Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIvardhamAna-satya-nIti-darSavari jainagranthamAlA puSpa-3 // AcAryazrI munisumdarasUrIzvarakRta adhyAtmakalpadruma hindI bhASAntara sampAdaka anuyogAcArya (paMnyAsa) zrImAnavijayagaNI,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIvarddhamAna-satya-noti-harSasUrijaina granthamAlA puSpa 3 // OM. arhanamaH suvihita prAcAryazrI vijayanItisUrIzvarapAdapadmabhyo nmH|| yugavara sahasrAvadhAnI vAdIgokulaSaMDha AcAryazrI munisundarasUrIzvaramahArAjaviracita adhyAtmakalpadruma hindIbhASAnuvAdaka ku. sumitrasiMha loDhA-jaina-mA~DalagaDha(mevADa) prakAzaka zrI varddhamAna-satya-nIti-harSasUri jaina granthamAlA ke maMtrI dharmarasika zreSThI bhogIlAla sAMkalacaMda rIcIroDa-amadAvAda vIra saM. 2464) prathamAvRti prata 1000 ( vikrama saM. 1994 satya saM. 238 / mUlya 2-8-0 / sana 1938 ki mudraka zeTha devacaMda dAmajI-prAnaMda prinTiMga presa-bhASanagara /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa granthako prakAzita karanemeM Arthika sahAyatA denevAle dAnavIra sadgRhasthoMkI zubha nAmAvalI 500) zeTha phojamalajI karpUracaMdajI-zivagaMja 300) zeTha devIcaMdajI amIcaMdajI-zivagaMja 200) zeTha devIcaMdajI zrIcaMdajI-pAdaralI ( hAla kolhApura) 200) zeTha cunIlAlajI vIsAjI-thAMvalA mAravAr3a 200) zA. cenAjI punamacaMdajI ha. kAlurAmajI-ratalAma 250) muMbai-koTa zAntinAthajIke upAzrayake jJAnadravyameMse paMnyAsazrI kalyANavijayajIgaNIke upadezase mile 100) zeMTha chaganalAla gaNapatadAsa-pumAsiTI tAka0-isameM bAkIke khuTate rupaiye granthamAlAkI orase diye gaye haiN| . . . . pustaka milanekA pattAmahetA nAgaradAsa prAgajIbhAI The0 dozIvADAnI poLamAM-DelAnA upAzraya nIce mu0 amadAvAda
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 00CG 10000 000 00 050 ta ddhiAraka %800POOTOOG0000000000000000RROWCOMCORRODOORae K 0:09808OOOOOOOOOOOODCORPOEBOOKCODIODORREORRORO00000000000000000000000000 ONECTED POSGOPEOPORORSOOROSO9008603 OTHORDPREO52300020201008 AcArya zrI vijayanItisUrIzvarajI mahArAja 8deg00000000004 0000000000 DOO0000000deg0 POOooooo0000 AnaMda presa-bhAvanagara,
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0000000000000000000000 @@@@@@:: 0000000 @000degdegH:0 0 0000 For sAdara samarpaNa raivatAcalatIrthoddhAraka jagatpUjya vizuddhacAritracUDAmaNi prAtaHsmaraNIya suvihitanAmadheya pUjyapAda AcArya zrI vijayanItisUrIzvarajI mahArAja sAheba ke karakamaloM meM ima pustaka ko sAdara samarpaNa karatA hu~ / le0 vinIta sumitrasiMha kI vaMdanA 0000000 @0000 QOJOTORCO600;;
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma-viSayAnukramaNikA zAntarasa 18 21 13 27 mAMgalika anupama sukhake kAraNabhUta zAntarasakA upadeza isa granthake solaha dvAra prathama samatAdhikAra. bhAvanA bhAne nimitta manako upadeza indriyoMkA sukha, samatAkA sukha / sAMsArika jIvake sukha-yatike sukha samatAsukha anubhava karanekA upadeza samatAko bhAvanA ( (Ideal) ) usakA darzana samatAke aMga-cAra bhAvanA cAra bhAvanAoMkA saMkSipta svarUpa ukta cAra bhAvanAoMkA haribhadrasUrikRta SoDazakAnusAra svarUpa prathama maitrI bhAvanAkA svarUpa dvitIya pramoda bhAvanAkA svarUpa tRtIya karuNA bhAvanAkA svarUpa cauthI mAdhyastha bhAvanAkA svarUpa samatAkA dUsarA sAdhana-indriya viSayopara samatA AtmazikSA-vicAra karanekI bhAvazyakatA samatAprAptikA tIsarA sAdhana jJAnIkA lakSaNa apane zatru mitra-svaparako dekhanekA upadeza vastu prahaNa karanese pahile vicAra karanekI bhAvazyakatA 34 44
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 121 rAgadveSase kiye vibhAgapara vicAra AtmA aura dUsarI ktuoMke sambandha vicAra mAtA pitA AdikA kaisA sambandha hai ? samatAko samajhAnevAlakI saMkhyA / sagesambandhiyoM kA sneha svArthI hai, ataH svasvArthasAdhanameM lIna rahanA samatAkA cothA sAdhana hai paudgalika padArthokI asthiratA-svapradarzana maraNapara vicAra-mamatvakA vAstavika svarUpa viSayapara moha-usakA saccA digdarzana-samatAprAptikA upadeza kaSAyakA saccA svarUpa-usake tyAganekA upadeza zokakA saccA svarUpa-usake tyAga karanekA upadeza mohatyAga-samatAmeM praveza samatAdvArakA upasaMhAra-rAgadveSake tyAgakA upadeza dvitIyaH strImamatva-mocanAdhikAraH puruSakI gardana meM baMdhI huI zilA striyoMmeM honevAlI bharamaNIyatA apavitra padArthoM kI durgadha / strI zarIrakA sambandha strImohase isabhava parabhavameM honevAle phaloM kA darzana strIzarIrameM kyA hai usake vicAranekI AvazyakatA bhaviSyakI pIDAoM kA vicAra karake mohako kama karanA strIzarIra, svabhAva aura bhogaphalakA svarUpa lalanA mamatvamocanadvArakA upasaMhAra aura strIkI hIna upameyatA tRtIyo'patyamamatvamocanAdhikAraH putraputrI bandhanarUpa honekA darzana putraputrIke zalyarUma honekA darzana AkSepadvArA putramamatvatyAgakA upadeza apatyapara snehabaddha na honeke tIna kAraNa caturtho dhanamamatvamocanAdhikAraH paisA pApakA hetubhUta hai| dhana aihika aura AmuSmika duHkha paidA karanevAlA hai 123 123 125 127 129 131 133 135 119 140 141 145 147
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 151 154 159 168 171 174 176 181 182 dhanale sukhake badala duHkha adhika hai| dharmake liye dhana ekatra karanA yogya haiM ? upArjita dhanakA vyaya kaise karanA ? dhanase honevAlI aneka prakArakI hAniyeM, aura unakA parityAga kara denekA upadeza mAta kSetrameM dhanavyaya karanekA upadeza __ paMcamo dehamamatvamocanAdhikAraH zarIrakA pApase poSaNa na karanA zarIrarUpI kArAgrahase chUTanekA upadeza zarIra sAdhanase karane yogya karttavyakI ora preraNA dehAzritapanase duHkha, nirAlambanapanase sukha jIva aura sUrike bIcameM huI bAtacIta zarIrakI azuci, svahitagrahaNa zarIra gharako kirAyA aura usakA upayoga zarIrase honevAlA bhAtmahita SaSTho viSayapramAdatyAgAdhikAraH viSayasevanase utpanna honevAle sukha tathA duHkha viSaya pariNAmameM hAnikAraka hai mocasukha aura saMsArasukha duHstra denevAloMkA nizcaya usa uparoka nizcayapara vicAraNA maraNabhaya-pramAdatyAga sukhanimitta sevana karAte viSayomeM duHkha tU kyoM viSayoM meM Asakta hotA hai ? viSayapramAdake tyAgase sukha saptamaH kaSAyatyAgAdhikAraH koSakA pariNAma-usake nigraha karanekI AvazyakatA mAna-ahaMkAratyAga koSa tyAga karanevAle yogIkI mokSaprApti 189 190 192 197 199 201
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 217 219 222 224 225 227 230 233 235 243 245 247 261 kaSAyanigraha kaSAyasevana-asevanake phalapara vicAra kaSAyatyAga-mAnanigraha-bAhubali mAnatyAga-apamAna sahana saMkSepase krodhanigraha SaDaripupara krodha-upasarga karanevAle ke saMga mitratA mAyAnigraha upadeza lobhanigraha upadeza madamatsara nigraha upadeza vizeSatayA irSA na karanA kaSAyase sukRtakA nAza kaSAyase honevAlI hAnikI paramparA madanigraha-khAsa upadeza saMsAravRkSakA mUla kaSAya kaSAyake sahacArI viSayoMkA tyAga kaSAyake sahacArI pramAdakA tyAga thoDA nIce dekhakara cala-upasaMhAra-auddhatya tyAga aSTamaH zAstraguNAdhikAraH UparacoTIkA zAkhAbhyAsa zAstrAbhyAsI pramAdIko upadeza svapUjA nimitta zAstrAbhyAsa karanevAloMke prati paralokahitabuddhirahita abhyAsa karanevAloMko zAna paDhakara kyA karanA ? zAstrAbhyAsa karake saMyama rakhanA kevala abhyAsa karanevAle aura alpAbhyAsI sAdhakame kauna zreSTha hai ? mugdha buddhi vi. paMDita zAstrAbhyAsa-upasaMhAra caturgatike duHkha narakagatike dukha tiryacagatike duHkha devagatike duHkha manuSyagatike duHkha 274 278 280 282 283 285 287 291 292 295 297
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 310 312 318 321 323 uktasthiti darzanakA pariNAma sampUrNadvArakA upasaMhAra . navamazcittadamanAdhikAraH mana dhIvarakA vizvAsa na karanA mana mitrako anukUla hone nimitta prArthanA manapara aMkuzakA sarala upadeza saMsArabhramaNakA hetu-mana manonigraha aura yamaniyama manonipraharahita dAnAdi dharmoMkI nirarthakatA mana siddha kiyA usane saba kucha siddha kiyA manake vazIbhUta huA ki bhaTakA paravaza manavAlako tIna zatruoMkA bhaya mara tarapha ukti parakza manavAlekA bhaviSya manonigraharahita tapa, japa Adi dharma manakA puNya tathA pApake sAtha sambandha vidvAn bhI manonigraha binA narakagAmI hote haiM manonigrahase mokSa manonigrahake kucha upAya manonigrahameM bhAvanAoMkA mAhAtmya dazavA~ vairAgyopadezAdhikAraH mRtyukA daura, usapara jaya aura usapara vicAra AtmAkI puruSArtha se siddhi lokaraMjana aura Atmarajana madatyAga aura zuddha vAsanA tujhako prApta huaA saMyoga dharma karanekI AvazyakatA, usase honevAlA duHkha kSaya adhikArI honekA yatna kara puNyAbhAve parAbhava aura puNyasAdhanakA karaNIyapana pApase duHsa aura usakA tyAgapana . prANipIDA-inake nivAraNa karanakI AvazyakatA 321 340 349
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 s s s . s s 28 8 s 389 s . s - 395 390 338 400 402 mAnA humA sukha-usakA pariNAma pramAdare duHkha zAstragata dRSTAnta apeka indriyase duHkhapara dRSTAnta pramAdakA tyAjyapana mukhaprApti aura huHkhanAzakA upAya sukhaprAvidha upAya-dharma sarvasva sakAma duHkha sahana-usase lAbha pApakramoM meM bhalAI mAnanevAloMke prati tere kRtya aura bhaviSyakA vicAra sahacArI mRtyuse bodha putra, strIyAM sage sambandhiyoM nimitta pApa karanevAloMko upadeza paradezI paMthIkA prema-hitavicAraNA prAtmajAgRti ghore kaSThase DaratA hai aura atyanta kaSTa bhoganeke kArya karatA hai upasaMhAra-pApakA Dara ekAdazo dharmazudhdhupadezAdhikAraH dharmazuddhikA upadeza zuddha puNyajalameM mela-usake nAma paraguNaprazaMsA nijaguNastuti tathA doSa nindApara dhyAna na denA zatruguNaprazaMsA paraguNaprazaMsA guNastutikI apekSA hAnikAraka hai| " zuddha " dharma karanekI AvazyakatA karanevAloMkI svalAtA prazaMsArahita sukRtyakA viziSTapana saguNa prazaMsAse lAbha kucha bhI nahIM hai guNapara matsara karanevAlA-usakI gati zuddha puNya alpa honepara bhI uttama hai, uka artha dRSTAntase batAte haiM bhAva tathA upayoga rahita kriyAse kAyakleza-upasaMhAra .. 408 . 413 414 417 418 120 425 428 439 430
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 439 441 442 448 451 455 dvAdazaH devagurudharmazuddhacAdhikAraH gurutattvakI mukhyatA sadoSa guruke batAye hue dharma bhI sadoSa hote haiM / svayaM Daye aura dUsaraseMko DubAnevAlA kuguru zuddha deva aura dharmakI upAsanA karanekA upadeza kuguruke upadezase kiyA huA dharma bhI niSphala hai bIrako vinati-zAsanameM luTeroMkA bala azuddha deva-guru-dharma-bhaviSyameM cintA azuddha guru mokSaprApti nahIM karA sakatA-dRSTAMta tAttvika hita karanevAlI vastu dharmameM lagAnevAle hI sadhe mAtA-pitA haiM saMpattike kAraNa vipattike kAraNa parabhavameM sukha milane nimitta puNyadhana suguru siMha, kuguru siyAra guruke yoga honepara bhI pramAdako kare vaha nirbhAgI hai devaguru-dharmapara antaraMga prIti vinA janma asAra hai deva-saMghAdi kAryameM dravyavyaya __ trayodazo yatizikSopadezAdhikAraH munirAjakA bhAvanAmaya svarUpa ( An Ideal Munihood.) sAdhuke veza mAtrase mokSa nahIM mila sakatA hai beza mAtrase kucha nahIM mila sakatA hai kevala veza dhAraNa karanevAleko to ulTe doSa prApta hote haiM bAyaveza dhAraNa karane kA phala vartana rahita lokaraMjana, bodhivRkSakI kulhADI, saMsArasamudra meM patana lokasatkArakA hetu, guNa vika gati yatipanakA sukha aura kartavya jJAnI bhI pramAdake vazIbhUta hojAtA hai-isake do kAraNa yatike sAvadha AcaraNa karane meM mRSoktikA doSa yatike sAvadha AcaraNameM pravaMcanakA doSa saMyamake liye yasna na karanevAlako hitabodha . 8 4 . 477 484 485 489 494 495 49. 498
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 521 nirguNa muniko bhaktise use tathA bhaktako kucha phala nahIM ho sakatA haiM 499 nirguNa muniko ulaTA pApabaMdha hotA hai nirguNako honevAlA RNa tathA usakA pariNAma tere kisa guNake liye tU khyAtikI abhilASA karatA hai. ? 505 nirguNI honepara stutikI abhilASA rakkhe usakA phala 508 guNa binA stutikI icchA karanevAlAkA RNa 509 guNa binA vandana pUjanakA phala 510 guNa binA vaMdanapUjana-hitanAzaka 511 stavanakA rahasya-guNArjana 512 bhavAntarakA vicAra-lokaraMjanapara prabhAva parigrahatyAga 516 dharmake nimittase rakhA huA paripraha 518 dharmopakaraNapara mUrchA rakhanA bhI parigraha hai dhoMpakaraNapara bhUrchA-usake doSa dharmopakaraNakA bhAra vahana karAne ke doSa saMyama aura upakaraNakI zobhAkI spardhA parISahasahana-saMvara vinAzI deha-tapa, japa karanA 527 cAritrake kaSTa-nArakI tiryacake kaSTa pramAdajanya sukha-muktikA sukha 530 cAritra niyaMtraNAkA duHkha-garbhAvAsa prAdikA duHkha 530 pariSaha sahana karanekA upadeza ( svavazatAmeM sukha ) pariSaha sahana karaneke zubha phala . . parigrahase dUra bhaganeke bure phala parivaha sahana karayemeM vizeSa zubha phala sukhasAdhya dharmakartavpa-prakArAntara bhAvanA saMyamasthAna-usakA Azraya 540 yogaruMdhanakI AvazyakatA manoyogapara aMkuza-manogupti 548 matsaratyAga nirjarA nimitta pariSaha sahana 526 528
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ yati svarUpa - bhAvadarzana yatiko gRhasthakI cintA na karanI cAhiye gRhasthacintA ke phala terI pratijJA terI. vyavahAra prakaTa prazasta sAvadha karmo kA phala niSpuNyakI ceSTA uddhava vartana-adhama phala cAritraprApti - pramAdatyAga bodhibIja prApti - Atmahita sAdhana zatruoMke nAma sAmagrI- unakA upayoga saMyamakI virAdhanA na karanA saMgama se sukha-pramAdase usakA nAza saMyamakA phala - aihika AmuSmika - upasaMhAra caturdazo mithyAtvAdinirodhAdhikAraH cahetukA saMvara kara manonigraha - taMdula matsya manovega-prasajJacandra manakI- apravRtti-sthiratA suniyaMtrita manabAle pavitra mahAtmA vacana apravRti- niravadya vacana niravadyavacana - vasurAjA durvAcAkA bhayaMkara pariNAma tIrthakara mahArAjA aura vacanaguptikI AdeyatA kAyasaMvara- kachuoM kA dRSTAnta kAyAkI pravRtti - kAyAkA zubha vyApAra zrotrendriya saMvara turindriyasaMbara ghrANendriyasaMvara rasendriyasaMbara sparzanendriya saMyama bastisaMyama 553 554 556 - 557 558 560 562 563 .. 564 565 -- 568 569 580 585 587 591 . 593 : 594 595 601 603 ja 605 605 606 607 608 zz 11
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ samudAyase pAcoM indriyoM ke saMvarakA upadeza kabhAgasaMvara-karaTa aura utkaraTa - kriyAvaMtakI zubhayogameM prakRti honI cAhiye isake kAraNa manuyogake saMbarakI pradhAnatA : ni:saMgatA aura saMvara-upasaMhAra paMcadazaH zubhavRtizikSopadezAdhikAra AvazyakakriyA karanA sapalyA karanA zIzaga-yoga-upasarga-samiti-gupti sApyAya-AmamArya-bhikSA Adi upadeza-vihAra sAsmanirIkSaNa pariNAma spIbhavarjana-yoganirmalatA bhAvanA-Atmalaya mohake-subhaToMkA parAjaya rupasahAra-zuddhapravRtti karanevAle kI gati SoDazaH sAmyasarvasvAdhikAraH samasAphala-mokSasaMpatti prIiyAtyAga yaha samatAbIja ekhake mUla-samatA mamatA samasAkI bAnagI-phalAvApti amalAke kAraNarUpa padArthoMkA sevana kara yaha andha samatArasakI vAnamI bharSa, nAma, viSaya, prayojana smasaMhAra 3 31 655 sabhAmA VOM
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana priya pAThakavRnda eka sAdhAraNa evaM sAMsArika viSayavAsanAoMse andhe prANike liye Izvara evaM Atmika prAptikA patha DhUMr3ha nikAlanA bahudhA kaThina hI nahIM apitu azakyasA hai / usake usa kAryameM kevala usakI ajJAnatA hI bAdhaka nahIM hotI apitu kaI anya ter3e bhI usake mArgameM ar3e rahate haiM jo usake dhairyakI prAptimeM bAdhaka siddha hote haiN| aisI dazAmeM usakA kArya tabataka sampanna nahIM hotA jabataka ki koI eka aisI mahAn vibhUti, jo ki usa mArgapara prayANa kara cukI hai, Akara usakA hAtha pakar3a kara use uThAveM aura usakA pathapradarzaka bana use sAMsArika viSayavAsanAoM evaM moha-mAyAke nivir3a banake TeDhepeDhe mArgoMse niSkaMTaka nikAla kara usake vAMchita sthAnako na pahuMcA deM, nahAM para usakI khoja samApta ho jAtI hai aura saba prakArake duHkhoMkA anta ho jAtA hai| yaha prApti yA AtmikaprApti anya zabdoMmeM apane Apako pahacAnanA mAtra hai ( Knowing of the Self as the Real Self kaNThabhUSaNavat nitya prAptikI prApti) . jijJAsu prANiyoMke liye munisundaramUrikI yaha adbhuta kRti eka acUka evaM saccA pathapradarzaka hai / isa granthameM usa mahAna vibhUtine vaha maMtra kUTa 2 kara bharA hai jo ki eka saccAIke pUnArIko sacce Atmika sukha evaM AnandakI asIma sImA taka pahuMcAnemeM sahAyaka ho sakatA hai|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa adhyAtmakalpadrumake mUla kartA paramapUjya sahasAvadhAnI yugapradhAna AcAryazrI munisundarasUrIzvarajI mahArAja haiM jo jagatmeM asAdhAraNa vidvAn mAne jAte haiM / isa granthakA viSaya jitanA gambhIra aura gahana hai utanA hI upayogI bhI haiN| zrIyuta motIcaMda giradharabhAI solisiTarane isa grantharatnakA gurjara bhASAmeM vivecana sahita anuvAda kiyA hai| ise Apane bar3I hI sundara paddhatise likhA hai / tathApi hindI bhASA jAnanevAle usase jitanA cAhe utanA lAbha nahIM uThA sakate / yaha grantha kaI dRSTiyoMse vizeSa upayogI jAnakara anuyogAcArya pUjya paMnyAsajI mahArAja zrI mAnavijayajI gaNine muje isa granthakA hindImeM anuvAda karanekA kahA aura grantha dekhanese mere hRdayameM yaha utkaNThA jAgRta huI ki isa amRtake rasAsvAdanase mere kevala devanAgarI bhASAke alpajJa bandhu bhI kyoM vaMcita rahe ataeva maiMne merI yathAzakti pAribhASika aura kaThina zabdoMse lekhanIko bacAnekA va bhASAko sarala, sAdI va sAmAnya buddhigamya banAnekI ora pUrNa lakSya diyA hai; kyoM ki aise kaThina zabdAdikA upayoga karanese sAhityapracArakA yathArtha lAbha nahIM mila sakatA / bhale hI lekhaka mahAzaya apaneko vidvAn tarIke manA leveM parantu pAThakahitakA sAdhya to prAyaH dUra hI rahatA hai, aura hitAhitako lakSyameM rakhanA to pratyeka lekhakakA sarvaprathama kartavya honA cAhige / yadyapi hame kheda hai ki presakI takaliphoke kAraNa hama ise zighnatayA prakAzita na kara sake / mahAtmAke granthasthita upadeza jijJAsu prANiyoMke liye eka saccA pathapradarzaka bana unako sace evaM zAzvata Atmika sukhakI prApti karAve / itizam / vinIta ku. sumitrasiMha loDA-jaina /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAgamatattvavizArada y nonSTITHAinmensiminimuthiantheme PatrimAdhAsAsAsArAmaTRINityan SANSAR S MB Shah ARTIST. AHMEDABAD ACCIA suvihitanAmadheya paramapUjya prAtaHsmaraNIya AcAryazrI vijayaharSasUrIzvarajI mahArAja. phInIkSa prI. vakarsa, kAlupura TaMkazALa, amaDAsA, *
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAgamarahasyavedI suvihitanAmadheya pUjyapAda, AcAryazrI vijayaharSasarIzvarajI mahArAjakI saMkSipta . .. jIvanaprabhA. marudhara dezameM jodhapura rAjyAntargata jAlora prAntameM thAvalA nAmaka eka prAcIna grAma hai / grAmake IdagIrda khudAikA kAma karate samaya bhUgarbhase nikalI huI kaI prAcIna bhavya jaina-pratimAyeM evaM jaina-mandirake avaziSTa bhAga dRSTigocara hote haiM / isa grAmameM paMcaparameSThI mahAmaMtrasmAraka ausvAlavaMzabhUSaNa asalAjI nAmaka eka sadgRhastha rahate the| unake zIlavatI jainadharmaparAyaNa pativratA bhUrAdevI nAmaka sadguNI bhAryA thii| yathAzakti devagurudharmake ArAdhanA karate bhUrAdevIkI kukSIse vi. saM. 1941 kA phAlguna zuklA paMcamI ko eka putraratna prApta huA / navajAtazizukA nAma hukmAjI rakkhA gayA / hukmAjI para unake mAtA-pitAkA pragAr3ha prema thA, kintu krUra kAlase yaha prema na dekhA gayA aura usane jaba hukmAjI kevala dasa hI varSake the ki unake pitAko unase sadAke liye pRthaka kara unheM pitR-snehase vaMcita kara diyA / hukmAjIke tIna bhAI evaM do bahine aura thI / dallAjI va bhUtAjI do bar3e bhAI the jo kuMkaNadezameM ratnAgirImeM tAmbe-pitalake bartanoMkI dukAna calAte the, tathA sacce motiyoMkA vyaupAra bhI karate the| tIsare choTe bhAIkA nAma kapurajI thaa| .... thAvalAmeM vidyAbhyAsake praryApta mAdhanake abhAvameM hukmAjIkI zikSA ratnAgirImeM (jo zrIpAlacaritrameM ratnadvIpake nAmase prasiddha hai) hone lgii| vahAM unhoMne eka marAThI skulameM zikSA prApta kI va
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaupAra sambandhI Avazyaka jJAna prApta kara vyaupAra karane lge| unake solahave varSameM paira rakhate hI unakA sambandha ( Betrothal ) savarasAvAle motIlAlajIkI suputrIke sAtha kara diyA gayA kintu pANi-grahaNa abhI taka avazeSa thaa| vairAgya aura dIkSA. vahAM bIjApuranivAsI vADIlAlabhAIkI dukAna thI jahAM vyaupAra karanekI icchAse bijApuranivAsI DAyAbhAIkA usa avasara para AnA huA / unakA dhArmika abhyAsa acchA honese vaha rAtrike samayapara apane dainika kAryase nivRta ho vairAgyakI sajjhAye gAyA karate the jisase Asa-pAsa ke rahanevAle vahAM unako sunaneke liye ekatrita hojAyA karate the / hukmAjIko bhI vahAM jAkara vairAgyasajjhAyoMke sunanekA avasara hAtha lgaa| unakI pravRti pahale hI usa ora jhUkI huI hone se unako unhone bar3e dhyAnase sunA evaM manana kiyA / jaba unhoMne dhanAzAlibhadrakakI sajjhAAya sunI aura usameM kahe dhanAzAlIbhadrakakI Rddhi aura tyAgapara manana kiyA to unake manameM cira-sthita vairAgya-bhAvanAko uttejanA milI aura unhoMne dhIre 2 saMsAratyAgakA dRDha nizcaya kiyA aura apanA dIkSA lenekA vicAra DAhyAbhAIke sAmane prakaTa kiyaa| DAhyAbhAIke kuTumbameM bhI eka mAtA, eka bhAI tathA do putriye thiiN| unakI strIke svargavAsa ho jAnese unakA saMsAra-bandhana to prAyaH halakA ho gayA thA; kintu unake kuTumbIjana unase punaH vivAha karane nimitta bAraMbAra Agraha karate rahate the parantu vaha puruSa to dharmake raMgase raJjita tathA saMsArakI asAstose pUrNarUpase paricita thA ataH usane phirase saMsAra bandhanameM na jakaDA jA kara bhAgavatI dIkSA lenekA nizcaya kiyA kintu unakI mAtAkA unapara vizeSa sneha thA.isaliye
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIkSAkI AjJA milanA kaThina thaa| so unhoMne kuTumbiyoMko na janAte hue apane dIkSA-grahaNake vicArako gupta rakkhA aura catusikI samApti para ratnAgIrIse vApIsa apane grAmako na lauTa kara sIdhe surata pahuMce aura vahAM pUrvaparicita pUjya paMnyAsajI mahArAja zrI bhAvavijayajIse tathA pUjya munirAja zrI nItivijayajI mahArAjasAhabase bheTa aura unake sAmane apane dIkSA-grahaNake vicArako pragaTa kiyA / vihArameM pUjya munirAja zrI nItivijayajI mahArAja sAhabane DAhyAbhAIko dIkSita kara unakA nAma muni dAnavijayajI rakkhA (jo paMnyAsa padavIse vibhUSita haiM ) tatpazcAt muni zrI dAnavijayajI guru sAtha vihAra karate 2 chANI Aye aura bar3I dIkSAke yogameM praveza kiyA / baDI dIkSAkA muhUrta nizcaya ho jAne para munizrI dAnavijayajIne baDI dIkSAmeM sAmIla honeke liye vADIlAlabhAIko ratnAgIrI patra bhejA / patra paDha kara vADIlAlabhAIne dIkSA-mahotsavameM sAmIla honeke liye taiyArI kI aura hukmAjIko isakI sUcanA dii| hukmAjI bhI uparokta mahotsavameM sAmila honeko taiyAra hue parantu unake bar3e bhAI dallAjIne unako jAnese manA kiyA tisa para bhI hukmAjI boTake bandara taka jA pahuMce / bahuta jhagaDA honeke bAda dallAjIne vADIlAlase kahA ki tuma mere bhAIko vApIsa yahAM le kara Avoge taba kharceke rupaye dUMgA ataH vADIlAla apane nija kharcase hukmAjIko chANI legyaa| muni zrI dAnavijayajIkI baDI dIkSA hone ke pazcAt pUjya munirAja zrInItivijayajI mahArAja sAhevane chANIse mAlavekI tarapha vihAra kiyaa| mArgameM zrAvakoMke ghara kama honese mahArAjazrIkI preraNAse nADIlAla tathA hukmAjI vihArameM sAtha rahe . / mArgameM mahArAjazrIkI orase vairAgyarasake siMcanase bADIlAlabhAIkI dIkSA lenekI bhAvanA jAgRta huI ataeva mahArAjazrIne
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ unako pUjya munirAjazrI kAntivijayajIke nAmase dokSApradAna kara zrIvIravijayajI nAmase bhUSita kiyA / kucha samaya vyatIta hone para mahArAjazrIke upadezake prabhAvase hukmAjIko dIkSA grahaNa kara lenekI bhAvanA utpanna hui, ataeva unako dAhoda nagara meM samvat 1918 ke phAlguna zuklA 6 ko zubha muhUrtameM dIkSApradAna kara unakA nAma munizrI harSavijayajI rakkhA gayA / kuTumba -milApa va munizrIkI dhairyatA. tatpazcAt munirAja zrI harSavijayajI apane pUjya gurumahArAjake sAtha sAtha vihAra karate hue anukramase jAbuve pahuMce / vahAMpara dIkSAkA samAcAra pAkara unake baDe bhAI bhutAjI tathA muni vIravijayajI saMsArI jeSTa bhrAtA dalasukhabhAi munizrI harSavijayajIko vApisa apane nagarako lauTA lejAne nimijJa Aye, kintu pUjya mahArAjazrIke sundara upadezase santuSTa ho ve zAntipUrvaka vApIsa apane nagarako lauTa gaye / pazcAt mahArAjazrIne vihAra karate karate indora zaharameM praveza kiyaa| vahAM bhI munizrI harSavijayajIke saMsArI bhrAtA bhutAjIne unake mAtuzrIkI preraNAse do tIna anya sAthiyoM ko lekara tathA eka-do kirAyeke pulisameMna ( policemen ) kI madada se munizrI harSavijayajIko unakI icchA ke viruddha bhI jabaradastI lejAnekA bharasaka prayatna kiyA kintu indora nivAsI dharmapremI jaina gRhasthoM kI sahAyatA se unake saba prayatna viphala hue aura pUjya mahArAja sAhabake samajhAnese zAntipUrvaka vApIsa lauTa gaye / vahAMse pUjya mahArAjazrI ujjainakI tarapha vihAra kiyA tathA ujjainake zrIsaMgha ke anunaya vinaMti karane para pUjya mahArAjazrIne usa varSa ujjaina nagarameM cAturmAsa karanA svIkRta kiyA / vahAM bhI munizrI harSavijayajIkI mAtuzrI bhurAde apane jeSTa putra dalAjIkoM saMga le A pahuMcI aura munizrI harSavijayajIko
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane sAtha loTA lejAnekA bharasaka prayatna kiyA kintu saba vyartha / taba usane ujenake zrIsaMghase apane putrako use dIlA denekI prArthanA kI / isa prArthanAne zrIsaMghake samakSa usa samaya eka jaTIla samasyA upasthita kara dii| eka ora pUjya gurumahArAja va dhArmika samasyA thI va dUsarI ora mAtR hRdaya ! kaI vidvAn va anubhavI puruSoMne apane apane vicAroMko bhASaNake rUpameM samasta zrotAoMke sAmane rakkhe va antameM isa nirNaya para pahuMce ki svayaM muni zrIharSavijayajIse prArthanA kI nAya ki donoM pakSoMmeMse jisako acchA samajhate ho zrIsaMghake sAmane usIkI tarapha jA kara baiTha jAya / isa nirNayako sunakara munizrIkA hRdayakamala khila uThA / ve jo vairAgyaraMgameM pUrNarUpase raMga cuke the jinako saMsArakI nissAratAkA saccA bhAna ho gayA thA, bhalA phira sAMsArika moharUpI sarpaNIke caMgulameM kyoM kara phaMsa sakate the / ? unhoMne apane sacce ucca Atmika dhyeyake sAmane mAtR-mohakI kucha bhI paravAha na kI / ve nirbhayatApUrvaka sarva darzakoMke sAmane apane gurumahArAjake caraNoMmeM baiTha kara apane dharmarati honekA paricaya diyA / phira kyA thA ? nyAyakI pUrNAhuti huI aura unakI mAtuzrI tathA bhrAtA dalAjIkoM nirAza ho vAposa apane gharake mArgako avalambana lenA pdd'aa| vidyAbhyAsa munizrI harSavijayakA vidyAprema bhI Azcaryajanaka thA / unhoMne samvat 1958 ke ujjaina nagarameM honevAle caturmAsameM hI gurumahArAja dvArA paMcapratikramaNa, pAkSika sUtra, jIvavicAra, navatattva, daMDaka, laghusaMghayaNI Adi dhArmika pustakoMkA abhyAsa kara apanI tIkSNa buddhikA paricaya diyA / caturmAsakI avadhi samApta hone para unhoMne gurumahArAjake saMga ahamadAvAdavAle javerI choTAbhAI ke saMghakI zobhA bar3hA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ne ko usake sAtha pAlItANe padArpaNa kiyA / vahAMse yAtrA karate hue ahamadAbAda padhAre aura sambat 1959 kA cAturmAsa ahamadAbAdameM kiyA / isa caturmAsameM unhoMne haimalaghuprakriyA vyAkaraNakA adhyayana zuru kiyA aura caturmAsakI samApti para gurumahArasnake saMga surata padhAre tathA samvat 1960 kA cAturmAsa vahAM kiyA aura uttarAdhyayanasUtra tathA AcArAMgasUtrakA yoga kiyA / vahAMse prasthAna kara pAlItANemeM padArpaNa kiyA tathA khambat 1961kA cAturmAsa pAlItANemeM vyatIta kiyA / vidyAbhyAsa nimitta vihAra munizrI harSavijayanIko saMskRta bhASAke abhyAsa karanekI utkaTa abhilASA thI kintu gurumahArAja ke saMga unakA bahutasA samaya vihArameM laga jAtA thA isase unako saMskRta bhASAke abhyAsakA samaya bahuta kaThinatAse mila sakatA thA / isaliye unhone gurumahArAja se alaga vihAra karane kI AjJA-pradAna karanekI vinati kii| vinatikI svIkRti prApta kara unhoMne mahesAnA nagarako vihAra kiyA tathA sambat 1962 va 63 kA cAturmAsa vahAM bitAkara yasovijayajI nAmaka pAThazAlAke eka paMDitake pAsa haimalaghuprakriyA vyAkaraNako sArtha samApta kiyA aura abhidhAnaciMtAmaNI koSa ko bhI sArtha kaMThastha kiyA / tatpazcAt ve gurumahArAjake pAsa gaye / aura samvat 1964 kA cAturmAsa unake sAtha rAdhanapurameM kiyA / samvat 1965 kA cAturmAsa ahamadAvAdameM kiyA / tathA isa zAlameM unhoMne kAvyakA abhyAsa zurU kiyA va kalpasUtra tathA mahAnizIthakA yoga hiyA / vahAMse gurumahArAjake sAtha vihAra karate hue bhoMyaNI, pAnasara Adi nagaroMmeM hote hue vizanagara padhAre aura vahAMpara gurumahArAjakI AjJA pAkara munirAjazrI dAnavijayajIke sAtha ahamadAvAda
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ padhAre aura samvata 1967ka cAturmAsa vahAM kiyA / vahAM bhagavAnadAsa paMDitake pAsa karmagranthakI TIkA AdikA abhyAsa kiyA, pazcAt gurumahArAjake pAsa vizanagarameM jAkara jagadIzvara paMDitake pAsa nyAyakA abhyAsa kiyA / phira gurumahArAjake sAtha vIramagAma padhAre / thoDe samaya bAda gurumahArAjakI AjJAse ahamadAvAda padhAre tathA Atmaprabodha granthapara upadeza denA prAraMbha kara sambat 1968kA cAturmAsa vahAM kiyA / dIkSAdAna __ cAturmAsakI samAptipara samvat 1969ke kArtika kRSNA 4 ke dina ratalAmanivAsI mIzrImala cenAjI poravAlako ahamadAbAdarAjapuramai bhAgavatI dIkSA pradAna kara apane ziSyarUpase zobhita kiyA aura dIkSitakA nAma munizrI mAnavinayamI rakkhA / tatpazcAt vahA~se vihAra kara ve vIramagAma padhAre / kucha kAla taka vahAM birAja kara bAdameM rAdhanapuranivAsI kAnajI bhUradAsako bhAgavatI dIkSA dene nimitta ahamadAvAdako vihAra kiyA aura vahAMse thalathara jAkara kAnajI mUradAsako mahA vadi 10 ke dina apane nAmakI dIkSA pradAna kara dIkSitakA nAma munizrI kalyANavijayajI rakkhA / tatpazcAt vahAMse vihAra kara unhoMne saMkhezvara pArzvanAthakI yAtrA karate hue rAdhanapurameM padArpaNa kiyA / gaNipada aura paMnyAsapada__samvat 1969 ke cAturmAsameM suyagaDAMga, sthAnAMga, samavAyAMga, tathA bhagavatI sUtrake yogavahanakI kriyA kI aura naiyAyika paMDitake pAsa tarkasaMgrahakI nIlakaMTha TIkAkA abhyAsa kiyA / tatpazcAt pUjya paMnyAsajI mahArAjazrI bhAvavijayajI gaNivara tathA pUjya pAvAsa
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI nItivijayajI gaNivarane unakI yogyatA tathA vidvattAko dekhakara saMvat 1970 ke mArgazirSa zuklA 13 ke dina unako. gaNipada arpaNa kiyA aura pUrNimAke dina paMnyAsa pada arpaNa kiyA / usa suavasara para rAdhanapurake saMghakI orase aTThAI mahotsava tathA pAvApurI va meruparvatakI racanA huii| pUrNimAke dina aSTottarI snAtra huA va sAyaMkAlako navakArasI huI / tatpazcAt vahAMse pUjya gurumahArAjake sAtha sAtha vihAra karate hue ApazrIkA pAlItANe padhAranA huA / vahAM kucha samaya taka birAjakara tIrthayAtrA kara phira sihora, valA, bhoyaNI Adi nagaroMmeM hote hue vIramagAmameM padArpaNa kiyA / vahAM ahamadAvAdake zrAvakoMne vAraMvAra vinati karanepara pUjya gurumahArAjakI AjJA lekara paMnyAsazrI harSavijayanI gaNIvara ahamadAvAda padhAre aura samvat 1970 kA cAturmAsa vahIMpara kiyA / isa cAturmAsameM Apane prajJApanAsUtra tathA vastupAla caritrapara kaI sAragarbhita vyAkhyAna diye / cAturmAsakI samApti para Apa gurumahArAjako vandanA karaneke liye pAnasara padhAre aura vahAMse vihAra kara pIche ahamadAvAda padhAre tathA samvat 1971 kA cAturmAsa gurumahArAjake sAtha vahIM para kiyA / vahAMse kapaDavaMja padhAranA huaa| vahAM AgamavAcanAmeM AvazyakasUtra uttarAdhyayana pAI TIkA aura anuyogadvArasUtrakA adhyayana kiyA / vahA~se vihAra kara pethApura padhAre aura samvat 1972kA cAturmAsa vahAMpara kiyA / isa cAtusimeM vyAkhyAnake uparAnta samaya milanepara vizeSAvazyaka mahAbhASyakA adhyayana kiyA / vahAMpara zakaracanda kAlIdAsakI orase aTThAI mahotsava tathA samavasaraNakI racanA kI gii| vahAMse vihAra honepara cANasmA hote hue pATaNa padhAranA huA, jahAMpara eka yA do mahine birAjanA huA /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ punaH dIkSAdAnakA prasaMga . pATaNase pAnasara hote hue bhoyaNI padhAranA huA / vahAMpara samvat 1973ke phAlguna kRSNA 3ke dina zubha muhUrta lIMmaDIke rahIza zA. maNIlAla ujamazIbhAIko unake bhAikI AjJAse bhAgavatI dIkSA pradAna kara unako apane ziSyarUpase grahaNa kiyA aura dIkSitakA nAma munizrI maMgalavijayajI rakkhA / vahAMse vihAra kara tAraMgAjI hote hue vIsanagara padhAre / vahAMpara ahamadAvAdanivAsI zakaracanda bAlAbhAikA dIkSA grahaNa karanekA vicAra honese ve svayaM paMnyAsajI mahArAjake samIpa vinati karaneke liye Aye ata: mahArAjazrI vahAMse vihAra kara ahamadAvAda padhAre aura samvat 1973ke jeSTa zuklA 10ke dina zubha muhUrtameM baDI dhAmadhUmase zeTha haThIbhAI kI vADImeM zakaracanda bAlabhAiko bhAgavatI dIkSA pradAna kara apanA ziSya banAyA aura dIkSitakA nAma munIzrI sumativijayajI rakkhA / vahAM uMjhAke saMghakI orase kai AdamiyoM dvArA vinati honepara mahArAjazrIne uMjhAkI ora vihAra kiyA aura cAturmAsa vahIpara kiyA aura cAturmAsameM upadhAna tapakI kriyA zurU kI aura mAlA pahinAne pazcAt mahArAjazrIne vihAra kara cANasmA hote hue pATaNameM padArpaNa kiyaa| vihAra aura tIrthayAtrA marudhara prAntakI ora vihAra karane nimitta apanI janmabhUmike logoMkI kaI varSoMse AgrahabharI vinaMti honese paMnyAsajI mAhArAja apane pUjya gurumahArAjakI AjJAse pATaNase vihAra kara pAlanapura hote hue AbU girirAjakI yAtrA karate hue jAvAla hokara thAMvalA padhAre / samvat 1974ko cAturmAsa saMgha
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke Agrahase vahI para kiyA / isa cAturmAsameM aThAI mahotsava tathA pUjA-prabhAvanA Adi dhArmika kArya bhI bhalIbhAMti pUrNa hue / vahAM se vihAra kara takhtagaDha, khIvAndI hote hue .varakANAjI, nAMdola, nAMdalAI, ghANerAva, rANakapura tIrthokI yAtrA kara zivagaMma padhAre / vahAM se kuMbhArIyAnI, tAraMgAjI Adike darzana karate hue pATaNa padhAre aura vahAM para dAdAguru vayovRddha pUjya paMnyAsajI mahArAja zrIbhAvavijayagaNivarako vandana kiyA / tatpazcAt vahAMse vihAra kara zrIsaMkhezvara pArzvanAthakI yAtrA kara bhoyaNI hote hue pUjya gurumahArAjake pAsa ahamadAbAda padhAre / samvat 1975kA cAturmAsa vahIM para hAjApaTeLakI poLameM saMvegI upAzrayameM kiyA / isa cAturmAsameM paMnyAsajI mahArAjane vyAkhyAnameM lokaprakAza nAmaka mahAgranthakA vAcana kiyA / tatpazcAt pUjya gurumahArAja zrIvijayanItisUrizvarajIkI AjJAse vihAra kara bhoyaNI, zaMkhezvara hote hue rAdhanapura padhAre aura samvat 1976kA cAturmAsa vahIpara kiyA aura sAdhuko bhagavatIsUtra pddh'aayaa| vahAMse vihAra kara pAlItANe padhAre vahAM siddhagirirAjake darzana kara bhAvanagara mahuve hote hue jUnAgaDha padhAre, vahAM raivatagirIpara neminAthake darzana kara vaMthalI, verAvala hokara prabhAsapATaNa padhAre, vahAM candraprabhasvAmI ke darzana kiyaa| vahAMse mAMgarola, jUnAgaDha, amarelI hote hue pUjya gurumahArAjake samIpa pAlItANe padhAre / samvat 1977kA cAturmAsa vahAM para kiyA aura sAdhuoM ko prajJApanA tathA anuyogadvArasUtrakI vAsanAM pradAna kI / tatpazcAt paMnyAsazrI bahAMse vihAra kara boTAda, lImaDI hote hue vIramagAMva padhAre, vahAM para ahamadAbAdavAhoMkI vimati honese rAmapurA, bhoyaNI, kaDI hote hue ahamadAbAda padhAre va samvat 1978kA cAturmAsa vahAM para milaa|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa cAturmAsameM pahale ke zeSa rahe lokaprakAza granyako vyAkhyAnameM sampUrNa kiyaa| paryuSaNake pazcAt vAdIvetAla zAntisUrista utsarAdhyayanakI TIkA prArambha kI jisa se logoMmeM atyanta dharmabhAvanA kI jAgRtI huI / cAturmAsakI samApti para vahAM se vihAra kara pAnasara, tAraMgA, mahesANA Adi nagaroMmeM hote hue uMjhA padhAre aura saMghakI vinatIse samvat 1979kA cAturmAsa uMjhA meM kiyA / tatpazcAt vahAM se vihAra kara unAvA, deu, mahesANA, pAnasara hote hue pUjya gurumahArAjake sAtha ahamadAbAda padhAre aura samvat 1980 kA cAturmAsa paMnyAsajI mahArAmane mahamadAbAdameM saMvegIyoMke upAzrayameM kiyA aura zeSa rahI uttarAdhyayamakI TIkAko sampUrNa kiyA / usa samaya zeTha sAkalacanda mohanalAlamAI ne pUjya gurumahArAjake sAtha paMnyAsanI mahArAjakA bhI. cAturmAsa badalAyA aura upAzrayameM naMgaDAkI racanA kara aTThAI mahotsava kiyA / phira zivagaMjanivAsI zeTha phojamala bAlAnI kI binati homese mahArAmane pUjya gurumahArAjakI AjJA lekara vihAra karate hue AbU girirAnakI yAtrA kara zivagaMjameM padArpaNa kiyA / vahAM posamahine ke kRSNapakSameM zA. phonamala bAlAjIkI taraphase upadhAnatapakI kriyA prAraMbha karAI jisameM zrAvaka-zrAcikAye saba milA kara karIba 234 puruSa-striyoMne lAbha uThAyA aura mAla mahotsavake prasaMga para karIba pAMca hanAra puruSa-strI ekatra hue| upadhAnatapakI samApti para paMnyAsazrI khivAndI hokara tarUlagaDa padhAre aura saMghake Agrahase sambat 1981kA cAturmAsa kahIMpara kiyA / isa cAturmAsameM javAnamala . kasturacandakI taraphase upavAna tapakI kriyA zurU huI isa meM zrAvaka-zrAvikA kula milA kara kariba 365 strI-puruSoMne lAbha uThAyA aura mAlotsava ke prasana
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ para karIba navahajAra strI-puruSa ekatrita hue / vahAM se rAjamala parakAnIne kezarIyAjI kA saMgha nikAlA usa meM mahArAjasAhaba ko sAtha AnekA bahuta Agraha kiyA gayA isa se saMghameM gaye aura kesariyAjIkI yAtrA kara ratalAmake zrAvakoMkI vinatI honese unake sAtha ratalAma padhAre aura vahAM karIba pacIsa divasa birAje / vahAMse vaDanagara hokara ujjaina padhAre vahAM avaMtI pArzvanAthake darzana kiye / vahAM zarIrakI asvasthatA hone se do mAsa taka birAjanA huaa| tatpazcAt vahAMse vihAra kara vaDanagara padhAre / vahAMindorakI vinati Anese indora pdhaare| vahAM navInanirmita aSTApada parvatakI pratiSThA karAI / usa prasaMgapara aTThAi mahotsava tathA zAntisnAtra hue phira saMghakI vinati honese samvat 1982kA cAturmAsa vahAM kiyaa| vahAMse vihAra kara mAMDavagar3ha, bhopAvarakI yAtrA kara rAjagaDha, dAhoda, godharA, hokara kapaDavaMja padhAre / vahAMpara ahamadAvAdavAloMkI vinati AI isaliye paMnyAsazrI vahAMse vihArakara AMtarasubA, bahIyala, naroDA hokara ahamadAbAda padhAre aura samvat 1983kA cAturmAsa vahAM kiyA / vyAkhyAnameM sthAnaMgasUtrakI vAcanA zurU kii| phira vahAMse vihAra kara zrIzaMkhezvara pArzvanAthajIkI yAtrAkara pUjya guru mahArAjake sAtha rAdhanapura padhAre aura samvam 1984 kA cAturmAsa vahAM kiyA / isa cAturmAsameM sAdhuoMko lokaprakAza, naMdIsUtra tathA prakaraNoMkI vAcanA pradAna kara vahAMse gurumahArAja ke sAtha sAtha vihAra kara junAgaDha, pAlItAne hote hue ahamadAvAda padhAre aura samvat 1985kA cAturmAsa DelAke upAzrayameM kiyA aura vyAkhyAnameM samavAyAMgasUtrakI vAcanA zurU kii| vahAMse vihAra kara pAnasara, mahesANA, tAraMgAjI hote hue kherAlu padhAre / vahAM sIpora gAMvakI vinati Ai isaliye paMnyAsazrI sIpora padhAre aura vahAM saMghakA atyanta Agraha honese
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambat 1986kA cAturmAsa vahAMpara kiyA aura vyAkhyAnameM zrI bhagavatIsUtrakA upadeza diyA / samvat 1987ke kArtika kRSNA aSTamIko munizrI mAnavijayajIgaNiko paMnyAsapada arpaNa kiyA / isa avasara para haThIsiMha paTavAkI orase aTThAi mahotsava, zrIphalakI prabhAvanA tathA navakArasI bhojana huA / tatpazcAt pannyAsajI tAraMgAjI padhAre / vahAM sIporavAlekI orase AMgI, pUjA tathA navakArasI bhojana huaa| vahAMse TeMbA, nAgaramoriyA, pAlanapura hokara AbUkI yAtrA karate hue zivagaMja padhAre / samvat 1987kA cAturmAsa vahI para kiyA / isa cAturmAsameM paMnyAsazrIke upadezase zrI mahAvIra vidyApIThakI sthApanA huI / cAturmAsakI samApti para vihAra kara khivAndI, takhtagaDha hote hue paMcatIrthakI yAtrA kara vAlI pdhaare| vahAMpara pUjya gurumahArAjakA phalodI zighra pahuMcanekA patra pAne para vahAMse vihAra kara pAlI, jodhapura, oziyA hote hue phalodI pdhaare| vahAM AcArya zrIvijayanItisUrIzvarajI mahArAjane unako sambat 1988 kI jeSTa zullA. 6ko AcAryapadase vibhUSita kiyaa| isa avasarapara aThAI mahotsava, samavasaraNa racanA, ujamaNA, zAntisnAtra, navakArasI bhojana Adi dhArmika kArya bar3e dhUmadhAmase hue aura usa varSakA cAturmAsa bhI vahIMpara kiyA aura sAdhuoMko prajJApanA tathA sUryaprajJaptisUtrakI vAcanA pradAna kI / cAturmAsakI samAptipara vihAra kara bikAnera pArzvanAtha phalodI, meDatA, sojata hokara zivagaMja padhAre / vahAM takhtagaDhake saMghakI vinati AI isaliye sambat 1989kA cAturmAsa AcAyazrIne takhtagaDhameM kiyA / cAturmAsake bAda zivagaMja, maDhAra, pAlanapura hokara sAdhusammelanameM ahamadAbAda padhAre aura sammelanakI samAptipara AcAryazrIne bambaIko ora vihAra kiyA aura
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 samvat 1990 kA cAturmAsa gurumahArAjake saMga bambaI goDIjIke upAzrayameM kiyA / cAturmAsa ke bAda ghATakopara, thANA, panavela, khApolI, talegAMva hokara khiDakI pdhaare| vahAM pUnAke seThIye vinati karaneko Aye isaliye bhavya svAgatake sAtha pUnAmeM praveza kiyA aura sambat 1991 kA cAturmAsa bhI nahIM kiyA / isa cAturmAsameM zeTha lIlAcanda jayacandane AcAryamahArAjako vyAkhyAnameM bhagavatIsUtra pharamAnekI binati kI aura isa cAturmAsameM upadhAna tapakI kriyA prArambha kI jisa meM 123 strI-puruSoMne praveza kiyaa| upadhAnatapakI samAptipara mAlotsava ke prasaMgapara zeTha lalacanda jaya candakI orase aThAI mahotsava tathA zAntismAtra, navakArasI aura nyAta bhojana huaa| phira vahAMse vihArake avasarapara AcAryoke upadezase mahesANAnivAsI seTha devacanda haraNacandabhAIme mahArAjazrIko aMtarIkSapArzvanAtha kI yAtrA karAne nimita dasa-bAraha manuSyoMkI eka manDalI banAkara sAtha jAnekI bhAvanA huI / ataH AcArya zrI manDalIke sAtha vihAra karate hue talegAMva, ghoDanadI, ahamadanagara, auraMgAbAda jAlanA, hokara phAlguna zuklA ke dina sIrapura phvAre / vahAM AcAryazrIke padhArane kI sUcanA pAkara bAlApura ke zeTha loga vinati karameko Aye, zarIra ke asvastha honeke kAraNa dasa-bAraha dina vahAM birAjanma huaa| vahAMle AcArya zrIkA pAtura vihAra huA / vahAM Akole gRhasthaloga vinati karaneko Aye isaliye vahAM se AkolA padhAre jahAM unakA baDe dhUmrakAmase bhavya svAgata ke sAtha nagarameM praveza huA, kucha kAla vahAM vyatIta kara bAlApura padhAre : J jahAM ke zrIsaMghane unakA khUba svAgata kiyA aura cAturmAsake liye anunaya vinati kI isaliye samvat 1992kA cAturmAsa vahAMpara
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA / vyAkhyAnameM paMcasUtra aura samarAditya kevalI caritrakA upadeza diyaa| isa cAturmAsameM zeTha lAlacanda khuzAlacandabhAIne AcAryazrIke upadezase upadhAna tapakI kriyA zurU karAI aura mAlotsava ke avasara para bAraha vrata grahaNa kiye| tatpazcAta AcAryazrI vahAMse vihAra kara khAmagAMva, malakApura, bhusAvala, jalagAMva, amalanera Adi gAMvoMmeM dhArmika vyAkhyAna dete hue vyArA, vAMkAnera, bAraDolI, mAMgarola jagaDiyA hote hue bhaDoMca padhAre / zrI saMghakI vinatise samvat 1993kA cAturmAsa vahAM para kiyA aura vyAkhyAnameM bhagavatIsUtrakA upadeza diyA aura upadhAna tapakI kriyAye kraaii| mAlake mahotsava para zAntisnAtra navakArasI Adi dhArmika kArya hue|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 sampara aura ziva pariyAra prabhu mahAvIrI 61 ke pATha para: AcAmedeva zrIvijayasiMha sUrIzvarajI mahArAja huye / tatpaTTe * vizAkhApata kivAvadAra karate anuyogAcArya pAsa zrI satyavijayajI gaNivara hue panyAsa zrI karpUravijayajI gaNivara panyAsa zrI kSamA vijayajI gaNivara panyAsa zrI jinavijayajI gaNivara paMnyAsa zrI uttamacijayajI gaNikara panyAsa zrI padmavijayajI gaNivara paMnyAsa zrI rUpavijayajI gaNivara panyAsa zrI amIvijayajI gaNivara panyAsa zrI saubhAgavijayajI gaNivara paMnyAsa zrI ratnavijayajI gaNivara paMnyAsa zrI bhAvavijayajI gaNivara
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMnyAsapada saM. 1998 kA va. 2 surataH svargavAsa saM. 1979 zrAvaNa zu. 3 pATaNa ... ........ ................... zAntamUrti bAlabrahmacArI prAtaHsmaraNIya paramapUjya svargastha gurudeva anuyogAcArya paMnyAsajI mahArAja zrI bhAvavijayajI gaNivara gurustuti zrutazIlaguNAkIrNaH prazAntazca jitendriyaH // paMnyAsapravaro jIyAt, zrIbhAvavijayo gaNI // FFFFF DOUCLSO manan "mAnasa-bhAvanaga2. ::::: ::::.. . janma vi0 saM. 1900 phA0 zu.8 pATaNa : dIkSA vi. saM. 1932 mAgazIrSa zu. 2 pATaNa
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zrI vijayanItisUrIzvarajI mahArAja AcArya zrI vijayaharSasUrIzvarajI mahArAja paM mAnavijayajI gaNi-------paM. kalyANavijayajI gaNi------paM. maMgalavi0 gaNi-munisumativi0 mu. darzanavi0 muni tIrthavi0 mu. jazavi0 mu kusumavi0mu. durlabhavi0 muni rAmavi0 muni bharatavi0 mu. vinayavi0 muni himmatavi0
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAta. dravyAnuyoga, caraNakaraNAnuyoga, gaNitAnuyoga aura dharmakathAnuyoga ina cAra vibhAgoMmeM dharmazAstrakA samAveza hotA hai| ina cAra anuyogoMmeMse dharmakathAnuyoga bahuta sarala rItise cAra prakArake upadeza karake vizeSatayA bAlajIvoMkI kalpanA anuyoga. zaktipara jabaradasta prabhAva DAlatA hai aura usake prabhAvase caraNakaraNAnuyogadvArA honevAlI kriyAko jJaptike pramANase jIvanako usake dvArA saphala banAtA hai; parantu hetvAbhAsobAlI yuktioM athavA kuyuktioMke zravaNagocara honepara tathA isIprakAra AtmAkA astitva, pRthvIkA anAditva aura sRSTikartatvanirAsa Adi praznoke prasaMgoke upasthita honepara ghabharA jAte haiM; hatAza ho jAte haiM aura kaIbAra kendrameMse haTa jAte haiM / usa samaya caraNakaraNAnuyoga jisakA viSaya kriyAkANDakA hai, jisakA abhyAsa dravyAnuyoga athavA kathAnuyogake abhyAsIko custa banAne meM sahAyabhUta ho sakatA hai, usakI AvazyakatA bahuta kama rahatI hai| navIna abhyAsa Arambha karanevAleko caraNakaraNAnuyogakA viSaya bahuta upayogI siddha nahi hotA hai / gaNitAnuyogakA viSaya bahuta kaThina aura zuSka hai / jisako isa viSayapara svAbhAvikatayA prIti hotI hai usako yaha bahuta AnaMda detA hai aura sAvadhAna banAtA hai; parantu yaha viSaya kabhI bhI sIdhI rItise sarvathA lokapriya nahIM hotA hai, na kabhI ho skegaa| nyAnuyogake viSayakI hakIkata isase dravyAnuyoga tahana bhinna . hI hai| yaha viSaya bahuta hI upayogI hai aura isake anekoM vibhAga hai| buddhibalako majabUta banAnevAlA havyAnuyoga aura usI se utpanna honevAle isa viSayapara zAstrakI mahattA, gaMbhIratA, udAratA aura gahanalAkA AdhAra rahatA hai| mAnasika zaktiyoMmeMse kalpanAzaktikA poSaNa kara mArga .karanevAlA to bAlajIvoMpara hI asara DAla
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakatA hai, parantu tarka-buddhiprajApara prabhAva DAla kara kArya karanevAlA kadAca thoDe samayake liye alpAMzameM yA adhikAMzameM vijaya prApta kare, parantu pariNAmameM to usIkI sampUrNa vijaya hotI hai isake spaSTa karanekI AvazyakatA nahIM hai, kAraNa ki bAlajIvoMko varga ajJAnI hotA hai aura unakA dhArmika tattvajJAna, kathAzravaNa aura IzvarasmaraNameM paripUrNa hotA hai, jabaki buddhimAnoMkA karttavya tattvajJAnake gUDha rahasyoMkoM par3hakara, mananakara, samajhakara unake tAtparyako DhUMDhakara samajhane meM hotA hai| sAmAnya niyamAnusAra aisI dRDha nIMbapara bandhe hue zAstrakI hI jaya honA sambhava hai, parantu vaha kArya usakA dvyAnuyoga kisa sthitimeM hai, kisane batalAyA hai, kisa prakAra batalAyA hai, usakA antima sAdhyabindu kyA hai aura usameM arasparasa rUpase koI virodha hai yA nahIM yaha (ina) praznoMpara avalambita hai / ataeva kisI bhI dharmakI mahattAko samajhaneke liye usake dravyAnuyogakI mahattAko samajhanekI AvazyakatA hotI hai aura usakI kimata bhI usIse hotI hai| isa dravyAnuyogakI mahattA kitanI hai yaha vicArane yogya hai| karmakI zakti, usake baMdhaudyAdi catuSTaya, usake udvartana, saMkramaNa, apavartanAdi prakAra paramANukA svabhAva, nigodakA svarUpa, prAtmadravyakA svarUpa Adi prazna isa anuyogameM kiye gaye haiN| zAstrakArakA kathana hai ki zuddha deva, guru aura dharma Upara zraddhA ho taba hI samakitakI prApti ho sakatI hai aura samakitarahita kriyA to binA aMkoMvAlI zUnyoM ( Zero )ke barAbara hai / isa zraddhAkI sthira rakhanevAlA tatvajJAnatattvabodha hI hai| tattvajJAnase bhAgyahIna huA prANI sahajameM hI zraddhAse praSTa ho jAtA hai, kAraNaki usakI zraddhAkI nIMva gaharI nahIM hotI hai, jabaki buddhimAn vidvAnake sambandhameM aisA nahIM ho sakatA hai| aneka upayogI viSayoMkA varNana karaneke uparAnta zraddhAko sthira rakhanevAleke rUpameM dravyAnuyoga hI adhika upayogI hai| dravyAnuyogakA viSaya bahuta vizAla hai / isake peTe vibhAga meM anekoM upayogI viSayoMkA samAveza ho jAtA hai| pratyeka dharmakA vyavasthApUrvaka abhyAsa, una sabakA paraspara dravyAnuyogameM viSaya samataula, tarka, mImAMsA, dharmazAstra Adi viSaya isIprakAra vastusvabhAvazAstra. Metaphysics
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura nItizAstra Ethics ko samAveza bhI dravyAnuyogameM hotA hai| vastusvabhAvazAstra yaha hamArA saccA dravyAnuyoga hai| bAhya vastu aura Atmika vastuoMkA arasparasa sambandha, eka dUsarepara honevAlI usakI asara aura usakA vAstavika svarUpa dravyAnuyogameM batAyA huA hotA hai / eka jIvakA nigodameMse nikala kara niti prApta karane taka kisa prakAra vikAsa hotA hai, kina kina gatiyoMmeM kaise kaise veza dhAraNa karatA hai, kaise kaise prANiyoMke vicitra prakA. rake sambandhameM AtA hai aura isa saba veza aura sambandhakA vAstavika kAraNa kyA hai, karma aura puruSArtha meM paraspara kyA sambandha hai yaha saba bAte dravyAnuyoga batalAtA hai| vyavahAranItikA viSaya isa hI anuyogameM AtA hai / isase mAlUma hogA ki dravyAnuyoga zabda bahuta vizAla hai aura usameM anekoM viSayoMkA samAveza hotA hai| dravyAnuyogameM sammalita honevAle jina viSayoMko hama dekha cuke haiM unameM eka bahuta agatyakA viSaya adhyAtma zAstrakA hai| 'AtmAnamadhikRtyetyadhyAtmam ' athavA 'AtmanIadhyAtmakA sthAna tyadhyAtmam ' AtmA kyA hai? kauna hai ? usakA viSaya kaisA hai ? usakA paudgalika vastuoMke sAtha kyA sambandha hai? kaisA hai? kitane samaya takakA hai ? usake sage-snehiyoM, mitroM aura sambandhiyoMkA yoga kina kAraNoMse huA hai aura una sabameM vastusvarUpa yathAsthita kyA hai? kaisA pratIta hotA hai ? khoTA svarUpa satya jaisA pratIta hotA hai isakA kyA kAraNa hai ? AtmAkI zuddha dazA kaisI hai ? vaisI kaba huI ? nahI hotI to kaise prApta ho sakatI hai ? usake liye kaisA puruSArtha karanA par3atA hai ? AtmA aura karmakA sambandha kaisA hai ? kaba takakA hai ? ye saba adhyAtma granthake mukhya viSaya haiN| isake sambandhameM aneka prakArako zikSAyeM, sadaguNa grahaNa abhyAtmake viSaya karaneke prasaMga, sthAna aura kAraNa, karmamalako dUra karaneke upAya aura vairAgyavAsita hRdaya karaneke aneka sAdhana adhyAtmake viSayameM varNita hote haiN| bhAvanAkA svarUpa, bhavakI pIr3A, paudgalika padArthokI asthiratA, rAga
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ dveSakA vicitrapana, kAmakA andhapana, krodhakA durjayapana, kaSAyakA kaliSTapana, viSayoMkA virasapana, pApasthAnakoMkA aghogamanapana, premakA anityapana, jIvanako kSaNikapana, Adi aneka viSaya adhyAsmazAstrameM batalAye hue hote haiM / manuSyako manovRttiko barAbara aMkuzameM rakhanevAlA yaha adhyAtma viSaya bahuta agasyakA hai| dravyAnuyogake anekoM viSayoMmeMse hamArA prastuta viSaya adhyAtmakA hai / isase vaha kyA hai ? usake adhikArI kauna haiM ? unake lakSaNa kyA haiM ? isa jamAnemeM isa viSayako kisI bhI prakArase prAvazyakatA hai yA nahIM ? ina bAtoMpara vicAra karanA yahAM prastuta hai| AtmA sambandhI aura usako uddeza karake jo jJAna hotA hai vaha adhyAtmajJAna kahalAtA hai| AtmA kauna hai aura kaisA hai ? aisA prazna sahaja hI meM utpanna ho sakatA hai / isa viSayameM vizeSa utaranese bahuta vistAra ho jAtA hai, parantu jaina zAstrakAra isake sambandhameM AtmAkA svarUpa kyA kahate haiM usako bahuta saMkSepa rUpase dhyAnameM __rakhanA yaha isa granthako samajhanekI prathama sir3hI hai| apane zarIrameM gamana karanekI zakti pairameM nahIM hai, dekhanekI zakti vakSuoMmeM nahIM hai, suMghanekI zakti nAkameM nahIM hai parantu eka aMtaraMga zakti aisI hai jo ina saboMko niyamameM rakhatI hai| yadi aisA na ho to mRta zarIrake bhI paira, nAka aura cakSu hote haiM to phira vaha usakA upayoga kyoM nahIM kara sakatA hai ? isa antaraMga sattAko hI AtmA kahate haiM / vaha jaba nirlepa avasthAko prApta karatI hai taba to taddana zuddha hai aura usake pradeza nirmala aura arUpI haiM, parantu karma pudgalake anAdi sambandhase vaha vicitra vezoMko dhAraNa karatI hai aura isaliye usakA manuSya, tiryaMca, devatA aura nArakI Adi nAma rakkhA jAtA hai, karmake sambandhase hI vaha kAmakrodhAdika karatI haiM aura sukha duHkha sahana karatI hai| usake sAtha lage hue aura jo laga rahe haiM ve saba karma paudgalika hI haiM, unako zaktise AtmAkI zaktikA hAsa ho jAtA haiM aura vaha saMsArameM bhaTakatI hai / vastutaH AtmarakA svarUpa-lakSaNa jJAna, darzana aura cAritramaya hai / sarva vastuoMko tathA svarUpase pratyeka
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya dekhanA, jAnanA aura sthiratA rakhanA, yaha prAtmAke lakSaNa haiM athavA una guNoM aura prAtmAkA abheda hai yaha zuddha dazA karmake kAraNa dabA dI gaI hai; AcchAdana ho gaI hai, Dhaka gaI hai-jaise dIpakapara pardA DAlanese usakA prakAza kama par3atA hai aura adhika parde DAlanese prakAza adhika kama par3atA hai, parantu jaba dekhoM taba andara to dipaka prakAzita hI hai, eka mAtra pardoke haTAnekI zrAva. zyaktA hai; isIprakAra AtmAke sambandhameM bhI samajhe / isa padako haTAnekA kartavya pratyeka prANIkA hai / jaba ye karma tana dUra ho jAte haiM taba isa AtmAne mokSa prApta kara liyA aisA kahA jAtA hai / eka vakta saba koke sAthakA sambandha chUTa jAya aura usako mokSa prApta ho jAya to phira usa AtmAko yahA~ phirase nahI AnA par3atA hai; isase mokSakA sukha avyAbAdha kahalAtA hai / jaba taka yaha jIva saMsArameM hai tabataka isakA strI, putra, ghara, prAbhUSaNapara mamatvabhAva hai aura kAmakrodhAdika karatA hai, yaha saba vibhAvadazA hai; parantu karmAvRtta sthitike kAraNa yaha svabhAvadazA ho jAtI hai / parama vIryasphuraNA karanese yaha jIva apanA zuddha svabhAva pragaTa kara sakatA hai / isa manuSya jIvanakA mukhya uddeza sarva karmoko taddana dUra karanekA athavA aisA honA azakya pratIta hotA ho to karmakA bhAra jitanA ho sake utanA kama karanA hai athavA adhika spaSTa zabdoMmeM kahA jAya to isaprakArakA prayAsa honA cAhiye, kyoM ki isa kAryakI phatahapara hI jindagIkI phatahakA zrAdhAra hai| yadi karma aura AtmA donoM pRthaka pRthaka na hoM aura isakA pUrvabhavake sAtha sambandha na ho to bhinna bhinna prANiyoMmeM janmase dikhAI denevAlA alpa vizeSa jJAnIpana, dhanavAna nirdhanapana zarIrakA prArogya aura rogIpana, mAnasika sthirapana aura asthi. rapana Adi aneka bhinnatAoM aura unake andarako taratamatAoMkA khulAsA dUsarI ora kisI bhI prakArase honA asaMbhava hai / isI. prakAra yadi punarjanma na hoM to isa bhavameM nItike niyamoMko anusaraNa karanekI koI bhI lAlaca nahI rahatI hai, kevala vyavahArameM zreSTha dikhalAI deneke liye nItikA dekhAva karanekI AvazyakatAke sivAya anya koI vizeSa AvazyakatA aisA karaneke liye bAdhya nahI kara sakatI hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ * karmase prAvRta AtmAkA vikAsa isaprakAra hotA hai / vaha apane karmAnusAra Upara car3hatI jAtI hai / anAdi nigodameMse nikala kara, vyavahArarAzimeM Akara pRthvI, ap, tejas, atmA kA vikAsa. vAyu aura vanaspatipana pAkara, do tIna aura cAra indriye prApta kara, pAMca indriyoMvAlA tiryaMca hotA hai aura jaba bhavitavyatAkI kRpA hotI hai aura karmavidhara ho taba manuSya hokara kArya siddha karatI hai| sarva karmose mokSa manuSyagatimeM hI prApta hotA hai| Evolution vikAsa siddhAnta aura jainakI gati-Agatike siddhAntameM eka bar3I bhArI bhinnatA yaha hai ki vikAsavAdaghAle aisA mAnate haiM ki " isa jIvake eka samayapara amuka hada taka pahuMca jAneke pazcAt yaha cAhe jaise bhI kArya kyoM na kareM kintu phira bhI vaha nIce nahIM utara sakatA hai| apanI usI sthitimeM yaha cAhe jitanA kAlakSepa bhI kyoM na kare parantu pichA nahIM jAsakatA hai / eka jIva car3hate car3hate manuSya ho gayA to vaha phira tiryaMca nahIM ho sakatA hai, cAhe jaise pApakarma kyoM na kare to bhI vaha manuSya to hai hI, vahAM vaha jo sukhaduHkha bhogatA hai vaha saba karmAnusAra bhogatA hai / jaina zAstrakAra isa hakIkatake sambandhameM kucha aura bhinna ho bAta batalAte haiM / unakA kahanA hai ki "vikAsa aura apakrAnti sAtha hI sAtha hai / azubhakarma karanese isa jIvakA patana hotA hai aura yadi manuSya mahApApAtmaka kArya kare to paMcendriya tiryaca to kahA rahA parantu ekendriya jaisI adhama gatImeM bhI calA jAtA hai / " isaprakAra jaina zAstrakAra AtmAkI zakti aura usakA karmajanya vikAsa, apakrAnti aura mokSakI prApti hone para sarva karmokA nAza honA mAnate haiM / AtmAmeM ananta zakti honese yaha saba kArya vaha svayaM hI karatA hai| use usameM kisIkI madada, preraNA yA icchAkI AvazyakatA nahI rahatI hai, parantu jo madada yA preraNA hotI hai vaha nimittakAraNarUpa hai / isakI bhI kitaneka aMza taka hI AvazyakatA hotI hai aura isI hetuse isa granthakA prayAsa kiyA gayA hai| nizcayanayakI apekSAe protmA karmase nirlepa hai aura yaha hI usakA svabhAva hai| svarNameM jaise svarNasva tInoM kAloMme bhI rahatA hai, jaba vaha miTTIse AcchAdita khAnameM thA taba bhI usameM svarNatva thA aura jaba usake
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAthase miTTI alaga karadI jAtI hai, tapA kara sApha kiyA jAtA hai, pAsA pADA jAtA hai taba bhI usameM svarNatva maujuda hI rahatA hai / usIprakAra AtmAmeM bhI usakA zuddha Atmatva tInoM kAlameM rahatA hai, parantu vaha apUrva vIryasphUraNAse hI pragaTa ho sakatA hai / jahA~taka pragaTa na ho tabataka usako khAnameM rahe svarNake samAna samajhanA cAhiye / isa jIvakA zuddha svarUpa vaha saba karmose mukta hotA hai taba pragaTa hotA hai, yaha dazA mokSadazA kahalAtI hai / isa sthiti meM jIvakA mUla svabhAva - anantajJAna, darzana, cAritrAdi ananta guNa pragaTa ho jAte haiM / isa sthitiko eka vakta prApta karalene ke pazcAt usameM se kisIkA patana nahIM hotA hai, karmake sAtha phirase sambandha nahI hotA hai aura saMsArake duHkha phirase nahI bhogane par3ate haiM; kAraNa ki kAraNakA AtyaMtika nAza huA honese phirase saMsAra paribhramaNarUpa kAryya niSpanna ho ho nahI sakatA hai / AtmAko nigoda avasthA meM jo duHkha avyaktapanase bhogane par3ate haiM aura nArakI tathA tiryaca gatimeM vyaktapanase jo duHkha bhogane par3ate haiM, unake sAtha yadi mokSameM jo ananta avyAbAdha sukha prApta hotA hai usakI samAnatA kI jAya to mokSakI mahattA sahaja ho meM samajha meM A sakatI hai / AtmA vikAsa isaprakAra hotA hai / isa AtmAke sambandhI jJAnako prApta karanA, usake nityatva, anityatva, Adi dharmokA vicAra karanA, usake guNoMko samajhanA, usake aura pudgala ke sambandhako vicAranA, pudadhyAsma zAstrakA gala aura AtmAmeM bAhya dRSTise mAlUma honevAle abheda athavA aikI bhAvako samajhanA, usake mUla svarUpako yathAsthita prAkArameM samajhanA, usake sambandha anityatvako vicAranA, jIvakA aura anya sage samba ndhiyoMke sambandhako vicAranA, usake anityapanako samajhanA, ghara, paisA aura dUsarI paudgalika vastuSyoMke sAthake sambandhakA vicAra karanA, Adi Adi aneka viSayoMkA samAveza adhyAtmazAstra meM ho jAtA hai / sArAnzameM kahA jAya to AtmA sambandhI sIdhA vicAra karanekA sthAna adhyAtmazAstra hai / yaha dravyAnuyogake peTekA viSaya hai, jaisA ki hama pahile likha cuke haiN| kitane hI cArvAka * sAdhya
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ to AtmAke astitvako bhI svIkAra nahIM karate haiM, unase adhyAsma grantha vAdavivAda karanA nahIM cAhatA hai / adhyAtmagrantha AtmAke Astatvako svIkAra karake hI Age bar3hatA hai / isake sambandhakA vAdavivAda karanekA yogya kSetra tarka-nyAyake grantha haiM / AtmAke nAstitvako mAnanese kitane hetvAbhAsa hote haiM, kudaratake kitane AvirbhAva isase khulAsA hue binA ho par3e rahate haiM-zrAdi bAtoM para takazAstrakI dalIlapuraHsara vivAda nyAyagranthoMmeM calatA hai| yaha grantha adhyAtmakA ho honese isameM bhI AtmAke astitvako svIkAra karake hI calanekI rItikA anukaraNa kiyA gayA hai / AtmaghAda itanA lambA hai ki yadi isakA upodghAtameM varNana kiyA jAya to granthagaurava bahuta ho jAtA hai, isaliye isako chor3a denA par3atA hai| yahAM to kevala mAtra eka hI bAtako dhyAnameM, rakhanekI AvazyakatA hai aura vaha yaha hai ki AtmA binA hama na gati kara sakate haiM, na bola sakate hai aura na zubhAzubha phaloMkA anubhava hI kara sakate haiN| alaga par3e pattharameM athavA zuSka kASThameM aura prANiyoM meM lagnI sambandhI jo milatA hai-vaha bhI eka mAtra AtmAkI anupasthiti aura upasthiti hI ke kAraNabhUta hai / isa gUDha viSayameM adhyAtmagrantha praveza nahIM kara sakate haiM, kAraNa ki aisA karanekI unako AvazyakatA bhI nahIM hotI hai| apanI nirmita hadako lAMgha kara Age bar3hanA yaha vyartha kAlakSepa haiM / AtmavAda samajhane yogya hai; tarkazAstrakI rucivAloMko ise nyAyake granthoMse jAna lenA caahiye| adhyAtmake granthoMmeM Upara likhita mukhya viSayoMpara vistArase athavA saMkSepase ullekha kiyA gayA hotA hai aura viSayakI yogyatAko dekha kara usakI had bAMdhI huI hotI haiN| ina sarva viSayoMkA uddeza bahudhA AtmA aura pudgalakA sambandha aura bheda batAnekA hotA haiM / isameM pudgala dravyakA svarUpa, karmaprakRtikA svarUpa, kama vargaNAkA svarUpa, usake baMdhAdi catuSTaya ( baMdha, udaya, udIraNA aura sattA), usakI pATha mUla aura eka so ahAvana uttaraprakRtiyeM, unakA bhinna bhinna guNasthAnoMmeM nyUnAdhikapana-bar3hanA ghaTanApana, karmakA aura AtmAkA sambandha, udaya kriyAke samaya jIvako honevAlA kleza, bhinna bhinna prakArake sukhaduHkhake kAraNa, mohanIya Adi karmokA svarUpa, unakI preraNAse
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ khelA jAnevAlA saMsAra-khela, paudgalika padArthokA asthirapana, sagesambandhiyoMkA azaraNapana, Adi Adi aneka viSayoMkA varNana kiyA huA hotA hai / mukhya viSayoMke sAtha sAtha gauNarUpase isa jIvako saMsArase vairAgya ho, vastusvarUpa samajhameM A jAya, aura bhedajJAna prApta ho isake liye anya aneka zikSAke viSaya adhyAtma zAkhameM bhI carcita hote haiM / ina sabakA kevala mAtra eka hI uddeza hotA hai aura vaha yaha ki prAtmA jo apanA saccA svarUpa bhUla baiThA hai usako pragaTa karaneke liye bharasaka prayatna karanA hai / isase yaha bhI nirNaya ho jAtA hai ki adhyAtma granthake adhikArI kauna hai? jinhoMne prAtmazaktiko pahacAna liyA usake zuddha svarUpako pragaTa karanekA nirNaya kiyA hai pranthake adhikArI arthAt jinako hama mumukSu jIva kahate haiM ve hI isa Rthake prathama zreNIke adhikArI haiM aura vizeSatayA unhIMko uddeza kara aise grantha likhe jAte haiM / sAmAnya adhikAriyoMke do vibhAga haiM: jo AtmAke astitvakA svIkAra karate hoM, parantu usake vAstavika svarUpa aura usake pudgalake sAthake sambandhako na samajhate hoM unameM ruci utpanna karaneke liye aise grantha yathocita kArya karate haiN| aise prANo isa prakArake granthoMkA adhyayana kara tathA vicAra kara vairAgyabhAva dhAraNa karate haiM jisake pariNAmasvarUpa alpa kAlameM hI prathama vargameM praveza kara sakate haiN| aise manuSya bhI grantha par3haneke adhikArI haiM / dUsare vibhAgameM dharmase vimukha nAstikoMkA samAveza hotA hai / ve aise granthake adhikArI nahIM haiM, unako aise granthoMse bahuta kama lAbha honA saMbhava hai / unako gurumukhase athavA svataH abhyAsase AtmAkA astitva, usake mokSa aura karmakA svarUpa prathama samajha kara bAdameM hI adhyAtma granthakA abhyAsa yA adhyayana karanA caahiye| isa prakArase kiyA humA adhyayana hI unako adhikArI banA skegaa| aba hamako sabase Avazyaka viSayapara dhyAna denA cAhiye / yaha yaha hai ki aise adhyAtma-vairAgya pranthoMkI isa jamAnemeM kucha . pAbaMzyakatA hai yA nahIM ? adhyAtmake alAvA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ aise pranthakI dravyAnuyogake viSaya gauNarUpase AtmAke sAtha AvazyakatA sambandha rakhate haiM to phira AtmA svayaM kauna hai ? ___ usakAsvarUpa kyA hai ? usakA viSayakaSAyAdike sAtha kyA sambandha hai ? kitane samaya takakA hai ? prAtmAkA sAdhya kyA hai ? vaha kaise aura kaba prApta ho sakatA hai ? zrAdi aneka atyAvazyaka AtmA sambandhI viSaya adhyAtmazAstrameM cacita haiM, isaliye vaha prAtmAko sahajameM bahuta upayogI hai| gaNitAnuyogase buddhi vikasvara hotI hai, kathAnuyogase huI zraddhA drar3ha hotI hai aura zuddha cAritravAnakA anukaraNa karanekI icchA hotI hai, caraNakaraNAnuyogase AtmA svasvarUpa prApta karaneke prayAsameM udyamavaMta hotA hai-ye saba Atmika unnatimeM gauNarUpase sahAyaka hote haiM; parantu adhyAtmazAstra to AtmAke liye pratyakSarUpase upayogI ho sake aisI vastuoM aura vastutatvoMko nirantara usake sAmane lAke peza karatA hai| adhyAtmazAstrakA mukhya viSaya vairAgya hai| sAMsArika sarva vastuoMparase rAgako dUra kara denA yaha vairAgyakA mukhya viSaya hai| sAMsArika padArthoMmeM kina kinakA samAveza hotA hai yaha vicAra kaIbAra AtA hai| isameM sarva paudgalika vastuproMkA samAveza ho jAtA hai / isa jIvako ghaDI tathA prAlamArI tathA koca dekha lenepara unako kharIdane kI icchA hogI, yadi ve mila bhI jAveMge to unapara pAlisa karAnekI icchA hogI, pAlisa hojAnepara yadi koI unako chuyegA athavA unako kharAba karegA to yaha use bardAsta na kara skegaa| isaprakAra ajIva padArthapara rAgadazAke kAraNase mamatva paidA hotA hai / isI prakAra apane nijake kapar3e AbhUSaNa aura dhanapara mamatva hotA hai| yaha mamatva itanA drar3ha hotA hai ki bahudhA zarIraparake mamatvase bhI yaha adhika bar3ha jAtA hai| dhanake mamatvase prANo cAhe jaisA durvacana bolatA hai, cAhe jisase bhI laDAI jhagaDA karaneko taiyAra ho jAtA hai, apanI prazaMsA karatA hai aura cAhe jaise akRtya, apramANikapana yA hiMsA karanemeM AgA pichA nahIM socatA hai| isIprakArakA mamattva apane putra, strI aura anya sambandhiyoMpara hotA hai| isake pariNAmasvarUpa jIva aneka prakArake nATaka khelatA hai, khela karatA hai aura bAlaceSTA karatA hai / isIprakArakA parantu sabase adhika saMkhta apane
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ svayaM parakA mamatva hai| isI mamatvake liye jIva mAnasika tathA zArIrika aneka upAdhiye sahana karatA hai isa aura mamatAkA vAstavika svarUpa samajhanekI atyanta AvazyakatA hai| sarva paudgalika padArthe parAI hai inameM aura AtmAmeM kisI bhI prakArakA saMbandha nahIM hai| AtmAko inaparake mamatvase aura ulaTA sahana karanA par3atA hai-zrAdi viSayoMko apane antaHkaraNameM spaSTatayA jAna lenekI AvazyakatA hai| aisA honepara hI samajhameM prAsakatA hai ki AtmA vyatirikta anya kisI bhI vastupara mamatva rakhanA nitAnta mUrkhatA hai, saMsAra hai, paribhramaNa hai| yaha sthiti vairAgya kahalAtI hai| . ___'vigato rAgo yasmAt virAgaH tasya bhAvaH vairAgyaH ' arthAt jisameMse rAgakA lopa ho gayA vaha virAga aura usakA bhAva vaha vairAgya kahalAtA hai| rAga aura mamatva ye paryAyavairAgya mamatva. vAcI zabda haiM, lagabhaga eka hI arthavAle haiM / rAga aura dveSa atyanta nikaTa sambandhavAle honese isa viSayameM jahAM jahAM rAga zabda Ave vahAM dveSa zabda mI sAtha hI smjhleN| yaha rAga prANIko sacamuca pha~sAnevAlA hai / isameM duHkhakI bAta yaha hai ki rAga karate samaya bahuta vAra prANIko yaha khabara nahIM paDatI hai ki maiM paudgalikadazAmeM-vibhAvadazAmeM varta rahA hu~, sArAMzameM kahA jAya to rAga isa jIvako apanA banA kara mAratA hai| isaliye rAga ko upamiti bhavaprapaMcake kartA zrI siddharSigaNi kezarIkA upanAma dete haiM / isa moha-mamatvarAgako dUra karanekA uddeza vairAgyakA hotA hai / isa rAgako dUra karanekA eka hI kAraNa hai aura vaha yaha hai ki isa jIvako saMsArameM bhaTakAnevAlA vaha hI hai| isake kAraNa jIva vastusvarUpako yathArtharUpase nahIM samajha sakatA hai aura bahuta nIcI hadameM raha kara gote khAyA karatA hai| isakA Adhipatya hotA hai taba to jIva apane kartavyAkartavyakA bhAna bhI bhUla jAtA hai / aisI sthitimeM vaha bahuta karmabandha karatA hai aura reTakI mAlAke tulya saMsAra araghaTTaghaTTImeM phiratA rahatA hai, eka yonImeMse dUsarImeM aura tIsarImeM isaprakAra bhaTakate hue usakA .anta kabhI nahIM pAtA hai / isa mamatva-rAgako dUra karaneke anekoM sAdhana hote haiM, unameMse mukhyatayA karake vastusvarUpakA cintayana ( bhAvanA bhAnA Adi )
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai aura yaha vairAgya granthoM meM athavA adhyAtma graMthoMmeM vizeSatayA batAyA huA hotA hai / isa jamAnekI kitanI ho vizeSatAyeM haiM / vastusvarUpakA sampUrNa zAna nahIM hotA hai aura zikSaNa vAtAvaraNa navIna paddhati anusAra mi. ___ latA hai isaliye zikSitavargakA eka bahuta bar3A bhAga Adhunika vAtAvaraNa. jar3avAdI ( Materialist ) bana jAtA hai| spensara, mIla, hIgala Adi ke lekha isakI puSTi karate haiN| isaprakAra kA vAda unnati kA virodhaka hai, kyoMki jahAM AramAkA Astitva hI svIkRta na kiyA jAtA ho vahAM usakI unnati tathA avanatikA vicAra hI kyoM kara A sakatA hai ? aAtmika jJAna jaba anubhavapUrvaka liyA jAtA hai taba hI sacamuca lAbhadAyaka siddha hotA hai aura vaise zAnakI hI bahuta AvazyakatA hai| navIna saMskAravAle praNI to isa bhavake jaMjAlameM itane adhika lipta ho jAte haiM ki unako parabhavake liye vicAra taka karanekA avakAza nahIM milatA hai, kahIM kahIM jIvanakalaha bhI bar3hatA jAtA hai, jisase udarapUrtike vyavasAyameM hI. subahakI zAma aura zAma kI subaha ho jAtI hai / kudaratake sAmAnya niyamake viruddha adhika samaya taka kAma karanA par3atA hai aura varasake bAraha mahinoMmeM eka yA do mahine bhI nivRti nahIM mila sakatI hai| isaprakAra pazcAsa piccottara varSakA jIvana pUrNa hotA hai aura binA kisI bhI sAdhyako siddha kiye hI jInavakA anta ho jAtA hai| bar3e 2 zaharoMmeM yaha sthiti vizeSatayA draSTigocara hotI hai| choTe choTe zaharoMkI pravRti bhI isI aora hotI jAtI hai, tathA grAmoMmeM AlasyakA sAmrAjya hone se vahAM bhI pAtmika unnati bahuta kama hotI hai / isaprakAra zikSita samudAyake Atmika jJAna prApta karaneke mAnasika aura sthUla prasaMga kama hote haiM yaha spaSTa hI hai| unako vastusvarUpake jJAnakI bahuta AvazyakatA hai| jo zikSita hoM, niyamAnusAra kArya karanevAle hoM unake liye koI bhI upayogI bAbata eka mAtra samajhanekI hI AvazyakatA hai / yadi unake dhyAnameM yaha pAjAva kI Atmika jJAna prApta karanekI AvazyakatA hai to phira cAhe jo bhI kyoM na karanA par3e parantu ve usake liye samaya avazya nikAla sakate haiM / isaliye isa vargako
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAra vairAgya pranthoMmeM batalAyA huA vastusvarUpakA bodhabahuta hI upayogI hai| sAmAnyatayA dekhA jAya to Adhunika kAlameM sAdhanakA bahuta abhAva jAna par3atA haiN| sAmAnya puruSoMkI pravRtti mehanatakaranekI ora nahIM hotI hai aura unako mauja zauka bahuta priya vartamAna paristhiti hotA hai| isa bAbatake apavAdabhUta kaI puruSa hote haiM, parantu jo maujazaukakA svarUpa nahIM samajhate haiM / paud galika bhAvakI gRddhi vyartha aura jhUThI hai. isako samajhaneke liye aise pranthoMkI atyanta AvazyakatA hai| dUsarA kama parizrama karanevAloMko apanI bhASAmeM sarala aura samajha meM Asake isa prakAra yadi upadeza kiyA jAya taba hI ye kisI granthako par3hanekA vicAra karate haiM anyathA kadApi nahIM / isaliye unakI bhASAmeM amuka sAdhya lakSyameM rakhakara isa grantha aura isake vivecanameM vairAgya viSayako pratipAdana kiyA gayA hai / dhanADhaya dhanakA upArjana aura rakSaNa itanI adhika sAvadhAnIse karanemeM tatpara rahate haiM ki dhanakA vAstavika svarUpa kyA hai ? vaha kisakA hai aura kaba taka rahanevAlA hai ? ina sarva bAtoMko bhUla jAte haiM aisA dhanavAn varga prAcInakAlameM bhI thA aura ve bahudhA dhanaprAptike prayAsa meM hI apanA jIvana vyatIta karate the| isaliye dhanavAnoMke liye adhyA. tmagranthoMkI upayogitA prAcInakAla meM bhI thI aura Adhunika kAlameM bhI hai| dhanI aura nirdhaniyoMkA bheda dinapratidina atyAdhika bar3hatA jAtA hai aura bhI jyoM jyoM mIla Adi udyoga bar3hate jAvegeM tyo tyo yaha bhI bar3hatA jAyagA / aise samayameM nirdhana prANiyoMko to sampUrNa jIvana paryanta kaThina parizrama karane para bhI pUrA udarapoSaNa atyanta kaThina ho rahA hai| aise prANiyoMke liye vairAgyakA viSaya atyanta lAbhakArI hai / vairogyake viSayameM mukhyatayA yaha dhyAnameM rakhanA cAhiye ki yaha duniyAmeM sarva prakArakA vairAgya upajokara kevala usako tyAga karanekA hI upadeza nahIM karatA hai, parantu jisa prakAra ho sake usaprakAra AsaktibhAva kama karanekA vizeSatayA upadeza karatA hai| paudgalika bhAva sayogoMke kAraNa kadAca chareDA na jA sakatA ho to phira usameM Asakti kama rakhanA cAhiye yaha hI mukhya kartavya hai| isa bhavameM ho jahAM saba sukha lenekA upadeza milatA ho, zikSaNa
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ milatA hoM aura vyavahArameM dekhA jAtA ho, usa sukhakA vAsta. vika svarUpa, puNyapApake kAraNa, bhavAntarameM usake dvArA honevAle pariNAma, aura yahAMpara karane yogya mukhya mukhya kartavyoMkA bhAna karAnA yaha adhyAtma granthoMkI bahuta bar3I sevA hai| vAstavika bAta yaha hai ki kaha puruSa saMsArakA sarvathA tyAga nahIM kara sakte haiM aura dhana, strI, putrAdipara bahuta mamatva rakhate haiM / duniyAke anubhaviyoMke liye isameM koi navInatA nahIM hai| mamatva kitane haTa taka kArya karatA hai isakA citraNa karate hue eka vidvAnane kahA hai ki yadi mokSake gaDDe bAMdhe jAte ho aura gaDevAlA do rUpayA mAMgatA ho to yaha jIva usake sAtha khIcAtAnI karake bhAvako kama karanekA prayatna kare, aura rupayA sabA rupayA denekI bAtacIta kare aura jitanA kama ho sake utanA kharca kara zeSa bAlabaccoM ke liye choDajAnA cAhe / aisI hamArI sthiti hai aura hama svayaM isakA sadaiva anubhava karate haiM isaliye kisa prakAra isa dhanakA svarUpa samajhameM Asake, kisa prakAra yaha mamatva kama ho, kisa prakAra yaha Asakti ghaTe, aura kisa prakAra AtmAke satya svarupako pragaTa karanekI icchA ho isake sAdhanoMko DhUDhanekI atyanta AvazyakatA hai / vartamAnakAlameM yaha AvazyakatA hamAre samakSa bar3e Akare svarUpameM A paDI hai kyoMki sAdhyabindu dhArmika tattvacintavanakA rahanA atyanta kaThina hai / jIvanake sakhta kalaha aura bhAvanAoMkA vaicitryapana ye isa kAlake viparIta paDanevAle lakSaNa haiN| hamArI bhAvanAmeM kucha Adhibhautika, kucha rAjakIya, kucha indriyArtharata aura kucha beDhaMgI hojAtI hai aisI sujhoMkI dhAraNA hai, kathana hai aura amuka apekSAse inase hatotsAha bhI hojAte haiM / aise samayameM adhyAtma grantha atyanta lAbhadAyaka siddha hote haiM / hamArI bhAvanAkI ( athavA lakSyArtha kI ) spaSTatA nahIM hai| isa hakIkatako adhika spaSTatAse samajhane kI AvazyakatA hai| * bhAvanA ( Ideal ) ko pratyeka manuSyako spaSTa lakSya spaSTatAkI rakhanA caahiye| jaiso bhAvanA rakkhI jAtI hai vaitA AvazyakatA, banane kA sarva prANiyoMkA uddezya hotA hai aura usameM jitane aMza taka asthirapana aMthavA lApa
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ ravA ho hotI hai utane aMza taka vaha gote khAyA karatA hai| isa jIvanakA kyA hetu hai ? utpanna honA, miTTImeM khela-kUda karanA, stanapAna karanA, abhyAsa karanA, dhanopArjana karanA, zAdI vivAha karanA, maujazokha karanA, aura mara jAnA yaha to eka sAmAnya bAta huI / jIvanakA mahAn hetu kyA hai ? isakA vicAra kara tadanusAra bhAvanA-bhAvanAmUrti nirmita karanI cAhiye / isa mUrtike ? nirmANa hojAnepara usa mUrtike vartanAnusAra anukaraNa hotA hai| isaprakAra kA vicAra isa jamAne meM nahIM hotA hai athavA bahuta kama hotA hai isaliye jAgRti paidA karane kI atyanta AvazyakatA hai| aise samayameM isaprakArake grantha bahuta lAbhadAyaka siddha ho sakate haiM / aise grantha jIvako prAkSepa kara mRdutAse bhASaNa kara, samajhA kara aneka prakArakA satya upadeza karate haiM aisA upadeza bahuta uttamatAse hotA ho to satsaMga se prApta ho sakatA hai| jo vastusvarUpako pahacAna kara usase virAma pAkara Atmika unnati karanemeM ho jIvana vyatIta karate hoM unake nikaTa rahakara satya svarUpa ko samaH jhane kI atyanta AvazyakatA hai| satsaMgakI atyanta mahimA hai| jinameM guNa utpanna ho gayA ho ve hI guNakA vAstavika bodha karA sakate haiM aura saJcA prabhAva bhI unhIke bodhakA :paDa sakatA hai| dRSTAntarUpa jina prANiyoMko samatA guNa prApta huA ho aura jinhone usa guNakA vikAsa kiyA ho unake saMsargameM yadi prAdha ghaDI mAtra bhI rahanekA avasara prApta ho jAya to usa samaya antara AtmA jisa anirvacanIya sukhakA anubhava karatA hai aura use jo pAtmika AnaMda hotA hai vaha atIva hai, mahAn hai aura avarNanIya hai| aise mahAtmAaoMkI yadi nirantara sevA karanekA suavasara prApta ho jAya to alpakAlameM hI kAryakI siddhi ho sakatI hai, parantu isa sambadha meM isa jamAne meM do prakAra kI bAdhAyeM AtI hai| aise mahAtmA bahuta kama haiM aura unase lAbha uThAnevAloM ko avakAza bhI bahuta thor3A milatA hai / bAhya dekhAvakA kArya adhika bar3ha gayA hai ki satya mahAtmA kauna hai?, aura kahAM hai ? aise pratyanta vikaTa prazna A khar3e hote haiN| inake nirNaya karaneke liye jinake pAsa avakAza aura icchA hogo ve to unako kadAca hate hoge aura unase lAbha uThAte hogeM, parantu bahudhA isa sambandhameM
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kucha nahIM ho sakatA hai / isaliye vyavasAyI puruSoM ke liye pustakasaMga bhI satsaMga jitanA hI lAbhadAyaka hai; yadi ve par3haneke pazcAt usa para ucita manana kiyA kreN| prAcIna kAlameM prAkRtameM vAcanazakti alpa thI aura isake sAdhana bhI bahuta kama the, isa, liye pustakasaMga honA ati kaThina thA, parantu Adhunika kAlameM prAthamika zikSAke bizeSa pracAra aura mudraNakalAke kAraNa vizeSa suvidhA hone mAtrase hI aise granthoMke likhane kI AvazyakatA huI ho itanA hI nahIM apitu ye Atmika viSaya kI eka bar3I bhArI kamIko pUrA karanekA sAdhana hai| Upara likhe anusAra aise granthoMkI AvazyakatA siddha karane ke pazcAt aba vairAgya aura adhyAtma ke viSayapara kucha vicAra kiyA jAtA hai| vairAgya / vairAgyake viSaya kA mukhya uddeza svavastu pahacAna karAnekA. usapara prema utpanna karAne kA aura para vastu kyA hai usako haDhakara usakA sambandha kama karA ke dhIre dhIre usakA vicAra-kartavya. vicchedana karAne kA hai| kaunasI vastu apanI hai aura kaunasI parAI hai, isa sambandhameM bahuta vicAra karanekI AvazyakatA hai| hama pracalita vyavahArarUpase zarIra, dhana athavA strI putrAdika ko apanA mAnate haiM / ina sabakA vAstavika svarupa kaisA hai ? usameM aura isa jIvameM kyA sambandha haiM ? kitanA haiM ? kaba taka kA hai ? kina kAraNoMse utpanna huA hai ? ve saba vicAra adhyAtmake pranthoM meM vairAgya utpanna karAne ke hetu se bahuta mukhyatayA punarukti karake bhI vAraMvAra carcita kiye hue hote haiM / vairAgyakA artha hI udAsInatA hai / sAMsArika sarva vastuoM aura sambandhiyoM kI vAstavika svarUpa batalAkara unakoM para ' rUpase dekhA jotA hai| ve hamAre nahIM haiM, hama unake nahIM hai, unake sAthakA sambandha aAkasmika hai, alpakAla taka rahanevAlA hai / isaprakAra paravastupara udAsinatA utpanna kI jAtI hai| aba isa sabameM vAstavika kyA haiM yaha vicArane yogya hai| hajAroM rupaye vyaya karake nimita kiyA huA mahala bhI naSTa hojAtA hai, naSTa hone kI sthiti kI pahuMcane ke pUrva hI usakA isa saMsArase kuMca kara jAtA hai, yaha kahAM jAtA hai, yaha koI bhI
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM jAna sakatA hai| parama priya mitra, prANAdhika patnI, prANoMse priya putra, putrapremI pitA aura vAtsalya bharapura mAtA jaba isa saMsArase vidA hokara cale jAte haiM taba jAneke pazcAt ve unake mitra, pati, pitA athavA putrakI kyA dazA hai isako dekhaneko bhI nahIM Ate haiM / yaha bAta jIvoMke sneha sambandhI vicitratA aura asthiratAkI dyotaka hai| isaprakArakA vairAgyabhAvaH utpanna karanekA hI sampUrNa granthakA mukhya uddezya hone se isa para vizeSa vivecana karanekI AvazyakatA pratIta nahIM hotI hai| yahAM eka mAtra yahI batalAnA hai ki vairAgyakA viSaya paravastuoMke sAthakA sambandha usake yathAsthita svarUpa batA kara usapara honevAle jhUThe mamatva ko tyAga karanekI zikSA detA hai| isa mamatva tyAga karanekA koi akAraNa nahIM kahA jAtA hai; sakAraNa kahA jAtA hai| saJcA bAta to yaha hai ki isa jIvako saMsAraaTavImeM bhramaNa karAnevAlA mamatvabhAva hI hai| jinako yaha jIva apanA samajhatA hai, jina vastuoMko apanI samajhatA hai, ve vastutaH vaisI nahIM hai| unakA aura Isa jIvakA sambandha anitya hai| nikaTase nikaTa snehI cale jAte haiM, priyameM priya strI dUra bhaga jAtI hai, priyase priya vastu chinnabhinna ho jAtI hai, TUTa jAtI haiM, naSTa ho jAtI hai-isa sabakA kyA kAraNa hai ? jo apanI vastu hotI hai vaha kisI bhI dina parAI na honI caahiye| isa bAtameM koI matabheda na honA cAhiye parantu phira bhI hama svayaM sadaiva dekhate haiM ki hamArI apanI mAnI huI vastuye parAI ho jAtI hai aura sadaivake liye kaSTaprada siddha hotI haiM / jaba apanI kaunasI hai isake samajhanekA prayAsa karate hue prathama to aisA pratIta hotA hai ki jina vastuoMko apano samajhI jAtI hai ve vAstava meM hamArI nahIM, aura dUsarA yaha pratIta hotA hai ki apanI vastu kaunasI hai isako yaha jIva abhI taka barAbara nahIM samajhatA hai / yadi isa svaparUko samajha liyA jAya to atyanta lAbha honekI saMbhAvanA hai| kyoMki apanA kyA hai aura kyA nahIM yaha yadi spaSTatayA samajhameM AjAya to apanA jo hai usako pragaTa karane-prakAzita karaneke liye prayAsa kiyA jAya, jisake kiye jAnese sAdhya spaSTa hojAya aura sAdhyake spaSTa hone
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 para prayAsa bhI yogya rItise yogya dizAmeM pUrNa jozake sAtha kiyA jA sake / Ajakala sAdhyarahita bahudhA vyartha prayAsa kiyA jAtA hai aura usake pariNAmasvarUpa ve vastueM vizeSatayA prApta kI jAtI hai| joki hamArI nahIM haiN| apanI aura parAi vastuke samajhaneke zAnako jaina zAstroMmeM bhedajJAna kahA gayA hai / isa bhedajJAnako sama. jhanekI atyanta AvazyakatA hai tathA samajhakara tadanusAra vartana karanekI bhI utanI hI AvazyakatA hai| kevala samajhane mAtrase bahuta lAbha nahIM hotA hai, parantu samajhakara use kAryarUpameM praNita karanekI -zAnako vyavahArameM rakhanekI atyanta AvazyakatA hai| isa zAnakriyAse sAdhyakI prApti hotI hai| yaha sAdhya kyA hai ? isake vicAranese pahile itanA jAnalenA atyanta Avazyaka hai ki vairAgyakA viSaya ukta bhedajJAnakA kAraNa aura kArya donoM hI hai| jaba vairAgyake viSayameM praveza kiyA jAtA hai taba usase jIvakA svarUpa, sagesnehiyoMkA svarUpa, priya padArtho, gRha, AbhUSaNa, sAmAna ( Furni. ture) kA svarUpa aura una sabake sAtha, jIvakA sambandha Adi samajhameM AjAtA hai, aura isake samajhameM AjAnepara bhedajJAna prApta ho jAtA hai tathA bhedajJAnake prApta ho jAnepara sarva padArthoparase vairAgya utpanna ho jAtA hai| jisa jIvako vastusvarUpa samajhanese bhedajJAna prApta hotA hai usako eka mahAn tattvakI prApti ho jAtI hai, usakA vyavahAra eka bahuta uttama zreNIkA hojAtA hai, vaha vyartha sAMsA. sAkSIbhAva. rika kAryomeM nahIM pha~satA haiM, yadi pha~satA hai to unameM bahuta mamatva nahIM rakhatA hai, parantu nira. ntara unase mukta honekI abhilASA rakhatA hai / sArAMzameM kahA jAya to vedAntI jise " sAkSIbhAva " kahate haiM usIkI saTaza ati udAtta sthitiko prApta karatA hai| aisI sthitiko prApta karalene pazcAt kitane hI saMyogeke vazIbhUta kadAca use vyavahArameM rahanA par3e phira bhI usake antaHkaraNameM vaise mithyAvyavahorapara Asakti nahIM hotI hai, prema nahIM hotA hai, ekAgrahatA nahIM hotI hai| vaha sarva kAryoko Upara Uparase karatA hai, parantu kisI bhI kAryako apanA samajha kara nahIM karatA hai, aura jisaprakAra kArAgrahameM rahanevAlA bandI usameMse chuTanekA prayatna karatA hai usI prakAra vaha saMsArarUpI
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArAgrahabhUmise chuTakArA pAkara Atmika bhUmimeM pravAsa karanekI abhilASA rakhatA hai aura jabataka vaha bhUmi prApta na ho taba taka avizrAntarUpase puruSArtha kiyA karatA hai| yaha sAdhya kyA hai yaha bhI aba dekha lenA cAhiye / eka bAtakA nirNaya hai ki sarva prANiyoMko sukha priya hai aura duHkha apriya haiN| sukhake liye jitanA prayAsa karanA sAdhyakA khyAla cAhiye utanA yaha jIva karatA hai aura duHkhase chuTakArA pAneke liye bhI bharasaka prayatna karatA hai / jo vizeSa samajhadAra na ho ve bhI cAhe jitane apar3ha kyoM na ho parantu sukhako sAdhya mAnate haiN| sAdhya sarva prANiyoMkA eka hI hai, kevala mAtra usako pahacAnaneke liye jJAnakI kasauTIko AvazyakatA hai| kitane hI prANI strIsaundaryake upabhogameM, kitane hI putrake premameM, kitane ho lakSmIke bhaNDArameM, kitane hI bhavya bhavanoM meM, kitane ho ramya bAgabagIcoMmeM, kitane hI sundara padArthoM ( Furniture ) meM, aura kitane hI manohara gADIghor3oMmeM sukhako kalpanA karate haiM, kitane hI paropakArake kAryakara, dezasevA, jAtisevA, manuSyasevA tathA prANIsevA karake athavA unake nimitta dhanavyaya karake usameM sukha mAnate haiM, kitane hI premake liye apane ApakA bhoga kara dete haiM, kitane hI apane pApako tapa, japa, dhyAnameM lagA kara saMtoSI samajhate haiM, kitane ho paThanapAThana, manana, nididhyAsanameM samaya vyatIta kara jaba una viSayoMmeM ramaNa karate haiM taba atyanta sukhakA anubhava karate, haiM kitane hI prApta huye indriyoMke bhogoMkoM asvIkAra kara unake tyAgameM sukha mAnate haiMisaprakAra bhinna bhinna bAtoMmeM sukha mAnA jAtA hai / isa sukhake vAstavika svarUpako yaha jIva nahIM samajhatA hai isa liye Upara likhe anusAra kitane hI sannI bAtoMmeM aura kitane hI jhUThI bAtoMmeM sukha mAnate haiM / adhyAtmagrantha aise prANiyoMko upadeza karate haiM ki tuma sukhaprAptikI abhilASA karanese pahile sathA sukha kyA hai aura vaha kahA~ mila sakatA hai, isakA vicAra karo, abhyAsa karo, manana karo; prathama sAdhya nizcaya karake phira Age bar3hanekA prayatna karo / bahudhA dekhA jAtA hai ki satya bAtake abhAvameM yaha prANo tAtkAlika iSTa sukhameM santoSa jAnakara pari
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ NAmameM usase honevAle lAbhAlAbhakI ora dRSTi nahIM DAla sakatA hai / apitu sukha zubha karmokA udaya hai aura ekatra kI huI sampa. nikA vyaya hai / jaba ki vAstavikatayA to isameM bhI AnandakI kamI hI hai-isa bAtakA pattA samatAke rahasyako pUrNa rItise samajha lenepara calatA hai| mokSa eka aisA sukha hai ki jisa sukhake pazcAt duHkha kabhI bhI AhI nahIM sakatA hai, apitu vahA~ podgalika nahI parantu ___ Atmika Ananda nirantara nivAsa karatA hai| usa sacce sukhakI bAnakI. sthitimeM na to yahAM ke svarNakI, beDiyoM tulya kalpita sukha hI haiM, na lohekI gadAke sadRza duHkha hI haiN| yaha mokSa hamArA parama sAdhyabindu honA cAhiye, tathA isakI prAptike liye cAhe jitanA bhI prayAsa kyoM na karanA paDe avazya karanA cAhiye / isake kAraNa bahuta vicArane yogya haiM / hamako zubha kArya karane cAhiye / prazna hogA dAna, zAna, kriyA, dama Adi karanekA kyA hetu hai ? uttara milegA ki janahita / phira prazna hogA ki janahita karamekA kyA kAraNa hai ? isa prakAra praznottara hote hote antameM ina sabakA hetu mokSaprAptihI hogA ! sabakA antima sAdhya yaha hI hotA haiM ki AtmA sarva vyavahArika upAdhiyoMse mukta hokara sthiratAko prApta kare ataH saba isIke liye prayAsa karate haiM aura karanA bhI cAhiye / tAtkAlika sukhameM AnandakI kalpanA karanevAlA prANI na mokSasukhakA anubhava samajha sakatA hai, na kalpanA karatA haiM aura na usakI prAptike liye lAlAyita hI ho sakatA hai / isaliye vairAgyagrantha usa sukhake svarUpako batalAnekA prayAsa karate haiM / ve sarva prathama samatAkA svarUpa batalA kara jIvako samajAte haiM ki svargasukha aura mokSasukha to bahuta dUra rahe haiM, parantu tujhe yadi unakI bAnagI ( Sample ) cakhanI ho to samatAsukhameM cakhale / yaha vairAgyakA viSaya vastusvarUpa aura prANiyoMkA arasparasa sambandha usIprakAra isa jIvake AcAra, vyavahAra, varttana Adi bAteM atyanta gUr3ha prAzayase aura spaSTatayA batalAte haiN| usa viSayake antaragata kona kaunase mukhya viSayoMkA samAveza hotA hai. unako par3hiye / / putra, priyA, lakSmI aura zarIrako prema kyA vastu hai aura
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha kitanA aura kaisA hAnilAbhakartA hai yaha vairAgyake viSaya meM atyanta uttamarUpase batalAyA huA hotA hai / inake premAdibhAva para Atarikta mana aura karmagrahaNakA sambandha, citta. vicAra. damanakI AvazyakatA, usase honevAlA mahAn lAbha kaSAyoMkA svarUpa, viSayapramAda AdikI racanA Adi aneka viSayoMkA varNana kiyA jAtA hai / ina sabakA eka hI hetu hai aura vaha yaha hai ki vastusvarUpako ThIka ThIka samajha kara svavastupara draDhalakSya rakhanA aura usako pragaTa karanekA prayAsa karanA tathA sAthahI sAtha paravastukA svarUpa samajhakara usakA ho sake utane pramANa meM tyAga karanA aura na hosake usake liye vicAra kara yogya prayAsa karanA aura zanaiHzanaiH usakA bhI parityAga krnaa| vairAgya ke. viSayakA yaha hetu hai, yaha usakA lakSaNa hai, aura yaha usakA antima sAdhya hai / isa viSayakI puSTi karanemeM aura antima sAMdhya prApta karanekI zikSA dete samaya dUsarI aneka prakArakI vya. vahArIka aura dhArmika zikSAye apane Apa AjAtI hai| vairAgyakA viSaya itanA vistRta hotA hai ki isakA sambandha hamAre jIvanake choTe bar3e sarva viSayoMke sAtha hotA hai| isI kAraNa isa viSayakI atyanta vizAlatA hai / eka bAta bahuta dhyAna dene yogya hai aura vaha anubhavahIse samajhameM A sakatI hai / vaha yaha hai ki vairAgyake kisI bhI viSayapara vicAra karate samaya antaraAtmAko jo prAnnada hotA hai vaha apUrva hI hai aura usase yaha jAna par3atA hai ki AtmA kI prAptavya sthiti to yaha hI hai / ekamAtra prakRti saMbandhake kAraNa yaha jIva dUsarI sthitiyoMkA anubhava karatA hai aura kabhI kabhI paravastuke sambandhase prAnaMda mAnatA hai / hama eka bAtakA vicAra karate hue duvidhAmeM par3e hoM aura usa bAtakA nirNaya ho jAya, eka gaNitakA kaThina prazna nikAlate ho aura usakA uttara mila jAya, eka pustaka par3hate ho aura usameMse kisI mahAn satyakI prApti ho jAya athavA jAnAjAve usa samaya bar3A AnaMda hotA hai aura sukhakI prApti hotI hai yaha sthiti ThIka ThIka samajhane yogya hai, isako aAtmika santoSa ( Consceious satisfaction ) kahate haiN| isa sthitiko prApta karanA vairAgyake viSayakA sAdhya hai aura sadaivake liye (avinAzI dazA) prApta karanA yaha parama saadhyhai| isa kAraNake liye
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgyake viSayakI atyanta mahattA hai| adhyAtmazAstrakA uddeza vairAgya utpanna karane kA hI hai / sAMsArika bhAvoMkI ora jo isa jIvako vairAgya hotA hai vaha Atmika jAgRtike sAthahI hotA hai isaliye adhyAtmagrantha vairAgyake viSayakI puSTi karate haiM / isase Apako acchItarahase samajhameM AgayA hogA ki yairAgyaka viSayameM aura adhyAtmake viSayoM paraspara kyA sambandha hai| ina donoMmeM sambandha hai aisA kahaneke sthAnameM yaha donoM eka dUsareke aMga hai aisA kahanA adhika upayukta hogA / AtmA sambandhi vicAra karanevAle adhyAtmazAstra AtmAko anAdi sambandhase hue muThe prema aura mamatvase dUra haThAkara unakI protiko tor3anekA upadeza karate haiM jisako anya zabdoMmeM kahA jAya to vairAgya hai| isake sAtha sAtha eka bAta para aura vicAra karanekI AvazyakatA hai / isa jamAnemeM vairAgyake viSayake upadezakI Ava. zyakatA hai, kintu isa bAtakA jyAna rakkhe ki ADaMbarakI vipulatA vairAgya-adhyAtmake DhoMgI bhI kitane hI hote haiM / mu~hase 'he cetana ! he cetana !' karanA aura jIvanake kisI bhI bhAgameM vyavasthA nahIM, samAnatA nahIM, viveka nahIM aura vyavahArazuddhi nahIM, aisA unakA svarUpa atyanta dhikkArane yogya hai| adhyAtmakA mukhya svarUpa vyavahArameM pragaTa honA cAhiye / AtmA, parabhava, vairogya AdikI bar3I bar3I bAteM banAnA sahaja haiM, jainadharmakA sAmAnya svarUpa samajhanevAlA bhI aisI bAteM kara sakatA hai; parantu aisI bAtoM mAtrase kucha lAbha nahIM ho sakatA hai apitu bahudhA hAni honekI saMbhAvanA haiM / hAni isaliye hotI haiM ki bAta karanevAle bAte karanemeM hI sampUrNatA samajhate haiN| isase adhyAtma jJAnase honevAlI Atmika unnati nahIM hai kintu bahudhA usake sthAnameM daMbha-mAyA-kapaTa-bAhya dekhAva Adi mahA durguNa praveza hote haiM / jo Atmika bAteM isaprakAra nirjIva rUpase grahaNa karate haiM aura unako praveza hone dete haiM, unakA vikAza bahuta dhIre dhIre hotA hai aura bahudhA apakrAMti hotI hai| adhyAtmi honekA ADambara karaneke kaI kAraNa haiM / saMsArameM kaI puruSa prAkRta vya. vahArameM hokara madhyama pravAhapara yA kaniSTa pravAha para hI bahate rahate haiN| phira bhI janasvabhAvakI yaha eka vizeSatA hai ki prA. HEHERE
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ smika guNa prATa karanevAle athavA pragaTa karanekI bAteM karanevAlekoM bahuta AdarasatkAra karate haiM, usakI ora pUjyabujise dekhate haiM Ara usake sambandha meM ucca vizeSaNose bAta karate haiM / binA mUlya milanevAlI aisI sthiti prApta karanekI abhilASA kaIbAra irAdopUrvaka utpanna hotI hai aura kaivAra anajAnarUpase aisA ADambara karanekI vRtti utpanna hotI haiM ina dono prakArake AvirbhAvoMse mahAn duHkha prApta hote haiM aura Atmika avanati hotI hai / vairAgyake ADambara karanekI abhilASA ho taba yaha vicAra karanA cAhiye ki dIkI kyA dazA hotI hai ? ina daMbhiyoMse anya prANiyoMko bhI bahuta saceta rahanA cAhiye / aise 'bhagata' para prANI samasta samAjakI Atmika unnatiko pIche vivecana. haTA dete haiM, kAraNa ki logoMko unase vairAgyakI __ ora aruci ho jAtI hai| aise prANiyoMko loga 'bhagata' kA upanAma dete haiM / ajJAtarUpase cAhe jo bhI kAraNa kyoM na ho parantu pragaTarUpase ukta zabda jo atyanta tiraskArakA pAtra huA hai vaha kevala adhyAtmakA DhoMga karanevAloMke hI kAraNase hai| aise DhoMgiyoM ko 'zuSka adhyAtmI' kahate haiM / eka vidvAna mahAsmAke sAtha adhyAtma sambandhI bAta karate samaya unhoMne isakI hasI uDAte hue kahA thA ki " kalAvadhyAtmino bhAnta phAlgune bAlakA yathA / " " kaliyugameM adhyAtmI puruSa phAlguna mahineke bAlakoke samAna pratIta hote haiN|' aisA kahanekA yaha tAtparya hai ki jaise phAlguna mahinemeM choTe choTe bAlaka khaila-kUdameM binA soce samajhe azlila zabdoMkA uccAraNa karate haiM usI prakAra kaliyugameM adhyAsmI puruSa jo kucha kahate haiM vaha binA soce vicAra kahA huA pratIta hotA hai| anya prakArase dekhA jAya to yadyapi ye prAyumeM baDe avazya haiM parantu adhyAtma viSayameM to unake vacanoMkA viSaya eka bAlakake samAna hI haiN| isa bAtake rahasthako ThIka ThIka samajha lenekI AvazyakatA hai| sArAMzameM saccI bAta to yaha hai ki isa yugame jo adhyAtmI honekA ADambara karate haiM unameM se vastutaH saba adhyAtmI nahIM hote haiN| . aisI dazAmeM yaha eka bar3A vikaTa prazna hamAre sAmane AtA haiM ki hama sacce adhyAtmI tathA ADambarIko kyoMkara khoja kara
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakate haiM, parantu isase hamako vihvala na hojAnA cAhiye isakA eka bahuta hI sarala upAya hai / koi puruSa adhyAtmakI cAhe jitanI bho bAteM kyoM na karatA ho parantu usakI bAtoM mAtrase usako adhyAtmI yA vairAgI na samajhale / usako vyavahAra kaisA hai, usakA vartana kaisA hai, usakI samatA kaisI hai-isapara bArIkIse guptarUpase dRSTi rakkheM / yuktise vyavahAra calAnevAle antaraMgameM cAhe jitanA krodha kyoM na ho parantu apanI mukhamudrApara lezamAtra bhI lAlAiko dRSTigovara nahIM hone dete haiM / parantu mukhya prasaMgomeM adhyAtmakI bAteM karanevAlekI vRtti kaisI rahatI hai, indriyoMke viSayoMkI ora usakI ruci kaisI hotI hai, vikaTa saMkaToke upasthita honepara manakI sthiratA kaisI hotI hai aura isake bhI atirikta yadi vaha gRhasthI ho to paise sambandhI usakA vyavahAra nItimaya, prAmANika aura satyaparAyaNa hai yA nahIM inapara bahudhA zrAdhyAtmIpanakA AdhAra hotA hai| isakI jAMca karane, dekhabhAla karane aura usase anumAna karane meM adhika samayakI AvazyakatA nahIM hotI hai| isIprakAra sAdhuke sambandhameM bhI usakI pustakAdipara mamatA, ziSyavRddhikI yogyatA ayogyatA sambandhI purI jAMca kiye binA hI unako grahaNa karanekI anivArya icchA; gRhasthoMke sAMsArika kAryoMmeM praveza Adi aneka prakArase parIkSA kI jA sakatI hai| ____ uparokta viSayameM do bAtoM para vizeSatayA dhyAna denekI Ava. zyakatA hai| prathama to svayaM zuSka adhyAtmI na bane aura dUsarA zuSka adhyAtmiyoMkI saMgati kabhI na kareM / ina donoM bAtoM para makhyatayA dhairya aura dIrghadraSTise vicAra karanekI atyanta AvazyakatA hai / saMsArakA aisA niyama hai ki moTe durguNoMmeM pha~sA huA prANI zighratayA sahajahImeM unase chuTakArA nahIM pA sakatA hai aura adhyAtmI honA yaha eka atyanta miTTho vastu hai; ataeva honevAle aura isa ora jhukanevAle donoMko bahuta saceta honekI AvazyakatA hai / vairAgyake viSayakA itanA bhUmikAmeM nirUpaNa karake aba grantha aura pranthakartA tathA unake samayapara prastAva kiyA jAyagA /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma amuka sAdhya lakSya meM honese, vizeSa hetuse vistArapUrvaka bhI itanA bairAmbakA viSaya, adhikArI, prAvazyakatA aura usake tatvoM para prAstAvika ullekha kiyA gayA hai| isa manthake 'adhyAtma' . upodghAtako likhate hue prathama 'adhyAtmakalpadruma' aisA isa granthakA nAma kyoM rakkhA gayA hai aura isakA kyA artha hai isapara vicAra karanA par3atA hai| isa anyake kauna kauna se viSaya haiM aura pairAgyake viSayakI ve kisa yunise puSTi karate haiM isakA vicAra kara antameM panthakartA, unakA samaya, usa samayakI jainiyoMkI sthiti, andhakI zailI, bhASA, udadeza Adi viSaboMke sAtha sAtha granthakartA dvArA racita aura batalAye hue anya granthoMkI sUkSma parantu sArAMzameM AlocanA kI jaaygii| adhyAtma zabdakA artha hamAre uparokta par3he anusAra AtmA sambandhI vivecana karanevAlA viSaya aiso hotA hai| 'adhyAtmopaniSad' pranthameM zrImAn yazovijayajI mahArAja adhyAtma zabdakA yaugika aura rur3ha donoM artha karate haiM / ve likhate haiM ki-- AtmAnamadhikRtya sAdyaH paJcAcAracArimA / . zabdayogArthanipuNAstadadhyAtma pracakSate // 1 // rUkhyarthanipugAstyAhuzcittaM maitryAdikAsitam / adhyAtma nirmalaM bAhyavyavahArApabRMhitam // 2 // - 'adhyAtma zabdakA vyutpatike vicArase artha kiyA jAya to AtmAko uddeza kara paMcAcAra( jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra zrora vIryAcAra )meM vyavahAra-vartana karanA hotA hai, aura isakA rur3ha artha kiyA jAya to bAhya vyavahArase mahattA prApta kiye hue manako maitrI, pramoda Adi bhAvanAse vAsita karanA hotA hai| ye donoM artha bahuta vicArane yogya haiN| zabdArtha to sahaja hI meM hamAre samajhameM pA sakatA hai, parantu ruDhArtha samajhane 'kI bahuta AvazyakatA hai| bAhya-vyavahAra sAMsArika vyavahAra athavA prAkRta vyavahArako chor3adenekA yahA~ uddeza nahI hai, parantu isa vyavahArake. svarUpako samajha kara usase manako Age bar3hAnA, usase.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ manako vizAla banAnA aura kucha unnati karanA caahiye| isa prakAra unnata kiyA huvA mana sarva jIvoMkI ora premabhAva lAkara usameM AnandakA upabhoga karatA hai aura isa prakArake adhyAtmako zrIyuta upAdhyAyajI nirmala kahate haiN| ve hI mahAtmA adhyAtmasArake dvitIya adhikArameM kahate haiM ki-" gatamohAdhikArANAmAsmAnamadhikRtya yA / pravartate kriyA zuddhA taddhyAtma jagujinAH // 1 // " jisa mahAtmAkA moha naSTa ho gayA ho aura jo prAtmAkA Azraya lekara, zuddha kriyA karake antarAtmAmeM pravRta ho jAya unakI kriyAkA noma tIrthakara mahArAja adhyAtma batalAte haiM / adhyAtmake zabdArthako granthakartAne kitanI hada taka yogya siddha kara batalAyA hai yaha hama aura Age pddh'eNge| jainazAstrakAra pratyeka vastuke cAra nikSepe mAnate haiM / ye kisI bhI vastuko bhinna bhinna dRSTise dekhaneke bhinna bhinna dvAra haiM / ___adhyAtmake bhI usI prakAra cAra nikSepe ho sakate cAra nikSepase haiN| nAma adhyAtma, sthApanA anyAtma, dravya adhyAtma adhyAtma aura bhAva adhyaatm| kevala mAtra 'adhyAtma' zabda uccAraNa karanA kintu usakA artha na samajhanA yaha nAma adhyAtma kahalAtA hai| isIprakAra adhyAtmakA ADambara karanevAle zuddha vartanarahita prANI nAma adhyAtmI kahalAte haiM / AdhyAtmika jIvana vyatIta karanevAlekI mUrti sthApita karanA athavA adhyAtmakA akSaravinyAsIpana karanA sthApanA adhyAtma kahalAtA hai / adhyAtma utpanna karanevAle upadeza athavA dRzya yA anya kAraNoMko dravya adhyAtma kahete haiM, athavA recaka, pUraka, kuMbhakAdi karake bAhya vRttise aisA dhyAna batalAve ki jisase logoMko aisA jAna par3e mAnoM isane antaravRttise zrAsmAkA svarUpa pratyakSa kara liyA hai, parantu svayaM to korAkA korA hI hotA hai / yaha bhI dravya adhyAtma kahalAtA hai aura nija svarUpasahita kriyAkI pravRti honA bhAva adhyAtma kahalAtA hai| ye cAra nikSepe mukhyatayA vicArane yogya haiM / inameM se prathama tAna parityAga karane yogya haiM aura uparokta zlokameM jaisA AcaraNa banAneko kahA gayA hai vaisA hI banAnekA prayatna karanA lAbhaprada hai / isa sthiti
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko bhAva adhyAtma kahA jAtA hai / sthApanA aura dravya adhyAtma bhI sAdhanake rUpameM upayogI hai, parantu aisA na kara baiThe ki sAdha. nako sAdhya hI mAnane laga jAya / sAdhanako sAdhya mAnanekI bhUla prAya: dekhI jAtI hai ki jisase sAdhanameM hI jIvana pUrNa ho jAtA hai| dRSTAntake rUpameM vyAkaraNa abhyAsakA sAdhanamAtra hai, sAdhya bhASAjJAna athavA dharmazAstrake granthoMko par3hanA hai, phira bhI kaI prANI vyAkaraNake abhyAsameM hI kaI varasa athavA sampUrNa jIvana vyatIta kara dete haiN| isaprakAra aneko prANI sAdhya ko binA vicAre ho athavA use nirantara daSTi meM rakhe binA hI sAdhanadharmomeM hI apane sampUrNa jIvanakI pAhuti de dete haiM / vizeSatayA isa bAtako avazya lakSya meM rakhanA cAhiye ki yadi sAdhanadharmomeM jIvana svAhA bhI hojAya to koI cintA nahIM hai kyoMki punarbhava mAnanevAleko to usakA lAbha anya bhavameM Age bhI prApta ho sakatA hai, kintu kahanekA tAtparya yaha hai ki sAdhya dharmapara jo bahuta kama dhyAna diyA jAtA hai usameM kucha na na kucha parivartana avazya honA cAhiye / zrI AnandaghanajI mahArAja adhyAtmake cAra nikSepoMkA atyanta upayukta vivecana zrI zreyAMsanAthajoke stavanameM karate haiM / usameM ve uparokta cAra nikSepoMke nAma denese pahile kahate haiM kinija svarUpa je kiriyA sAdhe, teha adhyAtma lahAye re / je kiriyA karI caugati sAdhe, te na adhyAtma kahIye re // adhyAtma usIkA nAma samajhe ki jisase Uparokta adhyAtma bhova siddha ho, nija svarUpameM ramaNatA ho, aura nijasvarUpameM sthi. ratA ho; anyathA jisa kriyAse cAra gatiyoMmeMse koI zubha yA azubha gatikI siddhi ho vaha adhyAtma nahIM kahA jA sakatA hai| yadi hama zubha kriyAyeM kareM to usase deva athavA manuSyagatikI prApti hotI haiM, parantu ina kriyAko zAstrakAra mahatto nahIM dete haiN| zubha kamabaMdha karAnevAlI athavA svasvarUparamaNyatA karAkara nirjarA karAnevAlI aisI do prakArakI kriyAyeM hotI haiM / adhyAtmarasika jIvoMko anya sarva prakArakI kriyAoMkA parityAga kara svasvarUpameM ramaNatA karAnevAlI kriyAoMkA hI anusaraNa karanA caahiye| isa hakI. katake pazcAt cAra nikSepoMkA svarUpa batalAte haiM, jisapara hama pahile
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ho vivecana karacuke haiM / adhyAtmake sAtha hI sAtha vastuvicArapa karanekA Agraha kiyA gayA hai tathA anya saba sAdhanoMko nirarthaka siddha kiye gaye haiM / * adhyAtma zabdakA artha itanA vizAla hai / yaha adhyAtma svayaM hI kalpavRtta hai| kalpadruma athavA kalpavRkSa / kalpavRkSakA kArya usake pAsa Akara yAcanA karanevAlekoM icchita kalpadruma padArtha denekA hai / kalpavRkSameM pudgala skaMdha hI aise hote haiM ki jo manovargamA ke anusAra abhilASAkI pUrtI kara dete haiN| kitane hI kalpavRkSa devatAdhiSThita bhI hote haiM jinake pAsa jAkara miThThAi, mevA, phala, vastra, tAMbUla, palaMga, aneka prakArakI sAmagrI Adike liye prArthanA karanepara una saba padArthoMkI zighra hA prApti hojAtI hai| kevala jaina zAstrakAra hI kalpavRkSakA aisA vana nahIM karate haiM parantu anya zAstrakAra bhI kalpavRkSakA svarUpa isIse milatAkulatA batalAte haiM / kalpavRkSa, kAmadhenu, cintAmaNi banna Adi zabda prasiddha hI hai| yahAM ina zabdoM kA prayoga zralaMkArika bhASAmeM kiyA gayA hai| jisa prakArakA kalpavRkSake pAsa jAkara kisI cijakI yAcanA karanese usakI prApti ho sakatI hai usIprakAra yaha adhyAtma grantharUpa kalpavRkSa hai, isase Atmika sRSTi sambandha rakhanevAle yadi kisI padArthake liye prArthanA kI jAyamI to vaha yAcakako vahIM para prApta hosakemA / Atmika vyavahArake sAtha usase sambandha rakhanevAlA aura dUra karane yogya sAMsArika aare aura usakA duSTa svarUpa bhI sAtha hI sAtha batalAyA gayA hai isaliye adhyAtma se sambandha rakhanevAle kai upayogI viSayoMkA isa grantha meM milajAnA sambhava hai / yaha granthakA zabdArtha huA / ' 9 + vAta padArthoM aura savoMko denevAle mahAna vRttakI solaha zAkhAyeM honekI granthakarttAne kalpanA kI hai| solaha zAkhoMvAlA vRkSa eka choTA vRkSa nahI ho sakatA praSitu solaha zAstrAyeM vizeSa patrapuSpAdike kAraNa yadi vaha bhavya pratIta ho to isameM koI Azcarya kI bAta nahIM hai / granthakarttAne adhyAtmake viSayako atyanta upayogI samajha kara usakA. aSeka prakArase ullekha kiyA haiM / isa granthakI yojanA atyanta nakI rakkhI gaI hai / sarva jIvoMkA antima sAdhya mokSa hai aura
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 usakA prathama kAraka samatA hai| sAMsArika sthiti meM rahanevAlekA to mukhya sAdhya samatAprAptimA hI honA cAhiye, isaliye kA bAta granthake antameM prAnI cAhiye kintu isake sthAnameM mukhya bAta ko bahuta bar3hA kara kahane kaI bAra pAThakoMko gabarAhaTa ho jAtI hai aisA samajha kara ve prathama adhikArameM hI samatAkA. vivecana karate haiM aura antima adhikArameM bhI phira usIkA vivecana karate haiM / isake bIcake saba. adhikAra samatAke antargata Ate haiN| kitane hI to samatAko parama sAdhya. mAnaneke kAraNabhUta hai, kitane hI usake sAdhanoMkI pUrtI karate haiM aura kitane hI usake mArgako pradarzita karate haiN| isa prathake solaha adhikAroMmeM kauna, kaunase viSaya kisa kisa prakAra batalAye haiM unameM praveza karaneke liye yathocita atyanta sArAMza rUpase yahAM unakA khulAsA prastAvikA rUpase kiyA gayA. hai, vizeSa. hakIkata. anukramaNikAH tathA pratyeka adhikArake antima bhAgameM likhe hue ' antima vivecana' se mAluma homii| prathama adhikAsmeM samatAke svarUpapara vicAra kiyA gayA hai| samatA prApta karaneke sAdhana batalAnekA mukhya uddeza isa adhi kArameM rakkhA gayA hai| isa viSayakA atyanta 1 samatA uttama rUpase vivecana kiyA gayA hai| saMsArake sarva vyavahAroMmeM samatA rakhanekI atyanta Ava. zyakatA hai| samatA nahIM rakhanevAle prANIkI prakRti atyanta avyapasthita ho jAtI hai| vaha cAhe jitane bhI dharmasAdhana va puNya ke kArya kyoM na kare, parantu ve saba sodhyahIna, vivekahIna aura arthahIna hote haiM / jaba taka aihika tathA AmuSmika kAryameM samAnatayA samatAkA pravAha Thasa. Thasa kara nahI samajhAtA taba taka adhyAtmika zarIra prANa rahita hADapiMjarake sahaza hai / manuSya cAhe jitanI lakSmI ekatrita kareM, cAhe jitane vaibhavakA upabhoga kare, mahe jitanI pratiSThA prApta kare, parantu vastutaH adhyAtmika dRSTise to yadi usameM samatA na ho to saba zUnya haiM, adhama haiM aura ina se adhika hAnikAraka haiM; kyoM ki ve saba kAraNa atyAta kharcIle haiM, ur3Au haiM, hAnikAraka haiM aura parabhavameM adhogatimeM patana marA. nevAle haiM / samatAmayaH jIvanakI khUbI itanI: uttama. aura viziSTa hai
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki usakI havAmeM, usake vAtAvaraNameM. usake par3osameM bhI akhaNDa zAMtikA sAmrAjya phailA huA rahatA hai aura eka bAra aise jIvanake sambandhameM AyA huA prANI usake hetu, kriyA yA krama na samajhatA ho, na pahacAna sakatA ho, na pRthakkaraNa kara sakatA ho, tisa para bhI vaha atyanta sukhakA anubhava karatA hai aura aisA satsaMga karanekI sadaiva abhilASA rakkhA karatA hai athavA aise sambandhameM vyatIta huye AnandadAyaka kSaNoMko atyanta premase bArambAra smaraNa karatA rahatA hai| samatA aisI pavitra vastuoMko janma denevAlI hai aura svayaM zuddha haiM isaliye use prApta karane vAste prayAsa mumukSu jIva karate rahate haiN| isakI prAptike aneka sAdhanoMmeM se yahAM cAra bhAvanAyeM, indriyoMke viSayoMpara samabhAva, AtmasvarUpakA vicAra aura svasvArthako pahacAna kara usakI siddhimeM nimagnatA ina cAra sAdhanoMpara granthakarttAne atyanta vistArapUrvaka vivecana kiyA hai / samatA sampUrNa granthakA parama sAdhya honese aura usase rahita kiye hue zubha kArya bhI saMsAraphala denevAle honese isa adhikArapara atyanta vicArakara vistArapUrvaka vivecana karanekI AvazyakatA pratIta huI thI ataH usa AvazyakatAkI pUrtIke liye yathocita prayAsa kiyA gayA hai / samatAke draSTAnta atyanta vicAraNIya haiM ataeva vIra paramAtmA, anAthI muni, gajasukumAla, zAlibhadra, skaMdakAcArya Adike draSTAntoMpara bhalibhAMti manana karanA cAhiye / yaha adhikAra pratyanta agatyakA hai| dvitIya strImamatvamocana adhikAra aihika padArthameM Asakti hone ke mukhya kAraNoMkI ora lakSya khIcatA hai / isa saMsArameM asatya vyavahAra karaneke kAraNa strIrUpa upAdhise hI utpanna 2 strImamatva hote haiM / manasvI puruSa yadi akelA ho to vaha atyanta AnandapUrvaka apanA nirvAha karaneke liye AvazyakIya vara tuoMkA saMgraha pAMca, pandraha dina meM kara sakatA hai, parantu usako vizAla, bhavya mahalAta banavAnekI, rupaye-paise ekatrita karanekI, aura bhI jo anya anekoM vyavahAra karanekI AvazyakatA hotI hai ina sabakA eka mAtra kAraNa yadi gahare dilase vicAra kiyA jAya to jAna par3egA ki strI hI hai| sAMsArika vyavahArako dekhane para patto calegA ki khUna bahAne jaise prasaMga taka bahudhA striyoMke
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 kAraNa se hI udbhavita hote haiM / strIkA prema pesA vicitra DhaMgakA hai ki isase sparzanendriyako avazya koI na koI avasara apanA mArga DhUMDha nikAlane kA mila hI jAtA hai| jisake pariNAmasvarUpa kalpanAzakti para sundara dikhAI denevAlI kintu pariNAma meM bhayaMkara hAnevAlI mUtiyeM banatI rahatI haiM aura anta meM kalpanAzakti itanI zaktihIna hojAtI hai ki mAnasika bala aura tarka-vicAraNAkA usa para kisI bhI prakArakA adhikAra nahIM rahane pAtA hai / yaha sthiti itanI kharAba hai ki usakA khyAla ho sakatA hai / svastrA ke sAtha mamatva rakhanekI hI jaba yahAM manA hI kI gai hai to phira parastrI sambandha meM to kitanA tiraskAra honA cAhiye yaha mukhyatayA vicArane yogya viSaya haiM / strIkI jo granthakattAne hIna vastukeH sAtha upamA do haiM ise bhalIbhAMti vicArane kI AvazyakatA hai / ye saba bAteM anubhava aura sampUrNa vicAraNA tathA tattvajAgRti se hI samajhameM prAna yogya hai / vyavahAradRSTi se dekhanepara kadAca aisA pratIta hogA ki dhArmika vRttivAle puruSa to saba kucha tyAga denekA upadeza karate hai parantu aisA kaise ho sakatA hai ? kintu ApakoM aisA kabhI bhI vicAra hRdayame na lAnA cAhiye / pratyanta upayogapUrvaka saMsAra cakrakA nirIkSaNa kiye binA hI Upara Uparake hAvabhAva meM tallina hojAnA sambhava hai aise samaya meM isa adhikArakA rahasya samajhanA aura prApta karanA atyanta kaThIna hai / yaha sampUrNa adhikAra puruSa vargako hI uddeza kara likhA gayA hai, kyoMkei jaina zAstrakAra puruSapradhAna dharma kahata hai, isaliye striyoMko zabda racanAmeM yathAMcita pharaphAra kara strI mamatvamAcana adhikArako puruSa mamatvamocana adhikAra ke rUpase par3hanA cAhiye | yaha bhora isake bAda meM AnevAle tIna adhikAra bAhya sambandhoMko Adhayita kara likhe gaye haiM, parantu ve sambandha vibhAvadazAke kAraNa prAtmika sambandha ke samAna hogaye haiM, isaliye una sambandhoMkA svarUpa, sthiti aura pariNAma pratyanta bArIkI se dekhane kI AvazyakatA hai / yaha adhikAra mohanIya karmake sAmrAjyakI prabalatAkoM pradarzita karatA hai / tIsarA putramamatvamocana adhikAra atyanta saMkSepa rUpase kintu Avazyakiya viSaya para likhA gayA hai / kaha prANI putraputrIrUpa
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ . saMsArameM Asakta hokara "bacce mere svAmovatsala' 3 putramamatva aisA karate haiM arthAt apane gRhameM hI sampUrNa saMsArakA samAvesa hojAnA samajhakara ve anya kisI bhA prakArake sAmAjika vicAra nahIM karate haiN| kaivAra apatyamamatvamocanase sambandha rakhanevAle kartavya AdikeM Ter3he prazna bhI utpanna hojAte haiM ina praznoMko bhI isa adhikArameM pratyakSa aura parokSarUpase bahuta acchI tarahase hala kiyA gayA hai / yadyapi yaha adhikAra zloka saMkhyAmeM anya sarva adhikAroMse choTA hai parantu isase yaha kadApi na samajha baiThe kI isakI agatyatA bhI kisI kadara kama ho / cothe dhanamamatvamocana adhikArameM bahuta upayogI viSayoMkA ullekha kiyA gayA hai / isa saMsArakA bahuta bar3A bhAga-lagabhaga sampUrNa bhAga - paiMsA merA paramezvara ' isa.hI vRtti4 dhanamamatva. vAlA hai / paisA paidA karanekA mArga, usakA cinta vana, usakA vicAra, usakI bIte-AdimeM isa jIva ko jitanA mAnanda AtA hai utanA anya kisI bhI padArthameM yA 'padArthake sambandhase nahIM AtA hai| anAdi abhyAsa isa prakAra mohanIyaphArmake udayase paiseko gyArahavAM prANa kahA jAtA hai, aura isakI zakti itanI adhika mAnI AtI hai ki prasaMga mAnepara yaha anya daza prANoMkA bhI parityAga karA detA hai| dhanakA mamatva ekadama chur3A denA kaI puruSoMko asahanIya hogA saya dIkSivAle granthakattAne yaha bhI batalA diyA hai ki dhanako vyaya kisa prakAra karanA ucita hai| isa viSayameM unazrIke kahanekA mukhya uzya yaha jAna par3atA hai ki paisoMke vicAra aura jhanajhanAhaTameM kitane hI prANiyoM Atmika sAdhana choDadenekA sambhava hai isaliye isa viSayameM bahuta vicAra karanekI jarUrata hai / jo nitAnta syUla vastu hai, paudra lika hai, cala hai, maraNaparyyanta kadAca kisIke pAsa raha bhI jAve jisapara bhI antameM to jo yahIpara rahanevAlI hai, aisI vastupara mamatva kada prApta huI anukUlatAoMkA lAbha lenese kadApi na cukanA cAhiye / paisA ekatrita karanA taddana nirhetuka pravRtti hai| eka agrejI kavikA kathana hai kiSake thou no thought for aught mate Right and Truth, Life holds for finer souls no. equal prine;
