikatAkovAnakajanamAkSisAmAkSiNAminAema vAcAvanasAsisAAlarAhimamanasokasaNAzmazAlinIlakula mizdhapauzinAsuravAsAnabhisAdAvavAsasejamA tyakanyANamiDiyAyamanamamamAna vijamAvAyabhAyadana mimameDalAujayAzisvAsaMsvakavAvApanAkikapienaya abarAvadhAnavAna bAkAyadANavAcana gAzcayAunakAlA kAjamAnamAyAnaH zAnadyamAnaHntiAna mAvayavATaramadhiyANDanijalyAvayayAkaniekajunadhAnApamAna sAkasamAsAhazAmayavadAnAnAkAzalAjAvAdAyAsatvAsarAvAlayazapa dAvAdAmahAmAraNAdanAvidyamAyAnaharakatAvAkavAyAdhAvAja timathAvivamAnAranacyAkachinoTAjamAyaDijavAniyamApI tapayamavAjamathurA TiDAnAgAvATa khAmakAbhAnA nAmayimAnArmanabhi nanApamayanIyama azAjamApazyAsivanAsikAzAkAnaranikhasAdayAvarmina dAravadha ziviramAvadhIcA vidyamAnarAdhAmasamAdhinAmAdiMDakA mAmadhAmaciganavamacijAnanAbApinAtigAvAcamAranA pisAyAvinAmAnimAtaghyAyAlayAhAvayajanunAvayAsa dAbaNDAnAnavamAyApivikAzanAsAyAvichAnichApikAyA dhArAnAmAsamaTa yAdavamAzidhAni nasikabhivazvAsa navayAnAsTadA iyanAsAkaNAlAdeyajamInasamavivAvimAniyaanel sAnimAvilAvAlayabavAlabAlAnAMyAbAsAmavAdhAdavasavAsana suvAnavivAhamadajAlIyAnalisimAnAyasanamanazpanA lAlayivakakiAvAsAnidhiAkasamAdhavanArajhuramA sAmAlima mayAnAmivavikSanamaH rAnamantavavAhAsyAsa ikaoNnadhAsayatrAsamAna USninisAyamA kAyanAunanAyanAdhigasavamaMgamAnaviSyAyavAcAyaNanAbamavarmayAna livivajJAnapaTAnAjAsAmiyAjadamAvasanidhivanArabaliyAmAkA mApinArAyavyativaninAdhapramadyAnAnAlAmamAvayAcakAMcA mAnavAzkArAnAkAnavApANAdhijanAnadinarAzyatyayuka caMgAmAnayAviSayayAmAsAraDojAgaraNayanIyAnivAsasvA www.jainelibraries -For Private &Personal use only.. nAkinaki ranAS Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnapAvaramapAvAjamAna subanasiyArAyajhiNakAusayara paTAkadinInavAminAvarevApAya 2U8LeLeeclee. masajanavAyamAnamA skAzacimaryAyAmAmA JeeLesleevelererane DESEELPEPARlliptaa FeltercellgEJEReEDIOEIN nakhidanAvamahamamAma thimAthisAsvAATinasanAna maTi majjA nAnAmivAdhanAmAninAmAbhiva mirvasamitapaNedanazalArume vasvamAmikamAjhavIviM kaciAvanamAmamA vasiSapadachinA yakavANAmiDiyAyana mikamelAujaryAya yAnara napAtanavaTApInavAja jyAgAmAniAkAvAgAvAcA yaccAdhikANAcayAvinakolA camaNTAdhyAkAjAvAgAdhAtA mizayAutha kaIgAnakolAgipara nayAniAyAjAtAba miAvayavATaramadhiyA sAkasumAsATyazAkyavAnA dAvApravAhImAgaNInalA timAjAvinamAnAyaka mAyAvatImakanaki jiyamaUmApadhumatAjanarAya sAyanAcatAyaTAnAgAnusAra didAyavAjAmakArakAnA akalyisamatAmAyamAnArmanAka yAsuravADahamatAvamapanIyama aAdakhanApazyadayAna sArakhavAyAviramA sAmadhyAmadhinAtakSama pisAbAradhinAjAsamA dAda jJAnavAnakAya Q prastAvAMkA tAvAnAca lAyacAgAmAsamabaMda AdAvidayamAchApA ganjasvinasikabhivati pAlAlitrayAnAsTAra iyamAlAmAyA kavimanuzavalAvA jhuvAnavavavaDi khaavtsy| manAcanAnaddhimApavAdamAnamavAra buvAnanavanAnAmayAnAnimavavidhAvanamA likAmAnimAnIyAnasannavAmAna mAkhyAgivilAdhikAnathyamayazvAmAna nAsanamAUyAninimmAyaka kAyanAnadAyamAjika sivikvAnaspadAvAnAbAda sAdhinAsAyalivaninA mAnavAikAganAjAnakAya vAmAnandhayAviSayayA align-international On Piles Personal use only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI 108 jaina tIrtha darzana bhavana-samavasaraNa mahAmaMdira - pAlItANA