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Honours and wealth are bubles to the wise. " yadyapi isa jIvanameM vizuddha jIvoMkA yathocita pratikAra nahIM hotA hai, saMyogAnusAra nyUnAdhikarUpameM milatA hai; paraMtu tujhe to satya aura ucita bAtake atirikta anya kisI bhI vastukA vicAra nahIM karanA cAhiye / buddhimAna puruSoMke mana to mAna-pAna aura paise Adi sundara dRSTigocara honevAle kintu mUlyarahita anupayogI vastuoMke sadRza haiN|" yaha choTAsA bAkya atyanta rahasyamaya hai, dhanamamatvamocana adhikAra atyanta vicAra pUrvaka par3hane yogya hai| pAMcavAM dehamamatvamocana adhikArameM bhI dUsare adhikArase prArambha hue laya( Spirit )ko cAla rakkhA gayA hai / isa zarIra. para asAdhAraNa prema rakha kara usako pratyeka samaya 5. dehamamatva nAjuka banAnekI ceSTA nahI karanI cAhiye athavA use zobhita vastuoMke prADambarase AbhUSita na karanA caahiye| isako Atmika dhoke pAlana karanemeM sahAyabhUta samajha kara isase jitanA ho sake utanA zubha kArya kara lenA cAhiye / ina zubha kAryoMke karane yogya mAtra usakI uttama sthiti honA cAhiye / isase yaha tAtparya kadApi nahI hai ki zarIrakI ora sadaiva upekSAbhAva rakhanA, parantu usakI hI ora atyanta dhyAna lagAkara usake preranAra-usameM caitanya svarUpase rahanevAle AtmAko bhUla jAnA aisA kabhI nahIM honA cAhiye / isa adhi. kArameM svadeha aura paradeha donoMpara mamatva na rakhaneko garbhita Azaya honA pratIta hotA hai| zarIrako azucimaya samajhanese aura usa para. yogya vicAra karanese usako vAstavika svarUpa aura usase sambandha rakhanevAlA usake sAtha vyavahAra karanekA yogya mArga uttamatayA dhyAnameM A jAtA hai / isa pAMcaveM adhikArakA viSaya isa zArIrika sukhameM masta banAnemale vartamAna yugameM pasaMda na AnA sambhava hai| parantu isake bhayase sUrimahArAja to vastusvarUpako samajhAneke apane kartavyako kadApi nahIM bhUla sakate haiN| vartamAna kAlakI khAne-pIne tathA vyavahArameM lonekI rIti zarIrako niraMtara apanA honA sikhalAtI hai ki jo vastusthitise nitAnta viruddha
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, aisA hamArA pratyakSa anubhava hai / saMsArameM jo jo hakIkateM hotI hai unakA eka mAtra Upara Uparase hI vicAra kara lenekI hamArI Teva par3a jAnese kaI jIva isakA gaharA vicAra nahIM kara sakate haiM / eka puruSakI mRtyu para kaI puruSa kaheMge ki bahuta burA huA Adi, parantu kyA burA huA ? isakA vicAra bhI nahIM kareMge / zarIra aura AtmAkA viyoga jo ki svAbhAvika dharma hai yaha hI huA hai aisA pRthakkaraNa karanekI unakI abhilASA kadApi na hogii| saMsArakI sAmAnya bAtoMmeM bhI aisA antima rahasya zodhanekI Teva DAlanA atyanta Avazyaka hai| chaThe pramAdatyAgAdhikArameM paMcendriyake viSayoMkA svarUpa atyanta vidvattAse bataloyA gayA hai / yaha jIva sthUla indriyasukhoMmeM A sakta ho jAtA hai / acche acche padArtha khAnemeM, 6 pramAda. senTa lavaNDara suMghanemeM, hArmoniyama pIonA sunane meM, sundara striyoMkA rUpa vikAra haSTise dekhanemeM aura unake sAtha viSayasevana karane meM Ananda mAnatA hai / pAMca indriyoMke viSaya aneka prakArake haiM, jinakA anubhava dinapratidina hotA rahatA hai| inameM kyA sukha hai ? kyA mAnA gayA hai ? unameM saccA tattva kyA hai ? sacce sukhakA kyA svarUpa hai ? vaha isa jIvakI samajhameM kyoM nahIM pAtA hai ? ina sthUla sukhoMko bhogane samaya kitanA aura kaisA sukha dete haiM ? pariNAmameM inase kyA hotA hai ? Atmika sukha aura sthUla sukhameM kyA bhinnatA hai ? isa viSayapara atyanta prabhAvakAraka vivecana isa adhikArameM kiyA gayA hai| indriyoM ke viSaya meM isa jIvakI kitanI adhika Asakti hotI hai ki isake kisI bhI prasaMgake AjAnepara yadi khudako vizeSa jJAna aura dRDha zradvA na ho to yaha unameM magna ho jAtA hai / usa prasaMga para ise itanA bhI bhAna nahIM rahatA hai ki saMsArameM pratiSThA prApta karanevAlA mere jaisA pratiSThita mAnA jAnevAlA puruSa aisI bAlakriDAye kyoM kara karatA hai ? eka samajhadAra puruSa bhI ekAnta sthAnameM strIke sAtha kisa vicitratA ke sAtha vyavahAra karatA hai usakI pAThaka svayaM kalpanA kara sakate haiM / aisI sthiti se usa samaya aura bhaviSya meM isa jovako atyanta hAni uThAnI par3hatI hai jisako dUra karanekA hI yahAM upadeza kiyA gayA hai| aise viSayoMmeM
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastusvarUpako vicAranekI atyanta AvazyakatA hai| pramAdake viSayameM yahAM adhika nahIM likhA gayA hai / antima rahasyameM aura bhUmikAmeM usakA vizeSa ullekha kiyA gayA hai| sAtavAM kaSAyanigraha adhikAra hai / isa adhikArameM likhI huI hakIkata hamAre hararojake anubhavameM AtI hai aura karmaprakRtiyoMke grahaNa karaneke mukhya dvAroMmeMse yaha eka dvAra hai| 7 kaSAya. kaSAyase hI saMsArakA lAbha aura usakI vRddhi hotI hai aura vaha isa jIvake sambandhameM eka bar3A bhArI pheraphAra kara sakatA hai / krodha, mAna, mAyA aura lobha ye usake cAra bheda haiN| prAtaHkAlase lekara rAtrItaka kaSAya karaneke anekoM prasaMga upasthita hote haiN| kisIpara krodha AjAtA hai, kisI samaya apanI bar3I bar3I DIMga ( Atma-prazaMsA ) hA~kanemeM prAnandakA anubhava hotA hai, kisI samaya bagavRtti dhAraNa kI jAtI hai aura kabhI paisoMkI mAlA pherI jAtI hai / ye cAroM kaSAya aneka rUpoMmeM pragaTa hokara isa jIvako kisa kisa prakArase nacAte rahate haiM ina sabakA vizeSa vivecana isa adhikArameM kiyA gayA hai / ina cAroM kaSAyoMmeM aisI asAdhAraNa zakti hotI hai ki yadi inameMse eka bhI apane pUrNa jozameM ho to yaha jIva cAhe jitanI dharmakriyAyeM kyoM na kare, cAhe jitanI vidyA kyoM na prApta kareM, cAhe jitane bhI tapa kyoM na kara DAle; parantu yaha sabako nirarthaka banA detA hai aura antameM jIvakA adhaHpAta karAtA hai| ina kAraNoMse kaSAyake nigraha karanekI atyanta AvazyakatA hai / manovikArake vazIbhUta honevAle prANIkA jIvana lagabhaga nirarthaka hI hai, aisA Upara UparakI draSTise hamako pratIta hotA hai, parantu manovikAra kaise aura kisa prakArase kAma karanevAlA hotA hai, inakA jabataka kucha gahare utarakara hama svayaM svarUpa na dekhale tabataka yaha satya hakIkata bhI ekamAtra bAtake rUpameM hI rahatI hai| kaSAyako ThIkaThIka samajha kara, usake karaneke prasaMgoMke upasthita honepara usakA nigraha karanA aura usase na jIte jAkara usapara apanA Adhipatya jamA lenekA ho lakSya nirantara apane hRdayameM rakhanA cAhiye / kaSAyake pratyeka viSayapara bar3e bar3e lekha likhe jAsakate haiM aura anyatra aisA prayAsa bhI kiyA gayA hai, isaliye isa adhikArake vivecanameM pranthake
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANase pUratA vivecana hojaranese isa sthAnapara to isa adhikArameM kauna kaunase viSaya pAte haiM ekamAtra unakA hI digdarzana karAyA gayA hai / kaSAya hamAre jIvanameM eka bar3A kArya karanevAlA hai ataeva isake sambandha meM sadaiva saceta rahanekI AvazyakatA hai aisA granthakartA vAramvAra pharamAte haiN| . isake pazcAt AThavAM zAstrAbhyAsakA adhikAra prAtA hai / yaha adhikAra atyanta vyavahArika AkArameM likhA gayA hai| zAstrakA abhyAsa kara yadi vidvattA pragaTa 8 zAstra, gati karanekI abhilASA rahe to usase bahuta lAbha nahIM hotA hai, abhyAsake anusAra hI vyavahAra rakhanekI zrAvazyakatA hai / paNDitake nAmase hI khuza na ho jAnA cAhiye parantu matike anusAra buddhi bhI honI cAhiye aura una donoMke anusAra pravRtti bhI honI cAhiye / viSayapratibhAsa, AtmapariNatimat aura tatvasaMvedana jJAnakA svarUpa jo aSTakajImeM batalAyA gayA hai usake manana karanekI AvazyakatA hai yaha hakIkata vivecana meM mukhyatayA citAkarSaka hai| zAstrAbhyAsakA kyA uddezya hai ise vicAranekI AvazyakatA hai aura isa viSayapara granthakarttAne atyanta prabhAvika rItise dhyAna khIcA hai / isa viSayameM bahudhA gaphalata ho jAtI hai / bahudhA jJAnake dekhAvameM hI jo sampUrNatA mAnI jAtI hai usake viSaya meM yogya vicAra batalAye gaye haiN| isa viSayake sAtha sAtha abhyAsake sambandhameM samajhameM AnevAle caturgatike klezakA varNana kiyA gayA hai| naraka aura tiryaMca gatimeM duHkha hai yaha to yaha jIva samajhatA hai parantu manuSya aura devagatimeM bhA sukha nahI haiM parantu duHkha haiM isa bAtako spaSTa karanekI atyanta AvazyakatA hai / jisa kriyAke karanese caugatikI siddhi ho vaha adhyAtma nahIM hai aisA zrIzreyAMsanAthajIke gyArahaveM stavana meM AnandaghanajI dvArA kahA gayA hai aura kadAca kisI kriyAse zubhagatikA bandha ho sake to vaha bhI iSTa nahIM hai aisA avazya samajhanA cAhiye / adhyAtmakI vyAkhyA karate hue bhI hama dekha cuke haiM ki jisa adhyAtmase caugatimeMse kisI bhI zubha evaM azubha gatikA bandhana ho vaha adhyAtma hI nahI kahalA sakatA / sampUrNa granthake madhyabindurUpa javamA adhikAra cittadamanakA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM / bAhe jitanI bhI kriyA kyoM na kI jAya, cAhe jitanA hAla kyoM na prApta kiyA jAya, cAhe jitanI tapasyA 9 cittadamana kI jAya aura cAhe jitanA yogasAdhana kiyA jAya, parantu jabataka manakI asthiratA ho, citta Akula-vyAkula ho, mAnasika kSobha ho tabataka sAdhya prApta nahIM ho sakatA hai, isako mukhyatayA lakSyameM rakhanA cAhiye / jJAnakA, tapakA athavA kriyAkA Azaya manapara aMkuza lagAnekA honA cAhiye / yaha zuddha dRSTikI apekSAse yathAtathya hai ki manakI avyavasthita sthiti honese prANIke kArya koI phala nahIM de sakate haiM / isa sambandhameM hamAre vicAra sAdhAraNatayA acokasa hote haiN| sAmAnya prakRti bAhya dekhova para bahu mata bAMdha detI hai parantu vastutaH aisA nahIM honA cAhiye / amuka prANIke sambandhameM mata bAMdhanese pahile usa prANIke manapara kitanA aMkuza hai usapara acchI taraha vicArakara lenA cAhiye / cAhe jaise bhI kaThinase kaThina kArya karaneko udyata hue prANIko mana kisa prakAra apane kartavyapathase vicalita kara detA hai isakA anubhava vicAra karanese sahaja hI samajhameM A sakatA hai| kriyAkI avahelanA kara manako hI zAstrakAroMne mokSa aura baMdhakA kAraNa kyoM batalAyA hai isakA rahasya isa adhikArameM atyanta spaSTatayA samajhAyA gayA hai| isa adhikArameM granthakarttAne prathama adhikArake samAna apanI vidvattA pragaTa kI hai aura vivecanako bhI atyanta vicArapUrvaka likhanekA prayAsa kiyA gayA hai / isa adhikArakA viSaya atyanta upayogI pratIta honese isa para vizeSatayA dhyAna dilAnekI aura manana karanekI prArthanA kI gaI hai| dasavA adhikAra vairAgyakA hai| isa adhikArameM isa saMsArake Uparase rAga UTha jAya aura vastusvarUpa usake yathAsthita AkArameM samajhameM A sake isaliye vidvAn 10 vairAgya granthakarttAne bhinna bhinna viSayoMko lekara vairAgya ___ honeke sAdhanoMko pradarzita kiye haiM / mRtyukA daura. daurA, lokaraMjanake liye kiyA huA dharma, isa jovako prApta hue aneka prakArake saMyoga, unase usake lene yogya lAbha, dharmase hone. vAlA duHkhakSaya, sukhakA vAstavika svarUpa, pramAdase honevAle duHkha,
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 indriyoMke viSayoMme pravRtti karanese duHkha, unake dRSTAnta aura isa jIvake vartana aura uddezake bIca meM visaMvAda Adi aneka bhinna bhinna viSayoMko lekara una para atyanta prabhAvika bhASAmeM prakAza DAlA gayA hai / isa prakAzakA svarUpa atyanta manana karane yogya / eka prasaMgapara ajAdikake dRSTAnta bhI atyanta yuktipUrvaka diye gaye haiM / jabataka sAMsArika - paudgalika viSayoMparase isa jIvakA rAga nahIM haTatA tabataka yaha dharma sanmukha nahIM ho sakatA hai aisI spaSTa hakIkata honese sarva viSayoMkA yahAM pRthakkaraNa aura spaSTIkaraNa karanemeM antima hetu, usake pariNAma meM honevAle duHkharUpa svarUpako samajhakara usase dUra rahate hue, samatAko prApta karanekA rakkhA gayA hai / yaha adhikAra bhI pratyanta manana karane yogya hai / isake pratyeka zlokameMse eka eka athavA isase bhI adhika mahAn satya draSTigocara hote haiM ve DhUMDhanevAleko aura sAdhakako prApta ho sake aisA spaSTatayA batalAyA gayA hai / arrai adhikAra dharmazuddhikA haiM / isa kAlameM dharmake sambandhameM likhanA mAtra hI kaI jIvoMko aprAsaMgika jAna par3atA hai / bAhyADambaroM aura pudgalamasta rahanevAle yugameM 11 dharma zuddhi. dharma zabdakA abhAva jorazora se praveza kara rahA thA, usameM aba kucha pheraphAra hotA dRSTigocara ho rahA hai / aba dharmakI AvazyakatAko prAyaH saba svIkAra karate haiM / usa dharma meM kisa prakArakI zuddhi honI cAhiye vaha yahA~ batalAI gaI hai / dharma kisa kisa prakAra ke doSoMkA praveza hotA haiM unakI yathocita sUci ( list) dekara svaguNaprazaMsA ke durguNoM aura janastutipara vidvattApUrNa ullekha granthakarttAne kiyA hai / isa hakIkatapara pratyeka pAThakako vizeSa dhyAna denA cAhiye / antameM bhAvazuddhikA upadeza kiyA gayA hai / bhAvazuddhirahita kriyA kitanA alpa phala denevAlI hai isakA yahAM vistArapUrvaka ullekha par3hane meM AyagA / isa adhikAra meM lAkastutipara jo vyavahAru vivecana kiyA gayA hai vaha vizeSataH par3hane yogya haiM / bArahavAM adhikAra guruzuddhikA hai / isa adhikArameM gurumahArAja kaise hone cAhiye isa viSayapara sUri mahArAjane atyanta vistArapUrvaka vivecana kiyA 12 guruzuddhi.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / adhikArameM kaI agatyake viSayoMkA bhI samA. veza kiyA gayA hai| guruparIkSAmeM atyanta vicAra karanekI AvazyakatA batalAI gaI hai tathA isa viSayameM kvacit sthAnoMpara karkaza bhASAkA bhI prayoga kiyA gayA hai / isa adhikArameM sampatti tathA vipattike kAraNa batalAye gaye haiM usapara vizeSa lakSya denekI AvazyakatA hai| terahavAM adhikAra yatizikSAkA hai| yati nAmase bhUSita saMsAratyAgI sarva mahAnubhAvoMko uddezakara likhe hue isa adhikArako atyanta dhairyatApUrvaka par3hanekI AvazyakatA hai / 13 yatizikSA vezamAtrase kucha lAbha nahIM hotA, janaraMjanapanakI koI kimata nahIM, yatipanake uccazreNIke kartavya kyA kyA haiM, vyartha vastrapAtrakA parigraha bhArarUpa hai, parISahakA kyA svarupa hai, saMyamake kitane bheda haiM, caraNasittarI aura karaNa sittarIke bheda kauna kaunase aura kitane haiM prAdi anekoM upayogI hakIkatoMkA samAveza isa adhikArameM kiyA gayA hai| yaha adhikAra sabase adhika vistRta hai isakI bhASA zikSA deneyogya kaThina zabdoMmeM hai parantu bhavyajIva usapara krodha na lAkara usake Antarika svarUpako samajhanekA prayatna karate haiN| sUri mahArAjane apane adA bhUta cAritraguNameM bAlyakAlase hI Asakta hone ke kAraNa bahuta uttama rItise hRdayakI bhAvanA dvArA upadeza kiyA hai| yaha upadeza sAdhu aura zrAvaka Adi saboMko mAnya karane yogya hai; isa upadezameM sAdhu-dharmako atyanta vikaTa samajhakara isakI upekSA na hojAnekI ora mukhyatayA lakSya rakkhA gayA hai / yadyapi isa adhikArakA rahasya samajhanA aura samajhAnA atyanta durlabha pratIta hotA hai, tisa para bhI jo prayAsa kiyA gayA hai usake dvArA kisI vyaktiko athavA samaSTiko kisI bhI prakArakA kaSTa pahuMcAnekA bilakula dheyya nahIM hai| apitu aisA prasaMga upasthita na hojAya isa bhayase adhikAra munimahArAjAoMko vivecanake sAtha batalA kara unakI sammati lelI gaI hai| tisapara bhI yadi kisI sthAnapara koI dUSaNa raha gayA ho to usake liye antaHkaraNase kSamA yAcanA hai| yadi sAdhuvargase bAharakA koI puruSa aise gambhIra. viSayapara likhanekA prayatna kare to usameM usakI nAdAnIkA honA svAbhAvika hI hai, ataeva sampUrNa grantha ke liye
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 sAmAnya doSa kSamA mAganekI prastAvanAkI pracalita rUDhoke anusaraNa karaneke uparAnta bhI bArahaveM aura terahaveM adhikArake liye vizeSatayA aisA karanekI AvazyakatA pratIta huI hai| sUrimahArAjane jisa gaMbhIratA aura lagnIse isa adhikArako likhA hai usake samajhanekA prayatna karaneke liye vizeSatayA nivedana hai| caudahavAM adhikAra mithyAtvAdi saMvarakA hai| pAMca prakArake mithyAtvakA svarUpa batalAkara phira mana, vacana aura kAyAke yogoM para aMkuza lagAnekA upadeza kiyA gayA hai| mana. 14 saMvara yogapara tandulamatsya aura prasannacandrakI kathAyeM vicArane yogya haiM, vacanayogapara vasurAjAkA daSTAnta manana karane yogya hai, tathA kAyayogapara kacchayekI kathA cintana karane yogya hai| tatpazcAt indriyasaMyamapara puSkala vivecana kara kaSAya saMvara karanekA upadeza karate haiM jisa para kuraTa aura utkuraTa muniko dRSTAnta dekara atyanta upayogI bodha kiyA gayA hai / antameM niHsaMgatA prApta karaneke liye preraNA kI jAtI hai| pandrahavAM adhikAra zubhavRttizikSAkA hai / pratidina donoM samaya cha aAvazyaka karane, tapasyA kara karma nirjarA karanA, zAlAMga dhAraNa karanA, yogaraMdhana karanA, upasarga sahana 15 zubhapravRtti karanA, svAdhyAya dhyAna karanA, upadeza denA, Atma nirIkSaNa karanA Adi zubhapravRttike aneka zubha prakAra batalAkara vaisA karanevAleko bhaviSyame kisa prakArake lAbha hote haiM usakI ora vizeSatayA dhyAna khico gayA hai| isa adhikArameM jo jo pracuni (chaTaka) (misllaneous ) viSaya batalAye gaye haiM ve bhI atyanta upayogI pAra manana karaneke yogya haiN| __ solahaveM aura antima sAmyasarvasya adhikArameM sampUrNa granthakA sArarUpa samatAko rakhane kA upadeza kiyA gayA hai / samatAke pariNAmameM kisa prakAra sukha milatA hai aura vaha sukha bhI 16 sAmya. kisa prakArakA hai yaha saba atyanta uttama rItise batalAyA gayA hai| mokSake svarUpako vivecanameM basalAkara yaha siddha kiyA gayA hai ki isake prApta karanekA. eka. mAtra sAdhana samatA hai| isa adhikArameM samatArasakI vAnakI
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ batalAkara phira isake adhikArI kauna ho sakate haiM yaha bhI spaSTatayA batalAyA gayA hai| tatpazcAt binA kisI ADambarake isa granthakI samApti kI gaI hai| isa bAtakA nirNaya honA atyanta kaThina hai ki sUrimahArAjane isa granthakoM kaunase varSa meM likhA hai| mujhe aisA pratIta hotA hai ki sUrimahArAjane upadezaratnAkara odi granthoMkRtikA samaya ko banAneke pazcAt apane jIvanake antima kAlameM apane sthaanubhavakA rahasya isa granthadvArA bAhara DAlA hai Ara isa granthake sarva zloka eka sAtha nahIM, kintu samaya samaya para jaba jaba manameM sphuraNA huI hogI taba taba likhA hogA aisA jAna par3atA hai| sAtaveM kaSAyanigraha adhikArameM krodha, mAnake svarUpameM bIcameM mAyAke zloka Ate haiM, apitu lobha tyAgake upadezake pazcAt krodha tyAgakA svarUpa AtA hai| muni sundarasUri mahArAja jaise bar3e lekhakane jaba upadezaratnAkarameM aikasI zailI dvArA eka viSayako eka sirese dUsare sire taka niyamapUrvaka likhA hai taba unake isaprakAra titara-vitara sambandha rahita zlokoMke likhanekA eka hI prakArase khulAsA ho sakatA hai / isIprakAra devaguru dharmazuddhi adhikArakA viSaya bahudhA guruzuddhipara hI likhA gayA hai| isaprakAra anumAna kiyA gayA hai parantu yadi yaha saccA ho to isase granthakI kimata bahuta vRddhi honA sambhava hai / kudaratI taurase avalokana karane para hRdayameMse jo udgAra nikalate haiM ve kRtrima udgAroMse kaI aMzomeM vizeSa upayogI pratIta hote haiN| apitu upadezaratnAkara granthake AdimeM maMgalAvaraNameM kaI zloka likhe gaye haiN| parantu yahAM unameMse ekakA bhI pattA nahIM milatA, 1 zrIdhana vijayagaNijI bhI isa hakIkatakA samarthana karate haiM / granthake prArambhameM ' atha' zabda para noTa likhate hue kahate haiM ki yaha zabda antaratAkA sUcaka hai jisase yahAM yaha samajhanA cAhiye ki yaha grantha upadezaratnAkara Adi granthoMke likhaneke pazcAt banAyA gayA hai / ve isakA koI kAraNa nahIM batalAte haiM, parantu mUrimahArAjake pazcAt ve hamase najadIkake samayameM hue haiM isase unase kahI huI hakIkata kadAca sampradAyase unako mAlUma huI hogii|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha bhI sAmyadazAkA dyotaka hai, aura yaha dazA vRddhAvasthAmeM savizeSa rUpase prAptavya hai / merI mAnyatAnusAra yaha grantha samvat 1475 se 1500 ke lagabhaga likhA hogA aisA pratIta hotA hai| isa granthakI zalI bahuta uttama haiN| kisI kisI sthAnapara punarAvartana jAna par3atA hai parantu upadezake granthameM punarAvartana doSa rUpa nahI hai aisA umAsvAti mahArAjake kathanase bhASAzailI . spaSTa hai (prathama zlokake vivecanako pddhiye)| jina jina viSayoMko sUrimahArAjane liye haiM una unako unhoMne atyanta prabhAvakAraka zabdoM meM likhA hai| saMskRta bhASApara unakA pUrNa adhikAra thA itanA hI nahIM kintu kisI kisI sthAna para to unhone alaMkAroMkA atyanta uttamatayA upayoga kiyA hai| unake dRSTAnta aura upanAma atyanta spaSTa Ara yathocita haiM tathA unakA vAkyaracanA mArmika hai| unakI bhASAmeM upadizakI sarva prakArakI bhASAoMkA samAveza ho cukA hai / upadezakI bhASAmeM kaI bAra ati namra bhASAkA upayoga kiyA jAtA hai / viSayakI madhuratA tathA priyatA prApta karAneke liye aisI bhASAkI AvazyakatA hotI hai| kabhI AkSepaka bhASAkA upayoga karanA par3atA hai kabhI kaThora zabdoMkA bhI prayoga karanA par3atA hai| sUrimahArAjane bhI isa jIvako kisI kisI samaya vidvAn aura kabhI kabhI 'mUr3ha' kahI hai, isIprakAra Upara likhe anusAra sarva prakArako bhASAzailIkA upayoga kiyA gayA hai, jisase par3hanevAle tathA sunanevAleko aAnanda aura vicAra honA svAbhAvika hI hai / isaprakAra sarva prakArakI bhASAzailIpara adhikAra prApta karanA yaha eka sAmAnya vijJAnake liye bar3I Ter3hI khIra hai| yatizikSA adhikArameM bhI kisI kisI sthAnapara to unhone sAmAnya kaThora zabdoMkA upayoga kiyA hai aura kahIM kahIM atyanta kaThora zabdoMkA upayoga kiyA hai| aisA karanemeM cAhe kucha zailIdoSa ho yA na ho parantu unakA Azaya atizaya mahAn thA yaha to isase spaSTatayA siddha hI hai| adhikAroMkA cunAva atyanta vicArane yogya hai / eka ekake pazcAt dUsarA adhikAra adhikase adhika upayogI hakIkata batAnevAlA likhA gayA hai aura usakA cunAva isa DhaMgase kiyA gayA hai ki dhyAnapUrvaka par3hanevAleko atyanta mAnanda denevAlA hai| pratyeka zloka cunAva
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI bhASA madhura aura spaSTa honeke uparAnta zailI bhI atyanta sAdhAraNa aura prabhAvakAraka hai| yaha grantha munijIvana aura zrAddhajIvanake mArgadarzakake rUpase atyanta upayogI honA pratIta hotA hai| yaha grantha vyAkhyAnameM kaI sthAnoMpara vArambAra par3hA jAtA hai isake uparAnta pracAra aneka munimahAroja isa granthako sAdhaMta kaMThastha karate haiM aura isakA nirantara pATha bhI karate haiM aisA hamAre anubhavasiddha hai| isa granthakI mahattA aura upayogitAke sambandhameM itanI hakIkata hI kAphI hogii| jisa mahAn hetuse yaha grantha likhA gayA hai usako vizeSatayA dhyAnameM rakhanekI AvazyakatA hai| samatAprAptike najadIkakA hetu aura mokSaprAptike paraMparAgata hetu hai ye donoM __hetu anantara aura parampara hetu prAptakara sake aisI zailIse aura daMgase grantha likhA gayA hai| isa granthapara dhanavijayagaNIne adhirohiNI nAmakI TIkA likhI haiM; yaha TIkA atyanta uttama aura vistAravAlI saMskRta bhASAmeM hai / TIkAkAra mahAn vidvAn jAna par3ate haiN| TIkA yahAM zabdArtha likhanemeM isa TokAkA bArambAra upayoga kiyA gayA hai| vivecanameM bhI kaI sthAna. para unake vicAra uddhRta kiye gaye haiN| jisa sthAnapara unakA nAma nahIM likhA gayA hai vahA~ bhI unhIkI chAyA hI hogii| maiM pratyeka zlokapara vivecana likhanese pahile usa TIkAko par3hatA thaa| isa granthakA vivecana likhate samaya granthakartAkA kyA Azaya hai isakA pratyeka samaya yathocita vicAra kiyA gayA hai| anya vidvAna lekhakoMke isI viSayaparake vicAra aura kSamAyAcanA pAzcAtya zikSAke saMskArase prApta hue vicAra Adiko likha kara bharasaka vivecanako upayogI banAnekA prayatna kiyA gayA hai, jisapara bhI manda abhyAsake kAraNa matidoSakA rahajAnA sambhava hai, jisake liye ucita sthAnapara tamAyAcanA kI gaI hai tathA punaH yahAMpara bhI kSamAyAcanA kI jAtI hai| isa granthapara saMskRtameM dhanavijayagaNIjIkI TIkA hai / taduparAMta rannacaMdragaNIjIko bhI hai / isa granthakI kAvyacamatkRti aura upadeza
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ paddhati itanI prabhAvakAraka aura uttama hai ki jisakA yojanA jisa tarahase hosake usItaraha pracAra karanekI Ava zyakatA hai| adhyAtmakeviSayapara yadi logoMkA Adara hogA to isake pazcAta eka do apUrva granthoMpara bhI isIprakAra vivecana karaneke sambandhameM yojanA karanekI abhilASA hai / aba isa grantha ke raca nAra yugapradhAna tulya tapagacchAdhipati zrImanmunisundarasUri mahArAjake caritrapara gaveSaNA kara aitihAsika noMdhoMkA saMgraha kara upodghAtakI samApti kI jaaygii| __munisundarasari aura unakA samaya itihAsake sambandhameM hindustAnameM pahile hIse beparavAhI batalAI hai aisI sAdhAraNa pukAra hai / apanA nAma prasiddha karajAnekI - prabala abhilASA na honeke kAraNa yA isa viSayase itihAsa sambandhI 'bhaviSyakI prajAko vizeSa lAbha honeke kAraNako durlakSya vicAra na karaneke kAraNa athavA anya kisI prakArake kAraNase isa sambandhameM bahuta pukAra macAnekA kAraNa upasthita huA hai| jisake kAraNa AryAvartakI prAcIna kAlameM kyA sthiti thI isakA pUrA pUrA hAla jAnane meM aneka kaThinAiyoMkA sAmanA karanA par3atA hai / saccI hakIkata isa viSayameM bhAgyase hI upalabdha ho sakatI hai| jo milatI haiM ve granthapara giratI hui idhara-udharakI parachAirUpa athavA prakAzakI kiraNe haiM ki jisIke uparase anumAna karanA par3atA hai| amuka grantha kisa samaya likhA gayA hai aisA yadi kisIko mAluma hojAtA ho to 1 mere eka vidvAn mitrane kahA ki yaha bAta bhramapUrNa hai / unakA kahanA hai ki munipuMgavoM kA sAdhyabindu hI bhinna hotA hai, isase apanI mahimA bar3hAneke liye athavA mAna-pratiSThAke liye bahudhA apanA hAla nahIM likhate haiM, parantu bhaviSyakI prajAke upakArakI bAta unake dhyAnake bAhara hojAnA avAstavika hai / yadi barAbara sodha-khoja kI jAya to sambat 1000 se aba takake dharmarAjya aura rAjAoM kA itihAsa barAbara labhya hai| naSTa honevAle aitihAsika granthoM, pratimAjIke uparake lekhoM, mandiroMke lekha, tathA sike Adi isa hakIkatakI pUrtI karate haiN| zodhakadRSTikI utkaNDAse aura prabala abhilASAse yadi koI vyakti kArya karanevAlA hoto lagabhaga pratyeka varSakA itihAsa upalabdha hai /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ isase saba khulAsA ho sakatA hai; usa samayakIsamAja (Society)kA bandhAraNa, vyavahArapaddhati. vicArapaddhati aura vikasvaratA kisa prakArake the isake jAnanekA sAdhana prApta hojAtA hai jisake AdarIrUpa vaha hakIkata vartamAnakAlake janasamUhake liye atyanta lAbha. dAyaka siddha ho sakatI hai| aise aitihAsika lekhoMke abhAvase bahudhA granthake athe karate samaya bhI anekoM anuvidhAoMkA sAmanA karanA par3atA hai| aura bahudhA anumAnake adhure AdhAra para hI kArya karanA par3atA hai / aitihAsika lekha svayaM kitanA lAbha pahu~cAte haiM yaha atyanta agatya aura vicArane yogya viSaya hai, parantu yahAM yaha prastuta nahIM hai| abhItaka to itanA hI ullekha karanA prastuta hogA ki bhAratavarSameM itihAsakA atyanta abhAva pratIta hotA hai| hindustAnake sambandhameM yathocita aitihAsika lekhoMkA jitanA abhAva dRSTigocara hotA hai, utanA hI jainIyoMke sambandhameM bhI samajhale, parantu inakI sthiti kucha ThIka hai| sAdhana hindustAnakA thor3A bahuta samaya samaya para jo itihAsa upalabdha hotA hai vaha bahudhA jaina granthoMke AdhArapara hI likhA huA hai / hemacandrAcArya tathA unake pazcAt honevAle kaI jaina vidvAnoMne itihAsake rUpameM jo kucha thor3A bahuta likha diyA hai aura unameMse jo kucha nyUnAdhika samaya samaya para upalabdha ho jAtA hai usIkA upayoga kiyA jAtA hai / yaha uttama sthiti hai jisase hamako kucha Ananda milatA hai| tisapara bhI itanA to kahanA hI par3egA ki jainagranthoMmeM bhI niyamapUrvaka zRGkhalAbaddha itihAsakA abhAva hai, parantu titara-vitara aura banAnevAloMke noTake rUpameM vaha bahudhA labhya hai / itihAsake sambandhameM itanA upakAra jaina prajAne apane Upara aura dUsaroMke Upara kiyA ho itanA hI nahIM, parantu apanI jAtike mahAn AcAryoke sambandhameM bhI aneka granthoMkI prazastiyoM dvArA prakAza DAlA hai| hemacandrAcAryase pUrvake AcAryoMke liye to caturvizati prabandha Adi granthoMmeM itihAsa milate haiM aura unake pazcAt ke AcAryoMke liye to AdhArabhUta paTTAvaliyeM prApya haiM / yaha itihAsa bho prAyaH vArSika itihAsake saravya hI hotA hai / amuka AcAryake viSayameM kucha bhI mAlUma na ho usase. to thor3A bahuta hAla mAlUma honA hI acchA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, isa 'draSTise isa viSayameM kucha kucha saMtoSa hotA hai, parantu amuka AcAryakA jIvanacaritra likhanA ho to eka do apavAda ( merI mAnyatAnusAra hemacandrAcArya aura hIravijayasUri )ke atirikta anyake viSayameM kucha bhI milanA asambhava hai| sthiti isa. prakAra hai ataeva isa mahAna granthake kartAke liye bahuta itihAsa milanA to kaThina hai, parantu khoja karanese jo alpAdhika prApta huA hai use yahAM diyA gayA hai| isa granthake kartA munisundarasUri mahArAja haiN| unakA janma vikrama sambat 1436 meM ( san 1380 I, sa.meM ) huA thaa| unakA janma kaunase nagarameM huA thA; unake mAtApitA kauna the aura ve kisa jAtike the isake sambandhameM hamako kucha bhI pattA na cala sakA / unhone sAta varSakI choTIsI vayameM samvat 1443ke sAlameM jainadharmakI dIkSA lI thI / aisI choTIsI umrameM dIkSA leneke sambandhameM athavA deneke sambandhameM abhItaka donoM zrorase vAdavivAda calatA hai, kintu isa sambandhameM pUrvakAlake vicAra bahuta bhinna hI prakArake the / Ajakala anubhavarahita choTI vayavAleko dIkSA dene meM kaI puruSa bar3I bhArI bhUla karanA samajhate haiM, pUrvakolameM sarvAnumate aisA vicAra thA ki indriyasvAdameM par3a jAneke pazcAt isa prANIkA isase chuTakArA pAnA atyanta kaThina hojAtA hai ataeva pUrvake zubha saMskArase kisI bhI prANIko laghu vayameM yadi cAritra grahaNa karanekI abhilASA ho to usameM vilamba na karanA, antarAya na denA aura usako saMsArameM Asakta honekA avasara nahIM denA caahiye| itihAsase bho aisA vidita hai ki jaina zAsanAnusAra anya darzanoMmeM bhI jina jina mahAtmAoMne apanI kIrti phailAI hai, jo ad 1 yaha hakIkata ThIka nahI hai / agale pRSThake noTako paDheM / zodha. kholase kaI prAcAryoM ke caritra milanA sambhava hai| hIrasaubhAgyakAvya, guruguNaratnAkara, somasaubhAgyakAvya, jayAnandacaritra, vijayaprazastikAvya, Adi aneka prantha aitihAsa caritroM kI pUrtIke sahAyyarupa haiM, taduparAnta aneka pranthoMmeM likhita prazastiyeM bhI upayogI sAdhakake rUpameM sahAyyabhUta haiN| 2 bahudhA aisA sampradAya sunA jAtA hai ki ekI varSameM dIkSA nahIM dI jA sakatI hai to kadAca AThaveM varSameM paira rakhate hI.unako dIkSA dI jAnA sambhava hai|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhuta pranthakartA, tarkavettA yA vyAkhyAnakAra hue haiM, ve saba choTI vayameM hI dAkSita hue the / vajrasvAmI laghuvayameM hI dIkSA grahaNa kI thI, abhayadevasUriko solaha varSakI vayameM to AcAryapada diyA gayA thA, hemacandrAcArya nava varSake the tava hI unako dIkSA dI gaI thI, * isa granthake kartAke pUrvapuruSa somasundarasUri jaba sAta varSake the taba hI unhone dIkSA grahaNa kI thI aura yazovijayajI mahArAjake sambandhameM bhI aisA hI sunA gayA hai / zrImAna hemacandrAcAryake sambandhameM isa racanApara TIkA karate hue pro0 pITarasana likhatA hai ki " devacandrane aise choTese bAlaka ( caMgadevahemacandra )ko apanA ziSya banAyA yaha kisIko navIna pratIta hogA, parantu vAstavameM isameM kucha bhI navInatA nahIM hai| aisI prathA isa dezameM tathA anya dezoMmeM sadAse calI AtI hai aura cala rahI hai / bar3I Sayako prApta karanevAle puruSako hI sAdhu banAyA jA sakatA hai yadyapi yaha paddhati uttama hai, parantu anya sarva dharmokI ora dRSTi dor3AI jAya to isIprakAra naye AcAryoko pasanda kiyA jAtA hai / jahAM prAcAryako lagnAdikakA pratibaMdha ho vahAM apane sthAnako grahaNa karaneke liye AcArya banAke liye isa prakAra kiye binA chuTakArA mila hI nahIM sakatA hai|" pro0 pITarasana jaise vidvAn isa hakIkatako vyavahArASTase batalAte haiM, parantu taduparAnta aise agatyake viSayame manako eka orakI nirNaya para lAnese prathama dhArmika tathA aitihAsika dRSTise sAdhuoMkI vyavasthApara aura usa saMsthAkI AvazyakatAoMke viSayapara vizeSa dhyAna denA cAhiye / abhyAsakAla bAlya avasthAmeM hI prAptavya hai aura Ajakala jaise B. A; M. A. ( bI. e; ema. e. ) honese jaise lagabhaga teraha varSake iMgliza abhyAsakI AvazyakatA hai isI prakAra dhAbhika jJAnameM bhI ema. e. ( M. A. ) honeke liye kaI varSokI AvazyakatA honI cAhiye / aisA sahaja hI samajhameM A sakatA hai| ataH saMsAra para upakAra karaneke saMyoga to bAlyavayameM dIkSA lenevAleko hI prApta honA sammata hai| munisundarasUri mahArAjane kaise kaise cama. skAra kiye haiM unako jaba hama Age par3hegeM taba isa sambandhakA khyAla spaSTatayA hamArI samajhameM AjAyagA / munisundarasUri mahArAjako dIkSA dete samaya kisake ziSya
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ banAye the isakA koI bhI ullekha upalabdha nahIM hai| prAge likhe anusAra ve somasundarasUrike paTTadhara hue isase unhIM ke ziSya honA mAnA jAtA hai, parantu ina somasundarasUrikA janma samvat 1430 meM huA thA aura unhoMne sAta varSakI AyumeM sambat 1437 meM dIkSA grahaNa kI thI, ataH samvat 1443 jo munisundarasUrikA dIkSAkAla hai usa samaya unakI Ayu teraha varSakI hI honI cAhiye aura usa choTI AyumeM - unake ziSya banAnA sambhava nahI ho sakatA hai| apitu munisundarasUrikI gurvAvalImeM devasundarasUri jo usa samaya tapagacchake mUla pATapara the aura gacchAdhipati the unake viSaya meM lagabhaga sIttara zloka likhe hue haiM, ataeva kadAca munisundarake dIkSAguru ve hI ho aisI kalpanA kI jA sakatI hai|' devasundarasUri jo ugrapuNya prakRtivAle the ve saMvata 1442 meM gacchAdhipati huye aura unhoMne sambat 1457 meM kAladharmako prApta 1 aisA mAnane kA eka aura dUsarA prabala kAraNa hai:-gurvAvalI grantha munisundarasUrine saMvat 1466 meM pUrNa kiyA thaa|| usa samaya devasundarasUriko kAla kiye ATha nauvarSa ho gaye the, aura pATapara somasundarasUri the, tisapara bhI prantha ke antameM ve apane Apako devasundarasUrike ziSyake rUpameM prakaTa karate haiM / yaha sampUrNa perAgrApha ( Paragraph ) Age uddhRta kara diyA gayA hai jisase spaSTatayA samajhameM A jAyagA / isa sambandhameM ThIka ThIka nirNaya honA asambhava hai, kAraNa ki usI gurvAvalIke 420 veM zlokameM likhate haiM ki " una somasundarasUrikA ziSya mere jaisA guNarahita prANI upAdhyAya mAnA jAtA hai / " yahAM para unakA ziSya ye zabda sAmAnya haiM yA vizeSa haiM inakA samajhanA kaThIna hai| donoM orakI bAtoMko dekhate hue ve devasundarasarike ziSya the aisA mAnanekA vizeSa kAraNa hai, parantu isakA nirNaya nahIM kiyA jA sakatA / apitu anya prakA. rase dekhA jAya to unako kadAca devasundarasUrine somasundarasarikI laghuvayameM bhI unake nAmase dIkSA dI ho aisA honA sambhava hai| somasundarasUriko 20 varSakI vayameM to upAdhyAya pada milA thA isase yadi 13 ve varSameM unako ziSya diyA gayA ho to bhI isameM koI virodha jaisI bAta nahIM hai / 2 upodghAtameM likhA gayA thA ki devasundarasUriko AcAryapada samvat 1442 meM milA thA, parantu yaha bAta abhI bhramapUrNa hai / jayAnandasUrine sambat 1441-42 meM kAla kiyA taba samvat 1442 meM devasundarasUri
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA thA aura ve sudharmAsvAmIse pacAsave gacchAdhipati the pesA munisundaramarijI apanI gurvAvaloke zloka 368 meM likhate haiN| ina ocAryazrIke pATapara zrIsomasundarasUri aaye| ina somasundarasUrikA itihAsa vizeSatayA par3hane yogya hai aura vaha ' somasaubhAgyakAvya 'mese prApta ho sakatA hai / yahAM to unakA aura munisundarasUrikA itihAsa prAvazyakatAnusAra ekatrita kara saMkSepameM batalAyA gayA hai / ye somasundarasUri jayAnandasUrike ziSya the aura unako 1550 meM vAcaka (upAdhyAya ) pada prApta huA thA / isa jamAnemeM zrImaMta zeThiye sUripadakI pratiSThAkA mahotsava bar3e ADambarase karate the aura gurumahArAja saMghake agraNI gRhasthoMkI vinatipara apane ziSyoMmeMse yogya ziSyako sUripada pradAna karate the| isIprakAra somasundarasarine cha ziSyoMko sUripada pradAna kiyA aisA somasaubhAgyakAvyase jAnA jAtA hai| devarAja zeThake Agrahase munisundarako, govindazeThake kharcese jayacandrako, nIbazeThake kharcepara bhuvanasundarako, guNarAjazeThake Agrahase mahuvAmeM jinasundara pAcakako, vizalazeThIke putra campakake Agrahase jinakItiko aura rANapurameM dharaNendra zeThake prAgrahase somadeva pAcakako sUripada diye gaye the aura ve sarva mahotsava bar3e bhArI kharcAse, atyanta prADambarase zrIsomasundarasUrike samayameM hue the / isaprakAra sUri cAhe jitane bhI kyoM na ho, parantu gacchAdhipati to eka hI sUri hotA thA aisI pati thI / isa niyamA. nusAra narasiMha zeThake prAgrahase adabhuta mahotsavake sAtha somasu. mvarasUriko sambat 1497 meM sUripada prApta huA thA / usa zeThakI gurubhakti kitanI uttama zreNIkI thI aura usa samayameM sAdhuoMkA ora sAmAnyatayA bhI kaisA prema thA yaha bahuta vicArane yogya hai| somasundarasUri kaba gacchAdhipati hue usa samvatkA pattA nahIM gacchAdhipati huye / jaba gacchAdhipati huye taba bhI ve devasundarasUrike nAmale hI prasiddha the isase aisA pratIta hotA hai ki unako sUripadavI to isa samayake pahile hI mila gaI thii| 1. somasaubhAgya kAvyake 5 ve sargake 51 ve zlokako aura gurvAvalIke 393 meM zlokako par3hiye / yaha sUripada aNahilapurapATaNameM pradAna kiyA gayA thA /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ calatA hai, parantu unhone kaI varSoM taka gacchakA bhAra vahana kiyA thA aisA anumAna kiyA jAtA hai| ve sambat 1499 meM kAladharmako prApta hue, ataeva aisA pratIta hotA hai ki unhoMne gacchAdhipatipana lagabhaga tIsa yA paiMtIsa varSa taka to kiyA hI hogaa| uparokta. 'somasaubhAgyakAvya' grantha kAvyakA eka namUnA hai isaliye isarUpase bhI vaha pradhAnatayA par3hane yogya hai, taduparAnta somasundarasUrike ziSyaratna pratiSThAsomane' use samvat 1524 meM banAyA hai, ataH jitanI hada taka vaha aitihAsika hakIkatako pUrI karatA hai utane hada taka vaha bahuta AdhArabhUta samajhA jAtA hai| yaha grantha kai hakIkatoMpara sahAyyabhUta hotA hai / ataH upodghAtake aitihAsika vibhAgameM isakA prAdhAra bArambAra liyA gayA hai munisundarasUriko vAcaka padavI (upAdhyAyakI padavI ) vikrama samvat 1466 meM dI gaI thI aura usa samayase ve munisundara upAdhyAyake nAmase prakhyAta huye the| usa samaya gacchAdhipati somasundarasUri the| isa bAtako pradhAnatayA noTa karalenekI AvazyakatA hai| inho mahAtmAoko devarAja zeThake.Agrahase vikrama samvat 1478 meM sUripada milA aura usake pazcAt ve munisundarasUrike nAmase pRthvItalapara prasiddha hue / isa sUripavAkA mahAtsava somasaubhAgya kAvyameM atyanta uttamatAke sAtha varNana kiyA gayA hai , vaha yahAM 2. yaha somasaubhAgya kAvya zrI pratiSThAsomakA banAyA huA hai, parantu hIrasaubhAgya kAvya jo devavimalagaNine banAyA hai usake prathama sargake 13 zlokameM ve kahate haiM ki ' tathA sumatisAdhusUrikRta somasaubhAgyakAvya ' arthAt devavimalagaNi jisane usa granthako samvat 1671 se 81 takameM banAyA huA jAna par3atA hai unake matAnusAra somasaubhAgya kAvyake kartA sumatisuri the aisA pratIta hotA hai; parantu somasaubhAgya kAvyake dazave sargake 74 ve zlokameM likhate haiM ki " sAdhunA sumatisAdhunAdarAt navyaM kAvyaM nirmame " arthAt sumatisAdhuke Adarase yaha navina kAvya banAyA hai aisA honA cAhiye / usIprakAra usI sargake 73 ve zlokase yaha granthakartA pratiSThAsoma hai aisA spaSTa pratIta hotA hai / devavimalagaNi bahuta najadIkake samayameM honepara bhI ve isaprakAra likhate haiM isase yaha hakIkata vicArane yogya hai / sumatisAdhusUri tapagacchakI gAdIpara 54 vI pATe hue the / usIke dazave sargakA 74 vAM zloka kSepaka jaisA pratIta hotA hai|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 noTa kara dene yogya hai / varNana karanevAle svayaM dekhanevAle the isase isameM atizayoktikA honA bahuta kama sambhava hai / yaha hakIkata somasaubhAgya kAvyake chaTThe sarga meM batalAI gaI hai| usake prAraMbhika bhAgakA sArAMza nimna likhitAnusAra hai: deva sundarasUrikai svargArohana ke pazcAt gacchakA bhAra somasundarasUrake sirapara girA / ve mahApratApI vidvAn the / ina sUrirAjake darzana karane se pUrvake gautama, jambU, sthUlabhadra Adi mahAtmAoMkA smaraNa ho AtA thA / gurumahArAjane ghUmate phirate eka bar3e nagarameM padArpaNa kiyA ( nagarakA nAma samajha meM nahI AsakatA, kadAca vaha 'vRddha nAmakA nagara ho to bhI kucha zaMkA nahIM hai; parantu isa nAmase AjakalakA nAma nahIM samajhA jA sakatA hai ) yaha nagara bar3A ramaNIya thA ( kavine isa nagarakA adbhuta varNana kiyA hai ) isa nagara meM AdIzvara prabhU tathA mahAvIra paramAtmAke do bhavya bihAra the / indrakI amarAvatI jaise isa zreSTha aura sampattike nidhAnarupa nagara meM lakSmIvAn aura apanI buddhise vRddhita eka devarAja nAmaka zeTha nivAsa karatA thA / isa zeThake hemarAja nAmakA laghu 6 " 1. yaha vRddha nAmaka nagara gujarAtameM vIMsanagara ke samIpakA Adhunika baDanagara zahara hai aisA mere eka vidvAn mitrane kahA hai / usakI puSTimeM usane jo jo kAraNa batalAye haiM ve bahuta vizvAsajanaka hai| ve nimna likhita haiM / mUla zloka meM jo hakIkata hai isase yaha bhAva pradarzita hotA hai / sa vRddhaH gururAT vRddhaM nagaraM AjagAma isa graMtha ke chaThe sargake terahaveM zloka meM likhe anusAra bar3anagara ke madhyabhAga meM aba taka bhI AdIzvara bhagavAn tathA jIvIsvAmI ke do caitya maujUda haiM aura vaha saMprati rAjA dvArA nirmita karAye huye kahe jAte haiM / apitu sAtaveM zloka meM ' samelA ' tAlAva kI bAta kahI hai vaha tAlAva bhI isa samaya taka maujUda hai / vaha bahuta bar3A hai aura usakA nAma bhI samelA hI hai, vaha pattharoMkA banA huA hai aura usake cAroM ora bedikAyeM haiM, tAlAvara anekoM AmravRkSa haiM / taduparAnta usI granthake usI sargake pandrahave zloka meM kahe anusAra baDanagara meM 360 tAlAva haiM parantu samayAntarase ve chichale hogaye haiM / apitu aneka kutheM bhI haiN| varNanameM likhAanusAra Amra aura reNake bhI vahA~ anekoM vRkSa haiM / isaprakAra saba varNana milane se vRddhanagara Adhunika var3anagara hI hogA aisA mAnaneke anekoM kAraNa haiN|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAtA thA aura tIsarA ghaTasiMha nAmakA bhAI thA / ye donoM bhAI bhI bahuta zreSTha the aura bar3e bhAI ke liye donoM bhujAoMrUpa the| eka samaya devarAja zeThane apane bhAiyoMse. kahA, " he bandhuoM ! yaha nAzavAna lakSmI kisIke gharameM sthira nahIM rahI hai| aneka cakravartI aura sArvabhauma rAjA loga isa dhanase pradhAna hogaye haiM, usI prakAra vAsudeva bhI dravyakI Rddhisiddhise prasiddha haiM, tathA zrI vikrama nala, muMja, aura bhoja rAjA pRthvI prakhyAta ho gaye haiM, aise puruSapuMgavoMke gRhameM bhI lakSmIne sthiratA prApta nahIM kI, ataH proza puruSa lakSmIkA dAna kara kRtArtha hote haiM / ataeva yadi tuma donoM manameM vicAra kara sampAtta do to meM isa lakSmIdvArA sUripadako pratiSThA kruuN|" donoM bhAiyoMne bahuta prasannatApUrvaka sampatti usake caraNoMmeM bheTa kI, to devarAja zeTha harSase gadgad hokara.somasundara sUri mahArAjake nikaTa AyA aura guru mahArAjako vaMdana kIyA ( AgekA bhAga vizeSa prastuta hai isaliye vistArapUrvaka sampUrNa diyA jAtA hai|) vyajizapadvizaziromaNizca gacchAdhipaM svacchamatiprasAram / zrIsUridIvyatpadabhUmivittavyayasya nirmApaNataH prasIda // 31 // artha-catura puruSoM meM zreSTha usa zeThane svaccha buddhivAle sUrimahArAjase vinati kI ki " Apa divya sUripadake sthAnameM prasanna hokara mere pasoMkA vyaya karAveM / " arthAt mere kharcase kisI munike sUripadakI pratiSThA kraaiye| tato guruH sauvavineyavRnde, dau saunnatyaguruH svadRSTim / zrIvAyakendre munisundarAdve, vizeSato yogyatayA tayA ca // 32 // - artha-inake pazcAt unnatimeM guru ve gurumahArAja apane ziSya samU. hakI ora dRSTi DAlI aura vizeSatayA vAcakendra zrImunisundara Upara vizeSa yogyatAke kAraNa unakI dRSTi pdd'ii| jalpatyanalpaM savikalpajAlaM, sadApyanusyUtamatiprabhUtam / zrAksaMskRtaM pronmadavAdidhRnda, nanAza yasmin kilakAkanAzam // 33 // __ artha-jaba munisundara upAdhyAya ati buddhise vyApta tarkake jAlako vacanamArgadvArA pravAhita karate haiM taba saMskAravAle unmatta vAdiyokA samUha kaunoMke samAna zighratayA kUca kara jAtA hai| arthAt ve vAdavivAdameM vAdiyoMko zighna hI vANIdvArA parAsta kara dete haiM /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ svasAdhyasikhayai sati yatra hetU-panyAsamAtanvati vAvamUmau / prAvAdakonmAdabharaH zarIre, svedena sAI kila jAgalIti // 34 // artha-jo vAcakapati vAdabhUmimeM apane sAdhyakIsiddhike liye hetukA upanyAsa karate haiM ( sAdhya aura hetu donoM tarkake pAribhASika zabda haiM ) taba ugravAdiyoMke unmAdakA samUha zarIrameM jaise pasInA zuSka ho jAtA hai vaise zuSka ho jAtA hai| yamimitA zrIgurubhavyakAvya, vijJaptigaMgA guNasattaraMgA / pratAlayantI kalikalmaSoghaM, hRSTonakASItsumanaH samUhAn // 35 // jina vAcakendrakI racI hui zrI gurukI bhavya kavitArUpa gaMgAnadI guNarUpa taraMgoMse uchalatI hui kalikAlake pApake samUhako dho DAlatI thI aura aneka vidvAnoMko harSita karatI thI ( yaha kAvya tridazataraMgiNI jisakA eka bhAga gurvAvalI hai usako sUcita karatA hogA aisA pratIta hotA hai| yaha kAvya unhone saripada, prApta kara. neke pUrva samvat 1466 meM likhA thA aisA hama Age pddh'egeN|) yena prakluptAH stutayaH stavAzca, gAmbhIryabhRznavyasadarthasArthAH / zrIsiddhasenAdimahAkavInAM kRtormatIddhA anucakrire tAH // 36 // artha-jinake dvArA racI hui gaMbhIratAse paripUrNa navIna uttama arthaghAlI stutiyeM aura stavana zrIsiddhasena divAkarAdi mahAkaviyoMdvArA racI hui buddhise vRddhiko prApta huI kRtiyoMkA anusaraNa karate the; arthAt kAvyacamatkRti, rasa aura alaMkArase bharapUra thii| ( yaha zloka 'stotraratnakoSa ' nAmaka unake prasiddha stotroM tathA anya aprApya stavanoMko sUcita karatA ho aisA jAna par3atA hai| sadhuktibhRtsaMskRtajalpazaktiH, sahasranAmnAM kathanaikazaktiH / tAtkAlikI navyakavitvazakti-na yaM vinAnyatra samIkSyate'dha // 30 // artha-suyuktise bharapUra saMskRta bolanekI zakti, eka sahasra nAmoMkA eka sAtha uccAraNa karanekI tAkAta aura tAtkAlika navIna kavitA banAnekA sAmarthya inake atirikta anya kisImeM nahIM pAI jAtA / ( saMskRta bhASApara adhikAra, sahasrAvadhAnIpana aura zighrakavitvaina tInoM viSayoMkA yahA~ pratipAdana hotA hai|) vidyA na sAste niravadhatAbhRtkalA na sA cAsti varA dhraayaam| yasyAM na yasyAGgigaNAcitasya, buddhivizuddhA prasarIsarIti // 38 // artha-vizvameM aisA koI bhI niravadya vidhA nahIM hai aura aisI koI
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 bhI uttama kalA nahIM hai ki jisameM aneka manuSya samUhoMse pUjita ina munisundara vAcakendrakI buddhi bhalI bhAMti prasArita na hotI ho; arthAt unazrIkI buddhi sarva vidyAkalAoMmeM praveza kara sakatI thii| medhAvinaH santi pare sahasrA, adRSyavaidugyadharA dharAyAm / paraM na yasya prasaranprakarSa, prazasya vikSasya tulAbhRtaH syuH|| 39 // __ artha-isa saMsArameM kisI bhI prakArake duSaNoM rahita vidvattAko dhAraNa karanevAle sahasroM buddhimAna puruSa haiM parantu prasArita honevAlI utkarSavAlI buddhiko dhAraNa karanevAle vidvAn munisundara upAdhyAyakI barAbarI karanevAlA to alabhya hai| taM vAcakaM sUripadAImahanmatonnatisphAtikaraM vimRzya / vaco'numene sumanA mahebhyarAT zrIdevarAjasya gaNAdhirAjaH // 10 // artha-ina vAcakendra munisundarako Ahata matakI unnati karanevAle aura sUripadake yogya samajhakara zubha manavAle gacchapati somasundarasUrine usa mahAna zeTha devarAjake vacanoMko aMgIkAra kiyA / agAdasaudhAmanikAmamanta-zcittaM prahRSTaH kRtinAM gariSThaH / zrAk prAhiNot kukumapatrikAca, kIrtyA saMmaM bhUmitale'khile'pi // 41 // artha-tatpazcAt kRtArtha puruSoM meM zreSTha vaha devarAja zeTha hRdayameM Anandase gadgad hokara svagRhako loTA aura tatkAla apanI kIrti ke sAtha manase sampUrNa pRthvImaNDalapara kuMkumapatrikAyeM (kakotriya ) bhejii| samAgamatsaMcajanAzca tenA,-hUtAH prabhUtAH paripRtacittAH / tado ca rUpAstasuparvagarvaistaistatpuraM svaHpuravadvireje // 42 // artha-usa zeThako nimaMtraNa pAkara kaI pavitra cittavAle saMghake puruSa A ekatrita hue / rUpameM devatAoMke garvako bhI pAnI bharAnevAle inaekatrita hue janasamudAyase vaha nagara svargalokake sadRza zobhAyamAna ho gayA / bheryAdyavAdyAni jagarjurUrja-svalAni mAGgalyaravAtulAni / samaM ca taiH zrAk sukRtAni tAni, purAkRtAni prathitAni tasya // 43 // artha-mAMgalika zabdoMse atulya bheri Adi vAjiMtra ugrarUpase U~ce svarase bajane lage jisake sAtha hI sAtha usa zeThake pUrva ( pUrva bhavameM ) kiye hue sukRtyoMkA nAda hone lagA / ( isa bhavameM jo lakSmI prApta hui hai yaha gata bhavake sukRtyoMkI sUcaka hai|)
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAtomivelacchuciketanAni, niketanAni vyavahArinetuH / babhAsire tasya guNAnvitasya, zraddhojvalAnIva lasanmanAMsi // 44 // artha-pavanakI taraMgose jaba zeThake mandirokI dhvajA pharapharAtI thI taba ve mandiroM aise zaubhAyamAna hote the mAno ve usa guNavAn zaiThake zraddhAse ujjvala hue hue mana ho aise zobhate the| tadA ca sutrAmapurasya zobhA zubhAM bibhartisma puraM taduccaiH / pade pade yatpramadapradAtrI nirIkSyate'kharvasuparvarAjiH // 45 // artha-usa samayakI usa nagarakI zobhA amarAvatIkI uttama zobhAke sadRza thI, kyoMki ThauraThaura para devatAoMkI zreNiye harSa , utpanna karanevAlI dRSTigocara ho rahI thI; arthAt manuSyoMkI paMktike samAna zobhita thii| (suparva arthAt devatAgaNa athavA parvotsava, yaha zabda zleSa hai jisase atyanta sundara arthacamatkRti paidA karatA hai)| sarvAGgacArvAbharaNAbhirAmA, rAmAH sakAmAH pradustadAnIm / "na kevalaM saddhavalAni sarva, zrotRzrutInAmapi ca pramodam // 46 // artha-sampUrNa zarIpara pahine hue ramaNIya AkarSaka AbhUSaNoMse sundara dikhAi denevAlI sakAma rAmAyeM usa samaya kevala dhavala vastrAdise netroMko Anandita karatI ho itanA hI nahIM apitu ve apane dhavalamaMgalAdise zrotAoMkI zravaNendriyako bhI tRpta karatI thiiN| mahotsaveSu prathiteSu teSu, samantataH santatamadbhuteSu / .. sotkarSaharSeNa purAt purANaH, zokAstadAnIM nirakAsi sadyaH // 47 // artha-isaprakAra ve adbhuta mahotsava jaba cAroM ora harSake utkarSase ho rahe the taba purAne june zokako zIghra hI isa nagarase deza nikAla mila cukA thA / muhUrtagho'tha ramAsanAtha, yugAdinothasya pRthUJcacaitye / amaNDi nandirgurubhistadAnI-murtyAM ca guA svayazaH samRddhiH // 48 artha-muhUrtake divasake Ane para zobhAyamAna bhI prAdinAthake U~ce aura vizAla caityameM gurune bar3I pRthvIpara yazakI samRddhirUpa nandI banAI / ( yaha nandI caturmukha jina sthApanArUpa hai aura dIkSAke avasarapara samavasaraNakI jo racanA kI jAtI hai yaha vahI hai| isake samakSameM saba kriyAyeM hotI hai)| mahAmahoghe prasaratyanalpe, mAGgalyajalpe'khilabandinAM ca / zrIvAcakAnAM varasUrimantraM, pradAnmudA zrItapagacchanAthaH // 19 //
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-jaba bar3e bar3e mahotsava ho rahe the aura sarva baMdiye mAMgalya dhvani kara rahe the usa samaya zrI tapagacchake svAmIne zrImunisundara vAcakako harSapUrvaka uttama sUrimaMtra diyA / saGghAdhipaH zrIyutadevarAjaH, sadAvadAtairavadAtakIrtiH: / utkarSato dAnajalaM pravarSan, prAvRTghanAmbho daraze tdaaniim|| 50 // artha-usa samaya nirantara zuddha kArya karanese jisa saMghapati devarAja zeThakI kIrti ujjvala ho gaI thI vaha zeTha utkarSapUrvaka dAnarUpa varSAko barasAtA huA varSARtuke meghake sadRza pratIta hone lgaa| mANikyaralaiH pravaraizvacIra-vibhUSaNaiya'kkRtadUSaNazca / pracakrire tena narendrakalpAH, kalpAMhipAbhena vanIpakaughAH // 51 // artha-kalpavRkSake samAna usa uttama seThane uttama mANikya raloMse aura nirdoSa AbhUSaNoMse yAcakoMke samUhako rAjAke sahaza banA diyA / muktAphalainirmalakAntikAntA, ciratnaratnavizadAkSataizca / vardhApayAmAsurasImarupAH, striyaH zriyaH sadyutibhigurUMstAn // 52 // artha-atyanta rUpasaundaryavAlI lalanAoMne tejavAle muktAphaloMse, nirmala kAntivAlI kAntAke yogya ratnoMse aura ujjvala prakSatoMse una gurumahArAjako usa samaya bdhaayaa| . garjatyUjitavaryatUryanikare dikcakrakutimbharidhvAne saddhavaladhvanau ca nitarAM protsarpatistrImukhAt / hahUtumbarumaitragAyanagaNaivistAryamANe ca sadgIte zrIguruvo vineyasahitAH zrIdharmazAlA yayuH // 53 // artha-Uya aura uttama vAjitroMkA samUha garjanA kara rahA thA, tri. yoMke candramukhoMse dizAsamUhake antarakI pUrtI karatI huI dhavala. maMgaloMkI dhvani avacchinnarUpase prasArita ho rahI thI aura hara tathA tuMbaru nAmake gaMdharvoko bhI parAsta karanevAle gAyakoM (gAnevAloM) kA samUha uttama gAyanoMkI gunjAra cAroM ora phailA rahe the-usa samaya zrI gurumahArAjane apane ziSyoM sahita dharmazAlAmeM padArpaNa kiyaa| prAJcaraaizalakhANDikA mRdulasannarmapratiSThAnikA, zrIkhaNDojvalapaTTamukhyasicayaizcaJcatpramAsaJcayaiH / ramya zrIyutasomasundaramahAsUrIzvarANAM vyadhAta, pUjAM zrIvitadevarAjamahimA zrodevarAjastadA // 54 // . ardha-sphUraNAyamAna kAntivAlA komala aura ujjvala kapar3e Adi
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastroMse vaha devarAja zeTha jo lakSmIke kAraNa devarAja (indra )kI mahimAkA Azraya letA thA / usane jaba dUra taka sunAI denevAle madhura gAyana gAye jA rahe the taba zrIyut somasundarasUrIzvarakI pUjA kI arthAt kapar3e Adi vastra bheTa diye ( Ajataka bhI paMnyAsa padavI sUri padavIke mahotsavake samaya isIprakAra vastra baharAnekI prathA pracalita hai|) pakkAnavividhai sa dhIramukuTaH sadgandhakUrotkarai lisphAtitataiH sasaurabhaghRtolAmRtezcAmitaiH / zrIsaddhaM sakalaM kalaGkarahitazrIjemayAmAsa tat, pUjAM cIracayairvyadhAzca gaNanAtItaH pratItairguNaiH // 55 // artha-dhIra puruSoMmeM mukuTarUpa aura niSkalaMka lakSmIvAna una zeThane vividha prakArake pakavAnoMse puSkala dAlake sAtha sugaMdhita kUra( dhAnya )ke samUhase aura sugandhita ghIse bharapUra aise ghevararUpa amRtase sampUrNa zrIsaMghako bhojana karAyA aura guNoMse prakhyAta aparimita cIra( vastroM )se usakI pUjA kii| zrImAn sUripade pade'thayazasAM kArApite zrIgurorAdezAnmunisundarabativarazrIsUriNo saMyutaH / yuktaH paJcazatImitaizca zakaTairudyadbhaTairbhUyasA, saGghanApyanaghena tUrNamacalat zrItIrthayAtrAM prati // 56 // artha-zrImAn zreSThIne yazake sthAnarUpa sUripadapara unako sthApana karAneke pazcAt zrIgurujIkI AjJAse vratadhoriyoMmeM uttama zrImunisundarasarike sAtha pAcaso gAr3iye aura anekoM subhaToMko lekara va mahAn nirdoSa saMgha nikAla kara zIghra tIrthayAtrAke liye prayAna kiyA / bheryodhUjitahRdyavAdyaninomAGgaNaM garjayan , ragattuGgaturaGgamakramakhurAghAtaiH kSiti kampayan / caJcadvarNasuvarNadaNDakalazairdevAlayairunnataiH, zobhAM binamrazubhrayazasA zuklaM sRjana mAtalam // 57 // . zrIzatruJjayaparvate'pi ca girau zrIravate daivataM, zrInAbheyajinaM nirastavRjinaM nemIzvaram bhAsvaram /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ natvA tatra mahotsavAnnavanavAn kRtvA ca datvA dhanaM, bhUtvA saGghapatiH kRtI nijagRhaM cAgAtsasaGgho'naghaH // 58 // artha-meri Adi ugra aura manohara vAjitroMke zabdase AkAzako guJjita karate hue, capalatAse calate hue bar3e bar3e azvoMke caraNoMke khuroMke AghAtase pRthvIko kampAyamAna karate hueM, sundaraH varNavAle svarNake daNDa aura. kalazayukta UMce jinAlayoMse zobhAko dhAraNa karate aura apane ati ujjvala yazase pRthvIko ujjvala karate ila devarAja zeThane bhI zatrukSaya giripara rahanevAle, pApako nAza karanevAle aura prakAzavAna zrIRSabhadeva prabhuko aura raivatAcala (giranAra ) para rahanevAle usIprakArake zrI neminAtha prabhuko namaskAra kara, usake pazcAt naye naye anekoM utsavoMko karake, puSkala dhanakA dAna dekara aura sacamuca saMghAta hokara sampUrNa nirdoSa saMghako sAtha lekara pichA apane gharako AyA / zrIgacchendragirA sudhArasakirA ziSyotkaraiH saMyutA, garSAkharvakuvAdisindhuraghaTAvitrAsapazcAnanAH / pUrNendupratimAnanA ghanajanAhAdaprakarSapradAH, zrImanto munisunrAhaguravaH kSoNau vihAraM vyadhuH // 59 // artha-phira garvase bharapUra aise bar3e kuvAdirUpa gajendroMkI ghaTAko trAsita karaneke liye kezarIsihake samAna, pUrNacandra samAna mukha. vAle aura anekoM logoMko utkRSTa prAnanda denevAle una zrImAn manisundara gurune amRtarasako TapakAnevAlI zrI gacchapati(somasundarasUri )kI zrAzAse ziSyoMke samUha sahita usa sthAnase anyatra vihAra kiyA / isa adabhuta roti dvArA isa granthake kartA zrImunisundarasUrike AcAryapadkA abhiSeka kiyA gayA / isa hakIkatake par3hanese atyanta sAnaMdAzcaye utpanna hotA hai| gacchAdhipati somasundarasUrikA svargagamana samvat 1499 meM honA dharmasAgara upAdhyAya apanI paTTAvalImeM likhate haiM / isa samaya sarva AcAryomeM zreSTha munisundarasUri gacchake Adhipati hue / unakA svargavAsa sambat 1503 meM huaa| jaba ve 67 varSake hue taba unhoMne svargavAsa kiyA / unhoMne 60 varSa dIkSAparyAyakA pAlana kiyA; 25 varSa AcAryarUpa meM prasiddha hue
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura gacchAdhipatikA bhAra mAtra 4 varSa hI vahana kiyA, yadyapi yaha sambhava hai ki gurukI vRddhAvasthAmeM unhoMne hI gacchakI vyava. sthApara gurumahArAjake samIpa rahakara pUrNatayA lakSya diyA hogA / ye sUrimahArAja asAdhAraNa vidvAna the / unakI smaraNazakti bahuta tejasvI aura zAstrakA vijJAna adbhuta thA / ve eka sahastra avadhAna kara sakate the / eka hA sAtha bhinna bhinna eka hajAra bAbatoMpara dhyAna denA aura unameMse yadi kisI bhI bhAgako prachA jAve to use batalAdenA yaha jJAnAvaraNIya karmake prabala kSayopazamase prApta huI adbhuta smaraNazakti aura mAnasika balakA namUnA hai| isa jamAne meM adhikase adhika sau avadhAna karanevAle sune jAte haiM / jaba ki kaI ATha daza yA pandraha avadhAna hI karanevAle pAye jAte haiM, unakI ora bhI vidvAn loga apUrva mAnakI dRSTise dekhate haiM, to phira aise hajAra avadhAna karanevAlekI kaisI adbhuta zakti hogI usakA dhyAna AnA bhI ati kaThina hai| Ajanma brahmacarya aura manapara apUrva kAbU binA aisI zakti prApta honA ati kaThina hai| ve granthoMmeM sahasrAvadhAno' ke rUpase prasiddha huye haiM / unakA jJAna kitanA apUrva thA isakA vicAra karaneke liye itihAsameM anya do, hakIkatoMkA varNana hai| dakSiNa dezake kaviyoMne unako 'kAlI sarasvatI kA nAma diyA thaa| anya komake vidvAnoM dvArA binA apUrva vidvattAke aisA upanAma prApta karanA asambhava hai, apitu dakSiNake vidvAn to bahuta soca vicAra karake hI kisIko padavI pradAna karate haiN| dakSiNa dezake kavi. yoMkI prakhyAti bhartRharike samayase hI calI AtI hai| ve eka sthAnapara kahate haiM ki " agre gItaM sarasakavayaH pArzvato dakSiNAtyaH" ( muMhake sAmane gIta gAye jAte hoM aura donoM ora dakSiNa dezake kavi birudAvalI bolate hoM Adi ) / yaha barAbara samajhameM nahIM pAtA ki isa upAdhikA kyA artha hai' ? parantu kavitva zaktimeM adabhuta cAtuyye batAnevAleko yaha padavIpradAna kI jAtI hai aisA pratIta hotA hai| ye jitane kavitvazaktimeM nipuNa the usase kaI 1. sarasvatIkA varNa dhavala hai, parantu munisundarasUri mahArAjakA varNa kAlA thA isase mAno sAkSAt sarasvatI avatAra zyAma varNameM hoM aisI upAdhi unako milI thI aisA paM. gaMbhIravijayajIkA abhiprAya hai|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikaguNe tarkanyAyameM bhI nipuNa the / unako mujjapharakhAna bAdazAhakI orase 'vAdI gokulaSaMr3ha' kI upAdhi milI thI / vAdiye rUpa gokulake samUhameM ve patirUpa the arthAt ve anekoM vAdiyoMko apane prAdhina rakhakara parAsta karanemeM zaktizAlI the aisA Isa upAdhise sUcita hotA hai / isIprakAra unakI smaraNazakti, kavitvazakti aura tarkazakti bahuta vikasita thI aisA jAna par3atA hai| smaraNazakti, kalpanAzakti aura nyAyazakti ( Imagination and Reasoning Faculty ) ye tInoM mAnasika zaktiye haiM aura ye tInoM ekahI puruSameM vizeSarUpase vikasvara ho aise dRSTAnta virale hI dekhanemeM Ate haiM, lagabhaga dekhe hI nahIM jaate| yadi aisA bhI kaha diyA jAya to kucha anucita na hogA tInoMmeMse eka Adha nyUnAdhika vikasita ho aisA to bahudhA dekhA jAtA hai, parantu tInoMkA ekatra yoga bahuta alpa sthAnoMmeM hotA hai| __ina mahAtmA sUrimahArAjakI adbhuta zaktiyoMke sambandhameM unake samayake AsapAsa honevAle vidvAna kaise 2 abhiprAya batalA gaye haiM unakA jAnanA prAsaMgika ho jAtA hai / unhIMke samakAlIna zrI pratiSThAsoma nAmake sAdhu somasaubhAgya kAvyake dazaveM sagemeM likhate haiM kizrIsomasundarayugottamasUripaTTe, zrImAn rarAja munisundarasUrirAjaH / zrIsUrimantravarasaMsmaraNaikazakti-ya'syAbhavad bhuvanavismayadAnadakSA // zrIrohiNIti vidite nagare tatIti, pazcAtkRte kila camatkRtahRtpurezaH / UrIcakAra mRgayAkaraNe niSedhaM, prAvartayannikhilanIvati cApyamArim // prAgeva devakulapATakapattane yo, mArerupadravadalaM dalayAMcakAra / / shriishaantikRtstvnto'vntottmaanggbhuupaalmaulimnnighRssttpdaarvindH|| zrImAnadevazucimAnasamAnatuGgamukhyAH prabhAvikagurUn smRtimaanydyH| zrIzAsanAbhyudayadaprathitAvadAtaistaistaizcamatkRtikaraiH kumudAvadAtaiH // artha-yugapradhAna zrI somasundarasUrike pATapara munisundarasUri Arohita hue unakI pradhAna sUrimantra smaraNa karanekI zakti tInoM bhavanoMko vismayakA dAna denemeM dakSa thI / zrI rohiNI nagarameM marakIke upa 1. rohiNI nagarase Abuke nikaTatastha rohitA-rohiA nAmaka vartamAna nagarakA bodha hotA hai ( gaMbhIravijayajI ). ..
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravako dravIbhUta kara denese ( roka denese ) Azcarya pAkara usa nagarake rojAne zikAra karanekA tyAga kiyA aura sampUrNa deza meM hiMsA banda karAI / ina sUrirAjako namaskAra karate hue rAjAoMke mukuTameM jar3e hue maNiyoMse jinake caraNakamala ghisate haiM aise una prAcArya mahArAjane prathama devakulapATaka' nagarameM zAntiko phailonevAle zAntikara stotrase mahAmArIke upadravako naSTa kiyA thaa| jaina zAsanakA abhyudaya karanevAle, kamalake samAna ujjvala aura camatkAra utpanna karanevAle, ujjvala cAritroMse ina sUrimahArAjane mAnadeva aura pavitra hRdayavAle mAnatuMga Adi prabhAvika gurutroMko smaraNa karAyA thaa| isa bAtase jAnA jAtA hai ki usa samayameM ve adbhuta camatkArika puruSa ke rUmameM prasiddha the| isa zlokase yaha siddha hotA ki devakulapATakameM mahAmArIkA bar3A bhArI upadrava thA, jisako zAntikara stotra. ( saMtikaraM )ko banAkara dUra kiyA gayA thaa| tatpazcAt vaha zAntikara stotra itanA adhika lokapriya hogayA ki yaha navasmaraNameMse eka ginA jAtA hai| usakI bArahavIM gAthAmeM sUri svayaM zrI zAntinAthakI stuti karate hue kahate haiM ki: evaM sudiTTisuragaNasahiyo saMghassa sNtijinncdo| majhavi kareu rakhkhaM, muNisundarasUrithuamahimA // samyagdRSTivAle devasamUha sahita he zAnti jinacandra ! zrIsaMghakA rakSaNa karo aura merI rakSA karo / ina zAntinAtha mahArAjakI muniyoM meM sundara zrutakevalIyone aura AcAryAne stuti kI hai| yahAM vidvAn stotrakartAne apanA nAma bhI garmita rItise dediyA hai| . usI stotrake codahaveM zlokameM jisako kSepaka mAnA jAtA hai likhA hai ki tavagacchagayaNadiNayarajugavarasirisomasundaragurUNaM / supasAyaladdhagaNaharavijAsiddhiMbhaNai siiso|| 1-yaha devakulapATaka vartamAna udayapurake nikaTatastha delavAr3A nagara hai| yaha AbUke uparakA delavAr3A nahIM hai / athavA rAyasamudra nAmaka prAmakA honA bhI sambhava hai ( paM. gaMbhIravijayajI ). . . . ..
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tapagaccharUpa gaganameM sUrya samAna yugapradhAna zrI somasundara guruke prasAdase prApta huI gaNadhara vidyAsiddhiko prApta kiye hue munisundarasUri par3hate haiM / isa Untima zlokakA pATha bahudhA nahIM kiyA jAtA hai| mahAmArIke upadravakA nAza karaneke liye isa stotrako banAkara vyAdhikA nAza kiyA thA aisI hI ghaTanA zrImAnadevasUrike samayameM hui thI aura unhoMne bhI laghuzAnti banAkara upadravakA nAza kiyA thA / mAnatuMgAcArya bhaktAmarake kartA haiM aura unhoMne zlokake uccAraNake sAtha sAtha bandha Adi toDe the aisA kahA jAtA hai| aise camatkArika pUrvAcAryokA zrI munisundarasRrine phirase smaraNa karAyA thA arthAt ina mahAtmAko dekhakara unakA bhI smaraNa ho AtA thA / matalaba yaha ki ye sUrimahArAja unhoMke samAna the aisA prAtaSThAsomakA abhiprAya hai / ina sUrimahArAjake samayake pazcAt 125 varSameM 59 ve mATe zrI hIravijayasUri huye; unhoneM akabarake darabArako jaina dharmakA bodha karAyA thA aura tIrtha sambandhI anekoM adhikAra prApta kiye the| ina AcAryake jIvanakAlakA caritra lekhaka bhI hIrasaubhAgya nAmaka mahAkAvyake karttA pUrvAcAryoke sambandhame lekha likhate haiM ve bhI munisundarasUrike AsapAsa hI hue haiN| ataH unakA muni sundarasUrike sambandhameM kyA kahanA hai yaha bhI jAna lenA prAsaMgika ho jAtA hai| paTTazriyAsya munisundaramUrizake, saMprAptayA kuvalayapratibodhadakSe / kAntyaiva padmasuhRdAzaradindubimbe, prItiH parA vyaraci locanayojanAnAm // artha:-IsI granthakI TIkAke anusAra thoDAsA vistArase artha likhane para isakA bhAva spaSTatayA samajhameM bhaajaaygaa| isa zlokameM kahA gayA hai ki ina( somasundarasUri )kI paTTalakSmIpara munisundara nAmaka sUrizaka ( bar3e AcArya) jo kuvalaya (pRthvIrUpI valaya-pakSa rAtrivikAsI kamala )ko jAgrata karaneme catura zaradaRtuke candrake samAna the, ve sUryakI kAntise lokoMkI dRSTiko atyanta Ananda denevAle the / isa zlokameM kahanekA tAtparyArtha yaha hai ki logoMko bodhibIja, dezavirati, sarvavirati pramukhakA dAna dene AdimeM unakA vikAsa karaneme ye sUrimahArAja catura-dakSa the| .
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoginIjanitamAryupaplavo, yena zAntikarasaMstavAdiha / varSaNAdiva tapartutaptayo, nIravAhanivahena jajJire / ___ artha-zivapura nAmaka nagarameM vyaMtarodvArA utpanna huI mahAmArI ( marakI )kA jaba bhayaMkara upadrava calA taba ina mahAtmAne 'saMtikaraM saMtijiNam ' Adi zabdoMvAle zAntikara stotrase jaise meghakA samUha grISma (garmI) RtukI dhUpako varSAse dUra bhagA detA hai isaprakAra dUra kara diyA-mArakara haTA diyA / isa zlokase itanA aura pattA lagatA hai ki zAMtikarastotra zivapuranagarameM banAyA gayA thaa| ( pahile devakulapattanakA nAma diyA gayA thA isase zivapura nAma bhinna jAna par3atA hai| athavA eka grAmake do bhinna bhinna nAma honA sambhava hai|) bAlye'pi razmInsarasIjabandhurivAvadhAnAni vahansahasram / aSTottaraM vartulikAninAdazataM sma vevekti dhiyAM nidhiryaH // artha-jisaprakAra sUrya choTA hone para bhA eka haz2Ara kiraNoMko dhAraNa karatA hai usIprakAra ye sUri laghuvayake the phira bhI eka sahasra avadhAna kara sakate the aura ve buddhike bhaNDAra AcArya mahArAja eka sau aura pATha jAtike bATakoM( gAyanayaMtra ke nAdakI parIkSA kara sakate the / isa sambandhameM TIkAkAra eka kathA likhate haiM-eka samaya pATaNa nagarameM sudara dezase vAdiyeM Aye / ve patrAvalaMbana zrAdi bhI karate the / rAjasabhAmeM chamAsa taka barAbara vAdavivAda calatA rahA aura antameM apanA adbhuta cAturya batAneke sAtha hI sAtha munisundarane eka sau ATha yaMtroMkA bhinna bhinna nAda cAhe jaise anukramase pUchane para kaha batalAyA aura apanA buddhibala pragaTa kara sarva vAdiyoMko parAsta kiyA / . alambhi yAmyAM dizi yena kAlI-sarasvatIdaM biruI budhebhyaH / raverudIcyAmiva tatra tejo-'tiricyate yatpunaratra citram // artha-dakSiNa dezake paMDitoMkI porase unako 'kAlI sarasvatI' kI upAdhi do gaI thii| sUryakA teja to uttara dizAmeM vRddhi pAtA hai, parantu inakA pratApa to dakSiNameM bhI vistRta ho rahA thA, yaha eka atyanta Azcaryajanaka bAta hai|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ isaprakAra unake lagabhaga samakAlIna vidvAnoMko unake prati aisA mata thaa| unakI zakti bahuta adabhuta thI yaha to unake granthoMse bho pragaTa hai| unhoMne jina jina viSayoMko apane hAthameM liye hai una una para binA kisI bhI prakArake kSobha yA bhayake vinA himmata aura satyatAse unhoMne likhA hai| unakA Atmikabala yatizikSA adhikAradvArA bhalIbhAMti pragara hai| aisI bAba. tameM aise kaThora zabdoMmeM apane hI vargako zikSA denA yaha bonA apane manapara asAdhAraNa adhikAra aura mAnasika dhairya prApta kiye binA kaThina hai| isa adhikArakA pratyeka zloka sUrimahArAjakI AtmavibhUti batalAneke liye kAphI hai / ina mahAtmA AcAryane samvat 1503 kArtika zuklA 1 ko svargArohaNa kiyA / inake pazcAt mUla pATapara ratnazekharasUrine padArpaNa kiyA / isa granthake kartAke samayameM jaina samAjakA baMdhAraNa kaisA thA isakA anumAna karanese pahile inhone kauna kaunase grantha banAye haiM unako dekhale / ina mahAtmAne anekoM grantha banAye hogeM aisA anekoM kAraNoMse anumAna hotA hai / ye dIrghAyu huye the; bAlyakAlase dIkSA grahaNa kI thI, smaraNazakti, kalpanAzakti aura tarkazaktike liye upanAma prApta kiye haiM aura jo jo grantha prApya haiM unase unakA bhASApara asAdhAraNa adhikAra honA siddha hotA hai| parantu unake pazcAt musalamAnI kAlame rAjyakIH orase, honevAle atyAcAroMke kAraNa aura logoMkI astavyasta sthitike kAraNa kaI grantha naSTaprAya ho gaye haiM aura unase bhI adhika barbAdi pichale tInasau varSoM meM zAstrAbhyAsakI ora vizeSa abhirucike abhAvake kAraNa huI hai, aisA hame anekoM kAraNoMse jAna par3atA hai, ataeva isa granthakartAke kiye huye granthoMke sambandhameM bhI aisA hI honA sambhava hai / khoja karanese jina granthoMke nAmoMkA patA calA hai ve nimnastha haiM 1 nidazataraMgiNI-isa granthameM cauvIsa tIrthakaroMkA caritra aura sudharmAsvAmIse lagAkara mUla pATapara AnevAle AcAryokI nAmAvalI ( Isst ) dI gaI hai / isa grantha ke tIna bar3e bhAga kiye jAnA pratIta hotA hai| prathama vibhAgameM zrIvIra paramAtmAkA caritra dUsare vibhAgameM tevIMza tIrthakaroMke caritra aura tIsare vibhAgameM
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryokA varNana diyA gayA hai / ye tInoM vibhAga paryuSaNa parvameM abhI taka jaise kalpasUtraparakI subodhikA TIkA par3hI jAtI hai usIprakAra par3haneke liye nirmita kiye hoMge aisA pratIta hotA hai / isa granthake prathamake do vibhAga alabhya haiM / tIsarA vibhoga gurvAvalIke nAmase prasiddha hai aura vaha bhUla grantha zrI banArasa pAThazAlAkI aorase chapakara bahAra par3A hai / unake antameM ve zrI likhate haiM ki. itizrIyugapradhAnAvatAraprImattapAgacchAdhirAjavRhadcchanAyakapUjyArAdhyaparamAptaparamaguruzrIdevasundarasUriMgaNarAzimahimA'rNavAnugAminyAMta. dvineya zrImunisundaragaNihRdayahimavadavatIrNa zrIguruprabhAvapadmahRdaprabhavAyAM zrImahAparvAdhirAjazrIparyuSaNAparvavijJaptitridazataraGgiNyAM tRtIye zrIguruvavarNanasrotasi gurvAvalInAmni mahAhRde'nabhivyaktagaNanA ekaSaSTiH trnggaaH| ___ isa gurvAvalI granthake kula 496 zloka haiM aura aitihAsika granthake rUpameM vaha bahuta upayogI grantha ginA jAtA hai| isa granthako unhone sambat 1466 meM samApta kiyA thA aisA usI granthake 493 vemeM zlokase jJAta hotA hai| yaha isa varSakI bAta hai jisa varSa unako vAcakapada prApta huA thA / usa granthameM ve apane Apako gaNi honA pragaTa karate haiM ve usI granthake 420 ve zlokameM apane ApakoM upAdhyAya honA pragaTa karate haiM aura antameM gaNi likhate haiM, isase siddha hotA hai ki gaNipada upAdhyAyapadase bar3A hogA / gaNi arthAt gacchanAyaka / isameM kisI bhI prakAra virodha nahIM hotA hai / gaNi aura vAcakapada sampradAyAnusAra ve donoM spaSTatayA bhinna bhinna padaviyeM haiM / somasundarasUri mahArAja usa samaya mUla pATapara the, phira bhI munisundara mahArAja devasundarasarike liye ati mAnanIya zabdoMmeM likhaneke uparAnta apane Apako unake vineya (ziSya ke rUpameM honA likhate haiM, isaliye isa upodghAtameM Upara likhe anusAra munisundara mahArAjake dokSAguru devasundarasUri hoMge aisA bahudhA anumAna karaliyo jAtA hai / isa gurvAvalI * granthameM unakA bhASAparakA adhikAra ati uttama prakArakA dekhane meM prAtA he aura chanda bhI bArambAra badalate rahate haiM / aitihAsika dRSTise yaha graMtha bahuta upayogI hai aura vikramakI pandravIM sadImeM tapagacchako
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura jaina samAjakA kaisA baMdhAraNa thA isa viSayapara acchA prabhAva DAlatA hai jo hama aura Age pddhegeN| . 2 upadezaratnAkara-yaha grantha konase varSameM banAyA gayA aisAmAlUma nahIM hotA hai / isa granthameM upadezakI philAsophI batalAI gaI hai| usameM upadeza karanekI vidhi, upadezako grahaNa karaneke yogya athavA ayogya puruSoMke lakSaNa, mohita cittavRttivAle puruSake lakSaNa kaI puruSa dharma nahIM sAdha sakate , kaI nahIM pAla sakate unakA svarUpa, dharmopadezakI vRSTise honevAle phala, upadezake ayogya puruSoMkI sarpa, jala Adike sAtha dRSTAMtika yojanA, upadeza denevAle yogya ayogya gurukA svarUpa. guru aura zrAvaka donoMkI yogyatAkA svarUpa prAdi Adi aneka prakArake viSayoMpara vivecana kiyA gayA hai / isa granthakI yojanA bahuta uttama hai aura usameMse uThatI huI taraMgeM AtmAko zAnti pahuMcAtI hai / adhyAtmakalpadruma granthakI bhASAse isa granthakI bhASA nitAnta bhinna hI prakArakI hai / isameM pratyeka viSayapara anekoM daSTAnta diye gaye haiM aura upadezakI ekakI eka hakIkatako kai zrAkAroMmeM varNana kiyA gayA hai| zrotA aura vaktA donoMko isa granthako mananapUrvaka par3hanA caahiye| adhyAtmakalpadrama jaba gambhIra bhASAmeM aura ucca vRttimeM likhA gayA hai taba yaha grantha alaMkArika bhASAmeM aura vyavahAru vRttise likhA gayA hai| dharma aura usake adhikArI kona hai yaha isa pustakameM vistArapUrvaka batalAyA gayA hai| anekoM upayogI viSayoMkA isameM samAveza ho jAtA hai / isa granthapara vistArapUrvaka TokA bhI svayaM munisundarasUri mahArAjane ho kI hai| isa granthakA prAraMbhika bhAga zrI jaina vidyApracAraka vargakI orase chapAyA gayA hai / . 3 adhyAtmakalpadruma-isa granthako sUri mahArAjane kaunase varSameM banAyA yaha nahIM batalAyA jA sakatA, prarantu prasaMga prasaMgapara anubhavake udgArarUpa isake zloka banAye hoM aisA pratIta hotA hai| isa granthakI bhASA ati uttama, hadayapara asara karanevAlo aura viSayaracanA bahuta sAdI parantu upayogI aura par3hakara vicAra karanevAleke liye mahAna lAbhadAyaka hai| isa granthake sambandhameM upodghAtameM prathama hI vivecana ho cukA hai ataH yahAM aura vizeSa likhanA aprastuta hogaa|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 stotraratnakoSa-isameM aneko stotra sUrimahArAjake banAye hue haiN| isameMke kitane hI zloka pragaTa: ho gaye haiM / yaha grantha abhA taka mere dekhane meM nahIM pAyA hai isase isapara vizeSa vivecana nahIM kiyA jA sakatA hai| parantu sUrimahArAjakA saMskRta bhASApara adhikAra dekhate hue aisA anumAna hotA hai ki ye stotra kAvyacamatkRtike namUne hogeN| 5 mitracatuSka kathA-isameM cAra mitroMkI kathA hai| yaha prantha choTA honepara bhI upadezaka hai aura labhya hai| 6 zAMtikarastotra-zivapura athavA devakulapaTTanameM mahAmArIke upadrava honepara zrIsaMghake Agrahase yaha pavitra stotra banA. kara saMghameMse upadravako haThAnekA prayatna kiyA jAnA kahA jAtA hai| yaha stotra mAtra teraha athavA codaha gAthAoMkA hai, parantu jaina vargako yaha itanA adhika priya hogayA ki usako pratyeka samaya ginaneke stotroMmeM sthAna diyA gayA hai| isa zAntikara stotrameM kAvyacamatkRtike atirikta maMtravamatkRti bhI hai| akSaroMke saMyogameM camatkAra bharA huA hai aisI AjakAla pAzcAtya logoMkI bhI dhAraNA hai / aise akSarasaMyogoMdvArA zAsanake adhiSThAtA devadeviyoMkI stuti, AvAhana nAmasmaraNa, AdikA ina stotroMmeM samAveza karAyA gayA hai| 7 pAkSikasittarI--yaha eka choTAsA prakaraNa hai / isameM lagabhaga bAIsa gAthAyeM haiN| isameM pAkSika parva (pakhkhI )-caudazake dina karanA cAhiye usakA nirNaya batalAyA hai / grantha vidhivAdakA hai| yaha granthameM mere dekhane meM nahIM AyA parantu labhya hai| .8 aMgulasittarI-UparoktAnusAra yaha bhI eka choTAsA prakaraNa hai jisako abhI taka meM nahIM dekha pAyA haiN| isameM utseM. dhAgula, pramANAMgula aura prAtmAMgula sambandhI vicAra. batalAye gaye haiN| 9 vanaspatisittarI-yaha bhI choTAsA prakaraNa hai| isameM kyA viSaya hai isakA patA nahIM / parantu pratyeka aura sAdhAraNa vanaspatike lakSaNa aura usake bheda AdikA svarUpa honA sambhava hai|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. tapAgacchapaTTAvalI-murvAvalIke uparAnta unhoMne tapAgacchakI eka bhinna paTTAvalI bhI banAI hai jo labhya hai / 11 zAntarasarAsa-rasAdhirAja zAntarasapara yaha rAsa gujarAtI bhASAmeM banAyA gayA hai| purAnI gujarAtI bhASAkA vaha eka namUnA haiM / abhI vizeSa anusandhAna karanese mAlUma huA hai ki ina pranthoMmeMse pAkSikasittarI, aMgulasittarI aura vanaspatisittarI ye tonoM grantha muni sundarasUri mahArAjake banAye hue nahIM haiM parantu municandrasUrike banAye hue haiN| isake uparAnta unhoMne (12) vidyagoSTi (13) jayAnanda caritra ( 14 ) caturvizati jinastotra aura (15) simandhara stuti banAI hogI aisA kAnpharansa heralDa ( Conference Herald ) pu0 6 pRSTha 211 se jAna par3atA hai| isa viSayameM abhI ora adhika khoja karanekI AvazyakatA hai| ___ isaprakAra munisundarasUri mahArAjane anekoM grantha banAye jinameMse Upara likhita labhya haiN| ye grantha bhI ina vidvAn AcAryakI mahattA aura adbhuta zaktikA dhyAna dilAneke liye kAphI haiM / ina sUrimahArAjake sambandhameM idharaudharase itanA hAla jAnA gayA hai / aitihAsika granthoMke abhAvameM aisI agatyako bAbatameM sAdhAraNa aura idharaudharakI hakIkata para hI AdhAra rakkhA jAtA haiM; tisapara bhI eka granthakartAke liye itanA bhI hakIkata prApta ho jAnA jaina itihAsakAroMke liye mAnaprada hai| aba munisundarasUri mahArAjake samayameM jaina samAjakA baMdhAraNa kaisA thA yaha hakikata yadi jAna lI mAya to granthake sama. jhanemeM atyanta upayogI hogI; kyoMki grantha sadaiva samAja svarUpa, cAlu jamAneke anusAra hI hote haiM / isa samba. ndhameM saba kucha granthameMse mila sake yaha ati kaThina hai, parantu sUrimahArAjane isa adhyAtmakalpadramake jo vibhAga kiye haiM usaparaMse kitanAka prakAza par3atA hai / adhyAtmika jIvanake sambandhameM logoMkI sthiti bahuta maMda ho gaI ho aisA pratIta nahIM hotA hai, kyoMki yadi isa viSayase logoMkI ruci bilakula haTa gai hotI to usa viSayakA vizeSa upadeza nahIM holA / tisapara bhI itanA to jAna par3atA hai ki adhyAtmika viSayapara logoMkI
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSa ruci nahIM thI) abhAgyase isa viSayakI sAtI denevAle pandrahavI zatAbdIke anya grantha upalabhya nahIM hai isase isa viSayapara adhika nahIM kahA jA sakatA, parantu yatizikSA adhikAra jina zabdoMmeM likhA gayA hai vaha batalAtA hai ki adhyAtmika jovana ati ucca sthitikA to kadApi nahIM thA / idharaudharakI hakIkateM bhI isa bAtakI sAkSI detI haiM / hindusthAnakI sthiti usa samaya meM bahuta avyavasthita thii| tugalakavaMzakA rAjya thA, kucha samaya pUrva hI allAuddIna khunI jaise khilajIvaMzake bAdazAhoMne bure dina dikhalAye the aura jAnamAlakI bilakula salAmata na thii| rAjyakrAnti bhI bahudhA huA karatI thI aura muhammada jaisA ayogya rAjA rAjya karane lagA thA / aise rAjyakrAntike samayameM jaina kaumakI aura munimahArAjAoMkI kyA sthiti thI vaha yahAM jAnane yogya hai| gacchake bheda jo 11 vIM aura 12 vIM zatAbdImeM prArambha huye sAdhu sthiti. the ve bhI isa samaya pUrNa josameM phaila rahe the| aisA somasaubhAgyakAvya dvArA jAnA jAtA hai kaTe sargake dUsare zlokameM likhA hai ki vizvaprasiddha sarirUpa sUrya ( somasundarasUri ) ne jaba AkAzameM vRddhiko prApta kiyA, taba tArAoMke samAna' vigraha karanevAle anya sUrIzvaroMkA teja Azcayake sAtha adRzya ho gayA" svayaM tapagacchakA baMdhAraNa acyuttama thA aisA mAnaneke anekoM kAraNa haiM aura unake kaI sabUta bhI milate haiM, jinapara Age vivecana kiyA jaaygaa| granthakartAkA aura logoMkA usa samaya gurukI ora apUrva pUjyabhAva thA aisA somasaubhAgyakAvya aura adhyAtmakalpadrumake guruzuddhi adhikArase jAnA jAtA hai / prathama grantha vartamAna sthiti batalAtA hai, jaba ki dUsarA grantha bhAvanA ( Ideal ) bata. lAnA hai aura bhAvanA sadaiva vyavahArakI hadake antargata rahakara hI bAMdhI jA sakatI hai| tapagacchakI mUla pATameM Age jo dhuna lagA vaha munisundarasUrike samayameM na thA aisA jAnA jAtA hai| kyoMki apUrva tyAga vairAgya binA adhyAtmakalpadrumakI bhASA hRdayameMse nikalanA asaMbhavita hai| yaha sthiti hIravijayapi taka barAbara kAyama rahI aisA anumAna kiyA jA sakatA hai / satya
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijaya paMnyAsake kriyAuddhAra karanekA prasaMga AyA vaha bahuta bigAr3a yA gar3abar3a honeke pazcAt hI AnA cAhiye aisA to itihAsadvArA bhI jAnA jAtA hai, parantu logasatkAra Adi bAhyAcAroMke liye sUrIzvarane yatizikSA adhikArameM jisa vistArase vicAra pragaTa kiye haiM usase to aisA pratIta hotA hai ki bigAr3ake dhIre 2 prArambha honeke cinha adbhuta kalpanAzaktiko dhAraNa karanevAle sUrijone dekha liye the / sAdhuvargameM bahuta ucca zreNikA prema thA, kyoMki usI kAvyake pAMcaveM sargake chaThe zlokameM likhe anusAra devasundara surine apane paTTaziSyake rUpameM manameM nirNaya kie hue somasundarasariko zAnasAgarasUrike pAsa abhyAsa karaneko bhejA thaa| isaprakAra Aja kala bahuta hI alpa sthAnoMmeM dekhA jAtA hai aura vizeSatayA apane priya ziSyako dUsaroMko soMpanemeM kAragabhUta bahuta prema hI ho sakatA hai yaha vyavahAradRSTise bhI vicArA jA sakatA hai| sAdhuoMmeM bahuta prema thA isake kAraNameM jo hetu batalAyA gayA hai vaha sAmAnya hai, kyoMki jJAnasAgarasari devasundarasUrike hI ziSya the isase unakA bhI unhIMkI AzAmeM honA navInatA nahIM hai / phira bhI sAdhuoMmeM paraspara prema honeke kaI kAraNa haiN| sarva sAdhu apane gacchake rAjAkI AjJAkA pAlana karate the, usIke anusAra calate the, rAjA jIvatA jAgatA thA, sattA kabUla karAnekI zaktivAlA thA aura prajAsattAka rAjyake niyamAnusAra amuka varSameM rAjA nahIM badalatA thA parantu sarvakI sammatise AjIvana prasIDenTakI bhAMti, jo sadaiva bahuta vyavahArakuzala, jJAnI aura adbhutazakti prabhAvavAlA hotA thA usIko dekhakara pasaMda kiyA jAtA thA / isase vaha saba para apanA aMkuza rakha sakatA thA, savako subaddha rakha sakatA thA aura usakI AjJAkA pUrNatayA pAlana kiyA jAtA thaa| prema surada rahanekA yaha mukhya kAraNa hai / tapagacchameM usa samayake pramANameM vidvAno aura sAdhuo bahuta the aisA gurvAvaloke antima 25 zlokoMse jAna par3atA hai / gaNakI kaisI sthiti thI usakA varNana karate huye munisundarasUri likhate haiM ki gaNe bhavantyatra na caiva durmadI, na hi pramattA na jar3A na doSiNaH / viDUrabhUmiH kila soSavIti vA, kadApi ki kAcamaNInapi kvacit // isa gaNameM abhimAnI, pramAdI, mUrkha aura pApakA sevana kara.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ nevAle nahIM hote the| kyA virabhUmi kAca utpanna karatI hai ? taduparAnta gacchameM kaise vidvAna the unake viSayameM upara likhe anu sAra antima 25 zlokoMke dekhanese mAlUma ho jAyagA / yaha hI hakIkata pratiSThAsoma somasaubhAgyakAvyake dazaveM sargake 65 veM 'lokameM likhate haiN| zrIsomodimasundarasya suguroH zrImadgaNe sadguNe, mohadrohakathAprathA na hi manAk naiva pramAdacchalam / no vArtApyanRtasya tasya vikathAnAmApi na zrUyate, rAjyaM prAjyamanuttaraM vijayate zrIdharmabhUmIzituH // __ " zrosomasundarasUrike zrImAn sadguNI gacchameM moha aura drohakI kathA nahIM thI, pramAda tathA chaTha bilakula nahIM thA; asa. tyakI bAta hI nahIM thI aura vikathAko to nAma bhI sunAI nahIM detA thA; usameM to kevala dharmarAjakA anupama bar3A vizAla rAjya vijayavaMta vartatA thA" aise aise anekoM citra granthakArane khIce haiM / isase kadAca atizayokti ho to bhI sAmAnyatayA jainagRhasthoM. kI aura sAdhuvargakI sthiti saMtoSakoraka thI aisA jAna par3atA hai| zrAvaka bhI guruoMkI ora dRr3ha bhaktivAle hoMge aisA pratIta hotA hai / guNarAja, devarAja, vizAla, dharaNendra, nIMba Adi zeThoMne gurukI jina zabdoMmeM stuti kara apanI laghutA batalAI hai aura apUrva mahotsavase sUripadavIkI pratiSThA karAI hai vaha cAritradharmakI ora aura gurukI ora logoMkA bar3ha anurAga batalAtA hai| gacchapati athavA gaNAcAryakI AjJA saba bahumAnase uThAte the aisA bhI aneka rItise nirNIta hotA hai / sAdhutroMmeM vihAra karanekI bahuta Teva thI aura somasundarasUri jaise AcArya bhI eka sthAnameM nahIM rahate the aisA somasaubhAgyakAvyake par3hanese bArambAra jJAta hotA hai| isase yaha bhI pratIta hotA hai ki zrIvakoMke sambandhameM yaha merA zrAvaka hai aisA bhI bahuta kama hotA hogA / AcAryakA amuka grAmameM pATa (mukhya sthAna Head-quarters ) ho aura usake prAsapAsa hI AcArya rahate hoM aisI yojanA bhI par3hane meM nahIM AtI hai / zatruJjaya girirAjakI yAtrAkI mahimA, usa samayameM jAne dhAneke sAdhana bahuta alpa, maha~ge tathA kharataranAka honepara bhI, bahuta thI pesA tIna bAra bahuta ADambarase nikAle hue saMghake
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNanase jAnA jAtA hai| Ane-jAnevAlI jaina kaumako rAjyakarttA oMkI orase sahAyatA milatI thii| aisA guNarAja zeThake liye usake saMghake sambandhameM ahamadazAha bAdazAha dvArA saba prakArakI suvidhAoMka kiye jAnese anumAna hotA hai| (sarga 8 zloka 30) jaise jaise usa samaya ke granthoMko adhika sUkSmatAse vicAra karake par3hA jAtA hai vaise vaise usa samayake jainasamAjakA baMdhAraNa ___ acchI prakArase samajhameM AtA rahatA hai| aiti. sUkSma avalokana hAsika paryAlocanAse bahuta lAbha hotA hai| Ajakala gacchake bheda, sAdhuvargakA pArasparika asaMtoSika sambandha aura zrAvakoMkA usa sambandhame uttejana atyanta khedAspada hai, munisundarasUri jaise asAdhAraNa vicArabala dhAraNa karanevAle eka do mahAtmAoMkI isa samaya bahuta aAvazyakatA hai| vaha samaya to dharmasAdhanA aura zAsana abhivRddhike liye bahuta pratikUla thA; Ajakala to yadi yogya rItise prayAsa karanemeM Ave aura usa para thoDAsA aMkuza rahe to alpakAlameM hI zAsanakA DaMkA bajane lage aisA hai| varanA cAla sthitise kaI bAra umaMgavAle utsAhI prANI bhI piche haTha jAte haiM / lekhaka avyavasthita rUpase jaise manameM AtA hai vaise hA likha mArate haiM, bolanevAle mana meM AtA hai vaise ho bola dete haiM aura vartana svecchAnusAra karate haiN| koI bhI unase prazna karanevAlA nahIM hai| zAsanakI vAstavika tanmayatA kisImeM nahI rahI hai ora yadi kisImeM ho bhI to azAniyoMkA jora honese saba prayAsa vyartha hI jAtA hai / bArambAra zAsanakI unnati karaneke prayAsa hote haiM, parantu prema tathA buddhike abhAvameM eka dUsareke kAryokA prabhAva kama hotA jAtA hai / upadezakoMkI sthiti usa samaya ucca zreNIkI thI aura vaha mAnasika tathA naitika viSayameM vyavahAra rUpase thii| upadezakavarga saba prajApara bar3A bhArI prabhAva DAla sakate haiN| upadezakoMkI zAsanakI unnati tathA avanatikA AdhAra bho sthiti isI varga para rahatA hai / gacchAdhipati dezakAlake pUrNatayA jAnakAra the| aura navIna saMyogoMkA sAmanA karate huye bhI zAstramaryAdAmeM raha kara yogya parivartana. karanemeM dharmake pharamAnoMkA vAstavikapana samajhAte the, Ajakalake.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAna nirmAyaka maNDala na thA / usa samaya meM sAdhuoMkI saMkhyA adhika thI usIprakAra unameM yogya jIva bhI adhika the atapatra somakundarasUrine apane hAthase pAMca mahAramAoMko sUripadale bhUSita . kiyA thA; parantu ve saba eka gacchapatiko AzAmeM hI calanevAle the / aise viSamakAlameM bhI jo dharma kAyama rahA thA so aise mahAsmAoMkI vizAla dIrdhaSTise hI rahA thA, varanA usa samaya pahile aura pazcAtke lagAtAra cArasau varSa hindustAnake liye aise viparIta meM the ki dharma zabdakA mUlase nAza ho jAnA hI sambhava thA / usa samaya zrAvakavargakI sthiti bhI acchI hogI aisA sarisadanIkI .... pratiSThA, jinacaityokI pratiSThA aura saMghayAtrAke mahotsavoMse jAnI jotI hai| yadi Arthika sthiti bahuta acchI nahIM hotI to aise adbhuta mahotsava nahIM ho sakate the / eka eka bhASaka zAsanakA prabhAvaka jaisA huA hai aisA munisundarasUri mahArAja dvArA gurmAbalImeM kiye hue hemamaMtrI aura lalanAputra nAthAzAmake penase jAna par3atA hai| ve prAvaka lagabhaga niHsaMga jaise, sAnAdya kriyAke sambandha meM prArambhase Darakara usako na karanevAle aura maNako sahArA denevAle the; aise bhAmaroMke utpanna honepara zAsanake Tike rahane meM koi navInatA nahIM hai| zAsanake kArya karanemeM bahunamA svArthabhoga denA par3atA hai, parantu ye saba Atmaumatike hetuke apake liye kAma karanevAle sahana karate haiM: kyoMki unakA hetu aihika mAnapratiSThA prApta karanekA nahIM hotA hai| sAdhuvargameM usa samaya mahAtapasvI, vAdIzvara aura abhyAsI the aisA gurvAvalI 447 ke pazcAtke daza zlokoMse jAna par3atA hai / inhIM zloMkoMse jJAta hotA hai ki usa samaya sAdhuoMmeM kriyAzithilatA nahIM thii| zrAvakavargakA bahuta zAstrAbhyAsa honA granthase nahIM jAna par3atA, parantu usa samayake zrotAgaNa catura hogeM aisA to upadeza ratnAkara meM diye hue upadeza grahaNa karanevAloMke lakSaNoMse hI patA cala jAtA hai / sAdhudharmameM kaJcanakAminAkA tyAga to sarvaprathama hI honA cAhiye / mUla pATameM jabase pariprahake malabajATane praveza kiyA taba hI se usakA mAna bhI kama hone laga gayA / parimAhatyAmake sambandhameM munisundarasUri yatizikSAke 24 se 28 taka ke pAMca zlokoMmeM
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo vicAra batalAte haiM ve vicAra pUrNatayA haiM ki usa samayake muniyoMmeM parigrahakA saMbhava bilakula na thA / ve vRSabha, ghor3A yA UMTa dvArA pustaka yA upadhi uThAkara lejAnese manA karate haiM aura karanevAleko anya bhavameM vRSabha yA ghor3ekA avatAra lekara bhAra vahana kara pratikAra karanA par3egA aisA batalAte haiM / isase dhanake sambandhameM to aba ora kucha kahanA hI bAkI nahIM rahajAtA hai| dharmake nAmapara bhI upakaraNAdike prAkArameM parigraha na rakhanA cAhiye / unapara mUcrchA rakhanA hI parigraha kahalAtA hai| ina saba vicAroMko vistArapUrvaka par3hanese siddha hotA hai ki ve parigrahako bAbatameM nirdoSa thaM aura 'yathA rAjA tathA prajA' ke anusAra jaisA nAyaka hotA hai vaisA hI usakA anusaraNa karanevAlA varga hotA hai, isase spaSTa hai ki sAdhuvargameM parigrahakA praveza hogavijaya. sUrike pazcAt hI huA hogA / jisase zrImadyazovijayajI upAdhyAyake samayameM satyavijaya paMnyAsako kriyAuddhAra karanekI pAvazyakatA jAna pddii| kriyAudvAra karate samaya anekoM bAtoMmeM sudhAra kiye gaye the parantu pradhAnatayA kaMcana aura kAminIkA tyAga to dRDharUpase kiyA gayA thA / aise kriyAuddhArake prasaMga bArambAra nahIM Ate haiM ataeva zrAvakoMko zithilapanako uttejana dene samaya isa bAtakA khuba vicAra karalenA ucita hai| . aba upodghAtako samApti kI jAtI hai / zAntise paripUrNa aura zAMtidAyaka granthameM hamako praveza karanA hai| yaha eka sAmA. nya granthake rUpase Upara Uparase par3hane mAtrakA nahIM vAMcana viveka hai| isakI hakIkatako par3hakara, samajhakara, hRdayA. gata karanekI hai aura phira usakA manana tathA nididhyAsana kara AtmAko adhyAtmarUpa banAnekA hai / aisA hone para hI isa granthake par3hanekA ucita lAbha hogaa| anyathA eka navIna granthake samAna Upara Uparase yaha dekha lene mAtrase ki isameM kyA likhA hai kucha hAni nahIM to vAstavika lAbha bhI nahIM ho sakatA hai / isaprakAra par3hane kA zoka dinapratidina bar3hatA jAtA hai usase bacaneke liye yahAM aisI sUcanA kara denI prAsaMgika jAna par3atI hai| upodghAtake sAtha sAtha zAntarasakI rasasiddhike liye likhanekA vicAra thA isase usa viSayakA vivecana maMgalAcaraNase
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaga rakkhA thA; kyoMki viSaya nitAnta pAribhASika honese kevala sAhityake abhyAsI aura zokInako hI Ananda pahuMcAnevAlA hai, parantu anekoM anivArya kAraNoMse yaha kArya jaisA cAhiye usa rUpameM taiyAra nahIM ho sakA isaliye nahIM likhA gyaa| adhyAtmika zAntike prasAradvArA jIvanako vizuddhatara aura unnata banAnekI prakRSTa abhilASAse granthalekhana aura usakA vivecana kiyA gayA hai ataeva isa abhilASAkI pUrtI honekI antaHkaraNase prArthanA hai| astu| yAvadehamidaM gadairna mRditaM no vA jarAjarjara / yAvatvakSakadambakaM svaviSayajJAnAvagAhakSamam // yAvaccAyurabhaGguraM nijahite tAvabudhairyatyatAM / kAsAre sphuTite jale pracalite pAliH kathaM badhyate // 'jabataka zarIra rogase murdA nahI huzrA hai athavA vRddhAvasthAse jarjarita nahIM huA hai, jabataka pAMcoM indriya apane apane viSayoMko samajhanemeM samartha haiM aura jabataka AyuSya kSaya nahIM huA hai tabataka he jIva ! tU tere kalyANake liye bharasaka prayAsa kara, kyoMki jaba sarovara tUra kara pAnI tejose usake bAhara baha nikalegA to phira pAlakA bAMdhanA baDA kaThina hogA ! ......... zAntasudhArasa. bhavAraNyaM muktvA yadi jigamiSurmuktinagarI, tadAnIM mA kArSIviSayaviSavRkSeSu vasatim / yatazchAyApyeSAM prathayati mahAmohamacirA dayaM janturyasmAtpadamapi na gantuM prabhavati // yadi terI abhilASA isa saMsArarUpa araNyakA tyAga kara monanagarIke prApta karane kI ho to viSayarUpa viSavRkSakI chAyAmeM apanA ghara na banAve kyoMki isakI chAyA ho ananta kAlataka mahAmohako utpanna karanevAlI hai ki jisase baca kara prANI eka kadama bhI dUra .haThaneko asamartha hai| zRGgAravairAgyataraMgiNI
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAjya rAjya subhagadayitI nadamA nandanAnAM, ramya rUpaM sarasakavitAcAturI susvaretvam / ... nIrogatvaM guNaparicayaH sajjanatvaM subuddhi, / kiM tu bama phalapariNati dharmakalpamasya / mahAna rAjyaM, sundara strI, putraputriye aura unakI ramaNIya svarUpa, rasayukta kavitA banAne kI cAturyatA, sundara bhASaNa athavA svaramAdhuryyatAkI tIna zakti, nirogIpana, guNaparicaya, sajanapana, tIvabuddhi Adi-sarva vastuyeM dharmarUpa kalpavRnake phala haiM / zAMtasudhArasa. yasyaziyaM zrutakRtAtizayaM vivekapIyUSavarNaramaNIyaramaM zraMyante / sadbhAvanA suralatA na hi tasya dUre, lokottaraprazamasaukhyaphalaprasUtiH // (samatI yogya kauna hai ?) jina prANiyoM kA antaHkaraNa siddhAntake paricayase vikasita pAyA huA aura viveka amRtake barasanese zobhAyamAna huA huA hai unakI hI sadbhAvanA prAzraya letI hai aura unahIM prANiyoMke lie. lokottara samatA sukhake phalako janma denevAlo ( mokSaprApti karAnevAlI ) kalpalatA dUra nahIM hai / zAMtasudhArasa
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI vardhamAna-satya-nIti-harSasari jainagranthamAlA puSpa. 3 sahasrAvadhAnI yugapradhAna prAcAryazrI munisundarasUrIzvaraviracita adhyAtmakalpadruma [hindI bhASAnuvAdaH ] vivecana, artha, TIppaNa, noTa aura vistAra sahita.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... // OM aham namaH // jinAgamarahasyavedI suvihita AcAryazrI vijayaharSavarIzasadgurubhyo namaH yugapradhAna prAcAryazrI munisundarasUrIzvaraviracita zrI adhyAtmakalpadrumAnidhAno granthaH (hindI bhASAnuvAdaH) athAyaM zrImAn zAMtanAmA rasAdhirAjaH sakalAgamAdisuzAstrArNavopaniSadbhutaH sudhArasAyamAna aihikAmuSmikAnaMtAnaMdasaMdohasAdhanatayA pAramArthikopadezyatayA sarvarasasArabhUtatvAcca zAMtarasabhAvanAdhyAtmakalpadrumAbhidhAmagraMthananipuNena padyasaMdarbhaNa bhAvyate // sa rva Agama Adi suzAstra samudra ke sArarUpa amRtarasa ke samAna rasAdhirAja zAntarasa kA, jo isa loka evaM paraloka sambandhI ananta AnaMda samUha kI prApti kA sAdhana, pAramArthika upadeza dene yogya aura sarva rasoM kA sArarUpa hai, isa zAntarasa kI bhAvanAvAle adhyAtmakalpadrama nAmaka prakaraNa meM, usake yogya padya meM varNana kiyA jAtA hai| zAntarasa eka utkRSTa rasa hai| jisake aMga-pratyaMga meM yaha rasa rama rahA ho usakI Atmika unnati kA ThIka ThIka citra khicanA ati kaThina hai| sarva sAMsArika upAdhiyoM se mukta
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone para mana zuddha ho kara jisa AtmA jAgRti kA anubhava karatA hai use svayaM anubhavarasika hI jAna sakatA hai; anya kadApi nahIM / zAntarasa isa bhava tathA parabhava sambandhI ananta Ananda kI prApti kA sAdhana hai / zAntarasa kI bhAvanAvAlA isa . bhava meM mAnasika evaM zArIrika donoM prakAra ke Ananda kA upabhoga karatA hai / usakA mAnasika Ananda to itanA ucca zreNI kA hotA hai ki isake liye prathama hI vivecana meM batalAyA gayA hai ki zAntarasa amRtarasa hai| eka daMtakathA pracalita hai ki devatAoM ko codaha ratnoM kI khoja meM kaThina parizrama karanA kar3A, samudra kA mathana karanA par3A taba kahIM baDI kaThinatA se unako amRta prApta huA / AcArAMgAdi gyAraha aMga (mUlasUtra), pUrvAcAryaviracita yoga, adhyAtma, dharmazAstra Adi aneka viSayoM ke pratipAdana karanevAle upAMga, payannA aura prakaraNa Adi aneka grantha samudrarUpa haiM aura zAntarasa isa mahAn samudra meM se atyanta parizramadvArA mathana kara nikAlA huA amRta hai / isake DhUMDhane meM atyanta puruSArtha evaM buddhimAn puruSa kI AvazyakatA hotI hai / isase yaha spaSTa hai ki yaha rasa kitanA utkRSTa hai? / isake viSaya meM aura adhika dalIleM peza na kara itanA hI kahanA basa hogA ki zAmtarasa sarva gaMbhIra dharmazAstrarUpa samudra ko mathana kara nikAlA huA 'sAra' 'navanIta' 'mAkhana' hai| aba yaha kitanA upayogI hogA yaha pAThaka svayaM vicAreM, tathApi isake samarthana meM tIna vizeSa kAraNa batalAye gaye haiN| ve bhI itane hI upayogI haiM nitanA yaha, ataH aba hama unhIM para vicAra karate haiM / 1 yaha daMtakathA laukika hai, kintu isake rUpaka karate samaya isake upayoga se zAstra meM kucha bhI bAdhA nahIM pAtI hai|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. zAntarasa isa bhava tathA parabhava meM ananta Ananda prAptikA sAdhana hai / isa se isa bhava meM mAnasika tathA zArIrika donoM prakAra kA Ananda hotA hai| mAnasika Ananda to itanA utkRSTa zreNi kA hotA hai ki jisakA vicAra karanA mI hamArI buddhi ke bAhara kA viSaya hai / vinA anya kisI vyaki ko kara huMcAye AtmA ke kartavyapAlana se jo anirvacanIya Ananda hotA hai vaha anubhavagamya hai / yaha Ananda kitanA hogA isakA vicAra karate samaya vAcaspati zrI umAsvAti mahArAja ke vacanoM kA smaraNa hotA hai:naivAsti rAjarAjasya, tatsukhaM naiva devraajsy| yarasukhamihaiva sAdho-lokavyApArarahitasya // 18 // ___" lokavyApAra se rahita sAdhu ko isa loka meM jo sukha hai vaha sukha cakravartI evaM indra ko bhI alabhya hai / " isase spaSTa hai ki zAntarasa kI bhAvanAvAle ke sukha kI samatA paugalika sthala sukhavAle se kadApi nahIM ho sakatI hai| saMsAra kI dRSTi meM rAjA, mahArAjA, samrATa, sarvabhauma ke cakravartI bahuta sukhI pratIta hogeM, athavA devapati indra sukhI jAna paDegA, parantu laukavyApAra se rahita sAdhu ke sukha ke sAmane yaha sthUla sukha kisI ginatI meM nahI hai| - isa prakAra mAnasika sukha isa bhava meM atyanta AnandadAyaka hai / zArIrika evaM mAnasika sukha meM itanI ghaniSTatA hai ki jahA~ mAnasika sukha hotA hai vahAM zArIrika sukha avazya hotA hai| Age cala kara yaha bhI batalAyA jAyagA ki sukha evaM duHkha donoM kA AdhAra hamArI mAnasika sthiti para hai / ataH ina donoM prakAra ke sukhoM meM mAnasika sukha hI mukhya hai|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zAMtarasa kI prApti se aihika sukha honA to pratyakSa hI hai| isakI prApti ke liye dhanavyaya kI, zArIrika kaSTa sahana kI, mAnasika cintA uThAne kI tathA dauDadhUpa hAya hAya karane kI AvazyakatA nahIM hotI hai kyoMki ina sabakA eka mAtra sAdhana zAntarasa hI hai| kahA bhI hai ki:svargasukhAni parokSANya-tyantaparokSameva mokSasukham / pratyacaM prazamasukhaM, na paravazaM na ca vyayaprAptam // - "svargasukha parokSa hai aura mokSasukha to isa se bhI adhika parokSa hai| prazamasukha pratyakSa hai, isakI prApti ke liye na dhanavyaya kI AvazyakatA hai na yaha paravaza hI hai| " kahane kA tAtparya yaha hai ki isa bhava meM milanevAlA aura apanA lAbha batAnevAlA prazamasukha hI hai, jisakI prApti kA eka mAtra sAdhana zAntarasa hai| isI prakAra parabhava meM bhI ananta sukha kI prApti karAnevAlA zAntarasa hI hai| yaha jIva zAnta pravAha meM bahatA rahe to ise nikRSTa karma kI prApti nahIM hotI hai aura pUrvArjita nikRSTa karmoM kA bhI nAza ho jAtA hai jisase parabhava meM svAbhAvikatayA Ananda milane kI adhika sambhavanA rahatI hai| isa prakAra zAntarasa kevala isa bhava tathA parabhava ke Ananda kA hI sAdhana nahIM hai apitu ananta Ananda-mokSasukha-jisake pazcAt kisI bhI dina nirAnandapana prApta na ho sake, unakA bhI sAdhana zAntarasa hI hai| 2. zAntarasa hI paramArthika upadeza ke yogya hai / anya saba rasoM meM pArthiva viSaya Ate haiM / ina saba rasoM meM indriya viSayoM kI tRpti aura mana ke niraMkuzapana ke sivAya vastutaH anya kisI bhI Ananda kI prApti nahIM hotI hai| parantu zAntarasa
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ to eka vicitra prakAra kA hI Ananda detA hai ki jisa se koI kabhI nahIM aghAtA / vIra, karuNA aura hAsyarasa pArthiva haiM, dUsaroM ko bhogAbhilASI banAte haiM tathA pariNAma zUnya haiM / zAntarasa ina saboM se nirAlA hI hai / paramArthika viSaya ko pratipAdana karanevAlA tathA usIkA upadeza karanevAlA hone se yaha rasa pradhAnatayA upadeza ke yogya hai / anya zabdoM meM kahA jAya to yaha rasa paramArtha ke abhilASiyoM ko atyanta priya hai| isa liye yaha rasa usa ke adhikArI kI apekSA se bhI adhika utkRSTa hai; kyoMki isake AdhikArI prAkRta janasamUha kI sAmAnya sthiti se kisI athavA bahu aMza meM UMce hote haiN| . 3. zAntarasa saba rasoM kA sAra hai / yadyapi hAsyAdi rasoM ko kaviyoMne utkRSTa sthAna pradAna kiyA hai kintu usakA sthira rahanA asambhava pratIta hotA hai| zAmtarasa ko kitane hI puruSoMne vAstavika saccA rasa hI siddha nahIM kiyA hai apitu ise eka utkRSTa rasa ghoSita kiyA hai / jo isa rasa kI mahimA ko jAnate haiM, anubhava karate haiM unako hAsyAdi rasoM kA sthUlapratIta honA nisandeha hI hai / kaI vaktAoMne zAntarasa ko pradhAna rasa batalAyA hai isaliye ise yahAM bhI rasAdhirAja kahA gayA hai| - ina tInoM kAraNoM se zAntarasa kA utkRSTapana batalAyA gayA hai / ina meM paraspara kAryakAraNabhAva hai / Aloka paraloka ke ananta AnaMda kA sAdhana zAntarasa hai isaliye yaha paramArthika upadeza ke yogya hai| inhIM donoM kAraNoM se yaha rasAdhirAja kahA gayA hai| grantha ke Adi meM maMgala, viSaya, prayojana, sambandha aura
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikArI ina pAMca vastuboM ko pragaTa karanA ziSTAcAra kahalAtA hai| iSTadeva kI stuti aura grantha ke paThana-pAThana kI pravRti meM mana ko lagAne kI abhilASAsUcaka mAMgalika sarva dharmoM meM iSTa mAnA gayA hai| phira bhI kaI bAra isa ko bhUlA diyA jAtA hai / hUsarA prazna yaha upasthita hotA hai ki isa grantha kA viSaya kyA hai ? isakA khulAsA gadyabandha prabandha meM ho jAtA hai| zAntarasa isa sampUrNa grantha kA viSaya hai aura isI kA varNana sarvatra ekasA kiyA gayA hai| 'prayojana ' isa grantha ke banAne kA kyA kAraNa hai yaha batA denA bhI atyAvazyaka ho jAtA hai| yaha viSayaM atyanta AkSaka hone se isa ko adhika spaSTa zabdoM meM pragaTa karane kI AvazyakatA hai| adhyAtmaviSaya janasamUha ko apriya hai ataeva isa para usa kI ruci paidA karanA bar3I Ter3hI khIra hai| yaha viSaya isa bhava aura parabhava meM atyanta AnaMdadAyaka hone se hI isakA pracAra karanA atyAvazyaka nahIM hai apitu isa ke binA jIvana zUnya pratIta hotA hai| sambandha--yaha grantha padyabandha racanA meM likhA jAyagA / adhikArI isa grantha ke par3hane kA adhikArI kauna hai ? adhyAtmazAstra jaisA grantha kisa ko diyA jAya ? isa ko kauna par3he ? yaha eka Ter3hA prazna hai, tathApi isa grantha ke adhikArI paramArthika upadeza ke pAtra hI gine jAte haiM / isa prakAra atyanta utsAha se isa grantha kA Arambha kiyA gayA hai / isa grantha ko kama par3heM kintu samajha kara par3heM, par3hakara vicAra kareM aura bicAra kara apanI sthiti evaM saMyogAputAra vyavahAra meM lAyeM /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAntarasa- prArambha ( mAMgalika ) jayazrIrAMtarArINAM lebhe yena prazAntitaH / taM zrIvIrajinaM natvA, rasaH zAnto vibhAvyate // 1 // " jina zrI vIrabhagavAnane utkRSTa zAnti se apane antaraMga zatruoM para vijaya prApta kara lI haiM una paramAtmA ko maiM. namaskAra kara zAntarasa kI bhAvanA karatA hU~. " anuSTup ' vivecana - vyavahAra meM zatruoM kA nAza karane tathA una para vijaya prApta karane ke liye dveSa, krodha aura mAna kA Azraya lete haiM, parantu zrIvIraprabhu kA manorAjya itanA vizAla thA ki unhoMne dveSa kA Azraya na lekara zAMtipUrvaka sarva antaraMga zatruoM para vijaya prApta kiyA / aMtaraMga zatru moharAjA ke sevaka haiM, aura 1 una kI sainA meM viSaya, kaSAya, jJAnAvaraNIya Adi aneka maNDaliyeM haiM / mArgAnusArI hokara vijaya kI abhilASA rakhanevAle ko antaraMga sainya pathabhraSTa nahIM kara sakate haiM; apitu tadantara tanvazraddhArUpa samyaktva ke prApta ho jAne para jaba deza se athavA saba se virati ho jAtI hai taba indriyadamana, AtmasaMyama kSamAdhAraNa, satyavacanoccAraNa, steyatyAga, akhaNDabrahmacarya aura adhi 1 1 pratyeka pada meM ATha akSara hote haiM / chavAM guru jaura pAMcavAM laghu hotA hai / dUsare aura cothe pada kA sAtavAM hrasva hotA hai / pahale tathA tIsare kA sAtavA dIrgha hotA hai /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAra ke pramANa meM bahiraMga aura aMtaraMga parigraha kA tyAga Adi sadguNoM ke prApta hone para hI yaha jIva apramatta avasthA prApta kara zanaiH zanaiH saba antaraMga zatruoM kA killA DhahAtA jAtA hai| bhI vIraprabhune bhI abhyaMtara zatruoM kA nAza karane ke liye isI mArga ko grahaNa kiyA thaa| lakSmI ke abhilASI ko bhAvazyaka hai ki saba se prathama vaha lakSmIvaMta kI sevA kare / sevA se usa puruSa ke grahaNa kiye rAste kA jJAna hotA hai, usa kI ora zraddhA baDhatI hai, adhyavasAya utkRSTa hotA hai taba alpa prayAsa mAtra se hI sAdhya kI siddhi hojAtI hai / zAntarasa kA kAmI mahApuruSa bhI vaha rasa jise prApta hogayA hai una Asanna upakArI zrI carama tIrthaMkara kI stuti karatA hai / zAntarasadvArA una mahAtmAoM se apane antaraMga zatruoM para kisa prakAra vijaya prApta kI isakI kathAyeM vIracaritrAdi anya granthoM meM pddh'eN| saMgama, caNDakauzika, zUlapANi, gozAlaka Adi atulya dukha denevAle para akhaNDa zAMti rakhanevAle kA antaraMga manobala kitanA vIryavAna hogA isako likhane ke sthAna meM kalpanA karanA hI adhika yukta hai / kalpanA kiyA jA sakatA hai; aise paramAtmA kA nAmodhAraNa kara zAntarasa kI bhAvanA kI gaI hai| kisI ke zabda mAtra ko grahaNa kara ke usa samasta kA parNa prayoga karanA nirukta kahalAtA hai, isa liye kaI zabdoM kA artha, vyutpatti se na banakara prayoga se hI banatA hai / vIra zabda kI nirukti karate hue vidvAna kahate haiM ki:vidArayati yatkarma, tapasA ca virAjate / tapovIryeNa yuktazca, tasmAdvIra iti smRtaH / /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo karma kA caya karatA hai, tapasyA meM virAjamAna hai, tathA tapazaktivAlA hai, vaha niruktidvArA 'vIra'kahalAtA hai| vyutpatti se bhI yahI dhvanita hotA hai| vizeSeNa Irayati prerayati karmANoti vIraH jo kamoM ko prerita karatA hai, dhakA bagAvA hai, mAtmA se khader3a kara bhagA detA hai vaha hI vIra kahalAtA hai / aise zrI vIra paramAtmA ko namaskAra kara maMgalA. caraNa kiyA gayA hai| ____TIkAkAra mahArAja zrI dhanavijayajI gaNI kA kathana hai ki zAstra ke mAdi meM maMgala, abhidheya, saMbandha, prayojana aura adhikAra ina pAMca vastuoM ko batAnA cAhiye, vaha isa zloka meM bhI batalAI gaI hai / vIra paramAtmA ko namaskAra karake maMgalAcaraNa kiyA gayA hai, abhidheya athavA viSaya zAntarasa hai, antaraMga zatruoM para vijaya prApta karane kA prayojana hai, zAntarasa kA vibhAvyavibhAvanabhAva sambandha hai aura mokSArthI prANI jo antaraMga zatrunoM para jaya prApta karanA cAhate haiM ve isake adhikArI haiN| yadyapi ye pAMcoM vastue~ gadyabandha racanA meM prathama hI batalAdi gaI hai jisa para bhI ye yahAM phirase batalAI gaI hai isa meM punarAti doSa hone kA AkSepa kiyA jA sakatA hai, parantu dhyAna rahe ki sajAya, dhyAna, tapa, auSadha, upadeza, stuti, prayANa aura saMtaguNakIrtana meM punarukti doSa nahIM lagatA hai| prazamarati prakaraNa meM kahA gayA hai ki:-- yetIrthakRtapraNItA bhAvAstadanantaraizca prikthitaa| teSAM .bahuzo'pyanukIrtanaM bhavati puSTikarameva / /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadvadviSaghAtArtha maMtrapade na punruktdosso'sti| . tadvadrAgaviSaghnaM punaruktamaduSTamarthapadam // .. " tIrthakaramahArAja praNIta aura unake pacAt avichima sampradAyAgata prAcAryoM se batalAyeM-kathana kiye mAnoM kA vAraMvAra kathana karanA vaha usa-prazama kI rati kA puSTi karanevAlA hai / viSaghAta ke liye jisa prakAra vAraMvAra maMtro dhAraNa karane meM punarUkti doSa nahIM hotA hai usI prakAra rAga. rUpa viSaghAtaka arthapadoM kA bhI vAraMvAra kahanA kArya-doSa rahita hai|" __ saMpUrNa prantha meM eka bhAva ko hI do do bAra yA kisI 2 bhAva ko isa se bhI adhika vAra pragaTa kiyA jAtA hai, upadeza ke anekoM pranthoM ke honepara bhI phira aura grantha likhe jAte hai yaha * eka prakAra kI punarukti hai, kintu isa meM kAvyacAturyatA batAne kA vizeSa hetu na hone se yaha doSa rahita hai / jisa prakAra vyopArI sadaiva eka hI prakAra kA vyaupAra kiyA karatA hai kintu usa meM usa kI abhilASA vyaupAra kI na hokara dhanaprApti kI hotI hai, jisa prakAra maMtrapada bAraMbAra japa karane meM zraddhAguNa pradhAna hotA hai aura sAdhya maMtra kI ora na hokara viSanAzaka kI aura hotA hai, aura jisa prakAra vyAdhigrasta prANI jo eka hI eka auSadhi kA anekavAra sevana karatA hai usa meM usa kA uddezya auSadhi sevana kA na ho kara vyAdhi kA vinAza karane kA hotA hai isI prakAra zuddha vyApAra ke abhilASI athavA rAgaviSa yA mohavyAdhiyoM ke nAza karane ke abhilASI mumukSu ko yadi bhaneka prakAra se anekavAra eka hI eka upadeza kiyA jAya to usakA sAdhya vacanocAra yA vacanavyApAra kI ora na hokara bAga.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSa kA nAza athavA zuddha saMskAra ke saMcaya kI aura hI hotA hai| ataH isa meM leza mAtra bhI punarukti doSa nahIM lagatA hai| anupama sukha ke kAraNabhUta zAntarasa kA upadeza sarvamaMgalanidhau hRdi pasmin, saMgate nirupamaM sukhamati / muktizarma ca vazIbhavati drAk, taM budhA bhajata zAMtaraseMdram // 2 // " sarva mAMgalikoM kA nighAna aisA zAntarasa jisa hRdaya meM prAsa ho jAtA hai vaha anupama sukha kA upamoga karatA hai aura mokSasukha eka vAragI usa ke prAdhipatya meM bhAjAtA hai| he paMDitoM ! ese zAntarasa ko tuma bhajo-sevA karo. mAvo !" svAgavAvRtta vivecana-sarva prANiyoM kI pravRtti kisI na kisI deva ko lekara hotI hai| " prayojanamanudiSya na mando'pi pravartate " baha svataH siddha niyama hai / vyaupAra kA hetu dhana-prApti hotI hai, par3hane kA hetu mAnasika unnati tathA parIkSA meM uttIrNa honA hotA hai, calanevAle kA hetu amuka sthAna para pahuMcane kA hotA hai aura bolanevAle kA hetu amuka prabhAva zrotAoM ke mana para bAlane kA hotA hai / ina saba hetuoM kA paraMparAgata hetu sarva prANiyoM ko sukha prApta karAne kA hotA hai / jisa pravRtti se pariNAma meM sukha kI prApti na ho usa meM vicAravAn prANI pravRtti nahIM karate hai / isa se jJAta hotA haiM ki sarva pravRttiyoM kA mukhya hetu sukha prApta karanA hai| aba prazna yaha hotA hai ki sukha kyA vastuM hai ? aura kahAM rahatA hai ? ina praznoM ke uttara dene meM atyaMka 1 svAgatAvRtta meM 11 akSara. svAgatA ranabhagatRSNA ca //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhava zAna kI bhAvazyakatA hotI hai / hamArI vAstavika dazA vo yaha hai ki jisa vastu ke prApta karane ke liye yaha jIva rAta. dina jI tor3a kara prayAsa karatA hai usa vastu ke vAstavika svarUpa ko bhI yaha jIva nahIM pahacAnatA hai / saMsAra meM anekoM prANI svAdiSTa bhojana karane meM, bar3hiyA vezakiMmatI bhaDakIle vastra pahanane meM, sAdhAraNa jana samudAya meM acche suMdara dikhAI dene meM, prathama paMkti kI kursI ko suzobhita karane meM, athavA apanI saba ke sAmane vAha vAha kahI jAne meM sukha mAnate haiM; paraMtu bhApa ThaMDe dila se vicAra kijiye ki isa meM sukha kyA hai ? zarIra nAzavaMta hai, nAma kisI kA amara nahIM rahatA aura sabase adhika agatya kI hakIkata to yaha hai ki jaba isa prakAra ke viSayoM meM sukha mAna kara prApta ki huI sampatti ( puNya-dhana ) kho jAtI hai. yo pariNAma svarUpa pIche duHkha hotA hai / jisa sukha ke anta meM dukha mile use sukha kaise kaheM ? saMsAra ke sampUrNa sukha isI prakAra ke hai| viSayajanya sukha kevala mAtra mAnyatA meM hI hotA hai| isa se kisI bhI prakAra kA vAstavika Ananda nahIM milatA / jo Ananda pratIta hotA hai vo bhI jhuThA hai, asthira hai, bhalpa hai aura bhanpa samaya taka rahanevAlA hai; phira isa ko sukha mAna lenA hamArI kitanI bar3I bhArI bhUla hai ? / saccA sukha to mana kI zAMti meM hI hai / jaba mana eka vicAra ke viSaya se dUsarI mora daur3atA hai aura eka vastu para sthira nahIM rahatA to samajhanA cAhie ki abhI taka isa ko apanA vAstavika khyAla nahIM huA hai| isa prakAra ke sukha prApta karane kA parama sAdhana zAntarasa kI bhAvanA ko hI cittakSetra meM sthira karanA hai / isa zAnta rasa kI bhAvanA se jo Ananda prApta hotA hai vaha anirvacanIya hai / pArthiva vastuoM meM aisA koI bhI padArtha nahIM hai ki jisa keM. sAtha usa
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ mula kI tulanA kI jA ske| zAntarasa kI utkRSTa rIti kI bhAvanA hone para sarva prakAra ke duHkhoM kA AtyaMtika prabhAva ho jAtA hai aura phira jo avinAzI, avyAbAdha sukha prApta hotA hai vaha hI vAstavika sukha kahalAtA hai| isa utkRSTa sukha prApti kA sAdhana upara kahe anusAra zAntarasa kA vicAra karanA aura usI ko parama sAdhya mAnanA hai / zRMgAra, hAsya, vIra Adi rasoM meM mAne hue indriya-janya viSayasukha se kalpita kSaNika vinazvara Ananda hotA hai; parantu saJcA, cirasthAyI, aMtarahita Ananda to zAntarasa kI bhAvanA hI se prApta hotA hai / aura usa zAntarasa ko bhAvane kA upadeza yahAM kiyA gayA hai / sampUrNa grantha meM isa ko hI sAdhya rakkhA gayA hai, ata: mananapUrvaka isa grantha kA abhyAsa karanA sukhaprApti ke upAya ke barAbara hai| rasendra-rasezvara siddhAnta aisA hai ki yadi dehAvazAna pazcAt dUsaroM se mAnI huI mukti mile to vaha anuttama hai, ataeva rasendra (pArA) khAkara zarIra ko banAye rakhanA hI ucita hai| yadi zarIra to nAzavAna hai aisI zaMkA upasthita ho to usa ke jabAba meM isa siddhAnta ke anuyAyI kahate haiM ki isa zarIra ke avazAna hone para haragaurI sRSTi meM dUsarA zarIra prApta hogA aura vaha adhika zaktizAlI hogA / una ko isa mata para upadeza karate hue sUri mahArAja kahate haiM ki rasendra ( pArA ) bhI yaha zAntarasAdhirAja hI hai / zAntarasa saba maMgalo kA bhaNDAra hai kAraNa ki saba mAMgalikyamAlA kA isI se vistAra hotA hai / paMDita loga hI isa upadeza ke yogya pAtra haiM, ve hI isa zAntarasa kI khUbI ko samajha sakate haiN| mataH sUri mahArAjane budha zabda se
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDito ko saMbodhana kiyA hai| jinhoMne saMsAra ke vAstavika varUpa ko samajha kara pudgala evaM AtmA ke bheda ko samajhA ho unhIM ko zAkhakAra paMDita kahate haiM / isa grantha ke solaha dvAra. samataikalInacitto, lalanApatyasvadehamamatA muk / viSayakaSAyAdyavazaH, zAstraguNairdamitacetaskaH 3 vairAgyazuddhadharmA, devAditattvavidviratidhArI / saMvaravAn zubhavRttiH, sAmyarahasyaM bhaja zivArthin 4 // yugmam // " he mokSArthI prANI ! tU samatA viSaya meM lIna cicavAlA ho, strI, putra, paisA aura zarIra para se mamatA choDa de, varNa, gaMdha, rasa, sparza Adi indriyoM ke viSaya aura krodha, mAna, mAyA aura lobha Adi kaSAyoM ke varzAbhUta na ho, zAstrarUpa lagAma se tere manarUpa azva ko kAbU meM rakha, vairAgya prApta kara zuddha - niSkalaMka dharmavAna bana ( sAdhu ke daza prakAra ke yatidharma aura bhAvaka ke bAraha vratoM kA AtmaguNoM meM ramayatA karanevAlA zuddha dharmavAlA bana, ) devagurudharma kA zuddha svarUpa jAnanevAlA bana, sarva prakAra ke sAvadya yoga se nivRttirUpa virati dhAraNa kara, ( satAvana prakAra ke ) saMvaravAlA bana, terI vRtiyoM ko zuddha rakha aura samatA ke rahasya ko bhaja. AryAvRta. bhAvaH -- isa yugma meM sAmAnyatayA prakIrNa upadeza karane 39 1 AryA ke cAra caraNa hote hai / pratyeka caraNa meM anukrama se 19-10-11-15 mAtrAye hotI haiM /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke uparAnta isa prantha meM varNita solaha adhikAra anukrama se diye gaye haiM, ve nimna lekhita haiM: 1.samatA 2 strI( lalanA ) mamatvamocana. 3 apatyamamatvamocana. 4 dhanamamatvamocana. 5 dehamamatvamocana. 6 viSayapramAdatyAga. 7 kaSAyatyAga. zAstrAbhyAsa aura vartana-aMtargata caturgati ke dukha 1 citadamana 1. vairAgyopadeza. 11 dharmazuddhi. 12 guruzuddhi 13 yatizikSA. 14 mithyAtvAdi nirodha-saMvaropadeza. 15 zubhavRtti. 16 sAmya rahasya. ye solaha adhyAtma viSaya haiM / ina kA sampUrNa grantha meM vivecana kiyA gayA hai aura ina kA pArasparika sambandha bhI ucita sthAna para batAyA gayA hai / yaha saba kalpavRkSatulya hai jo isa ke upAsaka ko manovAMchita phala detA hai| ataH isa ko vAMcane manana karane kA Agraha prasaMgavaza kiyA jAkara prantha ko prArambha kiyA jAtA hai| * 3 / ... iti granthakAraNa - iti granthakArakRta upodghAta
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha prathamaH samatAdhikAraH bhAvanA bhAne nimitta mana ko upadeza. cittabAlaka ! mA tyAkSI-rajasraM bhAvanauSadhIH / yattvAM durdhyAnabhUtA na, cchalayanti chlaanvissH||5|| anuSTup " he citarUpa bAlaka ! tUM sadaiva bhAvanArUpa auSadhiyoM kA thor3e se samaya ke liye bhI parityAga na kara jisa se chalayuta durvyAnarUpa bhUta-pizAca tujhe kaSTa na pahuMcA sake." vizeSArtha:-samatAdika adhyAtma viSaya meM yaha jIva abhI taka bahuta pIche hai, usakA kharA rahasya samajha kara usa ko anusaraNa karane nimitta isa mana ko bAlaka kahA gayA hai| he bAlakamana ! tUM eka kSaNabhara ke liye vicAra kara, sAMsArika sagAsnehI asthira haiM aura paudgalika viSayasukha anitya hai / Aja jo raMga hai vaha kala nahIM rahegA / sagAsnehIyoM kI tathA zeTha Adi svAmI kI kisI kI bhI vAstavika rUpa se tujhe zaraNa nahIM hai / tere para Apatti Ane para inameM se koI bhI aisA na milegA jo terA upakAra kara sake, apitu jaise ye saba mile haiM vaise hI ina ko alaga hote dera na lagegI / tUM svayaM to akelA hI pAyA hai aura akelA hI jAyagA / tUM kisI ko nahIM hai aura terA koI nahIM hai / isa prakAra aneka taraha saMsAra kA vAstavika rUpha kyA hai isakA vicAra karanA, apanI zubha aura azubha dazA kyA hai usa kA svarUpa samajha kara usako smaraNa rakhanA-paudgalika evaM Atmika tatvoM meM
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA bheda hai use samajha kara usa para vicAra karanA usako zAstrakAra bhAvanA kahate haiM / isa ..bhAvanA ko bhAne se saccI sthira vastu kyA hai usa kA satyajJAna ho jAtA hai| aura usa jJAna ke pariNAmasvarUpa tadanusAra kArya karane kA nizcaya hotA hai tathA isa ke bhI pariNAmasvarUpa vaisA kArya bhI kiyA jAtA hai / kisI bhI kArya ke hone tathA karane kA yaha zuddha krama hai aura vikAsa bhI tadanusAra hI hotA hai / aisI bhAvanAe~ zAstrakAra bAraha yA solaha prakAra kI batalAte haiN| isa kA pUrA vivaraNa yogazAstra, pravacanasAroddhAra, zAMtasudhArasa Adi granthoM meM bahuta vistAra se kiyA gayA hai / isa prantha meM bhI bhAge isa kA savistAra varNana kiyA jAyagA / yahAM kevala yaha kahanA hai ki vastu kA svarUpa samajhanA aura usa meM nirantara mana lagA kara bhAvanA rakhanA / tere pratyeka kArya meM ina bhAvanAoM ko na bhUlanA / tUM khAtA ho, pItA ho, calatA ho, vyaupAra karatA ho tathA dharmakArya karatA ho, usa samaya pratyeka vakta terI ina bhAvanAoM ko hRdayacakSu sanmukha rakhanA / ye bhAvanAe~ dhArmika kArya karate samaya aura vizeSatayA svAdhyAya dhyAna karate samaya hI bhAne kI haiM aisA tUM khyAla na kara, varan ye bhAvanAe~ tere pratyeka kArya meM jalakanI cAhiye / . anAdi abhyAsa ke kAraNa saMsAra bhAvanA isa jIva kI svAbhAvika dazA samAna ho gaI hai| isako ghara banAne meM, gahane ghar3Ane meM tathA vyApAra karane meM jitanA Ananda AtA hai aura jitanA yaha ina kAryoM meM dattacita ho jAtA hai utanA yaha saMsAra ke vAstavika svarUpa vicArate samaya nahIM hotA, ho bhI nahIM sakanA, hone kA vicAra bhI nahIM karatA jisake pariNAma
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ svarUpa durdhyAna meM par3a jAtA hai / kitanI hI bAra to yaha itanA viparIta ho jAtA hai ki usa ke dhArmika kAryoM meM bhI duAna kI bU A jAtI hai aura cittavRti DAvA~Dola ho jAtI hai| ye tuni jyA kyA karatA hai vaha navame cittadamana adhikAra meM darzAyA gayA hai / yahA~ para kevala yaha prayojana hai ki jo yaha jIva mAvanA bhAne se vimukha ho jAtA hai to turanta durvyAnarUpa pizAca isa ke hRdayamandira para Adhipatya jamA letA hai aura phira ise aneka prakAra ke vicitra evaM hAsyajanaka nAca nacAtA hai / ataH bhAvanA ko yaMtrayukta mA~daliyA kahA gayA hai / saMsAra meM anekoM puruSoM kI yaha dhAraNA hai ki sayaMtra mAdaliye ko pahananevAle para bhUta-pizAca ke nAma se prasiddha huI amAnuSika prakRtiyoM kA asara nahIM ho sakatA / isa mAnyatA para rUpaka alaMkAra bA~dha kara vidvAn granthakAra kahatA hai ki jo tUM bhAvanAmaMtra se maMtrita mA~daliye ko tere hAtha para bAMdha le to durdhyAnarUpa bhUta-pizAca tere hRdaya-mandira para adhikAra nahIM jamA sakate / durdhyAna kI zakti prabala AtmavIrya ke sAmane kucha kAma nahIM aatii| yaha jIva jisa samaya zuddha Atmika dazA meM ramaNa karane lagatA hai usa samaya usa meM itanA apUrva vIrya sphUrita ho jAtA hai ki usakA taula anubhava hI se jAnA jA sakatA hai, kahane se nahIM / eka mAtra karmAvRtta sthiti ke kAraNa yaha AtmA bahuta samaya taka u~ghatI rahatI hai, usI se isa para ye vibhAvobhAva adhikAra jamAte haiM, varanA bhAvanA ke zighratayA jAgRta hote hI turanta ye saba bhaga jAvegeM, nAza ho jAveMgeM aura dUra rhegeN| TIkAkAra kahatA hai ki gamya, agamya, kArya kArya,
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ heya, upAdeya Adi zAna meM vikalatA hone se citta abhItaka bAlaka hai / bhAvanA se dhairya-sthiratA prApta hotA hai ataH yaha auSadharUpa hai aura durdhyAna se paravazapana, durgati aura unmAda hotA hai ataH vaha bhUta vyaMtara samAna hai| ___ bhAvanA samatA ke prathama bIjarUpa hai aisA yahA~ upadeza kiyA gayA hai / isa adhikAra meM maitryAdi cAra bhAvanAoM kA svarUpa batalAyA jAyagA / isa se pahile samatA kA sukha kaisA hai yaha batalAyA jAtA hai| . indriyoM kA sukha, samatA kA sukha * yadidriyArthaiH sakalaiH sukhaM, __ syAnnareMdracakritridazAdhipAnAm / tadviMdavatyeva puro hi sAmya sudhAM budhastena tamAdriyasva // 6 // "rAjA, cakravartI aura devatAoM ke svAmI indroM ko sarva indriyoM ke arthoM se jo sukha hotA hai vaha samatA ke sukhasamudra ke sAmane sacamuca eka bindu ke samAna hai, ataH samatA ke sukha ko prApta kr|" upajAtivRtta 1 upendravajra meM 11 akSara. upendravajrAprathameladhausA annatarodIritalakSmabhAjau pAdau yadIyAvupajAtayastAH inkAra aura upendravajra ke caraNoM ke mila jAne se upajAti chaMda hotA hai|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha-adhyAtmajJAna kA prathama bIja samatA hai| sarva sthitiyoM meM mana ko ekasA rakhanA, cAhe jaise zubha evaM azubha prasaMga bhI kyoM na upasthita hoM kintu phira bhI caMcalavRtti dhAraNa nahIM karanA, samatA kahalAtI hai| aisI manovRtti hone para hI sace sukha kI prApti hotI hai| isa zloka meM jisa sukha kI vyAkhyA kI gaI hai vaha samatA kA hI sukha hai, yaha sukha vAstava meM anubhavagamya hai| isa sukha kA anya kisI bhI prakAra se khyAla karAnA kaThina hai, karIba 2 azakya hI hai| phira bhI yaha jIva to paudgalika sukha meM Asakta hai, isase usa sukha kA khyAla aba taka ke mAmUlI anubhavAnusAra batAne se hI usakA navIna vAstavika sukha prApta karane ke liye udyamavaMta honA sambhava hai| aisI sthiti hone se use kahA jAtA hai ki he jIva ! eka rAjA aneka prakAra ke hukma calAtA hoM, pAnI ke liye hukma dene para dUdha bheMTa kiyA jAtA ho, khamA khamA pukArA jAtA ho, aneka rAniyoM se parivRtta ho aura sarva indriyoM ke sarva viSayasukhoM ko pUrNa AkAra meM bhogatA hoM usa ke saba sukha kI tUM kalpanA kara le, taduparAnta rAjAoM ke bhI mukuTamaNi sArvabhauma cakravartI kI cha khaNDa Rddhi kA sukha ekatra kara, aura devapati indra ke saba paudgalika sukhoM ko bhI ikaThThA kara; ina saba sukhoM ko eka sAtha eka sthAna para ikaThThA kara / terI kalpanA meM isa se adhika sukha AnA kaThina hai, parantu hama svaanubhava se kahate haiM ki ina sarva sukhoM ko ekatra kara ke karor3o varSa-anantakAla taka anubhava kiyA ho to bhI samatA se jo sukha hote haiM usake sAmane yaha kisI ginatI meM nahIM haiN| samatA ke sukha ko samudra ke samAna mAne to ye ekatrita sthUla sukha eka bindu ke samAna haiM / sarva sAdhanasaMpanna rAjAoM ko, digavijaya karanevAle cakravartI
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko, athavA bahuta sukhI mAne jAnevAle devendra ko bhI samatA sukha jaisA sukha nahIM hai / zAstrakAra bhI kahatA hai ki: jaM ca kAmasuhaM loe, jaM ca divvaM mahAsuhaM / vIyarAyasuhasseyaM, gaMtabhAgaMpi nagghaI // loka meM jo viSayAdika ke sukha haiM aura devaloka meM jo mahAsukha haiM ve vItarAga ke sukha ke sAmane anaMtamA bhAga bhI nahIM hote| aisA mahAna sukha tujhe yatna se sAdhya hai, yahIM tujha ko mila sakatA hai, isa meM na to paisoM kI AvazyaktA hai, na bAharI sahAyatA kI AvazyaktA, na kisI ke rakSaNa kI AvazyakA, na kisI tarapha se AkAMkSA kI AvazyaktA hai; eka mAtra terA kyA hai usako samajha kara usake milane tathA pragaTa karane kA prayAsa karane, aura dUsarA dikhAvaTI bAhya upAdhiyoM kA parityAga kara dene se hI samatAmukha tujha ko apane Apa prApta ho jaaygaa| parantu isake liye dRr3ha nizcaya karane ke pazcAt usake sAdhana kyA haiM yaha batAnevAle tujhe svayaM mila jAyegeM, ve sAdhana tujhe svataH mila jAvegeM aura tujhe atyanta Ananda prApta hogA / paudgalika sarva sukha nAzavaMta haiM, pIche duHkha-saMtati chor3a jAne vAle haiM, bhogate samaya bhI aneka prakAra kI zArIrika evaM mAnasika upAdhi karanevAle haiN| kevala yahAM batAyA huA samatAjanya sukha hI sarva prakAra ke dukhoM se mukta hai ataH samatA ke sukhakA Adara kr| sAMsArika jIva ke sukha-yati ke sukha adRSTavaicitryavazAjagajane, vicitrkrmaashyvaannuuvisNsthule|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAsavRttisthitacittavRttayaH, sukhaM zrayante yatayaH ksstaartyH||7|| "jaba ki jagata ke prANI punya tathA pApa kI vicitratA ke bhAdhIna haiM, aura aneka prakAra ke kAyA ke vyApAra, mana ke vyApAra tathA vacana ke vyApAra se asvastha (asthira) haiM, usa samaya meM jina kI madhyasthavRtti meM citavRtti lagI huI hai, aura jina kI mana kI vyAdhiye naSTa ho gaI haiM ve yati sacce sukha kA upabhoga karate haiN|" vazasthavRtta. vivecana- indriyajanita viSayasukha aura samatAsukhakA svarupa batA diyA gayA hai / una donoM ke dRSTAnta batAkara samatAsukha kI adhikatA siddha kI gaI hai| punya ke udaya se yaha jIva uttama zarIravAlA, sundara, sagAsnehI se parivRta, dhanavAna, putravAn , AyuSyamAn Adi aneka prakAra ke rUpa dhAraNa karatA hai| vaha jIva pApa ke udaya se usa se viparita rUpa dhAraNa kara ke kaMgAla jaisA dikha par3atA hai, punya se yaha jIva sukhI pratIta hotA hai aura eka-Adha duHkha ke eka bAragI upasthita ho jAne para atyanta duHkhI jAna par3atA hai / kabhI kabhI to bacce ke samAna rudana karane lagatA hai aura kabhI kabhI kAmarasika bana kara viSayasevana karatA hai, kabhI kabhI dhanahIna ho jAtA hai aura kabhI kabhI saMpUrNa vaibhavazAlI ho jAtA hai / kaI kaI bAra nisteja, zaktihIna ho jAtA hai aura kaI bAra mahAn 1 vazastha athavA vaMzasthavilavRtta ke pratyeka caraNa meM bAraha akSara hote haiM vadati vaMzasthavilaM bataujau
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ balavAna ho jAtA hai| aise aise anekarUpa vicitra kamoM ke vazIbhUta hokara yaha jIva dhAraNa karatA hai, saMsArarUpa-raMgabhUmi para aneka prakAra ke khela khelatA hai aura kAla ke upasthita hone para yamarAja kI rAjadhAnI ke parde meM praveza karatA hai aura phira acchA yA burA dUsarA rUpa dhAraNa karatA hai-isI prakAra aneka bAra raggar3apaTTI kiyA karatA hai / dinabhara mana, vacana, kAyA ke vyApAra meM masta hokara viSayakaSAyoM ke Azrita ho jAtA hai aura kSaNabhara bhI zAnti nahIM letA / kaSAyAdika meM pravRti karate samaya vaha lIna ho jAtA hai aura mAno svayaM hI kaSAyamaya ho aisA jAna par3atA hai / isa prakAra kI aneka yonI yaha jIva dhAraNa karatA hai aura usa meM hI sukha kA anubhava karatA hai, kintu aisI dauDAdaur3a meM sukha hotA hai yA nahIM ? yaha kahane se kalpanA kara lenA hI yukta hai / kAraNa ki nivRtti binA sukha ho hI nahIM sakatA / zira para duHkharUpI talavAra laTakatI ho vahAM sukha ho hI nahIM sakatA / yaha saMsArI jIva kA sukha huaa| aba dUsarI ora saba sukha duHkha para mAdhyasthavRtti rakhanebAle, AtmArAma meM ramaNa karanevAle, yatidharma kA vahana karanevAle, paMcamahAbata kA pAlana karanevAle, sAMsArika sarva upAdhiyoM se dUra rahanevAle, khaTapaTa kA svapna meM bhI vicAra na karanevAle, pavitra jIvana vahana karanevAle zrI yogImahAtmA, munimahArAjA kisa prakAra ke sukha kA upabhoga karate haiM usako dekhiye / yaha pahale hI batAdiyA gayA hai ki sukha mAnyatA meM hI hai, pudgala meM nahIM aura vAstavika sukha to sAmyabhAva meM hI hai| udAra yogI jinakA svarUpa navameM zloka meM vistRta rUpa se kahA jAyagA
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ una ko to saba saMyogoM meM Ananda hI Ananda hai / ve sukha se sukhI nahIM hote aura duHkha se bhI nahIM ghabarAte haiN| itanA hI nahIM apitu karmakSayanimitta duHkha ko AvakAradAyaka ginate haiM / ve jAnate haiM ki sukha punyaprakRtiyoM kA udaya hai aura duHkha pApaprakRtiyoM kA udaya hai / dono karmaprakRti hai, tyAjya hai aura ina meM prAnanda yA zoka mAnanA mUrkhatA hai| aise mahAtmAoM ko jo antara-prAnanda hotA hai usa kA varNana karanA kaThina hai, kAraNa ki unako duHkha meM bhI Ananda hI hai / mAnasika upAdhiyoM ke nAza hone para zIghra hI sampUrNa pArthiva pIr3AoM kA bhI svataH hI nAza ho jAtA hai aura udAracaritra yogI.to sthira manovRti rakhakara mAnasika upAdhiyoM se dUra hI rahate haiM / unake sambandha meM bhI nahIM Ate unake liye tRNa aura suvarNa eka samAna hai, rAya-raMka kA bheda nahIM, niMdA-stuti meM bheda nahIM, zatru. mitra para samabhAva hai aura rAjA jaisA unakA vaibhava dikhAI nahIM par3atA phira bhI ve rAjA ke jaise vaibhava kA upabhoga karate haiN| isa sambandha meM viraktabhAva ke sukha kA anubhava karanevAle aura saMsAra kA bhI anubhava lenevAle rAjarSi bhartRhari saMkSepa meM kahate hai ki: mahI ramyA zayyA vipulamupadhAnaM bhujalatA, vitAnaM cAkAzaM vyajanamanukUloyamanilaH / sphuraddIpazcaMdro virativanitAsaMgamuditaH, sukhaM zAMtaH zete muniratanubhUtinRpa iva // jisa prakAra punyavAna apanI khuda kI icchApti se sakala anukUla saMyogo meM nizcita hokara sotA hai usI prakAra tyAgI puruSa bhI sakala kleza-tApoM ko sahana kara samAdhi se
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ sotA hai / usa samaya usake liye pRthvI sundara zayyA hai, latA. rUpa usakI vizAla bhujA usakA takiyA hai, bhAkAza usakA caMdavA hai, anukUla pavana usakA paMkhA hai aura candramA usa kA dedIpyamAna dIpaka hai tathA vaha virati strI kI saMgata meM bhAnanda kA upabhoga karatA hai / isa prakAra saba rAjyacinha usa muni ke pAsa hai aura rAjA se bhI adhika zAnti se vaha sotA hai; kAraNa ki vaha sarva mAnasika upAdhiyoM se rahita hai| isa samaya meM bhI kisI kAraNa se santa puruSa vipatti mAMga lete haiM, kAraNa ki sukha ke samaya meM duHkha bhoga liyA jAve to bAda meM Apatti na uThAnI par3e aura niyamita duHkha vo eka na eka bAra bhogane hI par3ate haiM, jisa se unako usa samaya kAyaratA na batAnI pdd'e| isa prakAra sAMsArika jIvoM aura yati ke sukha kI tulanA kI gaI hai| ina donoM dazAoM ko he AtmA!tUM dhyAna meM rkhnaa| samatAsukha anubhava karane kA upadeza / vizvajaMtuSu yadi kSaNamekaM, sAmyato bhajasi mAnasa ! maitrIm / tatsukhaM paramamaMtra, paratrApyanuSe na yadabhUttavajAtu // 8 // " he mana ! yadi tUM sarva prANI para samatApUrvaka eka kSaNa bhara bhI parahitacintArUpa maitrIbhAva rakkhe to tujhe isa bhava aura parabhava meM aisA sukha milegA ki jisakA tUMne kabhI bhI anubhava nahIM kiyA hogaa|" svAgatAvRtta.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha-samatAsukha adhyAtma kA bIja hai ataH eka sAdhAraNa dRSTAnta batAyA gayA hai; parantu vAstavika samatAmukha jAnane kA sAdhana to usakA anubhava hI hai isa liye usake bAre meM preraNA karate hue kahate haiM ki he bhAI ! hama samatAsukha kA itanA adhika varNana karate haiM kintu isase kitanA lAbha hogA hai vaha tuma ko nahIM batA sakate / rasAyaNa khAnevAle ko pariNAmarUpa bahuta samaya taka aneka lAbha hote haiM kintu binA khAye kahane se usa kA lAbha nahIM samajha sakatA, ataH tU thor3e se samaya ke liye hI samatA rakha / parahita kA citavana karanA aura parahita ke vicAra meM apane svasukha ko bhUla jAnA-svArthasyAga karanA maitrIbhAvanA kahalAtA hai / isa kA vistRta svarUpa terahaveM zloka meM batAyA gayA hai| isa maitrIbhAva ko tUM dUsare jIvoM para eka kSaNa ke liye hI rakha / isa ke pariNAma meM tUM aisA supunya bAMdhegA ki usake yoga se tujhe isa bhava meM aura parabhava meM apUrva sukha prApta hogaa| abataka tUMne paudgalika sukhoM kA anubhava kiyA hai jisase tUM unhI meM sukha mAnatA hai, parantu jaba Atmika sukha ke anubhava karAnevAle sukarmoM ko tUM grahaNa kara legA to tujhe eka vicitra evaM navIna prakAra kA hI Ananda prApta hogaa| __ granthakAra yahA~ bAla adhikAriyoM ke misa maitrIbhAva se jo sAmyasukha prApta hotA hai usa kA punyakarma ke sAtha sambandha milAtA hai / jisase hama dUsaroM ko batA sake ki samatAbhAva bhAne se mo apUrva Ananda milatA hai vaha anirvacanIya hai / isa ke pariNAmarUpa jo zubha karmabaMdhana athavA karmanijaga hotA hai use to jAne dIjiye, kintu usa ke bhAne para jo mAnasika saMtoSa ( Conscious Satisfaction ) hotA hai vaha bhI mahAn
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 hai, bhavya hai, alaukika hai, nUtana hai, sarvottama hai aura anubhUtapUrva hai / samatA se jo sukha hotA hai vaha dUsare ke sukha ko le kara athavA kama kara ke nahIM hotA parantu vaha svasaMpanna hai, svasaMpUrNa hai / dUsaroM ke liye upakArI aura donoM ke liye mAna dAvA hai| paudgalika aura Atmika Ananda meM yahI eka vizeSatA hai / samatA se prApta huA Ananda anubhava samaya meM hI itanA sukha detA hai ki jitanA isa jIvane pahale sAMsArika padArthoM meM anubhava hI na kiyA hogA / ataH he bhAI ! tUM eka bAra sAmyabhAva dhAraNa kara, kara, phira tUM usa ke sukha ko dekhanA / yadi tujhe usa meM koI apUrvatA dikha par3e to phira usa sukha anubhava karane kA vicAra karanA, parantu eka bAra to hamAre Agraha se hI usa patha kA pathika bana / hamane isa rasa kA svAda kabhI kabhI cakhkhA hai aura jisa se tujhe parAmarza karate haiM ki tere saMsAra meM rahate hue hI mokSasukha kI bAnagI cakhanI ho to yaha uttama mArga hai / ke samatA kI bhAvanA ( Ideal ) usa kA darzana. na yasya mitraM na ca ko'pi zatrunijaH paro vApi na kaJcanAste / na ceMdriyArtheSu rameta cetaH, kaSAyamuktaH paramaH sayogI // 6 // " jisa ke koI bhI mitra nahIM aura koI bhI zatru nahIM; jisa ke koI apanA nahIM aura koI dUsarA nahIM; jisa kA mana kaSAya rahita ho aura indriyoM ke viSayoM meM ramaya na karatA hoM, aisA puruSa mahAyogI hai " upendrabA *
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha:-jisa yogI kA darzana sAtaveM zloka meM karAyA gayA hai usa kA svarUpa yahAM batAyA jAtA hai| samatA sukha kI prApti ke abhilASI prANiyoM ko isa zloka meM likhenusAra bhAvanA apane sanmukha rakhanI cAhiye / kisI guNa ko prApta karanA ho to pahale usa kA zuddha svarUpa samajha kara barAbara hRdayamandira meM usa kA sthApana karanA cAhiye / aura phira kisI prasaMga ke Ane para athavA kisI kArya ke karane para usa bhAvanA ko dhyAna meM rakhanA cAhiye / isa prakAra karane para hI guNa prApti hotI hai / aisA kiye binA dhyAna sthira nahIM rahatA aura sAdhya kI spaSTatA na ho to astavyasta prayAsa lagabhaga vRthA hI hotA hai / bhAvanA ke nizcita hone para vaisA banane kI dhAraNA hotI hai aura vaisA banane kA dhIre dhIre abhyAsa karane para vaise bana jAte haiM / ataH samatA bhAvanA kaisI honI cAhiye usa kA hameM vicAra karanA cAhiye / koI prANI isa jIva ko gAlI de yA nindA kareM aura koI isa kI stuti kareM, koI isa ko lakhoM rupayoM kA nukazAna kare aura koI isa ko karor3oM rupayoM kA phAyadA kareM; koI isa kA tiraskAra kareM aura koI isa kA bahuta mAna kare, koI isa ke sAtha lar3AI karane ko taiyAra ho aura koI isa ke sAtha mitratA karane kA abhilASI ho, aise aise paraspara virodhasUcaka dvisaMyogoM ke upasthita hone para bhI jisa kI mati eka samAna rahatI hai, jisa ko zatru aura mitra samAna hai, jo zatrutA athavA mitratA ke kAraNa meM usa ke karane vAle pAtra kA koI doSa nahIM samajhatA, parantu karmAvRtta Atmika svarUpa ko pahavAna kara usa dRSTi meM apaneApa ko lIna kara ke isa pAtra kI bhora jarA bhI jo aprIti nahIM lAtA vaha hI puruSa saccA yogI hai|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 jisake apanA parAyA koI nahIM, jisake putra tathA anya eka samAna hai vaha hI yogI hai / jisa ko pAMca indriyaviSayoM meM Asakti nahIM, jisa ko bilakula abhimAna nahIM, kaSAyoM ke aMza kA jisa jIva meM AvirbhAva nahIM hotA, vikathA kA nAma jisake pAsa sunAI nahIM detA aura jo sadaiva dharma jAgrata avasthA meM rahatA hai - aisA puruSa parama yogI hai / sArAMza meM kahA jAya to jo mahAtmA sarvathA vyavahAra meM mAne hue kAryoM se dUra raha kara apanA kyA hai usa ko jAnate haiM aura jAna kara hI nahIM baiTha rahate kintu usako kAryarUpa meM lAte haiM vahI zuddha yogI haiM / unakI kAyA kI pravRtti vacanoM kA ucca aura mana ke vicAra nirantara zuddha hote haiM tathA jarurata par3ane para hI kAma meM AnevAle aura atizaya sthira aise mahAtmAoM jaise banane kI icchA rakhanA sarva kA dRSTibindu honA cAhiye / parama yogI AnandaghanajI mahArAjane zAMti ke svarUpa batAte samaya zAnta jIva ke aneka prakAra ke lakSaNa batAye haiM una meM se nimnalikhita lakSaNa yahAM adhika upayukta hai / . hote haiM / mumukSuoM mAna apamAna citta sama gaNe, sama gaNe kanaka pASANa re / vaMdaka niMdaka sama gaNe, aisA hoya tUM jANa re || zAMti0 // sarva jagajaMtune samagaNe, sama gaNe tRNa maNi bhAva re / / mukti saMsAra bahu sama gaNe, muNe bhavajalanidhi nAva re || zAMti0 //
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAparnu Atama bhAvajo, eka cetanAdhAra re| avara savi sAtha saMjogathI, yaha nija parikara sAra re // shaaNti0|| yaha samatAvaMta jIva kA saMkSipta svarUpa hai| isakA adhika vistRta varNana Agama meM hai| isa bhAvanA ko samatA ke adhikArI jIvoM ko nirantara hRdaya meM rakhanA cAhiye / samatA ke aMga-cAra bhAvanA. bhajasva maitrI jagadaMgirAziSu, pramodamAtman guNiSu tvshesstH| bhavArtidIneSu kRpArasaM sadA pyudAsavRti khalu nirguNeSvapi // 10 // "he AtmA! jagata ke sarva jIvoM para maitrIbhAva rakkha saba guNavAn puruSoM kI ora saMtoSa dRSTi se dekha bhava ( saMsAra) kI pIr3A se duHkhI hote prANiyoM para kRpA rakha aura nirguNI prANiyoM para udAsavRtti-mAdhyastha bhAva rakkha." vaMzasthavRtta. bhAvArtha:-samatA kI bhAva mUrti kA svarUpa batA diyA gayA hai / aba samatA prApta karane ke aneka sAdhana hai unakA varNana kiyA jAtA hai| apane saMyogAnusAra kaunasA sAdhana anukUla hogA yaha musukSu prANI vivekadRSTi se vicAra kara ke samajha leveM / eka jIva ko jo atyanta lAbhadAyaka sAdhana hote haiM ve dUsare jIva ke liye mAnasika bandhAraNa evaM utkrAMti ke
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANa meM jAnA hI upakAra karanevAle nahIM hote| isase isa . sambandha meM eka sAmAnya niyama bAMdhane ke sthAna meM samatA prApta karane ke aneka sAdhana batAnA jinameM se yaha jIva apane yogya pasanda kara sake adhika sarala mArga haiN| yaha vicAra kara isa prantha meM usake aneka sAdhana batAye gaye haiN| lagabhaga bahuta se jIvoMpara ekasA upakAra karane kA sAdhana cAra bhAvanA bhAne samAna hai| ye bhAvanAyeM itanI uttama haiM ki pAMcaveM zloka meM batAyenusAra ye durdhyAna ko nahIM Ane detii| ye cAra bhAvanAyeM isa zloka meM batAyenusAra maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyastha haiN| isa kA vistAra se svarUpa teraha se solaha meM batAyA jAyagA / isa sAdhana para dhyAna rakha kara aba isI viSaya kA vizeSa ullekha kiyA jAtA hai / yahAM pahale zloka ke vivecana meM bavAyenusAra uddeza nidezarUpa meM punarAvRtta doSa kI zaMkA nahIM hotii| cAra bhAvanAo kA saMkSipta svarUpa. maitrI parasmin hitadhIH samaye, bhavetpramodo gunnpksspaatH| kRpA bhavArne pratikartumAho pecaiva mAdhyasthyamavAryadoSe // 11 // " dUsare sarva prANiyoM para hita karane kI buddhi yaha --(prathama ) maitrI bhAvanA; guNa kA pakSapAta yaha (dUsarI) pramoda bhAvanA; bhavarUpa vyAdhi se duHkhita prANiyoM ko bhAva 1 saMsAra athavA karma / isa se bhAvadayA aura dravyadayA ina donoM kA isa meM samAveza hojAtA hai /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ auSadhi se niroga banAne kI abhilASA yaha (tIsarI) kapA bhAvanA; na chUTa sake aise doSavAle prANI para udAsIna bhAva yaha ( cothI) mAdhyasthya bhAvanA." upajAti. ukta cAra bhAvanAoM kA haribhadrasUrikRta SoDaza kAnusAra svarUpa. parahitaciMtA maitrI, paraduHkhavinAzinI tathA karuNA / parasukhatuSTirmuditA, paradoSopekSaNamupekSA // 12 // ____" (Atmavyatirikta ) dUsare prANiyoM kA hita vicAranA yaha maitrI bhAvanA; dUsaroM ke duHkhoM ko nAza karane kI icchA athavA ciMtA se karuNA bhAvanA; dUsare ke sukha ko dekha kara Ananda mAnanA yaha pramoda bhAvanA aura dUsaroM ke doSoM kI upekSA karanA yaha upekSA bhAvanA" AryAvRtta. aba pratyeka bhAvanA kA svarUpa kalikAlasarvajJa zrImad hemacandrAcAryakRta zrI yogazAstrAnusAra batAyA jAtA hai| prasaMgavaza anya pranthoM se bhI isa bhAvanA kA svarUpa vizeSatayA spaSTa karane kA prayAsa bhI vivecana meM kiyA gayA hai| prathama maitrIbhAvanA kA svarUpa. . mA kArSAtko'pi pApAni, mAcAbhUtko'pi duHkhitH| 1 sAmAnyataH upajAti ke pratyeka caraNa meM 11 akSara hote haiM / indravana upendravajra ina donoM ke sAtha milane se upajAti chaMda kahalAtA hai /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyatAM jagadapyaSA, matimaitrI nigadyate // 13 // " koI bhI prANI pApa na karo, koI bhI jIva duHkhI na ho, isa jagata kama se baco-aisI buddhi ko maitrI kahate haiM." anuSTup. vivecana-pAMcame zloka meM jo bhAvanA auSadhi lene kI zikSA kI gaI. hai una bhAvanAoM ko dekhA / kitanIka bhAvanAoM kA svarUpa aba batAyA jAtA hai| bAraha bhAvanA saMsAra kA svarUpa pragaTa karatI haiM / jina meM se cAra yoga kI bhAvanA ( maitryAdi) dUsare jIvoM ke sAtha kisa taraha vyavahAra karanA usakA yathAsthita svarUpa batAtI haiN| prathama maitrI bhAvanA (Universal Brotherhood ) bahuta agatya kA viSaya hai| jamAne kI vicitratA ko dekhate hue ye cAroM utkRSTa bhAvanAye nAza hotI jAtI haiN| usake bhAvanAra mAlUma nahIM paDate, virale hI hogeM / jaba cAroM bhAvanAoM kA svarUpa barAbara samajhane meM AvegA taba pratyeka bhAvanA kitanI mahatva kI hai aura vyavahAra meM mAne hue kartavyo se kitanI mahAna vizeSatA raksvatI haiM yaha jAna pdd'egaa| isameM svArthapana kA nAza pratyakSa dikha par3egA / maitrIbhAva kA svarUpa bA~dhate hue zrI hemacandrAcArya kahate haiM ki 'koi prANI pApa na kareM aisI buddhi maitrIbhAva kahalAtI hai ? koI bhI prANI pApa na kare aisI buddhi jaba ho jAtI hai taba dUsare prANI pApa ke kAraNa ko prApta na ho aisA sarala vyavahAra DhUMDha kara AcaraNa meM lAne kI sAmAnya buddhi bhI prApta ho jAtI hai aura vizeSatayA svayaM to pApAtmaka kAryoM se mukta ho jAtA hai| isa prakAra naye
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmabandhana nahIM hote apitu guma prayAsa se nirjarA athavA zubha karmavandhana hotA hai| isa prathama naSaNa se svArtha kA tyAga pratyakSa hai| 'dUsare koI duHkhI na ho' aisI buddhi rakhanA maitrIbhASa kahalAtA hai| aisA vicAra honA mana kI mahAna vizAlatA kA sUcaka hai| aneka athavA sarva prANI apane mukha kI amitAmA karate haiM, kintu dUsare prANI kI kyA gati hogI isa para vicAra karane vathA jAnane kA prayAsa bhI nahIM karate / vizAla saMsAra ke sarva jIvoM para maitrIbhAva rakhanevAle saba ko sukhI dekhane meM Ananda mAnate haiM tathA svayaM to kisI bhI jIva ko kisI bhI prakAra kA duHkha nahIM pahuMcAtA / ' isa jagata karma se baco' aisI buddhi bhI aise hI manorAjya meM se prabhuta hotI hai / dUsaroM ke hita kI cintA karanA maitrIbhAva kahalAtA hai| tIrthakara mahArAja kI vIzasthAnaka tapa karate aisI icchA ho jAtI hai ki-"sarva jIva karUM zAsanarasI, aisI bhAvadayA mana ullaMsI" aura isa utkRSTa bhAvadayA ke pariNAmasvarUpa tIrthakaranAmakarma kA bandhana karate haiM / yadi saba prANI zAsana meM tallIna ho jAveM to phira unakI yaha bhavajaMjAla miTa jAve aura unake mahAduHkhoM kA bhI nAza ho aisI parArtha sAdhane kI uttama vRti hone para hI vaha sArvabhauma ke devendra se namaskAra kiye jAnevAle mahAna tIrthakarapada ko prApta hote haiN| ataH maitrIbhAva bhAvate samaya mana kitanA samatA meM sthira hotA hogA yaha barAbara jAnA jA sakatA hai / maitrIbhAva bhAnevAle prANI bahudhA svasukha kA bahuta isa vacana meM karuNAbhAva prAdhAnya hai yaha sarva jIvoM prati likhA gayA hai, isa liye yaha yahAM para prastuta hai / isakA mukhya viSaya kRpA bhAvanA kA hI hai|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicAra nahIM karate haiM / haribhadrasUri mahArAja kahate haiM ki-"parahitaciMtA maitrI " yaha eka kyA ho unama sUtra hai| apane svArtha ke vicAra karane ke sthAna meM parahitacintA karane meM apUrva Ananda milatA hai aura isase svahita to sAbhAvikatayA hI siddha ho jAtA hai / sampUrNa saMsAra ko svabandhu samAna samajhanevAle ke mana meM aisA vicitra prakAra kA prema hotA hai ki vaha usa prema se hI mokSa kA adhikArI bana jAtA hai| aise jIva ke uccAra evaM vicAra bhI anukaraNIya hote haiN| zrIvinayavija. yajI mahArAja zAMtasudhArasa meM kahate haiM ki: yA rAgadoSAdirujo janAnAM, __ zAmyantu vaakaaymnoguhstaaH| sarvepyudAsInarasaM rasaMtu, sarvatra sarve sukhino bhavantu // " rAga, dveSa Adi vyAdhiye jo prANI ke mana, dhana, kAyA ke zubha yogoM ko nAza karanevAlI haiM una saba para mijaya prApta kro| ataH saba prANI vItarAga ho jAvo, sarva prANI udAsIna rasa kA pAna karo aura saba sthAna para saba prANI sukhI bno"| sampUrNa saMsAra ke sarva prANI sukhI hoM aisA kahane meM na rakkhoM jAtibheda, na rakkhoM dhanavAna evaM garIba kA bheda, na rakkhoM sampradAya bheda, na rakkhoM sevya sevaka bheda, na rakkhoM stuti evaM niMdA karanevAle kA bheda aura na rakkhoM sthAna, sthala tathA bhUmikA bheda / sampUrNa saMsAra para eka samAna dRSTi rakhanA maitrIbhAva kA utkRSTa lakSaNa kahalAtA hai| zrIvRhatazIti meM nagaravAsI ko, saMpUrNa zrIsaMgha ko logoM ko, rAjA ko aura sarva prANiyoM ko zAnti ho Adi abhilASA dikhAI gaI hai| nimnalikhita Azirvacana bhI aisI hI gambhIra ani karatA:
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ zivamastu sarvajagataH, parahitaniratA bhavantu bhuutgnnaaH| doSAH prayAntu nAzaM, sarvatra sukhI bhavatu lokaH // " sampUrNa saMsAra kA kalyANa ho, sarva prANI dUsaroM ke hita karane meM tatpara hoM, sarva doSa naSTa hoM, sarva sthAna meM sarva prANI sukhI hoN"| kaise vizuddha evaM mahAna antaHkaraNa se ye bhAva nikalate haiM ? yaha bolanevAle ko pavitra kareM itanA hI nahIM kintu sunanevAle ko bhI pavitra rahane kA saMkalpa karA dete haiM / upara likhI gAthA se jaisI dhvani pAkSika parvaNi meM nikalatI hai vaisI hI mahAna dhvani nitya anuSThAna meM-zrAddha, pratikramaNasUtra meM bhI batAI gaI hai / dekhiye: khAmami savve jIve, savve jIvA khamaMtu me| mittI me savvabhUesu, veraM mazaM na keNai // __ ataH 'maiM saba jIvoM ko khamAtA hUM aura ve mujhe kSamA kareM aisI merI icchA hai, mere saba jIvoM ke sAtha maitrI hai, kisI ke sAtha vairavirodha nahIM " / isa prakAra tyAga tathA prahaNa donoM prakAra maitrIbhAvanA utkRSTa rIti se bhAne kI AvazyaktA hai| Forbear & Forgive khamIye aura khamAvIye yaha jainazAstra kI zuddha nIti hai / isa meM sAmanevAlA vyakti ghamA karegA yA nahIM yaha jAnane kI AvazyaktA nahIM hai mAna parityAga kara ke khamAnevAlA to sarvathA ArAdhaka hai / kSamA guNa ko grahaNa karate samaya krodha kA sarvathA parityAga karanA paDatA hai aura vairavirodha to nAmamAtra ko nahI rakhanA par3atA / nitya anuSThAna
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM vairabhAva tyAga karane kA jo upadeza hai usa bhAva ko samarthana karate hue zAntasudhArasakAra kahatA hai ki:sarvatra maitrImupakalpayAtma ciMtyo jagatyatra na ko'pi shtruH| kiyahinasthAyini jIvite'smin , kiM khidyase vairidhiyA parasmin // he Atman ! tuM sarva sthAna para maitrI kI kalpanA kara aura isa saMsAra meM terA koI zatru hai aisA vicAra bhI na lA / he bhAI ! tuM yahA~ kitane dinoM baiThA rahanevAlA hai ki jisake liye vyartha dUsaroM para vaira rakhakara duHkha bhogatA hai / yahA~ thor3e se samaya taka rahanA hai aura phira bandhu-bAndhavoM ko yahI chor3a kara calA jAnA hai to phira kheda kisa liye kare ! aisI buddhi dhamA rakhane se prApta hotI hai ataH kSamA maitrIbhAva kA eka aMga hai / puNyaprakAza ke stavana meM ve hI mahAtmA kahate haiM kisarva mitra karI ciMtavo sAhelaDI re, koI na jANo zatru to| rAgadveSa ema pariharI sAhelaDI re, kIje janma pavitra to // kSamA dhAraNa karanevAle, maitrIbhAva utkRSTa rakhanevAle-vairI para bhI samabhASa rakhanevAle gajasukumAla, metArya, khaMdhaka muni, cilAtI putra, vIra paramAtmA, aJcakArI bhaTTA Adi aneka dRSTAnta zAstraprasiddha haiN| zrIvIra paramAtmA ke to unako duHkha denevAlA dukhI hogA, isa bicAra se netroM meM bA~su Agaye / maitrIbhAva kA yaha utkRSTa dRSTAnta hai / paNDita puruSa ' bhAtmavat sarvabhUteSu / sarva
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAliyoM ko apanI mAtmAtukhya samajha kara unako kisI bhI prakAra kA kaSTa nahIM pahuMcAte, itanA hI nahIM apitu dUsare ke duHkha se duHkhI hone haiM aura dUsaroM ko duHkhoM se chUTakArA dilAne nimitta apane pAsa jo kucha hotA hai usa ke vyaya karane meM kiMcit mAtra mI bhAnAkAnI nahIM karate / anya zAstroM meM bhI kahA hai ki aSTAdazapurANAnAM, sArAtsAraH smuddhRtH| paropakAraH puNyAya, pApAya parapIDanam // " sarva zAstroM kA-aThAraha purAnoM kA mathana kara nikAlA humA sAra yahI hai ki-paropakAra ( dUsaro kA bhalA karanA) yahI puNya aura dUsaroM ko duHkha pahu~cAnA yahI pApa hai " bhataH "paropakArAya satAM vibhUtayaH " sajjana puruSa ko jo mAnasika, zArIrika evaM mArthika sampatti prApta hotI hai vaha sadaiva dUsaroM ke upakAra nimitta hI hotI hai / ve usa dhana se maujazaukha nahIM mANate, sthUla viSayasukha meM Ananda nahIM pAte; kintu dUsare jIvoM ko sukhI karane aura usa nimitta apane pratyeka prakAra ke sampatti bala kA prayoga karanA hI sampatti prApti kA hetu samajhate haiN| sarva prANiyoM para maitrIbhAva rakhanA cAhiye / apane para koSa karanevAle para bhI vehI bhAva rakhanA cAhiye aura kadAca na rakha sake to dUsare para krodha na kara, apanI karmasthiti vicAra kara usI para kheda karanA aura usa prakAra kA navIna karmabandhana na ho isake liye saceta rahanA cAhiye / maitrIbhAva rakhane kA aneka zAsakAra upadeza karate haiM, parantu jaina zAstra kI vizeSa khabI
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha hai ki usa kA maitrIbhAva kevala svadharmAnuyAyiyoM kI ora hI nahIM hai, kintu vaha sampUrNa saMsAra ke sarva manuSyoM kI bhora ekasA aura usa meM varNa, jAti tathA dharma kA bhedabhAva nahIM hai| itanA hI nahIM apitu vaha tiryaMca-jAnavaroM--pakSiyoM tathA jalacaroM kI ora bhI apanA rakSaNazIla hAtha phailAtA hai| isa se bhI aura adhika Age bar3ha kara ekendriya, dvindriya, trIMdriya aura caturIndriya taka jAtA hai / choTe se choTe jIvoM ko bhI kisI bhI prakAra kA duHkha denA maitrIbhAva ke viruddha hai, kintu paMcendriya puruSa tathA tithaMca kI ora to vizeSa rUpa se dhyAna dene kI AvazyakatA hai / jaina zAstrakAra vairavirodha para vijaya prApta karane kA Adeza karate haiN| yaha maitrIbhAva kA kAraNa hai kintu isa kA sAdhyabindu to sarva jIvoM para hitabuddhi rakhane meM hai aura isI se ' savvassa jIvarAsissa' yaha gAthA kahI gaI hai / yaha maitrIbhAva samatA kA aMga hai aura adhika vistAra se jyoM jyoM isa para vicAra kiyA jAtA hai tyo tyoM isa guNa ke viSaya kA kSetra adhika vistIrNa hotA jAtA hai, tathA isI ke sAtha sAtha Ananda meM bhI usI pramANa se vRddhi hotI rahatI hai| isa guNa kI bhAvanA ko barAbara samajha kara isa para manana karane se aneka prakAra ke lAbha honA sambhava hai aisA anumaviyoM kA vacana hai| dvitIya pramoda bhAvanA kA svarUpa. apAstAzeSadoSANAM, vastutattvAvalokinAm / guNeSu pakSapAto yaH, sa pramodaH prakIrtitaH // 14 //
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ "jinhoMne sarva doSoM ko dUra kara diyA hai aura jo vastutatva ko dekha rahe haiM unake guNApara pakSapAta rakhanA vaha pramoda bhAvanA kahalAtI hai|" anuSTup vivecana-jina mahAna puruSoMne apane saba doSoM ko mahAn prayAsa kara ke dUra kara diyA hai, arthAt jinake krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa Adi mahAn doSoM kA nAza ho gayA hai aura jo vastusvarUpa ko barAbara samajhate haiM aise mahAna puruSoM ke guNa kI ora bahuta mAna rakhane kA upadeza kiyA gayA hai| aneka upasarga sahana kara ke AtmavIrya phor3akara saMsAra meM jo asAdhAraNa sadguNa kahalAte haiM una ko prApta karanevAle zrI vItarAga mahArAjAoM ko dhanya hai ki unhoMne apane sarva karmoM kA kSaya kara ke jinanAma ko siddha kara batAyA hai| aura bhI aneka sAdhu mahAtmA isa saMsAra meM ho gaye haiM jinhoMne paropakAranimitta apane prANoM taka kI paravAha bhI na kI / duniyA para upakAra karane nimitta anekoM grantha likha, upadeza dekara, vastusvarUpa kA bhAna karAyA hai aura usa ke liye apane nAma kI unhoMne kucha bhI paravAha na kI / aba bhI aneka sAdhu munirAja upadeza dekara anya jIvoM para upakAra kara rahe haiM aura apane karma kA kSaya karane nimitta bhI asAdhAraNa prayAsa kara rahe haiM / aise sAdhuoM ko dhanya haiM ! dhairya dhAraNa kara apanI sthiti tathA saMyogAnusAra dharmAnuSThAna aura paropakAra karane kA Ananda, kAmadeva Adi zrAvakoM aura strIjAti ko prazaMsApAtra banAnevAlI sulasA Adi 1 bahumAna kI tIvra icchA athavA mana kA AnandaM /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvikAoM-jina ko zrI vIraparamAtmA bhI dharmalAbha kahalAte theaise bhAcaratnoM ko dhanya hai ! / saMtoSa, sabhya, anukampA, namratA, vinaya, dAkSiNya, dAna Adi aneka guNoM se alaMkRta naravIra bahuta ho gaye haiM aura koI koI to abhI bhI pRthvI ko zobhita karate haiM, ina saba ko dhanya hai ! mahAtmA puruSoM ke caritroM athavA jIvanavRttAntoM ko vAMcakara athavA sunakara mana meM unake guNoM ke liye bahutamAna karanA yaha pramoda bhAvanA hai / eka guNa ko jo sarvAza meM prApta kara leve to saba guNa usa ke pIche pIche zreNIbaddha svayaM cale Ate haiM, yaha eka siddha niyama hai / gusa prApta karane kA , siddha upAya yaha hai ki jina mahAtmA puruSoMne una guNoM ko prApta kiyA ho una kI bhAvanA zuddha svarUpa meM hRdayamandira meM sthApita karanA / isa prakAra bhAvanA rakhane se guNapara rAga ho jAtA hai aura ve guNa na ho to prApta karane kI icchA hotI hai, aura kincit mAtra vIrya phor3ane se ve guNa prApta bhI ho jAte haiM; tathA bhAvanA bhAte samaya yadi ve guNa apane meM hoM to ve guNa vizeSa svaccha ho jAte haiM / amuka prANI ko bahuta mAna milatA hai yaha jAna kara asaMtoSa na lAnA evaM usakI ora irSyA na karanA parantu usa kA guNotkarSa karanA yaha hI guNa prApta karane kA sAdhana hai / isa prakAra vicAra kara ke tIrthakara mahArAja kA maitrIbhAva, gajasukumAlAdika kI kSamA, vijayaseTha kA brahmacarya, zrIpAlarAjA kA dAkSiNya, sItA kA satItva aura revatI kA bhaktibhAva ityAdi kI ora dhyAna lagAnA aura stuti yogya guNoM kI tathA guNavAnoM kI prazaMsA kara jihvA kI evaM kAna kI anu. krama se guNAnuvAda aura guNazravaNa se saphalatA karanI cAhiye / tattvArtha bhASyakAra zrIumAsvAti mahArAja likhate haiM ki
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ " abhyutthAnAdika vinaya, vaMdana, stuti, prazaMsA, vaiyAvazca Adi se lagAkara samyaktva, jJAna, cAritra aura tapasyA se viziSTa manuSyoM meM dUsaroM tathA apanI kI huI pUjAnimitta hubhA mana kA Ananda jo sarva indriyodvArA pragaTa ho vaha pramodabhAvanA hai|" pramodabhAvanA kI isa vyAkhyA meM bhI mana ke Ananda kA hI mukhya bhAga hai, parantu vizeSatayA yahAM vartana bhI sAtha hI sAtha ginA gayA hai| sAdhu ( uttama ) puruSoM ke nAma kA tathA guNa kA smaraNa mAtra karane se aneka lAbha hote haiM / aura jo karma kA svarUpa samajhatA hai vaha jAnatA hai ki amuka smaraNa se usa kA dRDha saMskAra hojAtA hai to phira gatyaMtara meM bhI smaraNa kA viSayaguNa jarura prApta ho jAtA hai / isa prakAra pramodabhAvanA se isa bhava meM aura parabhava meM bahuta lAbha hotA hai / kisI kI nindA karate samaya eka prakAra kA mAnasika kSobha hotA hai usa kA yahAM darzana bhI nahIM hotA aura isa ke viparita pramodabhAva bhAvate samaya hI apUrva Ananda hotA hai / samatAbhAvakA yahI lakSaNa hai ki usako karate samaya hI viralA hI navIna prakAra kA pAnanda hotA hai aura vaha anubhava hI se bhalIbhAMti jAnA jA sakatA hai / yaha pramodabhAvanA samatA kA aMga hai aura isa ke bhAne meM kisI bhI prakAra kA bAhya prayAsa nahIM karanA par3atA / tRtIya karuNA bhAvanA kA svarUpa. dIneSvArteSu bhIteSu, yAcamAneSu jIvitam / pratikAraparA buddhiH, kAruNyamabhidhIyate // 15 // "mazakta, duHkhI, bhaya se vyAkula aura jIvana yAca
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAra prANiyoM ke duHkha dUra karane kI jo buddhi hai vaha karuNAbhAvanA kahalAtI hai|" __anuSTum vivecana-saMsAra ke aneka jIva lakSmI upArjana nimitta jaMgala-jaMgala athavA deza-videza ghumate haiM, dUsaroM kI sevA karate haiM, aneka kaSToM ko sahana karate haiM taba lakSmI ko prApta karate hai| parantu phira usakA durupayoga kara ke hairAna hote haiN| lakSmI prApta karate samaya aneka kaSTa uThAte haiM, usake rakSaNa karane meM usase bhI adhika kaSTa uThAte haiM / bhaya ke mAre usa kI caukI kiyA karate haiM, usake kharca hone para bhI anekoM prakAra duHkhI hote haiM, ur3Au puruSa maujazoka se zarIra bigAr3atA hai, kaMjUsa puruSa jala jala kara mana tathA mastiSka ko khAlI karatA hai aura ativiSayI puruSa vyAdhiyoM kA zikAra banatA hai / lakSmI ke duzmana-cora to sadaiva taiyAra rahate haiN| manuSya ke zirapara roga, bhaya, mRtyu, vRddhAvasthA Adi zatru to sadaiva bane hI rahate haiM aura ve usa ko duHkha dete rahate haiN| itihAsa meM bhUmi ke liye anekoM rAjAoM ko lar3AI lar3ate aura hajAroM kI sainAoM kA khUna bahAte hue par3hane meM pAtA hai / matsaratA se mukdameM lar3a kara hajAroM lAkhoM kA kharcA uThAnevAle tathA paisoM kA nAza karanevAle sune gaye haiN| lobha se aneka prakAra ke apramANika AcaraNa aura halke prakAra ke dAveM karanevAle dekhe gaye haiN| kitane hI prANI paMcendriya viSaya bhogane meM tallIna hokara saMsAra meM lipta rahate haiN| kitane hI prANI mahApApAtmaka evaM adhogati meM lejAnevAle kArya kara ke unake viSaya meM vicAra karanevAle taka ko mahAkleza kA pAtra banAte hue dekhe gaye haiM-isa prakAra sampUrNa saMsAra duHkhamaya
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| koI bhI zuddha deva-guru-dharma kA svarUpa dekhane kA prayAsa nahIM karateM aura anAdi mithyAtva meM sadaiva vRthA ghuDadaur3a lagAte rahate haiN| kisI kisI kI mAnasika zakti, buddhi evaM vicArazakti jAgRta honepara bhI ve na to hitopadeza sunate haiM na usa para vicAra hI karate haiN| isa prakAra aneka rIti se duHkha kA upabhoga karate haiM, duHkhI jAna par3ate haiM athavA bhaviSya meM honevAle duHkhoM ko upArjana karate haiM / aise prANiyoMpara karuNA evaM dayA pragaTa karanA karuNA bhAvanA athavA kRpA bhAvanA kahalAtI hai| duHkha aneka prakAra ke haiM, una kI sUcI banAnA kaThIna hai aura usakI AvazyaktA bhI pratIta nahIM hotI / ve saba duHkha mAnasika evaM zArIrika do prakAra ke hote haiN| dUsare zabdoM meM ina kA parakRta, svakRta aura ubhayakRta aisA bhI vibhAga kiyA jA sakatA hai / isa prakAra anekaraMgI duHkhoM meM se chur3Ane kI buddhi ko tIsarI bhAvanA kahate haiN| isa bhAvanA ke hone para vRti bahuta nirmala hojAtI hai / sAdhu mahAtmA tathA sajjana puruSa jo binA eka bhI paise kI prApti kI AzA rakkhe isa saMsAra ke prANiyoM ko bhavabandhana se chur3Ane kA prayatna karate haiN| yaha isa bhAvanA hI kA pariNAma hai aura bhAvanA kI preraNA hI se ve apane jAtibhAI, dezabhAI athavA manuSyamAtra ke duHkha dUra karane ko taiyAra rahate haiM / tIrthaMkara mahArAja ko pUrvabhava meM sarva jIvoM ko zAsanarasI banAne kI icchA hotI hai aura aisA karane meM maitrIbhAva saba jIvoM para lAgu hotA hai yaha Upara batA diyA gayA hai; kintu bhagavAna ko preraNA karanevAlI bhAvanA to karuNA hI hai / isa jagata ke jIvoM ko duHkhI dekhakara unako duHkha kA svarUpa jJAta hotA hai tathA usa se duHkha uThAte hue prANiyoM ko dekha kara unako duHkha se chur3Ane
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI tIvra bhAvanA utpanna hotI hai aura isa bhAvanA ke hone para ve bahudhA tIrthakaranAma kA karmabandhana karate haiN| roma kaiMpa uThe aise upadrava karanevAle 'saMgama' para bhagavAna zrI mahAvIrasvAmI kI kaisI utkRSTa karuNA! apane ko kaSTa huA yaha bAta to unake mana meM bhI nahIM AI, parantu apane liye aise bicAra lAne se vaha jIva duHkhI hogA, aise vicAroM se hI unakA hRdaya karuNA se bhara AyA aura netroM meM se AsuoM kI dhArA baha clii| ___ karuNA karanevAle prANI kI dRSTi bahuta vizAla hotI hai / vaha ' Atmavat sarvabhUteSu ' apane samAna saba prANiyoM ko dekhatA hai aura dUsare ko duHkhI dekhakara usakA hRdaya bhasmIbhUta hojAtA hai| usako duHkha meM se kisa prakAra chur3Ave aisA vicAra usake hRdaya meM bAra bAra AtA rahatA hai| zeksapiyara eka sthAna para 'Merchant of Venice' (marceTa Apha benisa) meM kahatA hai ki karuNA eka vicitra AzirvAda hai / yaha lene tathA denevAle donoM ko Ananda pahuMcAtA hai / yaha bAta vicArane yogya hai| paisoM meM eka ko lAbha hotA hai to prAyaH dUsare ko hAni hotI hai, kintu karuNA meM to donoM ko lAbha hI hotA hai| karuNA karanevAlA dUsaroM ke duHkha dUra karane kA vicAra mana meM jAtA hai isa se vaha prANI svayaM bhI sukhI hotA hai / kAraNa sacce hRdaya se paropakAra karanevAle prANI ko duHkha hotA hI nhiiN| zAntasudhArasa meM kahA hai:-- paraduHkhapratIkAramevaM, dhyAyaMti ye hRdi / . labhante nirvikAraM te, sukhamAyatisundaram // . "o isaprakAra dUsaroM ke duHkhoM kA vicAra hRdaya meM
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 lAte haiM, usake pariNAmasvarUpa sundara evaM vikAra rahita sukha kA upabhoga karate haiM " aisI buddhi se sukha milatA hai aura usa ke bhI pariNAmarUpa sundara sukha kI prApti hotI hai| sAdhAraNa sukha to kSaNika aura pariNAma meM duHkhadAyaka hotA hai kintu yaha to pariNAma meM bhI sundara hai aura isa sukha meM kisI prakAra kA vikAra bhI nahIM hotaa| isa bhAvanA para bahuta vicAra karane kI AvazyaktA hai / kitane hI puruSa apane bharaNapoSaNa karane mAtra meM hI apane jIvana kI saphalatA samajhate haiM parantu paropakArI puruSa kahate haiM ki peTa to kauA yA Dhora bhI bharate haiN| manuSya kI saccI jIvana kI uttamatA to isameM haiM ki saMsAra ke sarva sabandhoM se thor3e se unnata hone para apanepana ko bhUla jAnA aura paropakAraparAyaNa jIvana banAnA / paropakAra kI vyAkhyA kama nahIM hai kyoMki yaha maryAdA rahita hai / apanI sthiti, zakti, saMyoga Adi ke anusAra dUsaroM kA upakAra karanA paropakAra kahalAtA haiM, yaha karuNA bhAvanA kA mukhya pariNAma hai / isa bhAvanA ke hone se aneka prANI saMsArasamudra se tara gaye haiM aisA zAstra meM likhA hai aura itihAsa meM bhI paropakArI jIva ke kaI dRSTAnta milate haiN| cauthI mAdhyastha bhAvanA kA svarUpa. krUrakarmasu niHzaMkaM, devatAgurunidiSu / AtmazaMsiSu yopekSA, tanmAdhyasthyamudIritam // 16 // __"nizaMka hokara krUra karma karanevAle, deva aura guru kI nindA karanevAle aura bhAtmazlAghA karanevAle prANiyoM
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ para upekSA yaha mAdhyastha ( athavA udAsIna ) bhAvanA kahalAtI hai| " anuSTupU. 1 koI prapaMcayukta karor3oM rupaye vivecana - saMsAra meM aneka prakAra ke vicitra prakRtiyA~ - vAle prANI hote haiM / koI prANI niraMtara krUra kRtya karane meM hI AnaMda mAnate haiM, koI asatya bhASaNa kara dUsaroM ko kaSTa pahuMcAne meM saMtoSa mAnate haiM, koI corI kara dUsaroM ke dhana kA haraNa karate haiM, koI apramANika rUpa se dhanya samaya karate haiM, koI paisA ekatrita karate haiM, koI parastrI meM Asakta ho kara dhana, zarIra aura kIrti kA nAza karate haiM, koI krodha kara bAraMbAra Aveza meM AjAte haiM, koI jAti, kula, bala, tapa, aizvarya, vidyA Adi kA ahaMkAra kiyA karate haiM, kArya kara ke zakti kA durupayoga karate haiM, koI milane kA prayAsa karate haiM, koI dUsaroM kI nindA karate haiM; koI dhamAdhama karane meM Ananda mAnate haiM, koI parajIva kA vinAza kara nIca manovikAroM kI tRpti karate haiM, koI devaguru kI nindA meM hI jIvana kI saphalatA samajhate haiM / aise aise pApakRtyoM meM Ananda kA upabhoga karanevAle bahuta prANI dekhane meM Ate haiM / saMsAra kA svarUpa thor3A samajhA ho una prANiyoM ko aise adhama prakRtivAle puruSoM para thor3A yA bahuta krodha A hI jAtA hai, kyoM ki pApa tathA pApI sAmAnya rUpa se janasa mudAya kA tiraskAra apanI ora khica lete haiM / jainazAstroM kA kathana hai ki aise prANiyoM kI ora bhI krodha na karanA cAhiye / sAMsArika svArtha meM bhI krodha to sarvathA prakAra krodha karanA to vyartha hai / he mAI * 1 1 ! tyAjya hai aura isa tUM vicAra kara ki
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ aise manuSya para krodha karane se tujhe kyA lAbha hai ? sarva jIva apane 2 karmAnusAra kArya karate haiM, una para krodha karanA vyartha hai kAraNa ki tere krodha karane se ve prANI apane pApakRtyoM se bAja nahIM A sakate / jIva ko jaba pApAnubaMdhI pApa athavA pApAnubaMdhI puNya kA udaya hotA hai taba duHkha athavA sukha ko anubhava karate hue anukrama se upara likhenusAra kRtyoM ke karane kI icchA hotI haiN| yaha karma kA zAsana hai| yadi una ko satpathagAmI banAne kI tere meM zakti ho to usa ke dvArA tUM una ko samajhA, unako upadeza kara, tathA unakA tUM hitecchu hai aisA unako batalA; kintu yadi tere meM vaisI zakti na ho to tUM apanI hI paravAha kara / tUMne sampUrNa duniyA ko sudhArane kA ThekA to liyA hI nahIM hai| prayatna kara ke jIva ko satpathagAmI banAne kA karuNA bhAvanA meM samAveza hotA hai; parantu jaba taka vaha rAstA tere liye na khulA huA ho, arthAt tere meM paropakAra karane kI zakti na ho, athavA bharasaka upadeza karane para bhI jisako upadeza kiyA jAve vaha puruSa sacce rAste para apane mahApApodaya se A hI na sakatA ho to phira terA usakI tarapha upekSA bhAva rakkhanA hI adhika uttama hai / kitane hI prANI to aise hote haiM jo tattvakA svarUpa hI nahIM samajhate aura kitane hI na samajhane kA nizcaya kiye hue hote haiN| aise prANiyoM para upekSA rakhanA hI adhika uttama hai| aisA F 1 sarva jIvoM kI aura maitrIbhAva rakhanA yaha prathama kattaya' hai, isa meM bhI jo jIva duHkhI ho unako duHkha meM se chuDAne kA vicAra karanA karuNAbhAva hai| prayatna karanepara bhI hita hone kI sambhAvanA na ho to udAsInatA rakhanA cAhiye / pramodabhAvanA bhinna viSaya kI ora jAtI hai /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ karane se ve prANI apane pApakRtyoM meM adhika custa nahI ho sakate aura tere sAtha virodha na hone se kisI na kisI dina vo tere se susAdhya ho jAte haiN| unakI bhora tUM eka bAra bhI pragaTarUpa se tiraskAra batAde to phira jIvanaparyanta ve mere viruddha hI raheMge, apitu aise halke jIvoMpara krodha karane se tujhe koI sAma hone kI sambhAvanA nahIM hai / prazasta evaM aprazasta donoM prakAra ke krodha kA sarvathA tyAga karanA yogya hai| isa viSaya meM zrImad yazovijayajI mahArAja dveSa ke svAdhyAya meM kahate hai ki" rAga dharIdhe jItA guNa lahiye, nirguNa Upara samacita rahiye" guNavAn para rAga aura nirguNa para samacita rakhane kA yahA~ spaSTatayA upadeza kiyA gayA hai / isakA artha spaSTa hai isase vizeSa ullekha kI AvazyaktA nahIM mAlUma hotI; kintu isa vRti ko prApta karane kI atyanta AvazyaktA hai isase samatA ke abhyAsI kA dhyAna isa ora vizeSarUpa se AkarSita kiyA jAtA hai / zrIvinayavijayajI upAdhyAya kahate haiM ki- " mAdhyastha. bhAvanA sAMsArika prANiyoM ke vizrAMti lene kA sthAna hai " isa saMsAra ke jIva bhinna bhinna karma kara ke bhinna 2 svarUpavAle dikhAI dete haiM / saba kI ceSTA ekasI nahIM hotI, ho bhI nahIM sakatI to phira buddhimAna puruSa kisa para krodha kare aura kisa se saMtuSTa ho ? tIrthakara mahArAja zrIvIraprabhune mithyA bolanevAle apane jamAI jamAlI ko bhI rokane nimitta balAtkAra nahIM kiyaa| isase pratyakSa hai ki tIrthakara mahArAja ananta vIryavAle honepara bhI balAtkAra se dharma kA pAlana nahIM karAte parantu zuddha dharma kA upadeza karate haiM / ataH hRdaya meM samatA rakhanA aura manoSikAroM ke vazIbhUta na ho jAnA cAhiye /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaIbAra dUsare prANiyoM ke hita karane se isa jIva ko kleza hotA hai aura kaI bAra khoTI cintA kiyA karatA hai / kArya karanA to ThIka hai kintu usakI cintA karanA vyartha hai, kAraNa ki dUsare puruSa ko karmavivara kaba kiyA jAveM isakA hama ko bhAsa na hone se hama pratyeka kArya meM saphalatA prApta nahIM kara sakate, aura isa kA phala kyA hogaa| isakI hamako cintA karane kI AvazyakatA nahIM hai| isI prakAra asatya bolanevAle tathA apramANika kArya karanevAle para dveSa karanA vyartha hai kyoMki isase donoM meM se kisI ko bhI lAbha nahIM hotA / hitopadeza ke mAnanevAle para bhI dveSa na karanA / vicA. ranA ki abhI usako pUrA anubhava nahIM huaa| devagurudharma kI nindA karanevAle para krodha karanA to anubhava kI hI bAta hai / itihAsa meM bhI anekoM dRSTAnta haiM, kintu zAstrakAra to kaI aMzo meM aisA karane se bhI manA karate haiN| tUM ho sake to usako zuddha svarUpa samajhA, phira kyA hotA hai usako dekha / phira bhI yadi na samajhe to tUM aisA vicAra na lA ki terA prayAsa niSphala huA / tUMne to terA kartavya bajAyA hai| tUM phira vicAranA ki usa becAre ko abhI bhaTakanA bAkI hai, jisase vaha saccA mArga nahIM dekha pAtA / yaha bAta tUM dhyAna meM rakhanA jisase tujhe krodha na hogA aura sadaiva zAnti rhegii| zrIzAMtasudhArasa meM kahA hai ki: tasmAdaudAsInyapIyUSasAraM, . vAraMvAraM haMta saMto lihaMtu / AnandAnAmuttaraMgattaraMgai vadbhiyadbhujyate muktisaukhyam // .....
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra udAsInatA amRta hai aura saMtapuruSa isa amRtarasa kA bAraMbAra svAda lete haiM aise ucca Ananda kI taraMgoM meM rahanevAle jIva isa janma meM hI muktisukha ko bhogate haiM / yaha bhAvanA puruSArtha karane se manA nahIM karatI kintu puruSArtha karane ke pazcAt jaba pariNAmarUpa meM niSphalatA prApta ho taba kaI bAra dUsare prANI para jo krodha utpanna hotA hai usa para vijaya prApta karanA isa bhAvanA kA viSaya haiN| maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyasthya ye cAra dharmadhyAna kI bhAvanAyeM haiN| ina bhAvanAoM ke bhAne se jIva Arta-raudradhyAna meM se mukta hokara dharmadhyAna meM praveza karatA hai / ina cAra bhAvanAoM ke bhAne para mana sthira ho jAtA hai aura samatA AtI hai| ina bhAvanAoM ke bhAne se mana meM anirvacanIya Ananda hotA hai| isa Ananda kI upamA isa sthUla sRSTi meM kisI padArtha se nahIM dI jA sakatI / ye cAroM bhAvanAyeM uparokkAnusAra samatA ke aMga haiM tathA samatA ko sthira karanevAlI haiM / zAntarasa prApta karane ke nimitta isa bhAvanArUpa jala ko bAraMbAra pInA caahiye| abhyAsa hojAne para rAstA sarala ho jAyagA / yaha bhAvanA kA saMkSipta svarUpa batAyA gayA hai, vizeSa svarUpa jAnane kI utkaNThA ho to anya granthoM meM isa kA svarUpa dekhiye / varanA isake sacce svarUpa kA to isa bhAvanA ko bhAne para hI anubhava hogaa| isa bhAvanA ke bhAne para kadAca Arambha meM to manaHkSetra saMkocavAlA jAna par3egA kintu dhIre 2 vaha vistRta hotA jAyagA / samatA kA dUsarA sAdhana-indriya viSayoM para samatA. cetanetaragateSvakhileSu, 1 sparzarUparavagaMdharaseSu //
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmyameSyati yadA tava cetaH, pANigaM zivasukhaM hi tadAtman // 17 // ___" he cetana ! sarva cetana aura pracetana padArthoM meM honecAle sparza, rUpa, rava (zabda), gaMdha aura rasa meM terA 'vica samatA pAyegA, tava mokSasukha tere hAtha meM paajaavgaa|" svAgatAvRtta. bhAvArtha-samatA ke prathama sAdhanarUpa cAra samakita bhAvanAoM kA varNana kiyA gayA, aba dUsarA sAdhana indriya viSayoM para samabhAva rakhane kA hai usakA varNana kiyA jAtA hai / strI, putra Adi cetana padArtha aura zayyA, vastra Adi ace. tana padArtha ina donoM ke dvArA aneka prakAra ke sthUla viSaya prApta hote haiN| komala sparza se sukha aura karkaza sparza se duHkha hotA hai usI prakAra rUpavAna strI tathA vastu ke dekhane se prema aura kurUpa strI tathA vastu dekhane se dveSa hotA hai / sugandhI kI tarapha nAsikA AkarSita hotI hai aura durgandhI se mu~ha mor3atI hai, tathA miSTa padArthoM ke cakhane se jihvA se pAnI Tapakane lagatA hai jaba ki aniSTa padArtha khAnese mu~ha kharAba hotA hai aura susvara dhvani suna kara kAna khica jAte haiM aura duHsvara dhvani sunanepara kAnoM meM a~guliye lagAnI paDatI haiN| ina pAMca indriyoM ke teIsa viSaya haiM, ina saba viSayoM para jaba tujhe samabhAva hogA aura acchA yA burA kisI prakAra kA bhedabhAva tere mana meM na rahegA taba mokSasukha tere hAtha meM aajaaygaa| ye pAMcoM indriya viSaya isa jIva ko bahuta kaSTa pahuMcAte haiM tathA ise saMsAra meM bhaTakAnevAle bhI sacamuca yehI haiM / nItizAstrakAroM kA kathana hai ki:
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ iha hi madhuragItaM nRtyametadrasAyaM, sphurati parimaloyaM sparza eSa stanAnAm / iti hataparamArtherindriyairdhAmyamANaH, svahitakaraNadhUtaH paMcabhivaMcitosmi / ' yaha madhura svara se gAyA humA gAyana, yaha nAca, yaha rasa, yaha sugandhI, yaha stanasparza-ye paramArtha kA nAza karanevAlI indriyA~ jo svahita sAdhane meM dhUrta haiM, ina pA~co ke kAraNa se saMsAra meM paribhramaNa karatA hUM aura inhIM se vAstava meM duHkha uThAtA hUM / ina pA~coM indriyoM para athavA vastutaH pA~coM ke viSayoM para rAga-dveSa na rakhanA mokSaprApti kA sAdhana hai / mokSaprApti kA sAdhana rAga-dveSa kA tyAga hI hai kAraNa ki kaSAya jo saMsArabhramaNa kA kAraNa hai aura jisakA svarUpa pahale sAtaveM adhikAra meM vistArapUrvaka batAyA gayA hai vaha saba rAga-dveSa se hI utpanna hotA hai / ataH indriyoM ke kSaNika sukha meM Ananda na mAnakara, usa ke tyAga se mokSa kA avicchinna sukha hotA hai usakA vicAra kara usameM prayAsa karanA tathA yaha samatA ke prApta karane aura usake dvArA paraMparA ke liye vyAdhi rahita sukha prApta karane kA parama sAdhana hai yaha jarUra dhyAna meM rakhanA caahiye| isake liye zrIsindUraprakara meM mI kahA gayA hai ki-- he sAdhu ! tUM cAhe jitanA mauna dhAraNa kara, ghara kA tyAga kara, AcAra kA abhyAsa kara, vana meM gamana kara, tIvra tapasyA kara, kintu jaba taka kalyANa vana kA nAza karanevAle mahAvAyu ke samAna indriyasamUha ko tUMne parAjita nahIM kiyA taba taka rAkha meM DAle hue ghI ke samAna saba vRthA samajha / ' bhataH bhArambha meM hI kahA gayA hai ki indriyasamUha ko jItane para hI kalyANa ho sakatA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| caNika indriyasukha ko kabje meM rakha kara unake viSayoM se honevAle sukhaduHkha para sAmAnya bhAva rakhane kA yahAM upadeza kiyA gayA hai / yaha samatAprApti kA dUsarA sAdhana hai| mAtmazikSA-vicAra karane kI bhAvazyaktA samatAprApti kA tIsarA sAdhana. ke guNAstava yataH stutimicchasyadbhutaM, kimakRthA madavAn yat // kairgatA narakabhIH sukRtaiste, kiM jitaH pitRpatiryadacintaH // 18 // 'tere meM kyA guNa haiM ki hUM stuti kI icchA rakhatA hai ? tUMne kauna sA bar3A bhAzcaryakArI kAma kiyA hai ki tUM ahaMkAra karatA hai ? (tere ) kina sukRtyoM se terI naraka kI pIr3A dUra ho gaI hai ? kyA tUne yama ko jIta liyA hai ki jisase tUM cintA rahita ho gayA hai ? // 18 // ' svAgatAvRtta. bhAvArtha:-samatAprApti kA tIsarA sAdhana vastusvarUpa tathA prAtmasvarUpa ko vicAranA hai / jaba prAtmA kyA hai aura usakA tathA pudgala kA kyA sabandha hai, kaba taka sAtha rahanevAle hai ? bhAdi kA vicAra yogya rIti se karane meM Ave taba mana meM zAnti hotI hai aura nikAma vyavasAya kama ho jAtA hai / samatAprApti kA yaha utkRSTa aMga hai| isa aMga ke samarthana meM aneka zloka haiM tathA adhyAtmazAstra isa viSaya kI hI puSTi karatA hai / aneka prakAra se vastusambandha jAnane kA yahA~ prayAsa kiyA gayA
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / usa para dhyAna rakhakara vicAra karanA atyanta Avazyaka hai| jaba taka ThIka ThIka vicAra nahIM kiyA jAtA taba taka yaha jIva apanI zakti kA vyartha vyaya karatA hai| Atma-vicAra karanA isase bhI adhika upayogI hai| vAstavika bAta to yaha hai ki yaha jIva AkAza ke tAroM tathA devatAoM ke vimAnoM kA vicAra karatA hai, dUra dezameM kyA hai yaha dekhane jAtA hai tathA apanI aptaraMgI jijJAsA ko aneka prakAra se tRpta karatA hai; kintu svayaM kauna hai ? kyA karatA hai ? kisake liye karatA hai ? usakA kyA artha hai ? aura usakA kyA pariNAma hai ? yaha nahIM samajhatA, samajhane kA na to yala hI karatA hai, na jijJAsA hI jAgRta karatA hai, kintu Upara AkAza meM dekhate hue, kue meM par3anevAle jyotiSI ke samAna vaha bhUla karatA hai| dUsarI cijoM ke liye dor3adhUpa karane ke sthAna meM aneka Azcaryayuta svayaM kauna hai ? vizvavyavasthA meM apanA kaunasA sthAna hai ? karma aura bhavasthiti ke kAyade apane para kisa prakAra lAgu hote haiM ? usase chUTakArA pAne kA kyA sthAna hai ? isa sambandha meM vicAra karane kI bahuta jarurata hai| yahAM Atma-vicAra kI ora jIva kA dhyAna AkarSita kiyA gayA hai| he cetana ! dUsare puruSa terA varNana kareM, terI stuti kareM yaha sunane kI tUM abhilASA rakhatA hai; parantu tere meM kyA guNa haiM ? mahAvIrasvAmI jaisA tapasyA guNa, gajasukumAla jaisA pamA guNa, zrIpAla mahArAja jaisA dAkSiNya, skaMdaka muni jaisI samatA, vijayaseTha jaisA brahmacarya, bAhubalI jaisA madatyAga, hemacandrAcArya, haribhadrasUri ke yazovijayajI jaisA zrutajjJAna Adi guNa tere meM
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ hoM aura phira tUM stuti kI icchA rakhatA ho to phira bhI mAnA jA sakatA hai| parantu inameM se tere meM eka bhI nahIM, phira kisa para tUM varNana karAnA cAhatA hai ? lekina he bhAI! tUMne kaunasA bar3A adbhuta kArya kiyA ki jisase tUM UMcI najara karake abhimAnI ho jAtA hai ? jinhoMne vezyA ke ghara meM bAraha varSa raha para aneka viSayasukha bhoge, usI vezyA ke ghara meM, usI vezyA kI prArthanA karane para bhI cAra mahine taka akhaNDa brahmacarya ke pAlana karanevAle bhI sthUlibhadra mahArAja jaisA athavA cha khaNDa jItanevAle pakravartI ke samAna kisI mahAna kArya karane ke pazcAt yadi tUM abhimAna karatA ho to kucha vAstavika bhI hai, parantu tUM to vyartha niSkAma akar3a akar3a kara calatA hai, jisakA kAraNa- tUM vicAra kara ke mujha ko samajhA / he bhAI ! tUMne ghora tapasyA, dezavirati, sarvavirati, caityapratiSThA, tIrthayAtrA, saMghabhakti, supAtradAna dhAdi kauna kauna se mahAna kArya kara DAle haiM ki jisase terA naraka meM jAne kA bhaya dUra ho gayA hai ? jisane isa jIvana meM kisI mahAna kArya ko kara liyA ho usa ko to bahudhA naraka meM nahIM jAnA par3atA aura usIkA jIvana saphala hotA hai, parantu terA to abhI naraka kI godI meM jAnA sambhava hI hai, aura hai bhavya ! tUM isa prakAra ciMtA rahita hokara phiratA rahatA hai jisakA hamako to bar3A bhAzcarya hotA hai, kAraNa ki jisake zira para zatru khar3A ho vaha bhalA bhaya rahita hokara kisa prakAra phire ? aura yadi phiratA hai to durdazA ko prApta hotA hai / apitu tere zira para to yama ke samAna apratihata zAsanavAlA zatru bhISaNa garjanA kara rahA hai phira bhI tUM niHsaMkoca kArya karatA rahatA hai to jyA tUMne mere zatru ko jIta liyA hai ? tUM aisA vicAra kyoM nahIM karatA hai ?
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ apara likhe hue guNa jisa prANI meM hoM usako bhI jaise stuti kI icchA rakhanA tathA mahAna AzcaryakArI kAma karanekAne ko ahaMkAra lAnA aura sukRtya karanevAle ko bhaya rahita honA ucita nahIM hai, usI prakAra yama ke bhaya ko jItanevAle ko bhI zrAtma-cintana nahIM chor3anA cAhiye / jina jina mahAn prASiboMne ye guNa Adi prApta kiye haiM, unhoMne bhI na to stuti kI icchA rakkhI hai, na ahaMkAra hI kiyA hai; ataH ye saba hamako ThIka ThIka jAnanA cAhiye; parantu sUrimahArAja to isa jIva ko kahate haiM ki-aise guNa Adi yadi tere meM hoM aura phira tUM stuti mAdi kI icchA rakhatA ho to ThIka bhI hai, parantu inameM se to eka bhI tere meM naz2ara nahIM pAteM phira tUM kisake bala nAcatA hai ? ___ isa prakAra tere meM kyA guNa haiM aura tUMne kaunasA bar3A kAma kiyA hai, isakA ThIka ThIka vicAra karake phira usa prakAra kArya kara taba tujhe zrAtma-svarUpa jAna pdd'egaa| upadeza dene kI yaha nUtana paddhati bahuta asarakAraka hai, kAraNa ki manuSya kI tIkSNa icchA ko yaha prerita karatI hai aura jAgRta hone kI icchA rakhanevAlA abhyAsI mumukSu isakA tAtparya samajha kara Atma-vicAra karane ko udyata ho jAtA hai // 18 // jJAnI kA lakSaNa guNastavairyo guNinAM pareSA mAkrozaniMdAdibhirAtmanazca / manaH samaM zIlati morate vA, khiyeta ca vyatyayataH sa vettA HTML
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ "dasare guNavAn prANiyoM ke guNoM kI stuti karate samaya, anya puruSa apane para krodha kareM athavA apanI nindA kareM usa samaya, jo apane mana ko sthira rakhatA hai athavA usa samaya jo bhAnaMdita hotA hai aura isake viruddha bAta hone para (jaise paraguNanindA athavA prAtmaprazaMsA hone para) jo dukhita hotA hai vaha prANI jJAnI kahalAtA hai // 19 // " upajAti vivecanaH-dUsare prANiyoM ke dAna, lokasevA, dezasevA, jAtisevA, dhRti, kSamA, brahmacarya, audArya, gAMbhIrya, niSkapaTatA, saralatA Adi guNoM kI prazaMsA hote sunakara jJAnI puruSa apane mana kI sthiratA bhaMga nahIM kara detA hai / sAmAnya puruSa paraguNastavana suna kara IrSA karane lagatA hai, calate hue bhI bar3abar3AtA rahatA hai, kaI bAra guNa ko avaguNa samajhatA hai aura adhamavRtivAle to sadaiva guNavAna puruSoM kI nindA hI karate rahate haiM / zAnI kA lakSya to sarvadA guNoM kI pahacAna karanA aura guNoM ke prApta karane kA hI hotA hai / isaliye jaba jaba ve sunate haiM ki amuka vyakti meM amuka sadguNa haiM taba taba mana ko sthira rakhakara ve una guNoM kI carcA sunate haiN| itanA hI nahIM kintu guNoM kA astitva vicAra kara AnaMdita hote haiM / guNoM ke pratyakSa bhAva ko pahacAnanevAle to prasanna ho jAte haiM aura guNavAna kI ora svAbhAvikatayA AkarSita ho jAte haiN| dUsare puruSoM ke guNoM ko halakA nahIM karate, na unakI kiMmata ghaTAne jaisA gUDha vacana bolate haiM / jJAnI puruSa isa prakAra ke hote haiM kAraNa ki yahI guNaprApti kA sAdhana hai / ' rAga dharije jihA~ guNa lahiye ' ye bhAva jAnanevAle puruSa svAbhAvikatayA samajhate
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN| mAdhyastha bhAvanA meM nirguNI para samacitta rakhane kA upadeza kiyA gayA thA, yahA~ guNavAna para IrSA rahita hokara prema rakhane kA aura guNoM para rAga rakhane kA upadeza kiyA gayA hai| kahA hai ki: paraguNaparamANUna parvatIkRtya nityaM / nijahRdi vikasantaH santi santaH kiyantaH // __ aNu jaise dUsare ke guNoM ko parvata samAna samajha kara nirantara apane hRdaya meM vikAsita karanevAle santa virale hI hote haiM ' / isa prakAra guNagrAhIpana prApta karane kI atyanta AvazyakatA hai dUsare ke choTe guNoM ko bhI bahuta bar3e samajha kara unake prApta karane kA prayAsa karanA cAhiye / isake viruddha yadi una guNoM kI upekSA kI jAve, athavA irSA kI jAve, athavA nindA kI jAve to bahuta hAni hotI hai / mare hue, durgadhIvAle aura hADapiMjara hI jisake zeSa raha gaye haiM aise zvAna ko dekhakara bhI ghRNA na karate hue kRSNa vAsudevane usakI daMtapaMkti kA varNana kiyA hai, isa guNagrAhIpana ke apUrva dRSTAMta kA vicAra karanA Avazyaka hai / sAdhAraNatayA aise zvAna ko dekhane para mu~ha mor3a kara tathA mu~ha para rumAla lagA kara cale jAnekI hI praNAlI dekhI jAtI hai / phira bhI isameM se bhI zubha grahaNa karane kI buddhi bahuta lAbhadAyaka siddha huI hai / ha~sa meM dUdha aura pAnI ko alaga alaga karane kI Teva honA koI bar3I bAta nahIM hai, kintu usameM se dUdha hI grahaNa karane ki jo Teva hai vaha bar3I bAta hai aura anukaraNIya hai / yaha satya hai ki aise guNa grahaNa karanevAle puruSa birale hI hote haiM, parantu aise 1 solahave zloka tathA usake noTa ko dekhiye /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ hote avazya haiM aura hama bhI vicAra kareM to vaise ho sakate haiN| bahuta se prANiyoM kI Teba sampUrNa sundara zarIra meM kSata kyA hai ise jAnane kI hotI hai| guNavAn meM koI sahaja doSa hoM unako DhUMDha kara unakI nindA karanevAle kI bahuta Atmika hAni hotI hai / guNaprAhIpana kI Teba bahuta lAbhakArI hai / jJAnI puruSa kA dUsarA lakSaNa yaha hai ki - yadi dUsarA koI prANI usakI nindA kare athavA usa para krodha kare to bhI vaha usa samaya apane mana ko sthira rakkhe | apanI nindA suna kara vaha krodha nahIM karatA aura usa samaya usakA mana DAvADola nahIM ho jAtA, parantu zAMta rahatA hai| itanA hI nahIM parantu apanI Atmika sattA kA parIkSAkAla jAna kara jJAnI puruSa to usase aura Anandita hotA hai / utkRSTa guNa1 prApti kI utkaTa icchA kI yahA~ hada ho jAtI hai / duniyA~ ke anekoM puruSa apanI stuti pratyakSa yA parokSa rUpa se sunane kI abhilASA rakhate haiM aura suna kara khuza hote haiM / kaI bAra AtmalaghutA pragaTa karake bhI stuti karavAne kI icchA rakhate parantu aisI icchA na rakhanevAle bahuta kama hote haiN| apanI stuti karavAne se kadAca ahaMkAra utpanna ho jAve isa kAraNa se stuti sunane kI icchA na rakhanevAle apitu isase duHkhI honevAle to bahuta hI kama hote haiM / duniyA~ meM moTA bhAgya sacce raste honA kaThina hai jisakA yahA~ pragaTarUpa se ullekha kiyA gayA hai / ataH thor3e se jJAnI puruSoM ke padAnugAmI honA hI zuddha mArga hai / isI prakAra dUsaroM ke guNoM kI nindA sunakara duHkhI
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ honA guNoM kI ora prema honA pragaTa karatA hai, aura ye saba lakSaNa jisameM hoM use zAstrakAra jJAnI kahate haiN| dravyAnuyoga ke kucha grantha par3halene se athavA yunivarsiTI kI kucha hipriyeM prApta kara lene mAtra se koI saccA jJAnI nahIM ho sakatA / jJAna ke sAtha vartana bhI zuddha honA cAhiye / buddhi ke kSayopazama se thoDAsA svarUpa jJAta ho jAne mAtra se ahaMkArI banajAnA ucita nahIM, kAraNa ki jJAna kA phala usakA AcaraNa hI hai aura binA phala kA jJAna kevala zobhAmAtra hai, parantu vAstavika lAbhakArI nahIM / kelavaNI kA pariNAma yahI honA cAhiye aura samajhadAra prANI isIkA anusaraNa karate haiM aisA hama kaI bAra par3hate haiM / jJAnI kA lakSaNa sAdhu aura zrAvaka ke liye ekasA hai, ataH jo sacamuca jJAnI banane kA dAvA karate hoM unako isa zloka meM batAyenusAra AcaraNa karanA atyAvazyaka haiM / vastusvarUpa jAnane kA yaha tIsarA upAya amala meM lAne se samatA prApta hotI hai aura vaha citavana vizeSa jAnakAra ko hI hotA hai ataH samatAprApti kI icchA- . vAle tattvajijJAsu ko-cAhe vaha sAdhu ho yA zrAvaka usako Atma prazaMsA nahI karanA cAhiye, dUsare kareM aisI bhI icchA nahIM rakhanA, yadi dUsare kareM to bhI usase AnaMdita nahIM honA aura dUsaroM ke aNumAtra guNoM ko bhI bahuta bar3A samajhanA, unakI prazaMsA karanA aura dusare prANI usakI prazaMsA kareM to usa ko suna kara khuza honA cAhiye / / 19 / / apane zatru mitra-svapara ko dekhane kA upadeza na vetsi zatrun suhRdazca naiva, hitAhite svaM na paraM ca jNtoH| 1 jaMto iti vA pAThaH saMbodhane /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ duHkhaM dviSan vAMchasi zarma, caitannidAnamUDhaH kathamApsyasISTam // 20 // __ " he prAtman / tUM tere zatru aura mitra ko nahIM pahacAnatA hai kauna terA hitakara aura kauna terA ahitakara hai isako nahIM jAnatA hai aura kauna terA apanA tathA parAyA hai yaha bhI nahIM jAnatA hai; ( aura ) tU duHkha para dveSa karatA hai aura sukha milane kI icchA karatA hai, parantu unake kAraNoM ko nahIM jAnatA phira tUM kyoMkara apanI icchita vastu pAsakegA ?" // 20 // upendravana bhAvArtha-eka sAdhAraNa niyama hai ki zatru para vijaya prApta karane ke liye use barAbara jAnanA cAhiye aura usakI zakti kA vicAra karanA cAhiye / TrAnsavAlanivAsI bora logoM kA pUrA vicAra na karane se aMgreja sarakAra ko prArambha meM anekoM kaSTa sahana karane par3e the| tUM to yaha bhI nahIM jAnatA ki tere zatru kauna haiM ? phira ve kaise haiM yaha jAnane ko to tujhe avakAza hI kaise ho sakatA hai ? rAga, dveSa athavA tajjanya kaSAya, vedodaya, moha athavA mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga tere zatru haiM aura upazama, viveka, saMvara Adi tere mitra haiN| ina saba ko barAbara samajha aura ina pratyeka kI tere viruddha yA tere sAtha kitanI zakti hai, usakA vicAra kara / isa prakAra zatru mitra ko jAnane se tUM AtmaguNavyaktikaraNa rUpa sone kI khAnoM ko zighra hI prApta kara skegaa| _apitu tere hitecchu kauna haiM, aura kaise haiM ? aura ahita karanevAle kaise haiM aura kauna haiM ? vaha bhI nahIM
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAnatA hai / terA tAtkAlika hita dikha par3atA ho kintu usake pariNAma meM tujhe ahita hotA ho to vaha Adarane yogya nahIM, yaha kahane kI AvazyakatA nhiiN| isase bhI adhika terA kyA hai aura parAyA kyA hai yaha bhI tUM barAbara nahIM samajhatA / tUM kauna hai ? tUM zarIra nahIM, kapar3A nahIM, AbhUSaNa nahIM; kintu koI aura hI hai| zarIra ko gati meM rakhanevAlA, kapar3A pahananevAlA, AbhUSaNa dhAraNa karanevAlA koI dUsarA hI hai / vaha AtmA hai, vaha tUM hai / isakI vastu Atmika vastu kahalAtI hai bAkI ghara, kapar3A, gahanA, paisA aura zarIra saba dUsare haiM, aura ajJAnatA se unako tUM tere mAna baiThA hai; parantu isameM tU bar3I bhArI bhUla karatA hai / paudgalika padArtha sarvathA dUsare hI haiM, ve sAtha meM nahIM jAte aura lAkhoM samaya rahate bhI nahIM / tere haiM so to tere rUpa hI haiM, tere pAsa hI haiM, tere se bhinna nahIM haiM / yaha viveka jaba tere meM ho jAyagA taba tujhe vastusvarUpa kA saccA bhAna bhI ho jAyagA aura phira tujhe bar3A bhAnanda milegA / anaMta jJAna, darzana aura cAritra hI tere haiM aura ve hI tujhe pariNAma meM hita karanevAle haiM, bAkI saba vastue~ dUsarI haiM aura pariNAma meM ahita karanevAlI haiN| vaidya ke pAsa rogI AdamI jAve to pahale to vaha use kaunasI bimArI hai isakA nidAna karatA hai, vyAdhi ke kAraNa ko mAlUma karatA hai aura kyA vyAdhi hai usakA vaha nirNaya karatA hai / tujhe vibhAvadazA meM AnaMda-upabhoga karanerUpa vyAdhi hai aura usase mukta hokara tUM sukha milane kI icchA rakhatA hai, to usake kAraNa ko DhUMr3ha / jabataka isake kAraNa ko tU nahIM jAna
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ legA tabataka terI vyAdhi nahIM jAyagI / isaliye viveka pUrvaka hitakara aura ahitakara kauna hai isakA barAbara pattA lagA le / isa granthakartA ke vaidyapana meM tujhe vizvAsa ho to isa grantha kA avalokana kara / tUM barAbara vicAra karegA to isa prantha meM usakA nidAna tujhe mila jAyagA / isa granthakArane cikitsA bhI batAI hai usako dhyAna meM rakhakara DhUMDha lenA / vastusvarUpa samajhane kI kitanI bhAvazyaktA hai, yaha phira spaSTa hotI jAyagI / jabataka vastusvarUpa na samajhA jAve tabataka samatA prApta nahIM ho sakatI aura samatA prApta hue binA vyAdhi kA nAza nahIM ho sktaa| aMta: samatAprApti ke isa tIsare upAya para aneka prakAra se jora diyA gayA hai / pAramArthika vaidyarAja ke batAye hue nidAna para bahuta dhyAna dene kI AvazyaktA hai, yaha phira vizeSarUpa se pragaTa hogA // 20 // vastu grahaNa karane se pahale vicAra karane kI AvazyakatA kRti hi sarva pariNAmaramyaM, vicArya gRhNAti cirsthitiih| bhavAntare'nantasukhAptaye, tadAtman kimAcAramimaM jahAsi // 21 // " isa saMsAra meM jo vicArazIla puruSa hote haiM ve to vicAra kara ke aisI vastu ko grahaNa karate haiM ki jo lAkhoM voM taka calatI hai aura pariNAma meM bhI sundara hotI hai| to phira he cetana ! isa bhava ke bAda anantasukha dilAnevAle
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa dhArmika prAcAra ko tU kyoM chor3a detA hai ? " || 26 / / ___upajAti bhAvArtha:--vastusvarUpa aura sambandha kA jJAna prApta karane kI bhAvazyAkA kitanI adhika hai yaha Upara batAyA gayA hai, phira bhI usIkA vizeSarUpa se pratipAdana karane kA upadeza karate haiM / samajhadAra vyavahArakuzala puruSa kisI bhI vastu ko kharIdate samaya do bAtoM ko dekhate haiM / prathama to yaha vastu TikAu honI cAhiye aura dUsarI yaha vastu upayogI honI cAhiye / apane khuda ke Atmika vyavahAra meM isa niyama kA bhaMga hotA dikhapar3atA hai aura vaha bhI eka yA do bAtoM meM nahIM, kintu sampUrNa vyavahAra hI ulTI ITa se banA huA jAna par3atA hai / dRSTAntarUpa apane ko yovanakAla ke sukha bhogane meM Ananda AtA hai; kintu una sukhoM ke anta meM vRddhAvasthA kA duHkha hai aura vaha sukha hotA hai so bhI bahuta thor3e samaya ke liye hotA hai / dhana milatA hai taba sukha hotA hai, parantu usakA nAza hotA hai taba duHkha hotA hai; snehI ko dekha kara mAnanda hotA hai, parantu usake maraNa se zoka hotA hai-isaprakAra saba paudgalika vastuoM ke pariNAma meM duHkha hai, itanA hI nahIM parantu Ananda bhI alpa samaya kA hI hai| ( vastutaH to isako Ananda kaha hI nahIM sakate ) / apitu thor3e kAla ke sukha ke liye bahu kAla ke sukha ko khonA par3atA hai, ataH vyavahArakuzala puruSa ko vicAra karane kI bhAvazyaktA hai / tUM kauna hai ? terA kauna hai ? terA kyA kartavya hai ? ye saba vastue~ terI kisa taraha se haiM ? unakA tathA terA kyA sambandha hai ? terA anya prANiyoM kI ora tathA anya vastuoM kI ora kyA
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ pharja hai ? hai to kaisA hai ? Adi bAtoM ke vicAra karane kI bhAvazyaktA aneka bAra punarAvartana karake samajhane kI AvazyaktA hai / isaprakAra jaba AtmanirIkSaNa karane kI Teva par3a jAyagI taba vastusvarUpa barAbara samajha meM A jAyagA / yaha jIva vicAra kiye binA-dharmabuddhi se bhI kaI bAra prajJAnadazA meM bar3e 2 pApa kara DAlatA hai; isakA kAraNa yaha hai ki koI bhI kArya karake, isakA kyA pariNAma hogA, isase kitanI Atmika hAni huI aura apanI khuda kI kitanI avanati huI tathA guNa se kitanA patana ho gayA, ina saba ko tolane kI isa jIva ko Teva nahIM hai| kitane hI sukRtya isaprakAra alpa phaloM ke denevAle hote haiN| kitane hI sadupadeza isa jIva ko saMketa karake kiye hue hone para bhI niSphala ho jAte haiM aura hRdayabhUmi ke paTala para hokara gujara jAte haiM, parantu hRdaya para kincitamAtra bhI prabhAva nahIM DAla sakate / isa saba kA kAraNa eka hI hai ki isa jIva ko AtmavicAraNA kI Teva nahIM hai / AtmavicAraNA karanevAle apane pratyeka kArya ko khoja sakate haiM; aura kAryakrama meM kitanI cUka hai, mela kitanA hai aura doSa kitanA hai isako bhI DhUMr3ha kara dUra kara sakate haiN| AtmanirIkSaNa karanevAle sarvadA jAgRta rahate haiM aura kabhI bhI apanI zakti kA nAza nahIM karate haiM / aise anekoM kAraNoM se aAtmavicAraNA se aneka prakAra ke lAbha hote haiM, to phira 1 'AtmanirIkSaNa ke viSaya para zrIjainadharmaprakAza mAsika pustaka 18 meM pRSTa 100 se prArambha honevAlA eka lekha isa zloka ko lekara likhA gayA hai, usa kI ora dhyAna AkarSita kiyA jAtA hai| pranthagauraka ke bhaya se vaha lekha yahA~ nahI likhA gayA hai /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ he cetana ! aisI jAgRta ke AcAra ( vyavahAra ) ko tUM kyoM chor3a detA hai ? yaha vyavahAra chor3a dene se bahuta hAni hotI hai, kAraNa ki aisA karane se terA sAdhya usase dUra hotA jAtA hai / rAgadveSa se kiye vibhAga para vicAra nijaH paro veti kRto vibhAgo, rAgadibhiste tvarayastavAtman / caturgatiklezavidhAnatastat, pramANayannasyarinirmitaM kim // 22 // . " he cetan ! terA apanA aura parAyA aisA vibhAga rAgadveSadvArA kiyA huA hai / cAroM gatiyo meM tujhe aneka prakAra ke kleza pahuMcAnevAle hone se rAga-dveSa to tere zatru haiN| tere zatruoM se kiye hue vibhAga ko tUM kyoMkara svIkAra karatA hai ? // 22 // " upajAti bhAvArtha:-zrImadyazovijayajI mahArAja aSTaka meM likhate haiM ki " ahaM mameti maMtro'yaM mohasya jagadAdhyakRt " " maiM 1 AcAra zabda kA artha kitane hI paMcAcAra karake use bhavAntara ke liye ananta sukha kA sAdhana batalA kara usa artha ko yahAM ghaTita karate haiN| jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIryarUpa paMca AcAroM kA bhagavaMtane upadeza kiyA hai aura una ko apramattarUpa se pAlana karane kA yahAM upadeza kiyA gayA hai / isaprakAra kiyA huaA artha anucita nahIM hai, parantu munisundarasUri mahArAja yatizikSAupadeza ke sivAya sampUrNa grantha jaise bana sake vaise pAribhASika na hone dene kA yatna kiyA ho aisA pratIta hotA hai / aura isaliye sAmAnya artha ho sakatA ho vahA~ vizeSa artha na karane kI paddhati mujhe vizeSa anukUla jAna par3atI hai / 2 jJAnasAra aSTaka 4 zloka /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura merA isa moha ( rAga-dveSalakSaNa ) maMtra se jagat baMdhA ho gayA hai|" isIprakAra bhartRhari kahate haiM ki " pItvA moha. mayI pramAdamadirAmunmattabhUtaM jagat " moha se bharI huI pramAdamadirA pI kara yaha jagata pAgala ho gayA hai / moha isa prakAra isa jIva para aneka prakAra ke bhaya lAtA hai jisake kAraNa kA vicAra kIjiye / bIsaveM zloka meM yaha batalAyA gayA thA ki yaha jIva kauna apanA hai aura kauna parAyA hai isako nahIM jAnatA / yaha satya hai ? bahuta se puruSa anekoM vastuoM ko apanI haiM aisI mAnate haiM, parantu isameM bhUla yaha hotI hai ki apanI vastu nahIM use apanI mAna baiThate haiM, aura apanA ananta dravya jo sadaiva sAtha rahatA hai, saMnidhi meM hI hai aura jisako DhUMDhane kI Ava. zyakatA nahIM, usako ve nahIM dekhate haiM, jAnate bhI nahIM aura zrama meM bhaTakate rahate haiM / yaha jo sva-para kI burI lata par3I hai, isakA kyA kAraNa hai ? yaha lata paTakanevAlA kauna hai ? isakA vicAra kro| ' yaha dravya merA hai, yaha strI merI hai, yaha ghara merA hai ' aisA dikhAnevAlA rAga hai-- yaha moha hai-yaha madirA hai / " yaha ghara dUsare kA hai, yaha lar3akA dUsare kA hai, isa vastu kA nAza ho gayA jisakI kucha paravAha nahIM, kyoMki yaha merI nahIM hai" isaprakAra dikhAnevAlA dveSa hai. yaha hI moha hai-yaha hI madirA hai / isIprakAra mada se, IrSAse, ahaMkAra se, lobha se svapara kA vibhAga hotA hai yaha saba mohajanya hai / moha kA mArga jagata ko andhA banAkara kAma karane kA hai aura zarAba kI taraha yaha prANI ko unmatta banA detA hai / sArAMza meM kaheM to paudgalika vastuoM kA svapara vibhAga yohajanya hai / . 1 vairAgyazataka zloka 7 vAM /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ moha prANIko cAroM gatiyoM meM aneka prakAra ke duHkha diyA karatA hai / devagati meM viraha duHkha aura parotkarSa. sahana karane kA duHkha, manuSyagati meM AjIvikA kA duHkha aura saMyogaviyoga kA duHkha, tithaMcagati meM muMge mhoMDhe aneka prakAra ke kaSTa sahana karane kA aura zardI, garamI sahana karane kA duHkha aura naraka gati meM aneka prakAra ke zArIrika aura mAnasika asahya duHkha moha utpanna karate haiM aura ve isa jIva ko avazya sahana karane hI par3ate haiM / kaSAya rAga-dveSajanya hai aura ye donoM svayaM moha ke bacce haiM athavA svayaM moha hI haiM / Upara likhenusAra aneka prakAra ke duHkha denevAle moha ko to isa jIva kA sacamuca duzmana kaha sakate haiN| duzmana kA AnaMda isa jIva ko bhUlA phirAkara duHkha dene meM hI hotA hai / yaha moha hI svapara kA vibhAga karatA hai yaha merA hai aura yaha parAyA hai, aisA paudgalika vastuoM meM samajhanA yaha pragaTatayA asatya hai, kAraNa ki isa meM koI bhI Atmika nahIM hai aura Atmika nahIM vaha apanA nahIM, isaprakAra vibhAga karanevAlA to terA sacamuca duzmana hai / ataH duzmana kA kiyA huA vibhAga tUM kyoM svIkAra karatA hai ? duniyA~ meM kisI kAraNa se do pakSavAloM meM jhagar3A hojAtA hai to usakA phaisalA bIca ke manuSyadvArA hI hotA hai; parantu yadi usa nirNaya karane ke kAma ko eka pakSa ke duzmana ko sauMpA jAve to usakA pariNAma avazya unake lAbha se ulaTA hI hotA hai-arthAt unako nukazAna hotA hai| ataH he cetan ! terA kyA hai aura parAyA kyA hai ? isa kA vibhAga tere hitecchu ho unake pAsa se karA / aisA karegA to tujhe kucha lAbha hogA aura bhAtmika dravya jo aba taka terI sattA meM rahA hai, vaha pragaTarUpa se bUM prApta kara skegaa| zatru
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko aba tUM kaba taka terA samajhegA ? tUM aba unmattapana chor3a de aura isa bAta ko dhyAna meM rakha ki moha kA kiyA huA vibhAga terA bahuta ahita karanevAlA hai| isa manuSyabhava meM tujhe vicAra karane kA bahuta avakAza hai, kAraNa ki isameM serI sarva zaktie~ kama-jyAdaha aMzoM meM khilI huI haiN| isa sthiti kA vicAra karake tUM svapara sacamuca kyA hai isakA vicAra kara / isa bhava meM tujhe avasara milA hai, usa kA ThIka ThIka upayoga kara // 22 // AtmA aura dUsarI vastuoM ke sambandha meM vicAra anAdirAtmA na nijaH paro vA, ___ kasyApi kazcinna ripuH suhRddhaa| sthirA na dehAkRtayo'Navazca, tathApi sAmyaM kimupaiSi naiSu // 23 // "AtmA anAdi hai, kisI ke koI khuda kA nahIM aura koI parAyA nahIM; koI zatru nahIM aura koI mitra nahIM; deha kI AkRti aura ( usa meM rahanevAle ) paramANu sthira nahIM-tisa para bhI unameM tU samatA kyoM nahIM rakhatA ?" // 23 // upajAti vivecana:-AtmA kyA hai aura kauna hai, usakA vicAra karane kA tIsarA sAdhya upAya aba aura vizeSarUpa se spaSTa karate haiN| rAga-dveSane svapara kA vibhAga kharAba kiyA hai yaha Upara batAyA gayA hai| aba AtmA kauna hai aura isa
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA dUsaroM ke sAtha kyA sambandha hai, yaha yahAM dekhiye | AtmA dravyarUpa se dhruva anAdi hai, paryAya se palaTatI rahatI hai, pudgala ke saMga meM raha kara vicitra jAti, nAma, zarIra dhAraNa karatI hai, parantu svasvabhAva se zuddha caitanyavAn sanAtana hai| isakA svarUpa bahuta se pranthoM meM batAyA gayA hai| zrIlokaprakAza pranya meM isakA svarUpa batAyA gayA hai, usakA sAra yahAM diyA gayA hai| " jIva kA sAmAnya lakSaNa cetanA hai, vizeSa svarUpa pAMca jJAna, tIna ajJAna aura cAra darzana ina bAraha kA upayoga hai| sarva jIvoM kA akSara kA anantavA~ bhAga to sarvadA khilA hI rahatA hai, usake binA upayoga kA koI bhI jIva tInoM lokoM meM nahIM hai / cAhe jitane DhakanevAle karma kyo na hoM phira bhI isa akSara kA anantavA~ bhAga to nahIM chipa sktaa| akSara arthAt jJAna aura darzana kA sampUrNa upayoga samajhe / jisa prakAra sUrya para bAdala chA gaye hoM, phira bhI kahIM na kahIM to prabhA khusI hI hai isI prakAra zrAtmA kA anantajJAna ika bAya to bhI boDAsA hissA to khilA hI rahatA hai aura divasa jisa prakAra rAtri se teja ke kAraNa bhinna hotA hai, usI prakAra mAtmA bhI ajIva se isI lakSaNa ke kAraNa bhinna hotA hai| yavapi mAtmA kA sampUrNa lakSaNa jJAna hai, to bhI karma se bhAvRtta hone ke kAraNa vaha pragaTa rUpa meM nahIM AtA, paranu khAna meM rahanevAle sone meM jisa prakAra zuddha kancanatva hai, usI prakAra bhAtmA meM bhI anaMtajJAna sarvadA hai, kevala usa para taha jamI huI hai / byakta avyaktarUpa se jaba AtmA ko kSavoparAma hotA hai taba zakti aura kAryarUpa se. zAna utpanna hotA hai aura ... 1 draSyaloka-dvitIya sarga 53-73.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ phira tejavIrya calA jAtA hai taba kAdava jaise darpaNa ko Dhaka letA hai usI prakAra karma jJAna ko Dhaka lete haiM, parantu jo bahuta prayAsa kara ke saba kacarA haTAyA jAve to anAdi zuddha svarUpa pragaTa ho jAyagA / AtmA kA rUpa eka hI hai, parantu karmAvRtta hone para yaha vividharUpa dhAraNa karatA hai| __isa prakAra anAdikAla se bhAvarita svarUpavAne AtmA ko dUsarA koI apanA nahIM aura koI parAyA nahIM, usI prakAra koI isakA zatru nahIM aura koI isakA mitra nhiiN| isakA khuda kA hai vaha yaha hI hai / mAtA, pitA, strI, putra Adi saba aneka prakAra ke sambandha meM anantavAra Ate rahate haiM aura isase ve apane nahIM kahalAte / apane hoM to yahAM raha hI kyoM jAveM ? ataH aise kSaNika sambandha ko apanA yA parAyA samajhanA, yaha galata hai| isake viSaya meM zAstrakAra kahate haiM ki: na sA jAI na sA joNI, na taM ThANaM na taM kulaM / na jAyA na muyA jattha, savve jIvA apNtso|| . aisI koI jAti nahIM, aisI koI yonI nahIM, aisA koI sthAna nahIM, na aisA koI kula hai ki jahAM sarva jIva anantavAra na janme hoM aura anantavAra na mare hoN| matalaba yaha hai ki saba sthAnoM meM saba sambandhoM meM yaha jIva antavAra utpanna huA hai / anantakAla cakra kA mAna dekhiye aura sAtha hI sAtha vicAra kIjiye ki isa jIvane ananta pudgalaparAvartana kiye haiM, jisase yaha hakIkata spaSTatayA 1 eka pudgalaparAvartana meM kitanA kAla lagatA hai usakA khyAla karanA kaThina hai| karor3oM yA araboM varSoM se usakA nApa nahIM hosakatA hai / usako khyAla karane ke liye sUkSma arddha sAgaropama kA svarUpa dekhiye ( loka
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ samajha meM A jAyagI / aura yaha bhI isase samajha meM bhAjAyagA ki hama mitra kise kaheM ? aura zatru kise kaheM ? isa jIva ke sambandha meM pratyeka jIva kA zatru mitra ke rUpa meM manantakAla meM anantavAra hojAnA saMbhava hai / ataeva tere ina saMbaMdhIyoM meM koI parAye nahIM, phira bhI tUM unako tere tathA parAye mAnatA hai yaha saMsAra kA svarUpa, terA khUda kA svarUpa aura samAnyatayA jIva kA karma ke sAtha kA sambandha Adi tUM nahIM jAnatA hai, isIliye hI hai| . .... yaha terA zarIra nAzavaMta hai / tere zarIra kI AkRti bhI nAzavaMta hai / vRddhAvasthA meM yaha badala jAyagI aura anta meM rAkha kI derI bana jAyagI / isa zarIra kA moha dUsarI vastu para ke moha ke samAna hai / yovanakAla ke nikalane ke sAtha hI sAtha rUpa bhI vidA ho jAtA hai, zarIra jarjarita ho jAtA hai, muMha se lAra Tapakane lagatI hai, AkhoM ke sAmane aMdherA chAjAtA hai, zarIra kA~pane aura dhUjane lagatA hai, bAla paka kara zveta ho jAte haiM aura lalATa para jhurriyeM par3ajAtI haiM / aise zarIra para prema karanA usakA zrRMgAra karanA, usakI haraeka icchA ko pUrI karanA usako kitane hI abhakSya padArthoM se bar3hAnA yaha mUrkhatA hai, jar3atA hai, vastusvarUpa kA ajJAna hai / jo vastu apanI nahIM use apanI mAnakara usake liye kleza bhoganA vyartha hai / zarIra kaisA nAzavaMta hai aura isa para mamatva rakhane se anta meM kitanA kheda hotA hai, yaha cothe dehamamatva adhikAra meM vistArapUrvaka prakAza-dravyaloka-prathama sarga-zloka 95 ) aisA vIsa kor3Akor3I sAgaropama kA eka kAlacakra hotA hai aura aise ananta kAlacakra kA eka pudgalaparAvartana hotA hai| isake vizeSa svarUpa ko jAnane ke liye dasaveM adhikAra ke sAtaveM zloka ke vivecana ko dekhiye //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ batAyA gayA hai / lokasthiti isa prakAra hai / ataH sarva vastuoM para samabhAva rakhanA, sarva prANiyoM para samabhAva rakhamA bhora Atmika dazA unnata karane kA sAdhya dRSTi meM rakhanA cAhiye / isa prakAra Atma svarUpa vicArane kI kitanI AvazyakatA hai, usako hamane dekha liyA hai // 23 // aba mAtApitA bhAdi kA kaisA saMbandha hai yaha batalAyA jAtA hai| yathA vidAM lepyamayA na tattvAt, sukhAya maataapitRputrdaaraaH| tathA pare'pIha vizarNitattadA. kArametaddhi samaM samagram // 24 // "jisa prakAra citra meM aMkita mAtA, pitA, putra bhaura strI vAstavika rUpa se samajhadAra AdamI ko sukha nahIM dete usI prakAra isa saMsAra meM rahanevAle pratyakSa mAtApitAdi sukha nahIM dete / ina donoM kA bhAkAra nAzavaMta hai, ataH ye donoM eka hI samAna haiM " // 24 // upajAti. bhAvArtha-jisa prakAra dUsaroM kI vastu ke sAtha kA sambandha asthira hai usI prakAra sagAsnehiyoM kA sambandha bhI asthira hai / isa viSaya kA phira mamatvamocana adhikAra meM vizeSa vivecana kiyA gayA hai / usakA kucha pUrva nirupaNa (Anticipation) karate hue yahA~ kahate haiM ki, he cetana ! tUM tere mAtA, pitA, strI aura putra ke moha meM masta hokara isa saMsAra ko terA mAna baiThA hai, parantu tUM kisI bhI prakAra kA vicAra nahIM karatA aura
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAstava meM ye tere haiM yA nahIM isakA bhI tUM vicAra nahIM karatA para bahuta anucita hai / mAtA, pitA, zrI yA putra kA citra ho yA unakA phoTo ho so jisa prakAra se vaha kisI bhI prakAra 'kA sukha nahIM pahu~cA sakatA usI prakAra yadi tUM vicAra kare vo mAlUma hogA ki tere ye pratyakSa sambandhI bhI tujhe sadA sukha nahIM pahuMcA sakate / zrI vIra paramAtmA ke hastadIkSita ziSya kI dharmadAsagaNi' kahate haiM ki:mAyA piyA ya bhAyA, bhajA puttA suhIya niyagA y| iha ceva bahuvihAI, karaMti bhayavemaNassAI // . ' isa saMsAra meM mAtA, pitA, bhAI, khI, putra, mitra aura apane sambandhI aneka prakAra kA bhaya aura mAnasika duHkha utpanna karate haiN|' sUmihArAja ke kahe anusAra sambandhI maraNa se viyogajanya dukha dete haiM itanA hI nahIM, parantu jIvita hI aneka prakAra ke dukha dete haiM / aise dukhotpAdaka sambandha meM brahmadatta cakravartI kI mAtA culaNI ke mAvA-sambandhI kA dRSTAnta, kanakaketu ke pitA sambandha kA, koNika (zreNikaputra) putra sambandha kA aura nayanAvalI ( yazodhara rAjA kI rANI) strI sambandha kA dRSTAnta ucita pratIta hote haiN| isa sambandha meM zAstroka dRSTAntoM ko dekhane ke atirikta pratyeka puruSa kA apane . anubhava kA bhI vicAra karanA cAhiye / eka thor3IsI daulata ke liye jaba bhAI bhAI lar3ate haiM taba vivekI prANI prema ke raMga kA anubhava karatA hai / strI kI icchA pUrI nahIM hone para kitane hI 1 isakA yaha matalaba nahIM hai ki ve mohakAraka nahIM haiN| acche / padArthoM ko dekhane se acchA aura kharAba padArthoM ko dekhane se kharAba asara to hRdaya para hotA hI rahatA hai / 2 upadezamAlA gAthA 144.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ apazabda kahatI hai, ApattikAla meM mitra chor3akara bhaga jAte haiN| mAtA pitA kA sambandha bhI jaba taka svArthabhraMza na ho taba taka hI bahuta acchA rahatA hai, lekina jisaprakAra citra ke TuTa jAne para netroM ko jo sukha hotA thA vaha nAza hojAtA hai usI prakAra pratyakSa mAtApitAoM ke abhAva hone para unakA bhI sukha milanA banda ho jAtA hai / zarIra ke nAza hone para mRtyu se jo dukha hotA hai vaha bhI svArtha hI ke kAraNa hotA hai, isakA vistArapUrvaka varNana chavIsameM zloka meM kiyA gayA hai / usake nAza hone para jo dukha hotA hai vaha bhI prema ko uttejita nahIM karatA, parantu usase bhI vairAgyabhAva hI utpanna hote haiM / isa. prakAra mAtA, pitA, strI yA putra para mamatva rakhanA ajJAna hai, dukha kA kAraNa hai aura yAjya hai / yaha sambandha kyA hai ? kaisA hai aura kitane samaya taka rahanevAle hai ? isa para vicAra karane se, Atmatattva kA bhAna sahaja hI meM ho jaaygaa|.. mAtApitA para moha nahIM rakhane kA yahAM upadeza kiyA gayA hai parantu isase unakI ora ho sake itanA vyavahAra na rakhanA aisA na samajheM / zAstra kA jaba ekadezIya abhyAsa hotA hai to dharma ke vizuddha pharamAnoM ke aise mUrkhatApUrNa pariNAma hone kA avivekI puruSoM ke samdhandha meM bahuta bhaya rahatA hai| pratyeka prANI ko putradharma, patidharma, mAvRdharma, mitradharma kA barAbara pAlana karanA aisA zAstrakAra kA khAsa upadeza hai aura aneka sthAnoM para usa para jora de dekara kahA gayA hai / sampUrNa saMsAra para se vAsanA haTa jAya, loka yajJa karane kI vizuddha vRtti hRdaya meM jAgRta ho jAya usa samaya sohajanya sambandha se aura putra dharmAdika dharmoM ke khoTe athavA adhure vicAra se aTaka jAnA sambhava na rahe aura una sambandhiyoM kI mRtyu ho jAne para
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ . viyoga prasaMga se pramANa rahita aura pariNAma rahita zoka na ho isa liye yaha upadeza kiyA gayA hai| pitR dharmAdi kA jaba vizvaprANI dharma ke sAtha sambandha ho taba prathama dharma kA kadAca pAlama karanA par3e to bhI sAmAnya ziSTAcAra pramANe aMtya dharma bhAdaranA ucita hai| isakA zuddha prAzaya yaha hai ki moha meM pha~sa kara pratibaMdhana meM na par3a jAo / isa viSaya meM coyIM ekatva bhAvanA kA vicAra karanA yogya hai / isa bhAvanA kA aura isa zloka kA uddezya lagabhaga ekasA hI hai| - caupAI ke banAnevAlene isa zloka kA artha anya prakAra se kiyA hai, parantu vaha artha mUla ke dekhane se mujhe ThIka ThIka samajha na par3A / caupAIkAra ke kahane kA bhAvArtha yaha jAna par3atA hai ki jisa prakAra vidvAnoM ko tatvajJAna hone se sukha ke liye mAne hue mAtA, pitA, putra, strI Adi meM ve lipta nahIM ho jAte varan niHsambandha raha kara AtmA ko nirlepa rakhate haiM, isI prakAra dhanadhAnyAdi bhI unako lipta karanevAle ( karmabandhana karAnevAle) nahIM hote kAraNa ki una kI dhAraNA hai ki apanA apanA paryAya chor3a kara dravya bhinna bhinna paryAyoM meM kAma meM Ane se. dUsarA rUpa dhAraNa kara letA hai varanA vaha sadA ekasA hI hai // 24.. samatA ko samajhanevAloM kI saMkhyA jAnanti kAmAnikhilAH sasaMjJA, / / artha narAH ke'pi ca ke'pi dharmam // jainaM ca kecid gurudevazuddhaM, . kecit zivaM ke'pi ca ke'pi sAmyam // 25 // , ke'pi sthAne karma iti pAThaH kvacid dRzyate /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ " sarva saMjJAvAle prANI kAma ko jAnate haiM, unameM se kitane hI artha (dhanaprApti) ko jAnate haiM, aura una meM se bhI kaI dharma ko jAnate haiM; unameM se bhI kaI bainadharma ko jAnate haiM aura unameM se bhI bahuta kama zuddha devaguruyukta jainadharma ko jAnate haiM, unameM se bhI bahuta kama prANI moca ko jAnate haiM aura unameM se bhI bahuta kama prANI samatA ko jAnate haiM // 25 // " indravaja. vivecana-saMsArI jIva karma se zrAvRta hone ke kAraNa samatA ke svarUpa ko na to jAnate haiM na usakA Adara hI karate haiN| yaha svarUpa batA kara kartA siddha karatA hai ki samatA ko jAnanevAle tathA Adara karanevAle bahuta kama haiM / patita hone kA mArga sadaiva khulA rahatA hai / anAdi abhyAsa se yaha jIva aise nice jAnevAle rAste para zighra lur3haka jAtA hai| vibhAva dazA ke vazIbhUta hue hue prANI karmasattA ke zrAdhIna hokara viSaya kI mora daur3a jAte haiM, kAraNa ki maithunasaMjJA kA isa jIva ke sAtha anAdikAla se sambandha hai| ___.. dhanavijaya gaNi kahate haiM ki kAma zabda ke uccAraNa se zabda Adi indriyoM ke sarva viSayoM ko samajhanA / ekendriya ke bhI viSaya hote haiM isa sambandha meM yaha vAkya prasiddha hai| paMciMdibho u baulo, narovva svvvisyuvlNbhaa| tahavi na bhannai paMciMdi, protti bajhidiyA bhAvA // __bakula vRkSa pAMcoM indriyoM ke saba viSayoM ko grahaNa kara sakatA hai, ataH bhAva se paMcendriya hai; to bhI bAhya indriyoM kA abhAva hone se usako paMcendriya nahIM kaha sakate / " laukika zAstra meM bhI kahA hai ki:
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAdAhatA pramadayA vikasatyazokA, zokaM jahAti bakulo mdhusiNdhusiktH| prAliMgitaH kurubakaH kurute vikAsamAlokitastilaka utkaliko vibhAti / " azoka vRkSa para jaba strI lAta mAratI hai taba vaha vikasita hotA hai, bakula vRkSa para jaba strI dAru kA phu DAlatI hai taba vaha zoka rahita hojAtA hai, kurubaka vRSa ko jaba strI AliMgana karatI hai taba vaha bhI vikasita hojAtA hai aura tilaka vRkSa ke sAmane jaba strI dekhatI hai taba usake kaliye bhAvI haiM-" isa prakAra zabdAdi viSayoM ko grahaNa karane kI zakti saba prANIyoM meM hotI hai, unameM se kitanI hI ArSa pramANa se aura kitanI hI anubhaka se siddha hai| TIkAkAra kA yaha artha ThIka pratIta hotA hai / tiyaMca meM hama dekheM to sarpa meM krodha, hAthI meM mAna, ziyAla meM mAyA, udara Adi meM lobha Adi bhinna bhinna prakRtiyA~ prabala dikha par3atI haiM, parantu viSayasukha kI icchA to saba prANiyoM meM sAmAnya hotI hai / saMjJA pratyeka prANI meM kitanI hotI hai isakA svarupa batAne ke liye zAstra meM bahuta ullekha kiye gaye haiN| sAmAnyatayA pratyakSa jIva meM cAra saMjJA batAI hai-AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha / ye saba saMjJAe~ anAbhoga se vA Abhoga se saba prANiyoM meM hotI haiN| ye aikendriya meM bhI hotI haiM, jisake sambandha meM bahuta se dRSTAnta diye gaye haiN| isake atirika dasa aura solaha saMjJAe~ haiM / vistAra se jAnane ke abhilASI
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko lokaprakAza grantha dekhanA cAhiye / usameM zrI bhagavatI sUtra, sthAnAMga sUtra Adi ke AdhAra para bahuta uttama prakAra se saMjJA kA svarUpa batAyA hai / vahAM siddha kiyA gayA hai ki saba prANiyoM meM AhArAdi cAroM saMjJAe~ avazya hotI haiM / parigraha saMjJA ke sthAna meM nidrA saMjJA rakhakara anya granthakAra bhI kahate haiM ki "AhAranindrAbhayamaithunAni sAmAnyametatpazubhirnarANAm " isa se jJAta hotA hai ki indriyoM ke viSaya ko saba prANI jAnate haiM, isa viSaya meM kisI ko zikSA dene kI AvazyakatA nahI pdd'tii| sarva saMjhI (jinako saMjJA ho ve) prANiyoM meM se manuSya dhanaprApti kA viSaya acchI taraha se jAnatA hai| dhana dUsarA puruSArtha hai| isakA kSetra vizeSarUpa se manuSya loka meM hI hai| kitane hI tiryaca dhana para caukasI karate haiM, parantu usakI prApti kA viSaya to manuSya meM hI hai| manuSya dhana ke liye aneka prakAra ke kArya karatA hai, aharniza usake milane ke liye prayAsa karatA hai, usake liye dezavideza phiratA hai, nIca (adhama) kI nokarI karatA hai, nAlAyaka puruSoM kI cApalUsI karatA hai aura paise ke liye ho sake utanA prayatna karatA hai / isa prakAra dhanaprApti ke liye yaha jIva aneka prakAra ke nAca nAcatA hai aura aneka veza banAtA hai / bhartRharine isake liye ThIka hI kahA hai ki " tvamAze moghAze kimaparamato nartayasimAm " ' he bhAzA ! tere liye luccoM ke vacana maine sahana kiye, A~suoM ko mana meM dabA kara rakkhA, zUnya mana se bhI ha~sA, aMtaHkaraNa ko maine masosa kara rakkhA aura nIca puruSoM ko maine namaskAra bhI vyaloka-tIsarA sarga zloka 43-463 2 pairAgyazataka Doka vAM
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyaa| he niSphala AzA ! aba tU aura kitane nAca ncaavegii|' dhanaprApti ke liye manuSya kyA kyA karatA hai usakA vizeSa varNana dRSTAnta sahita pAMcaveM adhikAra meM kahA jAyagA / yahA~ para prasaMga yaha hai ki manuSya dhanaprApti kA viSaya jAnatA hai aura isa viSaya meM apavAda kaThinatA se milatA hai| dhanaprApti ke viSaya ko jAnanevAle manuSyoM meM bhI bahuta kama manuSya dharma ko jAnate haiM, bahuta se to akhaMDa pravRti meM athavA pramAda meM hI jIvana vyatIta kara dete haiN| Ayu se bhI do barasa adhika kA kAma ho aise bahuta se prANI hote haiM, jo mazIna ke samAna sabere se bahuta rAtri gaye taka alpamAtra bhI vizrAMma nahIM le sakate aura kitane hI ko baiThe pazcAt uThane taka kA avakAza nahIM milatA / dhanaprApti, usakA rakSaNa, usakA vicAra, mojazoka, vyartha vikathA, indriyoM ke bhogoM Adi meM lama raha kara dharma aisA zabda bhI nahIM jAnate / pAzcAtya vicAroMne AdhyAtmika mArya prajA para bhI apanI pravRti kI lahara bar3e jorase calAI hai, aise samaya meM dharma ke AnanevAloM kA bahuta kama honA svAbhAvika hI hai / aise jIvoM meM se bhI zuddha devaguru ko batAnevAle, dharma ko pahacAnanevAle bahuta hI thor3e hote haiM / anekoM prANI dharma ke nAma para hiMsA karate haiM, dharma ke parde meM DhoMga karate haiM, dharma ke nAma para mAyA karate haiM, dharma ko dhanaprApti kA sAdhana banAte haiM / saMsAra se mukti dilAnevAle, zuddha AtmadazA kA svarUpa batalAnavAle aura mana tathA zarIra ko kaSTadAyaka upAdhiyoM se chur3AnevAle zrI jinezvarapraNIta zuddha dharma kA svarUpa jAnanevAle bahuta kama prANI hote haiM / kitane hI prANiyoM ko jaina dharma prApta ho jAne para bhI unako zuddha
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMhAyaka nahIM milate / ninhavapana, kugurusevA Adi azuddha sahAyakoM kA dRSTAnta hai / zuddha dharma para zraddhA honA bhI bahuta kaThina hai aura pAzcAtya saMskAroM ke kAraNa jar3avAda ko pradhAnya mAnanevAle ke liye to isa jamAne meM zuddha svarUpa prApta karanA aura usako banAye rakhanA bar3A kaThina hai / anekoM prANI zuddha mokSamArga ko nahIM dekha sakate, usake svarUpa ko bhI nahIM jAna sakate, aura vahAM kaisA sukha hai yaha bhI nahIM samajha sakate / strI-putrAdika sivAya aura khAne pIne ke mauja. zoka sivA vahAM kyA AnaMda hotA hogA, aise aihika khyAla meM raha kara anAdi saMsAra meM bhaTakate phirate haiN| ahobhAgya se mokSa kA svarUpa jAnale to bhI bahuta kama prANI samatA ke svarUpa ko jAnate haiM / mokSaprApti kA sAdhana samatA hai, yaha jJAna kA kriyA meM vyavahAra hai, aura yaha svarUpa jAnA jAve taba hI vastutaH sukha kyA hai ? isa kA khyAla hotA hai / isa sampUrNa zloka kA yaha matalaba hai ki yadyapi saMsAra ke sambandha ke svarUpa ko batalA diyA gayA, phira bhI manuSya saMsAra ko duHkhabharI najara se nahIM dekhate / saMsArI jIva to mAno AMkhe banda kara calA hI jAtA hai, jarAsA bhI vicAra nahIM krtaa| isakA vicAra karo ki sukha kyA hai ? saba dUra phira AoM / rAjA ke mahala ko dekho, divAnoM ke ophisoM ko dekho; nyAyAdhizoM kI korToM ko dekho, seThoM ke vaibhava ko dekho, yuropiyanoM tathA pArasiyoM ke saMsAra ko dekho yA bar3e bar3e prasiddha puruSoM ke caritra ko dekho; to tuma ko zighra patA laga jAyagA ki saMsAra kA eka mAla sukha samatA meM hI hai-saMtoSa meM hI hai, vartamAna sthiti ko svakarmajanya mAna kara usako samyag bhAva se vyatIta karane meM aura adhyAtma ramaNatA meM hI hai, bAkI saba
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyartha bhaTakanA hai / isaprakAra svarUpa ko samajhanevAle bahuta kama haiM, parantu isakA samajhanA bahuta Avazyaka hai / / 25 / / sagesambandhiyoM kA sneha svArthI hai; ataH svasvArtha sAdhana meM lIna rahanA samatA kA cothA sAdhana hai / snijhanti tAvaddhi nijA nijeSu, pazyanti yAvannijamarthamebhyaH / imAM bhave'trApi samIkSya zatiM, svArthe na kaH pretyahite yateta // 26 // * " sage sambandhI jaba taka apane sagoM meM kisI bhI prakAra kA apanA svArtha dekhate haiM taba taka hI unapara sneha rakhate haiM; isa bhava meM bhI isa prakAra kI rIti dekha kara parabhava ke hitakArI apane svArtha ke liye kauna yasna nahIM karatA hai 1 " / / 26 / / upajAti. vivecana - avalokana karake bArIkI se dekhanevAle ko mAlUma hogA ki vRddha puruSa ke marane para usake sage sambandhI kahate haiM ki " bhAI ! yaha to bhAgyazAlI ho gayA isa choTI sI bAta se bhI bahuta zikSA milatI hai / aise udgAra nikalane kA kyA kAraNa hai ? vRddha puruSa meM kisI bhI prakAra kA svArtha nahIM rahA thA, vaha kucha bhI khuza hokara nahIM detA thA / strI ko, putra ko vArisa banane meM aura yatheccha upayoga karane meM vaha aneka prakAra se pratibaMdha karatA thA / strI ko, putra ko aura sagoM ko vRddha puruSoM se kisI bhI prakAra ke lAbha hone kI AzA nahIM hotI haiM / isa kAraNa vRddha puruSa kA maranA zubha mAnA jAtA hai / dd
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRddha ke marane para ronA-pITanA nahIM hotA aura hotA hai to kama hotA hai| yaha saMsAra se vairAgya nahIM upajAtA, parantu svArtha kA aMza vizeSarUpa se pragaTa karatA hai / maraNa meM tathA usake liye zoka karane meM bhI svArtha kA bhAga hotA hai yaha eka vicitra hakIkata hai, kAraNa ki bAhya dRSTivAn ko to zoka meM prema kA bhAga najara AtA hai; parantu vastutaH jo vicitra mAsUma hotA hai yaha bAta saca hai / maragI se pIr3ita puruSa ko sage bhI chor3a dete haiN| aneka acche acche sthAnoM meM dekhA gayA hai ki sagA, snehI, putra aura strI bhI graMthika saMnipAta se vyAdhigrasta prANI kI dekhabhAna nahIM karate / maragI kI vyAdhi lagabhaga asAdhya mAnI jAtI hai aura usase pIr3ita prANI kA roga rahita honA kaThina hai| thor3e samaya ke anubhava se manuSyoM kI yaha galata dhAraNA ho gaI hai ki maragI ke pIr3itoM kI dekhabhAla karanevAloM ko bhI maragI kA roga hojAtA hai; (yaha mAnyatA jhUThI honA segakamIzana kI riporTa se pragaTa hai; kevala dekhabhAla karanevAle ko alpa khurAka, anya sthAnameM sonA, hastamukha prakSAlana Adi niyamoM kI bhora vizeSa dhyAna dene kI jarurata hai) aura maragI se pIr3ita puruSa bahuta kama bacate haiN| isase maraMgIvAle meM thor3A sA svArtha hotA hai vaha bhI svajIvana lobha ke svArtha ke sAmane tuccha hojAtA hai / premI kA prema svArthaparAyaNa hI hai, yaha maragIne bahuta acchI taraha se batAdiyA hai| isake atirikta sAmAnya vyavahAra meM bhI hama dekhate haiM ki yauvana ke bIta jAne para strI kA puruSa para yA puruSa kA strI para pUrvavat heta nahIM rahatA hai / ye saba dRSTAnta ninnAnave Take ThIka haiM / matalaba yaha hai ki duniyA kA bahuta bar3A bhAga svArthaparAyaNa hai| prema meM bhI svArtha hai. aura rudana meM bhI svArtha hai|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ maraNa kA zoka kitane aMza taka svArthaprerita hotA hai aura mRtyu se kitanA DaranA tathA usake liye kyA karanA isake viSaya meM yahAM likhanA ucita nahIM mAlUma hotA / isa viSaya kA vizeSa ullekha pAMcaveM dehamamatvamocana adhikAra meM aura vizeSa rucikara jaina zrI dharmaprakAza ke prasiddha 'jIvana saMdhyA' viSaya meM pddh'eN| yahA~ usakA itanA hI sArAMza grahaNa karanA ki duniyA~ meM saba kArye cAhe ve prema ke hoM yA zoka ke kintu saba svArtha ke hote haiN| ata: tujha ko bhI duniyA~ ke pravAha ko nahIM chor3anA cAhiye, kAraNa ki tU bhI abhI taka to duniyA~ kA hI prANI hai, kevala tujhe usakA uddezya badala denA cAhiye / jaba saba saMsAra apane svArtha siddha karane meM lagA huA hai to tUM bhI apanA svArtha siddha karale, parantu terA svArtha kaisA hai ? kyA hai ? isa ko pahale socale ! terA saccA svArtha tuma ko parabhava mAnanda hone aura tere Atmahita hone meM hI hai| kAraNa ki svArtha zabda kA artha hI yahI hai| isa dRSTi se tUM tere svArtha sAdhane kA prayatna karanA / tUM ise jAnane kA prayatna kara ki parabhava kA svArtha kisa prakAra siddha ho sakatA hai / sAmAnyatayA tAtkAlika lAbha kI icchA chor3akara pariNAma meM kisa prakAra hita ho sakatA hai isa ko tUM dekha / pAramArthika rahasya batAnevAle anekoM granthoM meM se kisI eka grantha ko tUM par3ha aura vicAra kara to turanta hI tujhe svArtha kA bhAna ho jAyagA / manonigraha, saMsAra para udAsInatA, gRDhatA kA nAza, satyavyavahAra, dAna, dayA kSamA Adi ke sAtha tUM terA sambandha jor3a de to terA svArtha svataH siddha ho jAyagA / .
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ para-dravya kA sambandha vicAra kara phira svArtha sAdhana meM tatpara honA samatA prApta karane kA cothA upAya hai| yaha cothA upAya thor3e se vicAra karane se bahuta acchI taraha prApta kara sakate haiM kAraNa ki isameM vyavahAra kI dazA mAtra hI badakhane kI AvazyakatA hotI hai / isa sAdhana kI ora vizeSa dhyAna dene kI AvazyakatA hai // 26 // paudgalika padArthoM kI asthiratA-svapna darzana svapneMdrajAlAdiSu yadvadAptai roSazca toSazca mudhA pdaarthaiH| tathA bhave'smin viSayaiH samastai- ". revaM vibhAvyAtmalaye'vadhehi // 27 // " jisa prakAra svama athavA indrajAla Adi ke padArthoM para roSa tathA toSa karanA nyartha hai usI prakAra isa bhava meM prApta huye padArthoM para bhI ( roSa tathA toSa karanA vyartha hai) isaprakAra vicAra karake AtmasamAdhi meM tatpara ho / " // 27 // upajAti bhAvArtha:-svArtha sAdhana ke cothe upAya kI yahAM vizeSa rUpa se puSTi kI jAtI hai / " kusumapura nagara meM eka bhikSuka rahatA thaa| tamAma dina bhaTaka bhaTakAkara jarA jarAsA bhI mikSAna le pAyA / grAma ke bAhara eka vRkSa ke nIce baiThakara anna khAyA aura pAnI piyA / maMda pavara kI suhAvanI lahara se vahAM so gayA / svapna dekhA ki vaha rAjA ho gayA hai, bhoga kI sAmapriye mila gaI haiM, liye mila gaye haiM, donoM tarapha camara sar3a rahe haiM aura
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha koga pidAvalI bola rahe haiN| kaSi, sainya, pradhAnamaMDala Adi sAhita svayaM nagara-bhramaNa ko nIkalatA hai aura kacaharI ke samaya bhaneka sAmanta varga tathA rAjA loga usakA Adara karate haiN| aisI sthiti meM AnaMda mAnate hue usakA svapna samApta ho gayA, bhA~khe khula gaI / dekhatA kyA hai ki na to rAjya hai, na pradhAnamaNDala hai, na kavi hai, na senA hai, na sAmanta loga haiM aura na sundara siMhAsana hI hai| kevala eka tarapha phaTI purAnI gudar3I aura dusarI tarapha avaziSTa bhikSAnna se bharA huA ThIkarA par3A humA hai|" saMsAra kA sukha isa prakAra kA hai| prathama to isameM sukha hI nahIM hai aura kadAca isase sukha bhI kaheM to kitanA sA? aura kaisA ? svapna ke sukha ko mukha kahanA hI prathama to bhUla hai| aura phira vaha bahuta thor3e samaya taka rahanevAlA hai, tathA apanI vAstavika sthiti prApta karAnevAlA aura mAnasika duHkha bar3AnevAlA hai, to phira usameM prAsaki rakhanA nirupayogI hI nahIM varan hAnikAraka bhI hai| bhikhArI ke mukha meM jisa prakAra chucha dama nahIM dikhAI detA usI prakAra isa saMsAra ke mAye hue mukha meM bhI vastutaH kucha dama nahIM hai / isI prakAra apanI icchA ke viparIta yadi koI padArtha prApta hojAya to usake liye bhI roSa karanA vyartha hai, kAraNa ki svayaM vastu kisI bhI prakAra se apanA hita evaM ahita nahIM kara sktii| isake sambandha meM AnevAle mana ko kisa prakAra kA kAr3hA pilAyeM yaha kAma suzoM ke vicArane kA hai, parantu iSTa athavA aniSTa vastu para harSa yA roSa karanA vastusvarUpa kA ajJAna honA pragaTa karatA hai / devatA loga tathA vaisI zaktivAle puruSa kisI na kisI nimitta ko le 12
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara indrajAla batAte haiM / akhaNDa parivrAjaka kA dRSTAnta hamako bhalibhAMti mAlUma honA cAhiye / vastuta: isa meM saccAI kA leza mAtra bhI nahIM hai / " cAra dahADAtuM cAdaroM ghora aMdhero rAta" svapna athavA indrajAla meM dekhe hue padArthoM kI prApti athavA nAza se harSa athavA zoka karanA mithyA hai, usI prakAra saba sAMsArika padArthoM ke bAre meM bhI samajhanA / isa hakIkata ko thor3I aura spaSTatayA samajheM / hama ko jaba koI hamAre anukUla padArtha milatA hai to usa para prIti ho jAtI hai, parantu rAga se jo sukha hotA hai vaha kevala mAnA humA hI hai; vAstavika nahIM / isameM kyA sukha hai ? yaha sukha hai kintu bahuta alpakAla taka rahanevAlA hai| AkhirakAra vAstavika sthiti to avazya prApta hogI hii| paudgalika vastuoM kI aisI rIti hai ki jaba taka eka vastu prApta na ho taba taka to usameM bahuta prema rahatA hai, parantu prApta hone ke pazcAt thor3e se samaya meM hI usapara se mana haTajAtA hai| choTI Ayu meM ghar3I milane kI tathA mele meM jAnepara navIna khilonoM kI jo icchA pAlaka meM dekhI jAtI hai vaisI icchA una vastuoM ke mila jAne ke do cAra divasa bAdaM nahIM dekhI jAtI / isI prakAra anya saba vastuoM ke liye samajha liijiye| unameM Ananda hai hI nahIM aura yadi hai bhI to alpamAtra hai / thor3e samaya taka rahanevAlA hai aura pariNAma meM adhaHpatana karanevAlA hai / isaprakAra vastusthiti hai / saMsAra ke saba padArthoM tathA sambandhoM kA svapna meM dekhe hue padArthoM tathA indranAla ke sAtha honevAlI samAnatA bahuta manana karane yogya hai, camatkArI hai aura vicAra karane para 1 mulasA caritra dekhiye| .
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ saba bAtoM meM saba prakAra se ghaTita hone yogya hai| vastudharma isa prakAra hai, ataH kisI bhI sAMsArika padArtha meM sukha mAnanA athavA indriyoM ke kisI bhI viSaya meM sthiratA mAnanA ayogya hai, bhUla hai aura Ar3e raste dor3anA hai / aba prazna uThatA hai ki to phira kyA karanA ? isa jIva ke muda ke bo sahaja dharma hoM unako prApta kara ke unameM jo lIna ho jAya to parama sukha kI prApti hogI tathA yaha vyartha asthiratA miTa jAyagI, ataH dUsarI vyartha bAtoM ko chor3a kara svaguNa pragaTa karane nimitta Atmalaya karanA hI hamArA kartavya hai / Atmalaya karane nimitta yama aura niyama prabala sAdhana haiM / jaba mana amuka niyamoM se niyaMtrita hokara kabje meM AtA hai taba AtmasthiratA bahuta aMzoM meM prApta hotI jAtI hai aura abhyAsa se yaha bahuta adhika aMza meM prApta hotI jAtI hai sage-snehiyoM ke asthira sambandha aura paudgalika vastu para ke jhUThe prema ko chor3a kara, apanA khuda kA kyA hai isa ke vicArane meM aura isake jJAna hojAne para isake vizeSa vikAza karane ke kArya meM magna rahanA samatA prApta karane kA cothA sAdhana hai / paMDita puruSa isako 'Atmalaya' kA sArtha nAma dete haiM / / 27 // maraNa para vicAra / mamatva kA vAstavika svarUpa. eSa me janayitA jananIyaM, baMdhavaH punarime svajanAzca / dravyametaditi jAtamamatvo, naiva pazyasi kRtAMtavazatvam // 28 // "yaha merA pitA hai, yaha merI mAtA hai, ye mere bhAI haiM
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura ye mere sage-snehI haiM, yaha merA dhana hai-isa prakAra tujhe mamatva ho gayA hai; parantu isIse tUM yama ke vaza meM hogA, isako tUM dekhatA bhI nahIM hai " // 28 // svAgatA bhAvArtha-isa saMsAra ke saba sambandha svapnavat haiM, isa ke dRSTAntarUpa yahA ullekha karate haiM / isa jIva ko strI, kuTumba, putra, sage-sambandhiyoM aura dhana para itanI pragAr3ha mamatA hotI hai ki vaha isa jIva ko bahuta duHkha detI hai, phira bhI yaha jIva nahIM socatA ki isa saMsAra meM duHkha denevAlI mamatA hai varan yaha to isImeM sukha samajhe hue hai| isIliye zAstrakAra mamatA kI madirA ( dAru ) se upamA dete haiM / jisa prakAra madirApAna karanevAle ko sadasadviveka nahIM rahatA, apazabda bola diye jAte haiM, vastutattva kA bhAna nahIM rahatA, vaisI hI sthiti mamatA ke vaza meM huye prANI kI bhI hotI hai / mamatva ke vazIbhUta huye duniyA~ meM anekoM bar3e bar3e bhAgyazAlI haiM, ki jinakA vyavahAra dekheM to mAlUma hogA ki unako kRtyAkRtya kA bhAna nahIM rahatA hai, nahIM karane yogya kArya karate haiM, asthira padArthoM para prema rakhate haiM aura sthira padArthoM ko chor3a dete haiM / moha meM masta huye prANI kaise kaise nAca nAcate haiM yaha dekhane yogya hai, isake liye sampUrNa saMsAra khulA par3A hai| zAstrakAra isa hakIkata kI ora kisa dRSTise dekhate haiM isakA ullekha isa grantha ke dUsare se pAMcaveM adhikAra taka kiyA gayA hai / yaha jIva mere tere kI mamatA meM itanA pAgala hojAtA hai ki usakI dRSTi meM yaha bhI nahIM AtA ki usake sirapara yama kA bar3A bhArI bhaya nAca rahA hai| usakA saba vartana-vyavahAra isa prakAra kA hotA hai ki mAno usako kisI dina maranA hI
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma ho| isa saMsAra meM maranA nizcaya hai| ataH isa viSaya para vicAra karanA bhI ucita hai itanA hI nahIM varan ati Avazyaka hai / maraNaprasaMga meM yahAM itanA hI kahanA ucita hai ki marane kI icchA na rakkhe / kharAba sthiti meM se bacane ke liye-chuTakArA pAne ke liye mRtyu ko na bulAve, kAraNa ki karma bhoge binA chuTakArA nahIM hosakatA aura aise jIvoM ke liye vahAM paraloka meM bhI palaMga nahIM sajAye hue hai / isIprakAra mRtyu se bhI nahIM DaranA cAhiye / grAma meM bimArI phaila rahI ho, putra choTA ho, mI rogaprasta ho, sthiti sAdhAraNa ho Adi kisI bhI kAraNa se mRtyu se nahIM DaranA cAhiye, apitu marane ke liye sadaiva taiyAra rahanA cAhiye / isase sampUrNa jIvana meM bahuta ArAdhanA hogI aura yadi mRtyu kA vicAra sAmane rahegA to kartavyapAlana ke sAtha sAva sAMsArika kAryoM meM bhI eka prakAra kI muTuMtA pAjAyagI, jisase bhavAntara meM vikAsa ke niyamAnusAra isa jIva ke karmaSaya meM vRddhi hote hote karma ke AtyaMtika nAza kA honA sambhava hogA aura anta meM nAza bhI hojAyagA / isa sthiti ke prApta karane ke sthAna meM yaha jIva to mamatva ke vazIbhUta hokara aise aise kArya karatA hai ki dekhanevAle ko bhI ha~sI AjAtI hai / yaha saba prakAra ke sambandhoM kI asthiratA kA varNana humA / mRtyu viSaya para adhika vicAra karane se jAna par3atA hai ki yadi yaha manuSya ke zira para na nAcatI ho to usakA pratyeka kArya atyanta kameratApUrNa ho / mRtyu ke zira para nAcane kA mAna hone para bhI yaha jIva kaI bAra mAna Adi ke aMhakAra meM masta 1 ina sabako aura vistArapUrvaka dekhane kI abhilASA ho to jIva samyA kA lekha dekheM / noTa 1 zloka 26
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ hokara kaSAyoM kA zikAra bana jAtA hai to phira yadi mRtyu kA Dara na hone para to yaha jIva bhUmi para bhI paira na rakkhe to koI Azcarya kI bAta nahIM hai / ataH marate samaya koI padArtha saMga nahIM AtA isa vicAra ko nirantara dRSTi samIpa rakhanA ucita hai| isameM bhI dInatA na batAve parantu dRr3hatApUrvaka ekatva bhAva rakhe / zAsakAra isa nimitta aneka prakAra ke upadeza karate haiN| eka sthAna para kahate haiM ki:cetoharA yuvatayaH svajano'nukUlA, sAMdhavAH praNayagarbhAgarazca bhRtyaaH| balUgaMtidantinivahAstaralAsturaMgAra, saMmIlane nayanayorna hi kiMcidasti // ' cittako AkarSaNa karanevAlI sundara yuvatiyA~, anukUla sage-sambandhI, pratiSThita bhAI, sabhyatApUrvaka bolanevAle sevaka, hAthiyoM kA samUha aura capala ghor3eM Adi saba hoM; parantu A~khoM ke banda ho jAne para ye saba adRzya ho jAte haiN|' vyavahAra meM bhI kahA jAtA hai ki: jenI phuke parvata phATe, Abha u~DalamA bhrtaa| jenI cAle dharaNI dhUje, te nara dIThA maratA // / aisI sthiti hai, ataH mRtyu ko sadaiva dRSTi samIpa rakha kara usake svAgata ke liye hara samaya taiyAra rahanA cAhiye / kitane hI bar3e bar3e cakravartI rAjAloga cha khaNDa pRthvI, hajAroM rAniyoM tathA asIma Rddhi ko yahIM chor3a gaye, unake sAtha meM koI nahIM gayA, kucha bhI nahIM gayA, yaha bAta koI naI nahIM hai| apitu mAtA-pitA, strI-putra Adi kA prema bhI jabataka svArtha rahatA
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai tabataka hI acchA lagatA hai| acchA lagane se yaha prayojana hai ki vastutaH vaha hai hI nahIM / eka zeTha ke lar3ake ko usake kuTumba se bahuta prema thaa| usakI parIkSA karane ke liye usake mitroMne use apanA zvAsa roka kara mRtyaprAyaH bana jAne kA bahAnA karane ko kahA~ / tadanusAra jaba seTha kA putra asahya ( kRtrima ) peTa kI vedanA kI asAdhya vyAdhi se khATa para par3A huA rudana karane lagA taba mitroM meM se eka ne dhanvaMtarI vaidya kA rUpa banAkara usa seTha ke lar3ake ke zira para se pAnI utAra kara kahA ki isa pAnI meM isa rogI kA saba roga samA gayA hai, so aba jo vyakti isa pAnI ko pIyegA vaha usa roga se prasta ho jAyagA aura yaha rogI svastha ho jAyagA / to usakI navayauvanA strI, atula prema batAnevAlI mAtA, karor3oM kI sampativAlA pitA, araboM kA vArIsa honevAlA putra, tathA anya AzritagaNa Adi saba khisaka gaye aura kisIne usa pAnI ko pIne kA sAhasa nahIM kiyA / koI pAnI pIve aisA vicAra karanA hI bhUla hai kyoMki premabandhana svArtha kI DorI se hI bandhA humA hai / svArtha kI DorI ke TUTa jAne para kisI prakAra kA sambandha nahIM rahatA aura " nikAlo nikAlo " yahI AvAja cAroM ora uThAI jAtI hai / sambandha ke isaprakAra ke svarUpa ko jAnate hue bhI prANI kartavyavimukha hokara kyoM saMsArabandhana meM pha~sa jAte haiM isakA khulAsA jJAnI mahArAja isaprakAra karate haiN| isameM anAdi mithyAtva-vastusvarUpa kI majJAnatA sivAya anya koI bhI kAraNa nahIM hai, ataH svapna athavA indrajAlavat saMsAra sambandha meM garta na hokara mAtmatattva kyA hai ? isa ko samajhanA aura samatA prApta karanA hI mukhya kartavya hai aura isIse isakI siddhi hotI hai / / 28 / /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ biSaya para moha - usa kA saccA digdarzana- samatAprApti kA upadeza. no dhanaiH parijanaiH svajanairvA, daivataiH paricitairapi maMtraH / rakSyate khalu kospi kRtAMtAno, vibhAvayasi mUr3ha kimevam 1 // 29 // tairbhave'pi yadaho sukhamicchraM - stasya sAdhanatayA pratibhAtaiH / muhyAsa pratikalaM viSayeSu, prItimeSi na tu sAmyasatattve // 30 // arthato yugmam. " dhana, sage-sambandhI, naukara-cAkara, devatA athavA paricita maMtra, koI bhI yama (mRtyu) se rakSA nahIM kara sakatA / he alpajJa prANI ! tUM aisA vicAra kyoM nahIM karatA ? sukha milane ke sAdhanarUpa pratIta honevAle ( dhana, sagA, nokara Adi ) meM he bar3e saMsAra meM sukha milane kI icchA rakhanevAle bhAI ! tUM pratyeka kSaNa viSayoM meM garta hotA jAtA hai, parantu samatArUpa sacce rahasya meM prIti nahIM rakhatA hai" / / 29-30 / / svAgatAvRtta. bhAvArtha - yaha Upara likhA gayA hai ki yaha prANI mamatva ke vazIbhUta hokara mRtyu ke bhaya ko bhUla jAtA hai| isa hakIkata ko aura dRr3ha karane nimitta karttA kahatA, ki tere pAsa cAhe 1 daivatairiti vA pAThaH /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ jitanI sampatti kyoM na ho, parantu phira bhI mRtyu kA bhaya dUra nahIM ho sakatA / paisA duniyA~ kI anekoM vastuoM ko kharIda sakatA hai parantu isa se yamadeva nahIM kharIdA jA sakatA hai| tere pAsa cAhe jitane sage athavA sevaka kyoM na hoM parantu ye bhI tujhe mRtyu se nahIM bacA sakate / seTha kA putraM bacAyA jA sakatA thA usako bhI nahIM bacAyA to phira mRtyu se bacAne kI to unameM zakti hI nahIM hai aura aisA vicAra karane kA unako avakAza hI kahA~ hai ? itanA hI nahIM lekina kadAca devatA bhI tere AdhIna hojAveM to ve bhI terA rakSaNa karane se asamartha haiM, kAraNa ki ve svayaM hI mRtyu ke vazIbhUta haiM aura tere AdhIna cAhe kitI hI maMtrazakti kyoM na ho kintu phira bhI eka miniTa bhara bhI kama yA jyAdaha nahIM ho sakatA / ananta vIryavAle zrImanmahAvIra paramAtmAse mahA upakAra hone kI sambhAvanA thI lekina ve bhI mRtyu ke dore ko eka kSaNa ke liye bhI nahIM roka sake aura binA kisI prakAra kI zaMkA ke spaSTa zabdoM meM batalA gaye haiM ki isa kArya ke karane meM : mRtyu ke nirdhArita samaya ko badalanemeM ; koI bhI samartha nahIM hai / isa prakAra kI vastusthiti hai isako jAnate hue bhI tUM unhIM dhana, sage Adi ko sukha ke sAdhana samajhatA hai / isa saMsArameM sukha hai hI nahIM; isa meM se sukha milane kI jo icchA rakhatA hai yaha terI pahalI bhUla hai, dUsarI bhUla isI pahalI bhUla kA pariNAmasvarUpa hai, aura vaha yaha hai ki dhana, sage, svajana Adi mukha ke sAdhana mAne jAte haiN| ina donoM bhUloM ke pariNAmasvarUpa 1 28 ve zloka ke zivecana ko dekhiye /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayoM para prema hotA hai aura indriyoM ke viSayoM para prema hone se caurAsI lAkha phere phiranA prArambha ho jAtA hai| ataH he bhAI ! tUM vastusvarUpa samajha aura yaha dhyAna meM lA ki yaha terI zuddha dazA nahIM hai / ina viSayoM ko prema karatA hai, parantu Upara batAyenusAra ye to indrajAla ke samAna asthira haiN| ina se prema kara ke saMsArabhramaNa karanA tere jaise samajhadAra ko ucita nahIM hai / samatA se prIti kyoM nahIM karatA? saba vastuoM kA sAra samatA hai, isa ko dhAraNa karanevAle anekoM jIva saba prakAra ke duHkhoM se mukta ho gaye haiN| isake sambandhameM Ane para terI sthiti avazya palaTa jAyagI; ataH anya vyartha bAtoM ko chor3a kara tere svArthasAdhana meM tatpara ho / svArthasAdhana kA prathama aMga saba jIvoM para-saba vastuoM para samabhAva rakhanA, kaSAyoM kA tyAga karanA, viSaya se dUra rahanA aura AtmapariNati jAgrata karanA hai| sArAMza meM kahA jAya to yahI samatA prApta karanA kahalAtA hai // 29-30 // kaSAya kA saccA svarUpa-usa ke tyAgane kA upadeza. kiM kaSAyakaluSaM kuruSe svaM, keSu cinnanu mano'ridhiyAtman / te'pi te hi janakAdirUpai riSTatAM dadhuranaMtabhaveSu // 31 // " he bhAtman ! kitane hI prANiyoM ke sAtha zatrutA rakha kara tUM apane manako kyoM kaSAyoM se malIna karatA hai ? (kAraNa ki) ve tere mAtApitA mAdi ke rUpa meM ananta bhavoM taka terI prIti ke bhAjana raha cuke haiM " // 31 // svAgatA.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha:-kisI para krodha karanA bar3A kaThina hai / isa ke karate samaya cahare ko lAlapIlA karanA par3atA hai tathA mana ko apane adhikAra se bAhara karanA par3atA hai| krodha karanA Asmika zuddha dazA nahIM hai yaha Upara se jAnA jAtA hai, kAraNa ki isa meM svabhAvikatA kI kamI hai / taba aisI kRtrima dazA dhAraNa karane meM kyA lAbha hai ? aisI dazA kyoM dhAraNa karanA ? isake viparIta kSamA dhAraNa karane meM kisI bhI prakAra kI mahanata nahIM karanI par3atI, kisI bhI prakAra kI taiyArI nahIM karanI par3atI aura koI vicAra bhI nahIM karanA par3atA / vaha Atmika zuddha dazA honese usa para vicAra karanevAle ko vaha sahaja meM hI prApya hai athavA apekSA ko barAbara dhyAna meM rakhakara bolA jAve to vaha prApta hI hai| yaha apekSA vacana batAtA hai ki saMsAra mArga sarala nahIM hai lekina modhamArga sarala hai / aise Ter3he bA~ke kaSAyamArga ko tUM kyoM grahaNa karatA hai ? tUM eka aura vicAra kare to tUjhe mAlUma hogA ki kaSAya karanA anucita hai / jinapara tUM kaSAya karatA hai ve hI tere mAtA-pitA ke rUpa meM anekoM bAra tere prItipAtra raha cuke haiN| eka bhI bAra jo prItipAtra raha cukA hai usa para kaSAya karanA yaha sujJoM kA kArya kadApi nahIM hai / kaSAya para-vastu hai, paudgalika hai, pudgalajanya hai, saMsAra meM bhaTakAnevAlA hai, darzanamAtra se hI duHkha denevAlI vastuoM meM isakI ginatI hai, isake sevana se thor3AsA bhI svArthasAdhana siddha nahIM hotA, ulTA saMsAra vistRta hotA hai / ataH saMsAra se sambandha tor3ane ke abhilASI jIvoM kA kaSAya ke sambandha meM na AnA hI adhika uttama hai| kaSAya ke sambandha kA vizeSa vivecana sAtaveM adhikAra meM kiyA jAyagA;
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 yahAM kaSAya samatA kA pUrA pUrA bandhana karanevAlA hai, samatA kA virodhI hai aura jisa para kaSAya kiyA jAtA hai ve bhI nyAyadRSTi se kaSAya ke pAtra nahIM haiM itanA hI batAtA hai / verA sAdhana jo virodhI hogA to merA pratyeka kArya vinnapUrNa hogA aura anta meM bhI sAdhya kI siddhi nahIM hogI / mokSa aura kaSAya meM zatrutA honA anubhavI puruSa siddha kara gaye haiM; aba tujhe yogya vicAra karanA cAhiye // 31 // zoka kA saccA svarUpa-usake tyAga karane kA upadeza. yAMzca zocasi gatAH kimime me, __ snehalA iti dhiyA vidhurAtman / tairbhaveSu nihatastvamanaMte bveva tepi nihatA bhavatA ca // 32 // " ye mere snehI kyoM ( mara ) gaye ! ! isa prakAra kI buddhi se vyAkula hokara jinake liye tUM zoka karatA hai unhIM dvArA tUM kaIbAra satAyA gayA hai aura ve bhI tujhase kaIvAra satAye gaye haiM " // 32 // svAgatA. . bhAvArtha-Upara ke zloka meM jo bAta kahI gaI hai usI kA yahA~ dUsare zabdoM meM varNana kiyA jAtA hai| jisa prakAra kisI bhI jIva para kaSAya karanA ucita nahIM hai usI prakAra kisI ke maraNa-viyogAdi prasaMga para bhI usake liye zoka karanA anucita hai / sagesnehI arthAt putra, mAtA, pitA, strI Adi ke marane para zoka karane se Asmika guNa
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI hAni hotI hai; * kAraNa ki zoka roga kA mUla hai aura saMsAra ko vistRta karanevAle do malloM meM se rAga eka hai| ninake maraNa ke liye zoka kiyA jAtA hai unhoMne hI isa jIva ko aneka bAra ananta bhavabhramaNa meM mArA hai aura isane bhI unakoM kaI bAra mArA hai aura aisA hI phira bhI honevAlI hai to phira kisa ke liye ronA ? vAstava meM to jo samaya pramAda meM vyatIta huA ho aura jitanA bhAtmahita na sAdhA gayA ho usake liye apane Apa para pazcAtApa karanA athavA niSphala kAla nirgamana aura pramAda ke liye zoka karanA ucita hai / aisI jAgRta dazA vyavahAra ke pratyeka kArya meM rakhane kI Teva par3egI aura sAdhyadRSTi nirantara lakSya meM rahegI taba hI atyanta Ananda kI prApti ho sakegI / usa samaya kevala mAnasika Ananda hone sivAya zoka kA sthAna hI na rahegA, kAraNa ki usa samaya zoka kA mUla kyA hai aura vaha kaisA hai usakA saccA saccA bhAna ho jAtA hai / / hakIkata isaprakAra hai to phira rivAja ke liye baiThanA, jhUThA zoka pragaTa karanA, mana meM dukha ho yA na ho to bhI dikhAnemAtra ko ro-pITa kara dUsaroM ko dhokhA denA, aihika svArtha sAdhane kI buddhi ke mArga meM ror3A aTakAnA mahAniMdya karma hai, asatya vyavahAra hai aura kelavaNI kI anupasthiti pragaTa karane. vAlA tathA bAhya ADambara kA vicitra darzana hai / yaha daMga dharmaviruddha hai. kAraNa ki isa meM mAyAmizrita zoka kA AvirbhAva hai aura zuddha vyavahAra ke svarUpa kI samajhanevAle dharmiSTa gRhastha 6 rAga-dveSa-moha ke putra aura bar3e sainika / ..
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 bhI isa meM kama bhAga lete haiM / striyoM ko nirlajjapana se na ronedhone ke liye vizeSarUpa se upadeza kiyA jAtA hai aura usa samaya para bolejAne yogya vAkyoM ke niyamita pATha kaNThAgraha karane kA Adeza kiyA jAtA hai| Arya saMsAra ke adhaHpatana kA yaha bhI eka saccA digdarzana hai| isa samaya meM kelavaNI kI bahuta kamI honA pragaTa hotA hai aura dhArmika dRSTi se to yaha rivAja nitAnta nirmUla, moha kA khela aura nUtana nATaka batAtA hai| antaHkaraNa se honevAle mohajanya sacce zoka ko pragaTa karane se bhI jaba zAstrakAra manA karate haiM to phira yaha dhAMdhalIvAlA jhUThA vyavahAra to kisa prakAra kartavyarUpa mAnA jA sakatA hai ? apanI zArIrika sthiti kA vicAra na kara isa jaMgalI rivAja meM pravRta hone se kucha lAbha nahIM hai, viveka nahIM hai aura vicAra nahIM hai, ataH sujhaM striyoM ko lokanindA kA bhatha chor3akara aise vyavahAra se dUra rahanA yogya hai / nindA karane vAle hajAroM varSa taka jIvita nahIM raha sakate aura jisakI ve niMdA karate haiM usakI Atmika hAni meM ve kiJcitmAtra bhI bhAga nahIM baTA sakate / isaliye sannAriyoM tathA satpuruSoM ko haraprakAra ke zoka kA tyAga karanA aura vizeSarUpa se kRtrima Dhoga ko to zighrAti zighra chor3adenA hI ucita hai // 32 // mohatyAga-samatA meM praveza. . trAtuM na zakyA bhavaduHkhato ye, - tvayA na ye tvAmapi pAtumIzAH / mamatvameteSu dadhanmuMdhAtman, pade pade kiM zucameSi mUr3ha ! // 33 //
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 - "jina snehiyoM ko tUM bhavaduHkha se bacAne meM azakta hai aura jo tujhe bacAne meM asamartha hai unapara jhuThA moha rakha kara he mUr3ha bhAtman ! tUM paga paga para kyoM zoka kA anubhava karatA hai ?" // 33 // upajAti. bhAvArtha:-jisake yahAM hararoja vastra, alaMkAra aura bhojanAdika kI peTiyeM utaratI thI vaise zAlibhadra ko bhI jaba mAlUma huA ki usake zirapara aba bhI aura zreNikanAmaka rAjA rAjya karatA hai to saMsAra se vairAgya prApta kara hararoja eka eka strIkA tyAga karane lagA / usako bhAna hogayA ki yahA~ jo sukha jAna par3atA hai vaha jhUThA hai, vAstavika sukha yaha nahIM hai ataH aisI sthiti prApta karanA cAhiye ki jahA~ apane para kisI kI sattA na rahe / jisako zreNika rAjA kI godI meM baiThane ke parizrama mAtra se bhI vairAgya hogayA aura jo saceta hokara cAritra ke viSama mArga para calane kA vicAra karatA hai yaha bAta bahuta mamana karane yogya hai / usase bhI vizeSa saceta honevAle dhanAne snAna karate hue jaba apanI strI (zAlibhadra kI bahina ). subhadrA ke netra meM se uSNa azru nikala kara usake zarIrapara par3ate hue dekhA to usane usake zoka kA kAraNa pUchA aura jaba subhadrAne zAlibhadra ke hararoja eka eka strItyAga karane kI ghaTanA kA varNana kiyA aura kahA~ ki aisA karate hue usako Aja sattara dina ho gaye hai to dhannA ha~sa par3A aura bolA ki "saMsAra asAra hai aisA jAnane ke pazcAt yadi triyoM kA tyAga kiyA to eka eka kA kyoM kiyA ? chor3anA to saba eka sAtha chor3a denA caahiye|" isapara Azcarya pragaTa karate hue subhadrAne yaha marmayukta vAkya kahA ki " he svAmI ! kahanA bahuta sarala hai / duniyA~ ke kAmoM para
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. . . TIkA karanevAle to bahuta mila jAte haiM, parantu khuda para A banane para bahudhA bahuta se bhaga jAte haiM / " dhannA camaka uThA aura bolA " le ! maine to ina saboM ko chor3a diyA hai !" aisA kaha kara vaha zighra uTha khar3A huA aura zAlibhadra ke samIpa jA kara bolA ki tUM kAyarapana kyoM karatA hai ? isa saMsAra meM apanA koI nahIM hai, ata: calo hama zrIvIra paramAtmA ke pAsa cleN| taba una donoMne prabhU ke pAsa jA kara cAritra grahaNa kiyaa| . anAthI munine bhI dAhajvara hote samaya batalAyA thA ki " hamArA koI nahIM hai / jinake liye yaha jIva prANa nauchAvara karane ko udyata hai, jinake liye saMsAratyAga karate samaya isa jIva ko aneka saMkalpa-vikalpa hote haiM, unakA saba kA sneha amuka niyamita hada taka hI hotA hai " aise vicAra se apane sacce mArga kA bhAna kyoM nahIM hotA ? parantu vastusthiti aisI hai ki sUta ke dhAge ko tor3ate samaya bhI isa jIva ko kabhI kabhI baDI kaThinAI hotI hai / isakA kAraNa bhI spaSTa hI hai / bAhyadRSTi se to ye sUta ke dhAge dikha par3ate haiM parantu vAstava meM to ye moharAja ke baTe hue moTe dhAge haiM aura usako tor3ane jitanA AtmavIrya rakhanevAle hI isa saMsArayAtrA ko saphala karate haiN| dUsare jIva bhI AyuSya ke pramANa se to jIvita hI haiM, parantu jo mohagranthI kA cheda karate haiM unakA pherA to saphala hai varanA bAkI saboMkA pherA niSphala hotA hai ! isa jIva ko vAstavika duHkha to janma-maraNa kA hI hai / isa duHkha se chur3Ane meM jo sarvadA asamartha haiM. unake liye aneka prakAra ke kaSTa mela kara dhanopArjana karanA, unake mAne hue prasaMga para zoka karanA, unake mAne hue vyavahAra para apanI icchA ke viparita
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI kArya karanA aura bhavaduHkha miTAnevAle kI saMgatI karane kI bhabhilASA ho usa samaya ve aneka prakAra kI antarAya deM unako bhI jaise taise sahana karanA nitAnta anucita hai| saMsAra meM to aSADhIbhUti, naMdiSeNa aura ArdrakumAra jaise prANI bhI hote haiM, jo saMsAra meM phaMse hue hone para bhI samaya ke upasthita hone para saMsAra ko mokSasAdhana batalAkara tathA usako jIta kara apane vazIbhUta kara lete haiM, aura gajasukumAla, nemanAthajI tathA skaMdakAcArya jaise prANI bhI hote haiM jo saMsAra se Dara kara usake sambandha meM bhI nahIM Ate haiM / ina donoM prakAra ke prANiyoM ne saMsAra kA vAstavika svarUpa dekha liyA hai, ina donoM meM se kaunasA varga AdaraNIya hai, yaha vicAranA apane saMyoga aura manobala para nirbhara hai, parantu eka bAta to donoM vargoM meM se sAmAnyatayA anukaraNIya hai aura vaha yaha hai ki saMsAra kA sambandha tyAjya hai, saMbandhiyoM ke nimitta bhavaduHkha meM bhaTakate rahanA moha kA khela tathA vAstavika vastusvarUpa kA ajJAna hai / saMyama prApta karane kI zakti na ho tathA icchA na hotI ho usako use prApta karane kI abhilASA rakhanI cAhiye aura " zrAddhajIvana " meM bhI satya vyavahArayuta anukaraNIya dezacAritra ko dhAraNa karanA cAhiye / bhAzritoM ke mAne hue zreya ke liye nahIM ananta bhava taka mahAduHkha denevAle vyavahAra kA AcaraNa karanA cAhiye / svArthasAdhana meM rakta rahane ke upadeza ko puSTa karate hue binA kAraNa usameM lipta nahIM rahane kA yahAM upadeza kiyA gayA hai / yaha samatAprApti kA cothA sAdhana hai // 33 //
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 samatAdvAra kA upasaMhAra / rAgadveSa ke tyAga kA upadeza. 1 sacetanAH pudgala piMDa jIvA, arthAH pare cANumayA dvaye'pi / dadhatyanaMtAn pariNAmabhAvAMstatteSu kastvarhati rAgaroSau // 34 // 66 pudgala piMDa aura adhiSThita jIva- saceta padArtha haiM aura paramANumaya artha (paisA) Adi aceta padArtha haiM / ina donoM prakAra ke padArthoM meM aneka prakAra ke paryAya bhAvapalaTabhAva Ate rahate haiM, isase unapara rAga-dveSa karane ke yogya kauna hai ? || 34 // upajAti " " ', vivecana - trI, putra, sage sambandhiyoM Adi saba manujyoM ke samAna popaTa aura kauA, sarpa aura nevalA, magaramaccha aura soneke paMkhavAlA maccha, bicchu aura tIr3a, kIr3I aura makkhI, zaMkha aura jalA Adi saboM ke zarIra pudgala ke bane hue hote haiM / eka hI khAna meM se nikalane ke bAda sonA, cAMdI, lohA Adi ke samAna ghara kA saba sundara pharanIcara aceta hai jIva rahita pudgala hai | ina saba saceta aura aceta padArthoM se bArambAra paryAyabhAva Ate rahate haiM / jIva bAraMbAra devapana, manuSyapana, tiryacapana aura nArakIpana Adi ko prApta hotA rahatA hai jisake isa svabhAva kA isa adhikAra ke do-cAra sthAna meM prasaMgavaza rUpAntara se varNana hocukA hai / kisI samaya vaha prabhAda utpanna karanevAlA rUpa dhAraNa karatA 1
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 hai aura kisI samaya vaha mahA niMdya kurUpa dhAraNa karatA hai| isIprakAra acetana padArtha bhI acche aura bure rUpa dhAraNa karate haiM / isakA sundara dRSTAnta subuddhi nAmaka pradhAna se khAI ke jala se banAye hue nirmala ratna meM milatA hai| ___ eka dina eka rAjA aura usakA subuddhi nAmaka pradhAna eka atyanta dugaMdhita khAI ke samIpa hokara nikale / rAjA ko yaha durgadhita khAI acchI nahIM lagI, ataH usane usakI ora se mu~ha phirAyA tathA pradhAna se isake viSaya meM vArtAlApa bhI kiyaa| pradhAnane uttara diyA ki he mahArAja ! pudgala kA svabhAva hI sugaMdhI tathA dugaMdhI dene kA hai, kAraNa ki pratyeka pramANu meM do meM se eka meM gaMdha huA hI karatI hai| rAjA ko yaha bAta pasanda nahIM AI kintu usa samaya donoM cupa ho gaye / isake pazcAt pradhAnane usa khAI meM se kucha pAnI bharA maMgavAyA aura usa pAnI ko zuddha krvaayaa| phira usameM katakacUrNAdi DAlakara usako durgadhI rahita banAyA aura kapUrapramukha se usameM sugaMdhI paidA kii| phira kisI samaya jaba rAjAne usa pAnI ko pIte hue usakI bar3I prazaMsA kI to pradhAnane usakI saba hakIkata nivedana kI / isaprakAra rAjA ko pudgala ke vicitra dharmakI pratIti huii| jina padArthoM para hama prIti kareM ve padArtha jo sadaiva ekasI sthiti meM rahanevAle hoM to ve padArtha avazya prIti karane yogya haiM / ghara kA suramya pharanIcara adRza hojAyagA, naSTa hojAyagA, TUTa jAyagA, sundara zarIra miTTI meM mIla jAyagA, usake andara rahanevAlA AtmA bhI paryAya se aneka bhAvoM ko prApta hogA; taba phira usameM prema kisa prakAra karanA ? kisa para karanA kyoM
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanA ? kareM bhI to usase kyA lAbha ? isaprakAra bArambAra badalanevAle aceta tathA saceta padArthopara prema karanA apanI zAna ke viruddha hai aura nahIM karane yogya hai| isake liye zrI umAsvAti mahArAja bhI prazamarati prakaraNa meM likhate haiM ki: tAnevArthAn dviSatastAnevArthAn pralIyamAnasya / nizcayato'syAniSTaM na vidyate kiMcidiSTaM vA / / __ 'eka hI viSayoM para dveSa karanevAle jIva jaba pariNAmAMtara meM unhIM viSayoM se AnaMdita hote haiM to unhI padArthoM meM tallIna ho jAte haiM, ataH vAstava meM isa jIva ke liye koI bhI padArtha iSTa evaM aniSTa nahIM hai' yaha choTAsA padya bhI atyanta arthagAMbhIryapUrNa hone se vicArane yogya hai| isIprakAra kisI bhI jIva yA ajIva para rAga-dveSa karanA ayogya hai| yadi isapara vizvAsa rakhakara caleM to aneka prakAra ke khaTapaToM kA anta AjAnA sambhava hai| isIkAraNa 'vItarAga' ko deva mAnA jAtA hai / vastu para ke rAga ko kama karane nimitta svAbhAvikatayA saba vastu para samabhAva rakhane kI AvazyakatA hotI hai ataH samabhAva prApta karanA saba kA sAdhyabindu hai | samatA adhikAra ke upasaMhAra karate hue svArthasAdhana ke liye jo yaha zreSTha upAya batAyA gayA hai so bahuta manana karane yogya hai / isa saMsArameM vAstavika bhaTakAnevAle * rAga-dveSa ' hI haiM / ve donoM mohajanya athavA moha hI haiM, kAraNa ki rAga-dveSa karate samaya viveka kA nAza hojAtA hai aura citta samatA rahita hojAtA hai / moha ko anekabAra madirA se upamA dI gaI hai kyoM 1 prazamarati zloka 52 vAM.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 ki viveka nAza karanA moha kA prathama kartavya hai| rAga-dveSa ke nA hoAne para koI kAraNa nahIM hotA aisA nahIM hai kintu pratyeka kArya ke karane meM jo kharAbI thI vaha dUra hojAtI hai, saralabhAva bAjAve haiM aura kartavya vartavya kA ThIka 2 bhAna hojAvA hai| ataH itanA to avazya karanA ki kisI bhI padArtha para pragAr3ha rAga na rakale aura kisI ke sAtha vaira bhI na kareM, kAraNa ki vastusvarUpa ko dekha lenepara cAhe vaha jIva ho yA majIva, koI bhI rAga-deSa ke yogya nahIM hai, isa meM bhI aceta padArtha para rAga-dveSa karanA to ajJAnatA pragaTa karatA hai, kAraNa ki aisA karate samaya apanA tathA usa vastu ke svarUpa kA bhAna nahIM rahatA / saba vastumoM meM parivartanapana hone se vastuta: koI vastu iSTa yA aniSTa nahIM ho sakatI to phira una para rAgadveSa karanA vyartha hai // 34 // yahAM prathama samatA adhikAra kI samApti hotI hai / sampUrNa grantha kA sAra isa adhikArameM hai / sampUrNa grantha meM aneka prayAsadvArA jisa ko prApta karane kA upadeza kiyA gayA hai usakI dhvanI kA ena kena prakAreNa samatA prApti meM samAveza hojAtA hai / mamatvatyAga, cittadamana, kaSAyatyAga, zubhavRti Adi saba kA sAdhyavindu samatA hai aura samatA kA parama sAdhyabindu akSayapada ( mokSa ) hai; ataH sampUrNa anya ke bIja. rUpa aura sAdhyasUcaka isa adhikAra kI jisa prakAra karttAne * mukhyatA mAnI hai usI prakAra usakA pUrA dhyAna rakhakara usake vivecana karane tathA usako bAra 2 ghumA-phirA kara ekasA banAne kA lakSya rakhA gayA hai| sAmAnyatayA maMgalAcaraNa kara ke samatA kitanI utkRSTa vastu hai yaha granthakartA aba hamako batalAtA hai|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 isake yogya kauna hai Adi spaSTatayA batalA kara apane aMtarcakSu usakI ora AkarSita kara ke anta meM samatA kI vAstavika sthiti batAtA hai / samatA kA sAmAnyatayA yaha hI artha hotA hai ki cAhe jitane anukUla evaM pratikUla saMyoga kyoM na prApta hoM to bhI mana ko vicalita na kareM evaM ekasA rakheM / aizvarya se AnaMda aura vipatti se zoka na pragaTa kareM / cAhe jitane sukha denevAle saMyoga kyoM na upasthita ho jAveM kintu phira bhI unase mohita hokara saMsArameM lipta na ho jAveM aura cAhe jitanI glAni utpanna karanevAle saMyoga kyoM na upasthita ho jAya kintu phira bhI unase asthira manavAle na baneM / isaprakAra kI manakI ekasI sthiti ko ' samatA' kahate haiM / isa sthiti ko prApta karane se bhavaduHkha miTajAte haiM, lekina isake liye pratyeka padArtha ko sUkSma dRSTi se avalokana kara ke usakA aura apanoM vAstavika sambandha kisa prakAra kA hai isakA barAbara vicAra karalenA Avazyaka hai / isaprakAra avalokana karane mAtra se hI vastu kA vAstavika svarUpa jAnA jAsakatA hai| ___ yahA~ eka bAta aura vizeSatayA dhyAna meM rakhane kI hai ki cAhe jitanI sUkSma mAlUma honevAlI bAbata meM bhI parIkSA kiye binA koI kArya na kreN| vyavahAra ke choTe se choTe viSaya para bhI dRSTi rakhakara usakI yogya kimata lgaaveN| yadi usakI parIkSA meM bhUla kI jAve, usakI adhika yA kama kimata lagAI jAve, athavA usakI avahelanA kI jAve, choTA samajha kara usa ko chor3a diyA jAve. athavA usakI upekSA kI jAve to vaha sUkSma bAbata bhI apane para usakA sAmrAjya sthApita kara letI hai | Smiles nAmaka aMgreja lekhaka apane * The
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ Character ' nAmaka grantha meM likhatA hai ki, " Never give way to what is little or by that very little, howev. er small it may be, you will be practically governed. " aura yaha satya bhI hai / prArambha meM sAdhAraNa jAna par3anevAle afIma Adi vyasana kI usa samaya avalehanA karake upekSA kI gaI ho to phira dhIre dhIre vaha sampUrNa zarIrapara adhikAra jamA kara manuSya para apanA apratihata svAtaMtrya calAtA hai; ataH avalokana karane kI Teva bArambAra rakhanA aura usaprakAra kI vastu ko dekha kara usa para jaya prApta karanA atyAvazyaka hai| "samatA" arthAt saba jIvoM tathA vastuoM ke prati rAga-dveSa kA abhAva | jinakI Atmika mArga ke pathika banane kI jijJAsA hoM unako samatA kA viSaya prathama agatya banAnevAlA hai / viSaya bahuta manana karane yogya aura vicAra kara usameM se sAra nikAla lene yogya hai| samatA ke binA pratyeka dhArmika kriyA bahuta alpa phala denevAlI hai aura vaha phala itanA alpa hai ki jisa phala ke milane kI abhilASA se jo kArya kiyA jAtA hai usakI apekSA se to vaha kucha phala hI nahIM hai aisA bhI kaha deve to koI burA nahIM hai| vaha to samasta dina bhAra DhonevAle ko eka pAI majUrI kI milane ke samAna hai / isake viparIta jaba samatA sahita kArya kiyA jAtA hai to usa kArya meM eka isa prakAra kA sauMdarya athavA mRdutA AjAtI hai ki jisa se usa kArya meM eka prakAra kA apUrva ( sahaja ) AnaMda vyApta hojAtA hai / isakA spaSTa jhAna 1 mokSaprApta karane kI hI icchA ho sakatI hai, anyathA paudgalika icchA ke sambandha meM to jaina zAstrakAra niSedha karate haiN|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ karAnA bahuta kaThina hai, kAraNa ki yaha dRSTAnta kA viSaya nahIM hai, parantu anubhavagamya hai / isa grantha ke anekoM viSaya anubhava se hI jAnane yogya haiM, jisake liye hama nirupAya hai| unakA rasa jinako cakhanA ho unako prathama unake adhikArI banamA cAhiye, aura taba taka to unakA jo varNana adhUre zabdoM meM kiyA gayA ho usako hI grahaNa karanA cAhiye / sAkara ke svAda kA kina zabdoM meM varNana kiyA jAve ? cakhanevAlA zighra hI usake svAda ko jAna jAtA hai / usIprakAra yaha aMtarAnaMda avarNanIya, anirvacanIya hai / zAstrakAra kaha gaye haiM ki: samatA bina je anusare, prANI puNyakAma / chAra upara te lIpaNuM, jA~khara citrAma // isaprakAra binA samatA ke cAhe jitanI bhI dhArmika kriyAyeM kyoM na kareM kintu ve saba chAra para lIpane ke sadRza haiM / jaba taka bhUmikA zuddha na kI gaI ho taba taka usapara cAheM jitane bhI citra kyoM na nikAlo kintu ve saba vyartha haiM / saba se prathama AvazyakatA bhUmikA ko zuddha karane kI hai / samatA bhUmikA ko zuddha karanekA saccA kArya karatI hai / bhUmikA zuddha karane kI AvazyaktA ke saMbaMdha meM sarala banAne kI AvazyaktA hotI hai / eka citrakAra ko citra citranA ho to prathama vaha vastra ko zuddha karegA, eka patthara kI sundara mUrti banAnI ho to pahale usa patthara ko ekasA banAvegA, eka pratikRti lenI ho to phoTogrA. phara pahale dAga rahita leTa taiyAra karegA; usIprakAra hRdayamandira meM sundara bhAvanA mUrti sthApita karanI ho to prathama hRdayabhUmikA ko zuddha karanI cAhiye / yadi usameM malIna vAsanAyeM hogI, yadi usameM kaSAyarUpa kacarA hogA, yadi usameM rAga-dveSa kA
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 dAga lagA huA hogA, to bhAvanA mUrti usameM sthira nahIM ho sakegI, aura isI liye AnandaghanajI mahArAjazrI sambhavanA. thajI ke stavana meM kahate haiM ki " sevana kAraNa pahale bhUmikA re abhaMga adveSa akheda " prathama bhUmikA arthAt hRdaya ko isaprakAra kI malIna vAsanAoM se mukta karanA aura aisA karane kA prabala sAdhana samatA hai / samatA se jaba yathAsthita vastusvarUpa kA bodha hojAtA hai taba malIna vastuoM tathA malIna bhAvoM kA parabhAvapana jAnA jAtA hai aura tadanusAra jaba unake tyAga karane kI-unako pheMka dene kI icchA hotI hai taba bhUmikA zuddha hojAtI hai aura bhAvanAmUrti sthApita hojAtI hai| zuddha prakAza par3ane yogya bhUmikA hojAne para usapara zuddha pratibimba kI chAyA par3anepara vaha svayaM prakAzavAna hokara kArya sanmukhatA prApta karAtI hai| ataH samatA jaise prabala sAdhana ke upayogadvArA bhUmikA meM se jo kacarA ho usako nikAla pheMkanA cAhiye / ___ samatA arthAt 'sthiratA ' hama prAkRta puruSoM ke mana kitane adhika asthira-caMcala hote haiM isakA zighra bhAna karAnevAlI hai / navakAravAlI ginane ke Arambha meM ekAdha navakAra to jarura dhyAnapUrvaka bola liyA jAtA hai / pazcAt mana ke do vibhAga hojAte haiM / mana kI vicitra gati hojAtI hai / hAtha apanA kArya karatA rahatA hai arthAt manake eka ke pazcAt barAbara eka 1 upayoga samayAMtara hone se palaTate rahate haiM, jinakA hama ko bhAna nahIM hai. isaliye aisA pratIta hotA hai| vastutaH do vibhAga nahIM ho sakate haiM, parantu upayoga badalate rahate haiM / kriyA ke to vibhAga ho sakate haiM / isa dravyAnuyoga ke sAtha mana ke baMdhAraNa kA gahana viSaya hai, isaliye yahAM usakI carcA nahIM kI gaI hai|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ girate rahate haiM / manake eka vibhAga meM aspaSTatayA navakAra kA jApa barAbara jArI rahatA hai jo bahudhA Mechanical (yaMtravat ) hotA hai, aura isI samaya dUsare vibhAga meM mana duniyA~ ke kaI vibhAgoM meM bhramaNa karane ko nikala par3atA hai / isIprakAra kI sthiti pratikramaNa karate samaya bhI anubhava hotI hai| abhyAsadvArA yaha sthiti sudhara sakatI hai / dhIre 2 eka vastu meM mana ko sthira kara sakate haiM aura isake prApta hone para hI kAryasiddhi hotI hai / mana kI ekAgratA prApta karane meM yamaniyamAdi kI bahuta AvazyakatA hotI hai / jisa samatA sAdhana kA isa grantha meM varNana kiyA gayA hai vaha bahudhA yoga kA viSaya hai aura usake liye eka alaga hI lekha likhane kI AvazyakatA hotI hai| yahA~ kevala itanA hI kahanA hai ki sthiratA prApta karane se aneka prakAra ke lAbha hote haiM aura ve hI samatA haiM / samatA ke aise vizAla artha kI aura dhyAna AkarSaNa karane ke pazcAt granthakAra samatA ko mokSa kA aMga honA siddha karatA hai / samatA rahita anuSThAna lagabhaga phala rahita hote haiM aisA hamane utkRSTa phala ke apekSA meM dekha hI liyA hai jisase yaha vibhAga to svataH siddha hojAtA hai, ataH aba granthakAra isa viSaya para vizeSa vivecana na kara samatAprApti ke sAdhanoM kI ora hamArA dhyAna AkarSita karatA hai / yaha viSaya cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jAsakatA hai / sAdhana aneka prakAra ke haiM aura unakA sampUrNa prantha meM aneka prakAra se varNana kiyA gayA hai| pratyeka vyakti ko usake liye kaunasA sAdhana anukUla hogA use vaha apane Apa apanetaI vicAra le / isa adhikAra meM samatAprApti ke mUlya cAra sAdhana batAye gaye haiN|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 samatAmApti kA prathama sAdhana maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyamadhya ye cAra bhAvanA bhAnA hai| ye cAroM bhAvanAyeM bahuta upayogI haiM aura jIvoM ke pArasparika sambandha ko batAnevAlI hone se ye hRdaya ko zrAI karatI haiN| isakA vizeSa vivecana prantha ke vivecana likhate samaya kiyA gayA hai vahAM se pddh'leveN| dUsarI bAta saMsAra bhAvanA athavA bhava bhAvanA hai jisake sambandha meM isa prantha meM Age vivecana kiyA jAyagA, prArambha meM ina agatya kI cAra bhAvanAoM para vizeSatayA dhyAna khicakara sUrimahArAjane bahuta upakAra kiyA hai / ina cAra bhAvanAoM ke bhAne se anekoM jIvoM ko samatA prApta hojAnA saMdeha rahita bAta hai| 2 samatAprApti kA dUsarA sAdhana indriyaviSayoM para samacita rakhanA hai / sAMsArika sarva viSayoM ke sAtha isa jIva kA kisa prakAra kA sambandha hai usake vicAra karane se isa sAdhana kI upayogitA acchI prakAra samajha meM AjAtI hai / bAhya dikhAvaTa se vastuoM meM phaMsakara anukUla viSayoM meM lipta hojAne se kartavyavismaraNa hotA hai; yaha anAdi abhyAsadvArA vastuoM kA sahaja dharma honA jAna par3atA hai, parantu uparokta sahaja vicAroM se, sUrya se aMdhakAra ke nAza hojAne samAna, apane Apa nAza hokara viveka divasa kA suprabhAta sarvatra sarva dizAoM meM prakAzita ho jAyagA / 3 samatA kA tIsarA sAdhana vastu svabhAva dekhanA hai| paudgalika vastuoM kA jIva ke sAtha kisa prakAra kA sambandha hai isake vicAra karane kI atyanta AvazyakatA hai| jaba taka isaprakAra kA jJAna nahIM hojAtA taba taka jIva anekoM bhUleM
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatA rahatA hai / jo vastu kabhI apanI nahIM ho sakatI usako apanI mAnatA hai, usa para prema karatA hai, usake saMyoga se AnaMdita hotA hai, usakI prApti ke prayAsa meM zakti kA upayoga karatA hai aura usake viyoga se duHkhI hotA hai / sage sambandhI, putra, khI Adi kA sambandha bhI yahAM vicAre yogya hai aura isIprakAra pratyeka vastu kA sambandha bhI avalokana karane yogya hai / isa sambandha kI sthiti aura sukha dene kI alpatA athavA prabhAva ko dhyAna meM rakhate hue usa sukha meM masta na hokara 'sva' kyA hai isako vicAranA tathA jAnanA samatAprApti kA rAmabANa * upAya hai / isa viSaya ke sAtha sAtha aneka prakAra kI AtmazikSA bhI dIgaI haiN| 4 samatAprApti kA cothA sAdhana svArtha prApta karane meM rakta rahanA hai / yaha jIva jaba taka vastuoM kI vAstavika sthiti ko nahIM jAnatA taba taka vyartha prayAsa kara ke sukha nahIM hai vahAM se sukha milane kA prayAsa karatA hai; jisake liye zAstrakAra saba prApta hue athavA honevAle padArthoM ko svapna athavA indrajAla meM prApta hue padArthoM se upamA dete hue isa samAnatA ko miTAkara svArthasAdhana karane nimitta preraNA karatA hai| snehI varga meM phaMsa kara unake liye jo mahAprayAsa kiyA jAtA hai usakA kucha bhI phala nahIM mila sakatA hai, kAraNa ki saba prayAsa dhanaprApti ke liye kiyA jAtA hai, aura yaha pravRti sadaiva nirhetuka aura khoTI hai; jisase isa jIva ko kisI bhI prakAra kA lAbha nahIM ho sakatA varan jaba yaha jIva saMsArAvaTI meM bhUlakara bhramaNa karatA hai taba usako mArga batAne ke liye tathA mahAbhayaMkara jAnavaroM se usakI rakSA karane ke liye bhI usake snehI
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 117 nahIM Ate haiM / isIprakAra jina padArthoMpara vaha sneha karatA hai ve bhI apane rUpa meM sthira nahIM rahatI, bAraMbAra badalatI rahatI haiM aura nAzavaMta haiM / aise padArthoM para prIti karake jo Atma avanati kI jAtI hai usake sthAna meM yadi svArthasAdhana kiyA jAya to atyanta kalyANa ke hone kI sambhAvanA hai / 1 1 isaprakAra samataprApti ke aneka sAdhana isa adhikAra meM batAye gaye haiM / pratyeka vastu ke nirIkSaNa karane kI Adata... DAlane kI AvazyakatA hai / vastu ko dekhakara usake bAjha nirIkSaNamAtra se kucha lAbha nahIM hai; parantu vaha kyA hai ? kahAM se AI hai ? usakA hamAre sAtha kyA saMbaMdha hai ? kitanA hai ? kahAM tarka kA hai ? Adi ke vicAra karane se samatA kI prApti hotI hai, kAraNa ki isa praNAlIdvArA kAryakartA ko AtmajAgRti prApta hotI hai | zrAtma-nirIkSaNa ( Self Examination) kA arcitya prabhAva bahuta lakSya meM rakhane yogya hai / isa kAla meM Upara Upara se bAMcajAne se anekoM viSayoM meM gahare vicAra karane kI Teva nahIM par3atI jisase vizeSa lAbhakArI viSaya bhI thor3AsA Ananda dIkhAkara gAyaba hojAtA hai, parantu aise sAmAnya vicAra ko chor3akara jaba Atma-nirIkSaNa karane kI abhilASA prabala hotI hai taba AtmatattvagaveSaNA hotI hai aura sAdhyabindu samIpa A jAtA hai / vastu ke vicArane kI Teva par3a jAne para mana kI caMcalatA miTa jAtI hai, vaha vizeSa rUpa se sthira hotA jAtA hai aura aisA bAraMbAra hone para anubhava kI jAgRti hotI hai, aura eka bAra anubhavajJAna prApta hojAne para phira vizeSa kArya karane kI AvazyaktA nahIM rahatI hai / bahuta par3hane ke sthAna meM dhyAnapUrvaka thor3e se grantha par3hanA, par3ha kara vicAra karanA, vicAra *
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ karane ke bAda usameM batAye hue bhAvoM kA pRthakkaraNa karanA, pRthakaraNa karake arasparasa usakA sambandha lagAnA aura usakA rahasya na haTha sake isaprakAra sthApana karanA yogya hai / isIprakAra sunane ke sambandha meM, kArya karane ke sambandha meM aura calanephirane ke sambandha meM barAbara niyamapUrvaka pRthakkaraNa kiyA jAya aura AMtaratatsva sambandha Adi kI sthApanA kI jAya to avazya kRtivyavahAra meM bahutasA heraphera hokara AtmAnubhava jAgRta hogA; ata: bhUmikAzuddhi ke prabala upAya nimitta samatA aura usake cAroM sAdhanoM ko dhAraNa karanA cAhiye aura aisA karane ke liye vizeSarUpa se Atma-nirIkSaNa vicArapUrvaka niyamasara harasamaya yogya avasara DhUMr3hakara avazya karanA cAhiye / / . yaha samatA adhikAra sampUrNa grantha kI kunjI hai / sampUrNa prantha meM samatAprApti ke liye aneka prakAra ke sAdhana batAye gaye haiM / isa adhikAra ke pratyeka zloka meM se aisI dhvani sphUrita hotI hai| mAno munisundarasUrijIne isa grantha ko apane sampUrNa jIvana ke anubhava ke pazcAt uttarAvasthA meM likhA ho / isakA pratyeka zloka atyanta vicAra karane yogya hai| isa sampUrNa adhikAra meM ekasI samatA bharI honI jAna par3atA hai| sUri mahArAja ke isa ucca Azaya ko lakSya meM rakhakara usake yogya hI vivecana kiyA gayA hai / samavAprApti nimitta sarva prakAra kI zaktiyoM kA upayoga karanA isa grantha ke par3hane kA advitIya praNAma honA cAhiye / ' samatA' sampUrNa grantha kA rahasya hai jisakI spaSTatA pahale adhikAra se pragaTa hai| / sAmyasarvasva' adhikAra bhI grantha kI samApti karate hue pragaTa karatA hai ki grantha kI Adi se aMta taka eka hI viSaya hai| usakI puSTi
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke liye bIca bIca meM dUsare adhikAra likhe gaye haiM, pastu sAdhya ko vizeSa rUpa se lakSya meM rakkhA gayA hai| isa viSaya ke liye jo kizcitmAtra bhI prema jAgRta huA ho, bhavavAsanA thor3I sI bhI kama huI ho athavA kama hone kI sambhavanA ho to sujJa pAThakoM se prArthanA hai ki ve aba aura Age AnevAle adhi- . kAroM ko par3hane kI kRpA kreN| iti savivaraNaH samatAnAmA prathamo'dhikAraH
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dvitIyaH strImamatva-mocanAdhikAraH matA ke rahasya ko samajha lene ke pazcAt usake prApta karane ke sAdhana kI ora sva. bhAvikatayA dhyAna AkarSaNa hojAtA hai| prathama sAdhana moha-mamatva kA tyAga karanA hai| janasvabhAva ke avalokana karanevAle ko anubhava huA hai ki aneka prakAra ke mamatva meM bhI strI kA moha tathA merApana vizeSa balavAna hotA hai, ataH yahA~ saba se prathama usIpara vyAkhyA kI jAtI hai| dUsare, tIsare, cothe, pAMcaveM adhikAra kA bhI paraspara sambandha hai| puruSa kI gardana meM baMdhI huI zilA. muhyasi praNayacArugirAsu, prItitaH praNayinISa kRti svrm| kiM na verisa patatAM bhavavAchauM, tA nRNAM khallu zilA galabaddhAH // 1 // OM kRtin kimiti pAThAntaraH kvacid dRzyate /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ rarara " hai vidvan ! jo striyoM kI vANI sneha se tujhe madhura jAna par3atI hai unapara prIti se tUM moha karatA hai| parantu bhavasamudra meM par3e hue prANiyoM ke liye ve gardana meM bA~dhe hue patthara ke samAna haiN| aisA tUM kyoM nahIM jAnatA ?" svAgatAta. vivecana-anAdi abhyAsa se moharAjA kI AjJA se yaha jIva bAhara ke sundara dekhAva tathA bhASaNa se strI para mohita hojAtA hai, phira usako na to viveka hI rahatA hai na lajjA hI / strI kA moha usako kitanA pratibaMdha karanevAlA hai isakA yadi vaha kizcitmAtra bhI vicAra kare to zighra samajha meM bhAsakatA hai / sattAgata ananta jJAnavAle jIvakI yaha ThapakApAtra sthiti dhyAna meM rakhate hue usako jAgRta karane nimitta 'vidvAn ' ke upanAma se sambodhita karate hue kahate haiM ki-he bhAI ! dariyA meM DUbate hue prANI ke liye nakar3e yA aise koI anya halake padArtha kI avalaMbana ke liye AvazyaktA hotI hai ki jisase yaha taira sake; parantu usake sthAna meM yadi usakI gardana meM patthara bA~dha diyA jAve to vaha dariyA meM DUbatA hI jAtA hai| bhava ( saMsAra) samudra hai, aura usameM strI yaha jIva ke gale meM baMdhI huI zilArUpa hokara DUbotI hai| eka bhava meM eka samaya ke sambandha mAtrase hI yaha itanA karmabaMdha karAtI hai ki jisase anantabhava taka bhaTakanA par3atA hai| isIprakAra vairAgya zatakakAra bhI kahate haiM ki:mA jANasi jIva tumaM puttakalattAI majjha suhaheU / niuNaM baMdhaNameyaM, saMsAre saMsaraMtANaM // 'he jIva ! putra, strI Adi mere sukha ke kAraNa haiM aisA tUM vicAra
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI na kara, kAraNa ki saMsAra meM bhramaNa karanevAle isa jIva ke liye ye putra aura strI Adi ulaTe dRr3ha baMdhanarUpa haiN|' moha kA aisA svarUpa samajha kara jaise bane taise moha ko kama karane aura saMsAra para udAsIna bhAva rakhane kA yahA upadeza kiyA gayA hai zRMgAra ke viSaya meM gale AliMgana yA baMdhana karanA yaha utkRSTa rasa zRMgAra ke kavi ginate haiM, ye vAstava meM kyA haiM ? isakA saccA bhAnaM kavine yahAM karAyA hai| hInopamAna hojAya isakA pUrA pUrA dhyAna rakhate hue yathAsthita svarUpa kA digdarzana karAyA hai| . striyoM meM honevAlI aramaNIyatA carmAsthimajjAMtravasAstramAMsAmedhyA. yazudhyasthirapuMdgalAnAm / strIdehapiMDAkRtisaMsthiteSu, / skaMdheSu kiM pazyati ramyamAtman 1 // 2 // " strI ke zarIra piNDa kI AkRti meM rahanevAle camar3I, haDDI, carabI, antar3I, meda, lohU (sadhira), mAMsa, viSTA bhAdi apavitra aura asthira pudgaloM ke samUha meM he mAtman ! tUM kyA sundaratA dekhatA hai ?" iMdravaja dUsarI aura tIsarI gAthA kA vizeSa vivecana eka sAtha nIce kiyA gayA hai| apavitra padArthoM kI durgaMdha / strI zarIra kA sambandha.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 vilokya dUrasthamamedhyamalpaM, jugupsase moTitanAsikastvaM / bhRteSu tenaiva vimUDha ! yoSAvapuHSu, tatkiM kuruSe'bhilASam // 3 // " he mUrkha ! dUrI para honevAlI jarAsI bhI durgaMdhita vastuoM ko dekhakara tUM nAka baMda kara ke ghRNA karatA hai; to phira usIprakAra durgadhI se bhare hue striyoM ke zarIra kI tUM kyoM abhilASA karatA hai ?" indrapraja ___ bhAvArtha-mallIkuMvarI se vivAha karane kI abhilASA se Aye huye cha rAjAoM ko pratibodha karAne nimitta usane apane svazarIra pramANa pUtalI bnaaii| phira usameM uttama uttama khAne ke padArtha bharakara rAjAoM ke samakSa upasthita kI, lekina jaba usane bolanA prArambha kiyA to cAroM aura durgadhI phailane lagI, jisase saba rAjAoM ko pratibodha huA aura usase saba ko bhAna huA ki zarIra meM to mAMsa, rudhira Adi gaTarakhAnA hI bharA huA hai; kevala una apavitra padArthoM para camar3I AcchAdita hai jisase vaha sundara dikhAI detA hai / " nagarakhAr3a pare nitya vahe, kapha mala, mUtra bhaMDAroM re, tIma dvAro re; nara nava dvAdaza nArInAM ye / " isIprakAra pravAhabaMdha malamUtra calate hI rahate hai, aura isI liye bhartRharine bhI kahA hai ki-'muhunindhaM rUpaM kavijanavizeSairgurukRtaM' triyoM kA rUpa to taddana niMdya hai, bArabAra niMdya hai phira bhI viSaya meM masta hue kalpita aihika sukha ke Asakta kavi unake deha kI bhUri bhUri prazaMsA karake unako AkAza
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 meM caDhA dete haiM aura saMsAra meM magna prANI ina kaviyoM kI prati bhAzakti kA varNana karate haiM, parantu sarva prakAra kA anubhava karake rAjarSi bhartRhari kahate haiM ki-" isameM kucha bhI sAra nahIM haiN|" ___ " dekhI durgaMdhI dUrathI, tUM moha macakor3e mANe re navi jANe re, teNe pudgale tujha tanu bhayuM re ! " Upara ke zloka ke bhAvakA isa meM samAveza ho jAtA hai| kUr3e kacare kI gAr3I ko dUra se jAte hue dekha kara mu~ha para rumAla lagA liyA jAtA hai, aura viSTA meM paira bhara jAne para dho DAlA jAtA hai to phira vaha buddhi aura Age kyoM nahIM bar3hatI ? viSayAMdhapana isI bAta se spaSTa ho jAtA hai / viSayoMdha hone para viveka naSTa ho jAtA hai| mallinAthajI kA dRSTAnta isa viSaya meM bahuta upayukta hai, aura usameM se bahuta kucha sAra lene yogya hai| strImoha se isa bhava parabhava meM honevAle phaloM kA darzana. amedhyamAMsAsravasAtmakAni, nArIzarIrANi niSetramANAH / ihApyapatyadraviNAdiciMtA tApAn paratreyUti durgatIzca // 4 // " viSTA, mAMsa, rudhira aura carbI Adi se bhare hue striyoM ke zarIra kA sevana karanevAle prANI isa bhava meM bhI putra aura paisA Adi cintAoM kA tApa bhogate haiM aura parabhava meM durgati ko prApta hote haiN|" upajAti. 1 paratra pratIti vA pAThaH
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 vivecana-Upara likhenusAra striyoM kA zarIra apavitra padArthoM se bharA huA hai isaliye sevana karane yogya nahIM hai, phira bhI kAmAMdha jIva usakA sevana karate haiM aura jisase unakoM anekoM kaSTa bhogane par3ate haiM / kharAba lar3akA ho to usase athavA bahuta saMtati honese bhI putra lAlanapAlana kI aneka ciMtA hotI haiM aura unake tathA usa strIke liye paisA bhI adhika kamAnA par3atA hai| apane udarapoSaNa ke uparAnta dUsaroM kA udarapoSaNa karanA par3atA hai aura apanI mRtyu ke pazcAt vArasoM ke liye chor3a jAne nimitta bhI ikaThThA karanA par3atA hai, jor3anA par3atA hai aura isaprakAra apanA sampUrNa bhava upAdhipUrNa hotA hai / ( putra tathA dhana kI kaisI dazA hai isake liye Age AnevAle tIsare tathA cauthe adhikAroM ko pddh'iye|) eka strIke liye kaisI dazA hotI hai yaha kapila kevar3I ke dRSTAnta se spaSTa hI hai| kapila abhyAsAvasthA meM eka seThakI madada se kisI bAI ke yahA~ bhojana kiyA karate the; vahA~ usake sAtha unakI Asakti ho gaI aura zarIrasambandha honepara vaha garbhavatI huii| prasUtikarmake liye jaba paisoMkI AvazyaktA huI to vahA~ kA rAjA jo prAtaHkAla pahale jAnevAle brAhmaNa ko do mAzA sonA diyA karatA thA usake pAsa jAkara svarNa prApta karanekA vicAra kiyA / tadanusAra pichalI rAtrI ko bahuta jaldI uThakara rAjA ke mahala kI ora jAne ko nikala par3A / cokIdAroMne use cora samajha kara pakar3a liyA, aura prAtaHkAla jaba rAjAke sAmane usako khar3A kiyA to usane apanI saba hakIkata rAjA se nivedana kii| usakI satyatA se rAjA prasanna huA aura kahA ki jo terI icchA ho so maaNg| kapila taba rAjA kI AjJA se azokavATikA meM jAkara
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicAra karane lagA ki yadi do mAzA svarNa mAMgUMgA to usase kevala nIke liye kucha vasa hI pAyegeM lekina saba nahIM AvegeM, ataH hajAra mohareM mAMgU ? nahIM, nahIM, unase bhI saba gahane nahIM bana sakegeM, ataH calo lAkha mohareM mAMgUMgA / isaprakAra bar3hate bar3hate jaba mAMgane kI hada na rahI to phira vicAra kiyA ki are ! do mAze soneke liye nikale hue ko karor3a sone kI moharoM se bhI santoSa nahIM hotA! ataH isa tRSNA ko dhikkAra hai ! aise vicAroMse vahIM kezoM kA locana karaDAlA / isa dRSTAnta se kevala yahI dekhanA hai ki eka strIke sambandha se hI tRSNA kitanI bar3ha jAtI hai / isake liye ailAyacIkumAra kA cAritra bhI prasiddha hai / strImoha se usako bahutakucha sahana karanA par3A / duniyA~ meM jarAsI najara DAlo to zighra mAlUma hogA ki jahA~ strI hai vahA~ ghara hai aura jahA~ ghara hai vahA~ bandhu / saMsAra meM par3anevAloM aura par3e huoM ko isapara bahuta vicAra karanA yogya hai| isa bhava meM itanI ar3acane tathA duHkha uThAne ke uparAnta parabhava meM bhI bahuta duHkha bhogane par3ate haiN| moha se magna honevAloM kI narakAdi gati meM kyA dazA hotI hai yaha sahaja hI samajhA jA sakatA hai| strI zarIra meM kyA hai usake vicArane kI AvazyaktA. aMgeSu yeSu parimuhyati kAminInAM, cetaH prasIda viza ca kSaNamaMtareSAm / samyak samIkSya viramAzucipiMDakebhya stebhyazca zucyazucivastuvicAramicchat // 5 //
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 " he citta ! tUM striyoM ke zarIrapara moha karatA hai; lekina tUM (bhasvasthA chor3akara ) prasanna ho aura jina aMgo. para moha karatA hai unameM praveza kara / tUM pavitra aura apavitra vastu ke vicAra ( viveka ) kI icchA rakhatA hai usame barAbara acchI taraha vicAra karake usa azuci ke Dhera se chUTakArA kr|" vasaMtatalikA. vivecana-yaha prANI bAhara ke dikhAve mAtra se phaMsa jAtA hai / kartA kahatA hai ki tujhe zarIra ke jisa bhAgapara moha hotA ho usake andara jA gaharA utara aura yaha vicAra kara kI usameM kyA hai ? / kizcitamAtra bhI vicAra kara legA to kabhI bhI moha na hogaa| rAvaNa jaisene bhUla kI to isI vicAra na karane ke pariNAma se aura nemanAtha jaisene saMsAra chor3a diyA to bhI isI vicAra karane ke pariNAma se / tujhe prathama se hI samajhAyA gayA thA ki strI sambandha se aneka prakAra kI upAdhi avazya bar3hegI / anekoM mahAtmA saMsAra kA parityAga karake jo jaMgala meM cale jAte haiM vaha isa bandhana ko tor3ane ke liye hI hai| strIke rUpa meM Asakta hue manuSyarUpa aneka pataMgiye bAharake moha meM phaMsakara sundara vastrAbhUSaNa se bhUSita parastrIrUpa dIpaka kI jhAla meM par3ate haiM aura phira unakI kyA dazA hotI hai yaha kisI se chipI huI nahIM hai| zRMgAra ke poSaNa karanevAle kaviyoM kI kavitvazakti cAhe jitanI prazaMsanIya kyoM na ho, lekina unakI mananazakti kA yahIM anta hojAtA hai| koI isIprakAra ke kAraNoM se zAntarasakI rasoM meM ginatI karane se manA 1 uktA vasaMtatalikA tabhajA jagauga: vasantatalikA meM codaha akSara hote haiM / - - - - - - - - - - - - - -
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129 karate haiM / kavi bhI manuSya hI the aura manuSya ke komala hisse meM moha nivAsa karatA hai, usake vazIbhUta hojAne se moha kA usapara apanI zakti kA ajamAnA svAbhAvika hI hai| ___isa zloka kA bhAva vicArane yogya hai / saMsAra meM bhramaNa karAnevAle karmoM meM mohanIya karma bahuta tIvra hai, balavAna hai aura isakA sAmanA karanA bhI jarA kaThina hai| upAmitibhava prapaMca kathA ke karttA siddharSigANa aura usIprakAra anya mahAtmA bhI karmoM ke andara isako rAjAkI padavI dete haiM, aura anya karmoM ko isake pradhAna, sipAhI sadRza batalAte haiN| dharma tathA dhana kI hAni karanevAle mohanIya karma ke prabhAva se dharma tathA dhana se rahita hokara yaha jIva saMsAra meM vyartha bhaTakatA rahatA hai / saMsAra ko choTA banAne, bhavake phera miTAne, svasthAna prApta karane aura niratizaya AnaMda milane ke liye slIpara se mamatva ko kama karane kA yahA~ upadeza kiyA gayA hai| sAMsArika bhogoM ko bhoganevAloM ko bhI usakA parityAga karate samaya zAlibhadra aura sthUli bhadrAdi ke caritroMko vicAranA aura saMsAra meM na par3e hoM unako par3ane se pahile nemanAtha aura mallinAthAdika ke caritroM ko vicAranA atyAvazyaka hai| bhaviSya kI pIr3AoM kA vicAra karake mohako . ____kama karanA. vimuhyasi smeradRzaH sumukhyA, mukhekSaNAdInyabhivIkSamANaH /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ samIkSase no narakeSu teSu, mohodbhavA bhAvikadarthanAstAH // 6 // " vikasita nayanavAlI aura sundara mukhavAlI striyoM ke netra, mukha Adi ko dekhakara tUM moha karatA hai, parantu unake mohase bhaviSya meM utpanna honevAlI narakakI pIr3AoM kA vicAra tUM kyoM nahIM karatA ?" upajAti. vivecana-dUdha pIne ko lAlAyita billI dUdha hI ko dekhatI hai, lekina zirapara lakar3I liye khar3e hue puruSa ko nahIM dekhatI; bhUThA dastAveja banAnevAlA tAtkAlika lAbha ko hI dekhatA hai lekina nyAyAsana se honevAle nyAya ke pariNAma svarUpa jelayAtanA kI ora dRSTi nahIM daur3AtA hai; isIprakAra mohAMdha prANI strIke sundara avayava aura rezamI sAr3I ko hI dekhate haiM, parantu usase isa bhava aura parabhava meM honevAlI pIDAzoM kA vicAra nahIM karate hai ! naraka ke duHkhoM kA bicAra karanA bhI kaThina hai / usakI zIta, uSNa Adi dasa prakArakI vedanAoM kA svarUpa zAstra meM se par3hate samaya kar3e se kar3e hRdayavAlA puruSa bhI kA~pa uThatA hai| kSetravedanA ke uparAnta paramAdhAmIkRta bedanA bhI bahuta kaThina hotI hai / isake bhI uparAnta tIsarI nArakI jIva paraspara aneka upaghAta karate haiM, ve anyonyakRta vedanA bhI bahuta kaThora hai / isaprakAra kSaNamAtra ke sukhake liye dIrghakAla ke mahAduHkha ko bhoganA par3atA hai, ataH he bhAI ! vicAra kara / ( isI viSaya para sampUrNa zRMgAra vairAgyataraMgiNI nAmaka grantha likhA huA hai, jisako par3hanA atyAvazyaka hai|)
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIzarIra, svabhAva aura bhogakala kA svarUpa. amedhyabhalA bahuraMdhraniryan malAvilodyatakRmijAlakIrNA / cApalyamAyAnRtavaMcikA strI, saMskAramohAnnarakAya bhuktA // 7 // " viSThAse bharI huI cAmar3e kI thailI, bahuta se chidroM meM se nikalate hue mala mUtra-viSThA ) se malIna, bonI meM utpanna honevAle kIr3o se paripUrNa, capalatA, mAyA aura asatya (athavA mAyAmRSAvAda ) se ThaganevAlI striyoM kA pUrva saMskAra ke moha se naraka meM jAne ke liye hI moga kiyA jAtA hai|" upajAti, vivecana-strIzarIra kA svarUpa Upara bahuta vivecanapUrvaka batalA diyA gayA hai / isa zloka meM kahA gayA hai ki strI viSThA kI thailI hai / " yakRt , viSTA, zleSma, majA aura har3iyoMse bharI huI, aura snAyuSoM se jhakar3I huI, bAhara se ramya pragaTa honevAlI khiyeM camar3e kI thelI haiN|" vaidyaka zAstrAnusAra strIke zarIra ke gyAraha-bAraha dvAra sadaiva bahate rahate haiN| TIkAkAra vAtsAyana zAstra meM se zloka lekara batAte haiM ki, ' sUkSma, mRdu, yonI ke madhya bhAga meM rahanevAle aura lohu meM se utpanna honevAle kamI striyoM ke khAja utpanna karate haiM / strIzarIra kA apavitra honA isa choTIsI hakIkata se pragaTa hai,| yahA~ laukika zAstroM se bhI ise apavitra siddha kara diyA gayA hai| vicAra karanevAle ko to zAstra kI bhI AvazyakatA nahIM hotI, kAraNa ki yaha bAta
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 vicAramAtra se samajha meM AsakatI hai / zAstra meM dekhA jAve to kalikAlasarvajJa zrImad hemacandrAcArya yogazAstra ke tIsare prakAza meM likhate haiM ki mumukSu jIva rAtrI meM nidrA se jagajAya to vicAra kare ki viSThA, mala, mUtra, zleSma, majjA, snAyu aura asthi kI banAI huI, bAhara se sundara jAna par3anevAlI striyeM camar3e kI thailiyeM haiM / kadAca jo isa thailI meM ho usako bAhara nikAlA ho athavA thelI ko ulTa dI ho to usakA icchuka puruSa ziyAlo aura giddhoM se usakI rakSA karane ko khar3A rahe ! ( kyoMki ye padArtha hI aise haiM ki pazu inase apane Apa khice cale Ate haiM ; strIrUpa zastra se hI jaba kAmI puruSa jIta liye jAte haiM to phira kAmadeva kyoM taddana nAmakA zastra hAtha meM nahIM uThAtA, arthAt kAmI ke pAsa cAheM kisI bhI prakAra kA zatra kyoM na ho jIta liyA jAyagA; usako jItane ke liye bar3e zastrakI AvazyakatA na hogii| striyoM meM cApalya, mAyA Adi doSa svAbhAvika hI hote haiM / naitika zAstra meM kahA hai ki-" asatya, sAhasa, mAyA, mUrkhatA, lobhIpana, apavitrapana, nirdayapana itane doSa triyoM meM svAbhAvikatayA hI hote haiM / apanA anubhava hai ki purAne saMsAra meM ahamadAbAdI kInakhAba sundara vastra hotA hai jaba ki unnata saMsAra meM phrenca sIlka ( French Silk. ) sundara vastra hotA hai, lekina bAta to eka hI hai / vartamAna samaya ke kharcIle jIvana meM striye kisa hada taka javAbadAra hai yaha eka vicAra karane yogya prazna hai / khAdIpracAra meM strIvarga kitanA pichar3A huA hai isake kAraNa bhI vicArane yogya haiM /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ strIbhoga kA kyA phala hotA hai ? viSayAnanda meM dharmabhAva to rahatA hI nahIM hai / unameM bhI vizeSatayA sparzendriya ke bhoga meM to mana indriyoM ke ekAkAra honepara hI AnaMda prApta hotA hai| isakA kyA pariNAma hotA hai ? zAstrakAra kaha gaye haiM ki sAdhu yadi strIkA sambandha kareM to bahuta se aise pApoM kA bandha karatA hai ki jina pApoM ke varNana sunane mAtra se hI hRdaya kaMpAyamAna hojAtA hai, samakita se bhI bhraSTa hotA hai aura gRhastha ko strIbhoga naraka meM lejAnevAlA hai| isaprakAra dekhane se jAna par3atA hai ki strIzarIra meM koI bhI vastu sarAhanIya nahIM hai, khIkA svabhAva Ukta prakAra kA hai aura usake bhoga pariNAmarUpa isa bhava meM aura parabhava meM mahAduHkha bhoganA par3atA hai| itanA batAne ke pazcAt aba kyA karanA cAhiye ye apane Apa vicAra kijiye / / lalanA mamatvamocanadvAra kA upasaMhAra aura strI kI hIna upameyatA. nirbhUmirviSakaMdalI gatadarI vyAghrI nirAho mahAvyAdhirmRtyurakAraNazca lalanA'nabhrA ca vajAzaniH / baMdhusnehavighAtasAhasamRSAvAdAdisaMtApabhUH, pratyakSApi ca rAkSasIti birudaiH khyAtA''game __ tyajyatAm // 8 // ___" (strI) binA bhUmi se ( utpanna huI) viSa kI latA hai, binA guphAkI siMhanI hai, binA nAmakI bhayaMkara vyAdhi hai, binA kAraNa kI mRtyu hai, binA bhAkAza kI
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 vijalI hai, sage athavA bhAiyoM ke sneha kA nAza, sAhasa, mRpAvAda Adi saMtApoM kA utpatti sthAna hai aura pratyaca rAkSasI hai-aise aise upanAma striyoM ke liye mAgama meM diye gaye haiM, ata: usako chor3a do|" zArdUlavikrIDitaM. vivecana:-isa zloka kA bhAvArtha sahaja hI meM samajhA jA sakatA hai / binA guphA kI siMhanI kA Dara vizeSarUpa se rakhanA cAhiye / guphA meM rahatI ho to utane hI sthAna meM Dara rahatA hai, nahIM to sampUrNa jaMgala meM Dara rahatA hai| isIprakAra bI kA bhaya sampUrNa saMsArarUpI bana meM rahatA hai / zeSa kA artha spaSTa hI hai| vidvAn pranthakArane isaprakAra strImamatvarUpa ko pUrNa kiyA hai / samatA ke adhikAra pazcAt zighra hI khImamatvadvAra likhane meM eka bar3A bhArI Azaya chipA huA hai| strI saMsAra hai, isake mamatva meM pha~sanAne se saMsArakI jitanI vRddhi hotI hai utanI bahudhA anya kisI kAraNa se nahIM hotI hai| striyoMke liye jo granthakArane itanA adhika likhA hai usakA Azaya yaha jAna par3atA hai ki sarva prakAra ke moha meM se strIkA moha prANI ko bahuta bandhana karAnevAlA hai / jisaprakAra puruSoM ko striyeM bandhanarUpa haiM usIprakAra striyoM ko puruSa bhI bandhanarUpa haiM / isa adhikAra meM batAI huI hakIkata striyoM ko puruSoM ke sambandha meM bhI 1 sUryAzvaryadi maH sajo satatagA zArdUlavikrIDitam. zArdUlavikrIr3ita meM 19 akSara hote haiM ma, sa, ja, sa, ta, ta, tathA ga.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ isIprakAra samajhanA cAhiye / vizeSatayA yaha bhI pragaTa hai ki yadyapi triyoM meM manovikAra adhika hotA hai tisapara bhI dekhA Ave to liyAM puruSoM ke banisbata manapara adhika aMkuza rakha sakatI hai / puruSa se lalacAne para strI nahIM lalacAtI, jaba ki puruSa pIgalate bahuta kama samaya lagatA hai, strIzarIrabaMdhAraNa Adi kitane hI kAraNa aise haiM kintu unakA yahAM digadarzana karanA prastuta nahIM hai / ina ATha gAthAoM meM anthakArane strIzarIrakI azucikI ora vizeSa dhyAna AkarSaNa kiyA hai| isake uparAnta eka hakIkata yaha hai ki prema svAbhAvika tathA viSayajanya do prakArakA hotA haiM / viSayajanya prema yuvAvasthA meM balavAna hotA hai / aisA prema hI bahudhA saMsAra meM dekhA jAtA hai, aura vaha kina kina dajoM kA hotA hai yaha vicArayogya prazna haiN| surIkAntA, nayanAvalI Adi ke prema aura svArtha tathA manovikAratRpti striyoM kI kAlI bAju batalAtI haiM / duniyA kA anubhavI puruSa dekha sakatA hai ki premakI parisImA kahA~ kahA~ taka jAtI hai aura svArthasaMghaTana hojAne para kitanI dUra para jAkara Thahara jAtI hai / strIsambandha meM athavA usake nimitta se anekoM khUna tathA phaujadArI mukadameM banate haiM / isaprakAra strI sambandha se ananta saMsAra kA bar3hanA saMdeha rahita hai| viSayatRpti meM vAstavika AnaMda kucha nahIM hai, yaha saba jAnate hai; parantu manovikAra ke vazIbhUta hokara yaha prANI aneka kArya karatA haiM / vizeSa karake jo sthAna asthAna, samaya, kusamaya para viSayAdhIna hojAte hai unako to bahuta vicAra karane yogya hai / kadAca svastrIkA tyAga na ho sake to bhI parastrI para najara DAlane athavA usake sAtha sambandha karane se usake patike
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha kitanA anyAya hotA hai yaha to bahuta vicAra karane yogya hai| isIprakAra kI sthiti meM apanepana ko bhUla kara vicAra karane se zighra saba dhyAna meM AsakatA haiM / sAdhAraNa vyavahAra ke niyama se, pratiSThita gRhasthI ke karttavya ke tora para hI parastrI sambandha kA vicAra to karanA hI cAhiye / acche dikhalAI denevAle pratiSThita puruSa bhI jaba isa kUda meM par3ate haiM taba pratiSThA, dhana aura zarIra kI hAni karate haiM aura unako saMsAra kI aneka aApattiye AkAra ghera letI haiM / svastrI sambandha karate samaya bhI samaya-saMyoga kA vicAra karanA tathA jahA~ taka ho sake tahA~ taka saMkoca karanA ucita hai / mana meM to sadaiva viSaya. tyAga kI hI icchA rakkhanI cAhiye / isa upayogI viSayapara zAstra ke anekoM granthoM meM lekha haiM / isake liye indriyaparAjayazataka, upadezamAlA, zRMgAravairAgya. taraMgiNI, bhava-bhAvanA, puSpamAlA Adi granthoM kA svAdhyAya kareM / vartamAna samaya ke bAharI dikhAve meM na phaMsa kara tathA isa jIvana kA ucca uddezya jAnakara tathA yaha jIvana saMsAravRddhi tathA aizaArAma ke liye nahIM haiM aisI sAdhya dRSTi rakhakara jo yadi yogya pravRti kI jAyagI to usakA jhera avazya utara jAyagA / // iti savivaraNaH strImamatvamocananAmA dvitIyo'. dhikaarH|| RESS
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha tRtIyo'patyamamatvamocanAdhikAraH sAdhana - svarUpa a dhyAtma jJAna ke rasika jIvoM ko samatA kI AvazyakatA hotI hai aura usake mamatvatyAga kI prathama AvazyakatA hotI hai / strI ke pazcAt isa prANI ko putra kA mamatva chor3anA bahuta kaThina hojAtA hai, ataH isa putraputrI Upara ke mamatvatyAga batAnevAle tIsare dvAra kA saMkSepa se varNana kiyA jAtA hai / putraputrI bandhanarUpa hone kA darzana. mA bhUrapatyAnyavalokamAno, mudAkulo mohanRpAriNA yat / cicipsayA nArakacArake'si, dRr3ha nibaddha nigaDairamIbhiH // 1 // 46 tUM putraputrI ko dekha kara prasanna mata ho, kAraNa ki moharAjA nAmaka tere zatruoMne tujhe narakarUpa bandIkhAne meM DAlane kI abhilASA se isa ( putraputrIrUpa ) loha kI janjIra se tujhe khasa kara bAMdhA hai / upajAti. 18. *
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 vivecanaH- " pitA aura mAtA ke bica meM snehabandhanarUpa putra nAma kI janjIra DAlI jAtI hai " aisA bhavabhUti kavi kA kathana hai / putra ko dekha kara manuSya pAgala hojAtA hai aura usake sAtha bolane meM tathA usako ramAne nimitta aisI aisI ceSTAyeM karatA haiM ki mAnoM vaha svayaM pAgala ho gayA ho / bAlaka ke saMga vaha bhI bAlaka ho jAtA hai / prasaMgopAta granthakarttA usako samajhAtA hai ki- moharAnAne yaha bandhana banAyA ki kucha dIkSA lene ko | kaidI puruSa ko kisI bhI prakAra kA Ananda nahIM hotA; usakA sukha koI sukha nahIM hai; isIprakAra isa putrabandhana se terI saba svataMtratA kA nAza hotA hai / tere ko yadi deza sevA, pitR - sevA aura Atma - sevA karane kI abhilASA hogI to vaha bhI kama hogI athavA yo kahiye bhI nahIM ho skegii| ArdrakumArane jaba dUsarI bAra phira se jAne kI abhilASA kI taba unake putrane kacce dhAge unake page ke cAroM aura lapeTe, va dhAge kevala darzanamAtra se hAthI kI janjIra ko rakhanevAle aura hajAroM puruSoM ke liye bhI aise ArdrakumAra se bhI ve kacce sUta ke dhAge nahIM tor3e gaye aura bAraha barasa aura ghara meM rahanA par3A / putraputrIyoM kA bandhana isaprakAra kA hotA hai / sUta ke bAraha to kyA ? parantu tor3ane kI zakti ajayya mAlUma hoM mahAvairAgyabhAva jAgRta hone para jaba kisI zrAsannasiddhi jIva ko saMsAra tyAga karane kI abhilASA hotI hai taba strI aura putra kitane bandhanarUpa hote haiM, ye saba sabake liye anubhavasiddha hai / Atmadharma aura U~ce prakAra ke karttavya ke pUre karate samaya yadi putradharma aura patidharma Adi koI bhI bAdhArUpa |
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho to vizeSa mAna Atmadharma ko hI denA cAhiye aura janayajJa karate samaya pitRyajJa athavA putrayajJa kA bhoga bhI karanA par3e to bhI sarva dharmAnusAra vaha iSTa hI hai| putraputrI ke zalyarUpa hone kA darzana. AjIvitaM jIva ! bhavAntare'pi vA, zalyAnyapatyAni na vetsi kiM hRdi ? calAcalairvividhArtidAnato'. nizaM nihanyeta samAdhirAtmanaH // 2 // * "he cetana ! isa bhava meM aura parabhava meM putraputrI zalyarUpa haiM isakA tUM apane mana meM kyoM nahIM vicAra karatA ? ve thor3I athavA vizeSa prAyutaka jIvita raha kara tujhe aneka prakAra ke kaSTa pahuMcA kara terI AtmasamAdhi kA nAza karate haiN|" upajAti. vivecana:-bAlabacce aneka upAdhiyoM ke kAraNa haiM aura mAbApa ke liye zalyarUpa haiM / jo cala arthAt kama AyuSyavAle hote haiM ve mAbApa ko duHkhI banAte haiM aura jo yadi vidhavA chor3a kara cale jAte haiM to mAbApa ke zoka kI koI hada hI nahIM rahatI hai / jo acala arthAt adhika AyuSyavAna hote haiM to kelavaNI, vevizAla, lagna Adi saMsAra ke bar3hAnevAle kAryoM se pitA ko aneka prakAra ke kaSTa denevAle hote haiN| usameM bhI putra ko icchAnusAra Age na bar3hate dekha kara pitA ke hRdaya meM atyanta duHkha hotA hai / apitu yadi ve calAcala arthAt caMcala ho to kukarma kara ke pitA ke citta ko zAnti nahIM pAne
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 dete, aura atizayArthe dvirbhAva le kara calAcala kA artha vinazvara kiyA jAve to vaise putraputrI se bhI zAnti nahIM milatI / isaprakAra putraputrI se sarvadA samAdhi kA nAza to hotA hI hai| putra se bhI putrI ke liye adhika cintA rahatI hai| usako par3hAnA, usake liye uttama vara ko DhUMDhanA aura usake putraputrI taka ke liye haraeka prasaMga meM apanA hAtha bar3hAnA aura yadi vaha durbhAgyavatI ho to usake vaidhavya duHkha ko dekhanA ye saba anta:karaNa meM zalyarUpa haiN| isaprakAra isa bhava meM apatya se samAdhI kA nAza hotA hai aura usa durdhyAna ke pariNAmasvarUpa bhaviSya ke bhava meM bhI ArAma lene kA samaya nahIM miltaa| yaha zloka jisa ke putra na ho usako vizeSatayA dhyAna meM rakhanA cAhiye / isa sambandha kA isa adhikAra ke nimna udgAroM meM vizeSa svarUpa hai| AkSepadvArA putramamatva tyAgakA upadeza. kukSau yuvatyAH kRmayo vicitrA, apyastrazukraprabhavA bhavanti / na teSu tasyA na hi tatpatezca, rAgastato'yaM kimapatyakeSu ? // 3 // " puruSa ke vIrya aura strI ke rakta-ina donoM ke saMyoga se strI kI yonI meM vicitra prakAra ke kIr3e utpanna hote haiM; una para strI kA tathA usake pati kA rAga nahIM hotA hai to phira putroM para kyoM rAga hotA hai ?" upajAti.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 vivecanaH-eka hI sthAna meM saMyoga ke pariNAmarUpa putraputrI aura beindriya jIva utpanna hote haiM, lekina eka para prIti hotI hai aura dUsare se ghRNA hotI hai-yaha prema kI vidhitratA hai / sUkSma jIvoM kI utpatti dharmazAstra aura kAmazAstra meM prasiddha hai / sthAna, samaya aura saMyoga meM ekAkAra vRtti hai, phira bhI mana ke dvidhAbhAva se prema meM kaisI vicitratA hai, yaha dekhane yogya hai / yaha upadeza AkSepa se kiyA huA hai aura yadyapi zabda karkaza haiM phira bhI upadeza ke garbha meM jo ucca bhAva hai vaha dhyAna dene yogya hai / * apatyapara snehabaddha na hone ke tIna kAraNa. trANAzakterApadi sambandhAna ntyato mithoM'gavatAm / sandehAccopakRte pityeSu sniho jIva // 4 // "ApAta meM pAlana karane kI zakti hone se, prANIyoM kA pratyeka prakAra, kA paraspara sambandha anaMtavAra huA huzrA hone se aura upakAra kA badalA milane kA sandeha hone se he jIva ! tUM putraputrAdi para sneha mata kr"| AryA. vizeSArthaH-putrapuJyAdi ke sneha meM Asakta na hone ke tIna kAraNa batalAye haiM: ( 1 ) duHkho se rakSA karane meM ve zaktihIna haiN| karma
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 janita pApodaya hone se Apatti AtI hai, usameM se rakSA karane ko yadi koI bhI zaktivAna haiM to vaha Atmazakti hI hai; dUsarA koI bhI kucha nahIM karasakatA haiM / karmasvarUpa ke jAnanevAle ko isa dalIla kA vAstavikapana zighra hI samajha meM AjAyagA / (2) prANiyoM ke paraspara aneka sambandha hote haiM / haraeka prANI mAtA, pitA, strI, putrapana Adi meM anaMtabAra hote haiM / samatAdvAra meM isa sambandha kA sampUrNa vivecana ho cukA hai, parantu apatya para Asakta na hone kA yaha eka majatabU kAraNa hai, ataH yahAM para usakI aura dhyAna khicA jAtA haiM / (3) upakAra kA badalA milane kA bhI saMdeha hai / anekoM putra to pitA ke pahale hI isa saMsAra se kUca kara jAte haiM aura kaI kuputra hote haiN| aise putra, pitA ke liye bilakula upayogI nahI itanA hI nahIM haiM apitu zoka tathA cintA ke kAraNarUpa haiN| koNIkane apane pitA zreNika kA kyA hAla kiyA yaha saba prasiddha hI hai / vRddhAvasthA meM 1 yuvaka putra vRddha pitA kA kisa prakAra satkAra karatA hai yaha pratyakSa hI hai / vArIsa banane ke liye kitane hI putra kaise kaise romAJcakarI kArya karate hai yaha kisI se chipA huA nahIM hai / isakA yaha artha nahIM hai ki saMsAra meM suputra hote hI nahIM hai yA hai hI nahIM / rAma tathA abhayakumAra jaise bhI putra ho gaye haiM, kintu apanA putra kaisA nikalegA yaha saMzayayukta hai aura isa saMdeha ko miTAne ke liye AtmasAdhana na karanA yaha hamAre liye nitAnta anucita hai / ina tInoM 1 aise putra bahuta kama hote haiM isaliye granthakartA -- sandeha ' zabda lagAtA hai, jaba ki prathama do bAtoM meM nirNaya batalAtA hai|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 143 kAraNoM se apatyasnehabaddha nahIM honA cAhiye; anya saba zaMkAoM kA yahAM nivAraNa hojAtA hai| isaprakAra tIsarA apatyamamatvamocanadvAra pUrNa kiyA gayA hai / putraprApti se atyanta prasanna na honA, putramaraNa se hRdayahIna na honA aura putraputryAdi ke bandhana se saMsAra ko na bar3hAnA yaha hI mukhya upadeza hai / isa sambandha meM vizeSa agatya kI bAta yaha hai ki yadi putra na ho to durdhyAna na karanA / putraputrI ho to usako nikAle nahIM jAte, parantu na ho usako saMtoSa rakhanA cAhiye / usako yaha vicAra karanA cAhiye ki vaha saMsAra kI bar3I jaMjAla se mukta hai aura AtmasAdhana, dharmakArya meM dravyavyaya aura dezasevA meM jIvana arpaNa karate samaya usako kisI bhI prakAra kI bAdhA nahIM haiM / atyanta zoka ke sAtha likhanA par3atA haiM ki manuSya vyavahAra meM isa se taddana viruddha dikhAI par3atA hai / vizeSatayA vidyAhIna durbhAgI puruSa putraprApti nimitta zAstra tathA saMpradAya ke viruddha AcaraNa karate haiM / mAnoM ki putra hI se mokSa milatA ho esA samajhakara laukika mithyAtvarUpa mAnatAko mAnate haiN| choTepana meM vivAha karate haiM aura saba dina durdhyAna meM hI bitAte haiM itanA hI nahIM lekina kitane hI mUrkhAnanda to putraprApti ke liye eka strI ke hote huye bhI dUsarI strI se vivAha karate haiN| isake sthAna meM to bhAi kA tathA sagotra kA yA dUsarA catura putra dattaka kara lenA hI amuka aMza meM zreSTha hai, kAraNa ki aisA karalene se putraprApti kI icchA pUrNa ho jAtI hai aura apanI strI ke sAtha bhI anyAya nahIM hotA varanA eka strI ke mojUda hote hue dUsarI strI karane meM to apar3ha striye apanA haka sthApita nahIM kara sakatI aura isa se unake
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 pati unakI kamajorI kA geralAbha uThAte haiM; parantu aisA svArthapana Ajakala ke samaya meM calanA kaThina hai| putravAna ko kyA sukha hai yaha ve nahIM dekhate haiN| isameM kiJcitmAtra bhI sukha nahIM hai, parantu dUra se dekhane para bahuta se putravAlA sukhI mAlUma hotA hai / putravAnoM ko putra kI khAsa kimata nahIM hotI parantu jina ke putra na hoM ve apane jIvana ko niSphala samajhate haiM, yaha tahana ajJAnatA tathA moha kA koharA haiN| isa para jJAna ke prakAza par3ane kI AvazyaktA hai / apatyapara sneha rakha kara saMsArayAtrA bar3hAnA, aisA jainazAstra kA uddeza nahIM hai / cothe zloka meM jo tIna kAraNa batAye haiM unakI ora vizeSatayA dhyAna AkarSita kiyA jAtA hai / isa adhikAra meM saba se kama zloka haiM, parantu vAstavika hakIkata kA saMkSepa se bhalIbhA~ti samAveza kara liyA gayA hai| . iti savivaraNo'patyamamatvamocananAmA tRtiiyo'dhikaarH|
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha caturtho dhanamamatvamocanAdhikAraH sa prANI ko moha saMsAra meM paribhramaNa karAtA hai| aneka prakAra ke moha meM paisA aura strI-putra kA na moha vizeSa herAnagati karatA hai / strI-putra ke moha sambandhI vivecana hogayA hai, aba usase jarA bhI kama nahIM balke usase bhI adhika bhaTakAnevAlA dhana kA moha kaisA hai ? kisa ko hotA hai ? kyoM hotA hai ? usakA kyA pratikAra hai ? Adi svarUpayukta cothA adhikAra batAte hai / __ paisA pApa kA hetubhUta hai. yAH sukhopakRtikRtvadhiyA tvaM, melayannasi ramA mamatAbhAk / pApmano'dhikaraNatvata etA, hetavo dadati saMsRtipAtam // 1 // . " lakSmI ke lAlaca se lalacAyA humA tUM (sva) sukha aura upakAra kI buddhi se jo lakSmI ikaTThI karatA haiM vaha 19
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 adhikaraNa hone se pApakA hI hetubhUta hai aura saMsArabhramaNa karAnevAlI hai|" svAgatAvRtta vivecana-dhana ikaTThA karate samaya sukha milane tathA svajana kuTumba mitrAdi para upakAra karane kI buddhi hotI hai ( granthakartA bahuta uttama bhAva lekara yaha likhatA hai, parantu satya hakIkata dekhI jAve to esI buddhi bhI bahuta kamameM hotI haiN| bahuta se lakSmIvAna to khuda bhogate nahIM, dAna dete nahIM, eka mAtra lakSmI kI tejorIpara caukI hI lagAte rahate haiN| isa hetu se ikaTThA karane se aura ikaTThI kI hui lakSmI bhI karmAdAna Adi aneka pApoM se bharapUra hI hotI haiM aura aise pApoM se ladA huA prANI saMsArasamudra meM DubatA hI jAtA haiM aura phira ananta kAla taka Upara nahIM uTha sakatA haiN| mammaNa zeTha ke pAsa bahuta dravya thA, phira bhI svayaM to taila ke cole hI khAyA karatA thA aura ghora aMdherI rAtrI meM bArIsa se bharapUra nadI meM lakar3I kheMcakara paisA ke liye aneka kaSTa uThAtA thA / vaha bhI marakara na jAne kahAM gayA ? naraka meM jAne se saMsArapAta hI huA / yadi hama itihAsa ko uThAkara dekhe to jAna par3egA ki dhana-paise ke liye anekoM jIvoM kA nAza kiyA jAtA hai aura jo paisA ikaTThA karatA hai vaha apane lobha pUrtI ke liye hI ikaTThA karatA hai / jUlIyasasijhara, pompI, merIyasa, nepolIyana bonApArTa ke itihAsa se yaha bAta spaSTatayA siddha hai / isake bhI pazcAt bora aura agrejoM kA yuddha aura jApAna tathA rusa kA yuddha bhI paisAprApti nimitta hI huA huA jAna par3atA hai / itihAsa meM jo khUna kI nadiye bahI haiM ve saba bahudhA isa lakSmIprApti ke nimitta hI bahIM huI haiN| isa
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 kAraNa tIrthakara mahArAja to aneka prakAra se samajhA samajhA kara kaha gaye haiM ki bhAiyoM ! paise kA lobha mata karanA, paise se naraka bahuta samIpa bhAjAtA hai / yahA~ bhI granthakartA sukha milane nimitta dhana ekatra karane kI pravRttikA pariNAma batAte hai / yadi hama kucha ora adhika bar3ha kara vicAra kare to jJAta ho ki kaI bAra binA kisI khAsa uddezya ke hI dhana ekatra karane kI pravRti hotI hai| sukha to dhana prApta karanevAloM ko mila hI nahIM sakatA, kAraNa ki ve to pravRti meM hI mana rahate haiM, lekina jisa ke piche koI saMtati na ho, hone kI AzA bhI na ho, apanA kharca niyamita ho, usase hajArogunI lakSmI prApta ho gaI ho vahAM bhI rAtri-divasa dhana kI dhamAdhama hI macI rahatI hai aura vaha yaha bhI vicAra nahIM karatA ki isa dhana kA kauna bhoga karegA ? isaprakAra sampUrNa jIvana bhara paisA-paisA karate rahate haiM aura jaba mRtyu kaNTha pakar3a kara ghara dabAtI hai taba unakI UMga ur3atI hai aura kahane lagate haiM ki hamane bahuta bhUla kI hai, binA kAraNa hI pravRti kI hai| phira ve bahuta pazcAttApa karate haiM lekina usa pazcAttApa se kucha lAbha nahIM hotA hai / isaprakAra binA kisI kAraNa ke hI eka mAtra dhana ke moha se hI jo prANI usake prApta karane nimitta pAgala ho jAtA hai yaha bAta bahuta duHkha kI aura bahuta vicAra karane yogya hai / dhana aihika aura prAmuSmika duHkha paidA karanevAlA hai. yAni dviSAmapyupakArakANi, sarpondurAdiSvapi yairgatizca /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 zakyA ca nApanmaraNAmayAdyA, hantuM dhaneSveSu ka eva mohaH // 2 // " jina paisoM se zatru kA bhI upakAra ho jAtA hai, jina paisoM se sarpa, cUhA Adi kI gati hotI hai, jo paise maraNa, roga Adi kisI bhI ApattiyoM ko haTAne meM samartha nahIM hai una paisoM para moha kyoM karanA ?" indravana. vivecana:-vyavahAra meM paisevAleko AzamAna taka car3hA dete haiM / ' sarve guNAH kAJcanamAzrayante ' ' vasu binA nara pazu' Adi vyavahArika vAkya kitane jhUThA mArga dikhAnevAle hai isa kA yahA~ varNana kiyA jAtA hai / pahale pada meM bahuta sarasa bhAva batAyA gayA hai| zatru dhana ko lUTa lete haiM aura usI dhana se balavAna ho kara jisake dhana ko lUTA hai tathA balavAna hue haiM usI para AkramaNa karate haiM / parazurAma se mahAsaMhAra kI huI kSatriya rahita pRthvI aura saba sampatti subhUmadvArA bhogI gaI / prativAsudeva se atyanta parizramadvArA tInoM khaNDakA rAjya ekatra kiyA jAtA hai kintu vaha vAsudeva ke upabhogameM AtA hai, aura prativAsudeva kA cakra usa khUda kA hI ziraccheda karatA hai| isaprakAra apane paise se apanA zatru bhI balavAna ho sakatA hai| bahuta se lobhI prANI mara kara apane dhana para sarpa yA cUhA~ hote haiM, aisA hama zAstra meM bahudhA par3hate haiN| isa bhava meM hI nahIM lekina parabhava meM bhI itanA hI duHkha denevAle nIca jAti meM (tiryaMca meM ) gamana karAnevAle paise ke liye kyA kahanA aura usa para kisa prakAra moha karanA, yaha khUda ke vicArane yogya hai /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 rAjA, cakravartI aura samasta saMsAra ko zirapara uThAne. bAle dUsare zUravIra bhI cale gaye, lekina unake paisoMne unakoM nahIM bacAyA aura na bar3e bar3e DAkTaroM tathA vaidyoMne hI unako bacAyA / bar3e bar3e dhanika jaba bimAra hote haiM to paise unako unakI asAdhya vyAdhi se nahIM bacA sakate haiM / isI prakAra anya prakAra kI kisI bhI bhApatti meM se bacAne ke liyebhI dhana asamartha hai / jisa prakAra zArIrika usI prakAra mAnasika, aihika usI prakAra AmuSmika aneka doSoM ke mUla paise para moha kyoM karanA aura aise paiso se kyA AzA rakhanA ? yaha dhyAna meM rakhane yogya hai ki nandarAjA ke svarNa parvata bhI anta meM kucha kAma nahIM aaye| ___ dhana se sukha ke badale duHkha adhika hai. mamatvamAtreNa manaHprasAda sukhaM dhanairalpakamalpakAlam / AraMbhapApaiH suciraM tu duHkhaM, syAdurgatau dAruNamityavehi // 3 // " yaha paise mere hai aise vicAra se manaprasAdarUpa thor3A , aura thor3e samaya ke liye paisoM se sukha hotA hai; parantu bhArambha ke pApa se durgati meM lAkhoM samaya taka bhayaMkara du:kha hote haiN| isaprakAra tUM samajha / " upajAti. vivecana-" yaha ghara merA hai, yaha gahanA merA hai, vaTAvakhAte meM jo itanI rakama jamA hai yaha merI hai "-aise mAne hue merepana ke mamatva se mana thor3AsA prasanna hotA hai,
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura isa mana kI prasannatA meM yaha jIva sukha mAnatA hai / vAstavika sukha kA anubhava na hone se isa meM sukha jAna par3atA hai, parantu yaha eka nAma mAtra kA sukha hai / Age jo sukha mana kI zAMti meM batalAyA gayA hai, usake sAmane isa sukha kI koi ginatI bhI nahIM hai / apitu yaha sukha alpasthAyI hai| abhI yadi adhika se adhika manuSya kI AyuSa so barasa kI bhI ginI jAve to bhI anantakAla ke sAmane isa kI ginatI bhI nahIM ho sakatI hai / isa alpa samaya meM Arambha hI se bahutasA dravya ekatra karake jo sukha milane kA prayatna karatA hai usakA isake pariNAmarUpa asaMkhya varSoM taka nArakI tathA nigoda ke duHkha bhogane par3ate haiM / dharmadAsagaNi kaha gaye hai ki jisa sukha ke pazcAt duHkha milatA ho vaha sukha nahIM kahalA sktaa'| isa saMsAra meM bhI pacAsa barasa taka gRhasthasthiti meM rahe hue puruSa piche ke pAMca varSoM meM jo duHkha uThAte hai to unakA pahale kA sukha kisI ginatI meM nahIM AtA hai / paise se sukha kaisA aura kitanA hotA hai usakI philosophI jAnane ke pazcAt yadi tujhe yogya pratIta ho to usa para moha karanA kitanI hI bAtoM meM prAkRta lokavyavahAraseM AkarSita hojAnA ucita nahIM hai / saMsAra jina dravyavAnoM ko mahAsukhI samajhatA ho unake antaHkaraNa se jAkara pUchiye ki kyA unako vAstava meM sukha hai ? dunIyA ke sacce anubhavI kahate hai ki paisA to ekamAtra upAdhi hai, sukha to saMtoSa meM hI hai; aura vartamAna sthiti ko dhyAna meM rakhakara mana ko prasanna rakhanA yaha hI sukha milane kA upAya hai / bAkI to rAvaNa, jarAsaMdha aura
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalazeTha ke caritroM kA vicAra karanA cAhiye jisa se sukhakA. saccA tattva mAlUma ho jAyagA / dharma ke liye dhana ekatra karanA yogya hai ? dravyastavAtmA dhanasAdhano na, dharmo'pi sArambhatayAtizuddhaH / niHsaMgatAtmA tvatizuddhiyogAn , , muktizriyaM yacchati tadbhave'pi // 4 // . " dhana ke sAdhana se dravyastavasvarUpavAle dharma kI siddhi ho sakatI hai, parantu vaha prArambha yukta hone se ati zuddha nahIM hai; ata: ni:saMgatAsvarUpavAlA dharma hI ati zuddha hai aura usase hI usI bhava meM bhI mokSalakSmI prApta ho sakatI hai|" __ indravajra. vivecana:-aneka prakAra kI pUjA, biMbapratiSThA, svAmIvAtsalya, mandira banAnA, upAzraya banAnA Adi dravyastava kahalAte haiM / dravya ke madada se ye bAteM sugamatApUrvaka ho sakatI haiN| puNyazAlI prApta huI lakSmI ko dharmamArga meM vyaya karake mahApuNya kA upArjana karate haiM / granthakAra kahate haiM ki isaprakAra ke dharma meM bhI prArambha hotA hai, kAraNa ki SaTakAya jIva kA mardana hotA hai, ataH isaprakAra kA dharma ati zuddha nahIM haiN| dhyAna rakkhe ki yaha ati zuddha nahIM, zuddha to hai hI, lekina aise dharmako karane nimitta dravya upArjana karanA yukta nahIM hai| haribhadrasUri mahArAjane bhI aSTakajI meM kahA hai ki:
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 dharmArthaM yasya vittehA, tasyAnIhA garIyasI / prakSAlanAddhi paGkasya, dUrAdasparzanaM varam // " dharma ke liye paisA ekatra karane kI abhilASA karanese to usakI icchA na karanA hI adhika uttama hai / paira ke kicar3a lagajAne para usako dhokara sApha karane ke sthAna meM to dUra se hI kicar3a kA sparza na karanA, yaha vizeSa uttama hai / bAkI upArjita dravya kA to dharmamArga meM hI vyaya karanA cAhiye | yaha bhAva AnevAle zloka se aura spaSTa hojAyagA / dravyastava yukta dharma se to bahuta samaya pazcAt mukti milatI hai jaba ki navavidha parigraha se niHsaMga hue jIva usI bhava meM janmajarA-maraNa rahita acyutapada ko prApta karate haiM / niHsaMgatAsvarUpavAlA dharma hI ati zuddha dharma hai / kahane kA tAtparya yaha hai ki dharma ke nimitta dhana upArjana karane kA vicAra na kareM / punarAvartana karake kahA jAtA hai ki isa zloka ke bhAva kA barAbara vicAra kareM / granthakAra kA yaha bilakula vicAra nahIM hai ki vaha dravyastava ko sAdhAraNa samajhe, parantu usakA vicAra yaha batAne kA hai ki dharma meM pradhAnatA niHsaMgatAkI hai / yadyapi dravyastava se mokSa adhika samaya meM prApta hotA hai, parantu vaha mokSamArga to hai hI / mokSa prApta karane ke anekoM mArga hote haiM / unameM se koI lambe, koI Ter3he aura koI sIdhe tathA sarala hote haiM / jisa prakAra hama bambaI se surata jAnA ho to prANTaroDa se baiTha kara sIdhA bhI jAyA jAtA hai, athavA bhusAvala ke mArga se vAptirela meM hokara jAyA jAtA hai athavA anya bahuta se Ter3he mArga se jAyA
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 jA sakatA hai| jaise pahale karAMcI jAve vahAMse jApharAbAda hokara goghe pAkara bhagavADAMDI jAkara surata jAve; isaprakAra mokSamArga bhI kitanoM hI ko sIdhA prApta ho sakatA hai aura kitane hI vyartha cakkara lagAte rahate haiN| dravyastava yaha prayANa to mokSamArga kI ora hI hai, isakA rAstA barAbara dizA meM hai, lekina eka mAtra yaha lambA mArga hai; parantu vimArga yA apamArga nahIM haiN| dravyastavako narama banAnekI kitanI hI bAra vicAranA dekhI jAtI hai aura vizeSatayA kucha lajjAse aura kucha avakAzake abhAva se isa kAlameM yaha vRti vizeSa dikhAI detI hai jabaki purAne samayameM vaha hI vRti adhyAtmiyoMdvArA bAhara AtI thI; ataH yahA~ usakI vastusvarUpa kyA hai isako samajhAnekA prayAsa kiyA gayA hai| kitane hI puruSa anyAya athavA apramANikapanaseM dravya upArjana karate samaya vicAra karate haiM ki paise upArjana karake dharmamArgameM isakA vyaya kreNge| yaha vicAra nitAnta anucita haiM aura zAstrakAra aise nimittase dhana ekatra karanese manA karate haiN| mahA Arambha karmAdAna aura kSudra vyApAra karanese jo dhana upArjana hogA usako dharmamArga meM vyaya karuMgA aisA kitane hI prANI vicAra karate haiM / yaha jaina zAstra ke rahasya ko jAnanevAle ko nitAnta viparIta jAna par3atA hai / isa zloka kA mukhya uddezya dravyastava kI apekSAyeM bhAvastava kI kitanI mukhyatA hai. yaha batAnA hai; aura yaha upadeza zrAvakoM ko sambodhita karake kiyA gayA hai| dravyastava sAdhaneke liye dhanopArjana karake saMsAra meM par3e rahane, athavA bhAvastavakA Adara nahIM
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanekA vicAra karanevAleko mahAnizItha sUtrameM batAye huve vicAroMke anusAra yaha zloka likhA gayA hai, aisA eka vidvAn muni mahArAja isa prasaMgake liye kahate hai / isa zlokake sAtha sAtha nimnalikhita zlokako par3hanA aura zlokameM Aye hue ati zuddha zabdoM tathA granthakartAkI apekSA para vizeSa dhyAna denA atyAvazyaka hai| upArjita dhanakA vyaya kaise karanA? kSetravAstudhanadhAnyagavAzcai molitaiH sanidhibhistanubhAjAm / klezapApanarakAbhyadhikaH syAt, ko guNo na yadi dharmaniyogaH // 5 // " prApta athavA prApta honevAle kSetra, vastuoM (ghara Adi ), dhana, dhAnya, gAya, ghoDA aura bhaMDArakA upayoga jo dharmanimitta na ho to usase keza ( duHkho), pApa aura narakake sivA anya kyA vizeSa guNa ho?" svAgatAvRtta. bhAvArtha:-anekoM puNyavAn jIvoMko jaba paise milate haiM to adhika upArjana karane tathA upArjita dhanakI rakSAke liye atyanta zrama karate haiM aura anekoMkA Azraya lete haiN| dravya. vAle kuTumbameM jhagaDe hote haiM aura jhagar3ose durdhyAna hotA hai aura durdhyAnase durgati hotI hai to phira dhanase kyA lAbha hai ? sAta kSetra, garIba bandhuoMke Azraya nimitta, strIkelavaNI, U~cI kelavaNI, dhArmika kelavaNI yA saMskRta kelavaNIke uttejana, niravadya auSadhAlayoM, skUla, chAtrAlaya aura anAthAlaya Adi
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAstabika dAna ( Charety ) ke vibhAgoMmeM jo dravyavyaya kiyA jAtA hai vaha hI dravyakA sadupayoga kahalAtA hai; bAkI paiseke pUjArI banakara usakI samaya samaya para phiratI caukI dete rahane vA maujazoka manAnese kucha lAbha nahIM hai / itanA hI nahIM apitu ekAMta hAni hI hai / __ina donoM zlokoMko sAtha sAtha par3hanese mAlUma hotA hai ki hamako dhanakI abhilASA na rakhakara, usake piche pAgala na hokara, vartamAna sthitimeM saMtoSa rakhate hue upArjita dravyako janasudhAra tathA samAjasudhArameM vyaya karanA cAhiye, dharmamArgameM dhanakA vyaya karanA uttama hai; parantu niHsaMga hokara usakA sarvathA tyAga karanA yaha usase bhI adhika uttama hai / dhanake vyaya karanemeM durbhAgI jitanA cAhiye utanA dhyAna nahIM detA / jina vibhAgoM meM sahAyatAkI AvazyakatA na hoM unameM to bahuta dravyavyaya kiyA jAtA hai aura jina vibhAgoMkI Arthika sahAyata binA kharAba dazA hoM, unakI saMbhAla bhI nahI lI jAtI hai / yaha bAta sarvadA dhyAnameM rakhanA cAhiye ki bhUkhase jisaprakAra mRtyu hotI hai usIprakAra adhika bhojana karanese bhI vizUcikA hokara mRtyu ho jAtI hai / zAstrakArakA bhI pharamAna hai ki jisa kAlameM jisa kSetrameM siddhi hotI ho usakI ora prathama dhyAna rakhanA cAhiye / jainiyoMkI saMkhyAko bar3hAnA, unako barAbara ucita jJAna denA, nirudyamIko udyamI banAnA aura AnevAle jamAneke liye upayogI purAnA aura navIna sAhitya taiyAra karake rakhanA yaha vartamAna samayakA ati Avazyaka viSaya hai| aise Avazyaka
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayoMkI ora dhyAna nahIM diyA jAtA hai aura khAlI varaghor3A AdimeM bar3I rakama vyaya kI jAtI hai / sujha badhuoM ! dharmamArga meM dhanavyaya karate samaya bhI vicAra karanekI bahuta AvazyakatA hai / vivekapUrvaka vyaya kiyA huA eka paisA bhI eka rupayeke barAbara kAma karatA hai aura viveka rahita vyaya kiyA huA rupayA bhI patthara yA raNa meM par3I huI bArisa athavA araNyarudanake samAna phala rahita hotA hai, yaha bAta dhyAnameM rakhanekI bahuta AvazyakatA hai| dhanase honevAlI aneka prakArakI hAniyeM, aura unakA parityAga karadenekA upadeza. Arambhairbharito nimajjati yataH prANI bhavAmbhonidhAvIhante kunRpAdayazca puruSA yena cchalA bAdhitum / cintAvyAkulatAkRtezca harate yo dharmakarmasmRti, vijJA ! bhUri parigrahaM tyajata taM bhogyaM paraiH prAyazaH // 6 // "prArambha ke pApa se bhArI huA prANI jo dhanake liye saMsArasamudra meM DUbatA hai, jisa dhanake parigrahase rAjA 1 'puruSa' aisA kvacit pATha hai, yaha parigrahavaMta puruSako uddeza karatA hai aisA isakA bhAva smjheN|
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi puruSa chidra DhUMr3ha kara duHkha denekI abhilASA karate hai, aneka cintAmeM mAkula vyAkula rakhakara jo paise dharmakArya karanekI to yAda bhI nahIM Ane dete aura bahudhA jo dUsaroM ke hI upabhogameM Ate haiM aise paisoMke bar3e saMgrahakA he ! paMDito ! tuma tyAga krdo|" zArdUlavikrIDita vivecanaH-saMsAra samudra hai| bhArase ladA humA jahAjha jisaprakAra samudra meM DUba jAtA hai usIprakAra pApase bhArI humA jIva saMsArasamudra meM DUba jAtA hai / paiseke kamAnemeM, usake rakSaNa karane meM aura bhakAryameM vyaya karanemeM aneka prArambha karane par3ate haiM, Arambhase pApa hotA hai aura pApase AtmA bhArayuta hotA hai, ataH paisA saMsAra-bhramaNakA hI kAraNa hai| rAjAloga purAne samayameM paise bina lete the aura aisA karaneke liye dravyavAnake chidra DhUMDhA karate the / gRhasthoMko hamezA isakA bhaya banA rahatA thA aura isa mayase paise hone para bhI apane Apako garIba batAnA par3atA thaa| Ajakala bhI paisevAloMko cora, lucce aura sonerI TolIvAloMkA bhaya rahatA hai / paisoMke vicArase yaha prANI itanA adhika lubdha hoAtA hai ki apane putradharma, pitRdharma, patidharma, bhaktadharma Adi dharmoM ko taddana bhUlajAtA hai| isako paisoMke vicArameM hI AnaMda pAtA hai / paisoMko kaise ekatra karanA ? kaise bar3hAnA ? kaise kharca karanA? Adi Adi bAte hI usake manapara itanA adhikAra jamA letI hai ki vaha apanA saba dharma chor3a detA hai; usako dharmakA nAma bhI yAda nahIM AtA hai|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 dhana-parityAgake tIna kAraNa batAye gaye haiM / parabhavameM durgati, isa bhavameM maujuda Dara aura dharmavimukhatA / isase bhI cothA kAraNa vizeSa majabUta hai, vaha yaha hai ki paidA kare hue paise bahudhA dUsaroMke hI upabhogameM Ate haiM / paisA paidA karanevAle to apanA sampUrNa jIvana usIke upArjanameM lagAkara bar3I kaThinatAse paidA karate haiM, bahuta dravya apane vArIsake liye chor3a jAnevAle to svayaM kucha bhI sukha nahI bhogate / lar3akA hotA hai to vaha sukha bhogatA haiM, nahIM to dUsare hI mAlika hote haiM / vizeSatayA kRpaNakI to yahI dazA hotI hai / nItizAstrameM kahate haiM ki: kITikAsazcitaM dhAnyaM, makSikAsazcitaM madhu / ' kRpaNaH saJcitaM vittaM, parairevopabhujyate // kIr3Ise ekatra kiyA anAja, makkhIse ekatra kiyA madhu paura kRpaNa puruSase ekatra kiyA dhana yaha dUsaroMke hI upabhoga meM bhAtA hai| ina cAra kAraNoMkA anta:karaNase vicAra kareM to dhana para moha kyoMkara raha sakatA hai ? arthAt kadApi nahIM, kintu aisA vicAra to kijiye / tumhAre pAsa yadi pAMca-daza lAkha rupaye hoM to unase mohita na hojAo / zAlibhadrake ghara para sadaiva devatAI-AbhUSaNoMkI navvANu peTiyeM utaratI thIM, phira bhI usako yaha burA jAna par3A ki usake Upara bhI rAjA hai, ataH yaha saMsAra asAra hai; to phira tumhAre do-pAMca lAkha rupayekI to ginatI hI kyA hai ? tuma yadi sAmAnya sthitike ho to tumhAre liye dhanakA parityAga karanA bahuta
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaThina nahIM haiM / dhanase kucha bhI lAbha nahIM haiM / na jAne kisa anAdi pravAhase yaha jIva lobhake vazIbhUta hotA hI jAtA . hai, aura paisoMko tyAganeke samaya vicAra karane lagatA hai ki maiM inake binA kaise raha sakU~gA ? parantu he bhAiyoM ! Upara likhe aura anya anekoM doSoMke kAraNa paisekA parityAga kara denA hI atyuttama hai / paisoMkA parityAga karadenA utanA kaThina nahIM hai jitanI ki tumhArI dhAraNA hai| kisI bhI vastu ke viyoga hone para aisA jAna par3atA hai ki mAnoM usake binA kucha bhI kAma na calegA, parantu vAstavameM usake binA bhI saba kAma calatA hI hai / yahI dazA paisekI bhI samajhanA cAhiye / sAta kSetrameM dhanavyaya karanekA upadeza. kSetreSu no vapasi yatsadapi svameta dyAtAsi tatparabhave kimidaM gRhItvA ? / tasyArjanAdijanitAghacayArjitAtte, bhAvI kathaM narakaduHkhabharAcca mokSaH ? // 7 // " tere pAsa dravya hai phira bhI tUM ( sAta ) kSetra meM vyaya nahIM karatA hai, kyA tUM parabhavameM dhanako tere sAtha le jAyagA ? yaha vicAra kara ki paise upArjana karanese honevAle pApasamUhake nArakIya duHkhoMse terA moca (chuTakArA) kaise hogA?" vasaMtatilakA vivecanaH-upArjita dravya.parabhavameM sAtha nahIM jAtA hai; apitu usake upArjana karanemeM, ekatra karanemeM aura usake vyaya karanemeM athavA nAza hone meM aneka duHkhaparaMparA hotI
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai aura parabhavameM bhI hInagati hotI hai, to phira kyA karanA cAhiye ? yahI kahanekA hai ki upArjita dhanako zubhamArgameM vyaya karo / dhanavyaya karaneke aneka mArga haiM, jinaviSa sthApana, jinamandiroMkA jIrNoddhAra, pustakeM likhAnA, chapavAnA, unakA rakSaNa karanA aura pustakAlaya banAnA, lAIbrerI ( Library ) banAnA tathA kelavaNIkA pracAra karanA, sAdhusAdhviyoM, svAmIbhAiyoM aura bahinoMko utkarSa banAnA, anAtha kA pratipAlana karanA aura zAsanakI zobhA bar3hAnA-aise aise anekoM upayogI sthAna haiM, unameM jina jinameM AvazyakatA jAna par3e aura jina sthAnoMmeM vyaya karanA uttama tathA prAzayayuta jAna par3atA ho vahA~ vyaya karanA cAhiye / dravyavyaya karate samaya saMsArakI Adhunika sthiti aura AvazyakatA para vizeSa dhyAna rakhanA cAhiye / jo aisI uttama bhAvanAse dravya jyaya kiyA jAve. to saMsAraduHkhase zighra hI chuTakArA ho sakatA / zAstrakArakA mukhya pharamAna hai ki sAta kSetrameM dhanako vyaya karanA caahiye| unameM bhI jo kSetra siddhi denevAlA ho usakI ora prathama dhyAna denA cAhiye / jimanavAra karanekI isa jamAne meM anekoM puruSa socavicAra kara manAI karate haiN| isase yaha matalaba kadApi nahIM hai ki unako laDU kaDave lagate hoM, parantu ve samajhate haiM ki bhojake sthAnameM zrAvakoMkI sthiti sudhArane kI, unako udyamI banAkara apane pairoM para khar3e karanekI aura apar3hako vidyA prAptike sAdhana dilAkara jainaprajAko dUsarI prajAoMse samAnatA dilAnekI prathama AvazyakatA hai / isIprakAra jinamandira bar3hAneke sthAnameM unake upAsakoMko bar3hAnekI aura jo jinamandira haiM unake rakSA karanevAloMko utpanna karanekI adhika
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvazyakatA hai / kevala lokapravAhase AkarSita hojAnA ucita nahIM hai / jaba aisA vicAra karake dhanakA vyaya kiyA jAyagA taba atyanta lAbha hogaa| mAnase saMskArita yA binasaMskArita bandhuoMmeMse jinhoMne thor3AsA bhI zAstrIya tattvajJAna sampAdana kiyA hogA unako sahaja hI meM mAlUma hogA ki sAta kSetra dharmakA gaharA tathA majabUta pAyA hai| jisaprakAra paisoMkA cAhe jaise binA sauce-samajhe vyaya karanA anucita hai usIprakAra unameM se kisI kSetrakI ora tathA vizeSatayA siddhidAyaka kSetrakI aura dhyAna na denA bhI anucita hai / sAta kSetrameM apanI mahAna saMsthA kAnpharensa ( Conference ) ke mukhya prastAvoMkA sAra AjAtA hai / zrI jinabiMba, jinacaitya, sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA ye sAta kSetra hai| inake uddhAra, abhyudaya, unnati ke liye yathA yogya prayAsa karanA, apanA tana, mana aura dhana isameM lagAnA, arpaNa karanA aura isake liye atyanta parizrama karanA, yaha pratyeka mumunukA prathama karttavya hai / isameM bhI pahale batAI huI bAtako phirase dUharIkara kahAM jAtA haiM ki jisa kSetrako madadakI vizeSa AvazyakatA ho usakI vizeSa sahAyatA karanA tathA usapara dhana Adiko vizeSa vyaya karanA cAhiye / pahale samayameM dRr3ha zraddhA jAgRta karane nimitta jinAlayoM tathA pratimAjI AdikI vizeSa AvazyakatA thI, kintu vartamAna samaya jJAnakAla honese kelavaNIke ,sAdhanoMkI vizeSa AvazyakatA hai| yaha saba hakIkata dhyAnameM rakhakara apekSAyeM dravya,
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 kSetra, kAla, bhAvakA vicAra karake yogya kSetrameM dhanakA vyaya karanA cAhiye / - isaprakAra dhanamamatvamocana dvAra pUrNa huaa| yaha dhana kA viSaya bahuta upayogI hai, isake samajhAnekI AvazyakatA pratita nahIM hotI kAraNa ki yaha saba koI jAnate haiM / granthakartA ke anusAra isa viSayake do bhAga kiye jAsakate haiM / dhana para mamatva nahIM rakhaneke kAraNa prArambhameM eka eka kahake DhaMgasara batAye gaye haiM / yahA~ jo kAraNa batAye gaye hai yadi prANI una para vicAra kare to usake netra binA khule nahIM raha sakate / cothe zloka meM jo tattvajJAna batAyA hai vaha bahuta upayogI hai aura tIsare zlokameM kahA~ hai ki : mamatvamAtreNa mana:prasAdasukham ' yaha vAkya bahuta rahasyamaya hai / sArAMzameM kahA~ jAya 4. to prathamake cAroM zlokomeM jo kAraNa batAye gaye haiM ve bahuta vicArane yogya, manana karane yogya aura anukaraNa karane yogya haiN| viSayake dUsare bhAgoMmeM upArjita dhanake yogya mArgameM vyaya karanekA upadeza kiyA gayA hai, tathA usa sambandhakA kitanA hI upayogI jJAna diyA gayA hai / mukhya upadeza tathA uddeza dhanatyAgakA hI haiM, parantu kadAca mamatva na chuTa sake to phira usako zubhamArgameM vyaya karanekA upadeza kiyA gayA hai / bandhuoM ! isa saMsArameM aneka prakArase pha~sAnevAlI do hI mukhya vastuyeM haiM-eka strI aura dUsarA dhana / ina para rAga isaprakArakA hotA hai ki usakA pUrApUrA vAstavika varNana to jJAnI puruSa bhI karanemeM asamartha haiM / isameM dhanakA sneha
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSa dRr3ha hai yA strIkA sneha bahuta dRr3ha hai yaha batalAnA bahuta kaThina bAta hai| strIkA sneha bar3I Ayu hone para prArambha hotA hai aura kucha varasoM pazcAt kama ho jAtA hai; kintu jitane samaya taka rahatA hai utane samaya taka usakA rasa ( Intensity ) adhika hotA hai / dravyakA moha sadaiva dinapratidina bar3hatA jAtA hai aura vRddhAvasthA meM to yaha itanI parAkASThAko pahu~ca jAtA hai ki jIvanake avazAna hote samayataka yaha dUra nahIM hotA hai / amuka vyakti ke liye kaunasA moha adhika hai yaha kahA jA sakatA hai, kintu sAmAnya rItise merI to yaha dhAraNA hai ki dravyakA moha kadAca strIke mohase car3hatA ho yA na ho, parantu usase kama honevAlA to kadApi nahIM hai / kisI bhI vastuke prApta karanemeM prANIkI amuka na amuka abhilASA avazya hotI hai, parantu dhanaprAptimeM to binA kisI uddezya ke hI kevala ekamAtra paisoMke nimittase hI paise ekatra kiye jAte haiM / putra ke liye bahutasA dravya chor3a jAneke liye ekatra karanekA bhI eka mAtra bahAnA hI hai / isa dalIla ke viSayameM do hakIkata dhyAnameM rakhane yogya hai / eka to binA putra tathA putra honekI AzA rahita puruSa bhI itanI hI abhilASAse dhana ekatra karate haiM, aura upArjita dravyakA bhI zubhamArgameM vyaya nahIM karate haiM, aura duusr| yaha ki jo yadi AnevAle bhavake liye paise jamA kara sakata hoM ( Investing of money ) to koI bhI manuSya aisA na milegA jo apanA dhana apane vArIsa putrake nAma para jamA kara ske| yaha bhI jAnane yogya hai ki pratyeka kAryakI amuka simA hotI hai arthAt amuka samaya ke pazcAt yA amuka prApti honeke pazcAt
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha kArya pUrA ho jAyagA, kintu paisoMke liye to yaha niyama bhI nahIM lagatA hai / hajArake milane para lAkhakI aura lAkhake milane para karor3akI utarottara icchA bar3hatI hI jAtI hai| bar3hatI icchAke anusAra kAryadhurAmeM jur3a kara sampUrNa jIvana pUrA kara dete haiM, kintu unake paise ekatra karanekA kAma phira bhI pUrA nahIM hotA hai| kisI bhI kAryake karanekA amuka hetu aura amuka sAdhya hotA hai / binA prayojana tathA binA sAdhyake to sAdhAraNa buddhivAlA puruSa bhI pravRtti nahIM karatA hai, to phira dhanaprAptikA hetu tathA sAdhya kyA haiM ? jarA vicAra kijiye| anAdi paddhatise pAgala na hoM / kevala ekamAtra dhanakI AbhilASAse hI dhanakI prAptike liye udyoga na karo, kintu jarA Age piche dRSTi ddaalo| tuma samajhadAra puruSa ho, tumhArA anukaraNa anekoM puruSa karate hoMge, ataH jaba 2 pravRtti karo taba 2 usake hetu tathA sAdhyako dhyAnameM rakhakara kro| isa dRSTise vicAra karane para mAlUma hogA ki kAryasiddhike Upara batAye donoM niyama dravyaprAptike prayAsa meM vyartha siddha hote haiN| yaha hama dekha cuke hai ki dhanapravRtti nirhetuka hai, ataH jo isakI icchA na rakhate hoM ve hI utkRSTa prazaMsAke pAtra haiN| jo zrAvaka avasthAmeM haiM, unako sarvatyAgakI abhilASA tathA vartamAna dazAmeM saMtoSa rakhanA cAhiye / apanI sthitike sudhA. ranekI tIvra abhilASA rakhanA ucita haiM, kintu usake Thika banAte samaya durdhyAna na hone pAve / vartamAna sthitimeM bhAnanda mAnanA aura vizeSatayA karmake siddhAntoMke vazIbhUta na ho kara puruSArtha karanA ucita hai / isakA artha kucha aura na samajhale,
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataH yaha batAne kI AvazyakatA hai ki saMtoSa aura puruSArthameM virodha nahIM hai; parantu durdhyAna hotA hai / paisoMke liye jApamAnA phirAve, tathA rAtadina paisoM paisoMkA hI dhyAna banA rahe aisI sthiti nahIM hone denI cAhiye / " You may aspire, but don't be dissatisfied with your present lot' tuma bar3e banane kI AzA-abhilASA rakkho, kintu tumhArI vartamAna dazAse asaMtoSI na bno| dhana ekatra karaneke pazcAt kyA karanA cAhiye isake liye bhI granthakArane vivecana kara diyA hai / dhana ekatra karate samaya kaise saMskAra hote haiM usapara jo dhyAnadiyA jAve to upadeza lage binA nahIM raha sakatA hai / paisoMke liye paradezagamana, nIcasevA, sardI, garmI aura tIvra vacana sahana karane par3ate haiM, paisoMke liye cApalUsI karanI par3atI hai, paisoMke liye khaTapaTa karanI par3atI hai aura paisoMke liye aneka viDambanA sahana karanI par3atI hai| jisa kadarthanAke eka aMza mAtra sahana karanese munimArgameM mokSa mila sakatA haiM, vaisI kadarthanA paisoM ke liye anAdi mohamadirAmeM cakacUra bhaye hue jIva karate haiM; parantu vicArate nahIM ki yaha saba kisaliye kiyA jArahA hai ? mUdamavasthAmeM idhara udhara nirarthaka bhaTakate rahate haiM / siMdUraprakarameM kahate haiM ki:-dhanase vivekahIna hue hue prANI bhayaM. kara banameM bhramaNa karate haiM, vikaTa dUra dezAntarameM phirate haiM, gahana samudrakA ullaMghana karate haiM, bahuta duHkhavAlI khetI karate haiM, kRpaNa patikI sevA karate haiM aura hastiyoMke saMghaTase apravezya saMgrAma meM jAkara prANa nyaucchAvara karate haiN| yaha saba lobhavaza haiN|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukha kahA~ hai 1 paisedAroM kI haveliyoMmeM, rAjAke mahala meM, cakravartIke nivAsasthAnameM, indrake indrAsanameM yA do ghoDoMkI gApI 1 vicAra kijiye aura dekhiye to jAnapar3egA ki bAharake ADambaroMmeM sukha nahIM hai / sukhI dikhAI denevAle puruSoMke hRdayameM bhI jvAlA bhabhakatI rahatI hai, unake gharoM meM aneka khaTapaTa hotI hai aura manameM to yuddha hotA hI rahatA hai / sukha-saMtoSa tathA vartamAna sthitimeM mAnanda anubhava karanemeM hI hai, dhana asthira hai, yaha kisIkA na to huA hai na hogA hii| prAyaH vidyA tathA dhanameM vaira hai| binA mAnake sukha nahIM mila sakatA aura paisevAloM ko sukhI mAnanA mahAmUrkhatA hai| ___ aneka doSoMse bharapUra, dhavalazeTha, ammaNazeTha, subhUma cakrI Adiko narakameM DAlanevAlI, ekAnta upAdhise bharapUra, manakI azAntikA prabala sAdhana, aneka duHkhoMkI bArIsa karanevAlI, vidvAnoM dvArA aMdhekA upanAma dilAnevAlI lakSmIke sukhako bhoganevAle dhanikoMko vaha sukha mubAraka ho ! vartamAna samayake vicitra raMgase bharapUra jIvana aura vizeSatayA sakhta pravRttike madhyabindu bar3e zaharoMke sukhI dikhAI denevAle puruSoM ko dekhakara kicitmAtra bhI Azcarya nahIM karanA cAhiya, kiJcitmAtra bhI zoka nahIM karanA cAhiye, aura na unakoM sukhI hI mAnanA cAhiye; kAraNa ki unake vizeSa samIpake sambandhI yaha bhalIbhAti jAnate hai ki vAstavameM ve bilakula sukhI nahIM haiM / apanA sukha apanA pAsa hI hai aura hamako to paramAnaMda pada prApta karane kI icchAse vartamAna sthitimeM saMtoSa rakhakara zuddhavRtti dhAraNa karake, dharmamaya jIvana banAnekA uddeza rakhate
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ hue, uccatara aura vizuddhatara jIvana banAnekA bhAzaya, uddeza aura abhilASA rakhanA cAhiye / manuSyajIvanake UMce uddezya kI pUrtike liye manapara aMkuza rakhanekI tathA lobhake tyAga karanekI atyanta AvazyakatA hai / // iti savivaraNo dhanamamatvamocananAmA cturtho'dhikaarH||
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha paMcamo dehamamatvamocanAdhikAraH ba taka kI hakIkatase mAlUma huA hogA ki strI, putra aura dhanakA moha isa prANIko bahuta bandhanameM DAlanevAlA hai| ina tIna prakArake mohake sAtha sAtha zarIrakA moha bhI vicArane yogya hai / zarIrake moha meM pha~sakara apane kartavyako na bhUlajAnA cAhiye aura zarIrako atyanta nAjuka bhI nahIM banAnA cAhiye, isa uddazyako lekara yaha adhikAra likhA gayA hai / zarIrakA pApase poSaNa na karanA. puSNAsi yaM dehamadhAnyacintayaM. ___ stavopakAraM kamayaM vidhAsyati // karmANi kurvanniti cintayAyati, jagatyayaM vazcayate hi dhUrtarAT // 1 // " pApakA vicAra na karake jisa zarIrakA tuM poSaNa karatA hai vaha zarIra terA kyA upakAra karegA ? ( ataH
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 usa zarIrake liye hiMsAdika) karmoMko karate samaya bhaviSyakA vicAra kara / yaha zarIrarUpa dhUrta prANIko saMsArameM duHkha detA hai|" vaMzastha. vivecanaH-zarIrake poSaNa karane nimitta prANIko abhakSya padArtha khAne par3ate hai tathA anekoM upacAra karane par3ate haiM / paise bhI isIke liye upArjita karane par3ate hai / hiMsA, asatya Adi pApAtmaka kArya bhI karane par3ate haiM / zarIra dhIre dhIre komala ho jAtA hai| isake liye sAbuna lagAnA par3atA hai, paMkhe hilAne par3ate hai aura akhAdya padArtha davAke rUpameM khAne par3ate haiM; kintu isa prakArase poSaNa kiyA huvA zarIra kiJcitmAtra bhI badalemeM upakAra nahIM karatA, apitu bAraMbAra kaSTa pahuMcAtA rahatA hai aura isake bhI uparAnta kaIbAra to rogakA ghara bana jAtA hai| ataH aise karma karate samaya prANIko bhaviSyakAlakA vicAra karanA cAhiye / zarIrake jarAse sukhake liye yaha prANI to akathanIya auSadhiyoMkA sevana karatA hai aura apanI hI icchAnusAra kArya karake parabhavameM nIca gatiko prApta hotA hai aura narakake duHkha bhogatA hai aura aise kAryoMse poSita kiyA huA zarIra bhI binA nAza hue nahIM rhtaa| hama usako apanA mAna baiThe haiM, parantu vAstavameM yaha aisA nahIM hai jaisI ki hamArI dhAraNA hai| vidvAn zAstrakAra kahate haiM ki yaha, zarIrarUpa dhUrta saba prANIyoMko ThagatA hai| kahanekA yaha prayojana hai ki zarIrakA pApAtmaka kAryoMse poSaNa nahIM karanA cAhiye dhArmika kAryoMmeM yaha upayogI hotA hai, ataH usako ucita 22 .
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAttvika khurAka dekara mamatvarahita hokara poSaNa karanA yahI hamArA kartavya hai| - yaha niHsaMzaya bAta hai ki zarIrakA moha prANIko saMsArameM dukhI banAtA hai / sanatkumAra cakravartIko zarIra para bahuta prema thA, parantu jaba vaha moha parAkASThAko pahuMcA to zarIra viSamaya ho gayA / purANameM bhI trizaMkukA eka dRSTAnta AyA hai jo zarIrapara moha rakhanevAleko atyanta sundara jJAna denevAlA hai / " isa trizaMku rAjAko zarIrapara itanA adhika prema thA ki vaha usI zarIrase svargameM jAnekI abhilASA rakhatA thA / usane apanI isa abhilASAko apane kulaguru vasiSThake sAmane jAhira kI to ve isa bAtako suna kara ha~sa pdd'e| taba usane apane putroMse isake liye prayatna karaneko kahA~, parantu unhoMne bhI isa bAtako ha~sImeM ur3A diyA / isa para trizaMkuko krodha ho pAyA aura vaha vizvAmitrajIke samIpa gyaa| vizvAmitrajI ke kuTumbapara duSkAlake samayameM trizaMkune bar3A upakAra kiyA thA, ataH vizvAmitrane usakI prArthanA svIkAra kI aura yajJa karane lgeN| tapake prabhAvase vizvAmitrajIne trizaMkuko AkAzameM car3hAnA zuru kiyA, parantu jaba vaha svargake gar3hake sAmane pahuMcA to indrane use ulTe zira pachAr3a diyA / jaba vaha vApisa Adhe rAste pahuMcA to vizvAmitrajIko yaha bAta mAlUma huI aura unhoMne kahA ki " tiSTha trizaMko ! tiSTha" ina zabdoMse trizaMku ulTe zira hI AkAzamArgake madhya meM laTakatA raha gyaa| usako na to svargasukha hI milA na saMsAramukha hI milaa| zarIrake mamatvase sabako khoyA / "
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 171 (ApTe DikzanerI ) / isa hakIkatase vicAra kareM ki zarIra kA moha kitanA hAnikAraka hai'| zarIrarUpI kArAgrahase chUTanekA upadeza. kArAgRhAihuvidhAzucitAdiduHkhA nirgantumicchati jaDo'pi hi tadvibhidya / kSiptastato'dhikatare vapuSi svakarma vAtena tadRDhayituM yatase kimAtman ? // 2 // " mUrkha prANI hote hai ve bhI aneka azuci Adi duHkhose bhare hue bandIkhAneko tor3akara bahAra bhagajAnekI abhilASA karate haiN| tere khudake karmodvArA tUM usase bhI adhika sakhta zarIrarUpI bandhIkhAnemeM DAlA gayA hai, lekina phira bhI tUM to usa bandIkhAneko aura bhI adhika majabUta karanekA prayatna karatA hai / " vasaMtatilakA vivecana:-kaidakhAnemeM kSudhA, tRSA, gaMdagI, kaThina kAma Adi anekoM duHkhoMko sahana karane par3ate hai, isase usameM rahanevAle prANIkI yaha abhilASA hotI hai ki vaha kaba usase chUTakArA pAve ? koI avasara mile to usako tor3akara bhaga jAve / zarIrarUpa kaidakhAnA to bahutasI azucise bharapUra hai, phira bhI usameMse chUTakArA pAnekA prayatna karaneke sthAnameM 1 isa zlokake caturthapAdameM 'jagati ke badale kisI sthAnameM 'jagaMti' aisA pATha hai. isa kA artha -- jagata ke prANiyoMko' aisA ho sakatA hai; parantu prathama pATha adhika samIcIna pratIta hotA hai /
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha jIva usako sundara AhAra, AIsakrIma ( Ice-cream ) kolDaDrIMka ( Cold-drink ), tathA anekoM auSadhiyoMse usakA pAlana karatA hai, poSaNa karatA hai, zRMgAra karatA hai, komala banAtA hai aura usako jarAsA bhI kaSTa hone para pAgalakI taraha hAya-hAya kara rotA-cillAtA hai / _ vicArazIla prANIyoMko zarIrarUpI kArAgRhakA sadupayoga karanA cAhiye / usapara isaprakAra zAsana jamAnA cAhiye ki jisase phira kabhI usa kaidakhAnemeM na AnA par3e / zarIrakA mamatva chor3anA bilakula kaThina nahIM hai| eka maTakImeM bora bhare hue haiM, maTakIkA muMha choTA hai / eka bandara isa maTakIke samIpa AtA hai aura bora khAnekI icchAse maTakImeM hAtha DAlakara borase muTThI bhara letA hai, phira hAthako bAhara nikAlanekA prayatna karatA hai, kintu jaba hAtha bAhara nahIM nikalatA hai to samajhatA hai ki maTakIne mujhe pakar3a liyA hai| lekina vicAra kara dekhiye ki vAstavika bAta kyA hai ? sacca to yaha hai ki bandarane svayaM maTakIko pakar3a rakhA hai, na ki maTakIne bandarako / kuccha samayake pazcAt eka madArI AtA hai aura bandarako cAbUka lagAtA hai, jisase usakA hAtha chUTa jAtA hai / isIprakAra yaha jIva bhI mAnatA hai ki mereko zarIrane pakar3a rakkhA hai, strI tathA putrane pakar3a rakkhA hai; kintu vAstavameM to yaha hI unako nahIM chor3atA / mamatva chor3anA ho to yaha bilakula kaThina bAta nahIM haiM isakA vicAra karo, varanA jaba kAlarUpa madArI Akara cAbUka mAregA to apaneApa muTThI chUTa jAyagI aura zarIrakA tatkSaNa tyAga karanA pdd'egaa|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 zarIrasAdhanase karane yogya karttavyakI ora preraNA. cedvAJchasIdamavituM paralokaduHkha bhItyA tato na kuruSe kimu puNyameva / zakyaM na racitumidaM hi cai duHkhabhItiH, puNyaM vinA kSayamupaiti na vajiNo'pi // 3 // "jo tUM tere zarIrako paralokameM honevAle duHkhoMse bacAnA cAhatA hai to puNya kyoM nahIM karatA ? yaha zarIra kisI bhI prakArase rakSA nahIM kiyA jAsakatA; indra jaiseko bhI puNyake binA duHkhakA bhaya naSTa nahIM hotaa|" vasaMtatilakA. vivecana: he bhAI'! yadi kadAcit tereko yaha bhaya ho ki jaba maiM isa zarIrako yahA~ chor3akara paraloka meM jAuMgA taba bahuta duHkha uThAnA par3egA isase yahIM adhika jIvata rahanA adhika uttama hai; aise vicArase yadi tuM rAtribhojana karake kaMdamUla, abhakSya, anantakAya AdikA bhakSaNa karake jo apane zarIrakA poSaNa karatA ho to yaha terI bar3I bhArI bhUla hai| vizeSa uttama mArga to yaha haiM ki khUba puNya karanA, jisase isa bhavameM terA zarIra acchA rahegA aura parabhavakA bhaya nahIM rhegaa| abhI tujhe to sthiti acchI nahIM jAna par3atI hai vaha puNyakI kamI hI ke kAraNa hai, aura usI kAraNa se indra tathA cakravartI bhI duHkhakA anubhava karate haiM / tujhe to yaha vicAranA atyAvazyaka 1 kisI kisI pratameM yahAM 'na' hai aura caturtha paMktimeM 'ca' hai, usakA bhAva bhI yahI hotA hai /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 hai ki zarIra prAptikA kyA kAraNa haiM aura usa hetuse kisa prakAra nIvana bhalIbhAMti vyatIta kiyA jA sakatA hai| isa zlokakA bhAva eka aura dUsarI prakArase bhI samajhA jA sakatA hai / vaha yaha ki yadi tUM zarIra kI rakSA karanA cAhatA hai to puNya kara ki jisase parabhavameM jo tujhe zarIra milegA vaha isase bhI uttama milegA / yaha kahane kA prayojana yaha hai ki isa zarIrako bacAnemeM to koI bhI samartha nahIM hai / indra jaise bhI asamartha hai ataH puNyadhana prApta kara / puNyake binA paralokakA bhaya kadApi dUra nahIM ho sakatA hai / pAtra ke nAza hojAnekA bhaya rakhaneke sthAnameM to pAtra banAnekI kalA zikha lenA atyuttama hai, jisase usa pAtrake nAza hojAne para usase bhI, sundara dUsare pAtra ke banAne kI zakti taiyAra rahe / dehAzritapanase duHkha, nirAlambanapanase sukha. dehe vimuhya kuruSe kimaghaM na vetsi, dehastha eva bhajase bhavaduHkhajAlam / lohAzrito hi sahate ghanaghAtamagni__ barbAdhA na te'sya ca nbhovdnaashrytve||4|| " zarIrapara moha karake tUM pApa karatA hai, kintu tujhe yaha khabara nahIM hai ki saMsArasamudra meM jo tUM duHkha bhogatA hai vaha zarIrameM rahane hI ke kAraNa bhogatA hai / agni jaba taka lohemeM rahatA hai taba taka hI hathoDe( dhana )kI coTako sahatA hai, isa liye jaba tUM AkAzake samAna Azrayarahita ho jAyagA to tujhe athavA agniko kucha bhI kaSTa na hogaa|" vasantatilakA
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. 175 . vivecana:-aba taka paralokake duHkhakI zaMkAse vizeSa puNya saMcaya karanekA upadeza kiyA gayA hai| aba isa zlokameM batalAte haiM ki isa lokameM bhI tuM duHkha kyo uThAtA hai ? zarIrase tujhe kisI bhI prakArakA sukha nahIM mila sakatA, apitu tujhe jo jo duHkha uThAne par3e hai ve saba zarIra sambandha hI ke kAraNa uThAne par3e hai, isaliye yadi tUM zarIra sambandha chor3a de to isameM kucha bhI zaMkA nahIM hai ki tUM mokSakI prApti na kara sake arthAt avazyameva kara skegaa| jisa zarIrakI tuM abhakSyase rakSA karatA haiM vaha to donoM tarahase pITA jAtA hai| isa bhavameM bhI bar3I umara ho jAne para duHkha pAtA hai / kadAca yuvAvasthAmeM mAla mazAle do eka varSa nukazAna na batAve kucha adhika umara hone para ve unakI asara batAye vinA nahIM rahate hai / zarIra thor3ese samaya pazcAt jarjarIbhUta hojAtA hai, aura paralokameM isakI puNya binA kyA dazA hotI hai, yaha spaSTatayA prasiddha hI hai / donoM zlokoMkA yaha uddezya hai ki he bhAiyoM ! yadi tumhArI paralokameM sukhkha pAnekI abhilASA ho aura isa bhavameM bhI zarIrako sAmAnya rItise svastha rakhanA ho to isako kisI bhI prakArase nAjuka banAne kI ceSTA na kreN| dharmasAdhanake liye zarIra upayogI hai isaliye isakA ghAta karanA bhI anucita hai, lekina vicArapUrvaka mAdhyastha mArgakA avalambana karanA ati zreSTa hai / / ani jaba loheke sambandha meM AtI hai to usapara bar3e bar3e ghana par3ate haiM, kintu jaba vaha lohameMse nikala jAtI hai to saba kaSTa dUra ho jAte haiM / AtmA bhI bhagnike samAna hai|
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo zarirUpa johake sambandhase roga, duHkha Adiko bhogatI hai, parantu jaba usake sAthakA sambandha chor3a degI to saba duHkhoMkA nAza ho jaaygaa| yaha jIva jisako apanA Azraya samajhatA hai vaha zarIra hI Azritako duHkha detA hai / yaha bahuta duHkhakAraka haiM; isaliye aba esA kArya karanA cAhiye ki jisase kisI bhI prakArake vicArase ayogya ( Not deserving any consideration ) isa nAlAyaka zarIrakA kabhI Azraya hI na lenA pdd'e| zarIrakA mamatva kama karanemeM yaha upamA bahuta uttama hai| isake uparAnta nicekA zloka bhI vicArane yogya hai| jIva aura sUri ke bicameM huI bAtacIta. duSTaH karmavipAkabhUpativazaH kAyAhvayaH karmakRt, baddhvA karmaguNairhRSIkacaSakaiH piitprmaadaasvm| kRtvA nArakacArakApaducitaM tvAM prApya cAzucchalaM, ganteti svahitAya saMyamabharaM taM vAhayAlpaM dadat / 5 / "zarIra nAmakA naukara karmavipAka rAjAkA duSTa sevaka hai, vaha tujhe karmarUpI rassIse bAMdhakara indriyarUpI madyapAna karaneke pAtrase pramAdarUpI madirA pilAvegA / isa prakAra tujhe nArakIke duHkha bhogane yogya banAkara phira koI bahAnA lekara vaha sevaka calA jAyagA; isaliye tere svahita nimitta isa zarIrako thor3A thor3A dekara tU saMyamakA bhAra zArdUlavikrIDita. vahana kraav|"
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecana:-eka karmavipAka rAjA caturgati nagarImeM rAjya karatA hai / isa rAjAke aneka sevaka haiM aura zarIra bhI una anekoM sevakoM meMse eka sevaka hai| vaha rAjA pratyeka dina kacaharI kiyA karatA hai / eka dina usako isa jIvakI yAda AI to usane apane sevakoMko hukma diyA ki isa jIvako bandIkhAne meM DAla do, varanA kadAca yaha mokSanagarameM calA jAyagA jahA~ para apanI kucha bhI sattA (Jurisdiction) nahIM hai / zarIranAmaka sevakane taiyArI kI aura rAjAse kahA ki jIvako kabje meM karane ke liye rassI kI AvazyakatA hogii| karmavipAkane uttara diyA ki " are kAyA ! isake liye tujhe cintA karanekI AvazyakatA nahIM hai| apanI zAlA meM karmanAmakI sahasroM rassiyeM haiM, unameMse tujhako jitanI cAhiye utanI rassiyeM lejA / kevala tUM isa jIvase saceta hokara rahanA, nahIM to vaha tere bhI capAta jamA degaa|" isapara phira zarIrarUpI sevakako vicAra huA ki yaha kArya to bar3A kaThina jAna par3atA hai, isaliye rAjAse kahA ki-" mahArAja ! isa jIva meM to ananta zakti hai isaliye vaha mujhe mArapITa kara bhagA degA, isaliye koI aisI vastu pradAna kIjiye ki jisake madameM andhA hokara vaha par3A rahe aura usako apanI ananta zaktikA bhAna bhI na ho / " isapara bahuta vicAra karaneke pazcAt rAjAne madya, viSaya, kaSAya, nidrA aura vikathA ye pAMca , pramAdarUpa Azrava ( dAru ) unako diye aura kahAM ki indriyarUpa pAtrameM ina Azravako lekara usa jIvako pilAyA karanA / 23 /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ isaprakAra apane rAjAkA hukma pAkara zarIrarUpa sevaka turanta hI unako amala meM lAyAM / dAruke mameM masta ho jAne para jIvako kRtyAkRtyakA bhI viveka nahIM rahA aura jaba zarIrakoM yaha pUrNatayA vizvAsa hogayA ki aba yaha jIva mokSameM nahIM jA sakegA parantu narakameM hI jAyagA taba yaha samajha kara ki aba merA kArya pUrNa ho gayA hai vaha isa jIvako chor3akara cala denekA vicAra karane lagA / isa samayameM akasmAt gurumahArAja ( munisundarasUri) isa jIvako mila gye| baMdIkhAnekI asahya vedanAko sahate hue isa jIvako dekhakara unakA hRdaya dayAse bhara AyA, isaliye unhoMne isa jIvako kaidakhAnekA svarUpa samajhAyA aura phira kahA ki"he bhAI ! isa bandIkhAnese aba bhI nikala bhaganekA prayatna kara / yaha zarIra thor3A sA lobhI hai, ataH aisA upAya kara ki usako thor3A thor3A khilAkara isIkI sahAyatAse mokSakA sAdhana taiyAra kara, pAMcoM indriyoMpara saMyama rakha aura pAMcoM pramAdarUpa dAru( madya )kA kabhI bhUlakara bhI sevana na kr|" munisundarasUri mahArAjake isa upadeza para jIva vicAra karatA hai| upadezAnusAra amala karanekI bahuta AvazyaktA hai, parantu vAstavika bAta to yaha hai ki yaha jIva jaba dUsaroM kI paMcAyata karanI hotI hai taba to bahuta bar3ha bar3ha kara bAteM banAne laga jAtA hai, lekina usako apane khudake zarIrakA bilakula bhI bhAna nahIM hai / yaha jaba rogagrasta hotA hai to vaidyake kahane para kaThinase kaThina vrata leneko taiyAra hotA hai, lekina jaba rogarahita ho jAtA hai to phira vahI raphatAra beDhaMgI jo pahale thI so aba bhI hai arthAta sampUrNa divasa bandako dAru hI
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharA karatA hai / alpaka javiko vastusvarUpakA bilakula bhAna nahIM rahatA hai, isaliye vaha to madirAmeM masta ho kara bhakArya karatA hai, anAcaraNa karatA hai aura anekoM kaSTa jhelatA hai| kisI 2 samaya to eka choTIsI phunsIke hojAne para bhI hAya-hAya karane lagatA hai aura kisI 2 samaya jvarake Ane para bhI kAma karanA nahIM chor3atA hai| vAstavameM yadi isake saba AcaraNoMko dekhA jAye to yaha spaSTatayA jAna par3egA ki mAno yaha madyapAnase pAgala ho rahA ho, parantu madirA kyA hai ? kaisI hai ? aura usako pilAnevAlA kauna hai ? yaha yaha jIva nahIM jAnatA hai aura isaliye isako saralatApUrvaka jJAna prApta nahIM ho sakatA hai / isa zlokameM isakA jo svarUpa batalAyA gayA hai usako samajhakara zarIrase to apanA matalaba banA lenA hI pratyuttama hai / niyamapUrvaka isakA poSaNa karake isake pAsase saMyama pAlanarUpa kAma karAlenA cAhiye / puSTikAraka khurAkakeM khAlene para yadi usako hajama karane jitanI zakti nahIM hotI hai to apacA-ajIrNa hojAtA hai; lekina thor3I vastu dekara adhika kArya lenA yaha vyavahAradakSatA kahalAtI hai| isaliye zarIrake sambandhameM bhI isI niyamakA prayoga karanA atyAvazyaka hai| zarIrakI azuci, svahitagrahaNa. yataH zucInyapyazuci bhavanti, kRmyAkulAtkAkazunAdibhakSyAt / drAg bhAvino bhasmatayA tato'gA lmAMsAdipiNDAt svahitaM gRhANa // 6 //
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. "jisa zarIrake sambandhase pavitra vastue~ bhI apavitra hojAtI haiM, jo kRmise bharA huvA hai, jo kauoM tathA kuttoMke bhakSaNa karane yogya hai, jo thor3ese samayameM rAkha hojAnevAlA hai aura jo mAMsakA piNDa hai usase tUM to terA khudakA hita kr|" upajAti. vivecana:-ati sundara vastue~ bhI zarIrake sambandhameM Anese apavitra hojAtI haiN| malliku~varIne cha rAjAoMko jo upadeza kiyA thA vaha isa zarIrakI racanA banAkara hI kiyA thA / yaha zarIra jIvata ho arthAt jaba taka isameM AtmA-cetana ho tava taka hI yaha kRmi Adise bharA rahatA hai, lekina mRtyuko prApta hojAne para yaha kizcitmAtra bhI upayogameM nahIM pAsakatA hai / pazuoMke camar3e, mAMsa, pUMcha, zrRMga, haDDI aura carbo Adike to paise paidA ho sakate haiM, kintu manuSyakA zarIra to bilakula nirarthaka hai aura yadi kadAca cAra dina taka par3A rahajAtA hai to anekoM rogoMko utpanna karatA hai| isaliye mRtyuke pazcAt isako jalAke rAkha kara dete haiM, aura abhI hai so bhI kevalamAtra mAMsakA piNDa hI hai| aise zarIra para moha kyoM karanA ? jisa durgadhiko dekhakara dUrase hI nAka para rumAla lagA liyA jAtA hai, vaha hI durgadhi isa zarIrameM bharI huI hai / isa sambandhameM chaTThI bhAvanA bAcane yogya hai| puruSake nau aura strIke bAraha dvAra se gaTarake samAna sadaiva apavitra padArtha nIkalate hI rahate haiN| anekoM sundara padArtha bhI zarIrake saMsargase usI svarUpako prApta ho gaye haiM aura hote rahate haiN|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa sabakA yaha prayojana hai ki Uparake zlokameM vistArapUrvaka samajhAyenusAra zarIrako thor3A thor3A khilA kara usame Atmahita kara lenA cAhiye / jisa zarIrase saMsArameM duvA AtA hai usI zarIrase saMsArase tarA bhI A sakatA hai| ata: isa zarIrakA sadupayoga karanA cAhiye, yaha bAta nike donoM zlokoMse aura vizeSatayA spaSTa ho jaaygii| zarIragharako kirAyA aura usakA upayoga. paropakArosti tapo japo vA, vinazvarAdyasya phalaM na dehAt / sabhATakAdalpadinAptageha mRtpiNDamUDhaH phalamaznute kim ? // 7 // * jisa nAzavaMta zarIrase paropakAra, tapa, japarUpa phala nahIM hote haiM usa zarIravAlA prANI thor3ese dinoMke liye kirAye liye hue ghararUpa miTTIke piNDapara moha kara kyA phala pAyagA ?" upajAti. vivecana-nayasArake bhavase vIra paramAtmAke jIvane paropakAra, tapa aura dhyAnakA prArambha kiyA, zarIrakA mamatva chor3a diyA aura antima bhavameM sAdebAraha varSa taka tapa kiyA aura upasargako sahana kiyA / usakA varNana par3hate hue bhI,vicAra hotA hai| isaprakAra zarIrakA upayoga karanekA yahA~ upadeza hai / aisA yadi na ho sake to phira zarIraprApti se kyA lAbha ? TIkAkAra dhanavijayagaNI likhate haiM ki " kisI prANIne
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 kirAyA dekara kucha dinoMke liye eka makAna kirAye para liyA ho aura bAdameM yaha merA ghara hai aisA samajha kara vicAra karatA hai ki yadi isako kAmameM lAu~gA to yaha naSTa hojAyagA, aisA vicAra kara usako kAmameM nahIM lAtA hai, kintu jaba miyAda pUrI hotI hai to gharako chor3anA hI par3atA hai; isIprakAra yaha zarIra jIvako thor3ese ( parimita ) AyuSyayukta prApta hotA hai taba yaha jIva vicAra karatA hai ki paropakAra, tapasyA Adise to yaha zarIra durbala ho jAyagA, isaliye mujhe aise kArya nahIM karanA cAhiye / aise nirarthaka vicAroMse mUDhabuddhivAlA jIva zarIrakA sadupayoga nahIM karatA hai aura jaba AyuSya pUrNa hotI hai ki zIghra hI zarIrako chor3anA par3atA hai, taba yaha manuSyabhava aura zarIra donoMse bhraSTa hotA hai|" zarIrakA kaba poSaNa karanA, kaise poSaNa karanA, kyoM poSaNa karanA Adi praznoMkA jo yahA~ nirNaya kiyA gayA hai, baha manana karane yogya hai| zarIrase honevAlA Atmahita. mRtpiNDarUpeNa vinazvareNa, jugupsanIyena gadAlayena / dehena cedAtmahitaM susAdhaM, dharmAnna kiM tadyatase'tra mUDha ? // 8 // " miTTI piNDarUpa, nAzavaMta, durgadhI aura rogake gharavAle zarIrase jaba dharma karake terA svahita bhalIprakAra siddha
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA jAsakatA hai taba phira he mUDha ! isake liye yatna kyoM nahIM karatA hai ?" upajAti. vivecana-yaha zarIra pArthiva miTTIke piNDarUpa, nAzavaMta, durgadhI aura vyAdhikA ghara Adi doSoMse yukta hai, to phira isase kyA lAbha ho sakatA hai ? jo yadi isase hamAre kisI bhI prakArake lAbhake honekI saMbhAvanA ho to vaha lAbha kara lenA caahiye| zAnI mahArAja kahate haiM ki-"indriyadamana, saMyamapAlana Adi bar3e bar3e kArya isa zarIradvArA sampAdana hosakate haiN|" unhIMke karane nimitta yahAM upadeza karate haiN| vidvAnoMkA kartavya tathA khUbI yaha hai ki tahana na chor3ejAne yogya kharAba padAyoMkA bhI zubha upayoga DhUMr3ha nikAlanA cAhiye, arthAt isa zarIrake Upara likhita avaguNoMse yukta honepara bhI jaba ki yaha chor3A nahIM jAsakatA hai to isase jo jo Atmahita ho sakeM una unake karalenemeM kiJcitmAtra bhI pramAda nahIM karanA cAhiye / abhI to saceta na honA aura piche samaya nikala jAnepara pazcAttApa karanA mUryokA kAma hai| isaprakAra dehamamatvamocanadvAra samApta huaa| isa dvArameM jo zikSA hai usakA sArAMza nimnAnusAra hai: 1 zarIrakA poSaNa karanA nirupakArI para bhAra karaneke samAna hai| 2 zarIra terA khudakA nahIM hai lekina moharAjAnirmita baMdIkhAnA hai| 3 zarIra terA sevaka nahIM hai kintu vaha moharAjAkA sevaka hai|
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 zarIrarUpa bandIkhAnemeMse chUTaneke liye tujhe asA. dhAraNa prayAsa-puruSArtha karanA cAhiye / 5 zarIrarUpa bandIkhAnemeMse chUTanekA upAya puNya-- prakRtiyoMkA saMcaya karanA hai| 6 zarIrako nAjuka na banAkara indriyoMkA saMyama karanA cAhiye / 7 zarIrase Atmahita karane nimitta dharmadhyAna karanA caahiye| 8 zarIrako kirAyekA makAna samajhanA cAhiye / 9 aisI vRttiye dhAraNa karanA cAhiye ki jisase zarIrako chor3ate samaya kizcitmAtra bhI duHkha na ho / 10 zarIrakI azucikA vicAra karanA cAhiye / he bhAiyoM ! strI, putra, dhana aura zarIra para moha na rakkho, aisA jJAnIpuruSa aneka bAra galA phAr3a phAr3a kara kaha gaye haiM, parantu phira bhI yaha jIva saba bAteM jAnate hue bhI inako nahIM chor3atA hai / vizeSatayA zarIra ke bAremeM to jAnakara bhUla kI jAtI hai, kAraNa ki zarIrake komala banAnemeM to yaha itanA herAna hotA hai ki kucha kahA~ bhI nahIM jAtA; svabhAvako nAjuka banA detA hai aura aneka khela khelatA hai / ina sabakA yaha kAraNa hai ki prANI isa zarIrako kirAyekA makAna nahIM samajhatA hai; parantu svagRha hI mAna baiThatA hai / usako marate samaya isa zarIrako chor3anemeM bar3A duHkha hogA, kintu yaha duHkha kisako hotA hai ? jisako bhaviSya bhavameM uttama sthAna milanekI AzA nahIM hotI vaha hI ghabarAtA tathA duHkhI hotA hai / hama
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 saMsArameM zIta, dhUpa, sudhA Adi saba sahana kara lete haiM, kintu yadi eka upavAsa karanekI bArI AtI hai to zarIra azakta ho jAtA hai| aise vyavahAravAle prANiyoMko maraNa samaya kisa prakArakA Ananda ho sakatA hai ? jisaprakAra zarIra para bahuta mamatA nahIM rakhanA cAhiye usIprakAra isakI sarvadA upekSA bhI nahIM karanI cAhiye, kAraNa ki zarIrakI sahAyatA se hI saMsArasamudra tairA A sakatA hai / zarIrako apanI prakRtike anukUla sAdhAraNa sAttvika khurAka denA cAhiye aura kudaratake niyamAnusAra zarIrako jarA bahuta parizramI bhI banAnA cAhiye / niyamita Teva aura yogya vyAyAmase vyAdhiye kama hotI haiM / zarIrako tahana nAjuka tabiyatavAlA banAnekA prayala na kareM / uparokta zlokameM kahenusAra zarIrako bhAr3A dekara usake badalemeM Atmahita kara leveM / zrIzAMtasudhArasake chaThThI bhAvanAke antameM likhate haiM ki-" kevala malarUpa pudgaloMke samUha aura pavitra bhojanako apavitra banAnevAle isa zarIrameM eka mAtra mokSasAdhana karanekA sAmarthya hai, isIko atyanta sArarUpa samajho / " zarIrakI sahAyatAse Atmahita karanekA lakSya rakhanA, zarIrapara moha kama rakhanA aura zarIraprAptikA barAbara lAbha uThAnA, yaha buddhimAna puruSakA karttavya hai / isake viparita isa adhikArake pAMcave zlokake vivecanameM batA. yenusAra yaha jIva masta hokara zarIrase yathAyogya lAbha nahIM uThAtA hai / jaba vyaupArI eka puruSako nokara rakhatA hai to samaya samaya para vicAra karatA hai ki jinanA usako vetana diyA jAtA hai utanA vaha kAma karatA hai ki nahIM karatA aura yadi vaha nokarI barAbara nahIM karatA ho to vetana kama kara diyA jAtA 24
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai athavA bhaviSyameM vizeSa dhyAna dekara kAma karaneko bAdhya kiyA jAtA hai| isa zarIrake bAreme bhI usIMprakAra vicAra karanekI AvazyakatA hai / isa vartamAna samayase sambandha rakhanevAlI eka aura dUsarI khAsa vicArane yogya bAta yahAM batAdenA atyAvazyaka jAna par3atI hai| kharAba se kharAba vastuko bhI mircamazAlese uttama dikhanevAlI banAkara hoTalameM becanevAlA to becatA hI hai, kintu vaha svAsthyakI ghAtaka hai isaliye zArIrika niyamako jAnanevAloMko usakA tyAga karadenA cAhiye / isake tyAga karaneke dUsare bhI anekoM kAraNa haiM, jisake liye adhika likhane aura vivecana karanekI AvazyakatA yahA~ ucita pratIta nahIM hotI hai / usake uparAnta bhaMga pInA, soDA-lemana-jIMjara Adi aura ati sImA rahita hue huoMke sambandhameM surApAna AdikA ekadama tyAga karadenA yogya hai / zarIrase jo kAma lenekA hai usameM ye sahAyatA karanevAle nahIM haiM, apitu nukazAna karanevAle haiM, aura thor3A kirAyA dekara pUrA upabhoga karanevAleko bhI yaha lAbhadAyaka nahIM haiM / aise padArthoM ke khAnese pramAda bar3hatA hai, aura pramAda bar3hanese zarIra apanA kArya karanemeM asamartha hojAtA hai tathA aisI vastuoMke kharIda karane meM bhI adhika dravyavyayakI AvazyakatA hotI hai, jisase lAbhake badale hAni adhika hotI hai / isaliye aisA kAma hI nahIM karanA adhika uttama hai / zarIrako to AvazyakatAnusAra ucita sAttvika khurAka dekara usase pUrA pUrA kAma lenA, yathAzakti tapa, dAna, dayA, kSamA aura paropakAra Adi karanA aura zarIraprAptiko saphala banAnA ucita hai| // iti savivaraNa dehamamatvamocananAmA pNcmo'dhikaaraa|| TOMORRIEDJ--
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha SaSTho viSayapramAdatyAgAdhikAraH ANTA cave dvArameM zarIrakA moha kama karaneko kahA gayA thA aura usIprakAra mamatvake mUkhya kAraNabhUta khI, dhana, putra aura zarIra parake mamatvako tyAga karanekI vyAkhyA pUrNa kI gii| ye saba, bAhya mamatva haiN| inake tyAga karaneke pazcAt Antarika mamatvakA bhI tyAga karanA cAhiye arthAt viSayoMparase mana haTAnA cAhiye aura pramAda na rakhanA cAhiye / 'pramAda ' zabdake do artha hote haiM / eka artha Alasya hai kintu yaha eka sAmAnya artha hai / jaina paribhASAmeM pramAda zabdake andara anekoM vastuoMkA samAveza hotA hai / pramAda zabdameM viSayakA bhI samAveza hotA hai aura isakI ora vizeSa dhyAna khiMcanekI AvazyakatA honese isa adhikArameM vizeSatayA isakA hI varNana kiyA gayA hai / viSaya pAMca prakArake haiMstrIsaMyoga, tailamardana, bAvanAcaMdanAdi vilepana, snAna, udvartanAdi sparzendriyake viSaya haiM; miTTe padArtha khAnA, AhArameM masta honA aura naye naye svAda utpanna karanA ye rasanendriyake viSaya haiM; puSpa, ittarakI sugandha lenA yaha ghrANendriyake viSaya haiM; parastrIkI
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 ora dekhanA, kaTAkSa karanA ye cacurindriyake viSaya haiM aura vaizyA tathA gavaiyA Adike gAyana, vAyalIna, hAramoniyama, sitAra vA beNDa Adi vAjitroM ke madhurasvara zravaNa karanA se zrotrendriyake viSaya haiM / ye pAMca indriyA~ jIvako bahuta duHkha detI haiM / isa adhikAra meM isake sambandhakA hI vivecana kiyA gayA hai / pramAda pAMca prakArake haiM: I J majjaM visayakasAyA, niddA vikahA ya paMcamI bhaNiyA / e e paMca pamAyA, jIvaM pADaMti saMsAre // 1 mada ( ATha prakAra ke haiM:-tapa, zruta, bala, aizvarya, jAti kula, lAbha, rUpa ) 2 viSaya ( pAMca indriyoMke 23 viSaya haiM ) 3 kaSAya ( krodha, mAna, mAyA aura lobha / ye pratyeka cAra-cAra prakAra ke hone se solaha bheda hote haiM ) 4 vikathA ( rAjakathA, dezakathA, strIkathA aura bhojanakathA ) 5 nidrA ( nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA, styAnarddhi ) | athavA pramAda ATha prakArake haiM / pamA ya muNiMdehiM, bhaNio abheyatra / annANaM saMsao ceva, micchAnANaM taheva ya // rAgo doso mahabhaMso, dhammaMmi ya zraNAyaro | jogAeM duppaNihANaM, aTTahA vajjiyabbao // .
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 "ajJAna, saMzaya, mithyAjJAna, rAga, dveSa, matibhraMza, dharmakA anAdara aura mana, bacana tathA kAyAke yogoMkA duHpraNidhAna ye ATha prakArake pramAda jinezvara bhagavAnane varjane yogya ___ ina viSayapramAdoMko chor3ane kI kyA AvazyakatA hai ? yaha isa adhikArameM batAyA gayA hai| viSayasevanase utpanna honevAle sukha tathA duHkha atyalpakalpitasukhAya kimindriyArthasvaM muhyasi pratipadaM pracurapramAdaH // ete kSipanti gahane bhvbhiimkksse| jantUna yatra sulabhA zivamArgadRSTiH // 1 // " bahuta thor3e aura vaha bhI mAnehue ( kalpita ) sukhake liye tUM pramAdavAn hokara bAraMbAra indriyoMke viSayameM moha kyoM karatA hai ? ye viSaya prANIko saMsArarUpa bhayaMkara gahana banameM pheMka dete haiM, jahAM se mokSa mArgakA darzana bhI isa jIvako sulabha nahIM hai|" vasaMtatilakA. vivecana-svAdiSTa miDhe padArthoMkA sevana kiyA, siMbhoga kiyA athavA piyAnAkA sundara madhura svara zravaNa kiyA; kintu mukha kitanA milA ? kitane samaya takakA ? isake pariNAmako dekhiye / indriyajanita viSayoM meM ramaNa karanA yaha zuddha Asmika dazA nahIM hai, kyoMki usIke pariNAmale yaha jIva saMsArameM par3atA hai aura usameM itanA gaharA utara jAtA hai ki
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 mokSa kyA hai ? kahA~ hai ? kisako prApta ho sakatA hai ? isake dekhanekA, jAnanekA athavA samajhanekA prasaMga hI usako nahIM AtA hai / isa sabakA kAraNa yahI hai ki usane viSayako sukha mAna rakkhA hai, kintu yaha vAstavika sukha nahIM hai| usake sthAnameM yadi zAMta pradeza ho, cAroM ora daza daza gA~voM meM manuSyoMkI vastI na ho, alaNDa zAntikA sAmrAjya ho aura zAMtikA bhaMga karanevAlA koI bhI na ho, aise araNyameM baiThakara dharmazAstra adhyayana aura manana karanese gahare antaHkaraNameM jo mAnanda hotA hai usakA varNana karanA lekhanIkI zaktike bAhara hai| yaha svabhAvika Ananda hai / sarva devatAoMke indriyajanya sukhake sthAnameM anuttara vaimAnake devatAoMke jhAnAnaMdakA sukha asAdhAraNa ginA jAtA hai| isaprakAra indriyoMke sukhameM vAstavika sukha to hai hI nahIM, kintu isake bhI uparAnta saMsArarUpa vanameM ye aisI vicitra gati karAtI hai ki jisakA saccA saJcA hAla jAnanA ho to upamitibhavaprapaMcako dUsarese sAtaveM prastAva taka pddh'e| indriyeM apanI hokara apanA hI ghAta karatI haiM, yaha bar3A bhArI kaSTa hai, kAraNa ki isake bhI uparAnta yaha samajhadAra prANI bhI anekoM bAra nahIM jAna sakatA ki ye kaba apanA ghAta karanevAlI hai| viSaya pariNAmameM hAnikAraka haiM. ApAtaramye pariNAmaduHkhe, * sukhe kathaM vaiSayike rato'si / ? jar3o'pi kArya racapan hitArthI, karoti vidvan yadudarkatarkam // 2 //
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ " ekamAtra bhogate samaya sundara jAna par3anevAle kintu pariNAmameM duHkha denevAle viSayasukha meM tUM kyoM kara bhAsakta humA hai ? he nipuNa ! svahita abhilASI mUrkha puruSa bhI kAryake pariNAmakA to vicAra karatA hI hai|" upajAti vivecana--Upara kahenusAra pratyeka kAryameM dekhe ki isa kAryameM tAtkAlika sukha hai yA pAriNAmika sukha hai / bar3e bhayaMkara kuemeM nIce bar3A ajagara hai, cAra bar3e sarpa cAroM kone meM phUtkAra kara rahe haiM, svayaM per3akI DAlIse laTaka rahA hai, usI DAlIko do cUhe kATa rahe haiM-tisapara mI madhukI bUMdakI abhilASAmeM yaha jIva vimAnameM baiThe hue vidyAdharayugmako bhI rAha dekhaneko kahatA hai / yaha madhukI bUMdakA dRSTAMnta jIvameM buddhi kI kitanI kamI hai aura svasvArtha sAdhanekI usakI kitanI abhilASA hai yaha batAtA hai / cidAnandajI mahArAja bhI kaha gaye haiM kiHindriyajanita viSayarasa sevata, vartamAna sukha ThANe, paNa kiMpAkataNA phalanI pare, nava vipAka tasa jANe, saMto dekhiye be, paragaTa pudgala jAla tamAzA. viSayajanya sukha pariNAmameM ekAnta duHkha denevAlA hai aura tUM ekAnta sukha milanekA abhilASI hai / he bhAI ! mUrkha bhI jaba koI kArya karatA hai to thor3A bahuta bhI pariNAmakA vicAra karatA hai to phira terI vidvattA kyoM nidrA letI hai ? dimAga( magaja )ko zAnti dekara jarA vicAra kara / isa amUlya jIvanakA alpa sukhake khAtIra homa na kara kyoMki aisA zubha avasara phira milanA kaThina hai /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 mokSasukha aura saMsAramukha. yadindriyAthairiha zarma bindava dyadarNavatsvaH zivagaM paratra ca // tayomithaH saMpratipakSatA kRtin , vizeSadRSTyAnyatarad gRhANa tat // 3 // " indriyoM se isa saMsArameM jo sukha hotA hai vaha bindu ke samAna hai aura paralokameM ( usake tyAgase ) svarga aura mokSakA sukha hotA hai vaha samudra ke samAna hai| ina donoM prakArake sukhoMmeM paraspara zatrutA hai / isaliye he bhAI ! vicAra karake una donoM meMse vizeSa ekako grahaNa kara / " vaMzastha. vivecana-Uparokta gAthAmeM indriyajanya mukhako bhI bhogate hue ramaNIya kahA gayA hai aura mokSakA sukha bhI ramaNIya kahalAtA hai / isaprakAra donoM prakArake sukhoMmeM ramaNIyatAkA samAna dharma hai; kintu donoMmeM bheda kyA hai yaha batAte haiM: saMsArasukha aura mokSasukha donoMke bicameM jamIna AzamAna kA bheda hai / ekako bindu kaheM to dUsarA samudrake samAna hai / dUsarI bAta yaha hai ki jahAM saMsAramukha hai vahAM mokSasukha nahIM aura mokSasukha vahI hotA hai jahAM saMsAramukhakI apekSA bhI nahIM hotI / sAMsArika mukha alpasthAyI hai; mokSasukha anantakAla taka rahanevAlA hai saMsArika sukha bahuta thor3A hai; mokSa sukha ananta hai / sAMsArika sukha, ante duHkhayukta aura vinAzI hai; mokSasukha nitya hai| 1 'sa' ke badale kahIM kahIM 'asti' aisA pAThAntara hai / 'tayo'rmiyo'sti' aisA pATha isase hotA hai /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastutaH yaha zuddha svarUpa hai / aba yadi terI icchA ho to striyoM ke sAtha bhoga-vilAsa kara, dhana ekatra kara, paradeza paryaTana kara, manovAbchita bhojana kara, viSayoMkA sevana kara, naukarI kara aura terI icchA ho to saMsArabaMdhana tor3akara, jJAnameM lIna hokara, biyAlIsa doSarahita AhAra lekara, paMcamahAvratakA utkRSTa rIvise pAlana karake, mana indriyoMkA saMyama karake, aneka prANiyoMke sukha nimitta, ve bhI AveM to unako bhI apane saMga lekara mokSa prApta karane nimitta mokSamArgakI taiyArI kara / yaha saba hakIkata tere sAmane hai kintu isapara vicAra karanA terI icchAdhIna bAta hai| eka bAta yahAM vizeSa dhyAna meM rakhaneyogya hai aura vaha yaha hai ki indriyajanita sukha aura mokSasukha pratipakSI haiN| ataH jahAM indriyasukha hotA hai vahAM mokSasukha nahIM hotA aura jahA~ mokSasukha hotA hai vahAM viSayasukha nahIM hotA hai / Upara jo hamane sukhoMkA prathakkaraNa karake dekhA hai usase jJAta hotA hai ki viSayasukha to kevala ekamAtra mAnyatAmeM hI hai, kAraNa ki yaha thoDese samayataka rahatA hai phira bhI isakI sImA sadaiva saMkucita hotI hai aura isakI vAsanAyeM ati nirasa, malIna aura sArarahita hotI haiN| viSayasukhake vAstavikapanapara vicAra kiyA ho to ekadama jAna par3egA ki isameM sevana karane yogya kucha bhI nahIM hai, parantu yaha jIva to isa sambandhameM kucha bhI vicAra nahIM karatA hai / isa sukhakA mokSasukhake sAtha virodha hai / jahA~ eka hotA hai vahAM dUsarA nahIM hotaa| mokSameM kisa prakArakA sukha hai usakI kalpanA bhI nahIM kI jAsakatI hai, parantu sthUlase vaha adhika vizeSa hai / tuma jaba yuklIDa ( Euclid ) kI eka 25 ....
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAblama ( Problem ) karate hoM, aMkagaNita ( Arithmetic ) yA bIjagaNita ( Algebra ) kA eka kaThina prazna hala karate hoM taba manakI ekAgratA hotI hai, saMsArako saba upAdhiyoMkoM bhUlA dete ho aura eka prabhamaya hojAte hoM aura taba praznapara ekAgratA rakha kara dhIre dhIre Age bar3hate jAte ho aura taba antameM pUrNa pratyuttara barAbara prApta kara lete ho / isameM prArambhase anta taka jo Ananda hotA hai usako yadi eka bindu tulya samajhA jAve to moSasukhakI samudrase tulanA de sakate haiM / aise nirdoSa Anandako prApta karanekI bahuta AvazyakatA hai ataH usake virodhI viSayAnandakA jisameM vastutaH kucha bhI bhAnanda nahIM hai tyAga karanA atyAvazyaka hai| duHkha denevAle kAraNoM kA nizcaya. muMkta kathaM nArakatiryagAdi duHkhAni dehItyavadhehi shaastraiH| nivartate te viSayeSu tRSNA, bibheSi pApapracayAcca yena // 4 // "yaha jIva nArakI, tithaMca Adike duHkha kyoM bhogatA hai ? isakA kAraNa zAstrameM bhali bhA~ti prakaTa hai jisako pada jisase viSayapara tRSNA kama hogI aura pApa ekatra na hogeM" upajAti. vivecamaH- " nAskImeM rahanevAle jIvoMko aisI kSudhA besI hai ki caudaha rAjamokanyApI sarva pudgaloMkA bhakSaNa karane para bhI unakI sRpti nahIM hotI, sarva samudroke jalako pAna karane
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ parabhI unakI tarasa nahIM bujhatI, ThaMDakI vedanAse atyanta parAmava pAte haiM, atyanta garmIse kadarthanA pAte haiM aura dUsare nArakI jIva bhI unako vedanA dete haiN| isaprakAra paramAdhAmikata, kSetrakRta aura parasparakRta vedanAaiM vahA~ hotI haiM ! ____"tiyaMcameM vahA~ kA svAmI nAkameM nAtha galatA hai, unase bhArI bomA khiMcavAtA hai, atyanta pITatA hai, kAna, pUcha Adi chedatA hai, kRmi unako khAjAte haiM aura bhUkha-pyAsa sahana karanI par3atI hai| " manuSya bhavameM vyAdhiye, vRddhAvasthA, durjana manuSyoMkA prasaMga, iSTakA viyoga, aniSTasaMyoga, dhanaharaNa, svajanamaraNa Adi aneka duHkha haiN| " devagatimeM bhI indra kI AjJAko paravazapanase mAnanI par3atI hai, dUsare devoMkA utkarSa dekhakara duHkha hotA hai, dUsarI devAMganAke saMgakI icchA mana ko kaSTa pahuMcAtI hai, apanA cyavana samaya ( maraNa ) jaba samIpa AtA hai taba deva bahuta duHkhI hote haiM, vilApa karateM haiM aura antameM azudhimaya strI kI kukSimeM par3ate haiN|" upamiti bhavaprapaMca pIThabaMdha bhASAMtara pR. 52. isaprakAra saba gatimeM duHkha hai isaliye tUM zAstroMkA adhyayana karake yA zravaNa karake nizcaya karale ki aise duHkhoM kA kyA kAraNa hogA ? yadi tUM aisA vicAra karegA to tujhe viSayoM para tiraskAra hogA aura mApakRtyoMse bhI parAGmukha hogA; kAraNa ki duHkha ke hetu viSayapramAda hI haiM aisA zAstrakArane jora dekara nizcayapUrvaka kahA hai| isa hakIkatakA zAstrase nirNaya
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanekA yahI kAraNa hai ki sAmAnya buddhi aise gahana kAryameM kAma nahIM detI hai| zAstranirNayakA pariNAma munisundarasUrine sampUrNa prathameM batAyA hai| usa uparokta nizcayapara vicAraNA. garbhavAsanarakAdivedanAH, - pazyato'navarataM zrutekSaNaiH / - no kaSAyaviSayeSu mAnasaM, pazliSyate budha ! vicintayeti tAH // 5 // . "jJAnacacuse garbhavAsa, nArakI AdikI vedanAoMkA bAraMvAra vicAra karane pazcAt terA mana viSayakaSAyakI ora AkapaNa nahIM hogA; ataH he paNDita ! tUM isake liye vAraMvAra vicAra kr|" rathAddhatA. vivecana-zAstra avalokanase-jJAnacakSuse jaba tUM dekhegA taba tujhe jAna par3egA ki sAMsArika duHkha kaise aura kitane haiM ? garbhavAsakA duHkha bahuta kaThina hai, usakA smaraNa karAneke liye zAstrakAra kahate hai ki sampUrNa zarIrameM garma kI huI loheMkI salAiyeM lagAI hoM usake duHkhase bhI AThagunA adhika garbhameM duHkha hai aura janmasamaya isase bhI anantaguNA duHkha hai| pravacanasAroddhArameM bhI isa sambandhameM kahA hai ki:. rambhAga samaH sukhI zikhizikhAvarNAbhiruccairaya: sUcibhiH pratiromabheditavapustAruNyapuNyaH pumAn / duHkhaM yallabhate tadaSTaguNitaM strIkukSimadhyasthitI, saMpadyeta tato'pyanantaguNitaM janmakSaNe prANinAm / /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ " kelake garbha jaisA komala aura atyanta sukhI jIva ho usake hara romaromameM tapAI huI agnikI jvAlA samAna lAla lohekI salAiye piroI hoM taba usako jo duHkha hotA hai usase AThagunA duHkha garbhameM pratyeka dina hotA hai aura utpanna hote samaya to usase bhI anantagunA duHkha hotA hai|" ... nArakI tathA tiryacake duHkhoMkA varNana Upara kara diyA gayA hai / ina duHkhoMpara bAraMbAra vicAra kiyA jAyagA taba viSayapara icchA kama hojAyagI, kAraNa ki yaha hI duHkhoMke kAraNa haiM / kahanekA yaha tAtparya hai ki vicAra karane kI atyanta bhAvazyakatA hai / prAtaHse sAyaM taka bahuta ghabarAte rahanA aura apane kAryake bIcameM bar3e pattharake AjAne para vyAkula hokara Thahara jAnA yaha puruSArthI puruSakA karttavya nahIM hai| vicAra kIjiye, dekhiye, khojiye aura apane aMgata svArthako eka ora rakhakara ThIka ThIka nirNaya kIjiye aura tadanusAra vyavahAra kIjiye / yadyapi yahAM prastuta prasaMga viSayatyAgakA hI hai tisapara bhI kaSAyake aura isake itanA adhika ghaniSTa sambandha hai ki yahAM tatsUcanArtha kaSAyazabdakA prayoga kiyA gayA hai / kaSAya sambandhI vizeSa hakIkata AnevAle prastAvameM AyagI aura usakA vizeSa vivecana bhI usIsthAnameM kiyA jaaygaa| maraNabhaya-pramAdatyAga. vadhyasya caurasya yathA pazorvA, saMprApyamANasya padaM vadhasya / zanaiH zanaireti mRtiH samIpaM, tathAkhilasyati kathaM pramAdaH // 6 // 1 cora iti vA pAThaH
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ . "phAMsIkI sajA pAnevAle corake athavA vadha karaneke sthAnapara liye jAnevAle pazuke mRtyu dhIre dhIre samIpa mAtI jAtI hai, isIprakAra sabake mRtyu samIpa AtI rahatI hai, to phira pramAda kyoMkara hotA hai ?" upajAti. vivecanaH-gujarAtI bhASAmeM eka kahAvata hai ki " mA jANe dIkaroM moTo yo paNa AukhAmAthI ocho thayo" mAtA vicAra karatI hai ki merA putra dinapratidina bar3A hotA jAtA hai kintu vaha yaha nahIM socatI ki dinapratidina usake antakAla meM bhI kamI hotI jArahI hai arthAt usakA maraNakAla samIpa bhA rahA hai / pratyeka ghar3I, pratyeka miniTa aura pratyeka seMkanDa apanA apanA kArya karate rahate haiM, aMtaH retaghar3ImeMse giratI huI eka eka kaNIko svarNamaya samajha kara usakA sadupayoga kro| kudaratI taurase bhI zarIrakI banAvaTa udyogakI ora pravRtta karatI hai, ataH zArIrika athavA mAnasika kArya karate hue apanA kartavyapAlana karanA kartavyaparAyaNatA kahalAtA hai / samayakI devI' (Goddess of Time ) kA aMgrejI meM svarUpa batAyA gayA hai ki usake tAlavepara camar3ekI coTI hai, aura pIchese zira muNDA hai / prasaMga-samayake Ane para jo use Agese pakar3ate haiM ve usakI coTI pakar3a sakate haiM aura usase lAbha uThA sakate haiM; kintu jo pIchese pakar3ane kA prayatna karate haiM unake hAthameM muNDA zira AtA hai arthAt 'gayA vakhta phira hAtha AtA nahIM ' isaliye prApta hue samayako nirarthaka na jAne denA cAhiye aura hRdayameM sunaharI akSarase aMkita kara - 1 Goddess of time has been personified.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ lenA cAhiye ki " samaya hI amUlya dhana hai" isakA yaha prayojana nahIM hai ki mRtyuse bhaya karanA, parantu yaha uddeza hai ki mRtyuko dRSTimeM rakhate hue, Alasya tathA pramAdakA tyAga kara . aharniza kartavyaparAyaNa bananA ucita hai| sukha nimittase vanakarAte viSayoMmeM duHkha. bibheSi janto ! yadi duHkha rAze stadindriyArtheSu rati kRthA mA / tadudbhavaM nazyati zarma yadrAk, __nAze ca tasya dhruvameva duHkham // 7 // "he prANI ! yadi tujhe duHkhoMse bhaya hai to indriyoM ke viSayoMmeM Asakta kyoM hotA hai ? una(viSayoM)se utpanna humA sukha to zighra hI nAza honevAlA hai tathA usake naSTa hojAne para bahuta samaya taka duHkhakA honA mI nizcaya hI hai|" upajAti. vivecanA-viSayasukhake viSayameM bahuta vicAra karane ki AvazyakatA hai / eka to usake pariNAmameM duHkha hotA hai ( duSkRtajanya ); dUsarA usake abhAvameM duHkha hotA hai aura tIsarA vaha alpasthAyI hai-ina tInoM dazAoMkA bhinnabhinna rUpase Upara varNana AcukA hai| cothI bAta yaha hai ki yadi hama usakA parityAga kara dete haiM to vaha hamako bahuta prAnanda detA hai kintu yadi vaha svayaM hamako chor3a detA hai to hamako bahuta duHkha bhoganA par3atA hai| Ayuke paripakva honeke pUrva hI jo indriyabhogoMkA parityAga kara dete haiM ve hI zArIrika tathA
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 . mAnasika Ucca AnandakA upabhoga karate haiM / bhartRharine kyA hI uttama kahA hai ki:- svayaM tyaktA hyete zamasukhamanantaM vidadhate' jinhoMne viSayako svayaM hI chor3a diyA hai ve hI anantasukhako prApta hote haiM; parantu vRddhAvasthAse zarIrake azakta hojAne para yadi vaha hamako chor3a jAtA hai to hamako atyanta mAnasika kSati uThAnI par3atI hai| zlokake cothe padameM jo kahA gayA hai usakA yahI prayojana hai, isaliye saba prANiyoM ko viSayatyAga karane kI abhilASA rakhate hue usake liye prayAsa karanA cAhiye / viSayasevanameM ina uparokta cAra cijoMkA sAmanA karanA par3atA hai isameM kucha atizayokti nahIM hai, kintu yadi inase mukta honA cAheM to viSayakA tyAga karanA bhI utanA kaThina nahIM hai jitanI kI hamArI dhAraNA hai / tUM kyoM viSayoM meM Asakta hotA hai ? mRtaH kimupretapatirdurAmayA, gatAH kSayaM kiM narakAzca mudritAH / dhruvAH kimAyurdhanadehabaMdhavaH, sakautuko yadviSayarvimuhyasi // 8 // "kyA jama (yama) mara gayA hai ? kyA duniyA~kI bhanekoM vyAdhiyA~ naSTa hogaI haiM ? kyA narakadvAra banda ho gaye haiM ? kyA AyuSya, paisA, zarIra aura sagesambandhI sadaivake liye amara ho gaye haiM ? ki jo tUM Azcarya-harSasahita viSayoMkI ora vizeSarUpase AkarSita hotA hai ?" vaMzasthavRta. vivecanaH-jisako maranekA bhaya na ho vaha yadi viSaya
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 pramAdameM Asakta ho to kucha aMzameM ThIka . bhI hai kintu veDe zirapara to yama garja rahA hai, anekoM vyAdhiyoMne cAroM orase tujhe ghera rakkhA hai, tere kRtya narakameM lejAne yogya haiM, terA AyuSya asthira hai, lakSmI to kisIkI bhI nahIM huI, na terI hI hogI, zarIra kSaNavinAzI hai aura sage-sambandhI bhI jaba taka unakA svArtha hai taba taka tere haiM, phira koI kisIkA nahIM hai to phira tUM kyA dekhakara viSayoM meM mAsakta rahatA hai ? ( pahale adhikArake aThAraveM zlokako dekhiye ) / yadyapi yaha eka AkSepaka zloka hai, tisapara bhI sahRdaya janoMko isameMse bahuta kucha sikhaneko milatA hai| AzcaryapUrvaka yA hurSapUrvaka viSayoM meM nimama hote samaya zirapara nAcate hue vairako na bhUla jAnekA upadeza karanevAle isa zlokake bhAvapara vicAra karanA yogya hai| upasaMhAra. viSayapramAdake tyAgase sukha. vimohase kiM viSayapramAdai bhrmaatsukhsyaaytiduHkhraasheH| tadrdhamuktasya hi yatsukhaM te gatopamaM cAyatimuktidaM tat // 9 // "bhaviSya meM jo aneko duHkhoMkI rAzI hai, unameM sukhake bhramase tUM viSayapramAdajanya buddhise kyoM lubhA jAtA hai ? usa sukhakI abhilASAse muktaprANIko jo sukha hotA hai 1 tadgArthyamuktasyeti vA pAThaH / 2 tadgatopamiti vA pAThaH / -
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 vaha nirupama hai tathA bhaviSyameM vaha mokSakI prApti karAnevAlA hai|" upajAti. vivecana- atadvati tatprakArakaM jJAnaM bhramaH' jahA~ sukha na ho vahA~ sukha mAnanA bhrama kahalAtA hai| viSayoMmeM jo yaha jIva sukha mAnatA hai yaha bhrama hai, kAraNaki unameM kiJcit mAtra bhI sukha nahIM hai; apitu bhaviSyameM use mAne hue sukhase bahuta duHkha uThAnA par3atA hai| isaprakAra pramAda tathA viSaya donoM prakArase duHkhameM DAlanevAle haiN| ve isa jIvakI buddhiko bhraSTa kara ise indriya bhogoMmeM sukha manAte haiM / viSaya sevanArako kisa prakArakA sukha hotA hai usake liye mahArAja dharmadAsagaNine likhA hai:jaha kacchullo kacchaM, kaMDuyamANo duhaM muNaha sukkhaM / mohAurA u maNussA, taha kAmaduhaM suhaM biti / / " jaise khujalIse pIr3ita puruSa khAja calanepara usake khujAnemeM AnaMda mAnatA hai, usIprakAra mohameM Atura hue prANI kAmabhogake duHkhako-viSayoMko sukha kahate haiM " parantu isa sukha. parase jhUThe mohako kama karake-abhilASA chor3a kara-jaba zAMtimeM nimagna hojAte haiM, taba saMsAravAsanA naSTa hokara ucca bhAvanA anta:karaNameM nivAsa karatI hai usa samaya manameM jo AnaMda hotA hai vaha nirupama hai| duniyAmeM dUsarA aisA koI Ananda nahIM hai ki jisakI tulanA isase kI jAve / umAsvAti vAcaka mahArAja zrI prazamarati prakaraNameM kaha gaye haiM ki: naivAsti rAjarAjasya, tatsukhaM naiva devarAjasya / yatsukhamihaiva sAdhorlokavyApArarahitasya // 1 // " lokavyApArase rahita sAdhuko jo Ananda prApta hai vaha
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 AnaMda cakravartI aura indrako bhI alabhya hai / " yaha nirvivAdita satya hai ki AtmAke Anandase jo sukha hotA hai vaha utkRSTa hI hotA hai / saMsArasukha to vikArajanya, tathA mAnA huA hai aura yaha to sAtvika sukha hai / apitu isa sukhake pariNAmameM bhI mukti hai / saMsArasukhase karmabaMdha hotA hai jabaki samatAse saMvara tathA nirjarA hotI hai aura aMtameM mokSaprApti hotI hai / isaprakAra viSayapramAdatyAganAmaka adhikAra pUrNa huaa| viSayasevana para vizeSatayA jora dekara lagabhaga sampUrNa adhikArameM usI bhAvako pragaTa kiyA hai / viSaya tAtkAlika zreSTha jAna par3ate haiM, parantu pariNAmameM duHkhadAyaka haiM; tAtkAlika sukha bhI ekamAtra mAnyatAmeM hI hai; aura viSaya hI saMsArakI anekoM upAdhiyoM tathA khaTapaTake kAraNabhUta haiM yaha vAstavika sthiti hai / (pAMcoM indriyoMke viSaya atyanta duHkhadAyaka haiM yaha bAta niHsaMdeha hai ) yadi hama tithaMca jAtike dRSTAMtase dekheM to jAna par3egA ki pratyeka indriyake sambandhase mahAna duHkha prApta hotA hai / hAdhIko pakar3aneke liye gaDDemeM kRtrima hathinI rakkhate haiM taba hAthI sparzandriyake vazIbhUta hokara pha~sa jAtA hai| miSTa padArtha khAneke lobhase machalI kA~TemeM piroI jAtI hai; sugandhakI laharameM bhramara sampUrNa rAtri kamalameM baiThA rahakara hAthIke mukha meM jAkara prANa kho baiThatA hai; dIpakakI jyotimeM pataMga prANa samarpaNa kara detA hai aura hariNa sundara murlIke tathA vINAke svarase AkarSita hokara jAlameM pha~sa jAtA hai / upAdhyAyajI indriya aSTakameM kahate haiM ki:pataGgabhRGgamInebha-sAraGgA yAnti durdazAm / ekaikendriyadoSAcedduSTaistaiH kiM na pazcabhiH ? // 1 // isaprakAra jaba pataMga, bhramara, macchalI, hAthI aura
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 hiraNa eka eka indriyake paravazapanese bhI durdazAko prApta hote haiM to phira jahA~ pAMco duSTa indriyoMkA paravazapana ho vahA~ to kyA na ho ? cidAnandajI mahArAja bhI kahate haiM ki:eka eka Asakta jIva ema, nAnAvidha duHkha pAvere / viSaya. paMca prabala varte nitya jAkoM, tAko kahA~ jo kahiyere, cidAnanda ye vacana suNIne, nija svabhAvamA rahiyere, viSayavAsanA tyAgo cetana, sAce mAraga lAgore // isase vidita huA hogA ki indriyoMse anekoM duHkhoMke honekI sambhAvanA hai| zrImadyazovijayajI bhI isake liye apane indriya aSTakake prArambhameM hI kahate haiM ki:vibheSi yadi saMsArAnmotUprAptiM ca kAkSasi / tadendriyajayaM kartuM sphoraya sphArapauruSam / / 'yadi tujhe saMsAra duHkhamaya pratIta hotA ho aura moSaprAptikI abhilASA hotI ho to indriyoMpara aMkuza lagAne nimitta asAdhAraNa puruSArtha kara' isaprakAra indriyoMpara vijaya prApta karane nimitta asAdhAraNa parAkramakI AvazyaktA hai, kAraNa ki unake sAtha anantakAlakA sambandha hai| dUsarI agatyakI bAta yaha hai ki jIva viSayajanya bAtoMmeM sukha mAna baiThA hai parantu unameM aisA koI sukha nahIM hai, jaisI ki usakI dhAraNA hai / bhartRhari kahate haiM ki vyAdhiko auSadhi karanemeM kyA sukha hai ? kaMThameM tRSA laganepara svAdiSTa pAnI piyA jAtA hai usameM kyA sukha hai ? udara meM kSudhA laganepara jo khAte haiM usameM kyA sukha hai ? zarIrameM vikAra honepara kAmabhogake sevanase kyA sukha hai ? isI prakAra saba vyAdhiyoMkA hAla hai|
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 jisako jIva sukha mAna baiThA hai / viSayoMse uttarottara bhI bahuta duHkha hai| isa sambandhameM pratyeka zlokake sAtha upayukta vivecana karadiyA gayA hai isaliye yahA~ punarAvartana karanekI AvazyakatA pratIta nahIM hotI hai| pramAdake viSayameM prathama tathA chaTThA zloka hai| isa sambandhameM mukhya bAta yahI hai ki mRtyu samIpa A rahI hai ataH jAgrata ho| 'gRhIta iva kezeSu mRtyunA dharmamAcaret / ' isa prakAra pramAda tathA viSayake liye bhali bhAMti kahA gayA hai| isa samaya laukika pravRtti aihika sukhasAdhana adhika prApta karanekI ora apresara ho rahI hai, isaliye aba pratyeka prANIko kaunasA bhAga lenA cAhiye isake vicAranekI atyanta AvazyakatA hai| navIna jamAnemeM zarIrabhoga tRpti aura indriyavikAroM ko bar3hAnevAle bAhyopacAra aura zobhAke itane padArtha Ate haiM aura sudhAra tathA phaizanake nAmapara itanA adhika kudhArA pracalita hogayA hai kiM vicArazIla puruSako apane pratyeka kAryameM saceta rahanekI AvazyakatA hai| pramAda pAMca haiM-- madya, viSaya, kaSAya, vikathA aura nidrA / inameM se 'madya' kA pracAra isa jamAne meM anekoM nimittako lekara bar3hatA jAtA hai / kisI bhI prakArakI masta karanevAlI khurAka khAoM athavA pivoM to vaha madya hai| ruDhArthameM unheM dAru, bhaMga, gAMjA, tAr3I Adi samajhIye / ye vastuyeM svayaM hI ati adhama haiM, inake taiyAra karanemeM lakhoM jIvoMkA nAza hotA hai aura inake pAna karanese manuSya apanI sudhabudha kho baiThatA hai / apanI sudhabudha kho denepara eka sAmAnya puruSako upayukta vyava. hAra praNAlikA kA bhI usameM bhAna nahIM hotA, sadasadviveka dUra haTa jAtA hai aura lokalajjA bhI bhUlA dI jAtI hai| aisI sthitimeM
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 kitane hI akArya hojAte haiM, kitanI hI azlila bhASAkA prayoga kiyA jAtA hai, aura manapara to kiJcitmAtra bhI aMkuza nahIM rahatA hai| yaha sthiti dhanavyaya karake bhI kyoM prApta kI jAtI hai usakA samajhanA jarA kaThina hai / zaktihIna mastiSkako sphurti dene nimitta athavA duHkhako thor3ese samayake liye bhUlajAne nimitta mastiSka baMdhAraNa aura sukha-duHkha ke vAstavika svarUpako nahIM jAnanevAle ajJa jIva isa mArgakI ora mUrkhatAse agresara hote haiM aura phira unakI aisI burI Teva par3ajAtI hai ki unakA sampUrNa jIvana nirthaka hojAtA hai / uttejita padArtha binA paira lar3akhar3Ane lagate haiM aura zarIra tathA sampatti donoMkA nAza .ho jAtA hai| isa mArgakI ora agresara hue hue bhramita mastiSkavAle apar3ha yuvakoMkI nisteja sthitikA barAbara anubhava karake usa mArgakI ora dRSTi bhI na DAlanekI vizeSatayA vijJapti hai / yaha durvyasana Arya vyavahArase apayukta hai, isakI jAlameM par3ane pazcAt chuTakArA pAnA ati kaThina hai| yaha kaIbAra aneka prakArakI kharAbI karanevAlA hai isa bAtako dhyAnameM rakhate hue usIprakAra jaina zAstrakAra isako sAta bar3e durvyasanoM se eka ginate haiM / isako lakSyameM rakhakara isa mArgakI ora agresara na honekA dRDha saMkalpa karalenA cAhiye / isa durvyasanase apanI prajA bahudhA dUra hI rahatI thI aisA bhI yadi kaha diyA jAya to bhI isameM kucha atizayokti na hogI, parantu pAzcAtya saMsargake yogase aura Atmika vicArakSetra zaktihIna hotA jAtA hai isake bhayase isa viSayakI ora dhyAna AkarSaNa karanekI AvazyakatA pratIta huI hai / zaktiko uttejita karanevAle ye padArtha avazya hai, isase alpa samayake liye zakti bar3hatI hai parantu pariNAmameM bahuta ghaTa jAtI hai / vAstavika zaktidAyaka padArtha to dUdha, ghI Adi
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 puSkala padArtha haiM, ataH apeya padArthakI kucha bhI AvazyakatA nahIM hai / pAMca pramAdameMse isa prathama pramAda para prasaMgavaza itanA ullekha kiyA gayA, dUsare / viSaya ' pramAda para Upara vivecana hocukA hai / tIsare kaSAya pramAda para 'kaSAya' dvArameM bhalibhA~ti vivecana kiyA jAyagA / 'vikathA' ke sambandhameM rAjakathA, dezakathA, samAcArapatroMdvArA bar3hatI jAtI hai aura pravRttike anusAra dharmakathA kama hotI jAtI hai / yaha bAta bhI vicArane yogya hai / pAMcavAM pramAda / nidrA' hai, isako bar3hAnA tathA ghaTAnA yaha khudakI icchA para nirbhara hai / nidrAko kama karanekA sahaja upAya sAtvika AhAra lenA hai| pAMca pramAdoMkA tyAga kara svazaktianusAra guNoMkI vRddhi kara guNasthAna prApta karate rahanA yaha manuSya jIvanakA karttavya aura sAphalya hai / varanA to aneka janmase hI jIva sAMsArika U~cI sthitiyoMko saMpAdana karatA AyA hai isameM kucha bhI navInatA nahIM hai / indriyoMpara aMkuza lagAye binA kisI bhI prakArakI Atmika-unnati ( Spiritual Progress ) kA honA asambhava hai| // iti savidharaNo viSayapramAdatyAganAmA ssssttho'dhikaarH||
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha saptamaH kaSAyatyAgAdhikAraH .. PAN matA prApta karanemeM mukhyatayA mamatva, viSaya, aura kAya bAdhA DAlate. haiM, jisake sambandhameM mamatva kA mastapanA aura viSayakA andhApana hama dekhahI. S cuke haiM; aba kaSAyakA kRSTapana yahA~ batAyA jAtA hai| kaSAyameM mukhya karake cAra bAtoMkA samAveza hotA hai, krodha, mAna, mAyA aura lobha / ye haraeka thor3e aura adhika aMzoMmeM hote haiM / sthUlatA aura kAlanimittase inake haraekake phira cAra cAra vibhAga kiye gaye haiN| utkRSTa pandraha dina raheM ve saMjvalana, utkRSTa cAra mahine taka rahe ve pratyAkhyAnI, utkRSTa varSabhara taka rahe ve 'apratyAkhyAnI aura jo jIvanaparyanta raheM ve anaMtAnubaMdhI haiM / isa prakAra kaSAyake solaha bheda hote haiN| isa kaSAyako utpanna karanevAle hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, duganchA aura tIna veda haiM, ye nau * nokaSAya' ke nAmase prasiddha haiN| yahA~ viSaya kaSAyakA hai| kaSAyakA artha vidvAn isa prakAra karate haiM ki ' kaSa' kA artha saMsAra aura 'Aya' kA artha jisase lAbha ho, arthAt saMsArameM jisase garta hojAve ve kaSAya kahalAte haiM / yaha artha kitane aMzo taka ThIka hai vaha nimna likhita zlokoMse pragaTa ho jaaygaa| krodhakA pariNAma-usake nigraha karanekI AvazyakatA. re jIva ! sehitha sahiSyAsa ca vyathAstA
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . kaSAyatyAga .. [209 stvaM nArakAdiSu parAbhavabhUH kssaayaiH| mugdhoditaiH kuvacanAdibhirapyataH kiM ? krodhAsihaMsi mijapuNyadhanaM durApam // 1 // " he jIva ! kaSAyase parAbhavakA sthAna hokara tUne nArakImeM aneka kaSTa sahana kiye haiM aura phira bhI sahana karegA, to phira mUrkha puruSoMkI dI huI gAlI Adi bUre vacanoMpara krodha karake tUM atyanta kaThinatAse milane yogya puNyadhanako kyoM naSTa karatA hai ? " vasantatilakA. * vivecana-kaSAya karanese isa jIvane abataka anekoM kaSTa sahana kiye; nArakImeM paramAdhAmiyoMdvArA kaSTa pahuMcAyA gayA aura paraspara lar3AI jhagar3e kiye; nigodameM duHkha bhoge aura vanaspatimeM bhaTakA; isIprakAra caurAsI lAkha jIvAyoniyoM meM koI bhI bAkI na bacI itanA hI nahIM apitu haraeka yonimeM anantabAra bhaTaka AyA / isa sabakA kAraNa rAga-dveSa hI hai| saMsArameM bhaTakAnevAlI, pha~sAnevAlI aura kartavyaparAyanatAko bhUlAnevAlI, tathA taddana pAgala athavA unmatta karanevAlI ye do zaktiye hI haiN| inhIMse kaSAya utpanna hotA hai| krodha aura mAna ye donoM dveSarUpa haiM, jaba ki mAyA aura lobha amuka nayakI apekSAse rAgarupa haiN| ye sarva kaSAya anantakAla taka duHkha denevAle haiM / isa adhikArameM kaSAyakA svarUpa batAyA jA rahA hai usameM prathama krodhako pradhAnatA dI gaI hai / yadi koI mUrkha puruSa gAlI de to usapara krodha na kareM, usa samaya vicAra karanA cAhiye ki yaha becArA vyartha saMsArako bar3hAtA hai; athavA bhartRharike kathanAnusAra calanA / unakA kathana hai ki: 27
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 ] adhyAtmakalpadruma [ saptama dadatu dadatu gAlIlimanto bhavanto, vayamiha tdbhaavaagaalidaane'smrthaaH| jagatividitametaddIyate vidyamAnaM, na tu zazaMkaMviSANaM ko'pi kasmai dadAti // " tumhArI jitanI abhilASA ho utanI tuma gAliye do, kyoMki tuma " gAlIvAle " ho / hamAre pAsa to gAliye hai bhI nahIM isaliye hama de bhI nahIM sakate haiM / duniyA~meM jisake pAsa jo vastu hotI hai vaha hI vaha dusareko de sakatA hai| dekhoM, kharagozake zRMga jaba nahIM hote to vaha unakoM dUsaroMko kisa prakAra de sakatA hai arthAt vaha kisIko kucha nahIM de sakatA hai|" Upara likheanusAra prasaMgoke Anepara jo yadi yogya samatA rakhI jAtI hai to bahuta lAbha hotA hai aura yadi krodha kiyA jAtA hai to atyanta kaThinatAse milanevAlA puNyarUpa dhana bhI yaha prANI hAra jAtA hai / jisa dhanakA anta nahIM hai aisA karor3oM varSoMkA ekatrita jJAnAdi AtmaguNarUpa dhana hAra jAtA hai isaliye krodhapara jaya prApta karanA lAbhakA rakSaNa hai, tathaiva usakI prApti karane jaisA hai| isake dRSTAnta zAstrameM vidyamAna haiN| ziSyapara krodha karanese guru marakara caNDakauzika nAga hue| mahAtIvra upadrava prApta honepara bhI gajasukumAlane krodha nahIM kiyA aura zAnta rahe to usake pratApase unhoMne zIghra hI mokSadhanako prApta kiyA / usIprakAra metAryamunine bhI aMtakRt kevalI hokara mokSalakSmIko prApta kiyaa| bhAsannopakArI vIraparamAtmAke krodhakI jaya kI mora jo vicAra kareM to mahAn Azcarya hotA hai| unako hue hue upasargoke varNanako par3hanese to hRdaya kaMpAyamAna hojAtA hai,
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] kaSAyatyAga [ 211 aura vAstavameM jisa jainako vIraparamAtmAke prati mAna hogA usako saMgamapara avazya krodha AyagA, parantu vicAra karanA cAhiye ki paramAtmAko usase kyA huA thA ? sunanevAleko yaha bAta sunakara atyanta Azcarya hogA ki apanepara aise kaThina, prANAMta, aneka upasoMke karanevAle saMgamako ananta saMsArameM bhramaNa karanA par3egA aise vicArase prabhuke A~khoMmeM karuNAzru bhAgaye the / krodhake jayakI yahA~ parAkASThA ho jAtI hai| azakta prANI cAhe jitane apazabda zAntipUrvaka kyoM na sunaleM, parantu cakravartIse bhI adhika zaktizAlIkA usa prakArakA jaya sacamuca anukaraNIya hai| . dasa prakArake yatidharmameM sabase prathama kSamA arthAt krodhakA jaya karanA likhA hai / krodhake AvezameM prANI karttavyavicArameM zUnya ho jAtA hai aura taddana bhAnarahita dazAmeM hokara kitane hI hukma tathA anartha kara DAlatA hai / krodha hI pazcAtApakA kAraNa hai, isaliye usapara vijaya prApta karane nimitta prasaMgake Anepara zAnti rakhanA hI mukhya kartavya hai / zAnti rakhanA kaThina avazya hai kintu azakya nahIM hai| . umAsvAtivAcaka mahArAja prazamarati prakaraNameM likhate haiM ki "krodhAtprItivinAzaM " krodhase snehakA nAza ho jAtA hai / yaha hakIkata barAbara anubhavameM bhI AtI hai| vehI vidvadvarya phira likhate haiM ki: krodhaH paritApakaraH, sarvasyodvegakArakaH krodhaH / - vairAnuSaGgajanakaH krodhaH krodhaH sugatihantA / / 'krodha paritApa utpanna karatA hai isaliye vaha sadeva manako jalAtA rahatA hai aura vaha hI saba manuSyoMke hRdayameM udvega paidA karatA haiM / (yaha vijJAnazAstrakA sAMprata sthApita niyama
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212] adhyAtmakalpagruma [ saptama hai ki jaba krodha karanemeM AtA hai taba sampUrNa vAtAvaraNa hI udvegapUrNa ho jAtA hai| isake uparAnta krodha vaira sambandha karatA hai| ina saba ke pariNAmarUpa krodha sugatikA nAza karatA hai|" isa. prakAra krodha aneka prakArase nukazAnadAyaka hai aura prANIkA adhaHpAta karanevAlA hai, isaliye hamArA yaha kartavya hai ki usapara vijaya prApta karanekA prayAsa kare' zAstrakArane jo koSako agnise upamA dI hai yaha bahuta upayukta hai / bidvAn kavi gA gaye haiM ki tRNa dahana dahaMto, vastu jyuM sarva vAle, guNa karaNa bharI tyuM, krodha kAyA prajAle / prazama jaladadhArA, vanhite krodha vAro, tapa japa vrata sevA, prItivallI vdhaaro| dharaNI parazurAme, krodhe nakSatrI kIdhI, dharaNI subhumarAye, krodhe nibrahmI sAdhI / naraka gati sahAI, krodha ye duHkhadAI, varaja varaja bhAI, prIti je de vdhaaii| ina ina kAraNoMse krodha na karanA hI iSTa hai; sugati aura sukha paramparAke kAraNa haiN| 1 krodha na karanA yaha lagabhaga kSamA rakhaneke barAbara hai / krodhake tyAgako milatA huA sadguNa kSamA hai| isako karate samaya bahuta AnaMda prApta hotA hai, ataH kSamA dhAraNa karanA cAhiye / krodha karate samaya mAnasika zakti ( Mental energy) kA bahuta nAza hotA hai, jisakA zarIra para bhI gaharA prabhAva par3atA hai aura kaI bAra AtmaghAta jaisA bhayaMkara pApa bhI isase ho jAtA hai| krodhakA tyAga aura dhamAkA AcaraNa yaha hamArA mukhya kartavya hai / ' kSamA ' zirSaka ( Heading ) se zrI jaina dharma prakAzameM bahuta vistArapUrvaka eka ullekha kiyA gayA hai /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] kaSAyatyAga [15 mAna-ahaMkAra tyAga. parAbhibhUtau yadi mAnamukti_ statastapo'khaMDamataH zivaM vo / mAnAdRtirdurvacanAdibhizcettapaH kSayAcannarakAdiduHkham // 2 // vairAdi cAtreti vicArya lAbhAlAbho, kRtinAbhavasaMbhavinyAm / tapo'thavA mAnamavAbhibhUtA, . vihAsti nUnaM hi gatidhaiiva // 3 // " dUsaroMkI bhorase parAbhava honepara jo yadi mAnakA tyAga kiyA jAve to usase akhaNDa tapa hotA hai aura jisase mokSakI prApti hotI hai / dUsaroMkI orase durvacana sunane para jo yadi mAnakA Adara kiyA jAve to tapakA caya hotA hai aura nArakI prAdike duHkha bhogane par3ate haiM / isa bhavameM bhI mAnase vairavirodha hotA hai, ataH he paMDita ! lAbha aura hAnikA vicAra karake isa saMsArameM jaba jaba terA parAbhava ho taba taba tapa athavA mAna( donoMmeMse eka )kA rakSaNa kara / isa saMsArameM ye donoM mArga haiM (mAna karanA athavA tapa krnaa)| upajAti. vivecana-bAharake puruSase jaba parAbhava hotA hai taba prANIko ahaMkAra AjAtA hai / isa ahaMkArako dabAkara parAbhavako sahana karanese icchita lAbhakI prApti hotI hai, varanA 1 ca iti vA pAThaH / 2 durvacanAdibhizca tapaHkSaya iti vA paatthH| 3 mAnamathAbhibhUtAviti vA pAThaH /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 ] adhyAtmakalpadruma [ saptama saMsAravRddhi hotI hai| ina do zlokoMmeM kahate haiM ki saMsArI jIvoMko mAnake prasaMga prApta hone para kevala do mArga haiM-yA to mAna karake saMsArameM DubanA athavA mAnako dabAkara parabhavameM ucca gati prApta krnaa| isa zlokake prAMta bhAgameM jo mAna aura tapakA sambandha batAyA hai vaha bahuta rahasyapUrNa hai / dUsaroMse parAbhava hone para sAmAnya vyakti apane manake aMkuzakoM kho detA hai jisase banA banAyA saba khela bigar3a jAtA hai / ahaMkAra athavA krodha karanese abhyantara tapakA nAza ho jAtA hai / vinaya, vaiyAvaJca tathA saddhyAna nahIM rahatA hai, nahIM pAtA hai tathA naSTa ho jAtA hai jisase karmakI nirjarA nahIM hotI hai; prAyaH mokSa vo dUra hI calA jAtA hai| aisI dazA hai, isaliye he vidvAn ! tUM lAbha tathA hAnikA pahale vicAra karake phira ahaMkAra karanA / saMsArake pratyeka kAryameM vicAra karanekI AvazyakatA hai| isaliye pranthakartA bhI isapara bArambAra jora de de kara kahate haiM ki tUM jaisI terI icchA ho vaisA karanA parantu karanese pahale eka bAra avazya vicAra krlenaa| kisI bhI pavanake jhokese terA AtmayAna kisI bhI dizAmeM jA sakatA hai, kintu aisA karanese vaha tere nizcita bandarameM nahIM pahuMca sakatA, ataH isa AtmayAnako nizcita bandarameM pahuMcAne nimitta upayogI pavanake sAtha ucita dizA meM kheMcakara lejaa| krodhatyAga karanevAle yogIko mokSaprApti. zrutvA krozAn yo mudA pUritaHsyAt , loSTAdyairyazcAhato romaharSI / yaH prANAnte'pyanyadoSaM na, pazyatyeSa zreyo dAga labhetaiva yogI // 4 // 1 lobha iti vA pAThaH /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] koyatyAga [ 215 "jo prAkroza ( parAbhava vacana, tAr3anA) sunakara unTA Anandase praphullita ho jAtA hai, jisapara patthara bhI phekeM gaye hoM to bhI jisake romaroma unTe vikasvara ho jAte haiM, jo prAyoMke anta ho jAne para bhI dUsaroMke avaguNoMkI mora dhyAna nahIM detA hai, vaha hI yogI hai aura vaha zighra hI mocako prApta karatA hai|" zAlinI. 1 vivecana -vyavahArameM dUsare AdamI terepara kAraNa akAraNase aneka bAra krodha kareMge, parantu isa samaya khUbI isI meM hai ki tUM tere manakI sthitiko DAmADola na hone dekara zAnta rakhanA / manapara aMkuza rakhanevAle yogI usa samaya saMsArasvarUpakA vicAra kara krodha na kara prasanna hote haiM; aura kSamA dhAraNa kara lete haiM / patthara AdikI bhI yadi unapara bochAra kI jAve to bhI unakA mana calAyamAna hokara krodhita nahIM hotA, apitu unake roma roma visphurita ho jAte haiM-jaisA skaMdhakamuni mahArAja ke sambadhameM huA thaa| unakI khAla khicaneke liye jaba puruSa gaye to unako atyanta Ananda huA aura ve vicArane lage ki ye manuSya mere liye bhAIse bhI adhika upakArI hai, kAraNa ki bahuta kAlameM chuTanevAle karmaRNako ye prANI zighrahI cukA degeN| gajasukumAlako apane sasurepara kucha bhI krodha na huA aura metArya munike manameM sonidvArA prANAnta kaSTa diye jAnepara bhI atyanta harSa huA thA / isIprakAra damadaMta munipara kauravoMne pattha. roMkI bochAra kI thI tisapara bhI unakA mana calAyamAna nahIM huA aura na pANDavoMke anunaya, vinaya karanepara bhI ati harSa hI huA . 1 zAlinImeM 11 acara hote hai / mAtau gau cecchAlinI vedalokaiH ma, ta, ta, ga, ga..
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 ] adhyAtmakalpadruma [ saptama thA / isakA kyA kAraNa thA ? unameM saccI vicArazakti thI, saMsArasvarUpa kA yathAsthita jJAna ho gayA thA, usIprakAra Atma tathA pudgalakA bheda barAbara samajhate the aura tadanusAra calanekI unakI utkaTa abhilASA thI / vaha abhilASA aise samaya meM phaladAyaka ho jAtI hai aisA vicArakara - dekhakara unako Ananda prApta huA thA / krodhapara jaya aura mAnatyAgake jo jo dRSTAnta diye gaye haiM ve vizeSa dhyAna dene yogya haiM / isa sambandha meM vizeSa dhyAna meM rakhane yogya bAta yaha hai ki ve azaktise kSamA dhAraNa karate hoM aisA kadApi nahIM thA / koI prANI yadi zarIrase zaktihIna ho, vRddha ho, vyAdhigrasta ho yA pAgala ke samAna ho, to vaha kitane hI apazabda apanI azaktike kAraNa suna sakatA hai, kitanA hI apamAna sahana kara sakatA hai, kar3avA jAnapar3e to bhI kyA kare ? kyA kara sakatA hai ? kintu ina mahAtmAoM ke sambandha meM yaha bAta ghaTIta nahIM ho sakatI hai / ye bahAdura the, asAdhAraNa kSAtrabala vIryavAna the, saMgrAma meM anekoM ko ajaya mAlUma honevAle the, phira bhI usI Atmabala se ve kSamA dhAraNa karate the, mAnakA parityAga karate the aura manovikArapara sakhta aMkuza rakhate the / isIliye aise mahAtmA puruSoMko yogI kahane meM bilakula pratizayokti na hogI / aise prANI dUsaroMke doSoMko nahIM dekhate haiM, vaha apane kamakA hI doSa samajhate haiN| jisaprakAra calate calate divArase TakarAne se divAra girajAve to usapara prahAra karanA athavA dveSa karanA mUrkhatA hai, isIprakAra dUsaroMke Akroza tAr3anA se usapara krodha karanA mUrkhatA hai| yahAM varNita kSamA guNavAle prANI yadi zIghra hI mokSaprApti karale to yaha tahana svAbhAvika hI hai|
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] kaSAyatyAga [217 . kaSAyanigraha. ko guNastava kadA ca kaSAyanimame, bhajasi nityamimAn yat / / kiM na pazyasi ca doSamamISAM? tApamatra narakaM ca paratra // 5 // " kaSAyoMne terA kaunasA guNa kiyA? vaha guNa kaba kiyA ki tUM hamezA unakI sevA karatA hai ? isa bhavameM saMtApa aura parabhavameM naraka denerUpa aneka doSa haiM yaha tUM kyoM nahIM dekhatA hai " svAgatA. vivecana-kaSAyameM koI guNa to dRSTigocara nahIM hotA hai, kisI prANIko kisI samaya kisI bhI prakAra kA guNa huA ho aisA bhI nahIM sunA gayA hai / haraeka kaSAyase usake viSayameM kaisI kaisI pIr3A hotI hai ina sabakA dRSTAnta de de kara batAdiyA gayA hai| krodhaseM zighratayA mAnasika uttejanA, ahaMkArase mAnabhaMga hote samaya mastiSkakI badalatI sthiti, mAyAse hararoja jhUThA dikhAva honekI pIr3A, aura lobhase sampUrNa jIvanabhara kI cintA, aise isa bhavake saMtApa aura parabhavameM unake pariNAmase honevAlI duHkhasaMtatipara vicAra karake kaSAya na karanA, aisA na ho sake to bahuta kama karanA, aisA prasaMga hI na Ane denA, AtA ho to rokanA aura saMsArako cAhate na jAnA; parantu kucha UMce bar3hanekA vicAra karanA yaha sujJa puruSoMkA kartavya hai| kaSAyasevana-asevanake phalapara vicAra. yatkaSAyajanitaM tava saukhyaM, yatkaSAyaparihAnibhavaM ca /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 ] adhyAtmakalpadruma [ saptama tadvizeSamathavai tadudaka, saMvibhAvya bhaja dhIra ! viziSTam // 6 // __ " kaSAyasevanase tujhe jo sukha ho aura kaSAyake kSayase tujhe jo sukha ho unameM adhika sukha kisameM hai ? athavA kaSAyakA aura usake tyAgakA kyA pariNAma hai ? usakA vicAra karake he paMDita ! una donoM se jo acchA ho usIkA bhAdara kr|" svAgatAvRtta. vivecana-sarva prANiyoMko sadaiva sukha prApta karanekI abhilASA hotI hai isaliye vicArazIla prANI kisI bhI kArya ko karate samaya vicAra karate haiM ki isa kAryake karanese sukha kitanA aura duHkha kitanA milegaa| aba yadi hama eka prANIpara krodha kareM, kapaTa kareM athavA abhimAna kareM to usameM kyA sukha hai ? jaba ekameM mAnasika uttejanA hotI hai dUsaremeM hRdayakA udvega hotA hai / anekoM bAra to tAtkAlika manovikArokI puSTi hotI hai, parantu jaba krodha karaneke pazcAt do-cAra ghaMTe zAntikA samaya AtA hai taba hamArI kyA dazA ho jAtI hai ? pazcAtApa athavA usake pariNAmasvarUpa bhaviSyameM honevAle parAbhava ke vicArase atyanta duHkha, athavA krodha tathA mAnakA pariNAma kaisA hotA hai ? eka kahAvata hai ki yadi tuma krodha karoge to dUsarI orase usake badalemeM bhI vaha hI milegA / isaliye isake pariNAmameM bhI kharAbI hI hai / aba isake viparita dUsarI ora kisI bhI prakArakA kaSAya na karanevAlekI sthitiko dekhiye to jAna par3egA ki usako na to mAnasika udvega hai na hArdika glAni hI hai| isake uparAnta mAno usane eka mahAn kArya kiyA ho-eka karttavya pUrA kiyA ho aise vicArase usake manako atyanta Ananda milatA hai / krodha athavA lobhake prasaMga
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] kaSAyatyAga upasthita hone para usako na karanese manako kitanA Ananda prApta hotA hai ? aura dUsarA puruSa kitanA lajjAkara krodha karaneke sthA. nameM kSamA prArthanA karatA hai, yaha sabake anubhavakI bAta hai / isake uparAnta parabhavameM to usako isase bahuta lAbhakI prApti hotI hai| __isaprakAra kaSAya tyAgase sabako saba samaya AnandakI prApti hotI hai aura kaSAyase udvega hotA hai / isa sthitipara vicAra karake donomeMse eka jo tujhe uttama jAna par3e usako vyavahArameM laa| kaSAyatyAga-mAnanigraha-bAhubali. sukhena sAdhyA tapasAM pravRtti ryathA tathA naiva tu maanmuktiH| AdyA na datte'pi zivaM parA tu, nidarzanAdbAhubaleH pradatte // 7 // " jisaprakAra tapasyAmeM pravRti karanA sahaja hai usaprakAra mAnakA tyAga karanA sahaja nahIM hai / kevala tapasyAkI pravRtti mokSakI prApti nahIM karA sakatI hai, kintu mAnakA tyAga to bAhubalike dRSTAntake samAna mokSakI avazyameva prApti karA sakatA hai|" upajAti. vivecana-duniyAkA avalokana karanevAleko jJAta hogA ki tapasyAmeM pravRtti karanA yaha kaThina avazya hai, kintu usameM eka vAra pravRti honeke pazcAt adhika kaThinatA nahIM hotI hai| parantu usakA tathA dUsarI kisI bhI vastukA, guNakA tathA dhanakA ahaMkAra na karanA yaha bahuta hI kaThina bAta hai; itanI adhika kaThina hai ki manuSya na jAnate hue bhI mAna-magarurI kara DAnate haiN| jaba apanI namratAko mukhyatayA batAne jAte hai| taba
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 ] . adhyAtmakalpadruma [ saptama bhI usake dvArA zlAdhyatA prApta karanekI aMtarvRttimeM pravRti hotI hai / isaprakAra mAnamukti pratyanta kaThina hai / manovikAra itanI vicitratAse kArya karatA hai ki yaha prANI mohake vazIbhUta ho kara vastusvarUpako nahIM samajha sakatA hai, andhA ho jAtA hai, aceta ho jAtA hai aura anekoM akArya karatA hai| parantu unakA hetu-phalakA kucha bhI vicAra nahIM karatA hai| kevala tapasyAkI pravRti jaba ki ekAnta mokSa nahIM prApta karA sakatI usa samaya mAnamukti zighra hI mokSakI prApti karA detI hai / (mAnamuktikA samaya navameM guNasthAnameM bahuta ucca sthitipara pahu~ca jAne para prApta hotA hai)| merese choTe bhAiyoMko vandanA kyoM kara karuM? aise ahaMkArase bAhubaline eka varSa taka ghora tapa kiyA aura usa samaya vicAra kiyA ki yadi tapase kevalajJAna prApta karake maiM bhAiyoMke samIpa jAuMgA to mujhe vandanA na karanI par3egI, parantu ghora tapasyA karane para bhI usake sAtha mAna honese usako iSTa phalakI prAdhi na huI / usakI abhilASA hotI to vaha devavaibhavako prApta kara sakatA thA, kintu vaha to use cAhatA hI na thaa| " vIrA mArA gaja, thakI utaro, gaja caDhyA kevala na hoya re" aise pratiboghakA avasara upasthita huA jAna kara bahenoMke kahe hue madhura svarako suna, kara sujJa vIra saceta huA, camakA aura gajako pahacAna gyaa| jyohi usane gajakA parityAga kiyA ki usI kSaNa usako iSTa phanakI prApti ho gaI, jisa phalakI eka varSa taka kaThina tapasyA karane para bhI prApti nahIM huI thii| aisI vRtti dhAraNa; karanekI bahuta AvazyakatA hai| gajapara car3hanekI vRti bahudhA dikha par3atI hai| jamAnekI pravRti, mAnake anukUna hai aura saMsArameM paribhramaNa karAnevAlA isa mahAn durguNako
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] kaSAyatyAga . [221 khamAna-svatva (Self-respeet) svavyaktitva sthApana ( Indiv. iduality ) Adi upanAma dekara sadguNoMmeM parivartana kara diyA hai / vivekavAn prANIko isase saceta honekI AvazyakatA hai| mAnase dUsaroM ke mahAna guNoMkI parIkSA nahIM ho sakatI hai, kadAca dRSTimeM A bhI jA to bhI unakI aslI kimatase bahuta kama kimata hotI hai, kaI bAra to bilakula hI kimata nahIM lagAI jAtI hai aura vinayadharma ki jisako pUrvadharapuruSa "viNo dhammassa mUlaM" jaina dharmakA mUla vinaya hai aisA kaha gaye haiM usapara pAnI phirA diyA jAtA hai / svavyaktitva sthApana karaneke, na ho utane sadguNa gharAne kA dikhAvA karane kI aura vivekavicAra-karttavyazUnya ho jAnekI bUrI bhAdata par3a jAtI hai aura usase pariNAmameM zUnyatA hI AtI hai| isa zlokameM kitanI hI bAteM khAsa vicArane yogya haiN| prathama janasvabhAvako lekara tapavRtikI saralatA aura mAnamukti kI viSamatA batAI gaI hai| miTTe durguNoko parityAga karanemeM sadaiva vizeSa kaThinatA hotI hai, kAraNa ki unako pAlana karate samaya eka prakArakA paudgalika Ananda AtA hai| anyathA vastutaH dekhA jAve to mAnamukti koI viSamamArga nahIM hai| jIvanakI asthiratA, mAna karanevAle aura karAnevAlekI sthiti, paudgalika Atmika vastuoM kA sambandha aura unake sthira rahane ke samayakA barAbara vicAra kiyA jAve to mAna zighra hI lopa ho jAyagA, eka mAtra bAta yahI hai ki yaha jIva kabhI bhI vicAra nahIM kastA hai| dUsarI bAta yaha hai ki isa vartamAna jamAne meM svamAna Adi Upara batAye anusAra anekoM durguNoM kA praveza ho gayA hai jina para bahuta vicAra karanA yogya hai / amuka hakIkatako usake bAharI svarUpameM lekara vicAra kiyA jAye to
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 ] adhyAtmakalpadruma [ saptama kitanI hI vAra bhUlabhare pariNAmoMko bhoganA par3atA hai parantu jo yadi prathakkaraNa karake usake avayavoMkI ora dhyAna se dekhA. jAve to guNadoSakI parIkSA ho jAtI hai| isIprakAra svamAna, vyaktisvAtaMtrya Adi sabakA vicAra karanA, unakI Antarika khoja karanA aura usameM tathA AtmikadazA meM kyA sambandha hai isakA vicAra karanA cAhiye / phira yadi unameM doSa jaisA paugalika kucha bhI na jAna par3e to usakA avazya Adara karanA ucita hai aura jo yadi unameM kaSAyakA svarUpa- aMza jAna par3e to phira unapara vicAra karanA yogya hai / isadRSTise ThIka ThIka tagaveSaNA karake, svamAna, vyaktisvAtaMtrya Adi isa jamAneke mAne hue sadguNoMkA jaba vicAra kiyA jAyagA taba hI unake sambandhameM uparokta nirNaya ho sakegA yaha nissaMdeha hai / mAnatyAga - apamAna sahana. samyagvicAryeti vihAya mAnaM, rakSan durApANi tapAMsi yatnAt / mudAmanISI sahate'bhibhUtI:, zUraH kSamAyAmapi nIcajAtAH // 8 // "" isaprakAra ThIka ThIka vicAra kara mAnako parityAga kara aura atyanta kaSTa se milanevAle tapakA yatna se rakSaNa karake kSamA karanemeM zUravIra paMDita sAdhu nIca puruSoMdvArA kiye hue apamAnako bhI prasannatApUrvaka sahana karate haiM / " upajAti. vivecana - yahA~ kaSAyatyAgakI parAkASThA batAI gaI hai / tapasyA karanI aura usake sAtha sAtha mAnakA bhI tyAga karanA yaha pahale batA diyA gayA hai / yahAM batalAte haiM ki nIca puruSoMkI ora se apamAna honepara bhI kSamA dhAraNa karanemeM
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] kaSAyatyAga [223 zUravIra prANI usako sahana karate haiM / yaha dazA prApta karane kI AvazyakatA hai / terA koI vairI nahIM hai, kiye hue kamoM para vicAra karake jaba jIva apane AtmAke doSoMko dekhanA sikha jAtA hai aura kSamA dhAraNa kara letA hai taba jAna lenA cAhiye ki usakI ucca vRti ho gaI hai| mAnatyAga, kSamAdhAraNa aura apamAna sahana ina tIna viSayoMpara yahAM upadeza kiyA gayA hai / mAnake parityAga karaneke uparAnta apamAna sahana karanekA jo yahA~ upadeza kiyA gayA hai usako bahuta dhyAnameM rakhanA yogya hai| apamAna kyA vastu hai ? apamAna karanevAlA kauna hai ? apamAna kyA kiyA jA rahA hai ? isakA prathama vicAra karanA cAhiye / prathama to yaha avazya hogA ki khAndAnarahita, adhama kula meM utpanna honevAle athavA saMyogavaza adhama prakRtivAle puruSa hI apamAna karane meM agresara hote haiN| suna, kulIna, vicArazIla puruSa kabhI svapnameM bhI aisA karanekA vicAra nahIM kara sakatA, ataH prathama to apamAna karanevAlekI nIcatAkA vicAra kijiye aura dUsarA aise prasaMga upasthita honepara manakI sthiti sthApita rakhanA ati kaThina hai| saMsArameM rasika prANiyoMkA mAna apamAnakA khyAla vicitra prakArakA hone ke kAraNa usa sthitiko sthApita rakhanA lagabhaga azakya hai aisA bhI yadi kaha diyA jAya to koI galatI na hogI, to phira vaise samayameM vaise saMyogameM bahAdurI isImeM hai ki manako vazameM rakha kara apamAnako sahana kara lenA isIko manapara asAdhAraNa adhikAra tathA zUravIrapana kahate haiM / isI liye pranthameM bhI zUravIra zabdakA prayoga kiyA gayA hai / yaha samajhanA atyanta bhUla hai ki apamAna sahana karanevAle nirbala-narama-pAgala hote haiM, yaha kAma bahAduroMkA hai, manobalavAloMkA hai, tathA prAjJoMkA hai| aisI
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 ] adhyAtmakalpadruma [saptama bAtoMme calate pravAhake vicAroMke vazIbhUta na hokara pratyeka bAbatakA prathakkaraNa karate sikhanA hI vizeSa lAbhadAyaka hai| saMkSepase krodhanigraha. parAbhibhUtyAlpikayApikupya syagherapImA prtikrtumicchn| na vetsi tiryaGnarakAdikeSu, tAstairanantAstvatulA bhavitrIH // 9 // " sAdhAraNa parAbhavase bhI tUM kopa karatA hai aura kitane hI pApakarmose usakA vaira lenekI abhilASA karatA hai, parantu nArakI, tiyeca Adi gatiyoMmeM jo behada atula parakRta duHkha honevAle haiM unako to tUM na to dekhatA hI hai, na vicAra hI karatA hai|" upajAti. vivecana-yaha jIva alpamAtra parAbhavase krodha karane lagatA hai aura use zabdoMse, hastase athavA hathiyArase mAraneko udyata ho jAtA hai athavA hRdayameM dveSabhAvanA rakhakara vairako khojatA rahatA hai, koI bahAnA yA chidra DhUMr3hatA rahatA hai aura saba dina isI udher3abunameM lagA rahatA hai| isa manovikArake prabhAvameM Aye hue prANIko kRtyAkRtyake viveka tathA bhaviSyakA vicAra nahIM rahatA hai / vaha to apane masta mAnasika vicAroM meM magna hokara niraMkuza vRttiyoM kA prayoga karatA hai, parantu becAre jIvako yaha bhAna nahIM hotI ki aisA karanese pahale batAyeanusAra isa bhavameM bhI duHkha prApta hotA hai aura isake bhI uparAnta para. bhavameM bhI anekoM kaSTa uThAne par3ate haiN| mAnasika vikAroM jaise ki krodha, mAna, mAyA, lobha Adike pariNAmasvarUpa aneka kaThina duHkha uThAne par3ate haiN| jabaki alpakAlake liye kiye hue bhojanake antarAya jaise sthUla pApake pariNAmasvarUpa zrI prAdi
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] kaSAyatyAga [ 235 prabhuko varSaparyanta bhojana na mila sakA to phira citavRttiko tor3akara astavyasta karadenevAle kssaayo| to kyA pariNAma hogA ? isake vicAra karanekI AvazyakatA hai / SaDaripupara krodha-upasarga karanevAleke saMga mitratA. dhatse kRtin ! yadyapakArakeSu, krodhaMstato dhehyariSaTka eva / athopakAriSvapi tadbhavArti kRtkarmahanmitrabahirdiSatsu // 10 // " he paNDita yadi tUM apane ahita karanevAlepara krodha karanA cAhatA hai to SaT ripu (cha zatru-kAma, krodha, lobha, mAna, mada aura harSa ) para krodha kara, aura jo yadi tUM apane hita karanevAlepara bhI krodha karanA cAhatA hai to saMsArameM honevAle saba kaSToMke dAtA kA~ko haranevAle ( upasargoM, pariSahoM mAdi ) jo tere vAstavika hitecchu haiM kintu bAhya dRSTise jo tujhe zatru jAna par3ate haiM unapara krodha kr|" upajAti. .. vivecana-sacamuca manuSya apane Upara apakAra hAni karanevAlepara krodha karatA hai| hAni karanevAlA zatru kahalAtA hai / usa zatrune vicArazIla puruSoMko ghera rakkhA hai / usakA svarUpa nice likheanusAra hai jisakA dhyAna rakhakara vicAra kijiye / 1- anyakI athavA svastrIke sAtha athavA avivAhita vA vaizyAke sAtha viSaya sambaMdha karanA, karanekI abhilASA rakhanA athavA kuceSTA karanA ' kAma ' kahalAtA hai| 2-dUsare prANiyoMpara kyA prabhAva par3egA athavA apanI .. 1 mAnamiti vA pAThAntaraH / -
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 ] adhyAtmakalpanuma [ saptama tathA dUsaroMkI kitanI hAni hogI aise kisI bhI prakArake pariNAmakA vinA vicAra kiye manakA avyavasthitapanase gussemeM pravartana honA 'krodha' kahalAtA hai| 3-dAna karane yogya sAmagrI honepara bhI dAnayogyako dAna na denA, niSkAraNa dUsaroMke dhanako le lenekI abhilASA rakhanA, tRSNA rakhanA aura dravya athavA kisI bhI paudgalika vastunimitta eka vRttise dhyAna karanA ' lobha' kahalAtA hai / 4-apanemeM na honevAle guNoM ko mAna lenA aura vaise hI honekA dikhAva karanA 'mAna ' ( Vanity ) kahalAtA hai| .. -kula, vidyA, dhana AdikA ahaMkAra karanA 'mada' ( Pride ) kahalAtA hai| 6-niSprayojana hI dUsaroMko kheda pahuMcAkara athavA gata Adi vyasanoMkA Azraya lekara mamameM prasanna honA 'harSa' kahalAtA hai| ye 6 saJce zatru haiM, kAraNa ki duHkha denevAlA duzmana kahalAtA hai isaliye ananta bhavabhramaNameM nArakI-nigodake duHkha denevAle ye duzmana haiM, ye dikhAImeM sundara jAna par3ate haiM parantu vAstavameM ye sacce zatru haiM; ataH inapara sacamuca krodha karanA cAhiye aura vaha bhI yahA~ taka ki krodha karake inakI mitratA hI tor3a denI ucita hai| karma saMsArameM bhaTakAnevAle haiM aura upasarga-pariSaha Adi una kA~kA kSaya karAnevAle haiM / ye tere duHkhoM ko dUra karanevAle vAstavika mitra haiN| isaliye inako aisA samajhakara phira bhI yadi tUM apane upakAriyoMpara krodha karanA cAhatA ho to inapara . 1 SaD khi anya prakArase bhI gine jAte haiN| kAma, krodha, lobha, moha, mada, harSa ( harSa ke sthAna meM kavacit irSA bhI likhA jAtA hai /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] kaSAyatyAga [ 227 krodha kara / kahane kA tAtparya yaha hai ki upakAra karanevAlepara kisIko krodha nahIM hotA hai isaliye terA bhI yaha kartavya hai ki baDh riputroM kA parityAga kara aura upamarga parivaha bhAdiko mitrabhASase grahaNa kara unake sAtha mitratA krnii| gajasukumAlane unake sasura somilapara prema kiyA, kyoMki yadyapi vaha bAhya dRSTise duHkha de rahA thA, parantu vAsavameM to vaha eka bar3A upakArI thA, isIprakAra avaMtisukumAla ke liye bhI ziyAlanI vAstavameM bar3I upakArI siddha huI thI / isake bhI uparAMta skaMdaka, parazIka, metArya munimahArAjAoMke dRSTAntoMpara vicAra kijiye / isaprakAra dveSake ghara krodha aura mAnake sambaMdha upadeza kiyA gayA hai| isakA vizeSa vivecana isa adhikArake anta bhAgameM kiyA gayA hai / aba rAga ke ghara mAyA aura lobha kA vivaraNa kiyA jAtA hai| mAyAnigraha upadeza. adhItyanuSThAnatapaHzamAdyAn dharmAn vicitrAn vidadhatsamAyAn / na lapsyase tatphalamAtmadeha klezAdhikaM tAMzca bhavAntareSu // 11 // " zAstrAbhyAsa, dharmAnuSThAna, tapasthA, zapa Adi Adi aneka dharmoM athavA dharmakAryoMko mAyAke sAtha karatA hai, jisase tere zarIrako kleza honeke uparAnta bhavAntarameM bhI dusarA koI phala nahIM mila sakatA hai aura ve dharma bhI bhavAntarameM milanA kaThina hai|" upajAti. vivecana-zAstrAbhyAsa, pratikramaNa ( Avazyaka ) Adi dhArmika anuSThAna bAhyAbhyaMtara bAraha prakArake tapa, upazama, dama, yama, dAna Adi aneka dharmakArya karate samaya yadi sAthameM
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 ] adhyAtmakalpadruma [saptama mAyA hotI hai to ye saba niSphala hojAte haiM, kucha bhI lAma nahIM hotA hai / mAyA-kapaTa-lucAI-bagavRtti inakA tyAga karanA ati kaThina hai, apitu krodha tathA mAna to bahudhA dRSTigocara ho jAtA hai, kintu mAyA to guptarupase kArya karatI hai jisase dUsare puruSako usakI khabara nahIM par3a sakatI hai aura kitanI hI bAra to mAyA karanevAle puruSako bhI isakA ThIka ThIka bhAna nahIM rahatA hai / jisako saMsAra 'bhadraka jIva kahatA hai aisA banane kI bahuta AvazyakatA hai| yaha satya hai ki aise bhadraka prANiyoMko karmabandha bahuta kama hote hai / upAdhyAyajI mahArAja kaha gaye haiM ki " kezoMkA loca karAnA, zarIraparase melakA tyAga na karanA, bhUmipara zayana karanA, tapasyA karanA, vrata rakhanA Adi AcaraNoMko vyavahArameM lAnA to sAdhuke liye sugama hai kintu mAyAkA tyAga karanA ati kaThina hai| " aise avalokana karane. vAle vidvAnke vacanoM kI ora vizeSatayA dhyAna AkarSaNa karanekI AvazyakatA hai| mAyA bahuta gaharI hotI hai isase bahudhA vaha samajhameM nahIM AtI hai / saphita ( Manner ) aiTIkeTa (Etiguette) gRhasthAI ke niyama,anAvazyaka viveka (Form ality) Adi mAyAke aneka bheda haiN| isa yugake jIvanameM mAyAke prasaMga bar3hate jAte haiM / rAjyakA aMga bahudhA krodha aura mAna hotA hai usake sthAnameM mAyA aura lobha hotA jAtA hai / isa yugameM bAharI TApaTIpa adhika bar3hatI jAtI hai aura phira bhI bar3hegI aisA pratIta hotA hai| apitu banayApana-mAyAke paryAyarUpa prayoga kiyA jAtA hai| ataH jainadharmake anuyAyiyoMko bahudhA isa pApase vizeSatayA DaranekI AvazyakatA hai / udayaratnajI kahate haiM ki " mukha miTTho jhuThoM manejI, kUDa kapaTano re koTa; jIbhe to jI jI karejI, cittamA tAke coTa re,
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] kaSAyatyAga [ 221 prANI ! ma karIza mAyA lagAra" isaprakAra mAyAke sace svarUpako pahacAna kara, usake parityAgake kaThina viSayapara vicAra kara, usakI ora dhyAna de kara, mAyAkA parityAga karanA cAhiye / zAstrakAra kahate haiM ki tuma cAhe jitanA dharmakArya kyoM na karo, parantu yadi tumhAre hRdayake andara mAyA-kapaTa hogA to tumhArA saba parizrama asaphala hogaa| upAdhyAyajI mahArAja kahate haiM ki kusumapura nAmaka prAmameM eka seThake gharapara do sAdhu Akara Thahare the| eka muni bholA, sAdhAraNa buddhivAlA, sarala, guNagrAhI aura sArAMzameM kahA jAya to ' bhadraka' thA, jaba ki dUsarA bahuta vidvAn thA kintu kapaTI aura nindaka thA / jJAnImahArAja kahate haiM ki loga to dUsarekI vAha vAha karate the, parantu pahalA sAdhu to alpakAlameM mokSako prApta karegA jaba ki dUsarA bahuta saMsArabhramaNa karegA / mAyAyukta jJAna kevala nirarthaka hI nahIM kintu bahuta hAnikAraka bhI hai| zAstrake anya anekoM viSayameM syAdvAda hai, parantu mAyA karaneke prasaMgo ( dharmopadezAdi ) ke upasthita honepara niSkapaTa rahanA yaha AjJA to jainazAstra meM ekAMta hI hai / " ye vacana upAdhyAyajI mahArAjake haiN| jisaprakAra mAyAse isa bhavameM lAbha nahIM hotA hai usIprakAra parabhavameM bhI lAbha nahIM hotA hai / zrIsiMdUraprakarameM kahA hai ki: vidhAya mAyAM vividhairupAyaiH, ___ parasya ye vacanamAcaranti / te vazcayanti tridivApavarga, sukhAn mahAmohasakhAH svameva // " jo prANI aneka prakArake upAyoMse mAyA karake dUsa.
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 ] adhyAtma kalpadruma [ saptama raoNko kaSTa pahu~cAte haiM ve mahAmoha ke mitra bana kara apane AtmAko hI devaloka aura mokSake sukha se vaMcita karate haiM / " aise aise anekoM kAraNoMse mAyAkA parityAga karanA hI uttama hai mAyA antarakA vikAra hai isaliye dUsare puruSa usako dekhakara usake nimitta upadeza yA zikSA kare yaha bhI adhikAMza azakya hai / 1 lobhanigraha upadeza. sukhAya dhatse yadi lobhamAtmano, jJAnAdiratnatrita vidhehi tat / duHkhAya cedatra paratra vA kRtin, parigrahe tadbahirAntare'pi ca // 12 // 66 he paNDita ! jo yadi tUM tere khudake sukhake nimitta jo lobha rakhatA ho to jJAna-darzana- cAritrarUpa tIna ratnoM kI prApti nimitta lobha kara aura jo yadi isa bhava tathA parabhavameM duHkha milane nimitta jo lobha rakhatA ho to zrAntarika tathA bAhya parigraha nimitta lobha kara | "" upajAti. vivecana - Atmika sukha nimitta jo lobha karatA ho to Atmika mUla guNoM ko prApta karane nimitta lobha kara / yadi bAhya vastuoMke liye ( sthUla ) lobha karegA to usase antarika tathA bAhya parigraha bar3hegA, jina donoMse isa bhava aura parabhavameM nirantara duHkha prApta hogA / isa bhavameM mana ciMtAmeM vyAkula rahatA hai aura parabhavameM adhogati hotI hai / bAhya parigraha dhana, dhAnya, kSetra, vAstu, cAMdI, sonA, dhAtu, dvipada aura catuSpada ye navavidha haiM, aura Antarika parigraha midhyAtva RNa veda, hAsyAdi SaTka aura cAra kaSAya ye caudaha haiM / ina parigrahoMse ananta duHkha honA to spaSTa hI hai, isaliye yadi
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra kaSAyatyAga . [231 sukha nimitta lobha rakhatA ho to jJAna Adi tIna ratnoMko prApta karane nimitta loga kara / ye prazasta lobha haiN| lobhake svarupako jAnanekI atyanta AvazyakatA hai| . lobha itanA mahAna vizAla samudra hai ki usakI bha~vara meM eka bAra par3e pazcAt nikalanA atyanta kaThina hai; kyoM ki samudrakI dRSTimaryAdA bar3hatI jAtI hai aura dhanamamatvamocana adhikArameM kaheanusAra so vAleko hajAra aura unake milane para uttarottara lAkha, karor3a, araba, rAjya, svarga aura indrapadavIkA lobha hotA jAtA hai / lobhI prANIko kisI bhI dina sukha nahI milatA hai aura lobhase aneka hAniyeM hotI haiN| lobhase mana sampUrNa dina bhaTa. katA rahatA hai aura lobhase durghaTa mArga prApta kiye jAte haiM / lobhI prANI kyA kyA kara baiThatA hai yaha bhartRharine apane pairAgyazataka ke 3-4-5-6-7 ve zlokoM meM spaSTatayA likha diyA hai / sindUraprakarameM kahate haiM kiyadargAmaTavImaTanti vikaTaM kAmanti dezAntaram , gAhante gahanaM samudramatanuklezAM kRrSi kurvate / sevante kRpaNaM patiM gajaghaTAsabaddaduHsaJcaram , santi pradhanaM dhanAndhitadhiyastallobhavisphUrjitam // ___"dhanase andha huI huI buddhivAle puruSa jo bhayaMkara aTavImeM bhaTakate haiM, vistIrNa dezAntarameM bhramaNa karate haiM, gahana samudra meM avagAhana karate haiM, aneka kaSTa sahakara bhI khetI karate haiM, kRpaNa zeThakI naukarI karate haiM, jisa yuddha meM hAthiyoMke mUMDakA bhI vijayakI abhilASA rakha kara praveza karanA kaThina hai usameM praveza karate haiM-yaha sagha lobhakI hI ceSTA hai|" lobhake vazIbhUta hokara prANI anekoM kautuka karatA hai, puruSa hokara strIkA bheSa dhAraNa karatA hai, bhIkha mAgatA hai aura kisI bhI prakArakA zeThako na karate haiM, amAntarameM bhramaNa karuna
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232] adhyAtmakalpadrama [saptama akArya, apramANikakathana yo vizvAsabhaMga karanemeM kiJcita mAtra bhI nahIM hicakacAtA hai| atizaya lobhI prANI to kisI bhI prakArakA kArya kara sakatA hai / lobhIkA mana sagapaNa yA snehake hisAbameM nahIM hotA hai / zrI umAsvAtIvAcaka mahArAja prazamaratimeM kahate haiM ki " sarvaguNavinAzanaM lobhAt " lobhase sarva guNoMkA nAza hotA hai / sacce anubhaviyoMkA kathana hai ki krodha, mAna aura mAyA se jaba ki eka eka guNakA nAza hotA hai taba lobha se saba guNoMkA nAza ho jAtA hai, kAraNa ki lobha anta rahita hai| ___ lomase duHkhita anekoM prANiyoM ke anekoM dRSTAnta zAstrameM prasiddha haiN| subhUmako cha khaNDakA rAjya prApta honepara bhI lobhakI tRpti na huI aura phira adhika prApta karanekA prayatna kiyA, jisakA pariNAma yaha huA ki pUrvapuNyase prApta hue cha khaNDoMko bhI khonA par3A aura taduparAnta apane prANa kho kara sAtavIM nArakImeM jAnA par3A / sItAke svarNamRgapara lobha karanese rAmako aneka kaSTa uThAne par3e tathA svayaM sItAkA bhI haraNa huA / mammaNa zeThako atula sampattike hone para bhI taila ke caulauMpara nirvAha karanA par3A | dhavala seThane dhanake lobhase zrIpAlakI sanja. natAko na pahacAnA aura anta meM apane hI hAtha se mRtyuko bulA kara sAtaveM narakameM gyaa| aise aise anekoM dRSTAnta zAstra meM prasiddha haiN| isake bAdake itihAsameM bhI sIjara, nepolIyana, ailekjanDara Adi kI bhI yahI dazA huI aura hindustAna meM bhI alAuddIna Adi aneka musalamAna rAjAoMko lobhavaza anekoM kaSTa sahane pdd'e| . lobhakA duzmana saMtoSa hai| saMtoSa ho jAnepara manakA jo bojhA utara jAtA hai, jo Ananda hotA hai aura jo sugamatA ho
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] . kAmayatyAga . ... [233 jAtI hai usakA varNana lekhanIdvArA nahIM kiyA jA sakatA hai| eka puruSako roTI-zAkhase saMtoSa ho jAtA hai aura dUsareko ghevara mAdikI prApti honepara bhI dUdhapAka-pUrI bhAdikI abhilASA rahatI hai athavA ekako vRkSakI chAla tathA khAdIke kapar3ese bhI saMtoSa ho jAtA hai jaba ki dUsareko rezamI kapar3e milate hoM phira bhI kasabI kapar3ekI abhilASA rahatI hai, to phira noMmeMse kauna sukhI hai ? duniyAMke vicArazIla puruSomeMse koI bhI yaha kahane meM na hicakacAyagA ki " saMtoSI hI saccA sukhI hai " nItikAra kahate haiM ki " manake saMtoSI ho jAnepara garIba kauna aura dhanavAna kauma 1" saMtoSakA sukha to atulya hai / kenerIja , kenja athavA giranArakI UMcI guphAomeM nivAsa karanevAle, saMsArapara udAsIna vRti rakhanevAle, AtmabhAvanA bhAnevAle, tathA AgaMtukake rakkhe hue khAdya padArthopara nirvAha karanevAle dhyAnamama mahAyogiyoM ke sAmane rusake jAra tathA igleNDake zAhanzAha kA mukha kisa ginatI meM hai ? vartamAna samayameM jaina kaumameM prathama kAlakI apekSAse yaha doSa adhika dekhA jAtA hai, ataH isakI aura vizeSa dhyAna khicanekI AvazyakatA hai / dUsare kaSAya jaba ki navame guNasthAnakake antameM naSTa ho jAte haiM taba lobha dazameM guNasthAna naka rahatA hai / isase pratita hotA ki lobhakI sthiti vizeSa adhika hai| isa manovikArapara jaya prApta karanekA pUrA pUrA puruSArtha karanA tathA usakI pahacAna karanI cAhiye / __ mada matsara nigraha upadeza. karoSi yatpretyahitAya kiJcit , kadAcidalpaM sukRtaM kathaJcit / 1 manasi ca parituSTe, ko'rthavAn ko daridraH / bhartRhari
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 adhyAtmakalpadruma ( satam ____ mA jIharastanmadamatsarAye, vinA va tanmA narakAtithik // 13 // "kisI samaya atyanta kaThinatA uThAkara mI parabhavake liye tujhe yadi kuccha bhampamAtra uttama kArya (mukatva) karanekA avasara prApta ho jAve to phira usakA mada matsaradvArA nAza na kara, aura mukRtya binA bharakakA mahamAna upajAti. vivecana-kisI samaya teraha kAThiyoMse mArga diye jAne para guru mahArAjakA yoga hotA hai / jisase aneka koke kSaya hone para dAna-zImAdika dharmakArya karanekI abhilASA hotI hai| pahale to manuSyapana hI milanA durlabha hai aura yadi kadAca vaha mila bhI jAve vo bhI zrAvaka kula, uttama jAti, uttama deha, 'devagurukI jogavAI aura zraddhA nahIM milatI hai| ina saba yorgo. ke prApta honepara bhI nimnalikhita kAThiye dharmakAryameM pravRta nahIM hone dete haiM aura kadAca moharAjakA bandhana tor3a kara guruke samIpa bhI calA jAve to vahAM ahaMkAra tathA abhimAna karake dharmadhanakA nAza kara detA hai| aise prasaMgoMmeM jaba ahaMkAra yA matsara rakhate haiM taba unakA adha:patana ho jAtA hai aura phira caDhnekA avasara nahIM AtA hai / isaliye aise prasaMgoMmeM tUM barAbara saceta ho kara paira rakhanA / tUM cAhe kitanA hI dhanavAna , guNavAna , putravAn kyoM na ho kintu terese bhI duniyAM meM adhika bar3e, terese bhI savAye anekoM par3e haiM; aura yadi tUM dhana, putra athavA sampattimeM kama ho to ve jinake pAsa ho unase irSA na kara, kAraNa ki ye saba karmajanya haiM / ye to donoM eka sthAnameM mile haiM bhora canda dinoM meM piche donoM alaga alaga ho jAyeMge / yadi aisI vRtti na rakkhegA to isakA pariNAma acchA na hogaa|
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAnA kutUhalakAra teraha kAlAko zrI marikAra ] guruke samIpa na jAnA baha Alasya, gharake kAmoMmeM par3A rahanA moha, ve mujhe pahacAneMge yA nahIM isase avadhAkA bhaya, amimAnase na jAnA staMbha, sAdhudarzanase ulTA svayaM kona karanA krodha, madyapAnAdike vyasanase na jAnA pramAda, jAuMgA to dIpa likhanI par3egI yA kucha denA par3egA aisA vicAra kara na jAnA kRpaNatA, nArakI Adike duHkhoMkA varNana sunanA bhaya, iSTa viyogase na jAnA zoka, mithyAzAstrase moha rakhanA bhajJAna, bahutase kAmoMmeM phaMsA huA honese avakAza na milane se na jAnA bahukarcavyatA, khela dekhane ko khar3A raha jAnese na jAnA kutUhala, bacoMke sAtha khelanemeM laga jAnA ramaNatva, isaprakAra TIkAkAra teraha kAThiyoMkA varNana karate haiN| adhika jAnane kI abhilASA rakhanevAloMko zrIjaina dharma prakAsa tathA caritAvalI dUsarA bhAgameM likhita teraha kAThiyoMkI kathAoMko padanA cAhiye / ina teraha kAThiyoMse mArga diye jAne pazcAt bhI gaye na gaye samAna ho jAya to vaha bahuta burA hai, ataH yahI upadeza hai ki kiye hue dharmakA ahaMkAra karake tathA dUsaroMkI vA karake use na kho baitthe| . vizeSatayA irSA na karanA. 'purApi pApaiH patito'si saMsRto, dadhAsi kiM re guNimatsaraM punaH1 / na verita kiM ghorajale nipAtyase? niyaMtryase zRGkhajayA ca srvtH|| 14 // "are! pahale hI tUM pApoMke dvArA saMsArameM par3A hai, to kira aura guNavAn para irSA kyoM karatA hai ? kyA tUM nahIM jAnatA hai ki isa pApase tUM gahare pAnI meM utara rahA hai aura terA sampUrNa zarIra sAMkaloMse jhakar3A huA hai / " vaMzasthabila.
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ saptam 236 ] adhyAtmakalpadruma karAnevAle pApakamoM ke vivecana - saMsAra meM bhramaNa atirikta aura koI nahIM hai / yaha tujhe spaSTatayA mAlUma hai phira bhI tUM guNavAnoM se IrSA kyoM kara karatA hai ? eka to guNavAnoM kA varga ( Class ) hI dUsaroM se bhinna ho jAtA hai; aura phira zAmalabhaTTake kathanAnusAra ''vaira sUma dAtAra, vaira kAyara aruzUro " ho jAtA hai| jJAna, zakti, dhanavyaya, santoSa, RjutA, prAjJatA, vidvattA, brahmacaryya, dayAlutA, namratA Adi aise guNa haiM ki ye guNa jinameM na ho ve puruSa guNavAnoM se dveSa, IrSA athavA spardhA karate haiM, aura jisake pariNAmasvarUpa ve mahAn adhogatiko prApta hote haiM, aura saMsAra - baMdIkhAne meM par3hane para aisI majabUta janjiroMse bA~dhe jAte haiM ki jinase yaha jIvarUpa kaidI usameMse nikala kara zighratayA nahIM bhaga sakatA hai / isa sabakA sAra yaha hai ki yadi saMsAra se pAnekI abhilASA ho to guNavAn kA bahuta AdarasatkAra karanA / sAdhAraNa puruSase bhI DAha IrSyA na kare yaha to isase siddha hai; ki vizeSatayA guNavAnke to paira pUjane cAhiye / guNaprAptikA yahI sahaja upAya hai ki guNavAnkI sevA kareM / " svAmI guNa oLakhI, svAmIne je bhaje, darzana zuddhatA teha pAme " guNake jJAnakI isa mahimAko samajho, vicAro aura guNoM ko grahaNa karo, yaha hI tumhArA karttavya hai aura isIkI chUTakArA preraNA kI gaI hai / guNavAn para matsara karane se samakita - kI cAra bhAvanAyeM, jinakA varNana prathama adhikAra meM kiyA gayA hai unameM se pramoda bhAvanAkA nAza ho jAtA hai| jinake nAza ho jAne para maitrIbhAva nahIM rahatA hai aura binA bhAvanA samakita kI zuddhi na rahe itanA hI nahIM apitu antameM usakA kSaya bhI ho jAtA hai, ataH guNavAnpara prema rakhanA zuddha jIvanakA mukhya karttavya hai 1
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] kaSAyatyAga [ 237 kaSAyase sukRtakA nAza. kaSTena dharmo lavazo milatyayaM, kSayaM kaSAyairyugapatprayAti ca / atiprayatnArjitamarjunaM tataH, kimajJa ! hI hArayase nabhasvatA // 15 // " mahAkaSTa bhogane para jo thor3A thor3A karake 'dharma' prApta hotA hai vaha saba kaSAya karanese eka hI saukemeM ekadama nAza ho jAtA hai| he mUrkha ! atyanta parizramase prApta kiyA humA sonA eka phUMka mAra kara kyo ur3A detA hai ?" vaMzastha. * vivecana--zrutacAritralakSaNa dharma atyanta kaThinatAse jarA jarA karake prApta hotA hai| aneka pudgalaparAvartana karaneke pazcAt bhAkhirI pudgala, parAvartanameM kucha dharmaprAptikA honA sambhava hotA hai / vaha prabala puruSArthadvArA rakSaNa karane yogya hai, parantu kaSAya karaneke pazcAt bhI prANI kaSAyamohanIyase ekadama adhogatiko prApta hotA hai aura kaI vakta to usakA usa samaya itanA adhaHpatana hotA hai ki phira usako phirase guNasthAna MAHESH milanekA avasara bhI kaThina ho jAtA hai| jisaprakAra koI puruSa rAtadina kaThina parizrama karake svarNa prApta kare aura phira usakI saMbhAla na rakhakara prApta kiyA huA svarNaraja phukake eka sakhta sapATemeM uhAde, usIprakAra atyanta kaSTase prApta kiyA huA dharmarUpa svarNa, kaSAyarUpa pavanakA sapATA Ane para ekadama nAza ho jAtA hai| kaSAya saMsArako bar3hAnevAlA, dharmakA ghAta karanevAlA aura usako chinnabhinna karanevAlA hai, isaliye ucca sthAna prApta karanekI abhilASA rakhanevAle mumutuoMko isase saceta rahanA jarurI hai / vizeSa jAnaneke liye 18 vAM zloka pddh'e|
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138] adhyAtmakanapadruma [sa ] __dharma milanA kaThina hai isako bAraMbAra batAne kI AvazyakatA nahIM hai / aikendriya, vikalendriyameM to isakI prApti lagabhaga azakya hai aura vikAsakramAnusAra Age bar3hanepara vizeSatayA manuSya janmameM hI isakI prApti honA saMbhava hai| manuSya janma prApta karanA kitanA kaThina hai isakA savistAra varNana isI adhikArake unnIsaveM zlokameM kiyA gayA hai| aisI kaThinatAse prApta kiyA huA manuSyabhava bhI paudgalika icchAcoMkI tRptimeM, vyartha khaTapaTa karanemeM, udarapUraNakI cintA aura kAmabhogakI tRptimeM vyatIta kara diyA jAtA hai aura pApake saMcAra honese antameM prANI phirase adhaHpatanako prApta hotA hai aura manuSya bhava prApta karanekI sthitiko apane mApase bahAra kara detA hai| manuSyabhavameM bhI zArIrika mArogyatA, jJAnaprAptidvArA grahaNa karane yogya mAnasika bala, usako batAnevAle zuddha guhakA saMyoga aura usako anukaraNa karanekI prabala abhilASA prApta honA atyanta kaThina ho jAtA hai / aisI aneka kaThinAiyoM meM phaMsa jAne pazcAt bhI yadi kadAca isa jIvako dharmaratnakI prApti ho jAtI hai to phira bhI vaha usase lAbha uThAneke sthAnameM yAto na jaisI bAvatoMmeM krodha karane lagatA hai, kisIse vaira karatA hai, dharmake nAmapara jhUThe jhagar3e karatA hai yA thor3AsA kharca karake karNake samAna dAnI kahalAnemeM AnaMda mAnatA hai, apane uttama jJAnakA abhimAna karatA hai, apane samAna pahale koI nahIM huA hai aura isa samayameM to koI mere samAna hai hI nahIM aisA mAnatA hai, dUsaroMko manAne ke liye bAdhya karatA hai aura apanese viruddha vicAra rakhanevAlekI ha~sI ur3Ane nimitta sIdhA vathA Ter3A mArga DhUMr3hatA hai, yA apanemeM koI guNa nahIM hai aisA Upara Uparase batAkara mAna prApta karanA
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra kApatyAma [239 pAhatA hai, atyanta adhama bhAcaraNavAlA honepara bhI Upara Uparase mahAsadguNI honekA jhUThA ADaMbara karatA hai, dharmake nAmapara logoMko dhokhA detA hai, apanI dhArmikavRttike dekhAvakA anucita lAbha letA hai, yA to dharmake liye eka phUTI kaur3I bhI vyaya nahIM karatA hai, yA mAnake liye lakhoM rupaye vyaya karatA hai parantu saccA dharma guptarItise nahIM karatA hai, eka samaya kharca karanekA nizcaya kiye hue paisoMko daza vakta bhinna bhinna prakArase bhinna bhinna AkArameM mAna letA hai aura aisA karake dharmarUpI dhanase hAtha dho baiThatA hai / eka hI phukase dharmasuvarNarana ko ur3A detA hai aura phira apanI vastusvarUpakI ajJAnatAke kAraNa eka gaDhemase dUsaremeM aura dUsare se tIsaremeM giratA rahatA hai isaliye isa viSaya meM isa zlokakA vizeSa vicAra karanA cAhiye / ___ kaSAyase honevAlI hAnikI paramparA. zatrUbhavanti suhRdaH kaluSIbhavanti, dharmA yazAMsi nicitAyazasIbhavanti / snihyanti naiva pitaro'pi ca bAndhavAzca, lokadvaye'pi vipado bhavinAM kaSAyaiH // 16 // * " prANIko kaSAyase mitra zatru ho jAtA hai, paza apayazakA ghara ho jAtA hai, mA bApa bhAI tathA sage snehI sneha rahita ho jAte haiM, aura isa loka tathA paralokameM aneka "vipattiyoMkA sAmanA karanA paDatA hai|" vasaMtatilakA. . vivecana-kaSAyase anekoM hAniyeM hotI hai unameMse kucha nimnastha haiN| 1 kaSAyase mitra bhI zatru ho jAtA hai, yaha bAta bila1 ca sthAne na iti vA pAThaH /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 ] adhyAtmakalpadruma [ saptam kula satya hai| yadi eka puruSako krodha karanekI Adata ho to usake / mitra usake pAsa kabhI nahIM raha sakate haiM / abhimAnI mitrase . kabhI bhI dveSa hue binA nahIM raha sakatA hai / kapaTI mitrako to mitra kaha hI nahIM sakate haiM, kAraNa eka vAra usakA kapaTa pragaTa hojAnepara usakI gupta rItise kAma karanekI bagavRtti mAlUma ho jAtI hai aura phira usake mitra usako zighra hI chor3akara cale jAte haiM / apanI jo eka phUTTI kaur3I bhI vyaya na karane aura dUsaroMke anekoM rupaye tathA padArthoMko har3apa kara jAnevAle lobhI mitrakI mitratA to kSaNika hotI hai / aise kaSAya karanevAloMkI kisIke sAtha mitratA na ho itanA hI nahIM apitu jo unake mitra hote haiM ve bhI zatru hojAte haiN| kisI samaya to usake AcaraNoMkA dUsaroMke sAmane varNana karake zatrukA kArya karate haiM, kisI samaya unakI prItikI kimata apane manameM jAnakara avasara par3anepara usakA pariNAma batAte haiM, aura kisI samaya pragaTarupase mAnabhaMga hojAne para usako prakhyAta kara dete haiN| kaSAya karanevAle rAjaoMkA rAjya bhI unakI prajA athavA samIpavarti rAjAloga har3apa kara jAte haiM aura unako zatru samajhate hai yaha vAta itihAsase spaSTatayA siddha hai; sIjara, nepo liyana, pompI, hAnIvAla, cArlasa dvitIya, auraMgajeba, bAlAjI aura karaNaghelAke adhaHpatanakA kAraNa kaSAya hI thaa| yaha vicAraNiya viSaya hai ki kaSAyake kAraNa sampUrNa prajA bhI apane rAjya dharmako tilAJjalI dekara rAjyakI aura parAGmukha ho jAtI hai| 2 kaSAyase dharma malIna ho jAtA hai| agale zloka meM hamane par3hAhI hai ki kaSAyase dharmakA nAza ho jAtA hai| yahAM batAte hai ki vaha malIna ho jAtA hai| dharma ke
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ adbiddhaar' knniiy'aa [.141 malIna ho jAnese yaha tAtparya hai ki sukRta-puNyadhana ekatra karaneke sthAnameM pApa adhika ekatra kara liyA jAtA hai jisase puNyameM baTTA laga jAtA hai / isa viSayakA Uparake zlokameM kAphI vivecana ho cukA hai isase yahA~ vizeSa spaSTIkaraNa karanekI zrAvazyakatA pratIta nahIM hotI hai| - 3-yazakA apayaza ho jAtA hai| prApta kiyA huA aizvarya bhI miTTImeM mila jAtA hai / krodhI puruSake sAtha anekoM samaya taka sambandha nahIM Thahara sakatA hai aura jo usake mitra hote haiM ve hI usake nindaka ho jAte haiN| ahaMkArI-abhimAnI puruSa itanA adhika akar3a akar3a kara calatA hai ki usake sambandhameM AnevAle puruSa usake calanako eka bAra dekhakara phira kabhI usase paricaya karanA nahIM cAhate; aura yadi kadAca pUrvasaMcita puNyake yogase usako dhana yA vidyA mila gaI ho to usakI anupasthitimeM usakA itanA patana kara detA hai ki ajha bAlaka bhI usakI ora saMketa kara karake usakI ha~sI ur3Ate rahate haiN| kapaTI-mAyAvI puruSako to anekoM dUra hI se namaskAra karate haiM, kAraNa ki ve jAnate haiM ki isake sAtha adhika sambandha hogA to yaha avazyameva hAnike gaDDe meM Dhakela degA aura vaha kaba tathA kisaprakAra DhakelegA isakA bhAna na honese pratyeka puruSa choTese lagAkara bar3etaka cAhe vaha dhanI ho vA nirdhanI, sabala yA nirbala, baccA yA buDDhA, nirogI yA rogI aura puruSa yA strI saba koI usakA sidhe yA ulTe rItise apamAna karate haiN| lobhI puruSake prAhaka nahIM Thaharate haiM, usake Ar3a. tiye, prAhaka aura sevaka jAnate haiM ki vaha kevalamAtra apane svArthako hI dekhanevAlA hai, tathA apane eka paiseke lAbhake liye
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ [saptama 242] adhyAtmakalpadruma dUsare puruSoMke hajAroM rupayoMke nukazAnakI ora dhyAna bhI nahIM detA hai / vyavahArameM aisI pratiSThAkI hAni sahana karanA adhamAdhama hai / isaprakAra krodha, mAna, mAyA athavA lobha karanevAle prANIko kizcitmAtra bhI yaza prApta nahIM ho sakatA hai aura jo * milA hubhA hotA hai usakA bhI apayazameM parivartana ho jAtA hai| aisA puruSa yadi saMsArako dikhAne nimitta kisI samaya koI jyoMhAra yA jImanavAra karatA hai to karate samaya aura karane pazcAt manuSya usake prati kyA bhAva pragaTa karate haiM unako sunanese athavA dekhanese usake apayazakA saccA saccA pattA laga jAtA hai| 4-mAbApa tathA bhAI bhI aise prANIpara prema nahI rakhate haiM / mAvApa premake sote (jharA) kahalAte haiM jo kabhI bhI nahIM sukhate haiM, kintu ve tathA bhAI bhI jaba jAnate haiM ki yaha bhAI krodhI, abhimAnI, kapaTI athavA lobhI hai to ve bhI usase prema karanA chor3a dete haiN| kaSAya karanevAlA putra athavA bhAI eka mAtra apane hitakI ora hI dekhatA hai aura svArthasaMghaTTa samaya to ati adhama vyavahAra karatA hai / usa samaya usakA pitA athavA bhAI usako kisa prakAra cAha sakatA hai ? mAtApitAkA prema tyAga karane yogya hai yaha saca bAta hai kintu usa tyAgakI apekSA hotI hai / saMsAra vyavahArakI apekSAse aura krodhAdikA satya svarUpa nirupaNa karate samaya vyavahArapara usakA kaisA asara hotA hai yaha batAnemeM mAbApakA prema yA bandhuvargameM prIti yaha manuSyoM ke uttama svabhAvakA digdarzana karAnevAle haiM aura isaliye bhAdaraNIya haiN| kaSAya karanevAle puruSakI isa prakAra gharameM bhI prIti nahIM hotI hai / bAhara bhI apayaza hotA hai aura koI usase mitratA nahIM rakhatA hai|
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AkAra] kavAyatyAga [24 // 5-kaSAyase isa bhava tathA paramavameM aneka hAniye hotI haiM jisakA thor3A bahuta svarUpa Upara batAyA gayA hai / malIna adhyavasAya aura usase malIna vyavahAra karanevAlA puNya upArjana nahIM karatA hai, pApa upArjana karatA hai jisase usake karmanirjarA nahIM hotI haiM aura parabhavameM bhI aneka duHkha sahana karatA hai / vahA~ krodhIko parataMtratA, abhimAnIko nIca gotra Adika, mAyAvIko strIpana aura lobhIko daridratA Adi aneka duHkhaparamparA hote haiN| unako bhugatane ke liye vaha phira anekoM pApoMkA saMgraha kara letA hai jisase isaprakAra uttarottara eka khar3emeMse dUsaremeM aura dUsarese tIsaremeM isIprakAra giratA jAtA hai aura kabhI U~cA nahIM uTha sakatA hai| isa prakAra kaSAyase hAnikI paramparA calatI hai, ye bahuta dhyAnameM rakha kara, samajha kara, vicAra kara manana karane yogya hai| madanigraha-khAsa upadeza. rUpalAbhakulavikramavidyA shriitpovitrnnprbhutaayaiH| kiM madaM vahasi vetsi na mUDhA nantazaH smabhRzalAghavaduHkham // 17 // " rUpa, lAbha, kula, bala, vidyA, lakSmI, tapa, dAna, aizvarya prAdikA mada tUM kyA dekha kara karatA hai ? he mUrkha ! anantabAra jo tujhe laghutAIkA duHkha sahanA par3A hai kyA tUM usako bhUla gayA hai 1" svAgatA. vivecana-jisa prakAra UparakI bAbatameM aneka bAra laghutAIko prApta huA hai, aisA kahA gayA hai usIprakAra zrI hemacandrAcArya bhI kahate haiM ki 1 sma sthAne sva iti vA pAThaH / -
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 ] adhyAtmakalpadruma [saptama / jAtilAbhakulaizvaryabalarUpatapAzrutaiH / kurvan madaM punastAni hInAni labhate janaH // ina AThoMkA mada karanese ve hI vastueM pratikUla dazAmeM prApta hotI hai / ATha prakArake mada karanevAloMkI kyA . dazA huI hai isakI vistArapUrvaka kathA dekhanI ho to jaina kathAratna koSa 6 3 bhAgake gotamakulakako 93 pRSThase pddh'e| (1) jAtimada-maiM uttama jAtikA hU~ aisA ahaMkAra karanA / harikezI muniko jAtimada karanese cANDAlake kulameM utpanna honA par3A / (2) lAbhamada-cha khaNDake lAbhase madameM A kara sarva cakravartiyoMse bar3A hone nimitta subhUma sAtavAM khaNDa prApta karaneko gayA thA, parantu ahaMkArake kAraNa usako apane prANoMse hAtha dhonA par3A / aba bhI vyaupArameM hAni hone para karmakI nindA kI jAtI hai aura lAbha hone para usakA ami. mAna kiyA jAtA hai| ( 3 ) kulamada-hama aise haiM, hamAre bApadAdoMne aise aise bar3e mahAna kArya kiye haiM Adi / maricIko apane kulakA mada ho gayA thA jisase nIca gotra karma bAMdhA, aura vaha aneka bhavataka sahana karanA pdd'aa| (4) aizvaryamadayaha mada dazArNabhadrako huA thA / aisA hI mada rUsa (Russia) ke jAra (Czar ) ko huA thA / dUsare bhI anekoM jo adhikAra pAkara, svAmItva prApta karake abhimAnI ho jAte haiM yaha saba aizvaryAmada kahalAtA hai| (5) balamada-zrI AdinAthaprabhuke putra atyanta balazAlI bAhubaliko yaha mada huA thA jisase usane apane bhAIke sAtha hI ghora saMgrAma kiyA thA / (6) rUpamada-sanatkumAra ko yaha mada huA thA, aba bhI gaurI kaumoMko yaha mada hotA hai| striyoM meM yaha mada vizeSatayA hotA hai, parantu isase pariNAmameM atyanta hAni hotI
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] kaSAyatyAga [245 hai| (7) tapamada-tapasvIko. yaha mada ho jAtA hai jisase usakI tapasyAke phalakA nAza ho jAtA hai / kuragaDa aura cAra muniyoM ke dRSTAntako dekhiye / (8) zrutamada-vidyAkA mada to isa jamAne . meM anekoM puruSoMko hotA hai / sthUlibhadrako zrutamada huA thA jisase pichale pUrvako mIsaMghake Agrahase eka mAtra sUtrarUpameM batAyA gayA-arthase nahIM batAye / ina AThoM madoMkA bahuta vicAra karanA caahiye| sidhA yA ulTA kisI na kisI taraha pratyeka puruSa inake jAlameM phaMsa jAtA hai aura saMsArako dIrgha banA detA hai, isaliye inake bazIbhUta na honA hI manapara aMkuza rakhanA tathA jIvanayAtrA ko saphala banAnA hai| . ..' aneka lekhaka mAna tathA madakI bhinnatAkA dhyAna nahIM rakhate haiN| nahIM honevAle guNoMkA sadbhAva aura honevAle guNoMkA utkarSa batAnA isakoM yadi hama anukramase mAna aura mada samameM to madake viSayameM bahuta kucha vicAra karanekI AvazyakatA raha jAtI hai / mada kisake liye kiyA jAve isakA jarA vicAra kijiye / aizvarya, dhana yA vidyA prApta ho athavA jAti, kula yA bala prApta ho to usameM kisa kA mada kiyA jAve ? pUrva zubha karmake udaya honese ye saba prApta hote haiM, usameM tujhe khudako kisakA mada karanA hai 1 apitu terese jJAna, dhana, sampatti, bala AdimeM anekoM bar3e bar3e ho gaye haiM, aba bhI tere zirapara savAsera saMsArameM kitane hI haiM to phira tUM kisa bAtapara ahaMkAra karatA hai ? jo vastu terI khudakI nahIM hai, sthAI nahIM hai, kisIkI nahIM huI usakA eka aMzamAtra prApta karake tUM kyoM ahaMkAra karatA hai ? bhojakumArane usake kAkAko kahalAyA thA ki " mAndhAtA jaise bar3e 2 rAjA cale gaye unake sAthameM to pRthvI
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ saptama 4] adhyAtmakalpadruma nahIM gaI thI kintu mujhe AzA hai ki kAkA! tumhAre sAtha to yaha avazyameva pAyagI" yaha choTIsI bAta atyanta rahasyamaya hai / sampUrNa cha khaNDoMko bhoganevAle cakravartI bhI jaba khule hAthoM cale jAte haiM to phira tUM to kisa ginatImeM hai ? tujhako kyA milA hai 1 milA hai usameM bhI terA kyA hai ? aura unameMse tere sAtha kyA kyA AnevAlA hai ? isakA vicAra kara aura vyarthakI jhaMjhaToMko chor3a kara sIdhe mArgakA pathika bana / saMsAravRkSakA mUla kaSAya. vinA kaSAyAnna bhavArtirAzi bhavedbhavedeva ca teSu satsu / mUlaM hi saMsArataroH kaSAyAsta ttAn vihAyaiva sukhI bhavAtman ! // 18 // " binA kaSAyake saMsArakI anekoM vyAdhiye nahIM ho sakatI haiM aura kaSAyoMke honepara pIr3AyeM avazyameva hotI haiM / saMsAravRkSakA mUla hI kaSAya hai / isaliye he cetana ! inakA parityAga kara sukhI ho|" upajAti. vivecana-sampUrNa adhikArakA sAra yahA~ hai / artha bhI spaSTa hI hai / kaSAya haiM vahAM saMsAra hai aura jahAM kaSAya nahIM haiM vahAM saMsAra bhI nahIM hai| kaSAya arthAt saMsArakA lAbha, saMsaraNa-gati karAnevAlA-bhaTakAnevAlA saMsAra aura kaSAya bhI usI taraha gati karAte haiM / kisako ? AtmAko / inakA tyAga arthAt gatikA banda ho jAnA isa anvaya vyatireka dharmako barAbara samajhanA, vicAranA, manana karanA aura hRdayameM sthApana karanA / kaSAya na ho to saMsArarUpa vRkSa hI utpanna na ho aura kadAca kaSAya honese utpanna ho bhI gayA ho to usakoM bhI ukheda denA cAhiye aura phira vaha kabhI na utpanna hone pAve
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] kaSAyatyAga isake liye usake mUlako hI jalA denA cAhiye / (vRkSako jalA denA pApa hai isase na Dare / isa kaSAyavRkSako to ananta dayAke sthAna paramAtmA tIrthakaroMne bhI mUlase ukher3a kara pheMka diyA thaa)| pratyeka bhavyAtmAoMke ghara meM yaha vAkya likha denA cAhiye ki " mUlaM hi saMsArataroH kaSAyAH " isa vAkyake bhalibhA~ti samajha lene para bhaviSyakI sthitikA AdhAra hai| kaSAyake sahacArI viSayoMkA tyAga. samIkSya tiryaGnarakAdivedanAH, zrutekSaNairdharmadurApatAM tthaa| * pramodase yadviSayaH sakautukais tatastavAtman ! viphalaiva cetanA // 19 // " zAstrarUpa naitroMse tiryaca, nArakI prAdikI vedanAoMko jAna kara, tathA usIprakAra dharmaprAptikI kaThinatAko bhI jAna kara, yadi tUM kutUhalavAle viSayoMmeM Ananda mAnegA to he cetana ! terA caitanapana taddana vyartha hai|" vaMzastha. vivecana-viSaya tathA pramAdameM paraspara sAdharmya hai aura viSaya tathA kaSAya sahacArI haiM isaliye kaSAyadvAra meM viSayoMkA upadeza kiyA jAtA hai / devatAoMko cyavana samaya ananta du:kha hotA hai, manuSyabhavameM pravRtti, viyoga, vyAdhi, jarA, mRtyu bhAdi duHkha haiM, tithaMcako parasvAdhInavRttikA duHkha hai aura nArakI to duHkhamaya hI hai / yaha saba bAteM zAstra meM par3hI jAtI haiM isaliye zAstrarUpa jJAnacakSuse tumane ye saba dekhI haiM aura tUM yaha bhI 1 skautukaH iti pATho'pi kvacidRzyate. 2 manameM jaba koI viSaya barAbara pragaTa hotA hai taba usakAjJAnacakSuoMke sAmane saSTa darzana hotA hai| nahIM dakhI huI vastuoM kA varNana suna
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248] adhyAtmakalpadruma [ saptama bhalibhA~ti jAnatA hai ki paMcendriyapana aneka kaSTase prApta hotA hai tathA dharmakA milanA to atyanta kaThina hai / itanA itanA saba apanI khudakI A~khoMse dekhanepara bhI yadi terI vRtti nahIM palaTatI hai, tujhako alpamAtra bhI nirveda nahIM hotA hai to samajhanA cAhiye ki tere par3hane-likhanemeM dhUla hai, bAgADaMbara hai, dekhAvamAtra hai, niSphala hai, baMdhanarUpa hai| dharma kitanI kaThinatAse prApta hotA hai yaha prasiddha hI hai| dasa dRSTAntase manuSyabhavakI durlabhatA jAnI jA sakatI hai / ina dasa dRSTAntoMke sambandhameM TIkAkArane dasa zloka peza kiye haiM ve kaNThAya karake hRdayapara likhalene tathA sarala arthavAle haiM ata: yahAM likhadiye gaye haiN| vipraH prArthitavAn prasannamanasaH zrIbrahmadattAt purA, kSetre'smin bharate'khile pratigRhaM me bhojanaM dApaya / itthaM labdhavaro'tha teSvapi kadApyanAtyahI dviH sa ced, bhraSTo martya bhavAttathApyasukRtI bhUyastamAmoti na // 1 // stambhAnAM hi sahasramaSTasahitaM pratyekamaSTottaraM, koNAnAM zatameSu tAnapi jayan dyUte'tha ttsngkhyyaa| sAmrAjyaM janakAtsutaH sa labhate syAcadidaM durghaTa, bhraSTo mayabhavAttathApyasukRtI bhUyastamApnoti na // 2 // vRddhA kApi purA samastabharatakSetrasya dhAnyAvaliM, piNDIkRtya ca tatra sarvapakaNAn kSiptvADhakenonmitAn / pratyekaM hi pRthakkaroti kila sA sarvANi cAnnAni ceda, bhraSTo martyabhavAttathApyasukRtI bhUyastamApnotina // 3 // siddhadyUtakalAvalAddhanijanaM jitvAtha hemnAMbharaikara unakA ullekha hama kaIbAra karate haiM / isaliye yahAM dekhI hai aisA kahA gayA hai| isakA bhAvArtha yaha hai ki aisA sunA hai|
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] kaSAyatyAga [246 cANAkyena nRpasya kozanivahaH pUrNIkRto helayA / devAdAkhyajanena tena sa punarjIyeta mantrI kacit , bhraSTo martya bhavAttathApyasukRtI bhuuystmaapnotin| 4 // ratnAnyAyasutarvitIrya vaNijAM dezAntarAdIyuSAM, pazcAttApavazena tAni punarAdAtuM kRtopkrmH| labhyante nikhilAni durghaTamidaM devAghaTettatkacit , bhraSTo martya bhavAttathApyasukRtI bhUyastamApnoti na // 5 // svapne kArpaTikena rAtrivigame zrImUladevena ca, prekSyenduM sakalaM kunirNayavazAdalpaM phalaM prApya ca / svapnastena punaH sa tatra zayitenAlokyate kutracit , bhraSTromartyabhavAttathApyasukRtI bhuuystmaapnotin||6|| rAdhAyA vadanAdadhaH kramavazAcakrANi catvAryapi, bhrAmyantIha viparyayeNa tadadho dhanvI sthito'vaangmukhH| tasyAvAmakanInikAmiSumukhenaivAzu vidhyatyaho, bhraSTo martyabhavAttathApyasukRtI bhUyastamApnotina // 7 // dRSTvA kopi hi kacchapo hadamukhe sevAlabandhacyute, pUrNendu muditaH kuTumbamiha taM draSTuM samAnItavAn / sevAle milite kadApi sa punazcandraM samAlokate, bhraSTo martya bhavAttathApyasukRtI bhUyastamApnoti n||8|| zamyA pUrvapayonidhau nipatitA bhraSTaM yugaM pazcimAmbhodhau durdharavIcibhizca sucirAtsaMyojitaM tavayam / sA zamyA pravizedyugasya vivare tasya svayaM kApi cet, bhraSTo martyabhavAttathApyasukRtI bhUyastamApnoti na / 9 // cUrNIkRtya parAkramAna maNimayaM stambhaM suraH krIDayA, merau sannalikA sabhAravazatA kSiptvA rajo dikSu cet / 32.
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 ] adhyAtmakalpadruma [ saptam stambhaM taiH paramANubhiH sumilitaiH kuryAtsa cetpUrvavat, bhraSTo martyabhavAttathApyasukRtI bhUyastamApnoti n||10|| bhojana-brahmarAjAkA putra brahmadatta jaba kevala do varSakA thA taba usa rAjAkI mRtyu ho gaI / rAjakArya dIrgha nAmaka maMtrIko sauMpA gyaa| isa maMtrIke sAtha brahmarAjAkI rAnI culaNI premAsakta huI aura viSayabhogoMkA sevana karane lgii| brahmadattako jaba isa bAtakI khabara milI to usane isa duSTa saMyogako taur3anekA guptarUpase prayAsa kiyA, parantu rAnIne to isake viparita usakA prANa haraNa karanekA dRr3ha saMkalpa kiyA aura eka lAkSAgRha banavAkara usameM navapariNIta vadhUke saMga ku~varako bhejA tathA rAtrI honepara usa gRhameM Aga lagA denekA vicAra kiyA / isa duSTa nirNayakI sUcanA dUsare maMtrIne ku~varako dI aura bhUmimeM kiye hue suraMgake rAstedvArA ku~varako bAhara sahisalAmata nikAla diyA / araNyameM ekalA bhaTakatA bhaTakatA ku~vara eka mahAaTavImeM A pahuMcA / usa samaya eka brAhmaNakA sAtha huA jisase usane aTavIko pAra kiyA / rAjya milane para use pAneko kaha kara brahmadattane apanA kRtajJapana pragaTa kiyA / anukramase kitane hI samaya pazcAt brahmadattako kAMpilyapurakA rAjya milA aura cha khaNDa pRthvIko jIta kara cakravartI huA / ukta brAhmaNa yaha hAla sunakara kAMpilyapura pahuMcA aura atyanta prayAsa karane pazcAt cakravartIse milA / cakravartIne use yathAruci vara mAMganeko kahA / brAhmaNane vicAra kara uttara denekI prArthanA kii| gharapara pAkara usane apanI strIse isake viSayameM pUchA to strI vicAra karane lagI ki jo yadi isako gAmagrAsa milega to ise vahIvaTakI khaTapaTa karanI par3egI aura Rddhike prApta ho jAne para garIba avasthAkI vivAhita strI pasaMda nahIM AyagI
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] kaSAyatyAga [ 251 to merA tyAga kara degA / isaliye usane aisI salAha dI ki apane kuTumbako pratyeka dina eka eka cUlhe khAneko mile aura eka mohara dakSiNA mile aisA varadAna mAMgo / brAhmaNane yaha hI varadAna mAMgA / rAjAne usakI pazcima buddhipara kheda pragaTa kiyA / aba brAhmaNako prathama dina brahmadattake rasor3epara bhojana karanA thA, vahAM bhojana karake usane eka mohara prApta kI / isake pazcAt cakravartIkI eka lAkha bAnave hajAra rAnIyoMke vahAM bhojana kiyA / isa prakAra cha khaNDameM pratyeka gharapara bhojana karanA thA, parantu prathama dinake bhojanameM jo miThAsa thA vaha phira nahIM AyA isaliye pratyeka dina prathama dinake bhojanakI abhilASA rakhane lagA / isaliye prathama zlokameM kahA gayA hai ki-" prasanna manavAle brahmadatta cakravartIse brAhmaNane prArthanA kI ki-' mujhe sampUrNa bharatakSetrake pratyeka ghara bhojana karanekA varadAna do' isa prakAra varadAna pAkara vaha brAhmaNa abhilASA karatA hai ki kadAcit prathama dina kiyA huA bhojana phira milegA; parantu jo abhAgI prANI manuSya bhava pAkara use hAra jAtA hai vaha use phirase nahIM pA sakatA hai|" dyUta-eka rAjA bahuta vRddha ho gayA thA, kintu kisI bhI taraha usakI mRtyu na huI / usakA putra bhI bahuta bar3A ho gayA thA, aura pratyeka dina vaha apane pitAkI mRtyukI rAha dekhA karatA thA / vRddha rAjAko bhI rAjyase bar3A tIvra moha ho gayA thA isaliye vaha bhI apane putrako rAjya sauMpanA nahIM cAhatA thA / antameM putrakI yaha abhilASA huI ki pitAko mAra kara bhI rAjya prApta karanA cAhiye ! jaba vRddha rAjAko isa bAtakI khabara milI to usane eka yukti kI / usakI rAjyasabhA ke ekasau ATha stambha the aura pratyeka stambhapara ekasau ATha
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 ] adhyAtmakalpadruma [ saptam kaune the| rAjAne putrako bulAkara kahA ki merI abhilASA aba tujhe rAjyabhAra sauMpa denekI hai, parantu apane kulakI aisI prathA hai ki putrako rAjya lenese pahile pitAke sAtha jumA khelanA cAhiye aura jUemeM eka bAra jIta honepara eka konA jItA jAtA hai aura isaprakAra ekasau mATha bAra jItane para eka stambha jItA jAtA hai / aise ekasau pATha sthambha jIta lene para putrako rAjya prApta ho sakatA hai, kintu khelate khelate yadi bicameM eka bhI bAra hAra jAtA hai to pahalekI saba jIta vyartha ho jAtI hai aura phira pichA khela naye rUpase prathama kaunese prArambha kiyA jAtA hai / yaha bAta putrane svIkAra kI aura yUta khelanA prArambha kiyA / isaprakAra khelate khelate kitanI hI bAra jItatA hai aura phira hAra jAtA hai, parantu khela sampUrNa to kabhI bhI nahIM hone pAtA hai / isaliye dvitIya zlokameM kahate haiM ki" ekasau ATha stambhoM se pratyeka stambhameM ekasau ATha kone haiM aura una pratyeka koneko putra pitAke sAtha dyUta khela kara jIte taba usako sAmrAjya mila sakatA hai; kintu aisA honA atyanta durlabha to hai; phira bhI kadAca aisA hobhI jAve parantu jo bhAgyahIna prANI manuSya bhavako prApta kara ise vyartha kho detA hai vaha to phira isako kadApi prApta nahIM kara sakatA hai|" dhAnyaH-eka rAjAne bharatakSetrameM utpanna honevAle sarva prakArake annoMko kautuka nimitta ekatra kiye aura unameM kucha sara. soMke dAne DAla diye, tatpazcAt eka vRddha strIko bulA kara annake dera se sarasoMke saba dAne alaga karanekI AjJA dI / bicArI vRddha strI aisA kisa prakAra kara sakatI thI ? ataH tIsare zlokameM kahA gayA hai ki-" sampUrNa bharatakSetrake sarva annoMke samUhameM thor3ese sarasoM DAle hue hoM aura unhIM dAnoMko alaga
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] kaSAyatyAga [ 253 karanekI AjJA eka vRddha strIko dI gaI ho to vaha vRddha bhI to kadAca sarva dAnoMko tathA sarasoMko alaga karanemeM samartha ho sakatI hai, kintu jo bhAgyahIna prANI manuSya bhava prApta kara use vyartha kho dete haiM ve phira se usako kadApi prApta nahIM kara sakate haiM / pAsAH-- cANakya nAmaka brAhmaNaputra nanda rAjAkI sabhA meM AyA aura Akara siMhAsanapara baiTha gayA / rAjA to usa samaya rAjasabhAmeM upasthita nahIM thA, parantu sevakoMne cANakyakA tiraskAra karake use vahA~se uThA diyA / isapara cANakyane vahA~ para ghora pratijJA kI ki jo yadi meM saccA cANakya hU~gA to nanda rAjAko samUla naSTa kara dU~gA / rAjyayogya ku~varako DhUMDhate DhUMDhate vaha eka mayUrapoSakakI lar3akI ke samIpa gayA / usako candrapAna karanekA dohada ( icchA ) huA thA | cANakyane utpanna hote hI putrako use sauMpa denekI usase pratIkSA karAkara yuktise usake dohada ( icchA ) ko pUrNa kiyA / vaha isa prakAra se ki usane eka chidrayukta tRNakA gRha nirmANa karAyA aura eka puruSa chidrako Dhakane nimitta Upara baiThAyA gayA / eka vizAla thAla meM paramAnna ( kSIra ) bhara kara chidra ke nIce usa thAlako rakkhA aura putrIko candrapAna karane ko kahA gayA / zrI pAna karatI jAtI hai aura chappara para baiThA huA puruSa chidrako r3hakatA jAtA hai / isa prakAra usake vratako pUrA kiyA gayA / niyata samayapara usake putraratna utpanna huA jisakA nAma candragupta rakkhA gayA / candragupta bAlyakAla se hI rAjA honeke cinha pragaTa karane lagA | choTe choTe bAlakoM kI sabhAyeM karake usameM svayaM rAjAkA pada grahaNa karane lagA, nyAya karane lagA, gAmaprAsa bheTa dene lagA, sajAyeM dene lagA aura yuddha bhI karane lagA | cANakya aura candraguptane aneka siddhiyeM prApta karake pATalIputra
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 ] adhyAtmakalpadruma [ saptam ko jA gherA DAlA / nandarAjA jaba lar3aneko AyA to cANakyakI sainAmeM khalabalI maca gaI aura sainika idharaudhara bhagane lage / cANakya bhI bhagA to rAjAne usako mArane nimitta sAmantoMko bheje| candraguptako eka kuemeM chipA kara svayaM sAdhukA beSa dhAraNa kara cANakya kuepara baiTha gayA aura sAmantoMse kahA ki candragupta andara calA gayA hai| sAmAntagaNoMne jaba hathiyAra bAhara chor3a kara kuemeM praveza kiyA to cANakyane laghulAghavI kalAse unake zastroMse unhIko mAra ddaalaa| isaprakAra aneka kaSToMse candragupta kI rakSA karake svayaM bhI yuktidvArA baca gayA / cANakya nItizAstrameM bar3A praviNa thA / yukti kisa prakAra karanA, chala kisa prakAra karanA aura kisI bhI prakAra ke pratikula saMyogoMmeM apanA kArya kisa prakAra siddha karanA yaha vaha bahuta acchI taraha samajhatA thA / eka parvata nAmake rAjAko apanA banA kara nandarAjA para phirase AkramaNa kiyA, kintu isa samaya sIdhA pATalIputrapara gherA na DAla kara samIpavarti gA~voMko jItane lgaa| nandarAjA hAra gayA aura candragupta siMhAsanArUDha huA / parvata rAjA bhI viSakanyAke saMyogase mara gayA jisase usakA bhI bhaya jAtA rahA / pATalIputrakI prajAko bahutasA kara denA par3A jisase prajAmeM asantoSa phaila gayA aura candraguptase vinati kI gii| cANakyane vicAra kiyA ki yadi prajA asantoSI hogI to rAjya chor3a kara calI jAyagI, isa liye usane logoMkA kara mApha kara diyA / dhana ekatra karanekA dUsarA koI upAya socate socate usane devatAoMke pAsase ajaya pAse prApta kiye / grAmake pratiSThita seThoMko bulA kara unake sAtha juA khelane lagA / vaha svayaM to bar3I rakama dAvapara lagAtA thA kintu usakI jIta ho jAnepara apane dAvake pramA
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] . kaSAyatyAga [255 NameM bahuta kama vastu letA thaa| aisA dAva lagAne para bhI saba loga usake sAtha khelameM hAra jAte the kintu cANakya kisI bhI dina nahIM hAratA thA / isa liye cothe zlokameM kahA gayA hai ki"siddhake pAsase prApta kiye hue jue khelaneke pAsoMke upayogase aneka logoMko jIta kara cANakyane kevala khelamAtrase hI rAjAke bhaMDArako suvarNase bhara diyA thaa| kadAca devakRpAse grAmake seThaloga usa mantrIko jItaleM, parantu jo bhAgyahIna prANI manuSyabhavako vyartha kho dete haiM ve phirase usako prApta nahIM kara sakate haiN|" ratna-vasantapura nagarameM dhannA nAmaka eka zeTha rahatA thA / usake pAMca putra the| vaha dhannA zeTha ratnakI parIkSAmeM atyaMta praviNa honese saba loga usako ratnaparIkSakake nAmase pukArate the / usa seThakI yaha Teva par3I huI thI ki bahu mUlyavAna jo jo ratna Ate the unako vaha kharIda kara saMgraha kiyA karatA thA kintu unhe beMcatA na thaa| usake putra bhI use bArambAra kahA karate the ki jaba ratnoMke dugane tigune dAma milate haiM taba phira tuma inheM kyoM nahIM beca dete ho ? isaprakAra bArambAra kahA karate the to bhI zeTha to becane kI bAta hI nahIM karatA thA / eka dina saiTha paradeza gayA aura kitane hI dina pazcAt pichA lauTA to mAlUma huA ki usake lar3akoMne saba ratna paradezI puruSoMko beca diye haiM / jaba saiThane yaha samAcAra sunA to usane apane saba putroMko gharase bAhara nikAla diyA aura kahA ki saba ratnoMko lekara hI phira vApIsa gharako AnA; anyathA nahIM / putra to becAre paradezako cala diye, parantu ve hI saba ratna kisa prakAra prApta kara sakate hai ? isaliye pAMcaveM zloka meM kahate haiM ki"zaiThake lar3akoMne paradezI vyApAriyoMko ratna beMcadiye aura
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 ] adhyAtmakalpadruma [ saptam phira pazcAtApa karake unhIMko phirase prApta karane nimitta prayAsa karane lage; kisI devakI sahAyatAse kadAca baNikaputra unhIM saba ratnoMko phirase prApta karale, parantu jo bhAgyahIna prANI manuSya bhavako prApta kara use vyartha kho dete haiM ve use phirase kabhI bhI prApta nahIM kara sakate haiN|" svama-ujjena nagarImeM eka mUladeva nAmaka catura rAjaputra thA / vaha devadattA nAmaka vezyApara Asakta thA / eka dina eka zeThane usakA apamAna karake use vahA~ se nikAla diyA to vaha paradezameM bhramaNa karane lagA / aneka prakArake sRSTivaibhavakA upayoga karanevAlA mUladeva eka samaya rAtrIko eka maThameM sotA thA, usa samaya usane eka svapna dekhA ki candra usake muhameM praveza kara rahA hai| svapna dekhakara vaha jaga pdd'aa| usI samaya eka gusAIke celene bhI vaise hI svapnakA kAraNa apane guruse pUchA / gurune uttara diyA ki 'tU Aja ghRta-khANDa sahita roTI pAyagA' ziSyako tadanusAra bhojana milA; kintu mUladeva to zAstrajJa thA isaliye maThameMse bAhara nikalakara phalaphUlAdi lekara zAstrokta vidhi anusAra svapnapAThakake samIpa gayA aura usake sAmane unheM rakhakara usase svapnakA hAla puuchaa| svapnapAThaka bolA ki- 'tumako rAjya prApta hogaa| mUladevane isa vacanapara vizvAsa kara liyA / nagarase anna lekara mAsopavAsI sAdhuko bhojana karAyA aura devatAoMke saMtuSTa honepara hajAra hAthI rakha sake aisA rAjya devadattA gazikA sahita eka hI bacanameM maaNgliyaa| sAta dinake pazcAt eka mare hue aputra gajAke prAmameM praveza karate paMca divya pragaTa hue aura mUladevako rAjya milaa| jaba gusAMIke ziSyane yaha sandeza sunA to usako atyanta kheda huA | ekahI prakArake svapna donoMko Anepara
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] - kaSAyatyAga 257 bhI khudako vidhikA jJAna na honese atyanta lAbhako khAdiyA yaha bAta usake hRdayako bhedane lagI; isaliye vaha pratyeka dina maThameM jAkara sone lagA aura phirase usI svapnako dekhanekI abhilASA karane lagA; parantu vaha svapna phirase nahIM dikhAI detA hai| isaliye chaThe zlokameM kahA hai ki-"mUladeva aura kArpaTika ( gosAIkA ziSya )ne svapnameM candra dekhA, parantu kArpaTikane kuMnirNaya kiyA jisase alpa phala pAyA / phirase usI sthAnapara jAkara vaha khotA hai aura kadAca devayogase vahI svapna vaha phirase bhI dekhale, kintu jo bhAgyahIna prANI manuSya bhavako vyartha gamA dete haiM ve phirase use kadApi prApta nahIM kara sakate haiN|" * cakra-indrapura nagarameM indradatta rAjA rahatA thaa| usake 22 rAniyoM se utpanna hue 22 putra the| rAjAne phirase teIsavI strIse jo apane hI maMtrIkI putrI thI vyAha kara liyA, kintu zighra hI rAjAko usase dveSa ho gayA isa liye vaha apane pitAke ghara jAkara rahane lagI / eka dina rAjAM: bhramaNa karaneko nikalA to usa rUpasauMdaryakI bhaMDAra strIko jharokheme dekhakara usapara Asakta ho gayA, kintu usako pahacAna na skaa| rAjA rAtribhara vahIM rahA aura saMyogavaza usI rAtriko maMtrIputrI garbhavatI huI / maMtrIne saba vRtAnta patrapara likha liyaa| ucita samayapara atyanta sundara sukumAra putraratna utpanna huaa| usako kalAcAryake pAsa adhyayana nimitta rakkhA / vaha bahuta vidvAn tathA dhanurvidyAma nipuNa huA / garviSTa rAjaputra bahuta acchI prakArase nahIM par3ha sake / maMtrIputrIke putrakA nAma surendradatta rakkhA gayA thaa| isI samaya' mathurAnagarake rAjA jItazatrukI nivRtti nAmaka putrI rUpayauvanasaMpanna ho gaI thii| vaha zRMgAra saja kara apane pitAke - .. '
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 adhyAtmakalpadruma [saptama samIpa gaI to pitAne svayaMvaradvArA apanA vara varanekI apanI icchA usase pragaTa kI / putrIne bhI rAdhAvedha sAdhanevAleko baranekI abhilASA pragaTa kI / ucca kulameM apanI icchAnusAra vara varanekI prathA pUrvakAlameM honA aneka prasaMgoMmeM pAyA jAtA hai / rAjAne bhI apanI putrIke icchAnusAra sarva dezoMse rAjaputroMko bulavAyA / indradatta rAjA bhI apane putroM sahita upasthita huaa| apane maMtrI surendradattako bhI sAtha le AyA thA / svayaMvara maMDapakI zobhA nirAlI hI thI / maNDapake madhyameM eka stambha khar3A kiyA gayA thaa| usake Upara cAra cAra cakra maMDAye gaye the / eka cakrameM anekoM Are banAye aura pratyeka cakrako isa daMgase rakhakara milAyA ki eka dAhinI ora ghUmane lagA aura dUsarA bAI ora ghUmane lgaa| usa stambhapara eka sundara pUtalI rakkhI aura usakA mu~ha nIcekI bhora karAyA / nIce eka telakI bar3I bhArI kar3hAI rakkhI gii| usake samIpa kanyA paMcavarNI phUlamAlA hastameM lekara khar3I rahI / nIcekI kar3hAImeM najara rakhakara, apara ATha cakrameM ghUmatI huI, rAdhAkI dAhinI AMkhako chede, isaprakAra jo rAjaputra bANa calAve usako hI varanA aisI usakI pratijJA thii| rAjaputroMne kArya prArambha kiyA / kitane hI to apane sthAnase hI na uThe, kitane hI kar3hAI taka jAkara vApIsa lauTa Aye, kitane hI dhanuSya rakhakara cale Aye aura isaprakAra saba niSphala hue / indradatta rAjAke bAIsa putroMkI bhI jaba yahI dazA huI to rAjA atyanta duHkhI huA / maMtrIne phira teIsaveM putrakI vArtA kaha kara rAjAko bodha dilAyA / rAjAko sabai vArtA smaraNa ho AI / surendrada. ttako kArya karane nimitta rAjAne hukma diyA / vaha uThA, calA, dhanuSa uThAyA, nIcekI ora najara DAlI, dhanuSa tAnA, bAnako
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaSAyatyAga adhikAra ] [ 259 lakSyakI mora khicA aura saba cakra jaba amuka dizAmeM pAye taba bANa lagAyA, jisane ATha cakroMke bIcameM hokara binA kisI pAreko sparza kiye hue rAdhAkI dAhinI AMkhako cheda diyA / rAjakumArIne zighra hI varamAlA usake galemeM DAla dI / isa hakIkatapara vicAra karate hue sAtaveM zlokameM kahate haiM ki" rAdhAke mu~hake nIce ATha cakra anukramase eka dUsarekI viruddha dizAmeM bhramaNa karate the aura unake nIce dhanurdhara puruSa nIce mu~ha kiye khar3A rahA thA / kadAca koI bhAgyavaMta nipuNa usa rAdhAkI dAhinI AMkhako bANake mukhase chedane meM samartha ho sakatA hai, parantu jo bhAgyahIna prANI manuSyabhavako vyartha kho detA hai vaha phira use kadApi prApta nahIM kara sakatA hai| " kUrma-eka bahuta bar3A draha hai usameM eka kachubhA rahatA hai| use eka samaya pAnI parakI sevAlake dUra ho jAnese Asoja zuklA pUrNimAkI rAtrIko AkAzamaMDapameM sakala kalAsampUrNa, nayanAnaMdakArI, samagra nakSatrasahita virAjamAna candra dikhAI diyaa| isase use atyanta AnaMda humA aura isa kudaratake dekhAvako apane kuTumbako dikhAne nimitta usane pAnImeM DUbakI lagAI bhaura kuTumbako lekara pichA AyA, lekina tabataka sevAla vApisa phaila gaI thI jisase binA candrakA darzana kiye hue hI usake kuTumbako pichA lauTa jAnA pdd'aa| pUrNimAkI rAtri, sevAlakA sphoTana aura kuTumbasahita usakI upasthiti, ye saba yoga phirase milanA kaThina haiM / isaliye pAThaveM zlokameM kahate haiM ki-" sevAla baMdha chUTanese eka sarovarameM rahanevAlA kachupA pUrNa candra ke darzana karanese atyanta AnaMdita huA aura usakA darzana karane nimitta apane kuTumbako le AyA, kintu sevAla phirase mila gaI / isaprakAra kadAca vaha punardazana bhI
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] adhyAtmakalpadruma : [ saptama karale, parantu jo bhAgyahIna prANI manuSyabhavako vyartha kho detA hai vaha phirase usako nahIM pA sakatA hai"| yuga-"pUrva samudrameM zamI (kIla ) DAleM aura pazcimameM yugaH (dhosara) DAleM aura donoM samudroM meM bhayaMkara prApaNDa taraMga Ate rahate hoM / phira bhI. kadAca usa yugameM zamI praveza kara sake, parantu jo bhAgyahIna prANI manuSyabhavako vyartha kho detA haiM vaha phirase usako prApta nahIM kara sakatA hai|" vailakI gardanapara DAlA huA juA ghoMsara kahalAtA hai| usameM jota DAlane nimitta DAnI huI meMkha zamI kahalAtI hai| asaMkhya dvIpa-samudrake pazcAt bhAkhirI-svayaMbhUramaNa samudra ardharAjapramANa AtA hai| usake pazcima bhAgameM yuga ho aura dUsarI aura pUrvI bhAgameM zamI ho to ina donoMkA yoga kisa prakArase ho sakatA hai ? samudra meM aneka jalataraMga hote rahate haiM isa bAtako avazya lakSameM rakkheM / : paramANu-" devatA loga krIr3A karate karate eka pASANake stambhako vanadvArA chinnabhinna kara diyA aura phira meruparvata para khar3e rahakara eka nalImeM saba paramANu ekatra karake phUMka mAra kara unheM cAroM dizAoM meM ur3Adiye, unhIM paramANuse banA huA stambha kadAca ve phirase nirmANa kara sakeM, parantu jo bhAgyahIna prANI manuSyabhavako vyartha khodete haiM ve phirase use kadApi nahi pA sakate hai / " , lAkha yojana U~ce meruparvatase pavanake sapATeke sAtha ur3Aye hue paramANuke piche devatAoMkI jabaradasta phaeNka, ina sabako sAtha lete hue aura paramANukI aNutAkA vicAra karate hue UparakI haqIkata lagabhaga samajhameM A sake aisI mAlUma hotI hai| dazoM dRSTAntoMko isIprakAra samajhanA cAhiye / pratyeka dRSTAnta atyanta rahasyamaya hai, isase inameMse pratyeka manana karake. samajhane yogya hai / manuSyabhavakI durlabhatA. bahuta vicArane yogya
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] kaSAyatyAga [ 261 hai / dRSTAntakI satyatAko dekhaneke sthAnameM sadaiva unase prakAzita bhAva atyanta vicArane yogya hai / devakRta maMtra, camatkAra . yA anya koI bAta sthUlavAdake isa jamAnemeM cAheM gale na bhI utare vo bhI usapara vicAra karanekI agatya nahIM hai| kintu pratyeka dRSTAntameM eka adbhuta bhAva hai aura vaha yaha ki aisA manuSya bhava atyanta kaSTa sahanepara prApta huA hai aura phira milanA mahAdurlabha hai / jisake pariNAmasvarUpa manuSyabhavako saphala banAnekA mukhyatayA upadeza hai / dharmasAmagrI mukhyatayA manuSyabhavameM hI prApya hai jisase ina saba dRSTAntoMkI upayogitA siddha hotI hai / isa sabakA prayojana yaha hai ki dharmakA mahatva samajhakara kaSAya na karanA cAhiye aura aisA karane nimitta usake sahacArI pAMca indriyoM ke 23 viSayoMkA vizeSatayA parityAga karadenA cAhiye / kaSAyake sahacArI pramAdakA tyAga. cauraistathA karmakaraihite, duSTaiH svamAtre'pyupatapyase tvam / puSTaiH pramAdaistanubhizca puNya, dhanaM na ki vetsyapi luTyamAnam // 20 // __"cora athavA kAmakAja karanevAle ( naukara-cAkara ) jaba terA thoDAsA bhI dhana vyaya kara dete haiM taba to tUM krodhaH ke mAre lAla lAla ho jAtA hai, kintu puSTa athavA patale pramAda terA puNyadhana lUTa lete haiM vaha to tUM jAnatA bhI nahIM hai ?" - upajAti. .... vivecana-gharameM thor3IsI corI ho jAne para hAhAkAra macA diyA jAtA hai, pulisa bulAI jAtI hai, sajA dilAI jAtI hai aura kAnUna hAthameM lekara corakI haDDI-pasalI dIlI kara
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212] adhyAtmakalpagruma [ saptama dI jAtI hai; kintu yaha saba kisa kAraNa ? dhanake liye, sthUla dravya nimitta, parantu madya, viSaya, kaSAya, vikathA aura nidrArUpa pramAda cora terA puNyadhana lUMTate rahate haiN| kyA isakA bhI tUne vicAra kiyA hai ? viSayakaSAya ye balavAna cora haiM aura vikathA, nidrA, nokaSAya ye patale cora haiM, parantu saba cora ekatra hokara tere gupta puNyadhanake bhaMDArapara AkramaNa karate haiN| isa liye jarA saceta ho jA / dhana lUTa jAneke bAda yadi bodha huA to vaha nirarthaka hai / tUM jo mUDhakI bhAMti baiThA baiThA dekhA karatA hai yaha terI mUrkhatA hai, isaliye uTha jAgRta ho aura vicAra kara / thor3A nIce dekhakara cala-upasaMhAra-auddhatya tyAga. mRtyoH ko'pi na rakSito na jagato, . daaridymutraasitN| rogastena nRpAdijA na ca bhiyo, nirNAzitAH SoDaza // vidhvastA narakA na nApi sukhitA, dharmetrilokI sdaa| tatko nAma guNo madazca vibhutA kA te stutIcchA ca kA ? // 21 // __" he bhAI ! tUMne abhItaka kisI bhI prANIkI maraNase rakSA na kI, tUMne jagatakA koI dalIdara dara nahI kiyA, tUMne roga, cora, rAjA bhAdise kiye hue solaha moTe bhayoMkA nAza nahIM kiyA, tUMne kisI narakagatikA nAza nahIM kiyA aura dharmadvArA tUMne kisI tIna lokoMko sukhI nahIM kiye, taba phira teremeM kaunase guNa haiM ki jisake liye tUM mada karatA
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] kaSAyatyAga hai ? aura phira aisA koI bhI kArya kiye binA tUM kisase stutikI abhilASA rakhatA hai ? ( athavA kyA tere guNa aura kyA terA mada ! isIprakAra kaisA terA bar3appana aura kaisA terA khuzAmadakA prema ! !) zArdUlavikrIDita. vivecana-are jIva ! tUM lambA caur3A hokara calatA hai kintu tUMne kaunasA aisA mahAna kArya kiyA hai ki jisakA tujhe abhimAna hai ? terA jo saccA dhana hai usako bhI tUM nahI pahacAna sakatA hai / he cetana ! jarA vicAra kr| isa jIvana meM mRtyukA bar3A bhaya hai / kyA tUMne eka bhI prANIko usase bacAyA hai ? are ! tere svayaMke sirase hI kyA usakA bhaya kama ho gayA hai ? sampUrNa hindustAnameM garIbI bar3hatI jAtI hai, cAra karor3a manuSya dinameM eka samaya roTI yA cane khAkara pAnI pI kara so rahate haiN| uparAUparI duSkAloMmeM lakhoM jIva binA annake mRtyuke mukhameM cale jAte haiM-aisA dalIhara kyA tUMne kisIkA dUra kiyA hai ? kyA dUra karanekA prayAsa bhI kiyA hai ? athavA kyA tUMne mahAna kSaya, atisAra jaisI vyAdhiyoMko dUra kiyA hai ? yA solaha bhayase kA~pate hue prANiyoMko unameMse bacAyA hai ? isa bhavameM tUne kaunasA uttama kArya kiyA hai ? kyA tUne bhaviSya bhavake liye narakako kATa diyA hai ? kyA tujhe isa bAtakI gAraMTI mila gaI hai ki tUM narakameM to kabhI nahIM jAyagA ? athavA kyA tUMne narakakA hI nAza karadiyA hai ki jisase kisI bhI prANIko vahA~ na jAnA paDe ? kyA tUMne apane kartavyakA pAlana karake janasamUhake yA prANIsamUhake sukha meM vRddhi kI hai ? isameM to tUM thor3A adhika kucha bhI nahIM kara sakA kintu phira tUM jo ahaMkAra athavA anya puruSoMse stuti karavAnA cAhatA hai yaha tahana
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26] adhyAtmakalpadruma [satama prasthAna, ayogya, aghaTita hai / terA unapara koI adhikAra nahI hai| saceta ho, jarA vicAra kara / aise guNavAle prANI to isakA ahaMkAra hI nahIM karate the, parantu tUM to ahaMkAra karanekA adhikArI hI nahIM hai / jo yadi saceta na hogA to ananta kAlacakrake pravAhameM pha~sa jAyagA aura phira terA pattA bhI laganA atyanta kaThina ho jAyagA / anukUla samaya, sthAna aura saMyogoMse lAbha utthaa| UparakI gAthAmeM solaha bhaya batalAye gaye haiM unake nAmaroga, pAnI, agni, sarpa, cora, zatru, mattahastI, siMha, yuddha ye no aura ihaloka bhaya ( manuSyako manuSyase bhaya, isI prakAra svajAtiya bhaya ), paraloka bhaya ( manuSyako tiyaMca athavA devatA yA asuroMse bhaya ), AdAna bhaya (dhana curA jAnekA bhaya ), akasmAt bhaya ( gharameM baiThe baiThe jo binA kisI kAraNake bhaya utpanna ho vaha ), AjIvikA bhaya (kisa prakAra udarapoSaNa hogA isase jo nirdhanako cintA hotI hai vaha bhaya ), maraNabhaya, azloka bhaya ( saMsArameM apakIrti honekA bhaya ). isa prakAra apane pratyeka saMsArika kAryameM agatyakA bhAga bajAnevAlA bahuta agatyakA viSaya samApta huaa| isa viSayakI agatyatA isa bAtameM hai ki jaba loga bAhyAcAra aura dekhAva para bahuta dhyAna dete haiM, anekabAra isase atyanta bhUla bhI khAte haiM taba zAstrakAra inako tahana ulTI dRSTihIse dekhate haiN| duniyAke dikhAvameM ' bhagata ' ke nAmase prasiddha honevAle kitanIhI bAra tIvra viSayI yA kaSAyI hote haiM jabaki bhadraka jIva zAstrakAra kI dRSTimeM mahaubhAgyazAlI jAna par3ate haiN| isa bAtakA kitanIhI bAra spaSTa bhAna ho jAtA hai, kintu AvazyaktAke samaya bahuta bhUla jAte haiM / adhyavasAya aura AMtaravRtti para
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaSAyatyAga adhikAra] [ 265 kitanA AdhAra hai aura isase karmabandhanameM kitanA phera par3atA hai isake liye eka hI dRSTAnta kAphI hogaa| lar3akA uttama mArgapara na calatA ho athavA kucAla calatA ho usako zikSA dene nimitta lAla lAla A~khe karanI par3atI hai, isIprakAra gAliyA~ denevAleMpara bhI lAla A~kha kI jAtI hai| kintu ina donoM parake krodha bahuta bhinnatA hai / isa bhinnatAko samajhane meM khUbI hai, parantu aise prasaMgoMke sivAya kisIbhI manuSyaprakRti ke nimitta bAhya dekhAvase AkarSita hokara kitanI bAra kheda pahuMcAne ke prasaMga upasthita hote haiN| ___ saMsArake saba kAryoM meM kaSAya eka yA dUsarI tarahase milA huA rahatA hai / rAga aura dveSake binA saMsArake kArya nahIM bana sakate haiM isaliye guptarUpase athavA pragaTarUpase kaSAya ho hI jAtA hai / kaSAyako samajhanekI bahuta hI AvazyaktA hai| isaliye usake pratyeka zlokapara ucita vivecana karane uparAnta yahA~ bhI pratyekake liye kucha navInarUpameM vivecana kiyA jAtA hai / krodhapara pahalA tathA cothA ye do zloka haiM / zAstrakAra bhujaMgakA rUpa dete haiM, jisakA vivecana ho cukA hai| gotamakulakameM kahate haiM ki 'kohAbhibhUyA na suhaM lahaMti' krodhIko sukha nahIM mila sakatA hai / bhavabhAvanAmeM sUra nAmaka brAhmaNakI kathA hai, usako krodha karanese ananta bhavameM bhaTakanA par3A thaa| krodha yaha dveSa hai jo vivekahIna banA detA hai| zAstrakAra kahate haiM ki 'kohasamo verizro natthi ' krodhake samAna koI duzmana nahIM hai / mahAtmA, bhAvitmA, anagAra aura sAdhu bhI krodhase bhaTakane lage haiM / krodha kyA kyA karatA hai isa viSayameM eka vidvAn likhatA hai ki- . saMtApaM tanute bhinatti vinayaM sauhArdamutsAdaya
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 ] adhyAtmakalpadruma [ saptama tyuvegaM janayatyavadyavacanaM sUte vidhatte kalim / kIrti kRntati durmatiM vitarati vyAhanti puNyodayaM, datte yA kugatiM sa hAtumucito roSaH sadoSaH satAm / / ____krodha +saMtApa karatA hai, vinaya dharmakA nAza karatA hai, mitratAkA anta karatA hai, udvegI banAtA hai, avadya vacana bhASaNa karAtA hai, kleza karAtA hai, kIrtikA nAza karAtA hai, durgati utpanna karatA hai, puNyodayakA nAza karatA hai aura kugatipradAna karatA hai| aise aise anekoM doSa krodhaMse utpanna hote haiM, jisako sujJa puruSa anubhavadvArA samajha sakate haiN| krodha karanese hAni honA to pratyakSa hI hai| sinduraprakara, upAdhyAyajIkI sajAya Adi aneka granthoM meM isa viSayakA bahuta vivecana hai / krodhakA tyAga arthAt kSamA-kSamA arthAt jainazAstra kA sAra; isameM ahiMsA, abhayadAna, anukampA Adi saboMkA samAveza ho jAtA hai / skandakAcAryyane krodhase bhavabhramaNa kiyA aura usake tyAgase gajasukumAla, metArya Adi anekoM jIvoMne mahAnaMda prApta kiyA / mAna-isake liye 2-3-7-8-17 vA~ zloka diyA gayA hai / yaha mIThA kaSAya hai, saboMse ho jAtA hai, anekabAra apaneko nirguNI batAnevAle bhI aMtaraMgameM ahaMkAra rakhate haiN| kitane hI jo ahaMkArI hote haiM ve bhI apane pAsa honevAlI vastuhIke liye hote haiM, isako mada ( Pride ) kahate haiM, kitane + krodha aura tAva ( tApa Fever ) barAbara ekase haiM / krodhase A~khe lAla ho jAtI hai, tAbase bhI aisA hI hotA hai; krodhase mukha lAla ho jAtA hai, tAbase bhI jaisA hI hotA hai; tAvase kaMTha zuSka ho jAtA hai, krodhase bhI vaisA hI hotA hai; tAvase hRdaya tathA nAr3I bar3e vegase calatI haiM, krodhase bhI aisA hI hotA hai; tAvase kSudhA nahIM lagatI, krodhake samaya ana nahIM rucatA hai; Adi Adi /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] / kaSAyatyAga hI jo ahaMkAra karate haiM ve nahIM honevAlI vastuke liye bhI karate haiM ise Vanity, Hypocrisy kahate haiM / ahaMkArakA garva rakhaneke alAvA bhI daMbha karanA adhika burA hai / vartamAna samayameM puruSa adhika daMbhI hote haiN| dUsarI bAta dhyAnameM rakhanekI yaha hai ki vartamAna yuga kitane hI durguNoMko sadguNoM meM ginA jAtA hai / kirane hI puruSa svavyAkta sthApana ( Self-respect ) athavA jAtiyamAnake nAmase bahuta ahaMkAra karate haiN| isa viSayameM vizeSatayA saceta rahanekI AvazyakatA hai / isameM kyA khUbI hai isake dekhanekI jarUrata hai / apanI jAtike vicArako dUra pheMka do, isase yaha prayojana kadApi nahIM hai ki apamAnake pAtra bana jAo; parantu aisA dikhAva karate samaya jo ahaMbhAva auM jAtA hai usake liye pUrA dhyAna rakhanA cAhiye / ahaMkAra tathA daMbha bhaneka prakAra ke hote haiM / zAstrakAra mada ATha prakAra ke honA pragaTa karate haiM, jinakA Upara varNana ho cukA hai aura ve mada karanese dukhI hue prANiyoM ke dRSTAMta bhI sAtha hI sAtha diye gaye haiN| vartamAna yugameM inase saceta rahanekI vizeSa jarurata hai / bhavabhAvanAmeM eka ujitakumArakI kathA hai vaha isa viSayameM dhyAnameM rakhane yogya hai / mAnase vinayakA nAza ho jAtA hai, aiMTha kara calane kI icchA hotI hai| isaliye manuSya abhimAnI puruSake sAtha sambandha kama kara dete haiM / bhale puruSa! sampUrNa saMsArameM hindustAna kyA ? usameM mevAr3a kyA ? aura usameM terA grAma kyA ? Adhunika ginatI pramANe saMsArameM lagabhaga eka araba aura sATha karor3a puruSa haiM unameMse eka bhI puruSa sau varasa pazcAt yahA~ nahIM raha sakegA to phira tuM kyA dekha kara ahaMkAra karatA hai ? antakI gAthAmeM kaheanusAra teremeM aisA 1 isa adhikArake 17 ve zlokake noTako dekhiye / ..
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268] adhyAtmakalpadruma saptama kaunasA asAdhAraNa guNa hai ki jo tU mAna karatA hai ? jarA vicAra, jarA gaharA utara, zAstrakAra mAnako *'hAthI' kI upamA dete haiM / usapara baiThanevAlA DolA karatA hai aura upAdhyAyajI kahate haiM ki mAnatyAgakA yahI sarala upAya hai ki pahale jo bar3e bar3e puruSa hogaye haiM unake dRSTAntoMko par3hakara, unakA manana kara unake sAmane apanI laghutAkA bicAra karanA cAhiye / vidvAn puruSa kaha gaye haiM kibalibhyo balinaH santi, vAdibhyaH santi vAdinaH / dhanibhyo dhaninaH santi, tasmAdapaM tyajedu budhaH // ___ "balavAnse bhI balavAn, vAdIse bhI vAdI aura dhanavAna se bhI adhika dhanavAna puruSa saMsAra meM upasthita haiM; ataH buddhimAna puruSoMko ahaMkAra na karanA cAhiye / " serake sirapara savAsera kitane hI vartamAna kAlameM vidyamAna haiN| mujhoMko itanA hI kahanA kAphI hai| udayaratnajI mahArAja kahate haiM ki mAnase vinayakA nAza ho jAtA hai, vinaya binA samakitakI prApti nahIM ho sakatI, samakitakI prApti binA cAritra grahaNa nahIM kara sakate aura cAritra binA saMsAra-bandhanase mokSakI prApti nahIM ho sakatI hai| isIliye paramparAse mAnake kAraNa mokSakI prApti nahIM hotI hai| yaha vicAravAna ke liye hastAmalaka jaisA hai, sujhako cetAvanI dete hue svAtmahita sAdhaneko ye saba preraNA karate haiN| mAyA-isako zAstrakAra nAganIkI upamA dete haiN| isakA 11 meM zlokameM vivecana kiyA gayA hai / yaha bahuta mIThA * hemacandrAcArya mAnako vRkSa kahate haiM, yaha vaTake vRkSa ke samAna hai yaha kATa DAlane para bhI bar3hatA haiM, isako nAza karaneke liye bharapUra nadIke bahAvakI AvazyakatA hai, kyoMki jaba ise samUla naSTa kara diyA jAtA hai taba hI isakA phirase bar3hanA asaMbhava hotA hai /
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] kaSAyatyAga kaSAya hai / isake dvArA jIva mahAtIvra pApakA saMcaya karatA hai| yaha doSa sAmAnya puruSake banisvita saMsArakI dRSTi meM catura-kAryakartA kahalAnevAle meM vizeSatayA hotA hai / pAmalasA ke samajhadAra putroM kA yaha mukhya guNa hai / " vaNika usakA nAma hai jo jhUTha na bolatA ho : " vi. vi0 sAmanabhaTaneM kahA~ isameM navInatA jAna par3atI hai / abhI to vANiyAveDA-visApaNuM -ye mAyAvipaNAke paryAya zabda haiM / yaha mAyA karanese mana bahuta vyAkula rahatA hai / zAstrakAra kahate haiM ki 'mAyAviNo huMti parassa pesA' 'mAyAvi puruSa dUsaroMke sevaka hote haiN|' yaha sadana anubhavasiddha haiN| eka bAbatameM mAyA-kapaTa kiyA usako nibhAnA bahuta kaThina hai| phira aneka yuktiye lagAnI par3atI haiM, asatyakI paramparA calane lagatI hai phira bhI manameM pakar3eM jAnekA bhaya lagA rahatA hai / vANiyApana karanekI mAyA usI prakAra rAjakhaTapaTakI mAyA-ye to pragaTarUpase hI tyAjya hai / yaha mAyA karanevAle meM bagavRtti, jhUThA dekhAva bahuta hotA hai, itanA hI nahIM apitu mallinAtha jIke dRSTAntase jAna par3atA hai ki prazasta mAyA bhI nahIM karanA cAhie / vizeSatA kauma, nAta yA saMghake netAoM, jinamaM. dirake TrasTiyoM-Adi netA puruSoM ko to itanA sarala honA cAhiye ki dUsare puruSa unakA anukaraNa kara sakeM / pAThakoM ! kyA nAta yA saMghakI kisI mITIMgameM Apako kisI samaya prasaMga pAyA hai ? vahA~ kyA hotA hai ? vaha jAtikI tathA samasta dezakI sthitiko pragaTa karatI hai, yaha durgatikA cinha hai / vaha batAtI hai ki AvirtameM jabataka saralatA nahIM, svANa nahIM, pakSabuddhikA tyAga nahIM, svAtmabhoga nahIM taba taka jApAnake par3osI hone kA gaurava karanekI ise kiJcit mAtra bhI adhikAra nahIM hai| bhalA bhAI ! tere sAMsArika kAryoM meM mAyA, tere dhArmika kAryoM meM
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 ] adhyAtmakalpadruma [ saptama bhI mAyA ! tUM jaina ho ki hindu ho, cAhe koI bhI kyoM na ho ? tUM sAdhu ho, ki saMnyAsI ho, ki pAdarI ho, parantu tere jIvanakI aura dRSTi DAla ! tUM dikhAva kitanA karatA hai ? lokaraMjana karane nimitta, vAhavAha pukAre jAne nimitta kitanA karatA hai ? usakI mora dRSTi DAla ! vicAra ! bahuta nirarthaka calA jAtA hai; tUM samajhatA nahIM hai, aura samajhane kA yatna bhI nahIM karatA hai jisase bahuta bhUla hotI hai| - lobha-isako zAstrakAra AkAzakI upamA dete haiN| jisa prakAra AkAzakA anta nahIM A sakatA isIprakAra yaha bhI simA rahita hai| isakA vivecana 12 vIM gAthAmeM karadiyA gayA hai| zAstrakAra kahate haiM ki " sarvaguNavinAzanaM lobhAt " lobhale saba guNoMkA nAza ho jAtA hai| paisoMko isIliye gyAravAM prANa kahate haiM / yaha daza prANoMko bhUlA detA hai, apane guNoMkI prazaMsA karatA hai, aura aneka prakArake nAca nacAtA hai / sampUrNa saMsArako aMgulI para nacAnevAlI bhAzA-tRSNA aneka rUpameM kAma karatI hai / rAjyake, dhanake athavA putrake lobhase anekoM akArya kiye jAte haiM / isane araboM rUpayoMke svAmI mammaNa seThako aMdherI rAtrimeM bharapUra bahanevAlI nadImeM tairAyA lakar3e khicavAye, aura isIne koNikakA apanI mAke bApa cer3A mahArAjAke sAtha bhISaNa yuddha karAyA thaa| isIne dhavala seThako sAtamI nArakImeM bhejA aura isIne naipoliyanako seMTahelInAmeM bandI banAyA thA / isIne anekoMko bhaTakAyA, daur3AyA aura miTTImeM milAyA / 1 hemacandra mahArAja ise ' samudra ' kI upamA dete haiN| yaha maryAdAvAlA dRSTigocara hotA hai, parantu jaba uThatA hai taba bahuta bar3I hada taka pahu~ca jAtA hai, isakA anta nahIM hotA Adi rUpaka ghaTAnA cAhiye / .
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] kaSAyatyAga [ 271 39 isaliye 18 vIM gAthA meM kahA gayA hai ki " mUlaM hi saMsArataroH kaSAyAH kaSAya hI saMsArarUpa vRkSakI jar3a haiM, isaliye kaSAyatyAga hI saMsAratyAga hai / kaSAyake anuyAyI vA sahacArIrUpase viSaya tathA anya pramAda Ate haiM jinake viSayameM anyatra vivecana ho cukA hai / sAdhAraNatayA kaSAyatyAga karane nimitta 5- 6-19-16-18-21 vA~ zloka hai aura viSaya pramAda tyAga nimitta 19-20 ye do zloka haiM / yaha viSaya bahuta hI agatyakA hai, manuSyajIvanakA bahuta bar3A bhAga isa manovikArapara vijaya prApta karanese hI saphala ho sakatA hai; ataH isa para vijaya prApta karanA manuSyajIvanakI kasoTI hai / - isa viSayako Avazyaka samajhakara jahA~ taka ho sakA vahA~ taka pratyeka zlokapara bhalibhA~ti vivecana karanekA prayAsa kiyA gayA hai / kaSAyakA viSaya itanA adhika vistRta hai ki usapara bahuta vivecana kiyA jA sakatA hai, parantu aisA karanese pranthagaurava bahuta bar3ha jAtA hai, ataeva yahA~ Avazyaka bAbatapara hI vizeSa dhyAna AkarSaNa kiyA gayA hai, ina cAroM kaSAyoMpara anyatra bahu vistAra se lekhakane ullekha kiyA hai jisakA vistAra se jAnane ke abhilASIko bahuta upayogI siddha honA sambhava hai| zrI jainadharmaprakAza ke saujanyake viSayake nice yaha mila sakegA / yahA~ vizeSatayA kevala itanA hI kahanA hai ki tUM cAhe jitanA bhI prayAsa karake kaSAyoMpara vijaya prApta kara / aisA karane meM hI isa jIvakI sArthakatA hai / aisA karanepara hI yaha bhava yAtrA saphala hogI, nahIM to jaise tUM aba taka ananta kAlacakra meM phiratA mAyA hai usIprakAra yaha bhava bhI eka pherA samAna hogA / iti savivaraNaH kaSAyanigrahanAmA saptamoadhakAraH / *
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ athASTamaH zAstraguNAdhikAraH AYO Joba ba taka gata sAta adhikAroM meM mamatvamocana aura kaSAyatyAga tathA pramAdatyAgakA upadeza kiyA FEAT gayA / isa saba upadezakA prabhAva manapara yadi zAstrAbhyAsa kiyA jAtA hai taba to kAyama rahatA hai varanA haTa jAtA hai| jJAna-samajha binA kisI bhI bastukA tyAga nahIM ho sakatA hai, yadi ho bhI jAtA hai to vaha kAyama nahIM raha sakatA hai aura yadi thor3ese samayake liye rahatA hai to phirase vAstavika sthiti ho jAnekA bhaya lagA rahatA hai / zAstrAbhyAsa kisa prakArakA honA cAhiye ? usase kyA kyA lAbha hote haiM ? usako vizeSatayA spaSTa kiyA jAtA hai / UparacoTikA zAstrAbhyAsa. zilAtalAbhe hRdi te vahanti, vizanti siddhAntarasA na cAntaH / yadatra no jIvadayArdratA te, na bhAvanAGkratatizca labhyAH // 1 // " zilAkI sapATI samAna tere hRdayapara hokara siddhAntajala baha jAtA hai, parantu vaha tere andara praveza nahIM karatA hai| kAraNa ki usameM ( tere hRdayameM ) jIvadayArUpa bhinAza nahIM hai / isaliye usameM bhAvanArUpa aMkuroMkI zreNI bhI nahIM ho sakatI hai|" upeMdravana. 1 ste iti vA pAThaH kacillabhyate /
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] zAstrAbhyAsa aura vartana [273 vivecana-sAdhuke vyAkhyAna, pranthoMkA abhyAsa, zAstrakA zravaNa Adi prasaMga hRdayataTapara jJAnalaharIkA sugandhita pavana thoDese samayake liye bahAte haiM aura anekoM manuSyoMko to yaha thoDAsA Ananda dekara vilIna ho jAtA hai / jisa prakAra pAnIkA pravAha zilApara hokara calA jAtA hai lekina yadi Adha ghaNTe pazcAt dekho to zilA phirase jaisIkI taisI par3I huI dikhAI detI hai, usapara bhinAza bhI nahIM rahane pAtI aura usapara aMkura bhI nahIM ugane pAte haiM / usapara jo anekoM dinoM taka pAnI bahatA. rahA hai vaha saba nirarthaka huA; kAraNa ki jala apanA asara usapara kahIM bhI nahIM kara sakA athavA dUsarI tarahase dekhA jAve. so zilAmeM koI aisA svabhAva hai ki pAnI ke prApta honepara bhI usase lAbha uThAnemeM vaha azakya hai / ataH zilA jaise hRdayase kucha lAbha nahIM ho sakatA hai / jo jJAna Upara Upara hI se calA jAtA hai usase lAbha kyA ? zAstrakAra aise jJAnako viSayapratibhAsa jJAna kahate haiM / matiajJAnake kSayopazamase yaha jJAna prApta hotA hai / vastutaH yaha matijJAnakA viSaya hokara ajJAna hI hai| isase indriya pratyakSa kitanI hI bAtoMkA jJAna hotA hai; parantu bAlakako jisa prakAra viSa, kaMTaka yA ratnameM heya upAdeyapanakA jJAna nahIM hotA hai, usIprakAra isa Upara Uparake jJAnavAleko bhI vastutaH heya upAdeyapanakA bodha nahIM hotA hai / vyavahArase vaha mahAtattvajJAnI yA philosaphara bhI kahalA sakatA hai, parantu jabataka usakI pravRtti nirapekSa hai tabataka usakA jJAna lAbhadAyaka siddha nahIM ho sakatA hai| hRdaya jaba kSetrakI phaladrupa bhUmike samAna bana jAtA hai taba usapara siddhAntajala par3ane para usameM sarva jIva prati maitrIbhAvarUpa ArdratA prApta ho jAtI hai aura aisA
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 ] adhyAtmakalpadruma [ aSTama honepara hI bhAvanArUpa aMkura bhI usameM uga sakatA hai| isa prakAra vatanapara prabhAva DAlanevAlA tattvasaMvedana jJAna jaba prApta ho jAtA hai taba zAstrAbhyAsa bahuta upayogI siddha hotA hai| matiajJAnake kSayopazamase jo thor3A thoDAsA vastusvarUpa jAnA jAtA hai vaha taddana Upara Upara hI kA hai, parantu jaba vastutaH svarupajJAna prApta ho jAtA hai taba vartanapara bhI usakA gaharA prabhAva par3atA hai| logoMkA jJAna bahudhA upayogitAke sthAnameM ADambara nimitta aura svAtmaguNabuddhike vikAsa ke sthAna meM svakIrtirUpa kSullaka aihikavRttise utpanna huA huA hotA hai, jo kisI bhI prakArase jJAna nahIM kahalA sakatA hai / isaliye isa adhikArake AThaveM zlokameM kahate hai ki " Agama kevala abhyAsamAtrase koI phala nahIM de sakate haiM " | viSayapratibhAsa jJAna to jIvako kaIbAra prApta hotA hai parantu sAdhyakI prApti to kevala tattvasaMvedana jJAnase hI prApta ho sakatI hai| zAstrAbhyAsI pramAdIko upadezayasyAgamAmbhodarasaina dhautaH, pramAdapaGkaH sa kathaM zivecchuH ? rasAyanairyasya gadAH catA no, sudurlabhaM jIvitamasya nUnam // 2 // " jisa prANIkA pramAdarUpa kicar3a siddhAntarUpa varasAdake jalapravAhase bhI nahIM dhoyA jA sakatA vaha kisa prakAra mumukSu ( mocaprAptikA abhilASI) ho sakatA hai ? kharekhara, rasAyaNase bhI jo yadi kisI prANIkI vyAdhiyoMkA anta na ho sake to samajhanA cAhiye ki usakA jIvana raha hI nahIM sakegA / " upajAti. vivecana-jaba zAstrazravaNase bhI pramAvakA nAza na ho sake
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] zAstrAbhyAsa aura vartana [275 to yaha samajhanA cAhiye ki isa jIvako anantakAlaparyaMta saMsArabhramaNa karanA pdd'egaa| pramAda ATha prakArake haiM:1 saMzaya, 2 viparyaya ( ulaTA bodha ), 3 rAga, 4 dveSa, 5 matibhraMza, 6 mana, vacana, kAyAke yogoMkA duHpraNidhAna, 7 dharmapara anAdara, 8 ajJAna; athavA pAMca prakArake bhI pramAda haiM:-maca, viSaya, kaSAya, pikavA aura nidrA / imakA vizeSa svarUpa baDhe adhikArameM batA diyA gayA hai / yahA~ ATha prakArake pramAdoMkA tyAga karanA samajhanA cAhiye / zAstrAbhyAsa yA zravaNake pazcAt bhI yadi ve bane raheM to samajhanA cAhiye ki unakA nazihonA kaThina hai / vaidika zAstrokta vidhipUrvaka bhasma kiye hue tAmra yA pAreke sArake prayogase bhI jaba vyAdhikA anta na ho to phira usa rogIkI AzA chor3a denA cAhiye / isIprakAra saMsAraduHkharUpa vyAdhi bhI yadi usako haranevAle rasAyaNarUpa zAkhase bhI na miTa sake to samajhanA cAhiye ki usa vyAdhivAlA prANI " duHsAdhya " yA " asAdhya " ke varga meM hai / pratyeka bhUlako sudhAranekA upAya hotA hai, pratyeka vimArgagAmIko sumArga meM lAnekA sAdhana hotA hai aura pratyeka vyAdhikI auSadhi hotI hai| pramAdakA pAribhASika artha na kiyA jAve to sAmAnya bhASA meM ise Alasa-puruSArthakA prabhAva kahate haiN| hareka vakti cAhe vaha upAdhi sahita athavA rahita kyo na ho usako svakartavyase cyuta karanevAlA yaha mahAdurguNa hai| isakI upasthitimeM koI bhI kArya siddha nahIM ho sakatA aura pratyeka pada pada para bAdhA upasthita hotI rahatI hai / sAdhu jIvana meM pramatta avasthA adhaHpatana karAnevAlI hai / yaha sAdhyakI ora agresara karaneke sAtha usake pairako piche haThAtI rahatI hai| isa pramatta avasthAko dUra karanekA zAstrAbhyAsa parama
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 ] adhyAtmakalpadruma [ aSTama upAya hai / zAstrAbhyAsase maiM kauna hU~? merA kartavya kyA hai ? merA sAdhya kyA hai ? usa sAdhyako prApta karanekA upAya kyA hai? isake jAnanekA-samajhanekA avasara prApta hotA hai aura isIliye pramAdako dUra karanekI yogyatA zAstrAbhyAsIko prApta ho jAtI hai / yaha abhyAsa bhI mananapUrvaka aura vyavahArapara prabhAva DAlanevAlA honA cAhiye / vAgADaMbara yA capalatA paidA karanevAlA zAstrAbhyAsa atyanta lAbhadAyaka nahIM hai, kAraNa ki aisI sthitimeM vyAdhike auSadharUpa usameM jo guNa hote haiM unakA nAza ho jAtA hai aura vAMchita pariNAma na denevAlI auSadhi vyartha ho jAtI hai| isIprakAra zAstrAbhyAsa bhI aise saMyogoMmeM vyartha ho jAtA hai| rasAyanakA ukta dRSTAnta isase kharAba ho jAtA hai| kahanekA yaha tAtparya hai ki zAstrAbhyAsa bahuta mananapUrvaka karanA cAhiye, usIke anusAra vyavahAra karanA aura pramAda Adi durguNoMko dUra karanekA sAdhya lakSameM rakhanA cAhiye / yaha vizeSatayA dhyAna meM rakkhe ki parama sAdhya to ziva (mokSa) hI hai aura buddhi tathA zaktikA AvirbhAva karanevAle aise anukUla prasaMgoMke upasthita honepara bhI usakA sadupayoga na ho sake aura pratyeka zubha kAryameM pramAda hote hI raheM isa sthitiko dUra karanekI AvazyaktAko samajhanA aura dUra karane nimitta parama puruSArtha karanA cAhiye / svapUjA nimitta zAstrAbhyAsa karanevAloMke prati. adhItino'rcAdikRte jinAgamaH, pramAdino durgatipApatermudhA / jyotirvimUDhasya hI dIpapAtino, guNAya kasmai zalabhasya cakSuSI // 3 // 1 panIpatyata iti pApatiH yaGantapatdhAtoridaM kipratyayAMtaM Adagamahana janaH kikinau liTca 3-2-171 pANinikRtASTAdhyAyIsthasUtraM tatrasthena sAsahi vAvahi cAcalI pApatInAmupasaMkhyAnAmiti vArtikena /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] zAstrAbhyAsa aura vartana [ 277 "durgatimeM par3anevAle pramAdI prANI jo svapUjA nimitta jaina zAstrakA abhyAsa karate haiM vaha niSphala hai / dIpakakI jyotise lumAkara dIpakameM giranevAle pataMgiyoMko unakI pA~kheM.kyA lAma denevAlI haiM ?" vaMzastha. vivecana kSetroMke binA jIvana zUnya hai, parantu yadi unhIM netroMkA durupayoga ho to vehI naitra isa jIvanakA nAza karane. vAle haiM / pataMgiyA bhA~khase hI phaMsatA hai| zAstrAbhyAsa binA durgatikA nAza nahIM ho sakatA hai, parantu jaba vaha hI abhyAsa svapUjAsatkAranimita athavA prathama kursI milane nimitta kiyA gayA ho to vaha niSphala ho itanA hI nahIM apitu hAnikAraka hai| thoDAsA mAna milatA hai use cAhe tuma lAbha kaho parantu zAkhakAra to ise hAni hI kahate haiM / zAstrAbhyAsa ke pariNAmameM saba kucha milatA hai: mAna milatA hai, pramukhakI kursI milatI hai, pranthakAra banate haiM; parantu abhyAsIke abhyAsake phalarUpa yaha abhilASA na honI caahiye| aisI abhilASA jAgRta honepara sama. jhanA cAhiye ki saba kucha naSTa honevAlA hai / zrImAn haribhadrasUri mahArAja isa nimitta viSayapratibhAsa jJAnakI vyAkhyA karate hue kahate haiM ki isa jJAnase kaisI pravRtti karanA isa sambandhameM taddana nirapekSa vRtti hotI hai, aura vyavahArarahita jJAnase kucha lAbha nahIM ho sakatA hai / vaha jisaprakAra yahA~ dRSTAnta dekara spaSTa kiyA gayA hai usIprakAra aSTakameM vaise jJAnako mahA apAyakA kAraNa kahA gayA haiM / hama vyavahArameM bhI isa bAtako bArambAra anubhava karate rahate haiN| jinhone avyavasthitapanase bahuta abhyAsa karaliyA ho unako apanI pravRttike saMbaMdhameM bahuta viveka nahIM rahatA hai / kevala mastiSka saMskAritahuA ho kintu antaHkaraNapara 1 haribhadrasUrike navameM aSTakakA tIsarA coka dekhiye|
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 ] adhyAtmakalpagruma [aSTama yadi usakA prabhAva na par3A ho taba aisA bhayaMkara pariNAma AtA hai / mAnasika vidvattA ( Mental Education) aura anta:karaNakI kelavaNI ( Moral Education ) kI bhinnatA yahA~ bhalibhAMti dRSTigocara ho jAtI hai| eka . vidvAn kahalAnevAle puruSako azuddha vyavahArameM pravRtta hote dekhAjAve taba samajhanA cAhiye ki usakA jJAna abhItaka prathama paMktipara hI hai| pravRtimeM AtmAko yathAsthita lAbha alAbhakA sadbhAva batAnevAlA jabataka usake jJAnakA viSaya na ho tabataka jJAna kevala ADaMbara mAtra hotA hai, aura aise jJAnako zAstrakAra aneka prasaMgapara ajJAna hI kahate haiN| __ yaha aura isake bAdake do zloka viparIta mArgameM bhramaNa karanevAle, paNDita honekA dAvA rakhanevAle aura zuSkavAdiyoMpara gaharA AghAta karate haiM / pratyeka abhyAsIko isapara dhyAna denekI atyanta AvazyakatA hai| paralokahitabuddhirahita abhyAsa karanevAloMko. modante bahutarkatarkaNacaNAH, kecijyaadvaadinaaN| kAvyaiH kecana kalpitArthaghaTane, __ stuSTAH kvikhyaatitH|| jyotirnATakanItilakSaNadhanu, rvedAdizAstraiH pre| brUmaH pretyahite tu karmaNi jaDAn, kucimbharIneva tAn // 4 // "kitane hI abhyAsI aneka prakArake tarkavitakoMke vicAroM meM prasiddha hokara vAdiyoMko jItakara AnaMda anubhava
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] zAstrAbhyAsa aura vartana [279 karate haiM, kitane hI kalpanA karake kAvya-racanA kara kavikI bar3AI pAkara pAnaMdakA anubhava karate haiM aura kitane hI jyotiSazAstra, nATyazAstra, nItizAstra, sAmudrikazAstra, dhanurveda bhAdi zAstroMke abhyAsadvArA prAnaMdita hote haiN| kintu bhAnevAle bhavake hitakArI kAryakI ora yadi ve prajJa (athavA beparavAha) ho to hameM to unhe peTu (peTa bharanevAle) hI kahanA cAhiye / " zArdUlavikrIDita. vivecana-Uparake zlokameM kaI hakIkatoMkA varNana kiyA gayA hai / kitane hI nyAya ( Logic ) kI koTimeM gahare utaranemeM Annada mAnate haiM, jabaki kaI kavi banate haiM, kitane hI jozI, nATakakAra, rAjadvArInItimeM kuzala, sAmudrikajJAnameM kuzala, zastravidyAmeM kuzala aura kitane hI rasAyanazAstrI ( Chemist ), minertiair ( Statistician ), geiriant (Economist ) khagolavettA ( Astronomer), bhUtalavetA (Geologist) vanaspatividyAkuzala ( Botanist), gaNitazAstrameM pravINa ( Mathamatician ), vaiyAkaraNa ( Grammarian) Adi Adi hote haiM; udyoga, gurukRpA aura kSayopazama anusAra vidvattA prApta karate haiM; parantu yadi unako bhavakA bhaya nahIM hai to AnevAle bhavameM hitakArI dharmAnuSThAna nahIM kara sakate haiM aura dharmAnuSThAna kiye binA AnevAle bhavake liye taiyArI nahIM ho sakatI hai aura aisA honepara ve dharmI hote hue bhI dharmI honekA dekhAvamAtra karate haiN| isaprakAra ho to jAnanA cAhiye ki ve puruSa kevala udarapUrtI karanevAle hI haiM aura kAlakI sapATimeM laganevAle pavanake anusAra mahaMkAra karanevAle haiM / aSTakajIke TIkAkAra kahate haiM kiavisesiyA maha ciya sammadissi sA mainANaM / maha anANaM micchAvihissa muyaMpi emeva / -
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 adhyAtmakalpadruma [ aSTama "samyagdRSTikI buddhi 'matijJAna' kahalAtI hai aura mithyA. dRSTikI buddhi ' mati ajJAna' kahalAtI hai / matimeM koI pheraphAra nahIM hai / zrutajJAnake sambandhameM bhI isIprakAra samajhe " mahAtarka karanevAle hoM phira bhI jabataka jJAnakA prabhAva Atmika zubha pravRtiyoMpara nahI hotA tabataka usa jJAnako zAstrakAra ajJAna hI kahate haiM; aura ajJAna to kaSAyAdi mahAripuoMse bhI adhika kharAba hai / ata: yadi koI puruSa kevala vidvAna ho to usase koI vizeSa khuzI nahIM hotI hai| vAstavika tulanA to pravRtipara hI hotI hai, aura jo yaha nahIM vicArate ki mere amuka kAryakA Atmika unnati tathA avanati ke sAtha kyA sambandha hai athavA jo vicAra karanekI AvazyakatA bhI nahIM samajhate haiM aura jo vicAra karake unnatike mArgameM pravRtti nahIM karate haiM ve vastutaH ajJAnI hI haiM, saMsArarasika hI haiM, saMsArameM bhaTakanevAle hI haiM aura isa. liye unako peTu kahanA upayukta hI hai / jo apane peTa bharane taka kA vicAra karake baiTha rahate haiM ve peTu kahalAte haiM / yahA saMsArakI vRddhi karanevAle ko yaha nAma denA sArthaka hai, vicArapUrvaka samajhane yogya tathA samajhameM Asake aisA hai| __ hamAre anusAra munisundarasUri mahArAja bhI jora dekara kahate haiN| granthakArako bahuvacanameM likhanekA adhikAra hai ataH isameM mAna jaisA kucha nahIM hai / viSayakoM puruSoMke manapara jamAne nimitta jorake sAtha kahanekI yaha paddhati bahuta prabhAvadAyaka hai| TIkAkArake kahane anusAra usI samAna dharmavAloMkI eka vAkyatA arthAt ekase vicAra rakhanevAloMkA sarvAnumati anusAra huA nirNaya batAte haiM / zAstra par3hakara kyA karanA ? ki modase paNDitanAmamAtrAt ? zAstreSvadhItI janaraakeSu /
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] zAstrAbhyAsa aura vartana [61 tatkiJcanAdhISva kuruSva cAzu, na te bhaveyena bhavAbdhipAtaH // 5 // " lokaraMjanakAraka zAstroMkA tUM abhyAsI hokara tUM paNDitaM nAmamAtrase kyoM kara prasanna ho jAtA hai| tUM koI aisA abhyAsa kara aura phira koI aisA anuSThAna kara ki jisase tujhako saMsArasamudra meM par3anA hI na pdd'e|" upajAti... vivecana-ukta hakIkatako yahAM spaSTa kiyA jAtA hai| zAstrAbhyAsase prasanna na ho jAnA cAhiye, kintu kucha karanA cAhiye-kucha dAna, zIla, tapa, bhAva athavA zuddha vartana, viveka, anukampA-vartanameM mAsake aisA kucha na kucha karanA cAhiye / inake saMyogameM yadi Adara, kIrti AveM to bhale hI AveM kintu unako lene na jAve / tUM to A~khe banda kara U~cI padavI prApta karaneko, guNasthAna bhArohaNa karaneko Age bar3hatA jA / abhyAsakA yaha hI hetu hai, yahI phala hai aura yahI parAkASThA hai| jhAna do prakArakA hai| ekameM kevala mAnasika unnati hotI hai aura dUsare meM hArdika unnati hotI hai| jo vAdavivAda karane mAtrameM hI kuzala ho, jo bhASaNa karane mAtrameM hI kuzala ho, jo lekha likhane mAtrameM hI kuzala ho, ve inameMse kisI bhI prakArakA AnaMda upabhoga nahIM kara sakate haiN| aise jhAnase na ruka kara hRdayako unnata banAnekI bahuta AvazyakatA hai| zAstrakAra kahate haiM ki " janamanaraMjana dharmakA, mUlya na eka badAma" amuka apekSAse yaha vacana satya hai aura isa apekSAko dhyAnameM rakha kara hI isa adhikArakA ullekha kiyA gayA hai| dUsarA AtmapariNatimat jJAna hai| usameM amuka kAryase Atmika guNa vikAsita karanese kitanA . lAbha tathA hAni hotI
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282] . adhyAtmakalpadruma [aSTama hai yaha bahuta uttama rItise samajhAyA gayA hai, parantu anarthakA tyAga nahIM ho sakatA hai / yaha jJAna zuddha, zraddhAvAle aviratIko hotA hai / isa jJAnameM usa prakArakI pravRtti nahIM hotI hai, parantu vaha jJAnavAn zuddha mArgake sanmukha hai aura vairAgya utpanna honekA usako kAraNa prApta huA hai| aise jJAnavAleko bhI qhuzI na ho jAnA cAhiye / jabataka aisA abhyAsa na kiyA jAya ki jisase bhavacakrameM bhaTakanA banda ho jAve tabataka icchAnusAra koI upayogI nahIM ho sakatA hai| zAstrAbhyAsa karake saMyama rakhanA. dhigAgamairmAyasi raJjayan janAn , nodyacchasi pretyahitAya saMyame / dadhAsi kukSimbharimAtratAM mune, ... ka te ka tat kaiSa ca te bhvaantre||6|| "he muni ! siddhAntoMdvArA tU logoMko raMjana karake prasanna hotA hai parantu tere svayaM ke prAmuSmika hitanimitta yatna nahIM karatA hai ataH tujhako dhikkAra hai ! tU eka mAtra peTabharApana hI dhAraNa karatA hai| parantu he muni ! bhavAntarameM ve tere pAgama kahA~ jAyegeM, vaha terA janaraMjana kahA~ jAyagA aura yaha terA saMyama kahA~ calA jAyagA ?" upajAti. .. vivecana-zAstrAbhyAsa karake kyA karanA cAhiye vaha apara sAmAnya zabdoMmeM batAyA gayA hai, yahAM spaSTa zabdoMmeM muniko uddeza karake kahate haiM ki yadi pAMca indriyoMpara saMyama na ho to terA saba abhyAsa vyartha hai, peTabharApana hI hai arthAt sarvasaMpatkarI bhikSAkA adhikArI tU ho hI nahIM sakatA hai| aise sAdhu nahIM to isa bhavako siddha kara sakate haiM na parabhavako hI siddha kara 1 haribhadrasUrikA pAMcavA aSTaka par3hiye /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] zastrAbhyA aura vartana [29 // sakate haiN| isIprakAra honekA ADaMbara karanevAle kitane puruSa isa vargameM Ate haiM / abhyAsakA phala yahI hai ki prAtmapariNati sudhAranA, yaha na ho sake to phira abhyAsa baMdhya hai / prandhakAra svayaM nicekI AThavIM gAthAmeM isase bhI nIcI hadameM isavAtako rakhate haiN| bIvanakA hetu, abhyAsakA hetu kyA hai aura kahA~ ma sAvA hai isakA vicAra kreN| lokaraMjana karanevAle aNyAcIkA peTupana cothe lokameM hama vistArapUrvaka par3ha cUke hai / isameM vizeSa vicAra karane yogya bAta. yahI hai ki parabhavameM tU kahAM jAyagA ? tere Agama kahAM jAyegeM? terA saMyama kahAM jAyagA ? terA pretya hita kahAM jAyagA aura jinase tU kIrtikI abhilASA rakhatA hai ve kahAM jAyegeM ? thoDese mAne huai mAna nAmake manovikArako tRpta karane nimitta terA bahuta bigAr3a hotA hai aura pUrI tRpti bhI nahIM hotI hai / yahAM maranA to anivArya hI hai phira bAdakI terI gatiko tU nahIM jAnatA hai aura antameM saMsArasamudrake vizAla bhayaMkara khahemeM terA jIvana-vahANa tereko duHkhameM DAladegA taba phira terA kIrtikA lAbha aura isa nimitta sahana kiye hue parISaha tereko kucha lAbhadAyaka nahI hogeN| yahAM kevala kahanekA uddezya yahI hai ki zAstrAbhyAsa karake saMyama rakhanA caahiye| TIkAkAra noTa likhate haiM ki "pitA putrako zikSA dene nimitta jo tiraskArake zana likhe to veha ucita haiN|" .. kevala abhyAsa karanevAle aura alpAbhyAsI . sAdhakameM kauna zreSTha hai ? dhanyAH ke'pyanadhItino'pi, sadanuSThAneSu bddhaadraa| duHsAdhyeSu paropadezalavataH ..
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 ] adhyAtmakalpadruma [aSTama shrddhaanshuddhaashyaaH|| kecittvAgamapAThino'pi dadhata statpustakAn ye'lsaaH| atrAmutrahiteSu karmasu kathaM te bhAvinaH pretyahAH // 7 // "kitanehI prANiyoMne zAstrakA abhyAsa na kiyA ho phira bhI dUsaroMke thor3ese upadezase kaThinatAse honevAle zubha anuSThAnoMkA Adara karane lagajAte haiM aura zraddhApUrvaka zubha AzayavAle ho jAte haiN| unako dhanya hai ! kitane hI to Agama ke abhyAsI hote haiM aura unakI pustakeM bhI pAsameM liye phirate haiM phira bhI isa bhava tathA parabhavake hitakArI kAryoMmeM pramAdI banajAte haiM aura paralokakA nAza karadete haiM unakA kyA hogA ?" zArdUlavikrIr3ita. vivecana:-vidyA bhaura muktiprAptimeM kyA sambandha hai yaha vicArane yogya viSaya hai| vidvAnoM ko hI mokSa milatA ho yaha hI nahIM, parantu abhyAsake sAtha sAtha saralatA tathA sadvartana honA cAhiya | Smiles nAmaka eka prasiddha granthakAra kahatA hai ki asAdhAraNa vidvattAke sAtha tuccha se tuccha durguNa kitane aMzomeM mile hue hote haiM, aura ucca cAritra tathA vidyA ke sAtha unakA koI vizeSa sambandha nahIM hotA hai / deva-guru-dharmapara zuddha zraddhA, zuddha vartana aura sarala saumya prakRtise anekoM bhadraka jIva taira gaye haiM / aisI dazA honepara bhI yaha bAta to nisandeha hai ki vidyAvAnke liye saMsArasAgara tairanA sugama hai / jJAnI ke vicAra-vyavahAra uttama ho jAnA bahuta sambhava hai aura ajJAnI karor3oM varSoM meM jo karma kSaya karatA hai vaha jJAnI eka zvAsozvAsameM hI kara sakatA hai / aisI sugamatA honepara bhI yadi
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] zAstrAbhyAsa aura vartana [285 jJAnI pramAdI ho jAve, ADaMbara karanevAlA ho jAve, vAhavAha karAnevAlA ho jAve, AzIbhAva rakhakara dharmAcaraNa karane lage to usakI bar3I hAni hotI hai arthAt sArAMzameM kahA jAya to usakA adha:patana ho jAtA hai / jisaprakAra karmakSayakA prabala sAdhana jJAnIke hAthameM hotA hai usIprakAra karmabandhana aura javAbadArIkA bhAra bhI usapara adhika rahatA hai / jJAnavAnako bahuta socavicAra kara kArya karanekI AvazyakatA hai| mUla zlokameM zAstrakA abhyAsa nahIM karanevAlA jo kahA gayA hai vaha alpa abhyAsa karanevAle ke nimitta kahA~ gayA hai / isa zlokameM ajJAnavAdako kadApi puSTa nahIM kiyA gayA hai isa saMpUrNa adhikArameM jJAna ko jahAM alpAMza pada diyA gayA hai vahAM viSayapratibhAsa jJAnake sambandhameM kahA gayA hai / jaba tatvasaMvedana jJAnakI prApti hotI hai taba to isa adhikArameM varNana kI huI sthiti hI nahIM rahatI hai| usa jJAnavAnko heya upAdeyakA zuddha nizcaya hotA hai, usakI vRtti svaccha hotI hai aura usakI mukhamudrAse zAntarasa TapakatA rahatA hai| usa jJAnavAlekA vyavahAra bahuta zuddha hotAhai aura usakI tathA alpa abhyAsIkI kabhI bhI samAnatA nahI ho sakatI hai| yaha vizeSatayA dhyAna meM rakkheM ki zAstrakAra ajJAnavAdI kabhI bhI puSTi nahIM karate haiM / yahA~ itanA kahane kA uddeza kevala yahI hai ki jJAnakI pustakoMkA bhaNDAra kabje meM rakhanese tathA bar3I bar3I sabhAoM meM vijaya prApta karane mAtrase kucha lAbha nahIM ho sakatA hai| mugdhabuddhi vi. paMDita. dhanyaH sa mugdhamAtarapyuditAhaMdAjJA__ rAgeNa yaH sRjati puNyamadurvikalpaH / pAThena kiM vyasanato'sya tu durvikalpai__ dusthito'tra sadanuSThitiSu pramAdI // 8 // , haribhadra aSTaka ( 9-6)
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 / adhyAtmakalpadruma [aSTama " bUre saMkalpa nahIM karanevAlA aura tIrthakara mahArAjase dI huI prAjJAyoMke rAgase zubha kriyA karanevAlA prANI abhyAsa karanemeM mugdhabuddhi ho to bhI bhAgyazAlI hai| jo prANI bure saMkalpa kiyA karatA hai aura jo zubha kriyA meM pramAdI hotA hai usa prANIko abhyAsase aura usa Tevase kyA lAbha ?" vasaMtavilakA. vivecana-tIrthaMkara mahArAjane jo kucha kahA hai vaha satya hai; bAkI saba mithyA hai ' aisI sAmAnya buddhivAlA prANI bhI saMsArasamudra taira jAtA hai, kintu jo bure bure saMkalpa karatA ho saMsArameM hilAmilA rahatA ho, rAjakathAdi vikathAmeM Azakta ho aura zubha kriyAmeM pramAdI ho vaha prANI yadi vidvAn ho to bhI kisI kAmakA nahIM hai| zuddha zraddhA kitanI lAbhadAyaka hai yaha yahA~ dekhanA hai| vinA zuddha zraddhAke koI kArya sampAdana nahIM ho sakatA, jIvakI ginatI bhI taba hI hotI hai jaba usameM zuddha zraddhA ho atIndriya viSayameM hI zraddhA rakhanekI AvazyakatA hai / manuSya pravRttimeM prANIko vicAra karanekA bhI bahuta avakAza nahIM milatA hai, isaliye jinhoMne vicAra kiyA hoM unapara vizvAsa rakhakara unake pathAnugAmI honA zreSTha hai / manuSya jIvanakAla alpa hai, buddhi manda hai aura anya vyavahArameM kAlakSepa bahuta hotA hai, isaliye bahudhA jinake vacana prApta pratIta hote hoM unakI parIkSA karake unakA anukaraNa karanA hI grahaNa karane yogya mArga hai / eka mana cAvala rasoI nimitta culhepara car3hAye hoM to unakI parIkSA nimitta eka cAvala dabAkara dekhanA kAphI hai; isIprakAra prAptatAkI parIkSA karaleM / vItarAgadazA, zuddhamArgakathana, apekSA. oMkA zuddha sthApana, nayasvarUpakA vicAra aura syAdvAdavicArazreNI ye AptatAkI parIkSA nimitta kAphI haiN| vizeSa kSayopazama
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra 1 zAstrAbhyAsa aura vartana [ 287 I ho aura anukUlatA ho usa samaya vizeSarUpa se parIkSA karanekA yahAM niSedha nahIM kiyA gayA hai; parantu kisI bhI taraha se Aptake vacanAnusAra anuSThAna karane kI AvazyakatA yahA~ batAI gaI hai| yahAM jisa pathakA digdarzana karAyA gayA hai usameM bhI jJAna prApta karanekA niSedha nahIM kiyA gayA hai; parantu yaha vizeSatayA dhyAna meM rakheM ki durvikalpoMke tyAga karanekA avazya upadeza kiyA gayA hai / zAstrAbhyAsa- upasaMhAra. adhItimAtreNa phalanti nAgamAH, samIhitairjIva sukhairbhavAntare / svanuSThitaiH kiMtu tadIritaiH kharo, na yatsitAyA vahanazramAtsukhI // 9 // 46 eka mAtra abhyAsa se hI Agama bhavAntara meM abhilakSita sukha dekara phaladAyaka nahIM hote haiM, unameM batAye zubha anuSThAnoMke karane se Agama phaladAyaka hote haiM; jisaprakAra mizrI ke bhArako uThAnemAtra se gadahA kucha bhI sukhI nahIM ho sakatA hai / " vaMzastha. vivecana - ' eka mAtra abhyAsa aura parabhavameM usase sukha ' yaha bAta bhramamUlaka hai / adhyayana ucca prakAra ke sukha prApta karanekA eka sAdhanamAtra hai, parantu isase yaha prayojana kadApi nahIM hai ki isase usakI prApti ho hI jAyagI, kAraNa ki kaIbAra abhyAsI honepara bhI phalakI prApti nahIM hotI aura kaIbAra abhyAsI nahIM honepara bhI icchita phalakI prApti ho jAtI hai / ataH eka abhyAsamAtrapara kucha vizeSa sukha-Atmika sukha prAptikA sAdhana zAstrokta AdhAra nahIM hai / anuSThAna - cAritra 1 nu iti vA pAThaH /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28] adhyAtmakalpadruma - [aSTama vartana haiM / jisaprakAra gadaheko mizrIkA bhAra uThAnemAtrase usako kucha miTThAza nahIM bhAsakatA hai, usIprakAra jJAna bhI binA vyavahArake bhArarUpa hI hai| ataH jJAnAnusAra vyavahAra honepara hI jJAnakA miTThAza prApta ho sakatA hai / upadezamAlAmeM dharmadAsagaNi kahate haiM ki jahA kharo caMdaNabhAravAhI, bhArassa bhAgI na hu cNdnnss| evaM khu nANI caraNeNa hINo, nANassa bhAgI na hu suggahae // jisa prakAra candanakA-sukhaNDakA bhAra DhonevAlA gadahA bhArakA bhAgI hai kintu candanakA nahIM, usIprakAra vartanarahita jJAnako jAnanevAlA jJAnakA bhAgI hai, parantu sugatikA nahIM / yaha ghaTanA Uparake zlokameM bhI isIprakAra batalAi gaI hai| zAstrAbhyAsa aura vyavahArakA vivecana Upara ho cukA hai| prathama do zloMkomeM zravaNa karanevAloMko aura zeSa zlokoMmeM abhyAsa karanevAloMko dhyAna dene yogya bAte batAI gaI haiM / jo abhyAsake nimitta hI abhyAsa karate hoM, sabhAoMko jItakara apanI vijayakA DaMkA bajavAnA cAhate hoM, akAraNa zuSkavAda karanekA AmaMtraNa dete hoM unake liye cothA zloka kaMThAna karane yogya hai / isake uparAMta nAma mAtrake pukAre jAnevAle * paNDitoM ' ko isa adhikArameM bahuta phiTakAra batAI gaI hai / " he cetana ! yaha to jJAnI mahArAja kaha gaye haiM ki vi0 vi0 " pratyakSa gaMbhIra zabdoyukta bhASaNa dete hue aise puruSoMkI usa samaya bolanekA DhaMga, mukhakA raMga aura A~kha tathA hAthakA hilanA-phiranA dekhA jAve to aisA pratIta hotA hai ki mAnoM atyanta vicArazIla tattvajJAnIkA bhASaNa Arambha huA
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAraNA ho mAnI puruSa to jomavartana bhI nahIM adhikAra]. zAstrAbhyAsa aura vartana [ 28 ho / apitu zrotAoMkI to usa samaya aisI bhI dhAraNA hojAtI hai ki aisA mahAn tattvajJAnI puruSa to ArambhAdika tathA bhAbhavameM pravartana bhI nahIM karate hogeM; parantu yadi ghareluprakArase jo khAnepInemeM, sAMsArika sukhabhogameM, vyavahArameM, lenadenameM aura pramANikapanameM unakA vyavahAra dekhA ho to unake zAnakA lezamAtra bhI prabhAva unameM dRSTigocara nahIM hotA hai / aise kitane hI DhoMgI atyanta hAni pahuMcAte haiM, svayaM DUbate haiM tathA pattharakI nAvake sahaza apane sAtha sAtha meM baiThanevAloMko bhI DUbote haiM, usIprakAra dharmakA bhI hAsa karate haiN| jJAna tathA kriyAkI amuka hada taka AvazyakatA hai / isase yaha prayojana nahIM hai ki hama kriyAkA ekAnta pakSa leM; jJAnAbhyAsakI atyanta bhAvazyakatA hai, yaha hameM svIkAra karanA cAhiye; parantu anekoM pramAdI jIva isakI proTameM kriyAkI ora aprItikA dikhAva kareM itanA hI nahIM apitu zuddha kriyA karanevAle kI ha~sI ur3Ate haiM / unako nimna likhita do mahAna vAkyoMko lakSa meM rakhanekI AvazyakatA hai| "kriyArahita kevalamAtra jJAna niSphala hai| mArgakA jAnanevAlA pathika bhI gati kriyA binA vA~chita nagarako nahIM pahu~ca sakatA hai / " (jJAnasAgara 9-2) " kriyA binA jJAna nahIM kabahuM, kriyA jJAna binu naaNhiiN| kriyA jJAna dou milata rahata hai, jyoM jalarasa jalamAMhI // " paramaguru jaina kaho kyuM hove ? yaha bhI eka dhurandhara vidvAnakA mahAvAkya hai / kahanekA yaha tAtparya hai ki dikhAva na karo, zuddha vyavahAra rakkho, pratyeka
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 690] - adhyAtmakalpadruma [ aSTama puruSake bar3e tathA dhanavAna banane kI AvazyakatA nahIM kintu bhale-uttama hone kI AvazyakatA hai| 1. isa adhyAyase yaha bhI jAnA jAtA hai ki vizeSa abhyAsa na kiyA ho phira bhI zuddha zraddhAse kriyA karanevAlA jIva ucca sthiti prApta kara sakatA hai / AkhirI zlokameM " rAsabha" kA dRSTAMta manana karane yogya hai / jJAnaprAptikI atyanta AvazyakatA hai, kintu jJAna prApta kara unnata honA cAhiye; ahaMkAra yA DhoMga nahIM karanA cAhiye / mukhya mArga yahI hai ki jJAnaprApti kara usako vyavahArameM lAve aura dUsaroMke sAtha zuddha vyavahAra rakkhe, kyoMki jJAnaphala virati hai, anyathA vaha jJAnabandharUpa hai / yadi tUM sAdhu hai to saMsArakI asAratAkA vicAra kara, dharmopadezadvArA manuSyoMko sumArgagAmI banA, indriyoMpara saMyama rakha, manapara aMkuza rakha, yadi tUM zrAvaka hai to vratakI dRr3hatA banAye rakha, zuddha vyavahAra rakha, cittavRttimeMse kacarA nikAla phaika, dikhAva karanekI abhilASAmeM na pha~sajA / vartamAnayugameM phaMsa jAnekA kAraNa bAhya dekhAva hI hai aura isameM anekoM puruSa lubhA jAte haiN| codaha pUrvadhara jaba pramAdake vazameM hokara nigodameM bhaTakate haiM taba sAdhAraNa rItise sAmAyika karanevAle mokSa prApta karate haiM isakA kyA kAraNa hai ? yaha sUkSma buddhise vicArane yogya hai| zraddhApUrvaka anuSThAna kiye binA aMgAramardakAcAryakA jJAna kisa kAma AyA ? aura skaMdhAcAryake pAMcasau ziSyoMkI kyA gati huI aura unakI khudakI gati bhI jJAna honepara bhI zamake abhAvase kaisI huI ? ucita jJAnake sAtha ucca vartana, indriyadamana, citapara aMkuza Adike honepara hI vAJchita lAbhakI prApti hotI hai| isa viSaya nimitta zrIharibhadrasUri mahArAjakA navamAM
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] zAstrAbhyAsa aura vartana [291 aSTaka bahuta manana karaneyogya hai / jaba taka viSaya pratibhAsa jJAna hotA hai taba taka bahuta lAbha honekI sambhAvanA nahIM rahatI hai| vartamAna yugameM zAnakA prabhAva nahIM hai, jJAniyoM kA bhI prabhAva nahIM hai, parantu vizeSatayA Upara batAyenusAra hI jJAna dekhA jAtA hai| jisake pariNAmasvarUpa tyAga tathA prahaNakA zuddha svarUpa mAlUma nahIM hotA hai aura isase tyAgavairAgya bhI nahIM hotA hai / zAstrakAra isa jJAnako ajJAna hI kahate haiM / jaba vastusvarUpakA zuddha bhAna karAnevAle tattvasaMvedana jJAnakI prApti hotI hai taba hI jJAnI hone kA dAvA kiyA jAsakatA hai aura aise jJAnIke viSayameM isa sampUrNa adhikArameM kucha kahane yogya pratIta nahIM hotA hai / yahAM jo kucha bhAkSepa kiyA gayA hai vaha prathama prakArake jJAnake liye hI kiyA hai| - catutike duHkha. zAstrAbhyAsake dvArameM jo hakikata kahI gaI hai usako jAnaneke pazcAta zAstrake sArarUpa eka hakikata yahAM batalAI AtI hai| vaha yaha hai ki isa saMsAra meM kahIM bhI kyoM na jAo parantu sukha kahIM bhI nahIM mila sakatA hai / saMsArake sarva jIvoMkA cAra gatimeM samAveza hotA hai:-1 nArakI, 2 tithaMca (jisameM pRthvI, jala, ami, pavana aura vanaspati tathA jantu, mAMkar3a, bicchu, pakSI, jalacara, pazu Adi jIvoMkA samAveza hotA hai ), 3 manuSya aura 4 deva / ina cAra gatiyoM meM se ekameM bhI sukha nahIM hai aisA batalAkara zAstrakA rahasya batalAte haiM aura usake pariNAmasvarUpa jIvako saMkSepase upadeza karanA cAhate haiN|
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 ] adhyAtmakalpadruma [apama narakagatike duHkha. durgandhato yadaNuto'pi purasya mRtyurAyUMSi sAgaramitAnyanupakramANi / sparzaH kharaH krakacato'titamAmitazca, duHkhAvanantaguNito bhRzazaityatApau // 10 // tIvA vyathAH surakRtA vividhAzca yatrAkrandAravaiH satatamabhrabhRto'pyamuSmAt / kiM bhAvino na narakAtkumate vibheSi, yanmodase kSaNasukhairviSayaiH kaSAyI // 11 // yugsam " jisa nArakI kI durgaMdhI ke eka sUkSma bhAga mAtrase (isa manuSyalokake ) nagarakI (itane nagaranivAsI prANiyoMkI) mRtyu hojAtI hai, jahA~ sAgaropamake samAna AyuSya bhI nirupakrama hojAtA hai, jisakA sparza karavatase bhI bahuta karkaza hai, jahA~ zIta-dhUpakA duHkha yahA~se ( manuSyalokase ) bhanantaguNA adhika hai, jahA~ devatAoMkI kI huI aneka prakArakI vedanAyeM hotI haiM ki jinake rone, cillAne aura Akrandase sampUrNa AkAza bharajAtA hai - isa prakArakI nArakI tujhe bhaviSya meM prApta honevAlI hai; kintu he kumati ! isakA kucha bhI vicAra na kara tUM kyoM kaSAya karake tathA alpa samayake liye sukha denevAle viSayoMkA sevana karake Ananda mAnatA hai ?" vasaMtatilakA. vivecana-nArakImeM itanI durgadha hotI hai ki usake bahuta sUkSma bhAgase bhI sampUrNa nagaravAsiyoM kI mRtyu hojAtI hai / ' purasya sthAne parasya iti pAThAntaraM anya janasya-manuSyasya ityarthaH /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] zAstrAbhyAsa aura bartana [295 manuSyakA AyuSya mahAmArI, zastrAghAta, bhaya Adi kAraNoMse nAza hotA hai isaliye vaha sopakrama hotA hai, parantu nArakIke jIvakA AyuSya to kinhIM bhI kAraNoMse nAza nahIM ho sakatA.hai / zarIrake anekoM Tukar3e hojAne para bhI pAreke samAna ve phirase jur3a jAte haiM / apitu nArakIkA prAyuSya sAgaropama hai / sAgaropama arthAt asaMkhyAtA varSoM kA eka panyopama aura daza koTAkoTi palyopamakA eka sAgaropama hotA hai| palyopama. kA bhI vicAra mAnA kaThina hai| (pAMcaveM karmagranthakI 85 vIM gAthA dekho) aisA bar3A AyuSya aura usameM duHkha hI duHkha haiM marthAt kSaNamAtrakA bhI sukha nahIM hai| narakabhUmikA sparza karanA karatatakI dhArase bhI sakhta hai / vahAMkI zardike sAmane uttarIdhruvakI zardi aura vahA~ke tApake sAmane sahArAke registAnakA sApa kisI bhI ginatI meM nahIM hai| kSetravedanA bahuta sakhta hai; kitane hI kSetra to taddana ThaMde haiM, jahA~kI ThaMDhaka sahana nahIM kI jA sakatI hai, aura kitane hI kSetra tahana garama haiN| unake duHkhoMkA khyAla isase jAna par3egA ki nArakIke jIvako uSNa kSetra meM itanI vedanA hotI hai ki yadi usako kherake aMgAroMse bharI huI khAImeM bhara prISmaRtu meM bhI sulAyA jAve to vaha usako bhI usa naraka vedanA Age aisA samajhegA mAno koI manuSya kamalakI zayyApara sukhase sautA ho aura vahA~ vaha chamAsa takakI nidrA lenemeM udyata hogA / yaha prathama prakArakI kSetravedanA hai| jijJAsu isakA vizeSa svarUpa jAnane nimitta dUsare granthoMkA avalokana kreN| dUsare prakArakI paramAdhAmIkRta vedanA hai / ina halkI jAtake devoMko jIvoMko duHkha dene meM hI Ananda AtA hai / ve unako mArate haiM, pITate haiM, unake zarIrako chinnabhinna karate haiM, kATate haiM, unako rulAte haiM, ekapara dUsareko girAte haiM, karavatase kATate
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 ] . adhyAtmakalpadruma [aSTama haiM, johAko khIcate haiM aura isa isa prakArako anya anekoM vedanAyeM dete haiM jinakA ki khyAla AnA bhI kaThina hai| isake uparAnta tIsarI anyAnkRta vedanA hai, pahaleke vairabhAvase jIva ApasameM mArakATa karate haiM, lar3ate haiM, kadarthanA karate haiM aura karAte haiN| UparakI hakikata Uparase mAlUma huA hogA ki krodhI, mahaMkArI, kapaTI, lobhI, viSayameM Asakta prANI ukta gatimeM jAte haiN| jo terI kalpanAzakti uttama ho to tujhe UparakA svarUpa dekha lenepara bhI nArakIkA bhaya kyoM nahIM hotA hai ? viSayajanya sukha-kalpita sukha, kSaNabhara-pAMca miniTa-ghaMTA-dinabhara hI rahatA hai jaba ki usase prApta kiyA nArakIkA duHkha sAgaropama daka calatA hai / isaliye aba jo tujhe zreSTha pratIta ho usako grahaNa kara / tiyaMcagatike dukha bandho'nizaM vAhanatADanAni, kSuttaDdurAmAtapazItavAtAH / nijAnyajAtIyabhayApamRtyu duHkhAnitiyakSviti dussahAni // 12 // " nirantara bandhana, bhArakA vahana, mAra, bhUkha, tarasa, duSTaroga, tApa, zIta, pavana, apanI tathA dUsarI jAtikA bhaya aura kumaraNa-tiryacagatimeM aise asahya duHkha haiN|" upajAti. vivecana-bandhanase gAr3I, hala, cakkI Adike tApa, zIta aura pavanase anukramase grISma, zarada, varSARtuoMke upadrava hote haiM / apanI jAtikA bhaya arthAt hAthIko hAthIkA bhaya, gadaheko gadahekA bhaya Adi aura dUsarI jAtikA bhaya arthAt mRgako siMhakA, cUheko billI AdikA bhaya rahatA hai | apitu nAka
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] zAstrAbhyAsa aura vartama kAnakA chedanA Adi tiryacameM aneka prakArakA bhaya rahatA hai / becArese bolA nahIM jAsakatA, sahanazIlatA rakhanI par3atI hai / isaprakArake kaSTa viSayakaSAyameM masta prANIko bhogane par3ate haiM ataH sabako inase saceta hojAnA cAhiye / yahA~ jina tiyaMcagatike duHkhoMkA varNana kiyA gayA hai ve saba jIvoMke liye haiM; taduparAMta amuka jAti ke duHkhoMkA vicAra kiyA jAya to ve . bahuta hojAte haiM / dRSTAntarUpa kitane hI duHkha to azvako vizeSatayA hote haiM, kitane hI bailako vizeSatayA hote haiM, kitane hI zvAnako vizeSatayA hote haiM; yaha pratyeka dinake anubhavakA viSaya hai, ataH granthagauravake bhayase isakA yahA~ vistArapUrvaka varNana karane meM asamartha haiM / ekendriyAdike avyakta duHkhoMkA varNana karanA bhI yahAM azakya hai / isa sabakA sArAMza yaha hai ki usa gatimeM sukha kadApi nahIM hai / devagatike duHkha. mudhAnyadAsyAbhibhavAbhyasUyA, bhiyo'ntagarbhasthiti durgatInAm / evaM sureSvapyasukhAni nityaM, kiM tatsukhaiA pariNAmaduHkhaiH // 13 // " indrAdikakI niSkAraNa sevA karanA, parAbhava, matsara, bhaMtakAla, garbhasthiti aura durgatikA bhaya-isaprakAra devagatimeM bhI nirantara duHkha hI duHkha haiN| apitu jisakA pariNAma duHkhajanya ho usa sukhase kyA lAbha ?" upajAti vivecana-1 manuSya jo dUsaroMkI nokarI karatA hai usakA kAraNa apanI AjIvikAkA kamAnA hotA hai, parantu devatAoMko AjIvikAkA kAraNa tathA dravyaprAptikA kAraNa
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [aSTama nahIM honepara bhI abhiyogAdi . bhAvanAoM dvArA pUrvopArjana karmake Adhinapanase binA kAraNa hI indrAdikakI sevA karanI par3atI hai| 2 apanese adhika zaktizAlI devatA apanI strIko lekara bhaga jAya Adi abhibhava-parAbhava / 3 dUsaroMkA utkarSa sahana na karanA yaha asUyA / devatA. oMko dUsare devatAoM kA vizeSa sukha dekhakara atyanta IrSA hotI hai / 4 devatAoMko mRtyukA atyanta bhaya rahatA hai / phUlakI mAlAkA kumhalAnA Adi mRtyuke cinha dekhakara cha mahine pahale se hI ve vilApa karanA prArambha kara dete haiN| 5 mRtyu ke pazcAt garbha meM no mAsa taka azucibhaMDArameM ulTA laTakanA pdd'e| aise vicAroMse mUrchita bhI hojAte haiM, athavA pazu-pakSI yA ekendriyoMmeM jAnA par3egA isakA bhI unako atyanta bhaya rahatA hai / 6 isIprakAra durgatimeM jAnekA bhI atyanta bhaya lagA rahatA hai| devatAoMmeM khaTapaTa bahuta hotI hai, laDAiyeM bhI anekoMbAra hotI haiM aura cittavyagratA bahuta rahatI hai| ekamAtra Rddhi unako prApta hotI hai, parantu usase unako kucha mAnasika Ananda nahIM milatA hai aura usa sukhakA devatAloga upabhoga nahIM kara sakate haiN| paudgalika sukha alpa hai aisA thor3I dera ke liye mAna bhI leM to bhI devagatimeM kI hue viSayAzaktike pariNAmameM jaba adhaHpatana hotA hai to phira usako sukha kisa prakAra kahaiM ? upadezamAlAmeM dharmadAsagazi kahate haiM ki 'cyavana (maraNa) ke samaya devatAloga apane pUrvakA sukha aura bhAvImeM prApta honevAlA duHkha kA vicAra kara sira pITate haiM aura dIvArase sira phor3ate haiN| "
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] zAstrAbhyAsa aura vartana [ 297 paMca indriyoMke viSayoM meM Asakta, aMgabhaMga aura rone tathA-bilApa karane se cha mahine pahalese jAgrata honevAle devatA bhI karor3oM varSoMke sukhake antameM saba kho baiThate haiM / isa sabase yaha spaSTa . tayA siddha hai ki paudgalika sukha sukha kadApi nahIM hai / * jabataka mAnasika sukha - jJAnAnanda nahIM tabataka sthUla paudgalika sukha cAhe jitanA bhI kyoM na ho parantu usase alpamAtra bhI Ananda prApta nahIM hosakatA hai / devagatimeM sthUla sukha kI to kadAca parAkASThA hotI hai phira bhI usase kucha sukha nahIM hotA hai aura anta meM atyanta kaSToM ko denevAlA hai / devagati meM bhI jisameM ki atyanta sukha honekI sambhAvanA rahatI hai vahA~ bhI vAstavika sukha nahIM hai / manuSyagatike duHkha. saptabhItyabhibhaveSTaviplavAniSTayogagadaduHsutAdibhiH' / syAzciraM virasatA nRjanmanaH, puNyataH sarasatAM tadAnaya // 14 // " sAta bhaya, parAbhava ( apamAna ), ( dho sAhunA hai ) premIkA viyoga, apriyakA saMyoga, vyAdhiyeM, kaSTaprada santAna mAdike kAraNa manuSyajanma bhI ane kavAra nirasa ho jAtA hai, ataH puNyadvArA manuSyapanako madhura banA / " svAgatA. vivecana - isalokakA bhaya, paralokakA bhaya, AdAna( apanI vastu curAlI jAnekA ) bhaya, akasmAtbhaya, bharaNapoSaNa ( AjIvikAkA) bhaya, maraNabhaya aura apakIrttibhaye 1 duSkuTaMbikairiti vA pATha: ( kharAbakuTumba ) Adi / 2 lokApavAda bhaya athavA apayazakA bhaya / 38:
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 ] adhyAtmakalpadruma . [ aSTama ye sAta bhaya manuSyabhavameM aneka kaSTa denevAle haiN| inake bhI uparAnta isa manuSyabhavameM rAjA, cora AdikI orase parAbhava hotA hai / premI putrakA maraNa, strIse viyoga, dhana kIrtyAdikA nAza Adi aniSToM kA saMyoga, iSTaviyoga, aniSTa saMyoga yaha cetana bhacetana Adi saba padArthoMke sambandhameM hotA hai, tadu. parAnta kharAba saMyogomeM rahanA, mUrkha rAjA athavA zeThakI naukarI karanA, mUrkha strIke sAtha jIvana vyatIta karanA, putrakI prApti na honA, aneka putriyoMkA pitA honA, dravya upArjana nimitta paradeza bhramaNa karanA, nIca zaiThoMke kUr3ha mastiSkameMse nikalanevAlI anekoM vicitra AjJAoMkA pAlana karanA, ye isa manuSyabhavameM honevAle anekoM duHkhoM se kucha haiM / parantu kheda hai ki yaha jIva to inakA vicAra bhI nahIM karatA hai| saMskRtameM eka sthAnapara kahate haiM ki " prathama to mAtAke garbha meM aneka duHkha haiM, tatpazcAt bAlapanameM parAdhInavRttikA duHkha, yuvAvasthAmeM strIviyogakA duHkha aura vRddhAvasthA to duHkhapUrNa honese asAra hI hai / isa manuSyajanmameM he bhAiyoM ! kaho ki kyA sukha hai ? yadi ho to btaao|" aisA yaha jIva jAnatA hai tisapara bhI saMsArameM pha~sA rahatA hai / koI premI to snehIsagekI mRtyupara jorase cillA kara rotA hai; parantu vicAra bhI nahIM karatA hai ki yadi yaha manuSyabhava amara bhI kara diyA jAve to bhI isa jIvakA yahAM ThaharanA kaThina hai / yaha to pacAsa yA sATha varSa paryanta rahanevAlA hai, yaha kucha ThIka pratIta hotA hai| anyathA to bar3e hone para zokAdike kAraNa uttaradAyitva tathA paMcAyatI itanI adhika bar3ha jAtI hai ki yadi yaha jindagI amara ho gaI hoM to saMsAra chor3a kara bhagajAnekI nobata A jAya / isaprakAra manuSyabhava bhI duHkhajanya hI hai to phira duHkhoM
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] zAstrAbhyAsa aura vartana [219 se kar3ave hue manuSya janmako pAramArthika dhArmika kAryadvArA puNyopArjana karake madhura banA / aba cAroM gatiyoMmeM honevAle duHkhoM kA varNana karake ve duHkha kadApi na hoM aisA prayatna karane nimitta upadeza karate haiN| ukta sthiti darzanakA pariNAma.. iti caturgatiduHkhatatIH kRti nnatibhayAstvamanantamanehasam / hRdi vibhAvya jinoktakRtAntataH, kuru tathA na yathA syurimAstava // 15 // ___ " isaprakAra anantakAlaparyaMta (sahana kI huI ), atizaya bhaya utpanna karanevAlI cAroM gatikI duHkharAziyoMko kevalI bhagavantake kahe hue siddhAntAnusAra hRdayameM vicAra kara he vidvan ! aisA kArya kara ki jisase tujhe ye kaSTa phirase sahana na karane pdd'eN|" drutavilaMbita. vivecana-kaSToMko jAnakara, vicAra kara, anubhava kara unakA pariNAma yaha honA cAhiye ki puruSArtha karake upAyapratikAra-aisA karanA cAhiye ki jisase bhaviSyameM ye pIr3AyeM hI na hone paaveN| saba prANI kalpita sukha milanekI abhilASA rakhate haiM aura mAnyatAnusAra usako prApta karate haiM, parantu siddhAntoMke anusAra vAstavikatayA vicAra karanese jAna par3atA hai ki isa saMsArameM sukha alpamAtra bhI nahIM hai aura duHkha hI duHkha bharA huA hai / duHkha dUra karane kA upAya karanA isa jIvakI prathama abhilASA tathA preraNA hai / zAstra bhyAsa karanese saMsArakI saba gatiyoMmeM kitane tathA kisa prakAra ke duHkha haiM yaha tUne dekhA hai aba unake pariNAmasvarUpa yadi tujhe sukha prApta karane kI abhilASA ho to aisA kArya kara ki jisase tujhe caturgatike kaSTa na
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 ] adhyAtmakalpadrama [ aSTama bhogane pdd'eN| zAstrAbhyAsadvArakA caturgati duHkhadarzanake sAtha kyA sambandha hai vaha yahAM spaSTa ho jAtA hai / sampUrNadvArakA upasaMhAra. Atman parastvamasi sAhasikaH zrutAce- . yadbhAvinaM ciracaturgAtiduHkharAzim / pazyannapIha na bibheSi tato na tasya, vicchittaye ca yatase viparItakArI // 16 // " he Atman ! tUM to asIma sAhasI hai, kAraNa ki bhaviSyakAlameM anekoM vakta honevAle cAra gatiyoMke duHkhoMko tUM jJAnacakSuoMse dekhatA hai tisapara bhI unase nahIM DaratA hai, apitu unTA viparIta AcaraNa karake una duHkhoMke nAza nimitta anpamAtra bhI prayAsa nahIM karatA hai|" . vasaMtatilakAvRta. vivecana-zatruoMko A~khose dekhanepara bhI jo unakI upekSA karatA hai usako yadi bevakUpha na kahA jAve to kyA kahA jAve ? tUne cAra gatike duHkhoMkA anubhava kiyA hai, bhoge haiM, sune haiM aura abhI bhI terI jJAnadRSTike samakSa pragaTa hue haiM, itanA honepara bhI tUM unake naSTa karanekA yatna nahIM karatA hai to phira terI buddhimattA vyartha kahalAyagI aura tUM mUrkha samajhA jaaygaa| x isa prakAra pAThavAM dvAra pUrNa huA / prathama bhAgameM zAnAbhyAsakA phala batAyA gayA usameM batAyA gayA hai ki jo prANI abhyAsAnusAra vartana nahIM karate haiM ve caturgatimeM bhaTakate rahate haiN| uttara vibhAgameM jo sArAMzameM cAro gatiyoMke duHkha batAye gaye haiM ve manana karane yogya haiM / zAstrakArakA yahI kartavya hai ki
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] zAstrAbhyAsa aura vartana [.1 vastusthitikA sacA citra zrotAlogoMke sAmane rakhanA aura zAba par3hanevAlekA yaha kartavya hai ki vastusvarUpakA bhAna hRdayameM dhAraNa kara usapara manana kara tadanusAra vartana kre| ina cAra gatiyoMke duHkhoMkA varNana jo zAstrAbhyAsadvArameM kiyA gayA hai usakA kAraNa Upara likhe anusAra hai / ' viSayapratibhAsa ' jJAna anekoM jIboMko hotA hai taba ve vastusvarUpako samajhate haiM, vastuko AkRti tathA guNoMko jAnate haiM parantu vaha saba nirarthaka hai| jabataka " tattvasaMvedana " zAna hokara usameM batAyenusAra vartana nahIM hai, jabataka heya, Aya, upAdeya kI bhinnatA samajhakara usake anusAra tyAga athavA Adara nahIM hotA hai, jabataka jJAnakA hetu svamahattva kI bar3hatI karanA hI rahatA hai tabataka saba vyartha hai / isameM na to jIva U~cI sIr3hIpara hI car3hatA hai na usakA utkarSa hI hotA hai / jJAna upArjana karake, cAragatikI arthAt saMsArakI vAstavika sthiti kyA hai, isakA vizeSatayA vicAra karanA hamArA sabase prathama kartavya hai| pAzcAtya sukhasUtra aura jaina sukhasUtra meM yaha sabase bar3I bhinnatA hai / pAzcAtya tattvavettA yahA~ sukha DhUMDhate haiM / jaina zAstrakAra kahate haiM ki yaha saba nirarthaka bhaTakanA hai jahA~ vAstavika sukha hai hI nahIM, vahA DhUMDhanese kyA mila sakegA ? ataH vAstavika cirasthAyI sukha prApta karanekA prayAsa karo / isa saMsArake viSayoMkI vAsanA chor3ado, abhilASA kamakara do, indriyoMkA damana karo aura manapara aMkuza rakkho / jaina siddhAntakA-zAnta. rasakA sAra yahI hai ki isamavake kalpita thor3ese sukhake liye tuma amanta bhavakI vRddhi mata karo / zAstrAbhyAsa kA yahI sAra hai aura isIkI AvazyakatA hai, bAkI saba bhramamUlaka hai, bahudhA lokapriya hone kA prayAsa hai aura vaha zAstrakArakI dRSTimeM zUnya hai| 1 tyAga karane yogya kyA haiM aura apanAne yogya kyA haiM isako nizcaya karaneko zuddha jJAna /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [ aSTama zAstrAbhyAsa aura vartanama bahuta dhaniSTha sambandha hai, yaha hamane tattvasaMvedana jJAnakI vyAkhyAse dekhA hai |shaastraabhyaasdvaarmeN caturgati klezoMkA varNana karanemeM granthakArakA bahuta gaharA Azaya bharA humA jAna par3atA hai / yaha prANI jina jinameM sukha mAna baiThA hai usakI yaha mAnyatA jhUThI hai isakA sAmAnya zabdoMmeM varNana kiyA hai aura vizeSatayA anubhava se avalokana karanekA Agraha kiyA gayA hai / vastutaH saMsArameM sukha nahIM hai| yaha hamane prathama samatA adhikAra meM bahuta vistRta kalpanA tathA pramANase dekhaliyA hai / isa mRgatRSNAke lobhase AkarSita huA alpasattvI prANI dor3Ador3a karatA hai parantu vaha kucha bhI prApta nahIM kara sakatA hai / ukta caturgati duHkhavarNana nimitta kadAca yaha kahA jAve ki duHkha ke sAtha sukha bhI hai phira sukhapara bhI bhAra kyoM nahIM diyA jAtA hai ? kevala duHkhakI hI kyoM parAkASThA batalAI jAtI hai ? isake uttara meM zAstrakAra kahate haiM ki vahAM sukhakA lezamAtra bhI nahIM hai, jo kucha hai vaha kalpita hai / yadi ho to hame usako bhUlA denekI AvazyakatA nhiiN| sampUrNa adhikArakA eka hI sAra hai ki zAstrAbhyAsa uttama prakArase karanA aura apanA sAdhya nirantara lakSya meM rakhanA cAhiye / isa sAdhyako prApta karanemeM jo jo kAraNa pratibandha karanevAle hoM unako DhUMr3ha nikAlanA aura unako dUra karane tathA sAdhyaprAptike mArgako sIdhA aura sugama banAne kA prayAsa karanA caahiye| sthUla kacarA dUra karaneke sAtha sAtha mAnasika kacarA bhI dUra karadenA cAhiye aura vaha kyA hai ? kaisA hai ? kaise dUra karanA cAhiye ? Adi nimitta AnevAle adhikAra meM vicAra kiyA jAyagA / // iti savivaraNazcaturgatyAzritopadezagAmito'STamaH shaastrgunnaakhyo'dhikaarH||
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha navamazcittadamanAdhikAraH HATHREE HODAI PAHAR M ndriyoMpara aMkuza, pramAda kaSAyakA tyAga, samabhAva Adi saba hakikatoMkA jo varNana kiyA gayA hai, una sabakA yahI kAraNa hai ki manapara aMkuza rakhanA / manapara aMkuza na ho tabataka zAstrAbhyAsa aura dhArmika bAhya kriyA usase prApta honevAle phalakI apekSA bahuta alpa phala detI hai aura pApakAryoM meM bhI parAdhInatAse pravartana karanevAle aMkuzita manavAleko amuka mRdutA AjAtI hai, tathA doSa alpa jAna par3ate haiM / aisI bar3I upayogI hakikata batAnevAlA sampUrNa andhameM madhyabindurUpa yaha sabase upayogI kendrastha dvAra lagabhaga barAbara madhyameM hI AtA hai / isa atyanta upayogI dvArakA pratyeka zabda manana karane yogya hai / mana dhIvarakA vizvAsa na karanA. kukarmajAlaiH kuvikalpasUtra rnibadhyagADhaM narakAgnibhizciram / visAravat pakSyati jIva ! he manaH kaivartakastvAmiti mAsya vizvasIH // 1 // " he cetana ! manadhIvara ( macchImAra ) kuvikalpa Dori. yoMkI nirmita kukarma jAla bichAkara usameM tujhe majabUtIse guMtha kara anekoM samaya macchIke samAna narakAgnimeM bhUnegA, ataH unakA vizvAsa.na kara / "
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304] adhyAtmakalpadrama [navamAM vivecana-viSayake prArambha meM hI prathama zloka bahuta alaMkArika likhA gayA hai / prArambhase manapara aMkuza na ho taba kyA karanA yaha yahA~ batAyA jAtA hai| he cetana ! terI yaha dhAraNA hai ki yaha mana to terA khudakA hI hai, parantu yaha to eka dhIvarake sadRza" duSTa hai aura yaha nizcaya jAnanA ki yaha terA kadApi nahIM hai| yaha to bar3I bar3I jAla bichAyagA aura usameM tujhe phaMsAnekA prayatna karegA aura pakar3a kara phira nArakIrUpa agnimeM bhUnegA / aise aise tere hAlahavAla kara DAlegA; ataH he jIvarUpa maccha ! tU tere vairI manarUpa dhIvarakA vizvAsa kadApi na kara / macchI becArI paudgalika icchAse phaMsa jAtI hai, usako dhIvarase phailAI huI jAlakA bhAna nahIM rahatA hai / isIprakAra yaha ajJAnI jIva bhI mana-dhIvarakI jAla meM calA jAtA hai, phaiMsa jAtA hai aura pIchA nahIM nikala sakatA hai / yaha phaMsAnevAlI . jAla tere kuvikalparUpa sUtrakI banI huI hai| isaliye jJAnI mahArAja sarala kintu bhAravAle zabdoMmeM upadeza karate haiM ki mana kA kadApi vizvAsa na kara / macchiyoMko pakar3ane nimitta dhIvara jAlako kisa prakAra phailAtA hai isakA jisako anubhava ho vaha samajha sakatA hai ki eka bAra usake sapATemeM AyA huA maccha phira vApisa kadApi nahIM nikala sakatA hai / hama manapara vizvAsa rakkhe aura phira bAr3a hI khetako khAne lage to phira kisI prakArakA bacAva yA upAya nahIM rahatA hai, isaliye jaise TUTI huI vRkSakI DAlIpara baiThanekA vizvAsa nahIM kiyA jAtA usIprakAra isapara bhI vizvAsa nahIM karanA cAhiye / manake kuvikalpoMse banI huI jAla kisaprakAra aura kisa prasaMgapara phailatI hai usakA sarala dRSTAnta dekhanA ho to pratikramaNameM mana kina kina dUrastha dezoMkI yAtrA kara AtA hai usakA
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vitadamanAdhikAra [ 305 vicAra kareM / aise zuddha sthAnameM, zuddha zrAsanapara, zuddha gurumahArAjake samakSa bhI vaha ekAna nahIM rahatA hai, to phira usakA kyA vizvAsa kiyA jAya? ... .. .. ___* manapara vizvAsa karanevAlA narakake duHkha bhogegA itanAhI nahIM apitu usakA yahA~kA bhI eka bhI kArya siddha na ho sakegA; ata: usakA vizvAsa na kara usako apane bhAdhIna rakhanA cAhiye / ___ mana mitrako anukUla hone nimitta prArthanA. ceto'rthaye mayi ciratnasakha ! prasIda, . kiM durvikalpanikaraiH kSipase bhave mAm ? baddho'jaliH kuru kRpAM bhaja sadvikalpAn , maitrI kRtArthaya yato narakAdvibhami // 2 // __ " he mana ! mere dIrghakAlake mitra ! maiM prArthanA karatA hU~ ki tUM merepara kRpA kara / duSTa saMkalpa karake kyoM mujhe saMsArameM DAlatA hai ? ( tere sAmane ) maiM hAtha jor3a kara khar3A hubhA hU~, merepara kRpAdRSTi kara, uttama uttama vicAra utpanna kara aura apanI dIrghakAlakI mitratAko saphala kara-kAraNa ki maiM narakase DaratA huuN|" vasaMtatilakA. vivecana-manapara vizvAsa na karanA to sacca bAta hai, parantu vaha to astavyastapanase calA jAtA hai| isaliye aba AtmA use samajhAtA hai, usakI khuzAmada karatA hai / mana aura jIvameM anekoM varSoMkA sambandha hai| jaba paMcendriyapanakI sthitimeM jIva AtA hai tabase usakA manake sAtha sambandha hotA hai| isa. 1 nikare ityAdi pAThaH sArtho dRzyate /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [ navauM liye usako lambe samayake mitrakI saMjJAse sambodhita karate haiM / jisase kAma nikAlanA ho usase madhura bhASaNa karanese kArya zighratayA hotA hai / he mitra mana ! tUM kisa kAraNa mujhe saMsArameM phaka detA hai ? tUM jo bure saMkalpa karatA hai unako yadi chor3ade to mere bhavake phere naSTa hojA / jo lambe samayake mitra hote haiM ve eka dUsare kI bAtako mAnate haiM isaliye kRpayA tUM bhI merI prArthanA svIkAra kara aura ina saba tUphAnoMko tilAMjalI dede / manako isaprakAra bArambAra prArthanA karanese usa viSayameM lakSya rahatA hai aura anta meM vikalpa kama hojAte haiM / isaprakAra bArambAra prArthanAkA punarAvartana hotA rahe to phira antameM manapara aMkuza lagajAtA hai, yaha dUsarI sIr3hI ( Stage ) hai| yaha sIr3hI prApta kara lenepara samajhanA cAhiye ki jIva usake sAdhyavindu ke bahuta samIpa pahuMca gayA hai| . "narakase DaratA hUM" isakA yaha matalaba hai ki isa bhava tathA parabhavameM honevAlI aneka pIr3AoMse DaratA huuN| manase prArthanA karane meM yaha prayojana hai ki usa bAtakA manapara bArambAra prabhAva DAlanA / kAryasiddhikI yaha prathama sidI hai| manapara aMkuzakA sarala upadeza. svargApavargoM narakaM tathAnta muhUrtamAtreNa vazAvazaM yat / dadAti jantoH satataM prayatnAt , vazaM tadantaHkaraNaM kuruSva // 3 // ...... " vaza yA avaza mana kSaNabharameM svarga, mokSa athavA naraka anukramase prANIko prApta karAtA hai, isaliye yatna
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] citadamanAdhikAra [307 karake usa manako zighratayA vaza meM karale / " . upajAti. vivecana-manapara vizvAsa na karanA aura durvikalpa na karanA ina do bAtoMkA varNana ho cukA, aba unase Age bar3hane para dUsarI sIr3hImeM manapara aMkuza rakhanA, manako vazameM rakhanA yaha bahuta bhAvazyaka hai / manake vazIbhUta hojAne para devasukha aura mokSasukha mila sakatA hai aura yadi mana vazIbhUta na ho to donoM miTTImeM mila jAte haiM aura duHkhapara duHkha A gherate haiN| __saMsArase mukta, mahAna tapasyA karanevAle, dUtakI bAtoMparase mAne hue vizvAsaghAtI kara maMtriyoMke sAtha yuddha karaneke vicArase manake parataMtra hue hue, putraparake snehase zuddha mArgase mAnasikapanase bhraSTa hue hue prasannacandra rAjarSi aghora tapa tapanepara bhI sAtavIM nArakImeM jAne ke liye taiyAra the, kintu thoDIsI derameM vicArameM apane zastroMko samApta hote jAnakara apane mukuTakA hI zastrake samAna prayoga karane kA vicAra kara jaba unhoMne apane sirapara hAtha DAlA to vaha rAjarSi saceta hue aura apane manako vazameM karanekA prayatna kiyA; phira pAMca hI minaTameM saba kamoMkA nAza kara kevalajJAna prApta kiyA / asaMkhya bhavameM bhI jisakI siddhi honA kaThina hai usako unhoneM pAMca miniTa meM hI siddha kiyA / zAstrameM kahA hai ki " mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH " ataH ananta saMsArameM bhaTakAne tathA mokSaprAptikA sAdhana bhI mana hI hai / isapara jora dekara kahA gayA hai isaliye yaha barAbara dhyAnameM rakhane yogya hai / isIprakAra becArA taMdulamatsya magaramacchakI A~khakI bhauMhameM utpanna hokara vahA~ baiThA baiThA dekhatA hai ki magaramaccha macchaliyoM kA bhakSaNa karatA hai usa samaya prathama pAnI muMhameM letA hai aura phira macchaliyoMko rokakara pAnI nikAla detA hai; parantu vaisA
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 ] adhyAtmakalpadruma [navamA~ karate samaya usake dA~toMke bIcameM antara honese asaMkhya choTI choTI macchaliye bhI pAnIke sAtha hI sAtha nikala jAtI haiM / usa samaya bhauMhameM sthita taMdulamatsya vahA~ baiThA baiThA vicAra karatA hai ki yadi maiM jo itane bar3e zarIravAlA hU~ to eka bhI macchalIko vApIsa na jAne duuN| aisA vicAra karanese tetIsa sAgaropamakA AyuSya bAMdhakara vaha sAtavIM narakameM jAtA hai / jIraNa zeThane zrI mahAvIra bhagavAnako pAraNA ( bhojana ) karAnekI icchAse hI zubha bhAvanA dhAraNa kara bArahaveM devajokako prApta kiyA aura yadi daivaduMdubhI nahIM bajI hotI to vaha thoDese samayameM hI mokSako prAptakara letA / ina tInoM dRSTAntoMse yadi mana vazIbhUta hojAve to mokSa sugamatAse prApta ho sakatA hai aura mana vazIbhUta na ho sake to samajhanA cAhiye ki naraka milegaa| isa sambadhameM dUsare bhI anekoM dRSTAnta haiM / ina dRSTAntoMkA yaha tAtparya hai ki isa prakArakI manakI sthiti hotI hai / usako vazameM karake usakA ThIkaThIka upayoga kiyA ho to usase mokSa kI bhI prApti hotI hai / isaliye kAryAsiddhikA dUsarA sopAna yaha hai ki yadi tumako avyAbAdha sukhakI abhilASA hai to manako vazameM karanevAle pathake pathika bnoN| saMsArabhramaNakA hetu-mana. sukhAya duHkhAya ca naiva devA, na cApi kAlaH suhRdo'rayo vA / bhavetparaM mAnasameva jantoH , saMsAracakrabhramaNaikahetuH // 4 // "devatA loga isa jIvako sukha yA duHkha nahIM dete haiM,
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] citadamanAdhikAra [ 309 usIprakAra kAla bhI nahIM, usIprakAra mitra bhI nahIM aura zatru bhI nhiiN| manuSya ke saMsAracakrameM ghumanekA eka mAtra kAraNa mana hI hai|" upajAti. vivecana-sukha duHkha sadaiva hote rahate haiN| kitanI hI bAra jIva yaha vicAra karatA hai ki gotra devatA athavA adhiSThAyaka devatA duHkha athavA sukha dete haiN| kitanI hI bAra samaya kharASa hai aisA kahatA hai aura kitanI hI bAra yaha jIva kalpanA karatA hai ki snehI se sukha aura zatruse duHkha milatA hai; kintu yaha saba vyartha hai| zAnakAra kahate haiM ki:" sukha duHkha kAraNa jIvane, koI pravara nA hoya / karma Apa je bhAcaryA, bhogavIe te soya // " pharmake udayase hI donoM sukha tathA duHkha hote haiM / yaha spaSTa hai ki karmabandhakA AdhAra manake saMkalpoMpara hai aura usapara aura vizeSa vivecana kiyA jAyagA, isaliye mitroMke sukha dene tathA samayake anukUla hone kA AdhAra bhI mana hI para hai / saMsAra. bhramaNakA hetu manake vazIbhUta ho jAnA hai / saMsAra ye barAbara phiranevAlA cakra hai / eka bAra ise jorase pherane pazcAt isako rokane nimitta majabUta breka ( Brake ) kI AvazyakatA hotI hai aura vaha breka manapara aMkuza lagAnA hai / isa manapara aMkuzarUpa breka lagAte hI saMsAracakrakI gati manda hotI jAtI hai / yadi atyanta majabUta breka ho to ekadama ruka jAtI hai| mana ke saMkalpa saMsAragamana-saMsaraNameM kitanA kAma karate haiM vaha isIse spaSTa hojAtA hai / saMsArakI cakrake sAtha upamA denemeM atyanta dIrghadRSTi kAmameM lAI gaI hai / yaha rupaka bahuta sArthaka hai aura aneka prakArase arthaghaTanAyukta hai / cakrako eka samaya khUba jorase calAne pazcAt usako gati na dI jAveM
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310] adhyAtmakalpadruma [navoM to bhI calatA rahatA hai, isIprakAra sRSTi ( saMsAra vyavahArapAzrama ) calAne bAda thor3e se samayake liye dUra ho jAve to bhI vaha to calatI hI rahatI hai| eka cakra anekoM cakroMko calAtA hai usIprakAra sRSTi kI racanA samajha; usako rokane ke liye yadi hAtha lagAyA jAve to hAtha TUTa jAya / usako rokane ke do hI upAya haiM: yA to sTIma ( Steam ) ( jo cakragatikA kAraNa hai) nikAla denA yA cakrake majabUta breka lgaanaa| hamArA sarva prayAsa to sTIma nikAla denA hI hai, parantu yaha jaba taka na hosake taba taka majabUta breka lagAnA / yaha hI parama hitakAraka hai aura sAdhyako samIpa lAnevAlA hai| manonigraha aura yamaniyama. vazaM mano yasya samAhitaM syAt, kiM tasya kArya niyamairyamaizca ? / hataM mano yasya ca durvikalpaiH, kiM tasya kArya niyamairyamezca ? // 5 // "jisa prANIkA mana samAdhivaMta hokara apane vazIbhUta hojAtA hai usako phira yama niyamase kyA prayojana ? aura jisakA mana durvikalpoMse chinnabhinna kiyA huA hai usako bhI yamaniyamoMse kyA prayojana ?" upajAti. vivecana-jisa prANIkA mana sarva saMyogoMmeM ekasA rahatA hai, jisakI sukha duHkha prasaMgoMmeM bhI manakI sthitisthApakatA kAyama rahatI hai, arthAt jisane sacamuca manapara aMkuza lagA rakkhA hai usako yama niyamase koI vizeSa lAbha nahIM hotA hai / yama niyama Adi manako vazameM karane ke sAdhana haiM aura sAdhyake kabjemeM Ane pazcAt sAdhanakI koI AvazyakatA
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] citadamanAdhikAra nahIM rahatI hai / manako niyamameM rakhanekI aise mahAtmAoMko AvazyakatA nahIM rahatI hai, parantu svAbhAvikatayA hI unakA vyavahAra tadAnusAra hotA hai / isIprakAra jisa prANIke manameM saMkalpavikalpa uThate rahete haiM usa prANIko yamaniyamase kyA lAbha honevAlA hai ? aise prANIko sAdhana pariNAmarahita hotA hai / isase yaha prayojana kadApi nahIM hai ki yamaniyama nirarthaka haiM, ve cittadamanake parama sAdhana haiM, parantu yahAM to kAraNa dUsarA hI hai / matalaba yaha hai ki yamaniyama rakhane para bhI yadi mana vazIbhUta na ho to saba vyartha hai; isaliye yamaniyamake sacce phalakI abhilASA ho to manako vazameM karanA sikho,abhyAsa ddaalo| TIkAkAra yamaniyamapara nIce likhenusAra upayogI noTa likhatA hai / jisase citta niyamameM-aMkuzameM Ave ve niyama pAMca prakArake haiM / 1 kAyA aura manakI zuddhiko zauca kahate haiN| 2 samIpake sAdhanoMse adhika prApta karane kI abhilASA na honA saMtoSa kahalAtA hai / 3 mokSamArga batAnevAle zAroMkA adhyayana karanA athavA paramAtmajapa yaha svAdhyAya kahalAtA hai| 4 jo karmoMko tapAte haiM ve cAMdrAyaNa Adi tapa kahalAte haiN| 5 vItarAgakA dhyAna karanA devatApraNidhAna kahalAtA hai / yama pAMca prakArake haiM / ahiMsA, sunRta, asteya, brahmacarya aura aki. canatA, ye pAMca prasiddha haiN| ina yama aura niyamakA vicAra karake inakA pAlana karanese manapara aMkuza lagajAtA hai / isameM kAryakAraNa bhAva arasparasa hai vaha thor3AsA vicAra karanese samajhameM bhAjAyagA / isIprakArakI kaTAkSa bhASAmeM zAstrakAra anya sthAnapara likhate haiM ki: rAgadveSo yadi syAtAM, tapasA kiM prayojanam ? .
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ [navamA~ 3121 adhyAtmakalpadruma - tAveva yadina syAtAM, tapasAki prayojanam ? ___ " yadi rAgadveSa ho to phira tapase kyA prayojana hai ? isIprakAra yadi ve na hoM to bhI phira tapase kyA kAma hai ?" isa sabakA sAra yaha hai ki manako vazameM rakhanekI atyanta AvazyakatA hai / isI viSayako nIceke zlokameM adhika spaSTa karate haiN| manonigraharahita dAnAdi dharmoMkI nirarthakatA. dAnazrutadhyAnatapo'rcanAdi, ___ vRthA manonigrahamantareNa / kaSAyacintAkulatojjhitasya, paro hi yogo manaso vazatvam // 6 // " dAna, jJAna, dhyAna, tapa, pUjA Adi saba manonigraha binA vyartha haiN| kaSAyase honevAlI cintA aura bhAkulavyAkulatAse rahita aise prANIko mana vaza karanA mahAyoga hai|" upajAti. vivecana--dAna pAMca prakArake haiN| kisI bhI jIvako mRtyuse bacAnA abhayadAna, pAtrako dekhakara yogya samayapara yogya vastuko yogya rIti se dAna denA supAtradAna, dIna duHkhIko dekhakara dayA karake dAna denA anukampAdAna, sage snehiyoM ko yathAyogya avasara mAnepara yathAyogya arpaNa karanA ucitadAna, aura apanA nAma kAyama rakhane prazaMsA nimitta dAna denA kIrtidAna, kahalAtA hai / ina pAMcoM se prathama do uttama prakArake honese mokSapada denevAle haiM aura anya tIna bhoga-upabhogakI prApti Adi phala dete haiN|
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] cittadamanAdhikAra .. [ sa] jhAna arthAt zAstrakA adhyayana, adhyApana, zravaNa, manana bhaadi| dhyAna arthAt dharmabhyAna, zukladhyAna Adi / tapa arthAt bAraha prakArake karmoMko tapAnevAlA nirjarA karanevAlA tapa / pUjA arthAt tIna, pAMca, pATha, sattara, IkIsa, ekasaumATha Adi bhedayukta dravyapUjA / ye saba vastuyeM-ye saba bAhya anuSThAna acche homepara bhI yadi mana AdhIna nahIM hai to ye saba vyartha haiN| Uparake zlokameM kahA gayA hai ki manonigraha binA yamaniyama vyartha haiN| yahA~ bAhya manuSThAnoMkI nirarthakatA batAI gaI hai / uparyukta zabdoMmeM kahA gayA hai ki jisakA mana vazameM nahIM hai usakA par3hanA, tapa karanA tathA varaghor3A car3hAnA Adi saba bAhya ADambara vyartha haiN| ataH uttama anuSThAnoM ke sAtha sAtha manako vazameM rakhanekI atyanta AvazyakatA hai / jisake manameM kaSAya na ho arthAt kaSAyase jo manameM cintA tathA AkulavyAkulatA rahatI hai vaha na ho aise zuddha prANIko apanA mana vazameM rakhanA 'rAjayoga' hai, athavA yogakI paribhASAmeM kahA jAya to yaha 'sahajayoga' hai / yahA~ para uddeza tathA upadeza itanA hI hai ki manameM jo duSTa saMkalpavikalpa hote haiM unako dUra karado aura manako ekabama aMkuzameM rakkho / isako svataMtra karadenA hAnikAraka hai, bhayayuta hai, aura duHkhazreNikA kAraNa hai|| mana siddha kiyA usane saba kucha siddha kiyA. japo na muktyai na tapo dvibhedaM, na saMyamo nApi damo na maunm|
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314] adhyAtmakalpadruma [navamA na sAdhanAcaM pavanAdikasya, kiM tvekamantaHkaraNaM sudAntam // 7 // " japa karanese mokSakI prApti nahIM ho sakatI, na do prakArake tapa karanese hI mokSakI prApti ho sakatI hai, isIprakAra saMyama, dama, maunadhAraNa athavA pavanAdikakI sAdhanA Adi bhI mocaprApti nahIM karA sakatI; parantu ThIka tarahase vazameM kiyA huA kevala ekamAtra mana hI mokSakI prApti karA sakatA hai !" upajAti. . vivecana--isakA artha bilakula spaSTa hI hai / cAhe oMkArAdike japa karo yA upavAsAdi tapa karo, dhyAna dharo yA Asravako roko, indriyoMkA damana karo yA mauna dhAraNa karake baiTha jAo, Asanastha raho yA dhyAnakA ADambara karo, guphAmeM praveza karo yA himAlayake zikhara para car3ho, janasamUhake kolAhalake bicameM raho yA nirjana banake ekAnta madhyabhAgameM jAkara . baiTha jAo; parantu jaba taka tumane apane mana para vijaya prApta nahIM kiyA, jaba taka vaha dUra dezoMkI yAtrA kiyA karatA hai, jaba taka usako svaparakA dhyAna nahIM hai jaba taka vaha IrSAse bharA rahatA hai, jaba taka vaha amuka niyamAnusAra nahIM cala sakatA hai, taba taka ye saba kisI ginatImeM nahIM haiM, sarva prayAsa bhasthAna hai, ayogya hai, duHkhadAyI hai, dikhAvamAtra haiN| isIke anusAra anubhavI yogI AnandaghanajI mahArAja kaha gaye haiM ki-" mana sAdhyuM tene saba hI sAdhyuM, yaha bAta nahIM khoTI " / anubhava. rasika mahAtmAke ye zabda bhUre pUre sArtha haiM, sUcaka haiM, bahuta kucha grahaNa karane yogya haiM aura isIke sAtha 2 jaba ve kahate haiM ki yadi koI puruSa yaha kahatA hai ki maine apane manako vazIbhUta
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] cittadamanAdhikAra [15 kara liyA hai to isa bAtapara usake kahanemAtrase vizvAsa na karaleM, kAraNa ki manakA sAdhanA-manonigraha karanA yaha to bahuta bar3I bAta hai / isIse spaSTa hai ki manonigraha rAjayoga hai| ___. manakI yaha vilakSaNatA hai ki isako jisa jisa prakAra eka ora AkarSita karate haiM tyoM tyoM yaha prathama to viruddha hotA jAtA hai, sAmanA karane lagatA hai / aisA anekoM bAra anubhava kiyA gayA hai / dRSTAntarUpase yadi tuma yaha vicAro ki amuka viSayapara to Aja dhyAna hI na denA cAhiye to vizeSa karake vaha viSaya dinameM dasa bAra manapara AyagA / isaprakAra mana pratyeka bAbatameM viruddha AcaraNa karatA hai; parantu phira bhI yadi abhyAsa kiyA jAya to yaha ArambhameM atyanta bhArI jAnapar3ane. vAlI kaThinatA kama hone lagatI hai aura zanaiH zanaiH isakA bilakula anta ho jAtA hai| saba viSayoMkA sAra yaha hai ki mana vazIbhUta honepara hI isa saMsAraduHkhase nivRtti ho sakatI hai arthAt mokSa milanekA yahI eka sarala mArga hai| manake vazIbhUta huA ki bhaTakA.. labdhvApi dharma sakalaM jinoditaM, ... . sudurlabhaM potanibhaM vihAya ca / / manaH pizAcagrahilIkRtaH patana. bhavAmbudhau nAyatihara jaDo janaH // 8 // " saMsArasamudrameM bhaTakate hue atyanta kaThinatAse prApta karane yogya, jahAjake sadRza, tIrthakarabhASita- dharmarupI jahAjako prApta karane pazcAt jo prANI manapizAcake vazIbhUta 1 sahajayoga,
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [navamA hokara usa jahAjakA parityAga kara dete haiM aura saMsArasamudrameM gira jAte haiM ve mUrkha puruSa dIrghadRSTivAle kadApi nahIM kahe jAsakate haiN|" upajAti. vivecana-yadi tumane kabhI samudrakI yAtrA kI ho to mAlUma hogA ki samudra itanA vizAla, agAdha tathA lambA hai ki binA jAhAjake hama usako pAra nahIM kara sakate haiM, isIprakAra yadi samudra bharapUra bharA huA ho aura jahAja phaTa gayA ho to hama use pAra nahIM karate haiM; parantu kadAca koI aisA kara bhI sake phIra bhI vaha puruSa to jisane ki jahAjako chor3a hI diyA ho, kabhI bhI samudrako pAra nahIM kara sakatA hai| aise puruSako yadi mUrkha na kahA jAya to kyA kahA jAya ? isIprakAra saMsArasamudra hai, isakA pAra pAkara duHkhakA anta kara tathA mokSakI prApti karanA sabakA yahI dRSTibindu hai aura isako pAra karane nimitta dharmarUpI jahAjake sAdhanakI AvazyakatA hotI hai| dharmase tAtparya zrAtmasvarUpameM sthiratA aura ramaNatA hai / dharmase bhraSTa karane nimitta yaha manapizAca sadaiva isa jIvako pramAdarUpI madirA pilAkara aMdhe samAna banA detA hai, isake vazameM jo prANI ho jAtA hai usako na to kAryAkAryakA hI vicAra rahatA hai na apane kartavyakA hI bhAna rahatA hai aura kadAca thoDAsA mAna hotA hai to vaha bhI bhUla jAtA hai| aisI sthiti honepara AtmasvarUparamaNatA to ho hI kahA~ sakatI hai ? isake pariNAmasvarUpa prANI dharmabhraSTa hojAtA hai, jisase vaha samudra tairaneke jahAjakA parityAga kara detA hai aura apAra samudra meM idharaudhara gote lagAyA karatA hai| kisI samayameM peme calA jAtA hai aura kisI samaya bAhara nikala AtA hai, parantu jahAja binA vaha usako pAra nahIM kara sakatA hai, ulTA anantabAra caurAzI lakSa
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] cittadamanAdhikAra [317 yonI meM bhaTakatA rahatA hai / isIlie prApta kiye hue zubha jahAjako chor3a denevAle prANIko mUrkha kahA gayA hai| apanA kartavya bajAne nimitta puruSa anekoM samaya aise uttama prApta hue prasaMgoMpara dhyAna nahIM detA hai, unakI upekSA karatA hai aura unako irAdepUrvaka chor3a detA hai| vastusthitiko dekhate hue ve gata prasaMga phirase hAthameM nahIM Ate haiM aura isa. liye aisA karanese eka bar3A bhArI lAbha hAthase nikala jAtA hai| mana hamako saMsArasamudrameM kisa prakAra pheMka detA hai ? yaha eka anubhavasiddha bAta hai| manuSyameM kalpanA tathA tarkazakti ye do mAnasika zaktiyeM hotI haiM aura unhIM donoM para kAryarekhA aMkita hotI hai| jabataka tarkazakti-vicArazaktikA sAmarthya adhika hotA hai taba taka to kArya bhalibhA~ti hote rahate haiM; parantu kitanI hI bAra donoM hotI haiM arthAt eka kArya karanese pahale kalpanAzakti aneka prakArake saMkalpa karatI hai| vaha batalAtI hai ki zubha kArya meM na cAhI huI AphateM AjAyagI aura kabhI kabhI to bar3e bar3e pahAr3a khar3e kara detI hai| isa kalpanAke vazIbhUta hokara alpamati jIva bhaviSyakAlakA binA vicAra kiye huve hI kAryarekhA aMkita kara detA hai jisase vaha vAstavika lAbhake sthAnameM dikhAI denevAle lAbhakI bhora arthAt bhaviSyakAlameM lAkhoM samaya taka calanevAle lAbhake prApta hone ke sthAnameM thor3ese tAtkAlika lAbhakI ora hI lakSya rakhatA hai| aise manake vazIbhUta hue prANI dharmabhraSTa hojAte haiM aura saMsArasamudra meM bhaTakane lagate haiM / sujJakA yaha kartavya hai ki manako niraMkuza kalpanA na karane deve, usapara U~cI tarkazaktikA adhikAra rakhanA cAhiye / aile vidvAn guruke aMkuza nIce vikasvara huA manarUpa bAlaka jaba bar3I Ayu prApta karatA hai taba kUrmAputra ke samAna saMsArameM pratiSThA prApta
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ] adhyAtmakalpadruma [navamI karatA hai aura vizeSatayA usakI vRtti astavyasta sthitimeM nahIM rahatI hai| paravaza manavAleko tIna zatruoMkA bhaya. sudarjayaM hI ripavatyado mano, ripUkarotyeva ca vAktanU api / tribhirhatastadripubhiH karotu kiM ? padIbhavan durvipadAM pade pade // 6 // " atyanta kaThinatAse jItA jAnevAlA yaha mana zatruke samAna vyavahAra karatA hai, kAraNa ki yaha vacana tathA kAyAko bhI duzmana banA detA hai| aise tIna zatruoMse gherA humA tU sthAna sthAnapara vipattiyoM kA bhAjana hokara kyA kara sakegA ?" vaMzastha. vivecana-yahA~ jo kucha kahA gayA hai vaha paravaza manake liye kahA gayA hai / paravaza mana svacchaMda AcaraNa karatA ho itanA hI nahIM parantu zatruvat karatA hai / svayaM ayogya vicAra karatA hai aura sAtha hI sAtha vacana tathA kAyAko bhI zatru banA detA hai aura isaliye jIvakA apane vacanoMpara aMkuza nahIM rahatA hai aura vaha nIti, dharma tathA maryAdAkA kucha bhI vicAra na kara pApakRtya karaneko uddhata hojAtA hai / isaprakAra paravaza mana svayaM zatrutA karaneke uparAnta anya doko aura sAtha letA hai aura ina tIna daNDoMse daNDita jIva apamAnita hotA hai, dukha bhogatA hai, glAni uThAtA hai, mAra khAtA hai, madyapIne ke liye bhaTakatA rahatA hai| billI dUdha dekhakara lalacA jAtI hai, parantu zira. para giranevAle daNDe kA vicAra taka bhI nahIM karatI hai / cora mArgameM par3I huI rupayoMkI thailIko hI dekhatA hai parantu guptavezameM
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vidamanAdhikAra [ 319 samIpa khar3e hue jAsUsa ( Detective ) ko nahIM dekhatA hai, jhUThI sAkSI denevAlA lobhako hI dekhatA hai, parantu phira jo kaida kI sajA honevAlI hai usakI ora dhyAna nahIM detA hai / yaha saba manukI zatrutA hai / mana usako viparita mArga meM daur3AtA hai / isakA kAraNa Upara ke zloka meM batAye anusAra kalpanAzaktikA jora tathA tarkazaktike aMkuzakA abhAva hai / anubhavarasika yogI bhI gA gaye haiM ki :-- muktitayA abhilASI tapIyA, jJAna dhyAna abhyAse, vairi kAMI eha ciMte, nAkhe avaLe pAse / ho kuMthujina ! manaDuM kIma hI na bAje // isaprakAra mana mahAjJAnI mumukSuoM ko bhI ulaTe mArga meM bhaTakAnevAlA hai aura tIsare loka meM kahe anusAra yadi vaha hI mana vazameM ho to eka kSaNabhara meM mokSasukhakI prApti karA sakatA hai / vacanake uccAraNa tathA kAyAkI pravRttikA AdhAra manake hukma para hai, isaliye yadi mana paravaza ho gayA to phira vacana tathA kAyApara kucha bhI aMkuza nahIM raha sakatA hai / mana, vacana aura kAyAko vaza meM rakhanA atyanta kaThina avazya hai kintu phira bhI yaha hamArA atyAvazyaka kartavya hai aura ina tInoM meM paraspara aisA sambandha hai ki yadi eka mana jo vazameM ho jAve to phira zeSa saba vazameM ho gayA samajha lenA cAhiye | mana tarapha ukti. re cittavairi ! tava kiM nu mayAparAddhaM, yaddurgatau kSipasi mAM kuvikalpajAlaiH / jAnAsi mAmayamapAsya zive'sti gantA, tatkiM na santi tava vAsapadaM hyasaMkhyAH // 10 //
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 ] adhyAtmakalpadruma " he cittavairI / maine terA aisA kauna-sA aparAdha kiyA hai ki jisase tU mujhe kuvikalparUpa jAlameM bAMdhakara durgatimeM pheMka detA hai ? kyA tUM yaha manameM vicAra karatA hai ki yaha jIva mujhako chor3a kara mokSameM calA jAyagA ( zrataH mujhako pakar3a kara rakhatA hai ) ? parantu kyA tere rahane ke liye dUsare asaMkhya sthAna nahIM haiM ? " vasaMtatilakA. vivecana - zAnta sthAna meM, zAnta samayameM, anukUla saMyogo zAnta jIva apane gata kRtyoM-vicAra varttanakA avalokana karatA hai taba usako yahAM varNita sthiti prApta hotI hai / taba tharamAmITara lagAnevAleke netroM meM se berake sadRza bar3e bar3e AMsu girane lagate haiM / saMsAra usako viSa sadRza kaDuvA jAna par3atA hai, isaliye vaha phira manako upadeza dekara bhaviSyameM aisA na karane ko sAvadhAna karatA hai / yaha sthiti pratikramaNAdi avasthA meM prApta hotI hai / yaha likhanA yahA~ aprastuta nahIM hotA isaliye likhA jAtA hai ki Avazyaka kriyAke isaprakAra vicArakara karanekI atyanta ghyAvazyakatA hai / jaise taise DAvA~Dola manase Adhe ghaNTe meM pratikramaNako samAptakara yaha samajhanevAle ki isase mere AtmAkA uddhAra ho gayA hai vaha cAhe jo kyoM na mAne, parantu kiye hue pApakA nirIkSaNa kara, antaHkaraNa se pazcAttApa kara, phira vaisA kadApi na karanekA nizcaya karanA, nahIM karanekA abhyAsa DAlanA, yaha hI Avazyaka kriyAkA uddeza hai / kahanekA tAtparya yaha kadApi nahIM hai ki vaisA na kareM parantu yogya rIti se, zuddha manase karanA, aisA na ho sake tabataka usa dazAkI bhAvanA rakhakara pramAdarahita hokara karanekA abhyAsa DAlanA yaha hI nirdeza hai| aisI zAnta avasthA meM yaha jIva U~cI sIr3hI. guNasthAnapara nava
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] visadamanAdhikAra bhArohita hotA jAtA hai / eka na eka guNasthAnameM bhI guNoMkI bahuta taratamatA hai / jIva jaba Uca sthitikI aura prayANa karatA hai taba usake vicAra bhI zuddha hote jAte haiN| manako to yahAM kevala AkSepa hai / manako kahA jAtA hai ki tume yaha bhaya lagatA hogA ki kadAca yaha jIva merI saMgatIkA parilAga kara degA, parantu tUM to mere samAna asaMkhya jIvoMko tere nivAsasthAnarUpa upayogameM lA sakatA hai| isa sabakA sAra yaha hai ki jaba zAntabhAva prApta ho usa samaya manako bhalibhAMti samajhA kara, vastusthitikA bhAna karAke usa para Adhipatya sthApita kara lenA cAhiye / ...... paravaza manavAlekA bhaviSya. pUtizrutiH zveva ratervidUre, kuSTIva saMpatsudRzAmanahaH / apAkavatsadgatimandireSu, - nArhetpravezaM kumanohato'GgI // 11 // . . . " jisa prANIkA mana kharAva sthitimeM honese saMtApa uThAyA karatA hai vaha prANI kRmise bharapUra kAnavAle kutte ke samAna mAnandase bahuta dUra rahatA hai, kodIke samAna lakSmI sundarIko varanemeM ayogya ho jAtA hai aura cANDAlake samAna zubhagati mandirameM praveza karane yogya nahIM rahatA hai|" vivecana-asthira manavAle. puruSa Ananda, paisA yA acchI saMgatI nahIM pA sakate haiM / sampUrNa zarIrase durgandhI bhAvI .1 pratizrutizceva iti vA pAThaH -
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322) adhyAtmakarUpaThuma [savamA ho, zarIra tathA kAna para kir3e lage hue hoM-aise bicAre zvAnako kahIM bhI cena nahIM par3ha sakatI hai| isIprakAra kI sthiti asthira manavAlekI bhI hotI hai / jisakA mana vazamaiM na hogA unako isakA barAbara anubhava hogA / thoDA-sA padiye:-DApha AI, patra kholA, par3hA, usameM likhA hai ki putra ekadama sakhta bimAra ho gayA hai aura zIghra bulAtA hai / gAr3I milanemeM dasa ghaMTekI derI hai to zIghra hI ukta zvAnake samAna kaSTha hone lagatA hai / tArapara tAra diye jAte haiM, DAkTarakI salAha leneko dor3e jAte haiM, naitroMse AMsuoMkI dhAra bahatI hai, manameM ukalATa ukalATa ho jAtI hai, bhojana acchA nahIM lagatA hai, putrakA azubha ho gayA. hogA aisA vicAra dRSTike sAmane nAcatA rahatA hai / yaha saba kisako hotA hai ? paravaza manavAleko karmasthiti samajhanevAle, bhAvIpara bharosA rakhanevAle-manapara aMkuza rakhanevAle prANIkA hRdaya kadApi DAvA~Dola nahIM hotA hai / isa para bhI khUbI yaha hai ki usakI lAgaNI kama nahIM hotI hai / lAgaNI banI rahatI hai aura vastusthitikA mAna barAbara tAdAtmya banA rahatA hai / vaha TrenameM avazya jAtA hai, parantu becAre paravaza jIvake hRdaya meM mAmake samIpa Anepara raudradhyAnakI dhArA pravAhita hotI hai / jaba ki svavaza manavAlA vIra karmavipAkake vicAroMmeM lIna hokara nirjarA karatA hai / yaha saba anubhavasiddha hai, kintu yogya avasara prApta honepara manapara vijaya prApta karanA hI zreSTha hai, kevala bakavAda karanese kucha lAbha nahIM hotA hai| kuSTake rogIko jisaprakAra koI sundarI nahIM varatI hai usI prakAra paravaza manavAleko lakSmI nahIM varatI hai| lakSmInA pIchA karanevAle ko vaha nahIM milatI hai aura yadi milatI hai to vaha bhApa samayameM hI naSTa hojAtI hai / barabIkI lATarI se
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vitsadamanAdhikAra [323 ekadama dhanavAna ho jAnekI abhilASAse kisI ne isa rUpayekA TIkITa liyA aura manameM vicAra kiyA ki yadi devayogase isa samayaM ghor3A laga jAve to cAra lAkha rUpaye mileMge to unase dUsarA, vivAha karUMgA, baMgalA banavAuMgA, vyopAra karUMgA, nAcaraMga Ananda ur3AuMgA Adi Adi / aise vicAra karanevAleko lahamI sundarI kisaprakAra mila sakatI hai ? aura yadi mila bhI jAve to vairabhAvase arthAt thoDese samayake liye mAnanda dekara calade aura pariNAmasvarUpa duHkha hI duHkha chor3a jaay| - jisa prakAra cANDAla uttama puruSoM ke mandira meM praveza nahIM kara sakatA hai isIprakAra paravaza manavAlA puruSa sadgati mandirameM praveza nahIM kara sakatA hai / isaliye usako uttama saMgatI nahIM mila sakatI aura binA satsaMgatike mana vizuddhadazAko prApta nahIM kara sakatA hai aura UMcI sthiti prApta karanekA to use dhyAna bhI nahIM AtA hai| - isaprakAra paravaza manavAle prANIko jaise isa bhavameM saMpatti milanA, Ananda milanA durlabha hai usIprakAra use para. bhavameM bhI sadgati tathA prAnanda milanA durlabha hai| :: manonigraharahita tapa, japa Adi dharma. tapojapAdyAH svaphalAya dharmA,.. na durvikalpairhatacetasaH syuH| . . talkhAyapeyaiH subhRte'pi gehe, tudhAtRSAbhyAM mriyate svadoSAt // 12 // " jisa prANIkA citta durvikalpoMse chinnabhinna kiyA huA hai usako tapajapa Adi dharma apanA (Atmika ) phala denevAle nahIM haiN| isa prakArakA prANI khAnapAnase bhare hue
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 ] adhyAtmakalpadruma [ navA~ gharameM bhI apane hI svajanya doSoMse cudhA tathA vRkSAvaza mRtyukA zikAra banatA hai|" upajAti. vivecana-cAhe jitanI tapasyA kyoM na karo, prISmaRtu ke tapate hue dupaharameM nadIkI garama garama bAlmeM jAkara mAtA. panA bhI kyoM na lo, parantu " sabalaga kaSTa kriyA saba niSphala, kyoM gagane citrAma; jabalaga Ave nahIM mana ThAma / " yaha bAta satya hai / tapa karo, dhyAna karo, japa karo, parantu ' bhagata bhayA para cAnata burI' manameM icchA ho ki churI calAneko udyata ho, manakI vAsanAoMkA anta na huA ho, saMsArakA prema jaisAkA taisA cIkanA ho taba taka kaSTakriyA niSphala hai / saMsArake rasika jIvake yaha bAta gale utarate kucha dera lagegI / usako to pravRttidvArA paise ekatrita kara dharma karanA hai, parantu zAstrakAra kahate haiM ki aisA karanemeM na to dharmahI hai na sukha hI hai / sukha AtmArAmapanameM vikalparahita sthira manameM hai aura jaba taka aisI sthiti na ho taba taka jaise annajalasampanna gRhameM bhI pramAdI puruSa sudhA tathA tRSAse mA. kulavyAkula prANI par3A par3A cillAyA karatA hai, usIprakAra yaha prANI bhI saba sAmagrI upasthita honepara bhI manake vazIbhUta hokara svajanya doSoMse hI' durgatikA bhAjana banatA hai| isakA pAMcave zlokameM vistArapUrvaka vivecana hocukA hai / isaliye isakA yahA~ punarAvartana karanA vyartha hai ! manakA puNya tathA pApake sAtha sambandha, prakRcchatAdhyaM manaso vazIkRtAta, paraM ca puNyaM, ja tu yasya tadvazam / apane aneka prakArake doSoM ke kAraNa yaha jIva durgatibhAjana hotAhai / taSTAntasvarUpa kleza, mandatA, pramAda Adi svadoSa isaprakArake haiM (dhanavijaya,) -
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ - [.325 agiccaa ] dbimlaabindhaar' sa vaJcitaH puNyacayaistadudbhavaH, phalaizcahI !hI!hatakaH karotu kim ? // 13 // __" vazIbhUta manase mahAuttama prakArakA puNya bhI binA bilakula kaSTa uThAye hI siddha kiyA jAsakatA hai / jisakA mana vazameM nahIM hotA hai usakI puNyakI rAzI bhI uga lI jAtI hai aura usase honevAle phaloM meM bhI ThagA jAtA hai / (arthAt puNya kI prApti nahIM ho sakatI hai aura usase honevAle phaloMkI prAptime bhI vaMcita hojAtA hai / ) maho! aho !! aisA hatabhAgI jIva becArA kyA kare ? (kyA kara sakatA hai)?" vaMzasthavila. . vivecana-yadi mana vazameM hoto yahA~ hI indrAsanakI sthApanA kara sakatA hai, mokSa prApta kara sakatA hai arthAt manako vazameM karanevAle ke liye koI bhI kArya azakya nahIM hai| anya zoM meM jisake manapara aMkuza nahIM hai, jisakA mana masthira hai aura jisake manameM saMkalpavikalpa uThate rahate haiM vaha eka bhI kAryako siddha nahIM kara sakatA hai| cidAnandajI mahArAja ne kahA hai kibacana kAya gope hara na dhare, citta turaMga lagAma / tAmeM tuM na lahe zivasAdhana, jyuM kaNasune dAna // jaba laga bhAve nahIM ThAma / isaliye jabataka citta-ghor3e kI lagAma tere hAthameM nahIM hai tabataka tujhe mokSa kI prApti honA kaThina hai| jJAnasAgarameM kahA gayA hai ki:'aMtargataM mahAzalyamasthairya yadi noddhanam / kriyoSadhasya ko doSastadA guNamayacchataH // asthiratArupI hRdayagata mahAzalyako yadi hRdayase na
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [ navamI nikAla DAlA ho to phira yadi kriyArUpa pauSadhi guNa na kare to isameM usakA kyA doSa hai ? isaprakAra manameM se asthiratA nikAlakara usako tahana dRr3ha banA denA cAhiye / manakI vakratA, jar3atA, zUnyatA aura asthiratA jIvako bahuta phaMsAnevAlI hai; arthAt bAta yaha hai ki jaisA taisA vicAra karanevAlA bhI yaha jIva hai-aura vicArapara aMkuza rakhanevAlA bhI yahI jIva hai; isaliye jabataka aMkuza rakhanekI AvazyakatA aura manako vazameM karanA ThIka ThIka na samajhA ho tabataka bahutase jIvoMkA to isa viSayakI aura dhyAna bhI nahIM jA sakatA hai / isase pragaTa hotA hai ki manako zubha yogoM meM pravRtta karanese svarga kI prApti hotI hai aura manako niraMkuza chor3a denese adhaHpatana hotA hai / ye tInoM niyama barAbara dhyAnameM rakhane cAhiye / manakA tadana nirodha bahuta utkRSTa sthitivAle ko hotA hai isaliye yaha U~cI zreNike adhikAriyoM nimitta hai / isa sampUrNa prastAvameM manameMse saMkalpavikalpa kama karane, asthiratA dUra karane tathA aisA karanepara manako zubha kAryoM meM pravRta karanekA upadeza kiyA gayA hai| adhika adhikArI nimittazAbake anekoM prantha haiN| ____ ukta nyAyase paravaza manavAle jIva puNya upArjana nahIM kara sakate haiM, pApa upArjana karate haiM aura unake phalarUpa duHkhoMkA upabhoga karate haiM / ekabAra girane para ThaharanA tathA phirase car3hanA bahuta kaThina ho jAtA hai / isa sambandhameM parvatase girate hue pattharakA dRSTAnta kAfI hai / aisI sthitiko prApta hue jIvakI bahuta burI dazA hotI hai aura vaha nIcese nIce utaratA jAtA hai| vidvAn bhI manonigraha ghinA narakagAmI hote haiM. akAraNaM yasya ca durvikalpai1 su iti vA pAThaH /
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdhikAra] visadasanAdhikAra [ 127 hataM manaH, zAstravido'pi nityam / . ghorairanizcitanArakAyu tyo prayAtA narake sa nUnam // 14 // . "jisa prANIkA mana nirarthaka kharAba saMkalpoMse nira. ntara parAbhavako prApta hotA hai vaha prANI cAhe jitanA bhI vidvAn kyoM na ho phira bhI bhayaMkara pApoMke kAraNa nArakIkA nikAcita AyuSya bAMdhatA hai aura mRtyu ke muMhameM jAnepara avazya narakagAmI hotA hai|" upajAti. vivecana-zAstrakA yogya jJAna rakhanevAlA prANI jaba alpajJale bhI na kiye jAnevAle kArya karatA hai taba vyavahArameM zAbarahasyako na jAnanevAle puruSa-ajJAna bAlajIva kaI bAra kahate haiM ki bhAI yaha to " jAnakAra " hai isakoM 'zuddhi karate' AtI hai bhAdi zAstrakA jAnanevAlA hI jaba aise pApAtmaka kArya karatA hai taba hI to dUsaroMko aisI TIkA karate suMnA gayA hai / yaha bhASA asatya hai, ajJAnase utpanna huI huI hai / jo zAstrako jAnate haiM, pApako pAparUpa samajhate haiM aura eka niyamarUpa niHzukapanase ekamAtra muMhase kSamA yAcanA karale parantu yadi dUsare dina phira usI DhuMgase vaha hI pApAtmaka kArya kare to usako bhavidvAnse bhI adhika pApa lagatA hai; kAraNa ki svayaM acchI sthitiko prApta huA hai aura dUsaroMkA AlambanabhUta humA hai / isa hakIkatako aura adhika samajhanekI AvazyakatA hai / . pApabaMdha tathA puNyabaMdha hote haiM usa samaya pradezabaMdhake sAtha sAtha rasabaMdha hotA hai, arthAt jo karma bandhate haiM unakI zubhAzubhatA usIprakAra tIvratA maMdatA ( intensity) kaisI hai isakA nirmANa hotA hai| dRSTAntarUpa laDDu bane ho parantu .... pazubha prakRtikA bndh'| 2 zubha prakRtikA bandha / .. ..
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338] __ adhyAtmakalpanumA navamA~ kitane hI meM manameM dasa seraM zakkara hotI hai aura kitane hI meM manameM Der3ha mana zakkara hotI hai; isIpakAra bhauSadhameM kar3avepanakI taratamatA hotI hai-isaprakAra rasameM bhinnatA hotI hai / aba jo rasabandha hotA hai vaha adhyavasAyakI cIkAzapara hotA hai aura anubhavase aisA jAna par3atA hai ki jJAnavAlA nirapekSapanase yadi pApakAryameM pravRtta ho to vaha jitanI vikAzase pApakArya karatA hai utanI cIkAza sAkSepavRttivAle alpajJa athavA akSako nahIM rahatI hai athavA nahIM hotI hai| kaI bAra to kahalAnevAle vidvAnake pariNAma tahana niddhaMsa bana jAte haiN| uttaradAyitva saMdeva jJAnAnusAra hotA hai / jyoM jyoM jJAnakI adhikatA hotI hai tyoM tyoM uttaradAyitvapanakI vRddhi hotI hai / vidvAna puruSakI yadi bhUla ho jAtI hai to ThapakA adhika lagatA hai aura kasUra karatA hai to daNDa bhI adhika milatA hai; usIprakAra hama dekhate haiM ki ajJAnI puruSa to kaI bAra ajJAnapanase bhI pApAtmaka kArya kara baiThatA hai / usako pApabandha nahIM hotA hai aisA nahIM, parantu usakI cIkAza Upara batAyeanusAra bahuta kama hotI hai; isaliye vidvAna haiM ve to apane pApoMkA kSaya kara DAleMge isaprakAra kahanevAle aura samajhanevAle zAstra ke rahasyako nahIM samajhate haiN| aisA kahanevAlA jJAnI bhI vaisA pApAcaraNa karatA rahatA hai isase usake rahasyako nahIM samajhA hai / . jJAnakA durupayoga kiyA jAtA hai to vaha nAza kara detA hai aura usI jJAnakA sadupayoga kiyA jAtA hai to vaha kAryako siddha kara detA hai| rAjyadvArI jIvanake ronedhoneko dekho to akAraNa hI anekoM bure saMkalpavikalpa karane par3ate haiM aura uthalaputhala karanI par3atI hai; isIprakAra bar3e vyApArameM aura isI prakAra mahAna kAyoMmeM karanA par3atA hai / aisI sthitivAlA
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAra] vitadamanAdhikAra puruSa vidvAn hotA hai isameM to sandeha nahIM hai, kintu usake jhAmakA sadupayoga nahIM hotA hai aura manake rAjyameM pAgala hokara apane hAthoMse hI gale meM phA~sI DAla kara rAvaNa, duryodhana, jarAsaMdha, subhUma bhAdikI gatiko prApta karanA par3atA hai / vidvAnoMko yaha kabhI bhI na samajhanA cAhiye ki jJAna hai isaliye varcanakI koI AvazyakatA nahIM hai / jJAna aisI vastu hai ki jo yadi usakA sadupayoga na kiyA jAve to vaha viparIta phala bhI de detA hai / jo jJAnI jJAnabalase akAryako akArya samajha kara azakyapana bhAdi kAraNoMse usase trAsita hokara cittako pravRta karate haiM aura sadaiva usameM pravRti na karanekI abhilASA rakhate haiM unake uddezase yaha lekha nahIM likhA gayA hai, parantu jo vidvAn kahalAte hue bhI tallIna hokara atyanta kapaTarUpI pApakAryoM meM pravRta hote haiM aura apanA khoTA bacAva karane ko tatpara hote haiM unake liye hI yaha lekha likhA gayA hai aisA samajhanA cAhiye / manonigrahase mokSa. yogasya heturmanasaH samAdhiH, paraM nidAnaM tapasazca yogH| tapazca mUlaM zivazarmavallyA, manaH samAdhi bhaje tatkathaJcit // 15 // " manakI samAdhi (ekAgratA-rAgadveSarahitapana) yogakA kAraNa hai / yoga tapakA utkRSTa sAdhana hai aura tapa zivasukha-latAkA mUla hai; isaliye kisI prakArase manakI samAdhi rakha / " upajAti. . bhara iti-pAThAntaraM / bhara-dhara.
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 ] adhyAtmakalpadruma [ navamAM : vivecana-zAstrake kisI bhI pranthako par3hanese jAna-- par3egA ki terahaveM zlokameM batAyenusAra manonigrahase azubha karmabandhana rukajAtA hai, puNyabandhana hotA hai, itanA hI nahIM parantu usase antameM mokSakI prApti hotI hai / zAstrakAra batalAte haiM ki AtmAko U~cI sIr3hI para car3hAnese pUrva bhUmikAko zuddha banAnA cAhiye / eka divAra para citra banAnA ho to prathama use sApha karanA par3atA hai| manameM dveSa, kheda, vikalpa, asthiratArUpa ( jhAMkharA ) kur3A karakaTa tathA kacarA par3A huA ho tabataka bhUmikA azuddha kahalAtI hai aura usa bhUmipara cAhe jitane citra khicoM, arthAt vAMcana par3ho, vicAra suno, kintu ina sabakA usapara kucha bhI prabhAva na par3egA ; aisA karane nimitta manako sthira, ekAgraha, rAgadveSasaMkalparahita banAnekI prathama AvazyakatA hai| eka samaya samatA prApta honepara, sthiratAsthApaka honepara mana vazIbhUta ho jaaygaa| isaprakAra yogapara vijaya prApta honese indriyoMpara aMkuza lagajAtA hai aura taba cha bAhya aura cha abhyantara tapa karanekI abhilASA hotI hai aura kiye hue tapa karmoMko tapAnekA-nirjarA karanekA apanA kArya bhI taba hI karate haiN| tabataka bahuta samayataka to tapa karanekI icchA bhI nahIM hotI hai, athavA ajJAna kaSTarUpa tapa phalakI icchAke sAtha hotI hai, jo zAstrakArakI dRSTi meM lagabhaga nakAmA hI hai / isaliye manaHsaMyamapUrvaka yadi tapa kiyA jAtA hai to usase karmanirjarAdvArA zIghra hI mokSapadakI prApti hotI hai / mokSaprApti karake isa saMsArake sadaivake kacakacATakA ragar3apaTTIkA anta karanA saba prANiyoMkA aMtaraMga hetu hai aura isakA mUla sAdhana manaHsamAdhi hai / mana kI samAdhi rakhanekA prayatna karanA sunna puruSoMkA mukhya kartavya hai|
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. adhikAra ] .. __ citadamanAdhikAra [ 331 manonigrahake kucha upAya. svAdhyAyayogaizcaraNakriyAsu, vyApAraNaiAdazabhAvanAbhiH / sudhIstriyogI sadasatpravRtti phalopayogaizca mano nirandhyAt // 16 // " svAdhyAya ( zAstrakA abhyAsa ), yogavahana, cAri. prakriyA meM vyApAra, bAraha bhAvanAyeM aura mana-vacana-kAyAke zubha azubha pravRttike phalake citavanase sujJa prANI manakA nirodha kreN|" upajAti. . vivecana-zAstrAbhyAsa-svAdhyAya ke pAMca bheda haiM:vAMcanA ( par3hanA ), pRcchanA ( prazna karanA ), parAvartanA ( punarA. vartana-dorAna ( Rivision ), anuprekSA ( manameM citavana ) aura dharmakathA (dhrmupdesh)| yoga arthAt mulasUtroM ke abhyAsakI yogyatA nimita kriyA tathA tapazcaraNa / yaha yogadvahana manonigrahakA prabala sAdhana hai aura uttama bIja bone nimitta yaha bhUmikAko zuddha karanekA majabUta upAya hai| ina donoM kA artha " svAdhyAyameM vyApArase manako ekApa karanA" bhI hotA hai| yaha bhI eka uttama artha hai / isaprakAra vacanayogapara vijaya prApta kara. nekI sUcanA dI, aura yaha bhI batalAyA ki jJAna hI mokSaprAptikA mukhya sAdhana hai| ... mokSaprAptikA dUsarA sAdhana kriyAmArga hai / zrAvaka . yogya devapUjA, Avazyaka sAmAyika, pauSadha Adi tathA sAdhuko ahAra, nihAra, pratilekhana, pramArjana, kAyotsarga AdimeM kAyAkI zubha pravRtti / jo kriyAmArgakI aura kaTAkSa kI dRSTise dekhate haiM unako vizeSatayA dhyAnameM rakhanA cAhiye ki kriyAmArga bhI mano
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332] adhyAtmakalpadruma [navoM nigrahakA parama sAdhana hai / pravRttivAle puruSako to yadi nirAnta mile to kucha jhagar3A kara baiThe; isaliye kriyA bahuta upayogI hai itanA hI nahIM parantu atyanta Avazyaka hai| isaprakAra kAya. yogapara vijaya prApta karanekA upadeza kiyA gayA hai| isa saMsArameM koI bhI vastu sadaiva rahanevAlI nahIM haisarva nAzavaMta hai ( anitya ), isa jIvako marate samaya koI bacA. nevAlA nahIM ( azaraNa ), saMsArakI racanA vicitra hai ( bhava ), yaha jIva akelA AyA hai aura akelA hI jAyagA ( ekatva), anya saboMse bhinna hai (anyanva), zarIra mala, mUtra, viSTA Adise bharA huvA hai (azuci ), mithyAtva, aviratI, kaSAya aura yogase karma bAMdhakara jIva saMsArameM bhaTakatA hai ( bhAbhava ), parantu vaha hI jIva yadi samatA rakkhe-mana AdikA nigraha kare to karmabandhanako rokatA hai (saMvara), aura tapasyA kare to nikAcita kamoMse bhI mukta ho jAtA hai (nirjarA ), caudaha rAjalokoMkA svarUpa vicAre yogya hai ( lokasvabhAva ), samyaktva pAnA sacamuca durlabha hai ( bodhI ), dharmako batalAnevAle anekoM ho gaye haiM kintu arihaMta mahArAja samAna nirAgI dharma batAnevAle bahuta kama hai ( dharma ) / isaprakAra bAraha bhAvanAoMko bArambAra bhAnA aura unapara vicAra karanA manonigrahakA tIsarA sAdhana hai / isa upAyase manapara aMkuza laga sakatA hai| zubha pravRttikA zubha aura azubha pravRttikA azubha phala hotA hai isa sambandhakA vicAra karanA, AtmanirIkSaNa karanA, AtmAvalokana karanA manonigrahakA cauthA upAya hai / jo prANI apanI pravRtti para vicAra karatA hai usakA zIghra hI manonigraha hojAtA hai / yahA~ manonigrahake cAra upAya batalAye gaye haiN| zAstrAbhyAsa, cAritra aura kriyA zubha vartana, bhAvanAkA bhAnA
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vitadamanAdhikAra [3 // aura AtmanirIkSaNa | zAstrakArakA kahanA hai ki pAtmAko nirantara saMyamayogoM meM pravRta rakhanA cAhiye, isase anekoM lAbha haiN| yadi isako svataMtra kara diyA jAve to yaha Upara batAyenusAra bhanekoM sagar3he upasthita kara detA hai| isapara umAsvAtivAcaka kahate haiM ki:paizAcikamAkhyAnaM, zrutvA gopAyanaM ca kulavadhvAH / saMyamayogairAtmA, nirantaraM vyApUtaH kAryaH / / " pizAcakI bAta aura kulabadhukA vRtAnta sunakara prA. smAko nirantara saMyamayogoMme jakar3A huA rakhanA cAhiye / " eka vaNika ne apanA kArya siddha karane nimitta eka pizAcakI sAdhanA kI / maMtrabalase vaha pizAca siddha huaa| usane pizAcako.apanA kArya btlaayaa| manasAdhya kAma karanevAle pizAca ne alpakAlameM hI usa kAryako siddha kara diyaa| tatpazcAt usane baNikase kahA ki aba mujhe kAma batalA varanA maiM tujhe mAra DAlU~gA / akhaNDa udyamavaMta vyartha nahIM baiThe rahate haiN| vaNika buddhimAna thA / usane kahA ki yahA~ khaDA khoda; khaDDA khodane para jaba usameM pAnI pAyA to bolA ki isameM eka bAMsa DAla / phira eka chidravAlA kaTorA use dekara use bAMsa para baMdhavAyA aura kahA ki isa kuemase pAnI nikAla kara kaTorA bharade, aura yaha dhyAnameM rakhanA ki isakA chidra banda na hone pAve / jabataka maiM tujhe dUsarA kAma na batAUM tabataka tUM yaha kAma karatA rahanA / kulabadhukA dRSTAnta bhI isIprakArakA hai / jaba sasurane eka dAsIdvArA sunA ki usakI putrabadhukI usake patike paradeza cale jAnese kharAba hojAnekI abhilASA huI hai to usane apanI putravadhuke sirapara apane gharake kAmakA saba bhAra DAla diyA aura usako itane kAma meM DAladI ki usako viSaya sambandhI 1 prazamarati prakaraNa-120 vA zloka
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334] adhyAtmakalpadruma [ navA~ vicAra karanekA bhI avakAza na rhaa| isaprakAra vaha sudhara gaI / isa niyamako dhyAnameM rakhakara AtmAko nirantara saMyama. yogoM meM pravRtta rakhanA cAhiye ki jisase isakI astavyastarUpase jahA~ jahA~ bhaTakanekI Teva na par3e aura yadi par3I ho to bhI dUra ho jAve / ..manonigrahameM bhAvanAoMkA mAhAtmya. bhAvanApariNAmeSu, siMheSviva mnobne| sadA jAgratsu durdhyAna-sUkarA na vizantyapi // 17 // " manarUpa banameM bhAvanA adhyavasAyarUpa siMha jaba taka sadA jAgrata hotA hai tabataka dunirUpa suara usa banameM praveza bhI nahIM kara sakate haiM / " anuSTup. vivecana-Upara manonigrahake cAra kaSAya batalAye gaye haiM, unameM bhI bhAvanAkA upAya bahuta asarakAraka hai, tAtkAlika tathA icchita prabhAva utpanna karanevAlA hai; jabataka manameM zuddha bhAvanA jAgRta ho taba taka eka bhI burA vicAra manameM praveza nahIM karane pAtA hai / eka jaMgalakA rAjA siMha jabataka jaMgala meM phiratA rahatA hai tabataka suara yA aisA koI dUsarA prANI usa jaMgala meM rahato kyA sake parantu usameM praveza bhI nahIM kara sakatA haiusako praveza karanekA sAhasa taka nahIM ho sakatA hai; isIprakAra jabataka manameM zubha bhAvanA jAgRta hotI hai tabataka duni-bure saMkalpa nahIM ho sakate haiN| yaha hakIkakata anubhavasiddha hai, pratyeka pAThakako isakA anubhava huA hI hogaa| pratyeka puruSa ne jIvana ke kisI samayameMjIvana ke eka Anandita kSaNameM aisI sthitikA avazya anubhava kiyA hogA / kisI samaya mandirameM prabhuke darzanase, kisI samaya pauSadhameM stavanagAnakI layameM, kisI samaya pUjA banAnekI ekA 1 mahAvane iti vA pATha.
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] citadamanAdhikAra BI pratA, kisI samaya adhyAtma granthoMke par3hane meM athavA" manana karanemeM mana itanA adhika ekAgra hojAtA hai ki bAharake vicAra bhI nahIM Ane pAte haiM, vikalpa naSTa hojAte haiM aura sthiratA prApta .. hojAtI hai / yahA~ varNana kI huI sthiti to eka mAtra bAnagI hai, varanA jaMba isa jIvako bhAvanA bhAnekI Teva par3ajAtI hai taba , to manako alaukika AnaMdakI prApti hotI hai / saMsArake kisI bhI sukhake sAtha usa AnandakI samAnatA nahIM kI jAsakatI hai| kAraNa ki usake sadRza saMsAra meM koI bhI sukha naz2ara nahIM AtA hai| ___isaprakAra manonigrahadvAra pUrNa huA / manonigraha athavA cittadamana ina do zabdoMkA isa adhikArameM bArambAra prayoga kiyA gayA hai, jisakA bhAvArtha yaha hai ki manameM jo bArambAra bure saMkalpa hote rahate haiM unapara aMkuza lagAnA, asthiratA dUra karanA aura manakI sthitisthApakatA (equilibrium ) banAI rakhanekI vyavasthA karanI cAhiye / gRhameM koI asAdhya pIr3ita ho usa samaya athavA kisIkI mRtyu huI ho usa samaya isa jIvakI kaisI duHkhita dazA hojAtI hai / yaha jAnatA hai ki yahA~ yaha svayaM bhI sadaivake liye nahIM rahanevAlA hai, phira bhI manameM anekoM vicAra karake atyanta duHkhI hotA hai / par3osI ke gRhameM Aga lagI ho usa samaya sAmAna haTAnekI daur3adhUpa aura apane gRhameM Aga laganepara jIvakI sthiti manaparake adhikArako pragaTa karatI hai / yaha to mAno khar3A khar3A jala bhUna kara khAka hojAtA hai / aise samayameM sthira prakRtike puruSa bhavitavyatApara vicAra karake dekhate rahate haiM / Avazyaka prasaMga prApta honepara bhI yadi peTakA. pAnI na hile to samajhanA cAhiye ki aba yaha jIva Uccatara sthiti prApta karane yogya hogayA hai / vyavahArakuzala puruSa aisA dRr3ha mana rakha sakate haiM kintu isase isa viSayakI kimata
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 ] adhyatmikalpadruma [ nayA~ kama nahIM hotI hai; kAraNa ki jaba vyavahArakuzala puruSa dhArmika sadguNoM kI ora dhyAna dete haiM taba vahA bhI bahuta sundara kAma kara sakate haiM / manake saMkalpoMkA naSTa honA bahuta kaThina hai isaliye dhyAnakI prathama sthiti meM manako svaccha, sthira, rAgadveSarahita karanA kahA gayA hai| isaprakAra bhUmikA ke zuddha hojAne pazcAt yogakriyA ho sakatI hai, aura isaliye yamaniyama batAye gaye haiM / manako sthira karanA yaha kisI bhI guNake prApta karane kI prathama sir3hI hai / isako sadaiva ke liye apane adhIna karanA aura prabhubhaktike dhyAna meM lagAnA atyanta kaThina jarUra hai parantu azakya kadApi nahIM hai / prAraMbhameM manameMse sadaivake liye saMkalpoM ko dUrakara denA kaThina hai, isaliye abhyAsa rakhane ke abhilASiyoMko manameM kutsita saMkalpoM ke Ane para unako dabA denA cAhiye; jisaprakAra bAlakako lAta lagAte haiM usaprakAra usake bhI cAbUka lagAnA cAhiye; phira bhI manake baMdhAraNAnusAra ve saMkalpa phirase duganI zakti se hallA kareMge / jo yadi usa samaya adhika dRr3hatA rakkhI jAve to dhIre dhIre Teva par3ane se manapara aMkuza lagatA jAtA hai / dUsarA manake vicAra saMyogAnusAra hote haiM ataH saMyogoM ko uttama banA denA cAhiye, gaharA vicAra karake nirNaya karanA cAhiye aura prabala kAraNoM binA una nirNayoMko na badalanA cAhiye / kucha kaSTa bhI jAna par3e to bhI vicAroMko bAraMbAra nahIM badalanA cAhiye / isa adhikAra meM nIce kI hakIkata para vizeSatayA dhyAna AkarSita kiyA gayA hai / 1 manako vaza meM karane kI AvazyakatA | isake kAraNoMmeM manakA caMcalapana aura isako vaza meM karane pazcAt usakI zaktikI ora vizeSatayA dhyAna AkarSita kiyA gayA hai / ( 1-2-4 )
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] citadamanAdhikAra [337 2 manavaza karanekA updesh| ukta hakIkata adhikatayA spaSTa kIgaI hai aura sAthameM bhaya bhI batalAyA gayA hai ki manako vazameM na karoge to saMsArameM bhaTakate phirogeN| (3) 3 manonigraha vinA bAhyakriyAkA nisphasapana / ___yama, niyama, tapa, dhyAna Adi sarva kriyA, jJAna aura vartana manonigraha vinA vyartha haiM yaha cAra zlokoMmeM batAyA gayA hai| (5-6-7-12) 4 manake vazIbhUta honese saMsArabhramaNa / tIna dRSTAntoMse jo spaSTa kiyA gayA hai vaha dhyAnameM rakhane yogya hai / (11) 9 manonigrahase paramapuNya, (13) mokSa (15) aura usa vinA vidvattAkI nirarthakatA (14) cothe viSayakA dUsarA bhAga yahA~ nirdiSTa huaA hai| 6-manonigrahake upAya / ___ jJAna, cAritra, bhAvanA aura AtmavicAraNA (16) ye cha viSaya bhinna bhinna rUpase noTameM bhalibhA~ti varNana kiye gaye haiN| saba bAtakA sAra yaha hai ki manako svataMtra na chor3adenA caahiye| manameMse saMkalpa dUra karane athavA uttama vicAroMko ekatra karaneke sAtha hI sAtha manako zAnta rakhanA cAhiye / samudra meM jisaprakAra bArambAra lahare AtI rahatI haiM isIprakAra manameM bhI taraMgeM uThA karatI hai / isa samaya manako sthira rakhanA hI bar3A rAjayoga hai / isa sambandhameM nAcekI hakIkata apane gRhameM suvarNAkSaroM meM likhadene yogya hai|
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338] adhyAtmakalpadruma [ navarmA:: Under all circumstances. Keep: an even mind. Take it, Try it, Walk with it. Talk with it, Lean on it, Believe in it, For ever. saba saMyogomeM ekasA mana rakhanA / yaha zikSA grahaNa karo, isakI kAryarUpameM praNIta karo. isakI saMgatImeM rho| isase saMbhASaNa kro| isapara AdhAra rakkho / isameM mAnyatA rakkho / sadaivake liye yaha hI rAjayoga, yaha hI saMsArakA pAra, yaha hI mokSaprAptikA utkRSTa upAya hai / jIraNazeTha isIse mokSako prApta karegA aura tandula matsya isa niyamako bhUlane se hI saMsArameM bhaTakatA hai| ' mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH' yaha niyama (4) aura (5) viSayameM bahuta spaSTatayA varNana kiyA gayA, hai isaliye usakA yahAM punarAvartana nahIM kiyA jAtA hai / cittadamana yaha bahuta agatya viSaya hai| isase kitanA lAbha hai yaha pAThakoM ne dekhA hI hogA / mana sIdhA ho to karor3o varSoMmeM jo kAma nahIM ho sakatA hai vaha eka ghaDIbharameM ho jAtA hai / aise lAbhAlAbhakA vicAra par3ha kara vicAra kara manonipraha
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra.] cittadamanAdhikAra [339 karanekA jo upAya batAyA gayA hai usako kAryyarUpameM praNIta kara ajamAnA cAhiye / zuddha vartana aura bhAvanAkI ora manako prerIta karanA cAhiye / eka samaya lAyana ( line ) meM par3ajAneke pazcAt bhAge kisa prakAra badanA vaha apane Apa mAlUma ho jA. yagA / antameM "mana siddha kiyA usane saba kucha siddha kiyaa|" iti savivaraNazcitsadamananAmA navamo'dhikAraH //
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dazavA~ vairAgyopadezAdhikAraH astm nonigraha karaneke cAra sAdhanoM kA varNana karane pazcAt bhAvanAkA tAratamya gata adhikArake solahave zlokameM kahA gayA hai| aba manako bhAvanAvAsita a karaneke liye saMsAra kaisA hai ? usakI sthiti kaisI hai ? isapara vicAra karanekI AvazyakatA pratIta hotI hai| tattvaciMtakoM ne bicAra karake kahA~ hai ki vicAra karanese vairAgya utpanna hogA, jisase saMsAraparase mana haTa jaaygaa| saMsArabandhako tor3anevAle isa adhikArakA viSaya bhI, bahuta upayogI hai aura isake zlokoMkA yathocita vivecana kiyA gayA hai / khAsa vairAgyakA viSaya isa yugameM kitanA upayogI hai isa sambandhameM isa pranthake upodghAtameM puSkala vivecana kiyA gayA hai / mRtyukA daura, usapara jaya aura usapara vicAra. ki jIva ! mAyasi hasasyayamIhase'rthAn , kAmAMzca khelasi tathA kutukairazakaH / vikSipsu ghoranarakAvaTakoTare tvA mabhyApatallaghu vibhAvaya mRtyurakSaH // 1 // mAlambanaM tava lavAdikuThAraghAtA zchindanti jIvitataraM na hi yAvadAtman /
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAraH [341 tAvadyatasva pariNAmahitAya tasmizichanne hi kaH ka ca kathaM bhavatAsyatantraH // 2 // "are! jIva tU kyA dekhakara ahaMkAra karatA hai ? kyoM ha~satA hai ? paisoM tathA kAmabhogoMkI kyoM abhilASA karatA hai ? aura kisapara niHzaMka hokara kutUhalase khela karatA hai ? kyoM ki narakake gahare gaDDhe meM Dhakela denekI abhilASAse mRtyurAkSasa tere samIpa daur3atA huA A rahA hai| kintu usakA to tU dhyAna bhI nahIM rakhatA hai| " "jabataka lavaM bhAdi kunhAr3oMke prahAra tere AdhArarUpa jIvanavRkSako na chede tabataka he Atman ! pariNAmameM hita hone nimitta prayAsa kara usako cheda dene pazcAt tUM parataMtra ho jAyagA usake pazcAt na jAne kauna ( kyA) hogA? kahA hogA aura kaise hogaa| vasaMtatilakA. vivecana-aba vairAgya adhikAra prArambha hotA hai| isake sarva zloka hRdayapara prabhAva DAlanevAle tathA hRdayake uddezase likhe gaye haiM ve barAbara par3hane tathA vicArane yogya hai / are cetana ! tU ne bahuta bar3I bhUla kI, kizcinamAtra vicAra kara; yaha jo tU ahaMkAra karatA hai, thor3I thor3I bAtameM ha~sa par3atA hai, cAhe jaise kAryameM binAbicAre AnandakA upabhoga karatA hai, TeDhAmer3A calatA hai aura samajhatA hai ki tere jaisA isa pRthvIpara dUsarA koI buddhimAna nahIM hai, aisI dhAraNAse abhimAnI hotA jAtA hai; parantu yaha atyanta kheda kI bAta hai ki tUM yaha nahIM 1 syatantraH ityasya sthAne svatantraH iti vA pAThaH tvaM kathaM svAyattaH bhaviSyasItyarthaH / 2 kAlavizeSa / do ghaDIkA 77 vA bhAga / eka A~khake palaka mArane ko nimeSa kahate haiM / aThAraha nimeSakA eka kASTa hotA hai aura do kASTakA eka lava hotA hai /
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342] adhyAtmakalpadruma [ dazavoM dekhatA hai ki terI sthiti kitanI hai ? tere sirapara mRtyu nAca rahA hai, vaha tere para vijaya prApta kara tujhe narakameM DhakelanekA upAya socA karatA hai / usa zetAnase tU saceta hojA aura usase bacanekA prayAsa kara / tU jo bilakula niHzaMka ho kara ghUmatA hai yaha tujhe yogya nahIM hai / tR barAbara vicAra kara aura tere zatruko pahacAna le ki jisase vaha tujhe vizeSa hAni na pahuMcA ske| .... aisA kahanekA dUsarA kAraNa yaha hai ki yaha zarIra dharmakaraNImeM sAdhanabhUta hai, kintu yaha pratyeka samaya, pratyeka ghaNTe, pratyeka divasa kSINa hotA jAtA hai, isake kAlake sapATe lagate rahate haiM aura mRtyu samIpa AtI jAtI hai / isaliye isa zarIrake sAdhanase koI aisA kArya siddha kara lenA cAhiye ki jisase pariNAmameM Atmahita ho sake / puruSa bahudhA tAtkAlika lAbhakI ora hI dekhatA hai, parantu vAstavameM pariNAmameM honevAle lAbhakI ora dekhanA cAhiye / eka strIpara balAtkAra karanevAleko kadAca pAMca miniTa taka Ananda mile, parantu phira isa varSa paryanta jelayAtrA karanI par3atI hai athavA jIvana paryanta dezapAra honA par3atA hai to usakA nAma sukha nahIM kahA jA sakatA hai / hamArA kalpita sukha ukta prakArakA hai| isaliye isa hakIkatakA svarUpa bArambAra samajha kara pariNAmakI ora dIrghadRSTi se dekhanekI Teva DAlanA cAhiye / vizeSa vicAra karanese jAna par3egA ki dAna, zIla, tapa, bhAva, saMyama, dhRti, kaSAyatyAga Adi isa koTimeM Ate haiN| imaliye sujJa puruSoMko usakI ora lakSya rakhanA caahiye| .. . isaprakAra tU na karegA to bhI AyuHsthitike sampUrNa hone para mRtyu to usakA dora terepara avazya claaygii| aura phira tU kauna-sI gatimeM jAyagA ? kauna-se sthAnameM
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] . vairAgyopadezAdhikAraH [ 345 jAyagA ? vahA~ kyA karane ko zaktimAna hogA ? yaha koI nahI batalA sakatA hai; kAraNa ki yaha bAta tere prAdhina na hogI, . tU parataMtra ho jAyagA / isaliye yadi svataMtra honekI abhilASA . ho to puruSArthadvArA saba sAmagrI mRtyu ke Ane se pahale taiyAra kara lenI cAhiye / mRtyu yaha vibhAvadazA hai, parantu vibhAvadazA bhI svabhAvadazA ho jAtI hai| sujJakA yaha kartavya hai ki vaha mRtyuse kabhI bhI na Dare, kAraNa ki abhI yA bAdameM maranA to avazya hai, isIprakAra usako mRtyukI icchA bhI na rakhanA cAhiye / saMsArase ghabarAya hue ajJaprANI manameM socate hai ki isa jIvanase to yadi mRtyu hI ho jAya to saMsArase to chUTakArA mile, parantu ve becAre yaha vicAra nahIM karate ki mRtyuka bAda kyA palaMga biche hue milegeM ? ( aura yadi biche hue par3e hai to bhI ve kisake liye haiM ?) isaprakAra mRtyuse na DaranA cAhiye, na icchA rakhanI cAhiye; parantu usakA svAgata karaneko hara samaya taiyAra rahanA cAhiye / jisaprakAra dhArmika kArya karake anya grAmako jAne nimitta taiyAra rahate haiM vaise taiyAra rahanA cAhiye / aisA karanevAleko marate samaya kisI prakArakA kaSTa nahIM hotA hai, pazcAttApa nahIM karanA par3atA hai aura samAdhImeM mRtyu prAptakara ve ucca gatiko prApta karate haiM / AtmAkI puruSArthase siddhi. tvameva mogdhA matimAMstvamAtman , neSTApyaneSTA sukhaduHkhayostvam / dAtA ca bhoktA ca tayostvameva, .. tacceSTase kiM na yathA hitAptiH // 3 // 1 manitA iti vA pAThaH jJAtA ityarthaH / ve kisakara hue milege (pacAra nahIM
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 ] adhyAtmakalpadruma [ dazabA~ " he Atman ! tU hI mugdha ( ajJAnI) hai aura tU hI jJAnI hai, sukhakI abhilASA karanevAlA aura duHkhakA dveSa karanevAlA bhI tU hI hai aura sukha-duHkhako denevAlA tathA bhoganevAlAbhI tU hI hai, to phira tere svahitakI prApti nimitta prayAsa kyoM nahIM karatA hai ?" upajAti. vivecana-Uparake zlokameM pariNAmahita nimitta prayAsa karane kA upadeza kiyA gayA hai parantu ziSya zaMkA karatA hai ki yatna vo devAdhIna hai isaliye hama kisaprakAra pariNAmAhata nimitta prayAsa kare ? taba guru uttara dete haiM ki he ziSya ! yaha AtmA hI jJAnI hai aura yaha AtmahI ajJAnI hai arthAt jaba taka isako jJAnAvaraNIya karma lage hue haiM taba taka yaha ajJAnI hai aura unako haTA denese yaha jJAnI hojAtA hai| sukhako yaha cAhatA hai aura duHkhako sarva saMyogomeM yaha dhikkAratA hai / una sukhaduHkhako utpanna karanevAlA bhI yaha svayaM hI hai, kAraNa ki sukhaduHkhakI prAptikA karmabandhapara AdhAra hai| isa bAtase spaSTa hai ki kiye hue karmako bhoge vinA mukti nahIM ho sakatI hai / isa vicArase yaha na samajhe ki nirAnta karmapara dRSTi rakhakara baiThe rahe, apitu isase yaha samajhe ki naye karma na bAMdhe aura pUrva kiye hue koMko AtmAse alaga karanekA (nirjarA karanekA ) prayAsa kareM / kitane hI puruSoMkI dhAranA hai ki jainI karmavAdI hai paraMtu yaha kahanA ucita nahIM hai| prANiyoMko puruSArtha avazya karanA cAhiye aura phira bhI yadi saphalatA na mila sake to samajhanA cAhiye ki -- karma' anukUla nahIM hai| yaha jainazAstrakA mukhya siddhAnta hai, kintu manuSyoM ne ise bhUlAdiyA hai aura usa bhUla hI ke kAraNa jaina ko karmavAdI mAnane laga gaye hai / yadi ve kevala karmavAdI hoM to kabhI bhI mokSako prApta nahIM kara sakate
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAraH [345 haiN| vratAdika anuSThAnoMkI AjJA bhI puruSArthake liye hI hai| karmake vazIbhUta huA jIva kevala karmavAdake haThase mukta nahIM ho sakatA hai, kAraNa ki karmakI pracUratA ho to usakA nAza nahIM ho sakatA hai; puruSArtha binA kokA kSaya honA sarvathA asaMbhava hai aura mokSa mAnanevAle jainI puruSArthadvArA kA~kA sarvathA kSaya honA mAnate haiM / isaliye ve ekAnta karmavAdI kadApi nahIM kahe jA sakate haiM / TIkAkAra uttarAdhyayana sUtrakA pATha likhakara batAte haiM ki: appA nai veyaraNI, appA me kuuddsaamlii| appA kAmaduhA gheNU, appA me naMdaNaM vaNaM / / * " merI AtmA vetaraNI nadI hai, aura vaha hI zAlmalI vRkSa hai, aura vaha hI kAmadhenU hai aura vaha hI nandana bana hai|" uttama saMyoga niSpanna karanekI zakti rakhanevAle mahAn AtmAoMke caritra jagatavikhyAta haiN| lokaraMjana aura AtmaraJjana. kaste niraJjana ! ciraM janaraJjanena, dhIman ! guNo'sti paramArthadRzoti pazya / taM raJjayAzu vizadaizcaritairbhavAbdhau, yastvAM patantamabalaM paripAtumISTe // 4 // "he nirlepa ! he buddhimAn ! lAkhoM samaya janaraMjana karane se tujhe kauna-sA guNa prApta hogA usako paramArthadRSTise tU dekha, aura vizuddha AcaraNadvArA tU to usako (dharmako) raMjana kara ki jo nirbala aura saMsArasamudra meM par3atA huA terA AtmAkA raSakha karaneko zaktimAna ho ske|" vasaMtatilakA.
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 ] yAtmikalpadruma [ dazavA~ vivecana-tujhe sundara sundara vastra dhAraNa kara, madhura madhura bhASaNa kara manuSyoMko khuza karanekA vyartha ADambara kyoM karanA par3atA hai ? saMsArameM masta hote hue vairAgI hanekA daMbha kyoM karanA par3atA hai ? tU thor3A-sA vicAra kara ki kyA tujhe usase kucha lAbha honevAlA hai? jo thor3AsA bhI vicAra karate haiM ve zighratayA samajha sakate haiM ki janaraMjana karanA vyartha hai, to phira kyA karanA cAhiye ? tujhe aisA raMjana karanA cAhiye ki jisase AnevAle bhavakA sudhAra ho aura yahA~ bhI prAtmA prasanna ho| isa upAya kA samAveza ADaMbararahita dharmameM hotA hai, arthAt zuddha vyavahAra kartavyakA yathAsthita bhAna tathA ucca dazA prApta karaneke sAdhanarUpa dAna, zIla, tapa, bhAva, dhyAna, dhRti, dayA, satya AdikA pAcaraNa karanemeM samAveza hotA hai| isaprakArake raMjanase hI sarva prakArakA lAbha hotA hai aisA apanA mana bhI sAkSI degaa| __ zrImallinAthajIke stavana meM kahA gayA hai ki raMjana do prakArake hote haiM / eka lokaraMjana aura dUsarA lokottararaMjana / ina donoMmeM kauna grAhya hai ? bharata cakravartIke manameM bhI yahI prazna uThA thA / cakraratna kI pUjA pahale karanA yA pitAzrIkA kevalajJAnamahotsava pahale karanA ? aise pArasparika sambandhavAle prazna ( Questions of relative duties ) saMsArameM kitanI hI bAra hamAre sAmane upasthita hote haiM / upAdhyAya ne kahA hai ki "rIjavu eka sAMI, loka te bAta karerI" manuSya cAhe jo kucha kahe lekina hama ko to sAIko-prabhUko prasanna karanA hai-arthAt lokottararaMjana karanA hai / isaprakAra jaba mana zaktizAlI hotA hai taba AtmA siddhi sanmukha ho jAtA hai| ... isa yugameM dikhAva karanekA kArya bar3hatA calA hai| jo zrAvaka bhAvaka dharmake AcAroMkA dekhApamAtra karatA hai usako yahAM upadeza
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAraH [347 kiyA gayA hai; isIprakAra yati, gorajI aura sAdhuko bhI upadeza kiyA gayA hai| logoMko dikhAne nimitta proghA, muhapatti rakhanA aura bar3e bar3e vyAkhyAna denA aura pracchannapanase cAhe jaise AcaraNa karanA peTabharApana athavA narakagAmIpana batalAtA hai| isa saba bAtakA yaha tAtparya hai ki hAthI ke samAna do prakArake dA~ta na rakhane cAhiye / lokoMko dikhAnekA AcaraNa dUsarA aura vAsta. vika AcaraNa dUsarA aisA kadApi na karanA cAhiye / tathA daMbha. ko haTA denA cAhiye / sAdhu zrAvaka samAna jAna par3anevAle pratyeka prANIko isa zlokakA vicAra karanA cAhiye / " samyaktvavAle athavA virativAle prANIko bhAvI nirlepatAse nirlepa isaprakAra saMbodhana kara sakate haiM; isaliye zlokameM niraMjana zabdase sambodhana kiyA gayA hai aura komalatAse bhAmaM. trita karane para jIvakA citta prasanna hotA hai jisase vaha sunaneko tatpara hotA hai / ataeva buddhimAna zabdase sambodhita kiyA gayA hai / " ( TIkAkAra ) jaina zAstrakAra vastukI prarUpaNA karate samaya do nayameMse kisI eka nayakI mukhyatA rakhakara prarUpaNA karate haiN| kisI sthAnapara vyavahArakI mukhyatA hotI hai aura kisI sthAnapara nizcayakI mukhyatA hotI hai| usameMse vyavahArakI apekSAse yaha jIva niraMjana nahIM hai parantu nizcayakI apekSAse yaha jIva niraMjana hai; kAraNa ki koI bhI asat vastukI utpatti nizvayanaya nahIM mAnatA hai isaliye hI nizcayake matAnusAra koI ajJAnI athavA mithyAtvI jIva jJAna va samyaktvako prApta nahIM kara sakatA hai parantu jJAnI tathA samyaktvI hI usakI prApti kara sakatA hai, arthAt jisakA sattArUpase amala hotA hai vaha Avi. rbhAvarUpase hotA hai aisI usakI mAnyatA hai| isa mAnyatAke AdhArapara hI yahA~ upadezya jIvako niraMjana zabdase sambodhita
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 ] [ dazavA~ kiyA gayA hai / vyavahAranayakI apekSAse to yaha jIva malina hai isaliye he niraMjana ! zabda se use sambodhita nahIM kiyA jA sakatA hai / adhyAtmakalpadruma koTe madatyAga aura zuddha vAsanA. vidvAnahaM sakalalabdhirahaM nRpo'haM, dAtAhamadbhuta guNo'hamahaM garIyAn / ityAdyahaGkRtivazAtparitoSameSi, no vetsi kiM parabhave laghutAM bhavitrIm // 5 // "maiM vidvAna hUM, maiM sarva labdhivAlA hU~, maiM rAjA hU~, maiM dAnezvarI hU~, maiM bhadbhuta guNavAlA hU~, maiM bar3A hU~-aise aise ahaMkAroM ke vazIbhUta ho kara tU saMtoSa dhAraNa karatA hai; parantu parabhavameM honevAlI laghutAkA tU kyoM vicAra nahIM karatA hai ? " vasaMtatilakA. vivecana - " sarva labdhi arthAt paNDitapadaprApti athavA dhana, dhAnya, vastra, pAtra, vrataprApti athavA Amarza auSadhi Adi labdhikI prApti / " ( TIkAkAra ) 1 isa jIvako pratyeka bAbatameM ahamapanakI hI bAta rahatI hai, isako na to saMsAra ke niyamakA bhAna hai na karmasiddhAntakA jJAna hai / yaha to thor3A-sA acchA kAryya huA ki maine kiyA hai aisA kaha kara bar3appana batAne lagatA hai, aura yadi ThIka na huA to karma Adiko doSI ThaharAyagA / yaha ahaMbhAva hI saMsAra hai aura isIliye kahA~ gayA hai ki ' ahaM aura mama ye zabda saMsArako andhA banAnevAle haiM ' isa ahambhAvako haTAnA atyanta kaThina hai / jo vartamAna yugake mohanIya pravAha meM pha~sa kara isa bar3e durguNa (parantu isa yugake mAne hue sadguNa ) meM 1
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAraH [39 pha~sa jAte haiM ve donoM bhava bigAr3a dete haiM / isa bhavameM sadaiva asaMtoSI rahate haiM, kAraNa ki pratyeka bAta apanI vicArI huI nahIM hotI hai aura zAstrakArakA kahanA hai ki bhaviSya bhavameM ahaMkAradvArA hInatA prApta hotI hai / yogazAstrameM kahA gayA hai ki: jAtilAbhakulaizvaryabalarUpatapaH zrutaiH / kurvan madaM punastAni hInAni labhate janaH / / ___ jAti, lAbha, kula, aizvarya, bala, rUpa, tapa aura jJAnakA mada karanese prANI hInatAko prApta hotA hai| tujhako prApta huA saMyoga. vetsi svarUpaphalasAdhanabAdhanAni, . dharmasya, taM prabhavasi svavazazca kartum / tasmin yatasva matimannadhunetyamutra, kiMcittvayA hi nahi setsyati bhotsyate vA // 6 // "tU dharmakA svarUpa, phala, sAdhana aura bAdhakako jAnatA hai aura tU svataMtratApUrvaka dharma karaneko samartha hai / isaliye tUM abhIse ( isa bhavameM hI ) usako karanekA prayAsa kara; kyoMki bhaviSya bhavameM tU kisI bhI prakArakI siddhiko prApta na kara sakegA athavA na jAna skegaa|" vasaMtatilakA. vivecana-dharmakA svarUpa-zrAvakadharma athavA sAdhudharmakA svarUpa / dharmakA phala-paraMparAmeM mokSa aura tAtkAlika nirjarA athavA puNyakI prApti / 1 isa sambandhakI vizeSa hakIkata sAtaveM kaSAya adhikArameM milegI aura bAkI rAvaNa, bAhubala, sthUlibhadra, sanatkumAra Adike dRSTAMta to prasiddha hI hai|
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 ] adhyAtmakalpadruma [dazavoM sAdhana-cAra anuyoga, anukUla dravya, kSetra, kAla, bhAva Adi athavA cAra vastuyeM milanA bahuta durlabha hai : manuSyapana, dharmazruti, zraddhA aura saMyamameM vIrya / bAdhaka-kujanma, kukSetra, prAtekUla dravya, pramAda Adi / ina sabako tU jAnatA hai, arthAt jisa prakAra tujhe dharmake sAdhana aura aMtarAyakA bhAna hai, usI prakAra inake svarUpa aura aisA karanevAleko kyA phala milatA hai yaha bhI tU jAnatA hai / ataeva tU svataMtra bana / jaba paramAdhAmIke vaza ho jAyagA taba to tujhase kucha bhI na ho sakegA, parantu isa samaya to tujhe acchA avasara prApta huA hai ki jisakA phirase prApta honA asambhava hai / aisA Arya deza, gurukA satata saMyoga, siddhakSetra ( zatrujaya ) kA sAMnidhya, rAjakartAkA dharma sambandhameM saba prakArakI chUTa aura lokoMmeM dharmake punaruddhAra karanekI abhilASA-ye saba sAmAnya saMyoga aura taduparAnta zarIrasaMpatti, vidyAbhyAsa, dharmaruci Adi tujhe jo vizeSa lAbha mile ho unakoM samajha kara isI bhavameM kucha kAma kara | jisa prakAra vyavahAra meM nAma paidA karanekI icchA hotI hai usI prakAra dharmake nAmapara khyAtI utpanna karanekA prayAsa kara | tere sva Atmahita nimitta, terI jAti nimitta, tere deza nimitta, manuSya samudAya nimitta, sampUrNa sRSTi nimitta terese jo kucha ho sake kara / kucha na ho sake to tU jina saMyogoMmeM par3A huA ho unameM uttama rIti anusAra terA pATha bhajava / yadi tU bhaviSya bhavapara AdhAra rakhatA ho to yaha terI bhUla hai, kyoMki yaha nahIM kahA jA sakatA ki vahA~ tujhe aise saMyoga prApta ho sakeMge yA nahIM aura terA uttaradAyitva yA kartavya kyA hai isakA jJAna yA viveka tujhe vahA~ raha sakegA yA nahIM, yaha bhI nahIM kahA jA sakatA hai| isaliye ina saba
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] vairAgyopadezAdhikAraH [ 351 saMyogoMkA ucita lAbha lenekA prayAsa kara | kahate haiM ki:- . cetana cAra gatimeM nizce, mokSadvAra yaha kAyAre; karata kAmanA surapana yAkI, jinako anargale mAyAre; pUrava puNya udaya karI cetana, nIkA narabhava pAyAre // rohaNagirI jima ratana khAna tima, guNa sahu yAmeM samAyAre; mahimA mukhase varaNata jAMkI, surapati mana zaMkAyAre ||puurv0|| yA tana bina tihu kAla kaho kina, sAcA sukha nipajAyAre; avasara pAya na cUka cidAnaMda, sataguru yuM darasAyAre ||puurv0|| dharma karanekI AvazyakatA, usase honevAlA duHkhakSaya. dharmasyAvasaro'sti pudgalaparAvarteranantaistavAyAtaHsaMprati jIva he prasahato duHkhaanynntaanyym| svalpAhaH punareSa durlabhatamazcAsmin yatasvAhato, dharma kartumimaM vinA hi nahi te duHkhkssyHkrhicit|7 "he cetana ! aneka prakArase aneka duHkha sahana karate karate anantA pudgalaparAvartana karaneke pazcAt aba tujhe yaha dharma karanekA avasara prApta huA hai| yaha bhI alpakAlake liye hai, aura bAra bAra aisA avasara prApta honA atyanta kaThina hai, ataH dharma karanekA prayAsa kara / isake binA tere duHkhoMkA kabhI bhI anta nahIM ho sakegA / " zArdUlavikrIDita. vivecana-ananta duHkha bhogane para ananta kAla pazcAt prAkRta niyamAnusAra nadIke pravAhameM lur3haka lur3haka kara gola honevAle pASANake nyAyase yaha jIva manuSyabhavako prApta hotA hai / isakA prApta honA kitanA durlabha hai yaha Upara batA diyA gayA 1 abhilASA. 2 manuSyakAyAkI. 3 amApa, 4 ratnagiri. 5 indra. 6 bhUla. 7 batalAyA. ...: . . .. .
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352] adhyAtmakalpadruma [dazayA~ hai / yaha manuSyabhava bhI alpakAla taka rahanevAlA hai| isa yugameM manuSyakA utkRSTa 100 varSakA AyuM giniye to usameMse pahile 21 aura antake 30 varSa to lagabhaga vyartha hI haiN| bAlapanameM annatA aura vRddhAvasthAmeM azakti ina varSoMko vyartha banAtI hai| zeSa madhyake varSoM meM jo kucha tujhase ho sake vaha kara | bAra bAra aisA saMyoga prApta honA durlabha hai| yadi isa samaya bhUla kI to phira zighratayA phirase nizcita sthAna para nahIM . pahuMca sakegA / dharmarahita jIvana vyartha hI hai| dharma binA duHkhakA nAza nahIM ho sakatA hai aura dharmaprApti bahudhA manuSyabhava meM hI hosakatI hai, ataeva isa avasarase lAbha uThAnekA kahA gayA hai| anantakAlakA svarUpa cothe karmagranthase par3ha leveN|| pudgalaparAvartanakA svarUpa jAnane yogya hai / usake dravya, kSetra, kAla aura bhAvase pratyekake bAdara aura sUkSma se ATha bheda hote haiN| audArika, vaikriya, AhAraka, tejasa, bhASA, zvAsozvAsa, mana aura kArmaNapanase covaha rAjalaukake sava pudgala grahaNa kare arthAt pratyeka vargaNArUpase pratyeka pudgala paramANu grahaNa kareM taba dravyase eka bAdara pudgalaparAvartana hotA hai / ( koI prAcArya prathamakI cAra vargaNA rUpase saba pudgaloMko pariNamana karanekA kahate haiM ) inhIM paudgalika paramANuko prathama audArika vargaNArUpase bhoge, usake pazcAt anukramase vaikriya vargaNArUpase bhoge, yAvat manovargaNArUpase bhoge; inameM eka paramANuko audArikarUpase bhoganeke pazcAt, bicameM vaikriyAdirUpase cAhe jisane kyoM na bhoge kintu unakI ginatI na kreN| isaprakAra 1 yaha viSaya adhika pAribhASika ( Technical ) hai, isako ThIka ThIka samajhane ke liye gurugamakI AvazyakatA hogii|
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAraH . [ 353 anukramase sAtoM vargaNArUpase sarva pudgala bhoga liye jAve taba dravyase eka sUkSma pudgalaparAvartana hotA hai| ___ lokAkAzake asaMkhya pradeza haiM, una pratyeka pradezako maraNase parza kare taba eka bAdara pudgalaparAvartana hotA hai aura lokAkAzake sarva pradezoMkoM kramazaH ekake pazcAt eka pradezakA sparzakara mRtyuko prApta ho, isaprakAra sarva pradezoM kA anukramase parza ho taba kSetraseM eka sUkSma pudgalaparAvartana hotA hai| isameM itanA dhyAnameM avazya rakhanA cAhiye ki kisIeka pradezameM maraNa hone. pazcAt usake anantara pradezameM mRtyu ho usI pradezako gineM, zeSa anya pradezomeM bicake samayameM cAhe jitane maraNa kyoM na hoM parantu una pradezako nahIM ginane cAhiye / / utsarpiNI aura avasarpiNIke saba samayako ulaTe sulaTe (cAhe jaise ) maraNase sparza kare taba kAlase eka bAdara pudgalaparAvartana hotA hai aura Upara likhI rIti anusAra eka kAlacakrake pratyeka samayako anukramase maraNa kara sparza kareM taba kAlase eka sUkSma pudgala parAvartana hotA hai| isameM utsapiNike prathama samayakAla karane pazcAt usake bAda hI dUsare samayameM dUsarI aura kisI bhI utsarpiNI meM kAla kareM vaha hI ginA jAtA hai, bicake maraNa samayako nahIM ginA jAtA hai / kaSAyake kAraNase jo adhyavasAya hote haiM unale karmabandha hote haiM / isa karmabandhanameM bahuta taratamatA hotI hai| kaSAya manda yA tIvra ho usI prakAra karmake anubandhanameM bheda hotA hai| isake asaMkhya sthAna hai isaliye anubaMdhasthAna bhI asaMkhya haiM / prANIko jaisI jaisI bhinna bhinna vAsanA hotI hai vaise vaise bhinna bhinna adhyavasAya hote haiM aura una pratyekameM taratamatA hotI hai /
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 ] adhyAtmakalpadruma [ dazavA~ jisase pratyekakA sthAna bhinna hotA hai| aise anubandhasthAna asaMkhya haiM / ye sarva adhyavasAyasthAnako AgapIche maraNase sparza karake pUre karate haiM taba bhAvase eka bAdara pudgalaparAvartana hotA hai aura alpa kaSAyoMdayarUpa adhyavasAya honepara mRtyuko prApta ho, usake pazcAt phira cAhe jitane sthAnoM meM mRtyuko prApta kyoM na ho parantu ve nahIM gine jAsakate haiM; parantu usake prazcAt anantara adhyavasAya sthAnameM mRtyuko prApta ho vaha hI ginA jA sakatA hai / isaprakAra saba adhyavasAyasthAnoMmeM anukramase calatA huA kAla kareM taba bhAvase sUkSma pudgalaparAvartana hotA hai| isa svarUpameM bAdara pudgalaparAvartanake cAra bheda kahe gaye haiM ye kucha ucita jAna par3egeM, kyoMki inameM bahuta kama bhava karane par3ate haiM, (pramANameM ), parantu zAstrakArakA kahanA hai ki isa bAdarake cAra bheda to samajhane nimitta hI batAye gaye haiM, unake kahanekA dUsarA prayojana nahIM hai| inake samajhane para sUkSma bheda grahaNa kiye jA sakate haiM, isaliye inako batAyA gayA hai, anyathA isa jIva ne ananta pudgalaparAvartana kiye aura phira bhI jo karegA unako sUkSma samajhanA cAhiye / he jIva ! ina svarUpoMko par3ha kara vicAra karane para A~khe bhara AyagI aura yaha saba dRzya dRSTike sAmane nAcane lgegaa| aise aise anante pudgalaparAvartana tUne kiye haiM aura yadi dharma na karegA to aise anante pudgalaparAvartana phira bhI karane par3eMge; parantu inameM phirase na bhaTakanA bhI tere hAthakI bAjIkA khela hai| ataeva uTha, pramAda tyAga kara, dharma kara aura ucca sthiti prApta kara / adhikArI honekA yatna kara. guNastutIvAJchasi nirguNo'pi, sukhapratiSThAdi vinApi puNyam /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAraH aSTAGgayogaM ca vinApi siddhIvAtUlatA kApi navA tavAtman // 8 // " teremeM guNa nahIM hai phira bhI tU guNakI prazaMsA honA sunanA cAhatA hai, binA puNyake sukha tathA khyAtikI abhilASA rakhatA hai, isIprakAra aSTAMgayoga vinA siddhiyoMkI vAJchA karatA hai / terA bakavAdapana to kucha vicitra hI jAna par3atA hai|" upajAti. vivecana-isa jIvako eka aisI Teva par3a gaI hai ki . apane meM na hoM una guNoMkA bhI dAvA rakhatA hai| guNa nahIM hone para bhI unake honekA dAvA rakhanA athavA una guNoM ke hone kI stuti hone kI icchA rakhanA yaha mUrkhatA hai| isIprakAra puNya binA zeTha bana kara gAr3ImeM phiranekI yA mAnapratiSThA rakhanekI icchA rakhanA vyartha hai / saMsArake bhAgyazAlI prANiyoMko kyA tU ne nahIM dekhA ki jo utpanna honeke samayase mRtyu samaya taka duHkhakA vicAra bhI na kara ske| zreNika nAmake rAjAko kIrANA ( kariyANu,) samajhakara "zreNikako bakhArameM DAlado" aisA kahanevAle zAlibhadra kitane sukhI hoMge ? parantu puNya kiye binA aise sukha kI AzA rakhanA mUrkhatA hai / vRkSa lagAye binA phalakI AzA rakhanA vyartha hai / yaha jIva aisI vAMchA nirantara kiyA karatA hai yaha anubhavasiddha hakIkata hai parantu kAraNa jAne binA kAryakI abhilASA rakhanA taddana mUrkhakA khela hai / sukha kI nirantara abhilASA rakhanA aura usake kAraNabhUta dharmako na karanA isako mUrkhatA na kahA jAve to kyA kahA jAve ? usako sukha kisa prakAra mila sakatA hai ? isI 1 aNimA Adi pATha siddhiyeM haiM / dharmaratnaprakaraNa prathama bhAga tathA AdIzvara caritra dekhiye /
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 ] adhyAtmakalpadrama [ dazA prakAra yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhyAna, dhAraNA aura samAdhi ye aSTAMgayoga (jisake svarUpa nimitta yogazAstrako dekheM ) Adi siddhiyoMke prApta honekI AzA rakhanA mUrkhatA hai / __ sabakA sAra yaha hai ki pratyeka bAbatameM hoMsa rakhaneke badale usake adhikArI bananA cAhiye / lakSmI yaha dAsI hai aura usake adhikArI ke samIpa vaha taddana sugamatAse calI jAtI hai / jisa prakAra uparokta tInoM bAtoMkI prayAsa binA vyartha vAMchA rakhanA mUrkhatA hai usIprakAra dharma kiye binA dukhi kSayakI AzA rakhanA yaha bhI vyartha hai; aisA kabhI bhI nahIM ho sakatA hai / adhikArI hue binA vAMchA na karanA yaha sAmAnya niyama hai aura yaha choTI tathA moTI pratyeka bAbatameM lAgu par3atA hai / . puNyAbhAve parAbhava aura puNyasAdhanakA karaNIyapana. pade pade jIva ! parAbhibhUtIH, pazyan kimIrNyasyadhamaH parebhyaH / bhapuNyamAtmAnamavaiSi kiM na ? ___ tanoSi kiM vA na hi puNyameva ? // 9 // ___" he jIva ! dUsaroM dvArA kiye hue apane parAbhavako dekha kara tU madhamapanase dUsaroMse ISo kyoM karatA hai ? tere khudake AtmAko niSpuNyaka kyoM nahIM samajhatA hai ? athavA puNya kyoM nahIM karatA hai ?" upajAti. vivecana-apanA mAna ( Self-Respect ) nAmakA kahalAnevAlA sadguNa bhI ahaMkArakI koTimeM hI AtA hai / jaba jIvakA kisI sthAnapara parAbhava hotA hai taba vaha parAbhava karanevAlese IrSA karane lagatA hai athavA usa para krodhita hotA hai; kintu khudakA AtmA parAbhava pAnekA adhikArI kyoM kara huA
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAraH [357. hai isakA vicAra kadApi nahIM karatA hai / alpamAtra vicAra karegama to jAna par3egA ki parAbhava pApase hotA hai aura terA nijakA mAtmA puNyahIna hai jisase tujhe parAbhava huA hai| ataeva terI dUsaroMse IrSA karanA ayogya hai / yahA~ yaha upadeza kadApi nahIM hai ki eka mAtra sanmAna milane nimitta hI puNya karanA cAhiye, parantu kisIse parAbhava ho usa prasaMgapara bhAtaraudradhyAna na kara. nekA aura acUkapanase puNyAnubaMdhI puNyake hetubhUta vizeSa dharma karanekA upadeza hai| pApase duHkha aura usakA tyAgapana. kimardayannirdayamaGgino laghUna , viceSTase karmasu hI pramAdataH / yadekazo'pyanyakRtArdanaH, saha ___ tyanantazo'pyaGgathayamardanaM bhave // 10 // " tU pramAdase choTe choTe jIvoMko duHkha denevAle ( kAryoM) karmoM meM nirdayatApUrvaka kyoM pravRtti karatA hai ? prANI dUsaroMko jo kaSTa eka bAra pahuMcAtA hai vaha hI kaSTa bhavAntarameM vaha ananta vAra bhogatA hai / " vaMzasthavila. vivecana- Uparake do zlokoMmeM puNya karanekA upadeza kiyA gayA hai aura yaha batalAyA hai ki usake karanese atyanta lAbha hai / aba pApakA tyAga karanA batalAyA jAtA hai| pApa karate samaya mAno mana prathama to dUra bhAgatA hai, parantu bahuta samayake par3e hue svabhAvavaza vaha phirase duSTa vikAroM ke vazIbhUta ho jAtA hai| khUna karanevAlekA hRdaya eka. samaya use vaisA na karanekI pramAdatteH' ke sthAnameM kavacit 'pramodataH ' pATha hai, vaha uttama artha pragaTa karatA hai|
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 ] adhyAtmakalpadruma [dazavA preraNA karatA hai usIprakAra parastrI-sevana karanevAleko bhI / isase AtmAkI zuddha sthitikA bhAva pragaTa hotA hai; parantu usa para isake pazcAt manovikArakI taraMge uThatI hai jisase zuddha vicArA (Conscience) kA divAlA nikala jAtA hai aura pApa apanA Adhipatya jamA letA hai / isaprakAra pApAtmaka kArya karanevAleko parabhavameM anekoM kaSTa uThAne par3ate haiM / zAstrakArakA kahanA hai ki vaha dUsaroM ko jitanA kaSTa pahuMcAtA hai usase bhanekogune kaThina kaSTa anekoM bAra use svayaM sahana karane par3ate haiM / vIra paramAtmAke hastadIkSita ziSya dharmadAsagaNikA kahanA hai ki:vahamAraNaabhakkhANadANaparadhaNavilovaNAINaM / savvajahaNaNo udayo, dasaguNino ikasi kayANaM / / tIvvayare upayose,sayaguNimo syshsskoddigunno| koDAkoDiguNo vA, hunja vivAgo bahutaro vA // artha-lakar3I AdikA prahAra karanA, prANa vyaparopaNa karanA, jhUThA kalaMka lagAnA aura paradhanakA haraNa karanA Adi eka vAra kiye huekA jaghanya udaya bhI dasa vakta hotA hai aura tIvra pradveSase kiyA hoto sau, hajAra, lAkha, koI aura kor3Akor3a vAra bhI udaya hotA hai|' aisA kisa prakAra ho sakatA hai ? isameM nyAya kahA~ rahA ? isaprakAra sAmAnya puruSake manameM prazna uThate haiM / inakA bhI samAdhAna kara diyA gayA hai / pAMca rupayoM kI corI karanevAleko kitanA daNDa milatA hai ? pAMca miniTa paryaMta balAtkAra karake viSayasukha bhoganevAleko nyAyAlaya ( Court ) kitane varSoMkI sajA detA hai ? amuka pApa samaya tathA dravya para nahIM baMdhatA hai, parantu usa samaya usa pApakarmake karanemeM rAgadveSakI kitanI tIvratA hai usa para usakA rasabaMdha nirbhara hai| yaha
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 359 adhikAra] bairAgyopadezAdhikAraH choTI sI bAta atyanta rahasyamaya hai / pApakarmase nirantara Darate rahanA cAhiye aura kSaNika sukhake liye pApakarma na karanA cAhiye / sadaivaM pApakarma karate samaya vicAra karanA cAhiye ki yadi sAmevAle puruSake sthAna para hama svayaM hoM aura hameM isa bAtakA bhAna ho to hamAre cittakI kyA dazA hogI ? pApa na karanA hI isa jIvanakI sArthakatA hai / ananta kAlase saMsArameM naye naye janma dhAraNa kara bhaTakatA rahA hU~ usIprakAra yaha manuSya janma bhI eka bhramaNamAtra ho jAyagA aisA jisako bhaya pratIta hotA ho vaha pApAcaraNa kadApi na kregaa| pApa kisako kahanA cAhiye yaha jAnanA kaThina nahIM hai| yadi kabhI sUkSma bAbatameM zaMkA upasthita ho to vidvAnoMse parA. marza kara samAdhAna kara lenA cAhiye aura sAmAnya vyavahAra nimitta to aThAraha pApasthAnoMkA svarUpa yathAsthita samajha lenA cAhiye / jainazAstrakA AdhAra jIvadayA para hai ataeva ina do zlokoMmeM dayA karanekA mukhyatayA upadeza kiyA gayA hai| isI anusAra anya sarva pApoM nimitta smjhleN| prANIpIr3A-inake nivAraNa karanekI AvazyakatA. yathA sarpamukhastho'pi, bheko jantUni bhakSayet / tathA mRtyumukhastho'pi, kimaatmnnrdseN'ngginH||11|| " jisa prakAra sarpake muhameM hote hue bhI meMDhaka (der3ako ) anya jantuoMkA bhakSaNa karatA hai isIprakAra he mAtman ! tUM mRtyuke muMhameM hone para bhI prANiyoM ko kyoM kaSTa pahuMcAtA hai ?" _ anuSTup. - vivecana-yadi yahA~para hI baiTha rahanA ho to ThIka bhI hai, parantu isakI AzAyeM to vizAla parvatake samAna hai aura
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 ] adhyAtmakalpadruma . [ dazayAM mRtyu pairake nIce maukA dekha rahI hai| tisapara bhI kAla kaba hogA yaha nahIM jAnatA hai, phira bhI eka ghar3Ibhara bhI zAntise nahIM baiTha sakatA hai / cAroM aura hallAgullA macAtA rahatA hai| eka ora gAr3iye daur3AtA hai to dUsarI aura nAca nacAtA hai| isa prakArakI pravRtti tathA mojazokameM, viSaya tathA kaSAyameM, apramANikapana tathA abhimAnameM AyA hai usIprakAra khAlI hAtha calA jAtA hai / are ! kAla ke eka sapATemeM uMdhA par3anevAlA mokSAbhilASI prANI ! jarA ceta, pApAcaraNa karanese Dara aura yaha vicAra kara ki saMsArakI vAstavika sthiti kyA hai ? sarpake muMhameM par3A huA hai, cabA jAnemeM eka ghaDIbharakI bhI derI nahIM hai, phira bhI mer3haka anya jIvoMkA bhakSaNa karatA hai / aisA ajJAnI kauna ho sakatA hai ? parantu vicAra kara dekha to jAna par3egA ki tU hI aisA ajJAnI hai| mAnA humA sukha-usakA pariNAma. AtmAnamalpairiha vaJcayitvA, prakalpitairvA tanucittasaukhyaiH // bhavAdhame kiM jana! sAgarANi, sor3hAsi hI nArakaduHkharAzIn // 12 // "he manuSya ! thor3e aura vaha bhI mAne hue zarIra tathA manake sukha nimitta isa bhavameM terI AtmAko vazcita rakha kara adhama bhavoMmeM sAgaropama taka nArakIke duHkha sahana kregaa|" upajAti. vivecana-sukha kyA ? usakA khyAla hai ? sAmAnya 'puruSakI dRSTimeM kaI bAra jo pApAcaraNa karanevAle puruSa sukhI pratIta hote haiM usakA yahA~ spaSTa khulAsA kiyA jAtA hai| pAMca
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAra [361 pacAsa hajAra yA lAkha rupaye mile usako yadi sukha kahate ho to vaha bhI alpasthAyI hai aura jisako tuma sukha kahate ho vaha sukha nahIM hai parantu vaha kevala mAtra mAnA huA sukha hai / barAbara vicAra karake dekhanA ki isameM kyA sukha hai ? dekho saMsArakA saba anubhava prAptakara rAjarSi bhartRhari bhI likhate haiM ki:- tRSA zuSyatyAsye pibati salilaM svAdu surabhi, : tudhAtaH sazAlInkavalayati zAkAdivalitAn / __"pradIpte rAgAgnau sudRr3hataramAzliSyati vadhUM, - pratIkAro vyAdheH sukhamiti viparyasyati jnH|| __ jaba tRSAse kaMTha zuSka jAna par3atA ho taba ThaMDe pAnI : pInekI abhilASA karatA hai kintu isameM sukha kyA hai ? kSudhA * se pIr3ita hone para cAvala zAka Adi khAtA hai, parantu isameM sukha kyA hai ? rAgAnike pradIpta honepara strIkA saMyoga karatA hai ina sabameM kyA sukha hai ? vyAdhikI auSadhiko yaha jIva bhUlase sukha mAnatA hai / thor3A sA vicAra karegA to mAlUma hogA ki isameM sukha jaisA kucha nahIM hai / isa mAne hue sukha ke jhUThe khyAlake vazIbhUta hokara yaha prANI nIcase nIca duSTa kA~ko karake adhogatiko prApta hotA hai| ina sabakA kAraNa eka hI hai ki vAstavika sukha kyA hai ? paudgalika sukha kaisA hai ? kisako hai ? kitanA hai ? kaba hai ? kyoM hai ? kisa pariNAma vAlA hai ? isakA ucita vicAra nahIM karatA hai, vicAra karanevAle jo niHsvArtha buddhise kahaneko Ate haiM usako tU sunatA bhI nahIM hai aura saMsAravamala meM phaMsA karatA hai / pariNAmasvarUpa / asaMkhya varSoMse honevAle eka palyIpama jaise daza kor3AkoDi palyopamase honevAle eka sAgaropama jaise anantA sAgaropama taka .
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362] adhyAtmakalpadruma [ dazavA~ kAlako naraka nigodameM nikAlatA hai| manuSyabhava anantakAla paribhramaNa karane para kabhI kabhI hI prApta hotA hai usako bhI tUM isaprakAra nirarthaka banA detA hai aura phira zeSakAla saMsArameM bhaTaka bhaTaka kara pUrA karatA hai| sAgaropamakA barAbara pramANa pravacanasAroddhAra graMthase jAna leM / yahA~ para isake likhanekA yaha tAtparya hai ki eka ora isa bhavakA thor3AsA sukha dekhe aura dUsarI aura usake pariNAma svarUpa nArakI tathA nigodake ananta duHkha kitane varSoM taka sahana karanA hogA usakA vicAra kreN| buddhimAnko to yaha upadeza barAbara vicArane yogya hai / pramAdase duHkha zAstragata dRSTAnta. urabhrakAkiNyudabindukAna vnnik-tryiishaakttbhikssukaayaiH| nidarzanAritamaya'janmA, duHkhI pramAdairbahu zocitAsi // 13 // "pramAda karake he jIva ! tUM manuSya bhavako nirarthaka banA detA hai aura isaliye duHkhI hokara bakarA, kAkiNI, jalabindu, kerI, tInavaniye, gAr3IvAn, bhIkhArI, Adike dRSTAntoMke samAna tUM bahuta duHkha paaygaa|" upajAtI. vivecana-pramAdase yaha jIva manuSyabhava hAra jAtA hai aura atyanta duHkhI hotA hai yaha hama dekha cuke haiM / nimnastha dRSTAnta zrI uttarAdhyayana Adi mUlasUtroMmeM Aye hue haiM, unameM manuSyabhava hAra jAne pazcAt 'kitanA pazcAttApa hotA hai aura vaha bhava phira milanA kitanA kaThina hai yaha batalAyA gayA hai / yaha dRSTAnta vizeSatayA manana karane yogya hai / TIkAkAra kahate haiM ki
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] vairAgyopadezAdhikAra "pramAdake paravazapanase yaha jIva sukRta nahIM karatA hai jisase manuSyabhavase bhraSTa hojAtA hai aura durgati ko prApta hotA hai aura durgatimeM gaye pazcAt yahAM nirdiSTa svarUpAnusAra vahAM pazcAttApa karatA hai| he jIva ! tUM to yahAM sukRta kara ki jisase tujhe parabhavameM AnaMdakI prApti ho|" TIkA tathA sampUrNa vivecana sahita aba saba dRSTAnta yahAM diye jAte haiM unako dhyAna lagAkara par3heM / nIce likhe hue udAharaNa manuSyajanmakI sArthakatA aura usakA lAbha na uThAnese honevAlI nirarthakatAkI bhora upanaya batAnevAle haiM, yaha vizeSa dhyAnameM rakhanA cAhiye / isakA punarAvartana bAraMbAra upanayameM nahIM kiyA gayA hai| 1 aja dRSTAnta. eka vizAla nagara thaa| usa nagarameM eka puravAsIke yahA~ eka bakarA thA / jaba koI acchA bar3A pAhunA hamAre gharapara AvegA taba isakA mAMsa kAma AyagA aise vicArase usa bakareMkA bahuta uttama prakArase pAlana-poSaNa karane lagA; usako pratyeka dina khUba snAna karAyA jAtA thA, usake zarIrapara pIlA tilaka kiyA jAtA thA, usakA khUba acchI taraha lAlana pAlanA hotA thA aura isaliye vaha haraprakArase sukhI pratIta hotA thA, aura atyanta puSTa zarIravAlA bana gayA thA / aba usI puravA. sIke gharameM eka dUsarA bachar3A thA / usa becAreko usakI mAM gAyako dUhe jAne pazcAt bAkIkA jo avazeSa dUdha rahatA thA use pInA par3atA thA aura usakI koI sArasaMbhAla karanevAlA na thaa| bachar3e ne bakarekI uttama dazA dekhakara eka dina krodha aura IrSAse dUdha pInese inkAra kiyA / usakI mAtA gAya ne snehase usako dUdha na pInekA kAraNa pUchA to bachar3e ne uttara diyA ki 'he mAtA ! isa bakareMko to putrake sadRza miSTAna prApta
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 ] adhyAtmakalpadruma [ dazavA~ hotA hai aura mujha mandabhAgyako to pUrA ghAsa bhI nahIM mIlatA hai, aura ucita samaya para pAnIke liye bhI muMha tAkanA par3atA hai| arere! maiM atyanta bhAgyahIna hUM' gAya ne kahA ' he vatsa ! jisa prakAra kisIkI mauta samIpa A rahI ho aura vaidya ne usake jIvanakI AzA chor3adI ho taba use pathya apathyakA vicAra kiye binA hI jo vaha khAnA cAhatA hai use khAneko diyA jAtA hai| isIprakAra yaha bakarA bhI vadhya hai aura isa samaya to isakI bahuta sArasaMbhAla hotI dikhalAI detI hai parantu bhaviSyameM jo isakI dazA hogI usako dekhanA / ' apanI mAtAkA yaha kathana zravaNa kara kucha santoSa rakha kara bachar3A jo kucha hotA hai vaha dekhatA rahatA hai / pAMca dasa dina isaprakAra vyatIta ho gaye / eka dina bar3e gharake paisAdAra sage pAhuMne bana kara Aye, ataeva prAta:kAlameM meM meM karate hue bakareko pakar3a kara mAra DAlA aura usake mA~sake Tukar3e Tukar3e kara muMja kara sampUrNa ghara. vAle tathA pAhuMnoM ne bhojana kiyA / bachar3A yaha saba ghaTanA dekha kara usa dina bhI apanI mAtA gAyakA dUdha nahIM pIyA aura mAtAke pUchane para kahane lagA ki ' mujhe to atyanta bhaya mAlUma hotA hai / bakarekI yaha sthiti dekha kara mujhe to dUdha pInekI abhilASA bhI nahIM hotI hai / ' gAyamAtA ne kahA 'vatsa ! mai ne to tujhe usI samaya kahA thA ki yaha saba marane nimitta hI hai|" upanayaH-jisa prakAra bakarA AnandameM nimagna hokara yatheSTha khAtA thA aura puSTa bhI ho gayA thA, parantu jaba pAhune Aye taba usakA ziraccheda huA aura usa samaya meM meM kara ronecillAne lagA; usIprakAra tUM pramAdase viSayakaSAyameM Asakta hokara svecchApUrvaka vicaratA hai aura pApase puSTa hotA hai, parantu jaba AyuSya pUrNa hogA taba manuSya janma hArakara narakAdi
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAraH [ 365 durgatimeM jAte hue manameM atyanta duHkhI hogA; parantu phira vaha kheda kisI kAma nahIM AyagA; isa liye vicAra karake tujhe terA ceSTita aisA uttama rakhanA cAhiye ki jisase bhaviSyameM kheda karanekI saMbhAvanA hI na rahe / sukha kyA hai ? kahAM milatA hai ? kaba milatA hai ? kisako mila sakatA hai ? kyoM milatA hai ? usakA kyA pariNAma hotA hai ? isakA vicAra kara / kitane hI jIva bachar3e ke samAna dUsaroMke sAMsArika sukhoMkA avalokana kara apanI manda sthiti para pazcAttApa karate haiM parantu ve usakA vAstavika vicAra nahIM karate haiM / unako yadi koI gAyamAtA samAna satyasvarUpa samajhAnevAlA mila jAve to acchA hai, varanA unako nirantara paritApa rahatA hai / yaha udAharaNa atyanta prabhAva DAlanevAlA hai aura isa para vicAra kara apane para lAgu karanese upayogI bodha mila sakatA hai| 2 kAkiNIkA dRSTAnta. eka garIba puruSa thaa| vaha AjIvikA upArjana nimitta paradeza gayA / paradezameM atyanta parizramadvArA sahasra suvarNamudrA upArjita kii| tatpazcAt kisIke saMga apane dezako prasthAna kiyaa| usane apanI samasta suvarNamudroMko eka bAMsa kI nalImeM bhara kara usa nalIko apanI kamarake sAtha bAMdha diyA aura apane rAha kharcake liye eka mohara kI kAkiNI le lii| (eka rupayekI assI kAkiNiyeM hotI hai, aura eka kAkiNI savA dokar3AkI hotI hai ) aba usa vaktike saMga calane lgaa| jaba mArgameM eka vRkSa tale vaha bhojana karane baiThA to vahAM eka kAkiNI bhUla gayA / dopahara pazcAt vahAMse prasthAna kiyA / sAyaMkAla hone para kAkiNIko DhUMDhA / jaba kAkiNI na milI to vicAra kiyA ki prAta:kAla hI kAkiNI nimitta eka sonekI mudrA baTAnI par3egI
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 ] adhyAtmakalpanuma [ dazavoM parantu aisA karanA to ThIka nahIM hai / isa liye bAMsakI nalIko usI vRkSake nIce gAr3a kara vaha svayaM kAkiNI leneke liye cala diyA / jisa vRkSake nIce bhojana kiyA thA vahAM jAkara dekhA to vahAM kAkiNI nahIM milii| pochA lauTa kara dekhA to jAna par3A ki cora ne gaDDA khoda kara bAMsakI nalIko bhI nikAla kara le gaye hai| isa prakAra donoMko khokara atyanta duHkhI huaa| ghara gayA to vahAM khAneko bhI muha tAkanA par3A aura sage sambandhiyoM ne bhI usakI ha~sI udd'aaii| upanayaH-jisaprakAra usa garIba puruSake pAsa ArambhameM eka phUTI kaur3I bhI nahIM thI, aura jaba atyanta prayAsa karane para dravya prApta huA taba savA dokar3ekI eka kAkiNIke lobhase sarva kho diyA aura donoMse bhraSTa hokara garIbakA garIba hI rahA / isIprakAra tU bhI smaraNa rakhanA ki antarAya karmake udayase saMsArIpanameM kAmabhogakI prAptiM na hotI ho isaliye tU dezase sarvase cAritra le aura isake pazcAt kAmabhogakI abhilASA kare to tujhe pariNAmameM kAmabhoga bhI nahIM mila sakatA hai aura cAritraseM bhI bhraSTa ho jAtA hai; ataeva aisA nahIM karanA cAhiye / ubhayabhraSTa honevAle anekoM puruSa hote haiM / isIprakAra thor3ese lobha nimitta sampUrNa bhavako viSa samAna banAnevAle bhI anekoM puruSa hote haiM / isIprakAra amuka vrata niyama lekara chor3e hue padArthoM kA phirase sevana karanekI abhilASA rakhate haiM, parantu saMsArakA krama aisA hai ki chor3I huI vastu phirase nahIM mila sakatI hai aura usakI icchA karanevAlekA tyAga karanekA puNya naSTa ho jAtA hai / isa prakAra donoMse bhraSTa hotA hai / tyAgase hone vAlA mAnasika santoSa tathA nahIM chor3anevAleko honevAlA sthUla kalpita santoSa ye donoM usako nahIM mila sakate haiN| dUsarI
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] verAgyopadezAdhikAraH [367 prakArase yaha dRSTAnta manuSyajanma para ThIka prakAra ghaTIta ho sakatA hai / viSaya kAkiNI samAna samajhanA aura sahasra mudrA manuSyabhava samAna samajhanA cAhiye / kizcitmAtra vicAra karanese kAkiNI nimitta sampUrNa manuSyajanma hAranevAlekI mUrkhatA samajhameM A sakatI hai| 3 jalavindukA dRSTAnta. eka samaya eka puruSa tRSAseM atyanta duHkhI hokara apane iSTadevakI stuti karane lagA, isase vaha devatA prasanna hokara usase saMtuSTa huA aura usako uThAkara kSIrasamudrake samIpa jA khar3A kiyA / vaha puruSa mUrkha thA, usane to vahAM bhI pAnI nahIM piyA aura apaneko saThAkara lAnevAle devako kahA ki " he deva ! mere grAmakI sImameM eka kuA hai usake sirepara darbha UgA hai aura usa darbhake sirepara pAnIkA bindu par3A hai, merI abhilASA usa binduko pInekI hai| isalie yadi tUM mujhase saMtuSTa huA hai to mujhe vahA~ le cl|" devatA ne jAnA ki yaha eka bhAgyahIna mUrkha prANI hai isaliye usako uThAkara usa sthAnapara le gayA / kue para jAkara dekhatA hai to mAlUma hotA hai ki pAnIkA vindu to havAse par3a gayA hai| usa samaya usako atyanta duHkha huA ki maiM to donoMse bhraSTa ho gyaa| maine jalabindu bhI khoyA aura kSIrasamudra bhI khoyA; vyartha hI pyAsA rhaa| upanayaH-kisI devakI sahAyatAse jisaprakAra vaha prANI kSIrasamudra pahuMcA thA aura apanI lAlasAke vazIbhUta honese pyAsA hI vApasa lauTA aura donoMse bhraSTa huA, isIprakAra tujhe bhI daivayogase tapa saMyamarUpa kSIrasamudra prApta honepara yadi tUM usakA ArAdhana kiye binA hI oNsabindu tulya sAMsArika sukhakI lAlasAse pIchA saMsArI honekI abhilASA karegA to pariNAmasvarUpa tujhe isa bhavameM
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368] adhyAtmakalpadruma [dazavA~ sukha nahIM milegA aura parabhavakA sukha to tUM cAritrake pariNAmase bhraSTa huA tabase hI hAra gayA hai; kAraNa ki usake upAyarUpa tapasaMyamako tU ne parityAga karadiye haiN| zuddha cAritra-vyabahAra na rakhanevAlA donoM prakArase bhraSTa hojAtA hai| saMtoSa rakhanevAlekoMzuddha vyavahAra karanevAleko pravRttikI mArAmArIse honevAlI manakI vyAkulatAke abhAva uparAnta kartavyapAlana karanekI zAMti aura AnaMda hotA hai vaha bhI usake liye durlabha hojAtA hai aura vartana kA phala bhI nahIM mila sakatA hai| isa ubhayabhraSTa sthitipara bahuta kucha vicAra karanA yogya hai / kAkiNIke dUsare dRSTAntAnusAra yaha dRSTAnta bhI manuSyabhavase ghaTAyA jA sakatA hai / yahA~ udakabindutulya viSaya, devatulya gurumahArAja aura kSIrasAgaratulya samyaktva yA cAritra samajhe / 4 Amra dRSTAnta. __eka rAjA Ama khAnekA atyanta zaukhinda thA ataeva vaha sadaiva eka Ama khAyA karatA thaa| eka dina zarIra meM vAyukA prakopa huA jisake jorase vizucikA (peTameM darda, zardI aura gulma ) ho gaI, usase use itanA kaSTa huA ki kisI sthAna para ThaharanA acchA na lagA, bar3e bar3e vaidyoMko bulAyA gayA, aneka upAya kiye gaye, taba zAntameM mahAn prayAsa karanepara vizucikAkA anta huA; parantu vaidyoM ne isake pazcAt sadaivake liye use Ama khAnese manA kiyA, kahA ki yadi Ama khAyA jAyagA to vaha mRtyukA zikAra ho jAyagA, ataeva usake svAdakA bhI vicAra na karanA cAhiye aura usakI ora dekhanA bhI nahI cAhiye / yadyapi rAjAko yaha bAta pasanda nahIM thI phira bhI apane zarIra nimitta rAjAne apane rAjyameMse sarva AmravRkSoMko ukhar3avA dithe / phira aisA huA ki eka samaya rAjA AkheTa karaneko rAjamahalase
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] vairAgyopadezAdhikAraH [ 369 bAhara nikalA / eka zikArakA pichA karate karate apanI sainAse dUra nikala gayA aura kevala apane eka pradhAna sahita vaha eka agamya aTavImeM jA phuNcaa| aTavImeM bhaTakate 2 ve donoM eka bar3e AmravRnake nIce jA pahu~ce / Amako dekhakara rAjAko apUrva prema utpanna huA, aura usako khAnekI icchA jAgRta huii| 'vinAzakAle viparitabuddhiH ' vAlI kahAvata caritArtha huI kyoMki aise samayameM buddhimAna puruSa bhI bhAna bhUla jAtA hai| pradhAna ne bahuta samajhAyA kintu rAjA ne usakI prArthanA na svIkAra kI aura kucha bhI dhyAna nahIM diyaa| rAjAne Ama hAthameM liyA banapaka zrAma dekhakara harSita huA, usako toDA, cUsA aura tatkAla hI vizUcikA honese rAjA usI sthAnapara mRtyukA zikAra huaa| upanayaH-rAjA jihvAindriyaparavaza hokara bhAmake svAdase AkarSita humA aura jIvitavyase bhraSTa huA, isIprakAra yaha jIva indriyoMke vazIbhUta hokara pramAdase kAmabhogake sukhoM meM pravRta hotA hai / indriyoMke vazIbhUta jIvako kAryAkAryakA bhAna nahIM hotA hai / lokokti bhI hai ki " jisakI DAr3ha lalacI usakA prabhU rUThA" arthAt jo rasajJAke vazIbhUta huA usakA duniyAdArImeM ucce bar3hanekA adhikAra naSTa huA / rAjAko to thor3e samaya taka jIbhapara adhikAra rahA itanA bhI anekoM vakta to isa jIvako nahIM rahatA hai aura khAnekI bAbatameM to yaha itanA u~cA-nIcA huoM karatA hai ki jaba DAkTara laMghana karaneko salAha dete haiM taba jAna par3atA hai / khAneke lobhase apane zarIrake lAbhoMko bhI khataremeM DAlanese yaha jIva AnAkAnI nahIM karatA hai| isa dRSTAnta se dUsarA sAra yaha grahaNa karanekA hai ki isa jIvako saMsArasukhake upabhogase asAdhya vyAdhise pIr3ita honepara guru
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 ] adhyAtmakalpadruma [ dazavA~ mahArAja usakA nivAraNa karake dezavirati tathA sarvaviratirUpa samyakcAritra dekara phirase saMsArika sukhoMkI ora dRSTi DAlanekA bhI pratibaMdha karate haiM, phira bhI pUrvokta rAjAke samAna yaha prANI phirase saMsArika sukhoMkA upabhoga karanekI abhilASA karatA hai-bhogatA hai; vaha karmakI asAdhya vyAdhike vazIbhUta hokara durgatimeM calA jAtA hai ki jahA~se phira usake lie U~cA pAnA asambhava hai| 5 tIna vaNikoMkA dRSTAnta. eka grAmameM eka baNika rahatA thaa| vRddhavayakA honese usane saMsArakA tar3akA-chAyA dekhA thaa| usake tIna putra the / ve kaise catura hai inakI parIkSAnimitta pratyeka putrako eka eka hajAra sonekI mohareM dekara kahA ki isa dravyase vyavahAra calAkara amuka samaya para vApIsa mere pAsa AnA / vyavahAra calAkara vApIsa AnA aisA kahA kintu isakA artha spaSTa nahIM kiyA / tInoM putroM ne sonekI moharoMko lekara bhinna bhinna nagaroMko prasthAna kiyA / eka lar3akA to bilakula maujazauka nahIM karatA hai, khAnekA, sonekA tathA phiranekA usako kisI prakArakA zauka nahIM hai isIprakAra parastrI, saTTA yA aisA koI anya durvyasana bhI usameM na thA / usane to vyApAra karake eka bar3I rakama ekatra kI aura vyaya AvazyakatAnusAra sucAru rUpase karanese bahuta dhanavAna ho gyaa| dUsarA bhAI isa vicArakA thA ki mUla rakamako to jaisekI taise banAI rakhanA, aura bAkI jo vyAja yA hAMsIla mile use vyaya kara denA cAhiye / ataeva usane mUla pUMjImeM na to eka pAI bhI bar3hAI na kama hI kI / tIsarA bhAI laharI thaa| isane to khAnepIne tathA maujazokameM saba rupayoMko uDA diyA, vyaupAra kiyA hI nahIM / muhata pUrI honepara saba bhAI vApisa
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgyopadezAdhikAraH [ 371 apane dezako lauTe / tIsare bhAIkA hAla sunakara saboM ne ha~sI ur3AI aura usake bApa ne use gharase bAhara nikAla diyA / saba bhAdamiyoM ne usakI nindA kii| prathama tathA dUsare bhAI nimitta anukramase vizeSa tathA alpa saMtoSa pragaTa kiyA / / upanayaH-manuSyabhava prApta karanA atyanta durlabha hai / isakI prAptimeM aneko vighna A par3ate haiN| aise anekoM kaSToMse prApta humA manudhyabhava aura usameM bhI jaina dharma, niroga zarIra, gurukA yoga prAdi saMyoga-sAmagrI prApta honA bhI utanA hI kaThina hai / mahApuNyoM ke yogase yaha saba prApta hotA hai / isa manuSyabhavako prApta kara kitane hI duHsAdhya prANI to becAre lAr3I, vAr3I aura gAdIkI laharameM lahakA kara dharma kyA hai yaha bhI nahIM jAnate hai| aise prANI pUNyadhana kho baiThate haiM, prApta hue paitRkadhanako kho dete haiM aura kuputrake samAna atyanta paitRkasampati prApta hone para bhI garIba hojAte haiM / kitane hI puruSa to pratikUla saMyogoM ke liye pApAtmaka kArya karate haiM parantu ukta kaniSTha prakArake puruSa to uttama saMyogoMko hI duSTa banA dete haiN| madhyama zreNI ke puruSa sAdhAraNa jIvana vyatIta karate haiM / ve kisI ko kucha hAni nahIM pahU~cAte hai / usIprakAra koI mahAn sthUla yA mAnasika paropakAra bhI nahIM karate haiN| jo uttama prakArake jIva haiM ve to yahA~ mahAuttama vartana rakhakara paropakArameM vibhUti-Atmika aura paudgalika-vyavahAra meM lAkara isa bhavameM lahera karate haiM aura parabhavameM bhI Ananda prApta karate haiN| jo tIsare bhAIke samAna dhana kho dete haiM usako to anantakAlaparyaMta corAzI lAkha yoniyoM meM bhaTakanA par3atA hai, vaha maryAdA rahita hai; aura parAkramazAlI jIvoMko madhyama bhAIke samAna baiThA rahanA azreSTha hai / teja ghor3oMko to apanA kArya pUrA karanA hI ucita hai|
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372] adhyAtmakalpatruma [ dazavarSA yaha manuSyabhava bArabAra nahIM mila sakatA hai / ataeva yaha vizeSa dhyAnameM rakhe ki tIsare bhAIke jaisI hamArI sthiti na hone pAve aura prathama bhAIke samAna vyavahAra rakkheM / isa manuSyabhava meM bhI yadi karja bar3hatA hI raheM to nikRSTa hai / 6-gAr3IvAna kA dRSTAnta __eka gAr3IvAnako eka grAmase dUsare prAmako jAnA thaa| vaha usa prAmake acche tathA bure dono prakArake mAgoMko svayaM jAnatA thA, phira bhI usane grAma jAte hue khaDDo tathA pahADiyoM aura TekariyoMse pAcchAdita mArgakA avalambana kiyA / jisakA pariNAma yaha huA ki mArgameM jaba usakI gAr3I ke pahiye ne javAba de diyA to vaha apanI mUrkhatA para pazcAttApa karane lgaa| upanayA-yaha laghu dRSTAnta atyanta upayogI hai / yaha upadeza vidvAn zrotAoM tathA par3he likhe pAThakoM prati kiyA gayA hai / he vidvAnoM ! tuma jAnate ho ki mohase tathA pramAdase saMsArakI vRddhi hotI hai, tumane saMsArakI asthiratAke viSayameM par3hA hai, jAnA hai, mAnA hai aura zama, dama, dayA, dAna, dhRti Adise puNyabaMdha tathA karmanirjarA hotI hai yaha bhI tumase chipA huA nahIM hai; phira bhI jo tumhArA vyavahAra pApamArgakI ora hotA hai yaha bahuta burA hai / ajAnate bhUla kara denA to kucha aMzoMmeM sambhava bhI hai parantu jAnane para bhI apanI gAr3I kharAba mArgameM dor3AnA aura phira TUTa jAne para usake liye pazcAttApa karanA taddana nikammA hai / tuma svayaM samajhadAra ho isase aura adhika kahane kI AvazyakatA nahIM hai, parantu yaha avazya dhyAnameM rakkheM ki kitane hI puruSa tumhAre vyavahArakA anukaraNa karate haiN| 7-bhikSukakA dRSTAnta eka daridra grAmINa apane grAmameM kucha upArjana na kara
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAraH [373 sakA ataeva bhikSA mAganeke liye paradeza gyaa| vaha becArA anekoM prAmoMmeM bhaTakatA rahA parantu usako peTabhara bhikSA nahIM milI, taba antameM ghabarA kara usane phirase apane prAmakA rAstA pakar3A / mArga meM eka prAmameM yakSakA mandira pAyA, vahA~ usane rAta kATI / apanI daridratA para vicAra karatA huA vaha ardhajAgRta sthitimeM sotA huA thA ki madhya rAtriko eka siddha apane hAthameM citrita ghaDA liye hue vahA~ aayaa| jamIna para eka svaccha sthAna para usane usa ghar3eko rakkhA to zighra hI usa ghar3eke prabhAvase eka ramya bhavana bana gyaa| phira vaha bolA ki " strI ho jA" to vahA~ eka navayauvanA sundara vezavAlI ratike avatAra jaisI strI utpanna ho gaI / isake pazcAt jo jo vaha siddha kahane lagA vaha vaha hI hone lagA / sampUrNa rAtri vaha usa strIke sAtha vividha prakArake kAmabhoga bhoga kara sarva rasavatIkA AhAra karake prabhAta hone para usane sarva haTA liyaa| pahelA bhikSuka yaha saba dekhA karatA thA aura vicAra karatA thA ki " arere ! maiM to pRthvI para nitAnta durbhAgI huuN| mujhe to na to mAyA hI milI na prabhU hI mile; isa liye aba mujhe to isa siddhakI sevA karanA ucita hai|" aisA soca kara usa bhikhArI ne siddhakA Azraya liyA aura usakI sevA karane lagA / bahuta samaya taka dattacitta hokara usa siddhakI sevA karanese anta meM vaha usa para prasanna huA aura kahA ki " bola, terI kyA abhilASA hai ? " to bhikSuka ne prArthanA kI ki " mujhe aisA banAvoM ki meM bhI tumhAre jaise sundara bhogoMko bhoga skuuN|" isa para siddhane usase pUchA ki tujhe ghanA cAhiye yA vidyA ? daunoMmeMse kyA cAhiye ? vaha bhikSuka jo atyanta durbhAgI thA usane yaha soca kara ki bhaviSyameM vidyA sAdhanekA kaSTa na uThAnA par3e isa
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 ] adhyAtmakalpadruma [ dazavA~ liye kahA ki " yadi Apa mere para prasanna ho to kRpA karake ApakA ghar3A mujhe de dIjiye / " mahAnubhAva siddhapuruSane zighra hI apanA ghar3A use de diyA / bhikSuka apane prAmako gayA aura ghaTake prabhAvase uttama havelI, zayyA, navayauvanA strI, pharanIcara zrAdi aneka sukhakI sAmagrI utpanna kara svayaM AnandameM rahane lagA, apane kuTumbako bhI sukhI banAyA / eka dina madyapAna kara masta ho gayA aura laharameM A kara ghar3A le kara nRtya karane lgaa| durbhAgIke nasIba mahAna nahIM hote haiM / samaya samApta humA, pApoMkA udaya humA, ghar3A sirase girA aura phUTa gyaa| usa samaya vaha kyA dekhatA hai ki svayaM gande sthAna meM khar3A hai / ghara, strI, bhoga, sabakA nAza ho gayA / yadi usane vidyA sikhI hotI to sabako phirase utpanna kara sakatA thA, parantu aba to kucha bhI nahIM ho sakatA thaa| upanayA-eka mAtra pramAdase bhikSuka ne apanI sarva prApta sAmagrIko kho diyA thA, isI prakAra manuSyabhavameM dharmArAdhana yogya sarva sAmagrI prApta hone para bhI yadi pramAdase tUM usa sabako kho degA to usake pariNAmasvarUpa bhaviSyameM tujhe pazcAttApa karanA par3egA / isa hakIkatako Agale dRSTAntameM bahuta spaSTa kara diyA hai / dUsarA sAra yaha grahaNa karanekA hai ki manuSya bahudhA tAtkAlika lAbhakI ora dRSTi dauDAtA hai / yadi bhikhArI ne prAraMbhameM kaSTasAdhya vidyA sikhI hAtI to prArambhameM to use kucha prayAsa karanA par3atA; kintu phira sadaivakA kaSTa dUra ho jaataa| parantu puruSako to yadi baiThe 2 kucha vastu milatI ho to vaha uThane kA prayatna bhI nahIM karatA hai / yaha bahuta hI burI Teva hai aura anekoM puruSa tAtkAlika lAbhakI lAlasAse hI anyAyI kAryoM meM pravRta hote haiM / dUsarA yaha samajhane kA hai ki
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAmyopadezAdhikAraH [ 375 apanI sthiti se bAhara ekadama bar3e ho jAnekI abhilASA na rakhanI cAhiye | choTe baceko to jo pacane kAbila hotA hai vaha hI pacatA hai, adhika bhArI khurAka khilAdI jAve to usakI jvarAdise mRtyu ho jAtI hai / 8-daridra kuTumbakA dRSTAnta kisI grAma meM eka daridra kuTumba rahatA thA | eka tyauhAra ke dina ve kisI gRhastha ke gRha para gaye / vahA~ unhoM ne jaba dUdhapAka banate tathA khAte hue dekhA to unakI bhI use khAnekI abhilASA huI / saba ne eka sAtha nirNaya kiyA ki Aja bhIkha mAMga kara - bhI dUdhapAka khAnA cAhiye / eka AdamI kisI sthAnase jaise taise dUdha le AyA / dUsarA phira kisI sthAnase cAMvala le AyA / pUrI banAneke liye eka AdamI ghRta le Aye / eka ATA le AyA / isaprakAra alaga alaga vastuoMko lAkara unhoMne dUdhapAka - pUrI banAI / jisa jisa ne jo jo vastu lAI thI usI pramANase pratyeka ne apanA apanA hissA karanA Arambha kiyA; parantu ve saba mUrkha the isa liye Apasa meM jhaghar3A huA aura jaba prakAra ve apane Apa na samajha sake to ve darabAra meM phariyAda karane gaye / kitane hI samaya pazcAt vApisa lauTe aura Akara dekhA to dekhate haiM ki kutoMne dUdhapAka aura pUrI sabako khAliyA hai / anekoM dinoM pazcAt prApta huI huI vastukA isa prakAra ekadama calA jAnA dekha kara una sabako atyanta duHkha huA aura unakA hArTaphela ho jAnese ve saba mRtyuko prApta hue / kisI upanayaH----mahAprayAsa se mApta kiye hue dUdhapAka pUrIkA phala jisaprakAra sarva kuTumbI na pAsake aura isake atirikta usIke kAraNa mRtyuko prApta hue, isI prakAra
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 ] adhyAtmakalpadruma [ dazavA~ mahAprayAsase prApta hue manuSyabhava Adi sAmagrI rAgadveSAdi kAraNoM se niSphala hojAtI hai, itanA hI nahIM apitu ananta janmamaraNa bhI pAte haiM aura puNyavAn gRhasthoMkA aizvarya dekhakara zaktihIna raMka yadi usakI samAnatA karane lage to svayaM hI nAzako prApta hotA haiM / yahAM mukhya upadeza yaha hai ki apanI jo sthiti ho usameM saMtoSa rakhanA cAhiye / saMsArameM anekoM sthAnoM. para sukha dRSTigocara hotA hai isase svayaM usase na lalacA jAnA cAhiye aura dharmasAmagrI prApta honepara rAgadveSa karake usako niSphala na banA denA cAhive / do baniyoMkA dRSTAnta kisI grAmameM do baniye rahate the / ve aneka kArya kiyA karate the kintu bhAgyahIna honese pAsameM paisA ekatra nahIM hosakatA thaa| unho ne paise ekatra karane nimitta anekoM upAya kiye, parantu jaba kisI bhI upAyase paise prApta na hosake to nagarake bAhara eka yakSake mandirameM jAkara usakI sevA karane lge| eka dina yakSa atyanta prasanna huA taba unhoM ne usase dravya maaNgaa| yakSa ne kahA " he. vatso ! yadi tumako paisoMkI bahuta icchA ho to jAo, maiM tumhAre para prasanna huA huN| a~dherI caudazakI rAtriko tuma donoM eka eka gAr3I taiyAra kara rakhanA / maiM tuma donoMko gADI sahita usa rAtriko ratnadvIpameM lejaauNgaa| vahA~ anekoM ratna mArgameM vikhare hue paDe haiM / tumako vahA~ dopahara taka rakhuMgA / isaliye vahA~ tumase jitane ratna liye jAve lelenA / dopahara pazcAt tumako gAr3I sahita uThAkara phirase isa sthAnapara le aauNgaa|" vaNika isa bAtako sunakara prasannatAke mAre gadgad hogaye aura ukta rAtriko bahuta bar3e majabUta aura sundara do gAr3iye taiyAra kara le Aye / unameM bahutase ratna ekatra kara
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra]. vairAgyopadezAdhikAraH [ 377 rakhasake aisI yukti (saMcaAdise ) krdii| nirmita samayapara yacane donoM gADiyoM sahita una baniyoM ko ratnadvIpameM jA rkhaa| jisa sthAnapara unako rakhA vahA~ bahuta sundara prakAra phailAI hue sugaMdhIse sugandhita do sundara zayyA thii| eka baNikane vicAra kiyA ki eka ghaMTA isapara sokara vizrAma karaleM / aisA vicArakara usapara so gayA aura use nidrA AgaI / nidrA hI nidrAmeM do pahara nikala gye| dUsare baNikane to dUsare saba kAma chor3akara ratnoMko baTorane lgaa| usane do pahara taka dUsarA koI kArya nahIM kiyaa| do paharake samApta hone para devane gAr3iyoMko uThAyA aura donoMko unake nagarake samIpa rakha diye| vicakSaNa vaNikane to ekatrita ratnoMse ramya mahala banavAye aura sukhI huA kintu pahalA pramAdI to duHkhI hI rahA aura vicakSaNakI sampati dekhakara pazcAttApa karane lgaa| aura usakA dveSa karane lgaa| upanayaH-zuddha deva-guru-dharmakI jogavAI yaha ratnadvIpa hai, isako mahApuNyoMse prApta karaneke pazcAt kitane hI mUrkha to pramAdI vaNikake samAna ezArAma tathA pravRttimeM samaya bitAkara niSphala hojAte haiM, ve usake liye pazcAttApa karate haiN| jo prathamase hI saceta hojAte haiM, ve vicakSaNa vaNikake samAna apramattarUpase dharmakriyA karake kevalamAtra ratnoMkA hI saMgraha karate haiN| unakA mana na to viSayoMkI ora daur3atA hai na kaSAya kI ora daur3atA hai| ve to sAhasapUrvaka uttama vyavahAra, uttama vartana aura dAna, zIla Adi dharmaanuSThAna karake sampUrNa rAtridina jagate rahate haiM aura dUsarI kisI bhI vastuko apanI gAr3I meM nahIM rakhate haiM; ve to ratnoM
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 ] adhyAtmakalpadruma [ dazavA~ hI se bAta karate haiM, dUsaroMko chUte bhI nahIM haiN| manuSyabhavakA AyuSya kevala do pahara jitanA haiM utane samaya taka dharma karanese jo phala milatA hai vaha bahuta samayataka sukha pahu~cAtA hai, ataeva yahAM indriyo aura manako vazameM rakhakara dharmadhana ekatra kara leneko taiyAra rahanA cAhiye / 10 do vidyAdharoMkA dRSTAnta. vaitAdaya parvatapara do vidyAdhara rahate the| unhoMne apane pUjya puruSoMkI bahuta sevA karake unake pAsase saMsArako vazIbhUta karanekI vidyA sikhlii| phira ve vidyAkI sAdhanA karane ke liye pRthvIparake kisI grAmameM Aye aura usa vidyAkI ArAdhanAke kalpAnusAra caMDAlakI lar3akIke vevizAlakI prArthanA kI aura donoM gharadAmAdake rUpameM usake yahA~ rahane lge| una donoMne cAnDAla putrIke sAtha vivAha kiyA aura sAtha hI rahane lageM; kintu bhinna-bhinna bhAgameM rahakara ve vidyA sAdhane lge| cANDAla kanyA nIca honese hAvabhAva dikhalA kara unako kSobha utpanna karatI thI; parantu donomeMseM eka vidyAdhara to dRr3ha nizcayavAlA honese kizcitmAtra bhI na DigA aura cha mAsataka niraticAra brahmacaryakA pAlanakara vidyA siddha karake vaitAdaya parvatapara gayA aura sarva lakSmI tathA rAjyasukhakA anubhava karane lgaa| dUsarA vidyAdhara cANDAla kanyAse kSobhita ho gayA aura usase lipaTa par3A-brahmacaryase bhraSTa huaa| nIcakA sparza karanese usake pAsa jo vidyA thI usako bhI kho diyA aura cANDAla banakara duHkhI huaa| upanayA-isa vidyAdharako saba sAmagrI milI thI phira bhI indriyoMke vazIbhUta hokara saba kho baiThA, isI. 1 devatAoM ke bar3e AyuSyake pramANameM manuSya AyuSya bahuta alpa hai|
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAraH [379 prakAra isa saMsArameM lAlacake prasaMgoMse atyaMta saceta rahanA ucita haiM / lAlacako lAta lagAnA sikhanekI atyanta bhAvazyakatA hai| aise prasaMgoMmeM manovikArake vazIbhUta hokara dharmadhana khodiyA jAyagA to dUsare vidyAdharake. samAna duHkhI honA pdd'egaa| sattvavaMta prANI prathama vidyAdharake samAna apanA dRSTibindu hajAroM jAloMke bIca meM honepara bhI nahIM cUkate haiM, aura jo prANI isaprakAra vyavahAra karate haiM ve alpakAlameM hI usake uttama phalako prApta karate haiM / 11 nirbhAgIkA dRSTAnta. aneka devatAoMkI sevA karanepara eka jIvako cintAmaNi ratna prApta huaa| ciMtAmaNiratnakA aisA prabhAva hai ki vaha jisake pAsa ho yadi vaha usakI ArAdhanA kare to usako icchita vastukI prApti ho sakatI hai| eka bAra vaha puruSa samudramArgase apane dezako jAtA thA / eka rAtriko candrakI kA~tike sAtha cintAmaNiratnakI kaoNtikI samAnatA kI usako uchAlane lagA itanemeM hAtha hIlA, ratna girA, samudra meM DUba gayA aura vaha jaisA pahale thA vaisA hI phira se daridrI ho gyaa| upanayaH- manuSyabhava cintAmaNiratnake sadRza hai / atyanta prayAsase milane yogya jainadharmarUpa cintAmaNiratnako prAptakara pramAdake vazIbhUta ho usako kho diyA jAve to bhaviSyameM atyanta pazcAttApa karanA par3atA hai, ataeva ratnake prApta honepara usake sacce mUlyako jAnakara usako surakSita rakhanA caahiye| zAstrakAra svapara upakArakI buddhise aise anekoM dRSTAnta batA gaye haiN| ina sabakA yaha sAra* hai ki viSayake vazIbhUta na honA, manapara aMkuza rakhanA, apanA uttaradAyitva samajhanA, manuSyabhava aura deva-guru-dharmakI prAptikI durlabhatA, samajhanA
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380] adhyAtmakalpadruma . [dazA aura lAlacake vazIbhUta na ho jAnA ucita hai| sAdhara tathA nirakSara saboMko zikSA denevAle honese ina dRSTAntoMpara ucita vivecana kiyA gayA hai| pratyeka indriyase dukhapara dRSTAnta. pataGgabhRhaiNakhagAhimIna dvipdvipaariprmukhaaHprmaadaiH| zocyA yathA syurmRtibandha-duHkhai cirAyabhAvI tvamapIti jnto!||14|| "pataMga, bhramara, hiraNa, pakSI, sarpa, macchI hAthI, siMha mAdi pramAdase eka eka indriyake viSayarUpa pramAdake vaza ho jAnese jisaprakAra maraNa, baMdhana Adi dukhoMkA kaSTa bhogate hai, isIprakAra he jIva ! tU bhI indriyoMke vazIbhUta hokara ananta kAla taka dukha bhogegaa|" upajAti. vivecana:-upara sAmAnyarUpase pramAda tyAga karanekA upadeza kiyA gayA hai, usameM aneko dRSTAnta batAkara kahA gayA hai ki yadi pramAda kiyA jAyagA to atyanta dukha uThAne pdd'ege| yahA~ batAyA gayA hai ki eka eka indriyake vazIbhUta hone se bhI atyanta kaSTa uThAne par3ate haiN| becAre tiryacoMko bhI eka eka indriyake vazIbhUta honese vadha, baMdhanAdi sahana karane par3ate haiM aura antameM mRtyu bhI prApta hotI haiM, to phira tU to jo pAMcoM indriyoMko niraMkuzasyase vyavahAra meM lAtA hai vicAra kara ki terI kyA dazA hogI? 1 pataMga-rAtrimeM suvarNa jaise raMgavAle dIpakako dekhakara pataMga usake mohase AkarSita hokara usapara jAkara apane jIvanako homa detA hai, jisase vaha zighra hI jalajAtA hai yA
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] bairAgyopadezAdhikAraH (381 usameM DUba kara marajAtA hai| cacurindraya ke vazIbhUta honese yaha maraNaduHkha huaa| . 2 bhramara-sugaMdhIke mohase sandhyAkAlataka bhramara kamalameM baiThA rahatA hai aura usameM masta hojAtA haiM, sAyaMkAlako jaba kamala banda hone lagatA hai taba bhI vicAra karatA hai ki"ur3atA hU~" "ur3atA hU~" itanemeM kamala banda hojAtA hai, phira vaha nahIM nikala sakatA hai aura sampUrNa rAtribhara bandi banA rahatA hai| isapara bhI prAtaHkAla hone para jo hAthI AtA hai vaha kamala ko ukhAr3a kara bhakSaNa kara jAtA hai isase bhramarakI usIke antara mRtyu hojAtI hai| hAthIke gaMDasthalomeMse mad TapakatA rahatA hai usakI sugandhIse AkarSita hokara hAthIke mastakake AsapAsa bhramara guMjAra karate haiM / hAthI kAna phar3aphar3AtA rahatA hai jisake sapATemeM Anese kitane hI bhramara mRtyuke zikAra hote haiN| yaha nAsikAindriyake vazIbhUta honekA duHkha hai| 3 hirana:-jaba hiranako jhAlameM phasAnA hotA hai taba pAradhI sundara bINAse madhura gAyana karatA hai, jisako sunakara aTavIke hiraNa apane Apa khiMce cale Ate haiN| una becAroMko yaha bhAna nahIM rahatA ki sunane jAnese apane prANoMkI Ahuti denI par3egI / usa samaya pAradhI apanI phailAI huI mAlako ekatra kara letA hai, aura bholA mRga usakA zikAra hojAtA hai| yaha zravaNaindriyake vazIbhUta honekA duHkha hai / 4 pacI:-nIce gehU~, jvAra, bAjarI Adi anAja vistAra kara usapara jhAla phailAkara pAradhI dUra chipa kara baiTha jAte haiN| anAjake lobhase bhole kabUtara aura anya dUsare pakSI lalacAte haiM aura anna khAneko jAnepara mAlameM pha~sa jAte haiM / phasanevAle
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382] adhyAtmakalpadruma [ dazavA~ pakSI annake dAnoMko dekhate haiN| lobhIkA eka netra hI khulA huA hotA haiM, ataeva vaha phailAi huI jhAlako nahIM dekha pAtA hai / becAre anekoM pakSI isaprakAra jhAlameM pha~sa jAte haiN| yaha duHkha jivAke vazIbhUta honeke kAraNa hotA haiN| 5 sarpaH-karNake vazIbhUta hokara sarpa bAMsarIkA zanda sunane ko apane bilamese bAhara AtA hai aura phira sarparA use pakar3a letA hai aura use janmaparyanta usakA bandI bananA par3atA hai| yaha karNake vazIbhUta honese bandI honekA dUsarA dRSTAnta huA / 6 macchI-macchImAra loheMke A~kaDeMmeM khAnekA padArtha lagAkara usako jalAzayameM DAla detA hai / macchI usa padArthake rasase AkarSita hokara usako khAneke liye AtI hai / vaha padArtha khAnA to dUra rahA kintu vaha AMkar3A tAlUmeM ghusa jAtA hai aura macchI mRtyuko prApta hotI hai / jIbhake vazIbhUta hokara maranekA yaha dUsarA dRSTAnta haiN| 7 hAthI-hAthIko nimna likhita prakArase pakar3ate haiM / jaba usako pakar3anA hotA hai taba atyanta dUra sthAnapara eka hAthinIko khar3I kara dete haiM, aura usake Age eka bar3A gar3hA khoda dete haiN| kitanI hI bAra ese gaDaimeM kAgajakI hAthinI banAkara rakha dete haiM aura hAthinIkA mUtra idharaudhara chir3aka dete haiM, jisakI gandhase AkarSita hokara hAthI vahA~ AtA hai / gaDemeM tRNa Adi bhara kara Uparase use Dhaka dete hai, isa liye hAthI jaisA dUrase AtA hai vasA hI hathinIko dekhakara kAmavikArake vazIbhUta hojAtA hai| ataeva daur3atA daur3atA jaba hAthinIke samIpa jAtA hai to gaDemeM gira jAtA hai; jisase usako bandhana Adi mahAduHkha prApta hote haiM / yaha duHkha sparzendriyake vazIbhUta honese prApta huA hai|
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] vairAgyopadezAdhikAraH [383 8 siMha-siMhako pakar3ane ke liye eka bar3e kaTahareke do vibhAga banAye jAte haiN| eka bhAgameM eka bakareko banda karake majabUtIse rakha dete haiN| dUsarA bhAga khulA rakha kara usake upara puruSa baiThatA hai / siMha lobhase AtA hai aura bakareke mAMsase lalacA kara jyohi kaTaharake andara praveza karatA hai tyAhI uparakA puruSa daravAjA banda kara detA hai aura siMha kaida hojAtA hai, athavA bakarA khulA rakhate haiM to usako mAraneke liye jAtA hudhA siMhako mAra diyA jAtA hai / yaha jIbhake vazIbhUta honekA duHkha hai| isaprakAra eka eka indriyake vazIbhUta honese ukta tiryaca maraNakaSTa jaisA athavA mRtyuko hI prApta hote haiN| unameM samajhane kI zakti kama hai / tU samajhadAra hai, saMsArake svarUpako jAnatA hai phira bhI yadi mohake vazIbhUta hokara indriyoMpara aMkuza nahIM rakhegA to manapara bhI aMkuza na raha sakegA to phira saba parizrama laga bhaga vyartha hI hogaa| ataeva ceta, dekha, jAgRta ho aura vicAra kr| pramAdakA tyAjyapana. purApi pApaiH patito'si duHkha rAzau punarmUDha ! karoSi tAni / majanmahApaGkilavAripUre, zilA nije mUrdhni gale ca dhatse // 15 // " he mUDha ! tU pahale bhI pApoMke kAraNa duHkhoMkI rAzImeM girA hai aura phira bhI unhIkA pAcaraNa karatA hai| atyanta kIcar3avAle bharapUra pAnI meM girate girate vAstavameM tUM to tere gale aura mastaka para bar3A bhArI patthara bAMdhatA hai ?" upajAti.
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 ] adhyAtmakalpadruma [dazavA~ vivecana-pApase saMsArameM DUbatA hai aura phira bhI unhIM pApoMko karatA hai / DUbate hue puruSake gardanameM yadi ghaTTIkA pATa yA bar3A patthara bAMdha diyA jAve to vaha vizeSa DUbatA jAtA hai aura usakA murdA bhI hAtha nahIM A sakatA hai, kAraNa ki usakA bhAra adhika honese vaha Upara nahIM uTha sakatA hai / pApI DUbate DUbate bhI aise pApa karate haiM ki jisase vaha adhikase adhika DUbatA hI jAtA hai / isa sabakA artha spaSTa hI hai| sukhaprApti aura duHkha-nAzakA upAya. punaH punarjIva tavopadizyate, bibheSi duHkhAtsukhamIhase cet / kuruSva tatkiJcana yena vAJchitaM, bhavettavAste'vasaro'yameva yata // 16 // ___ " he bhAI ! hama to tUjhe bArambAra yahI kahate hai ki yadi tu dukhoMkA bhaya tathA sukhoMkI abhilASA rakhatA ho to aisA kArya kara ki jisase tujhe vAJchita vastukI prApti ho sake, kyoM ki isa samaya tujhe suavasara prApta ho gayA hai ( yaha terA samaya hai)|" vaMzastha. vivecana-jJAnI guru dayAke bhaNDAra hote haiN| unako isa jIvakI duHkhita dazA dekhakara atyanta dayA utpanna hojAtI hai, isa liye tujhe saba upadezakA sAra batAte haiM ki he bhAI ! tUne isa samaya paMcendriyapana, AryakSetra, manuSyabhava, dharmasAdhana nimitta sarva indriyoMkI anukUlatA, jainadharma, satyatattvopadezaka gurumahArAjakA yoga aura aise aise dUsare anekoM yogoMko prApta kiyA hai isa liye aba tujhe sArAMzameM kahate haiM jo sampUrNa zAstrameM kahA gayA hai usakA sAra tujhe Adhe zlokameM hI kahate haiM ki.
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAraH [385 tU aisA kArya kara ki jisase tujhe vAJchita vastumeM saphalatA prApta ho' isa samaya to aisA abhinavatapa, saMyama, dhRti, vyavahArazuddhi, virati Adi kara ki jisase tere saba bhavake dukhoMkA anta ho jAya / yaha samaya tere hAthameM svarNa samaya hai / aisA avasara bAra bAra hAthameM na A sakegA aura phira dhana gaye pazcAt jJAna aura bhAyuke vyatIta ho jAne para vairAgya vyartha hai / saMskRtameM eka kahAvata hai ki " azaktimAna bhavetsAdhu, vRddhA nArI pativRtA" azaktimAn honepara puruSa sAdhu bana kara baiTha jAtA hai aura vRddha strI pativratA honekA dAvA kare to isameM kucha vizeSatA nahIM hai / jisa samaya zarIrakI saba indriyoM majabUta hoM, kAma karanekI zakti ho usa samaya indriyoMpara aMkuza rakhanA, sukRtyameM hI zaktikA vyaya karanA prazasya hai / sukhaprAptikI abhilASA ho aura duHkhake parityAga karanekI kAmanA ho so isa suavasarase lAbha uThAva / sadguNa prApta karanekI prabala abhilASAke sAtha sAtha durguNoM para dRr3ha virAga ho jAne para dhIre dhIre terA sAdhyabindu samIpa AtA jAtA hai jisako tujhe bArambAra samajhAnekI AvazyakatA nahIM hai, aisA karanekA isa bhavameM tujhe svarNa avasara prApta ho gayA hai, ataH usase pUrA lAbha uThAle / sukhaprAptikA upAya-dharmasarvasva. dhanAGgasaukhyasvajanAnasUnapi, tyaja tyajaikaM na ca dharmamArhatama bhavanti dharmAddhi bhave bhave'rthitA nyamUnyamIbhiH punareSa durlabhaH // 17 // ___ "paisA, zarIra, sukha, sagesambandhI aura antameM prANa
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 ] adhyAtmakalpadruma [ dazavA~ bhI chor3a de, parantu eka vItarAga ahaMta paramAtmAke batAye hue dharmako kadApi na chor3a dharmase bhavobhavameM ye padArtha, (paisA, sukha Adi) prApta hogeM, parantu inase (paisoM Adise) vaha (dharma) milanA durlabha hai|" vaMzastha. vivecana- gata zlokameM kahA gayA thA ki tujhe yahA~ dharma karanekA suavasara prApta huA hai, usI bAtako yahA~ vizeSatayA spaSTa kiyA jAtA hai| dharmake liye saba kucha chor3a denA yogya hai, kintu kisI bhI vastu nimitta cAhe jitane lAbha nimitta dharmako chor3anA yogya nahIM hai / puruSa pAMca dasa rupayeke liye dharmako chor3a detA hai, mithyA bhASaNa karatA hai aura kitane hI puruSa to eka damar3Ike liye bhI seMkaDo zapatha khAte haiM, indriyoMko tRpta karane nimitta abhakSya padArthoMkA sevana karate haiM, akAle bhojana karate haiM, apeyakA pAna karate haiM aura jaisA manameM AtA hai vaisA bolate haiM / yaha jo saba kucha hotA hai isakA kAraNa vicArane yogya hai / isa jIvako yaha bhAna nahIM hai ki apanA kyA hai aura parAyA kyA hai, Atmika kyA hai aura paudgalika kyA hai ? arthAt bhedajJAna nahIM hai / yaha jJAna jaba taka ucita rUpase nahIM hotA hai taba taka saba vyartha hai / isa jJAna ke binA manuSya jitanA kaheM utanA duSTa AcaraNa karatA hai, kintu vicAra nahIM karatA kidharmAdadhigataizvaryo dharmameva nihanti yH| kathaM zubhAyatirbhAvI sa svAmidrohapAtakI / __"jisa dharmake prabhAvase aizvarya prApta karatA hai usI aizvaryase usake svAmI dharmakA nAza karatA hai to phira usakA bhalA kyoM ho sakatA hai ? vaha svAmIdrohI hai jisase mahApApI hai|" isaprakAra dharmakA nAza karanevAlA svAmIdroha karatA hai aura svAmIdrohI isa bhava tathA parabhavameM duHkhI hotA hai| zAstrakAra
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAraH [387 kahate haiM ki " dharma artha ihAM prANane jI, chaMDe paNa nahI dharma" jo sattvavaMta prANI hote haiM ve dharmake liye jIvana de dete haiM kintu jIvanake liye dharma kadApi nahI chor3ate haiN| kAraNa ki dharma hI sarvasva hai aura isIse saba kucha prApta hotA hai; parantu jaba dharmako chor3a diyA jAtA hai to phira aizvaryA, yovana, vaibhava Adi kucha bhI prApta nahIM ho sakatA hai aura jo kucha prApta ho gayA ho vaha bhI naSTa ho jAtA hai / ataeva prANoMke jAne para bhI dharmakA tyAga na karanA caahiye| isa hetuse hI suktamuktAvalIke kartA ne dharma, artha aura kAmarUpa tIna puruSArthomeMse kevala dharmako hI pradhAna batAyA hai| 'tatrApi dharma pravaraM vadanti' una tInoM prakArake puruSArthoMmeMse jJAnIpuruSa dharmako hI sarvazreSTha batalAte haiM / jaba aisA kahA jAtA hai ki he sadgRhastho ! tIno puruSArtha sAmAnyatayA sAdhane yogya hai taba bhI jaba dharmakI koI kamI na hotI ho taba samajhanA ( isa viSayapara vizeSa vivecana bArahaveM adhikArameM kiyA jAyagA ) / ___sakAma duHkhasahana-usase lAbha. duHkhaM yathA bahuvidhaM sahase'pyakAmaH, kAmaM tathA saMhasi cetkaruNAdibhAvaiH / alpIyasApi tava tena bhavAntare syAdAtyantikI sakaladuHkhanivRttireva // 18 // " binA icchA bhI jisa prakAra tU aneka prakArake duHkha bhogatA hai usIprakAra yadi tU karuNAdika bhAvanAse icchApUrvaka thor3ese bhI duHkha sahana karale to bhavAntarameM sadaivake liye sarva duHkhoMse nivRti ho jaaygii|" vasaMtatilakA. ekIyAcAryamatenAnityamAtmanepadamanubandhAnirdiSTamiti parasmaipadam /
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 ] adhyAtmakalpadrama [ dazavA~ vivecana-yaha prANI paisoMke liye aura karmake vazIbhUta honese zIta, dhUpa, bhUkha, pyAsa Adi saba sahana karatA hai, do baje khAtA hai, saba dina bhUkhA rahatA hai, uttejita zaiThoMke vicitra AjJAoMkA pAlana karatA hai, mAra khAtA hai aura svAdhIna tathA parAdhInarUpase sarva prakArake duHkha bhogatA hai| isI prakArake kaSTa karmakSayakI abhilASAse sahana karane para yatigaNa mokSa prApta karate haiN| isa jIvakI abhilASAmeM phera honese isako lAbhakI prApti nahIM hotI hai / jo yadi prathama adhikArameM kaheanusAra svarUpavAlI maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyastha ye cAra bhAvanAe rakhakara ucita rItise yadi duHkha sahana kiye jAyeM to kArya saphala ho sakatA hai / meghakumAra hAthIke bhavameM karuNA lAkara jo tIna dina taka paira UMcA rakkhA usase kitanA lAbha prApta kiyA ? hajAroM varSa paryanta ghora tapasyA karane para bhI yadi manameM paudgalika sukhakI abhilASA ho to ajJAnase kaSTaddhArA UlaTI saMsArakI vRddhi hotI hai / apitu dUsarI prakArase dekhA jAve to ekendriya, beiMdriya, teindriya aura cauriMdriyapanameM usI prakAra paMcendriyatithaMca panameM yaha jIva karmakSayakI icchA binA anekoM duHkha sahana karatA hai| jo duHkha isa jIvane sahana kiye haiM usase kama duHkha bhI yadi yaha paudgalika sukhakI abhilASA binA sahana kare to isake sadaivake liye duHkhoMkA anta ho jAya / aise duHkha samakitadRSTi jIva pudgalake sukhakI buddhi siMvA sahana karate haiM isase unako sakAmanirjarA ho jAtI hai| 'sakAma' zabdakA artha yahA~ vicArane yogya hai / sakAma arthAt icchApUrvaka-dekhabhAlakara-samajhakara kiyA huA kArya; parantu isameM phalApekSA nahIM hotI aura yadi hotI hai to eka mAtra karmakSaya karanekI hI hotI hai, paudgalika sukha milanekI
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] vairAgyopadezAdhakAraH [389 nahIM hotI hai / amuka guNasthAna prApta honeke pazcAt jaba prasaMga anuSThAna prApta hotA hai arthAt jaba AtmapariNati itanI sIdhI ho jAtI hai ki binA dhAraNAke bhI zuddha vartana hI ho to phira 'karmakSaya ' kI bhI kAmanA nahIM rahatI hai| kIrti, lAbha yA .. aisI icchA rakhakara anuSThAna karanekI AjJA nahIM hai, parantu karmakSayakA nimitta dhyAnameM rakhakara usa kAmanAse anuSThAna karanekI AjJA hai aura jaba asaMga anuSThAna prApta hotA hai taba vaha kAmanA bhI apane bhApa calI jAtI hai| bhaktimArgakI puSTike liye prabhuke caraNoM meM sarva arpaNa karanekA jo pravAda zrImadbhagavadgItAmeM kahA gayA hai usakA isa viSayake sAtha vizeSa sambandha nahIM hai; kAraNa ki usameM apanI svasthiti-adhikAra athavA yogyatA binA kisI bhI phalakI apekSA rakhe binA kAryakarma karanekI AjJA hai / isaprakAra vartana yahAM iSTa nahIM hai, karmakSayakA nimitta rahane para hI naye baMdhanevAle azubha karmokA bhaya aura mokSa prAptike anukUla zubha karmoM para ucita lakSya raha sakatA hai / isaprakArake anuSThAnoko jaina paribhASAnusAra 'sakAma' anuSThAna kahe jAte haiN| pApakarmoM meM bhalAI mAnanevAleke prati. pragalbhase karmasu pApakeSvare, yadAzayA zarma na tadvinAnitam / vibhAvayaMstacca vinazvaraM drutaM, bibheSi kiM durgatiduHkhato na hi ? // 19 // " jina sukhoMkI icchAse tU pApakoM meM mUrkhatAse tallina ho jAtA hai ve sukha to jIvitavya binA kisI kAmake nahIM hai aura jindagI to zIghra hI nAza honevAlI hai aise
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 ] adhyAtmakalpadruma [ dazabA~ jaba tU svayaM jAnatA hai to phira he bhAI ! tU durgati ke duHkhoMse kyoM nahIM DaratA hai ?" vaMzastha. vivecana-anekoM jIva pApameM bhI abhimAna karate hai / svayaM pApAtmaka vyApAra karatA ho to dUsaroMko kahatA hai ki are bhAI ! isa vyApArase aisA lAbha aura arthazAstroMkA aisA vicAra hai aura aisA he vaisA hai Adi / vyApArakI pravRttimeM jo asavyApAra karatA hai aura usase jo sukha milanekI abhilASA rakhatA hai usa sukhakA AdhAra to eka mAtra jindagIpara hI hai, isa liye prApta kiyA huA sukha bahudhA isa bhavataka hI calegA, isase aura adhika kucha bhI sAtha nahIM paavegaa| upArjita kI huI lakSmI, banAI huI haveliye, bADiye, sundara ghoDoMkI jor3iye aura pahaneke kapar3e tathA chir3akaneke senTa lavanDara sarva yahIM rahanevAle haiM / jIvanakA bharosA nahIM hai / susvastha dikhAtA puruSa bhI palabharameM ur3a jAtA hai / jIvana aisA asthira hai aura pApakarmoMse AgAmI bhavameM duHkha to bahuta honevAlA hai to phira tujhe ve duHkha adhika kaSTadAyaka jAna par3ate haiM yA yahA~ke alpasthAyI sukha adhika priya jAna par3ate haiM ? he bhAI ! thor3A-sA vicAra kara, pApakarmoko karake unapara paMDitAIkA tIvra rasa car3hAkara nikAcitabaMdha na kara / amuka pravRtti kiye binA nahIM cala sakatA ho usako sAmAnya rUpase kare parantu usapara aura abhimAnadvArA nayA rasa car3hAnA yaha vidvattAkA lakSaNa nahIM hai / zeTha aura mahanta. isa sambandhameM eka dRSTAnta bahuta manana karane yogya hai / eka seThane sundara baMgalA banavAyA / usameM bahuta-sA pharanicara ekatra kiyA aura raMgarogAna karake use bhavya mandira banA diyA / usake yahA~ jitane mahamAna Ate unako baMgalekA pratyeka
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAraH [391 vibhAga dikhAtA aura unake dvArA kI huI prazaMsA suna kara manameM bahuta prasanna hotA thA / eka dina unake yahA~ eka mahanta Aye / dUsaroMkI bhA~ti unako bhI sampUrNa baMgalA dikhalAyA aura bAraMbAra unase apanI prazaMsA sunanekI abhilASA karane lagA, kintu mahanta mahArAja to kucha bhI na bole / yaha dekhakara seTha bolA ki " sAhaba ! prathama holameM Apako jo pharanIcara dikhalAyA gayA thA vaha cInase ArDaradvArA maMgavAyA gayA hai, dIvAnakhAnekA saba pharanIcara jApAnI hai, DrAiMgarumakA saba pharanIcara iMgaliza hai, AlamAroMpara phrencapolisa mukhya kArIgaroMdvArA karAyA gayA hai, cInI kAma saba jarmana hai, aura raMga vArnIza saba jayapurake citAroMko bulAkara karAyA gayA hai|" yaha saba vArtA sunane para bhI mahaMta mauna hI rhaa| kAraNa binA prazaMsA karanese AraMbhake bhAgI hote haiM yaha niyama mahantake manameM suvidita thA / antameM seThane kahA~ ' sAhaba ! Apa kyoM mauna haiM ? kyoM kucha nahIM kahate haiM ? " mahaMtajI prasaMga upasthita hone para bole " seTha ! maiM tumhAre gRhake pharanIcara, banAvaTa AdikA hI vicAra kara rahA hU~; parantu mujhe aisA pratIta hotA hai ki gharakI banAvaTameM tU ne eka bar3I bhArI bhUla kI hai|" seThako Azcarya huA ki aise sundara pharanIcarase pharanIza kiye hue baMgalemeM kauna-sI bar3I bhUla raha gaI hogI ! svAbhAvikatayA 'bhUla kyA hai ? ' aisA prazna uThAyA / pratyuttarameM mahaMta bolA ki 'seTha ! tU ne jo ye dvAra rakhe haiM ye na rakhane cAhiye the|' seThane kahA~ * mahArAja ! Apa yaha kyA pharamAte haiM ? binA dvArake makAna kaise ho sakatA hai? ' mahaMta kahatA hai ki " maiM sakAraNa hI kahatA hu~ / eka dina aisA bhAyagAM ki dUsare puruSa tujhe ina dvAroM se bAhara nikAla degeM, aura phira tuM kabhI bhI
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392] adhyAtmakalpadruma / dazavA~ praveza na kara sakegA / yadi tu praveza karanekI abhilASA karegA to dUsare tujhe Ate dekhanA bhI na cAhegeM; ataeva yadi tUje dvAra na rakhe hote to tujhe bAhara hI na jAnA par3atA / ' seTha isakA bhAvArtha samajha gayA aura gharakA mamatva choDa diyA / mahAdAnezvarI hokara sabakA dAna karaneke pazcAt mahantake pAsase hI vrata lekara prAtmakarmameM udyata hogyaa| isa zlokakA yaha bhAva bicArane yogya haiN| tere kRtya aura bhaviSyakA vicAra. karmANi re jIva ! karoSi tAni, yaiste bhavinyo vipado hyanantAH / tAbhyo bhiyAtaddadhase'dhunA kiM ? saMbhAvitAbhyo'pi bhRzAkulatvam // 20 // " he jIva ! tU aise karma karatA hai ki jisake kAraNa tujhe bhaviSyameM ananta ApattiyeM uThAnI par3atI hai, to phira saMbhakti aisI vipattiyoM ke bhayase isa samaya atyanta Akula vyAkula kyoM hotA hai ?" indravajra. vivecana-guru mahArAja vyAkhyAna dete ho una zAstroMko zravaNa karate samaya jaba narakakA adhikAra calatA ho taba nArakI 1 tIsarI paMktimeM cet ' ( ' tata ) ke sthAnameM ] pAThAntara hai / ina doM paMktiyoMkA artha isaprakAra karanA cAhiye / yadi tU vipattiyoMse nahIM DaratA ho to isa bhavameM kalpita tathA AropaNa kI hui athavA bhaviSyameM honevAlI aisI ina vipattiyoMse tUM AkulavyAkula kyoM ho jAtA haiM ? " isakA bhAva yaha hai ki tujhe bhaviSyameM anekoM vipattiye hoM aise tU kArya karatA hai, parantu unheM sahana karanekI tujhameM zakti nahIM hai, kyoMki abhI isa bhava meM sAdhAraNarUpase kadAca matra honevAlI athavA taddana kAlpanika vipattiyoMse DarA karatA haiM aura bhaviSyameM cAhe vipattiye kyoM na jhelanI paDe aisA tUM bolatA haiM baha nitAnta anucita hai, parasparavirodhI hai aura avicArI hai /
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAraH [ 393 ke duHkha aura vahA~ honevAlI anyAnyakRta, kSetraja aura paramAdhAmIkRta vedanAkA svarUpa sunakara yaha jIva kaMpAyamAna ho jAtA hai, duHkhI hotA hai aura ghabarAne lagatA hai| dUsare tiryaca Adike avAcya duHkhoMko sunakara bhI niHsAsA DAlatA hai / svayaM jAnatA hai ki pApakoMke karanese nArakI tathA tiryacake anekoM duHkha hote haiM, phira bhI svayaM to pApa hI kiyA karatA hai / zAkhazravaNake samaya kampAyapana aura kAryarekhA ina donoMke bIcameM dikhAtA virodha hai / jisaprakAra sukhakI abhilASAvAle sukha ke vicArase hI dor3ate haiM aura phira usa vicArake anusAra / kitanA hI kaSTa sahana karake sukha prApta karanekA prayAsa karate haiM isIprakAra duHkhake parityAgakI abhilASA rakhanevAle usI bicArase usa vicArake anukUla mArgameM daur3ate hote to nArakIkA bhaya kabhIkA kama ho gayA hotA, arthAt saMsArI jIvake duHkha miTa gaye hote / isase yaha tAtparya hai ki jina duHkhoMkA varNana sunanemAtrase hI kampAyapana-romAMca utpanna hotA hai ve duHkha jina pApakoMse hote haiM una pApakarmoko karanA chor3a do| ___ sahacArikI mRtyuse bodha. ye pAlitA vRddhimitAH sahaiva, snigdhA bhRzaM snehapadaM ca ye te / yamena tAnapyadayaM gRhItAn, jJAtvApi kiM na tvarase hitAya // 21 // "jinakA tere sAtha pAlana-poSaNa hubhA aura jo bar3e bhI tere sAtha hI sAtha hue, apitu jo tere atyanta snehI the aura jo tere premapAtra the unako bhI yamarAjane
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 ] adhyAtmakalpadruma [ dazavA~ nirdayatApUrvaka uThA liyA hai aisA samajhakara bhI tU svahita sAdhananimitta zighratA kyoM nahIM karatA hai ?" upajAti. vivecana-jina bhAiyoM tathA galike lar3akoMke sAtha khelakUda kiyA, sAtha pAle poSe gaye, sAtha Ananda kiyA, jinapara atyanta sneha thA, jo prANase bhI adhika priya the aise bhI anekoM isa saMsArase kUca kara gaye / pratyeka prANIko anubhava hogA ki usake nikaTavRti mitra, atyanta snehavAna strI yA bhartA, putrapara atyanta sneha rakhanevAle mAtApitA, nikaTavRti sahAyaka aura bhAI premI isa saMsArako chor3akara cala base haiM athavA unako yaha saMsAra parityAga karanA par3A hai / unakI akAla mRtyuko dekha kara jo bodha honA cAhiye vaha yaha hai ki aho ! unakI taraha hamArI bhI eka na eka dina avazya isa saMsArase kUca karanekI vArI AyegI, isaliye hamako jo kucha karanA ho kara lenA cAhiye, bhAtmahita kyA hai ? ise vicAranA aura ise karanA yogya hai| maranese alpamAtra bhI na DaranA cAhiye parantu pratyeka kSaNa usake liye taiyAra rahanA cAhiye / bhartRhari bhI vairAgyazatakameM kahate haiM kiH vayaM yebhyo jAtAzciraparigatA eva khalu te, samaM yaiH saMvRddhAH smRtiviSayatAM te'pigamitAH / idAnImete smaH pratidivasamAsannapatanAdgatAstulyAvasthAM sikatilanadItIratarubhiH / / jinase hama utpanna hue unako bhI gaye hue kitane hI barSa ho gaye haiN| jinake sAtha hama bar3e hue unakA bhI kevala smaraNamAtra raha gayA hai, aba hama bhI giranevAle haiM aura hamArI avasthA bhI nadI ke samIpa uge hue vRkSake samAna ho gaI hai| isIprakAra zAMtasudhArasakartAne bhI kahA hai ki
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAraH [395 yaiH samaM krIDitA ye ca bhRzamIDitA, yaiH sahAkRSmahi prItivAdam / tAn janAnvIkSya bata bhasmabhUyaM gatAna , nirvizaGkAH sma iti dhik pramAdam ! // isa zlokakA bhAva Upara misneanusAra hI hai| aise nikaTa. vRti snehIko bhasma hote dekhate haiM phira bhI hama to niHzaMka hokara ghUmate rahate haiM / vAstavameM pramAdako dhikkAra hai ! / isa sabase yaha prayojana hai ki pratyeka prANIko saMsArakI asthiratA samajhakara, vicArakara svahita kyA hai yaha samajhate zikhanA cAhiye itanA hI nahiM apitu AcaraNa bhI aisA karanA cAhiye ki jisase svahita.buddhi prApta ho ske| putra, strI yA sagesambandhiyoM nimitta pApa karane vAloMko upadeza. yaiH klizyase tvaM dhanabandhvapatyaH, yazaH prabhutvAdibhirAzayasthaiH / kiyAnii pretya ca tairguNaste, sAdhyaH kimAyuzcavicArayevam // 22 // "kalpita dhana, sage, putra, yaza, prabhutva Adise (Adike liye ) tU duHkha uThAtA hai; parantu tUM vicAra kara ki isa bhavameM aura parabhavameM inase kitanA lAbha uThA sakatA hai aura terA AyuSya kitanA hai ?" upajAti. vivecana he bhAI! lakSmIke liye jaisA Upara batAyA gayA 1 kvacit prathama paMktimeM "yai klizyate bandhanabandhvapatya " aisA pAThAntara hai, parantu jisakA artha bandhanatulya bandhu apatyase tuM kaSTa pAtA hai parantu vi0" isaprakAra karanA cAhiye /
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 ] adhyAtmakalpadrama [ dazavA~ usaprakAra tU aneka kaSTa sahana karatA hai, usIprakAra lar3akeke liye bahuta-sA dhana baTorakara chor3ajAne nimitta atyanta prayAsa karatA hai, istrIprakAra Adarake liye bhI parizrama karane meM bhI kucha bAkI nahIM rakhatA hai aura zeThAI nimitta to marA jAtA hai; parantu tU jarA vicAra to kara ki isabhavameM ina kAraNoMse kyA kucha lAbha siddha ho sakatA hai ? paisoMke liye paise ekatra karanA to eka prakArakA sannipAta hai aura lar3ake nimitta ekatra karanA bhI mUrkhatA hai| kina lar3akoMne bahuta-sI paitRkasampati prAptakara apane pitAkA AbhAra mAnA hai ? yaha zabda kucha kaThora mAlUma hogA, parantu yaha satya hai / isase yaha matalaba nahIM hai ki pitAkA putrakI aura kucha bhI kartavya nahIM hai, parantu pApAraMbha aura. kaSTa sahana kara sampatti chor3ajAneko koI pitA bAdhya nahIM hai / isIprakAra pratiSThA anizcita hai aura zeMThAIko jAte hue dera nahI lagatI hai / isaprakAra isa bhavameM to vyartha parizrama hI hotA hai aura parabhavameM pApake bhArase ladA huA jIva nArakI aura nigodameM anantakAla paryaMta bhaTakatA rahatA hai| yadi kadAca takarArake liye isabhavameM thor3A-sA sukha hai aisA mAnoM to bhI vaha kitane kAla taka rahanevAlA hai ? manuSya AyuSya isa jamAnemeM madhyamarUpase 75 varSakI mAnI jAtI hai aura usameM bhI mahAmArI Adike kopase athavA anya kisi vyAdhi tathA akasmAtase bIcameM hI mRtyuke mukhameM jAnemeM dera nahIM lagatI hai| taba he jIva ! tU kyoM vyartha AkarSita hokara sabako bigADatA hai ? kitanI hI bAra khoTI AzAoMse AkarSita hokara aura kitanI hI bAra kartavyake jhUThe vicAroMme pha~sakara yaha jIva mugdhapanake liye uttama Azayase bhI aneka bure kAmoMkI zreNI banA DAlatA hai; kintu vaha yogya vicAra nahIM karatA hai isaliye aisI dazAko prApta hotA
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAraH [ 397 haiN| apanI vAstavika sthiti aura kartavya kyA hai ? isake vicAranekI atyanta AvazyakatA hai| vicAra bhI yogya aMkuza nice aura rIti anusAra karanA yogya hai| kitanI hI bAra apane meM ho usase bhI vicAra karavekI adhika yogyatA mAnane meM AtI hai| dRSTAntarUpa pitRdharma, patidharma aura lokadharmameMse kauna-sA dharma prathama kartavyarUpa hai aise agatyake praznoM meM eka pakSake vicAroMse kArya na karanA cAhiye, kintu adhika mAnanIya vivecaka zaktivAle puruSoM ke vicAroMko samajhanekA prayAsa karanA cAhiye / cAhe jaise bhI karake Atmahita karaneke raSTibinduko na cUkanA cAhiye / paradezIpaMthIkA prema-hitavicAraNA. * kimu muhyasi gatvaraiH pRthak, __kRpaNairbandhuvapuH prigrhaiH| vimRzasva hitopayogino' vasare'smin paralokapAnthare // 23 // " he paraloka jAnevAle paMthI ! alaga alaga jAnevAle aura tuccha aise baMdhu, zarIra aura paisoMse tU kyoM moha karatA hai ? isa samaya tere sukha meM vRddhi karanevAle vAstavika upAya kyA hai unakA hI vicAra kara / " gIti. vivecana-strI, putra, dhana, zarIra alaga alaga jAnevAle haiM / dhana gharameM hI raha jAyagA, skhI daravaje taka AyagI, putra zmazAna taka AvegeM aura zarIra citA taka AyagA, parantu antameM to tUM akelA hI raha jAyagA / ye saba zaraNabhUta honemeM asamartha haiM / yahA~ jo sabakA samAgama huA hai yaha eka meleke samAna hai / vIrthasthAnapara jaise amuka dina melA bharatA hai aura dUsare dina pichA saba bikhara jAtA hai isIprakAra A~kha banda
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 ] adhyAtmakalpadruma [ dazavA~ kara phirase dekhe taba taka ye saba lopa ho jAvegeM aura phira kahA~ jAvegeM isakA pattA bhI na lagegA / vastusthiti aisI hai isako jAna kara, yaha vicAra kara ki saccA hitakAraka kona hai ? isako samajhaneke pazcAt janasamUhake lAbhake kAryako kara | Atmahita sAdhakara isabhavaprapaMcakI paMcAyatase dUra raha / sarva upadezakA yaha dRSTivindu hai ki Atmahita kara, saMsArabaMdhako kATa DAla aura samatArasameM lIna ho jaa| isa zlokameM paudgalika vastuoM aura premIke premakA vastutaH kyA svarUpa hai usake jAnane-vicAranekI sUcanA kI gaI hai aura vastutaH terA hita kyA hai usako vicArakara karanekI AvazyakatA honA pragaTa kiyA hai| jina vastuoMke bandhanameM phaMsakara yaha jIva taddana bAhya vyavahArameM pha~sA huA rahatA hai, ve vastue baMdhanake athavA premake yogya nahIM haiM, aura vaisI kAlpanika vastuoMkI prAptike liye yaha jIva itanA masta ho jAtA hai ki svayaM kauna hai ? apanA kauna hai ? apanA hita kyA hai ? kahA~ hai ? kisaprakAra prApta ho sakatA hai ? prApta karanekI pUrI AvazyakatA hai yA nahIM ? Adike viSayameM vicAra karanekA prasaMga bhI nahIM mila sakatA hai / isa bhUlako sudhAranekA saccA upadeza yahA~ hai / sage snehI arthAt strI, putra, mitra, zarIra aura paise Adi terese prema kiye jAne yogya nahIM haiM, kAraNa ki ye tere nahIM hai| AtmajAgrati. sukhamAsse sukhaM zeSe, bhuGkSa pibasi khelasi / najAne tvagrataH puNya-vinA te kiM bhaviSyati ? // 24 // __ " sukhase baiThatA hai, sukhase sotA hai, sukhase khAtA hai, sukhase pItA hai aura sukhase khelatA hai, parantu tU yaha kyoM
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ hogI?" adhikAra] vairAgyopadezAdhikAraH [ 399 nahIM jAnatA ki puNya binA bhaviSyameM terI kyA dazA anuSTup. . vivecana he bhAI ! tU sukhAsanake siMhAsanapara nirbhayatApUrvaka baiThatA hai, vilAyatI palaMgopara sundara cAdare bichAkara sotA hai, jIbhako acche laganevAle bhakSyAbhakSya padArthoMko khAtA hai, madirApAna karatA hai aura aireTeDa vATarake apeya padArthoke gilAsake glAsa galemeM ur3elatA hai, usIprakAra anekoM krIr3Aye karatA hai; parantu tU vicAra to kara ki ye saba puNyake pratApase hai| terA grAmameMse karjA vasUla karanA hai aura vaha karjA vasUla hotA jAtA hai kintu milI huI paitRkasampatti kama hotI jAtI hai, dhana kama hotA jAtA hai arthAt puNya-dhana naSTa hotA jAtA hai / aba isa samaya to tU kucha bhI dhana ekatra karake nahIM rakhatA hai, to phira bhaviSyameM terI kyA dazA hogI ? mujhe to tere liye cintA hotI hai kintu tU to vicAra bhI nahIM karatA hai|| jisako yahAM sukha, bhoga, vaibhava, saMpatti, ArogyatA prApta huI hoM usakA saMsArameM lipaTanA ekatra kI hUi sampattiko ur3Adene jaisA hai; aura vaibhava ArogyatA binA saMsArameM lipaTanA to taddana majUrI karane ke samAna hai, niSphala hai, aura koI samajhahAra puruSa to aisA karaneke liye sammati bhI nahIM de sakatA hai| bhartRharine eka sthAnapara kahA~ hai ki " muhake sAmane guNagAna kiyA jAtA ho, pAsameM kaviloga birudAvalI bolate hoM, AsapAsa caMbara dulate ho aura sirapara sevaka chatra dhara rahe ho-aisA yadi tere ho aura phira tU saMsArarasakA svAda cakhanekI abhilASA kare to kucha ucita bhI jAna par3atI hai|" aisA to tere pAsa kucha bhI nahIM hai, isaliye tujhe saMsArameM na lipaTanA cAhiye / terI dazA vo vyavahArameM jaisI kahAvata hai ki " na milA rAma na milI
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400] adhyAtmakalpadruma [ dazavA~ mAyA" vaisI hI hai| jo kucha thor3A-sA puNyadhana hai tU to usako bhI kho detA hai / terI sthiti ucca karaneke liye asaMgapana prApta karaneke sAdhana ekatra karaneke liye aura cAlu niSphala upAdhiyoMse dUra rahane nimitta tujhe abhI puNyakI atyanta AvazyakatA hai; ataeva jo kArya sukhase-saralatAse karane cAhiye unako kara aura khAnepInemeM jo bahuta lakSya hai usakA parityAga kara de / terI abhIkI dazAmeM to puNyadhanake bar3e saMcayakI AvazyakatA hai| jaba terI jIvanamukta sthiti AyagI taba tujhe puNyakI jarUrata nahIM hai| vaha svarUpa tujhe samaya Anepara batAyA jAyagA athavA tU apane Apa hI usako samajha skegaa| thor3e kaSTase DaratA hai aura atyanta kaSTa bhoganeke ___kArya karatA hai. zItAttApAnmakSikAkattRNAdi sparzAdyutthAtkaSTato'lpAdvibheSi / tAstAzcabhiH karmabhiH svIkaroSi, zvabhrAdInAM vedanA dhidhiyaMte // 25 // __" zIta, tApa, makkhIke DaMsa aura karkaza taNAdike sparzase honevAle bahuta thoDe aura alpasthAyI kaSToMse to tUM bhaya karatA hai kintu tere svakRtyoMse prApta honevAlI narakanigodakI mahAvedanAoM ko aMgIkAra karatA hai / terI buddhiko dhanya hai !!" zAlinI. vivecana-jJAnI guruko eka bar3AbhArI Azcarya hotA haiM ki yaha jIva yahA~ to aisA sukhazelI ho jAtA hai ki yadi kapar3oMmeM thor3A-sA bhI tinakA laga jAve to use bhI sahana
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] vairAgyopadezAdhikAraH [401 nahI kara sakatA hai, zItake mAre cillAtA hai aura tapatameM TaTTI, kolDrInka mAdi aneka cijoMkA upayoga karatA hai| eka maskhI yA macchara bhI baiTha jAve to isakA dama ghuTane laga jAtA hai aura tapasyA bhI nahIM karatA hai| eka upavAsake karanepara bhI mAnoM dUsaroMpara ahasAna kara detA hai aura usameM bhagale dinakI sAyaMkAlako tathA dusare dina prAtaHkAlako to itanI dhamAdhama macAtA hai ki vaisA upavAsa karanese bhoga duganA hotA hai| isIprakAra choTI-bar3I pratyeka bAbatameM yaha jIva AgrahapUrvaka kaSTase dUra rahanekA prayAsa karatA hai; parantu apanA vartana, vyava. hAra, bhAcaraNa aisA rakhatA hai ki jina duHkhose vaha yahA~ DaratA hai vaise hI unase lakhogune adhika kaSTadAyaka duHkha sahana karane par3ate haiM / yahA~ puNyadhana khA jAtA hai aura phira usake duHkha hI duHkha bhoganekI bArI AtI hai / gurumahArAja kahate haiM ki'are mUrkha ! terI buddhike liye maiM kyA kahU~ ? tU cAhe gRhastha ho, cAhe yati ho; parantu tujhe eka kArya avazya karanA cAhiye aura vaha yaha hai ki manuSyabhavake pariNAmameM sampattimeM ToTA na mAne pAve / jitanI pUMjI tU lekara AyA hai usameM kucha bar3hotarI honI cAhiye / " jo gurumahArAjake isa upadezapara dhyAna degA to tujhe amogha lakSmI prApta hogii| ataeva vicArapUrvaka aisA prayAsa kara ki jisase naraka-nigodake kaSToMse baca sake, varanA phira yadi usa samaya tUroyagA yA cillAyagA to bhI koI terI sunAI na hogii| isa zlokase eka dUsarA bhAva bhI pragaTa hotA hai / sAdhudharma vahana karanemeM parISaha sahana karane par3ate haiM yaha satya hai aura isake bhayase hI anekoM prAkRta prANI usa dharmako aMgIkAra nahIM kara sakate haiM aura usase Darate rahate haiM; paraMtu usake badale yaha hotA 51
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 ] adhyAtmakalpadruma [ dazayA~ hai ki jina kaSToMke bhayase Darate rahate haiM ve hI kaSTa vyavahArameM sahana karate haiN| zIta, dhUpa Adi parISahake rUpameM sahana nahIM karate haiM, parantu parataMtratAse saba sahana karate haiM / yaha lagabhaga pratyeka dinake anubhavakA viSaya hai / isake pariNAmameM donoM bhava bigar3ate haiN| yahA~ kaSTa bhogate hai aura parabhavameM bhI pichA durgatimeM par3ate haiM / isaprakArakI terI prathakkaraNa karanekI buddhiko dhanya hai ! upasaMhAra-pApakA Dara. kvacitkaSAyaiH kvacana pramAdaiH, kadAgrahaiH kvApi ca mtsraadyaiH| AtmAnamAtman ! kaluSi karoSi, bibheSi dhiGno narakAdadharmA // 26 // "he Atman ! kisI samaya kaSAyadvArA aura kisI samaya pramAdadvArA, kisI samaya kadAgrahadvArA aura kisI samaya matsara AdidvArA AtmAko malIna banAtA hai / are ! tujhe dhikkAra hai ! ki tU adharmase tathA narakase bhI nahIM DaratA hai ?" vivecana-yaha jIva kisI samaya krodha karatA hai, kisI samaya ahaMkAra karatA hai, kisI samaya kapaTa karatA hai, kisI samaya paise-paise ke liye jhika jhika kiyA karatA hai, kisI samaya jhUThA abhiniveza karatA hai, kisI samaya vrata-niyamako na lete hue bhaviratipanameM AnaMda mAnatA hai, kisI samaya manameM azuddha vicArazreNIvRddha kiyA karatA hai, kisI samaya apane kula, bala, vidyA, dhana Adi para mada karatA hai, kisI samaya strImeM Asakta hokara par3A rahatA hai, kisI samaya uttama uttama padArthoko khAne nimitta anekAneka kArya karatA hai, kisI samaya parastriyoM ke 1 samatsarAyaiH iti vA pAThaH /
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] vairAgyopadezAdhikAraH [403 rUsako dekhakara AnaMda mAnatA hai, kisI samaya rAjakathA karatA hai, kisI samaya videzI rAjyoM kI laDAIkI bAteM karatA hai, kisI samaya niyoMkI kathA karatA hai, kisI samaya cAra pAImeM (mAcApara) par3A par3A kaI ghaMToM taka karavaTe badalatA (niMda levA) rahatA hai, kisI samaya kadAgrahameM parakara mamatva karatA hai, kisI samaya mamatvake liye saMghakA tathA jAtikA cAhe jitanA bhI vigADa kyoM na hotA ho kintu usakA vicAra kiye binA hI. apanI icchAnusAra kArya karatA hai, kisI samaya matsara karatA hai, kisI samaya kalaha karatA hai, kisI samaya asatya bolatA hai, kisI samaya niMdA karatA hai kisI samaya corI karatA hai aura kisI samaya jIvahiMsA karatA hai-aise aise anekoM pApAcaraNa karake yaha jIva malIna hotA hai, AtmAko malIna karatA hai aura saMsArameM bhaTakatA hai / aise pApoMse AtmAkI zuddhatApara mela car3hatA jAtA hai aura vaha ananta saMsArasamudra meM jhokA khAtA humA tathA hIlatA huA bahANa hAthameM nahIM rahatA hai aura pAnIke bhaMvarameM cakkara lagAtA rahatA hai / he Atman he cetan ! yaha bahuta dhyAna dene yogya bAta hai| vairAgya upadezadvAra isaprakAra samApta hubhA / isa dvArakI atyanta mahattA hai kyoki vairAgyakA viSaya atyanta mahattvakA hai| isa dvArake prathakkaraNa karanekI AvazyakatA nahIM hai / pratyeka zlokake nirapara jo nAma likhA gayA hai ve nAma hI prathakkaraNa rUpa hai / lagabhaga pratyeka zlokameM jude jude vairAgyake viSayapara vicAra pragaTa kiye gaye haiN| sarvakA sAra yaha hai ki isa jIvako bhedajJAna honA cAhiye / Atmika vastu kyA hai aura paudgalika vastu kyA hai ? isakA barAbara ucita jJAna honA cAhIye / svaparakI pahacAna
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404] adhyAtmakalpadruma [dazA honI cAhiye / cetana zuddha hai, aivarahita javerAta hai, kohinUra hai; parantu anAdi abhyAsase apanI zuddhatApara karmake parde DAla rakkhe hai jisase usakI zuddhatA dRSTigocara nahIM hotI hai / usakI zuddha sthiti samajhane nimitta abhI kI sthiti azuddha sthiti hai, yaha samajhanA cAhIye aura yaha hI sampUrNa adhikArakA viSaya hai / saMsArase vairAgya prApta karanekI bahuta AvazyakatA hai, kAraNa ki jo duHkha hote haiM ve saba saMsArabhramaNake kAraNa hI hote haiM aura yadi viSayakaSAyapara vijaya prApta kI jAya to saMsArabhramaNa miTa jAtA hai| ___ saMsArapara nirveda ( vairAgya ) prApta karaneke tIna kAraNa hai-eka icchita vastu na milakara anicchita vastu milanA jisako zAstrakAra duHkhagarmita vairAgya kahate haiM, dUsarA bhAtmAkA jhUThA jJAna honese vairAgya hotA hai jisako mohagarmita vairAgya kahate haiM aura tIsarA AtmAkA zuddhasvarUpa jAnakara-samajhakara vicArakara saMsArapara sacamuca udAsInatA lAnA use ( sadjJAnasaMgata ) jJAnagarbhita vairAgya kahate haiM / vastusvarUpake vAstavika jJAna honeke pazcAt honevAle tIsarI kisma ke vairAgyase bhavabhramaNakA duHkha miTatA hai aura mokSasukhakI prApti hotI hai| vairAgyadvArake sAtha sAtha manuSyabhavakI durlabhatA samajhanA atyAvazyaka hai / isa bhavameM jo yoga milA hai vaisA bAra bAra zighratayA milanA kaThina hai / zAstrAMtaragata kaI dRSTAnta jo teraveM zlokameM diye gaye haiM ve manana karane yogya hai | vAMcanakI kitanI hI haqIkata cakhanekI hotI hai kitanI hI gale utAranekI aura kitanI hI pacAnekI hotI hai / isIprakAra yaha viSayabhI pacAnekA hai| mu~hameM DAlakara, cabAkara, gale utArakara, pacAnA 1 See Bacon's essay on Studies.
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] vairAgyopadezAdhikAraH [405 arthAt isako par3hakara, samajhakara, mananakara bArambAra isakA punarAvartana karate rahanA cAhiye / manuSya tAtkAlika sukhakI ora vizeSa dhyAna dete haiM kintu dIrghadRSTise nahIM dekhate haiM,yaha bhI itanI hI upayogI hakIkata hai| viSaSame maNikabuddhi rakhanekI . bhAvazyakatA hai| pratyeka viSayake sambandhameM yogya sthAnapara ucita vivecana kiyA gayA hai| saMsArameM koI kisIkA nahIM hai, svArthakA melA ekatra hudA hai, isaliye gRhasthAvAsa tathA saMsArake liye apanA yogya kartavya ho utane samaya taka usake liye jo karanA ucita pratIta hotA ho vaha kare; bAkI vAstavika kArya to zAMta sthAnameM baiThakara apanA vAstavika svarUpa kyA hai ? isakA vicAra karanA yaha hai / pravRttimeM par3e rahanevAleko sacce sukhakI bAnagI bhI nahI mila sakatI hai, usake liye manuSyabhava eka cakkarake samAna hotA hai, vyartha hotA hai aura antameM pazcAttApa karAtA hai / esI anekoM upayogI hakIkata zAstromeM bharI par3I hai, vicAra ke liye itanI hI kAphI hai, bAkI saMsArayAtrA saphala karanekA prabala sAdhana apane kSayopazama anusAra aura gurumahArAnake upadezAnusAra DhUr3ha leneko pratyekako prayatna karanA cAhiye / yaha manuSyabhava kisa prakAra saphala ho sakatA hai yaha vicAranA eka TeDhA prazna hai| zuddha dazA prApta karaneke liye yaha acchA avasara hai| pAzcAtya saMskAroMke kAraNa vidyAprApti ke sAdhana, rAjyakI orase dharmasvataMtratA, pustakoMkI prApti ke liye mudraNayaMtrakA subhItA, sampUrNa bhAratavarSa meM huI jAgRtike kAraNa svadharmamaryAdA punaH sthApana karane nimitta saMskAravAloMkI abhirUci aura dUsare bhaneko sAdhanoMke kAraNa pahelI kitanI hI sadiyoM se vartamAna samaya bahuta anukUla samaya hai / isake sAtha hI sAtha pAzcAtya dRr3ha saMskAroM ke
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 ] adhyAtmakalpadruma [ dazau~ kAraNa dharmakriyAoM kI ora parAGmukhapana aura yogya saMskAroM ke abhAvase dharmakI ora bhI upekSAvRti prAptavya hai yaha dhyAnameM rakhane yogya hai, phira bhI samayakI pratikULatAke sambandhameM vizeSa kahanekA koI kAraNa nahIM rahatA hai / isa anukUlatAko dekhakara tathA isa jIvakI unnati dhyAnameM rakhate hue isa avasarase lAbha uThAnA atyanta Avazyaka pratIta hotA hai / yaha sampUrNa adhikAra vairAgyanimitta hai / uporaghAtameM isa viSayakI AvazyakatA ke viSayameM spaSTatayA ullekha kiyA gayA hai / yahA~ kevala vairAgyake kAraNa DhUMr3hanA hoto ve AsAnIse mila sakate haiM / yadi hama saMsArakA koI bhI prasaMga le to usameM ukta kAraNa sahajahImeM prApta ho sakate haiM / premakI asthiratA, premIkI mRtyukI sammAvanI vastukA nAza, yauvanakA prAgalbhya, vRddhAvasthAkI mandatA, paudgalika padArthokA parivartanazIla svabhAva ye saba vairAgyako khicakara le Ate hai, AkarSitakara lAte haiM, aura mana para gaharA prabhAva DAlate haiN| yaha to sAmAnya bAtahuI parantu vyavahArakA koI bhI prasaMga-sAmAnya athavA asAdhAraNa lenepara usameM vairAgyake kAraNa milajAte haiM / eka mAtra kaThinatA prasaMgake anukUla vicAra karanekI hai / eka na eka putrake maraNa prasaMgapara zoka kiyA jAya to vaha vicAra kartavya nahIM hai, zAstrokta nahIM haiM, prasaMgake anukUla nahIM haiM / zubha tathA azubha vyavahArake kAryoMke liye kitane hI vicAra Ate haiM, parantu sAdhya anucita honese vastutaH karttavyabhAna karAnevAle vicAra nahIM Ate haiN| isa adhikArake pratyeka zlokapara vicArakara usakA apane vyavahAra meM bhI upayoga kiyA jAve to yahAM varNana kI huI sthiti ke badale meM kucha navIna prakAza, nUtana sphUraNA, abhinava anubhava hogA / parantu kevala avakAzake samayameM hI vAcaneke
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] . vairAgyopadezAdhikAraH [407 liye adhikArAnta zloka par3he jAve to usase svAtmAnubhava yA mAtmadarzana honekA bahuta kucha saMbhava zighratayA to nahIM hotA hai| mAtmAkI ananta zakti hai yaha aba koI naI jAnanekI bAta. nahIM hai| yaha sthiI pragaTa karane nimitta Atmadravyapara lage hue karmake samUhoMko dUra karanekI AvazyakatA hai / yaha bhAva prApta karaneke liye, zuddha Atmadarzana karanekI rucI hone ke liye vairAgyakI AvazyakatA hai| kAraNa ki saMsAra aura vairAgya ina donomeM paraspara virodha hai aura jahA~ saMsAra hai vahAM karma haiM aura jahA~ karma haiM vahAM adhika yA kama AtmadarzanavimukhatA hai| saMsArase vairAgya prApta karaneke liye zuddha vicAraNA karanekI tathA apane pratyeka kAryapara nirIkSaNa karanekI AvazyakatA isase spaSTa siddha hotI hai / isa adhikArakA pratyeka zloka usI ora prayANa karanekI sUcanA detA haiM / iti savivaraNo vairaagyopdeshnaamo'dhikaarH||
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ athaikAdazo dharmazuddhayupadezAdhikAraH 20BETEE XEYH IAS ba taka isa jIvakI dharmazuddhi nahIM hotI taba taka vairAgyabhAva athavA manonigraha saba niSphala hai athavA anya zabdomeM kahA jAya to dharma zuddhi binA ye donoM bhAva prApta nahiM ho sakate haiN| zuddha deva, guru aura dharmako pahacAnakara Adara karanA yaha Age bar3hanekI prathama sir3hI hai aura usakI prApti nimite yahA~ dharmazuddhi kaise aura kisaprakAra karanI cAhiye isapara upadeza kiyA jAtA hai| dharmazuddhikA upadeza. bhavedbhavApAyavinAzanAya ya:, tamajJadharma kaluSIkaroSi kim ? pramAdamAnopAdhimatsarAdibhi, namizritaM hyauSadhamAmayApaham // 1 // "he mUrkha ! jo dharma tere saMsAra sambandhI viDaMbanAkA nAza karanevAlA hai usa dharmako pramAda, mAna, mAyA, matsara bhAdise kyoM malina karatA hai ? tere manameM acchI taraha se samajha lenA 1 yaha 'yaH' zabda eka hI 'prate meM hai, isakI khAsa jarUrata hai.anyathA prathama caraNameM gyAraha akSara hote haiM aura dUsarA kAraNa yaha hai ki 'yada' zabdase uddeza karake 'tad zabdase nirdeza kiyA gayA hai, IsIprakAra prathamameM dharmakA svarUpa aura phira usakA kaluSIkaraNa batalAyA gayA hai ataH yahAM 'ya' zabda ucita hai|
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] dharmazuddhiH [309 ki) mimita auSadhi vyAdhiyoMkA nAza nahIM kara sakatI hai|" vaMzasthavila. vivecana-"dharma" zabdakA anekoM arthoM meM prayoga kiyA jAtA hai / dharma arthAt apanA kartavya, jaise mAtRdharma, pitRdharma mAdi; "dharma" arthAt vastusvabhAva / "vatthusahAbo dhammo" oksijanakA dharma yaha hai ki hAIDrojanake sAtha milakara pAnI utpanna kare; dharma arthAt puNya, isa arthameM prAkRta bhASAmeM yaha zabdaprayoga kiyA jAtA hai| zAstrakAra isa zanako anekoMbAra nIce ke artha meM prayoga karate haiN| vItarAgapraNIta vacanAnusAra mana-vacana-kAyAkA zuddha vyApAra / isa zabdake arbake sthAnameM isake bhAvapara dhyAna denekI adhika AvazyakatA hai| zabdArtha se to " dhArayatIti dharmaH " ( narakAdi adhogatimeM )par3hanevAle jIvako ucca sthAnameM dhAraNa kare vaha dharma kahalAtA hai| durgatiprapatajantudhAraNAddharma ucyate / dhatte caitAn zubhe sthAne, tasmAddharma iti smRtH| bhArI vastu pAnI meM nIce baiTha jAtI hai / zuddha varjana rakhanevAlA karmase bhArI nahIM hotA, isase karma-bandhana kama honese baha upara uTha pAtA hai arthAt zivapurameM calA jAtA hai| zuddha bhAtma-dharmapragaTa karanA hI sAdhya dharma hai / pratyeka prayAsa, pratyeka kriyA, pratyeka varjanakA sAdhya anantaguNa pragaTakara akSayamukha prApta karanA vaha hI hai / isake sAdhana sAmAyika, pUjA, pratiSThA, dezasevA, janasamUha-sevA, prANIsevA Adi aneka haiM / kauna-sA sAdhanadharma kisa jIvako upayogI hogA yaha apane Apa nimaya kara meN| kitanI hI bAra sAdhanadharma aura sAdhyadharma samajhane meM atyanta bhUla karadI jAtI hai / sAmAnya dRSTimeM koI sAdhana cAhe
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410] adhyAtmakalpadruma [ekAdaza kitanA hI upayogI ho to bhI yadi vaha apaneko pratikUla ho to use choDa denemeM koI bAdhA nahIM hai; parantu sAdhyadharmako kisIbhI prakArase hAni na hone pAve yaha vicAra kara kriyA tathA vartana karanA caahiye| ____ . dharmaprAptikI kitanI AvazyakatA hai isakA pUrA pUrA varNana karanA ati kaThina hai / jo jo prANI tathA prajA apane dharmakA tyAga kara dete haiM ve itihAsake panneparase vilIna ho jAte haiN| romana prajAne jaba dharmakA tyAga kiyA to unhone apanA rAjya khoyA aura dhIre 2 sabakucha kho diyA / vartamAna samayameM pAzcAtyaprajAmeM dhArmika saMskAra kama hote jAte haiM jisake liye tatvacintaka ati cintAtura rahate haiN| isIke kAraNa AtmahatyA asaMtoSa mahApravRtti hotI rahatI hai aura kamabhAgyase hindustAnakI prajA bhI yadi isakA anukaraNa karegI to yaha apanA sarvasva kho degI aura dhIre dhIre itihAsake pannoparase bhI isakI zreSThatAkA anta ho jAyagA; parantu isake suputra aba isa bhUlako mahasUsa karane lage haiM jisase sambhava hai ki hama isa bhUlase chuTakArA pA skegeN| Adhunika sabhyatA Civilisation meM ativyavasAya, atikharca, navIna padArthoMkA saMgraha, nUtana vastuoMke prApta karanekI kAmanA aura dhanakI gulAmagIrI pratyakSa dikhAI detI hai / isameM svArthatyAga, paropakAraparAyaNavRtti aura azaktakA pAlana nahIM hotA hai, bhAgadauDameM jo Age nikala jAtA hai basa usIkA jaya hai| isameM dharma zabdakA lopa hotA hai, arthAt bAdameM prema, saMtoSa, sthiratA ye to AhI nahIM sakate haiN| isase prajAsattAka rAjya hone tathA samaSTi bar3hanekI sambhAvanA hai kintu isase Atmika zAMti milanA kaThina hai, vAstavika AnaMda milanA kaThina hai, tathA nirAnta baiThakara svasvarUpa mAnanA kaThina hai / Arya prajAke
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] dharmazuddhiH [411 liye dharma hI sabakucha hai, ataH navInayugakI pravRtimeM par3aneke sAtha hI sAtha yadi dharmatattva kyA hai ? isake vicAranekA avakAza rahe to kucha aMzameM mRdutA hogii| varanA dhanake vicArameM rAjyadvArI khaTapaTameM aura nirNayarahita vAdavivAdameM vRthA jIvana pUrNa ho jaaygaa| isa yugameM dharmazuddhikI atyantaM bhAvazyakatA hai| prArambhameM hI kavIzvara kahate haiM ki zuddha dharmase janma, bur3hApA, mRtyu AdikA bar3A bhaya naSTa ho jAtA hai| yaha jIva pramAda, mAna, mAyA, kapaTa Adise apane Apako tathA apane dhako malina kara detA hai / dharmase janma, bur3hApA aura mRtyukA bhaya kama ho jAtA hai, naSTa ho jAtA hai; parantu yaha dharma zuddha honA cAhiye / yaha jIva viSayakaSAya Adi paudgalika bhAvoMmeM pha~sakara dharmako malina kara detA hai, arthAt dharmarUpa sAMcemeM duHkha TAlanekI jo zakti hai vaha isI prANIke saMsargase kama ho jAtI hai-naSTa hojAtI hai / auSadhimeM rogoMko haranekI zakti hai, parantu jaba usI auSadhimeM viruddha dravya milA huA ho to vaha apanA guNa chor3a detI hai; isIprakAra dharma, bhavake duHkha TAla sakatA hai, parantu pramAda Adi usakI zaktiko kama kara dete haiM; dharma zuddha svarNa haiM, parantu isameM aneka prakArakA mizraNa ho jAtA hai; dharma zuddha jala hai, parantu isameM kUr3A karakaTa milA diyA jAtA hai; dharma candravat hai parantu isameM lAMchana lagAdiyA jAtA hai / ve lAMchana kauna kauna-se haiM, unameM se kuchake nAma yahA~ diye jAte haiN| zuddha puNyajalameM mela-usake nAma. . zaithilyamAtsaryakadAgrahakrudho 'nutApadambhAvidhigauravANi ca / pramAdamAnau kuguruH kusaMgatiH,
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 ] adhyAtmakalpadrama [ekAdaza zlAghArthitA vA sukRte malA ime // 2 // " sukRtyoMmeM itane padArtha mailarUpa haiM-zithilatA, matsara, kadAgraha, krodha, anutApa, daMbha, pravidhi, gaurava, pramAda, mAna, kuguru, kusaMga, prAtmaprazaMsA zravaNakI icchA ye saba puNyarAzimeM mailarUpa haiN|" upajAti. vivecana-nimnalikhita padArtha puNyarUpI kAMcapara mailake samAna haiM, ye zuddha jalako azuddha banAnevAle, candramAmeM kalakarUpa haiM isaliye inako acchI tarahase pahacAna lenA cAhiye / yaha sampUrNa lIsTa nahIM hai parantu mukhya mukhyakA isameM samAveza ho jAtA hai| dharmakRtya, Avazyaka kriyA, caityavaMdanAdimeM mandAnA zaithinya kahalAtA hai / dUsareke guNoMko sahana na karanA, unakI ora IrSA rakhanA mAtsarya kahalAtA hai / apanedvArA hue apakRtyako bhI ucita sabUta karane aura aise abhiprAya tathA takarArako jAnabUjha kara bhI majabUtIse pakar3a rahanA kadAgraha kaha. lAtA hai / gusse honA krodha kahalAtA hai / kisIko dAna tathA mAna dene pazcAt , TIpa likhaneke pazcAt athavA koI dharmakArya karaneke bAda usa kAryako bhUlarUpa samajhanA anutApa kahalAtA hai / mAyAkapaTa arthAt vacana aura varttanameM bhinnabhAvakA honA / zAstrokta maryAdAnusAra kArya karaneke sthAnameM usase ulTA karanA pravidhi kahalatA hai / maine yaha bar3A kArya kiyA hai isa liye meM bar3A hUM aisA vicAra karanA gaurava, mAna, pramAda kahalAte haiM / samakita aura vratAdi rahita dharmAcArya nAmake dhAraka kuguru kahalAte haiM / nIca puruSakI saMgati karanA kusaMgati kahalAtI hai aura dUsare puruSoseM apanI prazaMsA sunanekI icchA rakhanA zlAghA kahalAtI hai|
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] . dharmazuddhiH . [113 . ye saba vastuyeM sukRtyameM maikharUpa hai, saMsArameM bhramaNa karA. nevAlI hai / yadyapi yaha pUrA lAsTa nahIM hai, phira bhI sapa mukhya mukhya doSoMkI saMkhyA isameM A jAtI hai| aba inameMse kitane hI sukRtyoMmeM mailarUpa manovikAraka viSayameM yahA~ varNana kiyA jAtA hai| __ paraguNaprazaMsA. yathA taveSTA svaguNaprazaMsA, tathApareSAmiti matsarojhI / teSAmimAM saMtanu yallabhethA stAMneSTadAnAddhi vineSTalAbhaH // 3 // " jisa prakAra tujhe apane guNoMkI prazaMsA honA acchA jAnapar3atA hai isIprakAra dUsaroko bhI unake guNoM kI prazaMsA honA acchA lAgatA hai| isaliye matsara chor3a kara unake guNoMkI prazaMsA bhalibhA~ti karanA sIkha jisase tujhe bhI yaha prApta ho sake (arthAt tere guNoMkI bhI prazaMsA ho sake ) kAraNa ki priya vastu diye binA priya vastu prApta nahIM ho sakatI hai|" upajAtI. vivecana-Upara yahAM batAyA gayA thA ki svaguNaprazaMsA mailarUpa hai; aba yahA~ yaha batAyA jAtA hai ki jisase vaha malerUpa na ho aura mila bhI sake / he bhAI ! yadi tujhe apane guNoMkI prazaMsA karanA ho to tU svayaM dUsaroMke guNoMkI prazaMsA karanA sIkha; kyoM ki manuSyasvabhAva.sabakA-ekasA hai / duniyAke niyamAnusAra ' rAkhapata aura rakhApata ' arasparasa honese yadi tU apanI priya vastu dUsaroM ko degA to ve bhI apanI priya vastu tujhe degeN| sabako apane guNoM kI prazaMsA priya hotI hai yaha tU
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 ] adhyAtmakalpadruma [ekAdaza svayaM apane dRSTAntase jAna sakatA hai, isaliye tujhe apane nijako iSTa prApti nimitta paraguNastavana karanA atyAvazyaka hai / yaha to vyavahArako bAta huI, parantu jaba niSkAmavRttise dUsaroMke guNoMkI prazaMsA kI jAtI hai taba to prazaMsA karanevAleko atyanta mAnandakI prApti hotI hai| sadguNa yaha aisA zuddha kAMcana hai ki cAhe isako prazaMsA kI jAya yA na kI jAya parantu yaha to tInoM kAloMmeM sonA hI rahatA hai / isa para opa car3hane para yaha uttama dikhAI par3atA hai parantu isakI asalI kimata to tInoM kAloMmeM eka-sI hI rahatI hai / isaprakAra dUsaroMke choTese sadguNako bhI bar3A samajhakara usakI stuti-stavana-prazaMsA kI jAya to usameM prazaMsA karanevAlekA guptarUpase guNoMke liye mAna, guNavAna honekI abhilASA aura apanA guNI honA prakaTa hotA hai / isaprakAra dUsaroke guNoMkI prazaMsA karanA, dUsare rUpase apanI hI prazaMsA kara. neke samAna hai / munisundarasUri mahArAjane baNikakA hisAba batAyA hai ki yadi tuma kucha kisIko dogeM to tumako bhI milegA, parantu usakA vAstavika svarUpa to yahAM batAyA gayA hai / bhartRhari kahate haiM ki saMtapuruSa paraguNa stavana karake apane guNa prakaTa karate haiM yaha unake caritrakI AzcaryatA hai / kahane kA prayojana yaha hai ki dUsaroMke guNoMko sunakara IrSA to svapnameM bhI na karanA cAhiye / usakI bhora svAbhAvika premase dekhanA cAhiye / guNaprApti tathA svAtmazuddha dazApara prArohita honekA yaha mukhya upAya hai| nija guNastuti tathA doSanindApara dhyAna na denA. janeSu gRhaNatsu guNAn pramodase, tato bhavitrI guNariktatA tava /
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] dharmazuddhiH [415 gRhaNatsu doSAn paritapyase ca ceda, bhavantu doSAstvayi susthiraasttH||4|| ___" dUsare puruSoMse tere guNoMkI stuti kiye jAne para yadi tU prasanna hogA to tere guNoM kI kamI ho jAyagI, aura yadi puruSa tere doSoM kA varNana kare usa samaya kheda karegA to ve doSa avazya teremeM nizcala-dRr3ha ho jaavegeN|" vaMzastha. vivecana-apanemeM kAvyacAturya, pramANika vyavahAra, tapa, dAna, upadeza dene kI adbhuta zakti yA aisA anya koI sadguNa yA sadvartana ho aura usakI apane snehI, sage yA rAgI prazaMsA kare to usako sunanese hamako Ananda milatA hai tathA zighra hI mada bhI ho AtA hai / kitanI bAra aisA parokSa rUpase bhI hotA hai / mAyAse yA dikhAvake rUpase yaha jIva usa samaya kahatA hai ki ' isameM kucha nahIM hai, yaha to merA kartavya thA Adi;' parantu aisA karanemeM kaI samaya mAyA hotI hai| dUsare puruSoMse apanI guNoMkI prazaMsA sunanekI icchA ho, apanA varttana dUsaroMko batAnekI icchA ho, aura dUsare usakI prazaMsA kare usako sunanekI abhilASA ho to vahA~ guNaprAptikA anta ho jAtA hai / jinako apane guNoMpara guNoMke liye hI prema hove, manuSya kyA kahate haiM ? kyA vicAra karate haiM ? isakI paravAha nahIM karate haiM-aura na isakA vicAra hI karate haiN| isI niyamake anusAra jaba apane doSoMko sunakara kheda hotA hai taba doSa dUra karane kI dhAraNA tathA karttavyakA bhAna nahIM rahatA hai| isako dUsare puruSa kyA kahate hai ? isIkI ora dhyAna rahatA hai, jisase saba banA-banAyA khela bigar3a jAtA hai, aura 1 ce sthAne re iti paatthH| 2 stava iti vA pAThaH / .
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [ ekAdaza aisA hone para ve doSa dRr3ha ho jAte haiM-doSoM para sIla laga jAtA hai aura usake liye doSa chor3anA apanI priya vastu chor3aneke samAna ho jAtA hai, athavA kaIbAra doSako doSa hI nahIM samajhatA hai aura doSa chipAnekA prayatna karatA hai; kAraNa ki amuka vicAra, uccAra yA prAcArakI ora usakA dhyAna nahIM rahatA hai, parantu manuSyoMke hRdayameM usake liye kyA dhAraNA hai aura ve kyA kahate haiM ? isIkI ora usakA dhyAna rahatA hai| yadi manuSyakI dhAraNA uttama nahIM hotI hai to vaha duHkhI hotA hai| manuSyo meM prAntarahetukA vicAra kara apanI sammati pragaTa karanevAle kama honese dhAraNAmeM bhUla karanevAle adhika hote haiM, isaliye lokaprazaMsA yA janaruci para AdhAra rakhanevAle bahuta pazcAttApa karate haiM tathA duHkhI hote haiN| avaguNa aura doSoMkI bhora hamArA kyA kartavya hai usako vizeSatayA spaSTa kiyA jAtA hai| zatruguNaprazaMsA. pramodase svasya yathAnyanirmitaH, stavaistathA cetpratipanthinAmapi / vigarhaNaiH svasya yathopatapyase, tathA ripUNAmapi cettatosi vit // 5 // " dUsare puruSoM se apanI prazaMsA sunakara tU jisa prakAra prasanna hotA hai, usI prakAra zatrukI prazaMsA sunakara bhI tujhe pramoda ho, aura jisa prakAra apanI nindA sunakara duHkhI hotA hai usI prakAra zatrukI nindA sunakara bhI duHkhI ho; taba samajhanA tU sacamuca buddhimAna hai / " vaMzastha. vivecana-apane tathA dUsaroMke guNoMkI stuti sunakara guNoMpara pramoda ho aura apane tathA dUsaroM ke doSoMkI niMdA sunakara
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] dharmazuddhiH [417 doSoMpara tiraskAra ho aisI manovRtti rakhanI cAhiye / isameM apanI tathA dUsaroMkI stutipara dhyAna na deM / pramoda hotA hai vaha guNoM kA hotA hai, guNapara hotA hai, aura guNoM ke liye hotA hai isameM yaha dekhanA hai ki guNavAna kauna hai ? guNavAna puruSa cAhe vaha zatru ho, nirdaya vairI ho, parantu usake sadguNoM ke liye usakI bhora AkarSaNa hotA hai / sArAMzameM guNapara guNoM ke liye hI prema hotA hai| aisI sthiti kucha vicArapUrvaka Teva DAlanese prApya hai / isIprakAra jaise apanI nindA sunakara kheda hotA hai usI prakAra zatrukI nindA sunakara bhI kheda ho taba samajhanA ki hama jo kArya karanA cAhate haiM vaha siddha honevAlA hai| buddhimAnI, jJAna, vidvattA ina sabakA samAveza isa choTI-sI bAtameM ho jAtA hai| guNoMpara guNoM ke liye hI prema rakhanA cAhiye / bhartRhari kahate haiM ki dUsaroM ke alpamAtra sadguNako bhI jo bar3e parvatake samAna samajhakara unakA Adara karatA hai usako saMta samajha parantu munisundarasUri mahArAja to isase bhI vizeSa batalAte haiM ki jo prANI guNako guNake liye Adara kare vaha hI buddhimAna hai, zAstroMke par3hanekA yahI phala hai aura isIprakAra doSapara doSake liye hI jo aprIti rakhatA hai vaha hI saccA jJAnI hai / isaprakArake vartanakA phala zatru tathA mitrapara ekasA hotA hai / isaprakArake vartanase manako jo zAnti aura Ananda milatA hai vaha anirvacanIya hai aura vAstavameM anubhavagamya hai / jisa sthAnapara guNa ho vahAM rAga rakhanA cAhiye isameM yaha na dekhanA cAhiye ki guNavAna kauna hai ? paraguNaprazaMsA. stavairyathA svasya vigarhaNaizca, pramodatApI bhajase tathA cet /
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 ] adhyAtmakalpadruma . [ ekAdaza imau pareSAmapi taizcaturva pyudAsatAM vAsi tato'rthavedI // 6 // " jIsa prakAra apanI prazaMsA tathA nindAse anukramase mAnaMda tathA kheda hotA hai usIprakAra dUsaroMkI prazaMsA tathA nindAse mAnaMda tathA kheda hotA ho athavA ina cAroMpara yadi tU udAsInavRtti rakhatA ho to tU saccA jAnakAra hai|" upendravana. vivecana-jo Upara kahA gayA hai vaha hI yahAM bhI kahA gayA hai / dUsarA puruSa cAhe jo ho, cAhe vaha mitra ho yA zatru ho, parantu jaba usa para guNavAna honese pramoda ho taba zAstrake rahasyakI jAna karI huI aisA samajhanA cAhiye athavA ve cAroM vastuaiM svaguNaprazaMsA, svadoSanindA, paraguNaprazaMsA, paradoSanindAina para udAsIna vRtti AjAya to yaha adhika uttama hai, arthAt ina ora dhyAna denekA avasara hI prApta na ho, kevala Apa apane yogya raste kAma calAyA kare aisI udAsInavRtti prApta ho sake to adhika uttama hai, parantu kitanI hI bAra udAsInavRtti ke sthAnameM beparavAhI praveza kara jAtI hai jisase saceta rahane kI AvazyakatA hai| yahA~ jo udAsInavRti batalAI gaI hai usako jAna bujhakara ajJa bananA ucita nahIM hai, parantu usake jAnanekI aura svAbhA. vika lakSya hI na rakhanA cAhiye / zrI zAMtinAthajIke stavanameM kahA gayA hai kimAna apamAna citta sama gine, sama gine kanaka pASANare vaMdaka niMdaka sama gine, aisA hoya tU jAnare // aisI sthiti prApta karanekA yahA~ upadeza hai / guNastutikI apekSA hAnikAraka hai. bhavenna ko'pi stutimAtrato guNI,
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmazuddhiH adhikAra ] [119 khyAtyA ma bayApi hitaM paratra ca / tadicchAdibhirAyati tato, mudhAbhimAnagrahilo nihasi kim // 7 // * " manuSyoMke stuti karane mAtrase koI guNI nahI ho sakatA hai, apitu bahuta khyAtise pAnevAle bhavameM bhI (paralokameM bhI) hita nahIM ho sakatA hai| isaliye yadi bhAgAmI bhavako tujhe sudhAranA hai to vyartha abhimAnake vaza hokara IyAM Adi karake AgAmI bhavako bhI kyoM bigAr3atA hai ?" upajAti. vivecana-devacaMda nAmaka puruSa yA anya saikar3oM puruSa yadi hirAcandakI stuti kareM, to isase hirAcandameM koI guNa nahIM pA sktaa| usameM yadi sAvikapanA hogA to rahegeM, varanA stutise to kadAca UlaTI hAni hogii| yahA~ cAhe jitanI stuti ho, bhATa-cAraNa bhAkAzameM car3hA de to bhI paralokameM isakI asara nahIM hotI hai / vahAM kisI stuti pAnevAle ke liye pakSapAta nahIM. hotA hai isIprakAra unake liye koI alaga sthAna bhI nahIM hotA hai| stutike pAtra bananekI adhika AvazyakatA hai| yahAM eka bAta aura batA denekI AvazyakatA hai ki apanA vartana apane guNoMke anusAra rakhanA cAhiye, icchAnusAra apanI stuti ho usaprakAra saMsArako batAne nimitta varttana na rakhanA cAhiye; phira bhI stutike pAtra AtmAko banAnemeM koI bAdhA nahIM hai; apitu vaisA hone kI hI AvazyakatA hai| anya puruSa stuti kare usameM guNa-hAni nahIM hotI hai, parantu jisakI stuti hotI hai usako use karAne ke liye kisI bhI prakArakA prayatna na karanA cAhiye, aura vidyamAna guNoMkI bhI stuti sunakara usa. para dhyAna na denA caahiye|
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 ] adhyAtmakalpadruma [ekAdaza aba isa jIvameM jo pragaTa virodha hai usako batalAte haiN| eka to pratyekako AgAmI AnevAle bhavameM acchA hove vaisA karanekI icchA aura dUsarA usase sadaiva viruddha aacrnn| he bhAI ! yadi tU AnevAle bhavameM mAnasika athavA zArIrika sukha prApta karane kI abhilASA rakhatA ho to phira isa bhavameM IrSA aura abhimAna karake dUsaroMmeM guNake sthAnameM nindA tathA apanemeM doSake sthAnameM prazaMsA yA IrSAse dUsaroMke guNoMko prakAza hI na hone denA bhAdi Adi niSiddha kArya karake kyoM sukha prAptike upAyoMkA nAza karadetA hai ? tujhe tere guNa prakaTa karanekI abhilASA na rakhanI cAhiye / yAda rakhanA ko guNa he vaha DabbemeM rakkhI huI kasturI hai / kastUrI yadyapi yaha icchA nahIM rakhatI hai ki merI sugandhI sarvatra phaile, parantu guNakA aura kastUrIkA sva. bhAva hai ki vaha apane mUla dharmase hI apane Apa sarvatra phaila jAtI hai / vastu avalokana karanevAle tatvajJa bhalibhA~ti jAnate haiM ki prazaMsA-Adarake liye bhAgadaur3a karanevAleko aprApya hai, parantu jisako vaha yogya samajhatI hai use varaneke liye vaha apane hAthameM mAlA lekara svayaM Atura ho rahI hai aura icchA tathA anicchAMse vaha varatI hai-aisA isa saMsArakA krama hai / "zuddha" dharma karanekI AvazyakatA. karanevAloMkI __ svalpatA. sRjanti ke ke na bahirmukhA janAH, prmaadmaatsrykubodhviplutaaH| dAnAdidharmANi malImasAnyamU nyupekSya zuddhaM sukRtaM carASvapi // 8 // " pramAda, matsara aura mithyAtvase ghere hue kitane
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] .. dharmazuddhiH [421 hI sAmAnya puruSa dona mAdi dharma karate haiM, parantu ye dharma malIna haiM; isaliye inakI upekSA kara zuddha sukRtya thor3A-sA eka eka maNumAtra hI kara / " vaMzasthavina. vivecana-mada, viSaya, kaSAya, vikathA aura nidrA ye pAMca pramAda haiM / paraRddhi athavA gaurava tarapha IrSA, matsara aura dRSTirAga Adi mithyAtva kahalAte haiN| inake liye jIva dAna, zIla, tapa Adi karatA hai / mithyAtvase mAnatA karatA hai, dRSTirAgase hajAroM rupayA bhogI bhramarake Age samarpaNa karadetA hai, ajJAnase laMghana kara kAyakleza karatA hai, ahaMkArase nAmake liye lAkhoM rupaye ur3A detA hai aura vartamAnapatrameM nAma Aneke liye bahuta bar3I 2 rakama. pha~DameM dAna karatA hai; parantu isa prakArase kiyA humA dharmakArya kalaMkita hotA hai, candrameM kalaMkake samAna hai, sonekI thAlI meM lohekI mekha hai, anAdaraNIya hai, iSTaphalako rokanevAlA hai aura saMsArajAlameM phaMsAnevAlA hai / yadi tujhe sacamuca apanA kAma siddha karanA hai to alpa samayabhI zuddha dharma kara / upara kahe hue kisI bhI paudgalika bhAvako parityAga karade, saMsArabandhanako kATa DAla / phira tU khUbI dekhanA / tujhe usa samaya tere manameM aisA apUrva AnaMda hogA ki tUne apane sampUrNa jIvana meM vaise AnaMdakA kabhI bhI anubhava nahIM kiyA hogA / zuddha caitanyazaktimeM ramaNa karanA AtmikadazA hai aura aisI dazA eka bAra avazya prApta kara / phira kyA karanA cAhiye yaha tujhe apane Apa mAlUma ho jAyagA / ___ isa zlokakA gaharA rahasya vicArane yogya hai / bar3I bar3I pustake par3hane yogya jJAnopArjana nimitta unake niyamoMko sikhanekI AvazyakatA hai, aura sundara mandira banane nimitte pAye khodane jaisA kAma karanekI AvazyakatA hai| niyama jAne binA aura
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422] adhyAtmakalpadruma [ekAdaza pAye khode binA sundara pariNAmavAle kArya nahI ho sakate haiM yaha spaSTa hI hai, parantu sAtha hI sAtha yaha bhI yAda rakhanA cAhiye ki sadaiva niyama hI nahIM yAda karane hote haiM, nirantara pAye hI nahI khodane hote haiN| sAdhyako dRSTimeM rakhakara hI ye dono kArya AdaraNIya haiN| malina dharmAcaraNa bhI abhyAsa DAlaneke liye upayogI hai, kAraNa ki yaha niyamako raTane jaisA kArya hai / anAdi abhyAsase pramAda, mAtsarya, kaSAya AdikA tyAga sabase honA anekoM puruSoMko azakya pratIta hotA hai, parantu puruSArtha karane se inakA tyAga ho sakatA hai| tyAga karanA hai yadi aisI dhAraNA bhI mana meM raheM to bhI bahuta phera hojAtA hai| yaha bAta taddana jhuThI hai / abhyAsa DAlane nimitta niyama raTanekI atyanta AvazyakatA hai, parantu niyama hI niyama hai; sundara saMyogavAlA jIvana pUrNa ho sakeM yaha satya nahIM haiM / adhyAtmasArake dUsare adhikArake vIsa zlokameM kahA gayA hai ki malina dharmakAyoMse lAbha na hotA ho aisA nahIM, parantu vaha bahuta alpa hai, mumunu jIvake sAdhya milaneko apekSAse taddana lAbha nahIM hai aisA bhI kahe to anucita na hogA / isa saba hakikatakA tAtparya yaha hI hotA hai ki prazasta dharmAcaraNa karanA cAhiye / yadi hama eka sAmAnya dRSTAnta leveM to yaha bAta vizeSa spaSTa ho jAyagI / eka prANIko dasahajAra rupaye kharca karaneko hama preraNA kareM / vaha jIva vyavahAru hai, karmake agama siddhAntako nahIM jAnatA hai, duniyAMkA kIr3A hai, isaliye vaha mAnakA bhUkhA hai| aisI sthitimeM use mAnake liye bhI dAna karanemeM koI anu. cita bAta nahIM hai / usake dravyako isa mArgameM vyaya hote hote vaha dAna dharmakI utkRSTatAko samajha sakegA, aura phira gupta dharmAdise antaraMga zAnti aura saMtoSa kaisA hai yaha bhI dhIre
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] . [423 dhIre samajha sakegA / abhyAsa DAlane ke liye prathama use mAnakI icchA kI bhI tRpti karanA ucita hai / vizeSa samajhadAra prANI prathamase hI yaha bAta samajha sakatA hai, aura usake kArya kisI bhI aihika manovikArako tRpta karaneke liye nahIM hote haiM, parantu parama sAdhya prApta karaneke zuddha adhyavasAyase utpanna hote haiM / yaha antima mArga parama iSTa hai, mahAkalyANapradaka hai, isake prahaNa karane tathA grahaNa karanekI abhilASA tathA bhAvanA rakhanekA yahAM upadeza kiyA gayA hai| prazaMsArahita sukRtyakA viziSTapana. AcchAditAni sukRtAni yathA dadhante, 'saubhAgyamatra na tathA prakaTIkRtAni / vrIDAnatAnanasarojasarojanetrAvakSaHsthalAni kalitAni yathA dukUlaiH // 9 // "isa saMsArameM gUDha puNyakarma-sukRtya jisa prakAra saubhAgya prApta karAte haiM usa prakAra pragaTa kiye sukRtya nahIM prApta karA sakate haiN| jisaprakAra ki lajjAse jhukAyA hai mukhakamala jisane aisI kamalanayanA strIke stana-maNDala vastrase bhAcchAdita hone para jitanI zobhA dete haiM utanI zomA khule hue hone para nahIM de sakate haiN|" vasaMtatilakA. vivecana-saMsArameM khAnagI (gupta ) dharma karanevAle sacamuca lAbha uThAte haiM / duniyA cAheM unake guNakI stuti kare yA na kare ve isakI paravAha nahIM rakhate haiN| kaMcukI pahinakara Uparase sADI or3hane para strIke hRdaya bhAgakI jo zobhA use dekhanevAle puruSako mAlUma hotI hai utanI zobhA stanoMke khule hue honepara nahI hotI hai / apanA khudakA zarIra mI japataka
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 ] adhyAtmakalpadruma [ekAdaza vastroMse AcchAdita hotA hai tabhItaka sundara pratIta hotA hai| usIprakAra sukRtya Dhake hue hote haiM tabhItaka adhika saubhAgya prApta karAte haiM / gupta sukRtya karate samaya karanevAloMko atyanta zAMti dete haiM aura unakA smaraNa karanese Atmika santoSa hotA hai / isase pragaTa hotA hai ki pratyeka kAryakA Atmika sRSTipara kaisA prabhAva hogA vaha vicAra karane kI AvazyakatA isase mAlUma ho jAtI hai / mAnakIrtise kadAca thor3e samayataka sthUla AnaMda prApta hoM, parantu apUrva Atmika zAMti-jisako prApta karaneke liye sarva mumukSu prayAsa karate haiM-vaha to zAnta sthitimeM zAnta rahakara kiye hue zAnta kAryoMse hI prApta ho sakatI hai / kisI bhI kAraNase kyoM na ho parantu pracalita vyavahAra isase bilakula UlaTA ho gayA hai aisA sarvathA nahIM to bhI nanyAnaveM prati saikar3A to dekhA hI jAtA hai / eka puruSako eka lAkha rupaye kharcanekI abhilASA huI ki vaha kharca karanese pahale hI usake liye Dhola-nagAre bajAnekA prayAsa karatA huA najara AtA hai / kharca karanekA samaya AtA hai taba use chor3anekA mana nahIM karatA hai, paraMtu vyAja kharcanekI abhilASA pragaTa karatA hai, samAcArapatroM meM bar3I bar3I riporTa bhejatA athavA bhijavAtA hai aura eka bAra kharca kiye hue paisoMkA cAra-pAMca bAra bhinna bhinna rUpase lAbha uThAtA hai / isaprakAra bahuta-sA apramANikapana paidA karatA hai aura abhimAnase kharca karatA hai| yaha dhana kharca karanekI eka hakikata hai, isIprakAra dUsare anuSThAnoMke liye bhI samajha leveM / jIvakA anAdi svabhAva abhimAna karanekA hai vaha yena kena prakAreNa zubha kRtyoMmeM bhI ho jAtA hai aura usakA kAraNa vAstavika tattvagaveSaNAkA na honA hI hai| vicAra karanese mAlUma hotA hai ki vastusvarUpa isase bilakula viparita hI hai|
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] : dharmazuddhiHeka sukRtya karanese pahile athavA karate samaya use gupta rakhanese aneka prakArake lAbha hote haiM / abhimAna na honA bahuta bar3A lAbha hai, kAraNa ki abhimAnase sukRtyoMkA phala yahAM hI rahajAtA hai / saMsArameM kIrti ho yA adhika huA to devagati prApta ho, parantu nirjarA honA kaThina hai| isake uparAnta gupta sukRtya karate samaya apUrva mAnasika AnaMda hotA hai, AtmasvapasameM ramapatA hotI hai aura kartavyapAlanakA zuddha bhAna hotA hai-ye saba lAbha bhinna hI haiN| svaguNaprazaMsAse lAbha kucha bhI nahIM hai. stutaiH zrutairvApyaparairnirIkSitai guNastavAtman ! sukRtairna kazcana / phalanti naiva prakaTIkRtairbhuvo, drumA hi mUlainipatantyapi tvadhaH // 10 // " tere guNoM tathA sukRtyoMkI dusare stuti kare athavA sune athavA tere uttama kAyyau~ko dUsare dekhe, isase he cetana! tujhe kucha bhI lAbha nahIM hotA hai| jaise ki-vRkSake mUlako ughAr3A kara denese vaha nahI phalatA hai, parantu UlaTA ukhar3a kara pRthvIpara girajAtA hai / ( isIprakAra uttama kArya bhI pragaTa kara denese pRthvIpara girate hai arthAt zaktihIna hote haiM)" vaMzasthavila. vivecana-eka puruSa ne eka sundara vRkSa boyA aura vicArA ki isake svAdISTa phala hoMge; parantu isakA mUla kaisA hai yaha dekhanekI icchA huI / yaha socakara dUsaroMko batAne nimitta tathA khudake dekhane ke liye mUlapara jo miTTI-kacarA pAdiyA
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [ekAdaza use dUra kiyA aura mUlako saboMne dekhA; parantu isakA pariNAma kyA huA ? phala to na milA, parantu vRkSa hI naSTa ho gyaa| isIprakAra acche kAmoMkA yaza acchA hogA aisA vicArakara yaha jIva sukRtyarUpa mUla dUsaroMko dikhAneke liye ukhAr3akara usakI phiratI aprasiddhatArUpa jo miTTI zrAdi hotI hai use dUra karatA hai, aisA karanese usakA yaza to hotA hai parantu usake phala kA nAza ho jAtA hai, aura sukRtyake nAzase vaha svayaM bhI nAzako prApta hotA hai / yahA~ yojanA isa prakArakI hai-(1) sukRtyoMkI mUlake sAtha yojanA, (2) AtmAkI vRkSake sAtha (3) ( sukRtyoMke ) stavana, zravaNa, nirIkSaNakI (vRkSake) pragaTapanake sAtha, ( 4 ) ( sukRtyake ) guNoMkA abhAva usa vRkSake phalaneke abhAvake sAtha aura (5) dharmanAzase vRkSake adhaHpAtake sAtha yojanA kreN| isIprakAra dUsare puruSa apane guNa athavA bhale kAryoMkI stuti kareM to isameM kyA lAbha hai ? tAttvika vicAra karanese jAna par3atA hai ki kIrti tathA mAnakI icchA bhI ajJAnajanya hai, isameM koi daMbha jaisA nahIM hai, aura vicakSaNa puruSa kabhI usakI abhilASA nahIM rakhate haiN| Agantuka rIti se mila jAya to cAhe mila jAya parantu usake liye cAritravAn apanA vartana kare yaha cAritrako zobhA nahIM detA hai, aura bahudhA saMsArameM aisA hotA hai vo bhI jo isake piche 2 bhagatA hai usako yaha nahIM varatI aura vyartha piche dauDanekA kaSTha uThAtA hai / kIrti ke lobhIke sukRtyakA nAza ho jAtA hai aura kaIbAra UlaTA apamAna hotA hai / yaha saba hakikata anubhavagamya hai aura avalokana karanevAleko zIghra hI mAlUma ho sakatI hai|
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra dharmazuddhiH [427 guNapara matsara karanevAlA-usakI gati. tapaH kriyAvazyakadAnapUjanaiH, zivaM na gantA guNamatsarI janaH / apathyabhojI na nirAmayo bhave, drasAyanairapyatulairyadAturaH // 11 // " guNapara matsara karanevAlA prANI tapazcaryA, bhAvazyaka kriyA, dAna aura pUjAse mokSa nahIM prApta kara sakatA hai; jisaprakAra vyAdhigrasta puruSa yadi apathye bhojana karatA ho to vaha phira cAhe jitanI bhI rasAyaNa kyoM na khAve parantu vaha svastha nahIM ho sktaa|" vaMzasthavila. vivecana-jisaprakAra apane sukRtyoMkI stuti sunanekI icchA rakhanA dharmazuddhimeM malarUpa hai, usIprakAra dusaroMke uttama guNoMkI aura irSA-dveSa karanA bhI malarUpa hai| dUsaroMse matsara karanevAle puruSa cAhe jitane dharmakArya kare, chaThTha, aThuma kare, yoga upadhAna kare, pratikramaNa paJcakkhANa Adi Avazyaka kriyAe~ kare athavA pAMca prakArake dAna de, yA mahAbhADambarase aSTa, sattara, ikkIsa yA ekasau ATha prakArakI pUjA racAve; parantu ve mokSa prApta nahIM kara sakate / jisaprakAra vyAdhigrasta prANI pathya na rakkhe aura khAMDa khaTAza, varNya honepara bhI guptarUpase khAtA rahe, to phira use tuma cAhe paMcAmRtta, parapaTI, vasantamAlatI yA gajavela khilAvo to bhI usako lAbha na hogA, isIprakAra tapa, kriyA, dAna Adi rasAyaNa hai, unake sAtha bhI yadi guNake matsararUpa apathya bhojana kiyA jAve to phira zivagamanarUpa nirogIpana isa jIvarUpa vyAdhinasta prANIko prApta nahIM ho sakatA hai| isaprakAra dRSTAnta dASTAntika yojanA smjhe| '
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 ] adhyAtmakalpadruma [ekAdaza ghora tapasyAke pariNAmameM yadi devalokakA sukha bhI mile to vaha kisa kAmakA hai ? Avazyaka kriyA karaneke pazcAt yadi vaha hI kRtya usI anusAra phirase bArambAra karanA paDe to vaha kisa kAmakA hai ? dAna deneke pazcAt yadi phira dAna lenekA avasara Ave to vaha kisa kAmakA hai ? alabata " yA yA kriyA sA sA phalavatI" ye sUtra saccA hai, parantu Upara batAye anusAra mokSa jAnevAle mokSa jAnekI abhilASA rakhanevAle kI dRSTi se yaha lAbha taddana alpa hai, isase niSphala hai esA kaha diyA jAya to bhI anucita na hogaa| he cetana ! tU paraguNa asahiSNu tAko chor3a de aura aisA karake tere karmarUpa roMgoko dUra kara / zuddha puNya alpa honepara bhI uttama hai. , mantraprabhAratnarasAyanAdi nidarzanAdalpamapIha zuddham / dAnArcanAvazyakapauSadhAdi, mahAphalaM puNyamito'nyathAnyat // 12 // " maMtra, prabhA, ratna, rasAyaNa Adike dRSTAntase (jAna par3atA hai ki ) dAna, pUjA, Avazyaka, pauSadha Adi (dharmakriyA ) bahuta thor3e honepara bhI yadi zuddha ho to atyanta phala detI hai aura bahuta honepara bhI yadi azuddha ho to mokSarUpa phala nahIM de sakatI hai|" upajAti. vivecana-zuddha maMtroccArase ucita samayameM puNyake prabalapanase devatAoMke prasanna hone para, ve thor3e-se prasanna hoM to bhI bahuta kArya siddha ho sakatA hai / isIprakAra sUrya-candrakI prabhA thor3I-sI par3e to bhI sampUrNa saMsArako prakAzamaya banA detI hai / pAMca rupaye bhara lohA aura utane hI vajanake ratna (maNi, motI,
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ ApakAra ] dharmazuddhiH [.99 mANika aura hIrA ) ho to kimatameM lakhogunA antara ho jAtA hai| rasAyana-bhasma kiyA huA pArA Adi eka tila mAtrase bhI kama khilAyA jAve to bhI yadi vaha zuddha hotA hai to zarIra ko bahuta lAbha pahuMcAtA hai isIprakAra dAna, pUjA, pauSadha mAdi anuSThAnoMke liye samajhe / puruSa bahudhA sadaiva saMkhyAkI bhora dekhate haiM, aura isIliye kaSTa bhogate haiM, parantu samajhadArako usakI zuddhatA-sundaratA-tAttvikatAkI bhora dekhanA caahiye| Never look to the quantity of your actions but pay particular attention to the quality thereof. .. yaha vAkya atyanta rahasyamaya hai| hamane kitanA kiyA yaha dekhanA cAhiye, parantu kaisA kiyA yaha dekhanekI vizeSa AvazyakatA hai / sampUrNa jIvanameM prabhubhaktimeM eka vakta bhI yadi vIryollAsa ho jAya to bhI saba bhavake duHkha dUra ho sakate haiM / isIprakAra bhAvazyaka kriyAmeM vicAraNAke pariNAmameM barAbara pazcAttApa honepara pauSadhameM apUrva bhAvazuddhi hokara samatA prApta ho to apanA kAma bana jAye aura vaisI sthiti prApta karaneke liye hI sarva zAstrakAra prayAsa karate haiN| ___isake viparIta yadi zuddhikI apekSA vinA aneka kriyAye kI jAve parantu zuddhatA kucha bhI na ho aura UlaTI azuddhatA praveza karatI ho to phala kI prApti nahIM ho sakatI hai| jisa hetuse kriyA kI jAtI hai vaha hetu purA nahIM hotA hai aura kadAca alpa lAbha hotA hai to vaha rupayemeM eka damar3I ke barAbara hai / isa saba adhikArakA yaha hI uddezya hai ki thor3A kara lekina barAbara kara, bAharakI kimata tathA dekhAvase na lubhAjA / . / ukta artha dRSTAntase batAte haiN| dIpo yathAlpo'pi tamAMsi hanti,
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430] adhyAtmakalpadruma [ ekAdaza lavo'pi rogAn harate sudhaayaaH| tRNyAM dahatyAzu kaNo'pi cAgne. dharmasya lezo'pyamalastAMhaH // 13 // " eka choTA-sA dIpaka bhI aMdhakArakA nAza kara detA hai, amRtakI eka bUnda bhI aneko rogoMko naSTa kara detI hai, aura agnikI eka cinagArI bhI tInakoke baDe bhArI moTe derako jalA detI hai, isI prakAra yadi dharmakA thor3A aMza bhI nirmala ho to pApako naSTa kara detA hai|" upajAti. vivecana-eka dIpaka bhI sarva vistRta sthAnaparase aMdhakArako dUra kara detA hai / aisA hI sabake liye samajhe / isa sabase yaha pragaTa hotA hai ki zuddhikI ora vizeSatayA dhyAna denA cAhiye / aba zuddhike sAtha bhAvanAkA kitanA gaharA sambandha hai yaha batAkara adhikArakI samApti kI jAtI hai / bhAva tathA upayogarahita kriyAse kAyakleza upasaMhAra. bhAvopayogazUnyAH kurvannAvazyakIH kriyAH srvaaH| dehaklezaM labhase ___ phalamApsyasi naiva punarAsAm // 14 // - " bhAva aura upayoga vinA sarva Avazyaka kriyA karanese tujhe ekamAtra kAyakleza ( zarIrakI majadUrI ) hogA, parantu tujhe usakA phala kadApi prApta nahIM ho skegaa|" AryA. vivecana-'bhAva" arthAt cittakA utsAha (vIryollAsa) 1 tRNaM ityapi pATho'nyatra dRzyate /
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra) dharmazuddhiH aura 'upayoga' arthAt sAvadhAnatA ( tanmayapana )-jaise ki mAvazyaka kriyA sUtrArtha, sUtra, artha, vyaMjana, dIrgha, istrocAraNa mAdikI bAbatameM sAvadhAna rahanA / bhAva aura upayogarahita kiyA karanA eka mAtra kAyakleza hai aura isameM taddana alpa phala hai, kucha nahIM hai / zAstrakAra kahate haiM ki bhAva vinA dAnAdikA, jAno aluNoM dhAna / bhAva rasAMga mile thake, truTe karma nidhAna // ___ bhAva binA dAna Adi kriyA karanA namakarahita bhojanake .. saraza hai / isIprakAra suktamuktAvalIkAra bhI kahate haiM ki mana viNa milavo jyu, cAvavo daMtahiNe, guru viNa bhaNavo jyu, jimavo jyuM aluNe / jasa viNa bahu jIvI, jIvate jyuM na sohe, timi dharama na sohe, bhAvanA jo na hoye // isase pragaTa hotA hai ki bhAvarahita dharmakriyA taina zuSka hai, nakAmI hai, jIrNa hai, ananukaraNIya hai, aniSTa hai, yaha manarahita milanA aura dAMta binA cAvanA hai| ___ isaliye kalyANamandira stotrameM kahA gayA hai ki " he prabhu! ananta saMsArameM bhavabhramaNa karate hue mujhe tere darzana eka bAra bhI hue ho aisA pratIta nahIM hotA hai; kAraNa yadi hue hote to phira yaha sthiti rahatI hI nhiiN|" tAtparya yaha hai ki vAsta. vika darzana nahIM humA, kAraNa ki kadAca prabhuke darzana hue hoM, prabhukI pUjA kI hoM yA AjJA sunI hoM; parantu citta binA kiyA hogaa| "yasmAt kriyA pratiphalanti na bhAvazUnyAH" jisa kAraNa ke liye bhAvarahita kriyA phala nahIM detI hai isase prabhukA vAstavika darzana huA hI nahI aisA kaheM to bhI anucita na hogA / . bhAvake sAtha sAvadhAnapana-vivekakI bhI utanI hI
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 433] adhyAtmakalpadruma [ ekAdaza AvazyakatA hai| kevala bhakti hI phaladAyaka hotI ho to rAtrimeM uThakara nemanAthajIko vandanA karane jAnevAle pAlakakI zuSka bhakti meM kamI na rahatI, parantu vahA~ bhAva tathA upayoga na thaa| vIrAzAlavIne bhI aThAraha hajAra sAdhuoMko vaMdana kiyA aura zrI kRSNa ne bhI vaMdana kIyA / jisameM zrI kRSNako bahuta lAbha huA, sAtavI nArakIke yogya AyuSyakarmake daliyeko ekatra kIyA thA ve zuddha hokara tIsarI nArakIke yogya ho gye| ye aura anya dUsare lAbha bhI hue, taba vIrAzAlavI becArA ekamAtra kAyakleza pAyA / eka sAtha eka sadRza kriyA karanevAloMmeM itanA aMtara ho jAtA hai isakA kAraNa bhAva aura upayogakI tIvratA aura mandatA hI hai| vyavahAra meM bhI yaha bAbata anubhavasiddha hai| eka mitra mile aura sAmAnyarUpase muzkarAye binA hI " Apa kaise haiM ?" yaha pUche isake sivAya cittake premase pUche taba usake mu~hakI AkRti bhI muzkarA detI hai / cittase prema pragaTa karanevAlekI ora choTA-sA bAlaka bhI AkarSita ho jAtA hai aura saiThake prema binA garIba nokara bhI barAbara sevA nahIM karatA hai / zrAvakake lar3ake haiM isaliye lajjAke mAre mandira jAnA cAhiye esA bicArakara mandira jAnemeM tathA pUjA karanemeM aura prabhUke guNoMko dekha. kara prabhUko zuddha rAgase pUjanemeM atyanta antara hai / mAvazuddhi aura usakI vRddhikara samajhapUrvaka apane adhikArAnusAra kriyA karanA aura dUsare sarva vyavahArika aura dhArmika kArya bhI isI. prakAra karanA yaha jaina zAstrakA mukhya upadeza hai|| isaprakAra gyAraveM dharmazuddhi adhikArakI samApti huii| isa sampUrNa adhikAra meM mukhyatayA tIna bAteM kahIM gaI hai| isa
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ [433 adhikAra] dharmazuddhiH viSayapara kucha kahanese prathama eka bAtapara dhyAna denekI bhAvazyakatA hai / upadezataraMgiNImeM kahate haiM ki " nAgilako chor3anevAle bhavadevake bhAI bhavadattake samAna lajjAse dharma hotA hai, metArya muniko duHkha denevAle sonIke samAna bhayase dharma hotA hai, caNDarudrAcAryake ziSyake samAna hAsyase dharma hotA hai, sthUlabhadrapara mAtsarya karanevAle siMhaguphAnivAsI sAdhuke samAna mAtsaryase dharma hotA hai, Arya suhastisUri mahArAjase pratibodha kiye hue dramakake samAna lomase dharma hotA hai, bAhubali ke samAna haThase dharma hotA hai, dazArNabhadra, gautamasvAmI, siddhasenadivAkarake samAna ahaMkArase dharma hotA hai, nami-vinamike samAna vinayase dharma hotA hai, kArtika saiThake samAna duHkhase dharma hotA hai, brahmadattacakrIke samAna zRMgArase dharma hotA hai, bhAbhIra tathA bhAryyaracita AcAryake samAna kIrtise dharma hotA hai, gautama. svAmIse pratibodha kiye hue 1503 tApasoke samAna kautukase dharma hotA hai, IlAputrake samAna vismayase dharma hotA hai, abhayakumAra tathA ArdrakumArake samAna vyavahArase dharma hotA hai, bharatacakrI tathA candrAvataMsake samAna bhAvase dharma hotA hai, kIrtidhara, sukozala Adike samAna kulAcArase dharma hotA hai, aura jambU. svAmI, dhanagiri, vanasvAmI, prasannacandra tathA cilAtIputrake samAna vairAgyase dharma hotA hai / "dhamAke liye gajasukumAla, kuragaDumuni, vIraprabhu, pArzvaprabhu, skaMdhamuni Adike dRSTAntoMko jAne / zIlake liye sudarzana baiTha, mallIprabhu, nemanAthajI, sthUlabhadra, sItA, draupadI, rAjamatIke dRSTAnta prasiddha haiM / prabhAvikapanake liye zrI hema. candrAcArya, jIvadevasUri, kAlikAcArya, jinaprabhasUri, viSNukumAra, 55
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 ] adhyAtmakalpadruma [ ekAdaza yazodevasUri AryakhapuTAcArya, bappabhaTTisUri, pAdaliptasUri, dharmaghoSasUri, mAnadevasUri, mAnatuMgasUri, haribhadrasUri Adike dRSTAnta prasiddha haiM / adhika kyA kaheM ? sarva prakArase kiye hue dharma mahA lAbhakArI hai|" isa bar3e vAkyake likhanekA yaha kAraNa hai ki dharma kisI vizeSa amuka kAraNase hI prApta nahIM ho sakatA hai, vaha kisI bhI hetuke Azrayase ho sakatA hai, aura una una prasaMgoMke anusAra vaha phala detA hai| sampUrNa adhikArameM yaha hI bAta yena kena prakAreNa batAI gaI hai / dharmase jaise kIrti, vidyA aura lakSmI milatI hai usIprakAra dharmase ekAnta zAMti prApta ho sakatI hai| aise dharmako kisI kAraNase na karane tathA dharmakI kisI bhI bAhya kriyAkA niSedha karanekA uddeza granthakartA tathA vivecanakartAkA nahIM hai / mukhya uddeza yaha hai ki tuma jo kucha bhI karo use soca-samajhakara karo, alpameM yA azuddha meM saMtoSa na kro| isa jamAnekI khUdhI athavA khor3a-yaha hai ki asaMtoSa rakhanA aura kisI kAryako pUrA na karanA / vyavahAra meM bhI apane kAryako pUre karanevAle bahuta kama hai / yadyapi dharma karanekI AvazyakatAko saba koI svIkAra karate haiM, ve saba samajhate haiM ki rAjya ke vaibhava yA saMtatisukha, zarIrasaMpatti yA sulakSaNI bhAryA, zAMtasthAna yA phaladruma bAgabagIcA, mAnasika yA zArIrika upAdhirahitapana jo jIvako prApta hote haiM ve dharmake kAraNa hI hote haiM to phira usako zuddharUpase karanA cAhiye / yahAM jo uddeza hai vaha kisI bhI prakArakI kriyAkA niSedha karanekA nahIM hai parantu zuddha rIti anusAra karanekA hai| ___ isa adhikArameM mukhyatayA tIna bAtoMpara dhyAna AkarSita kiyA gayA hai|
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] dharmazuddhiH [35 1 dharmazuddhikI aavshyktaa| zuddhi zabdase hI prakaTa hai ki dharmazuddhi isa prakArakI honI cAhiye ki usameM kisI bhI prakArakI malInatA na pAne pAveM / zuddha dharmarUpa jalako azuddha banAnevAle pramAda, matsara bhAdi (dUsarA zloka ) padArthose saceta rahanA cAhiye / jaba jaba ye malina padArtha dharmarUpa jalameM dikhAI deM taba pAnIko sApha karanA yA kisI bhI prakArase kacarA haTA denA cAhiye / yadi dharmarUpa jala zuddha hogA to usake pAnase rAga Adi vyAdhiyoMkA nAza ho jAyagA aura cirazAMti prApta hogI / 2 svaguNaprazaMsA aura matsara / __ * dharmazuddhiko kharAba karanevAle kitane hI padArtha haiM unameM ye do doSa bahuta kharAba haiM / inake liye jIva apanI zuddhi nahIM rakha sakatA hai / apanI prazaMsA karAneke AkarSaNameM paravaza ho jAtA hai / sabako apanI stuti priya mAluma hotI hai ( tIsarA zloka ), parantu unameM stuti karAne jaisA kauna-sA guNa hai ? svaccha kapar3e pahanA yA zuddha vyavahAra rakhanA yaha to hamArA karttavya hI hai, jisakI prazaMsA karAnekI AvazyakatA nahIM hai; aura yadi vyavahAra zuddha na ho aura phira bhI zuddha hai aisI prazaMsA karAI jAya to vaha daMbha hai, jo vartya hai, ataH kisI bhI prakArase apanI prazaMsA karAnekI abhilASA rakhanA anucita hai| isIprakAra dUsaroM ke dhana, sukha tathA kIrtikI irSA karanA bhI varNya hai / koI bhI kArya prazaMsA karAnekI abhilASAse na karanA caahiye| yadi isa jIvako vastusvabhAvakA bharosA ho to samajhanA cAhiye ki zubha kArya kI anumodanA isake pAsa hai; duniyAse usake Dhola piTavAneko bhAvazyakatA nahIM hai / javAhirAtameM bhAvAja nahIM parantu teja hai, kastUrI yaha
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 ] adhyAtmakalpadruma [ ekAdaza nahIM kahatI ki mujhe suMdhiye, candana nahIM kahatA ki mujhe lIjiye; parantu thor3A-sA vicAra kareM to yaha saba spaSTa ho jAtA hai / 3 bhAvazuddhi aura upyog| pratyeka dharmakAryameM bhAva aura sAvadhAnatAkI AvazyakatA hotI hai / jo kriyA, japa, tapa aura dhyAna kare unheM zuddha dhyAna aura upayogase kare / bhAva honese alpakriyA bhI bahuta phala detI hai / nirAdarapana, aviveka, anutsAhIpana AdikA tyAga karanA / dharmarUpa rAjAke dAna Adi aMga hai aura unameM bhAvanA. rUpI jIva hai / zAstrakAra kaIbAra spaSTatayA kahate haiM ki bhAvarahita kriyAmeM bahudhA kAyakleza hotA hai| upadezataraMginImeM kahA hai ki "bhAva dharmakA saccA mitra hai, karmarUpa kaSToMko jalAnemeM anike samAna hai, puNya antameM ghIke samAna hai aura mokSalakSmIkI kaTimekhalA hai|" ___ina tIna bAtoMpara vizeSatayA dhyAna dekara dharmazuddhi jisaprakAra ho sake usaprakAra rakhanekA isa adhikArameM upadeza kiyA gayA hai / isameM svaguNaprazaMsArUpa jhUThe durguNoMse bacaneke liye asAdhAraNa prayAsa karanekI sUcanA pratyeka sujJako kI gaI hai| lokaraMjananimitta dharma na karanA cAhiye, parantu apane bhAvase AtmanirmalatAke liye soca-vicArakara saba dharmakArya karane cAhiye / aura unameM jo jo doSa prApta hote jAveM unakA soca vicArakara tyAga karanA cAhiye / bhagale adhikAra meM isa dharmako batalAnevAle guru sambandhI vivecana kiyA jaaygaa| iti savivaraNo dhrmshuddhyupdeshnaamaikaadsho'dhikaarH|
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dvAdazaH devagurudharmazuddhayAdhikAraH rakheM adhikArameM yaha batAyA gayA thA ki dharmazuddhi kaisI rakhanI cAhiye ? isa dharmako batAnevAle, pahacAna karAnevAle zrI gurumahArAja haiM aura usa MOLANA dharmako kahanevAle tIrthakaradeva haiN| unakI mAjhA aura puSTAsambanarUpa bhAvanA ( Ideal ) milanese jIva unake samAna honekA yatna karatA hai aura ho bhI sakatA hai| yahAM tIrthakaradevase kahe hue dharmako batalAnevAle guru haiM / ve guru-netA kaise hone cAhiye isake vicAranekI atyanta AvazyakatA hai aura isI viSayako lekara yaha adhikAra likhA gayA hai| dharmazuddhipara gyAravA~ adhikAra likhA gayA hai, parantu vahA~ jo zuddhi batAI gaI hai vaha zuddha dharmako malinatA na lagane denekI hai aura usameM yaha batalAyA gayA hai ki zuddha dharmameM kauna kauna-sI malinatAke AjAnese vaha kharAba ho jAtA hai / yahA~ para yaha batAyA gayA hai ki SaDdarzanameM se kauna-sA darzana svIkAra karane yogya hai isameM punarukti doSakI sambhAvanA nahIM hai| saba vAtakA AdhAra isapara hote hue prakAzapara par3atA hai isaliye prakAza karanevAlA kona hai isapara bhI bar3A prAdhAra hai / parabhava, vyavahAra, nizcaya, zuddhi bhAdipara prakAza DAlanevAlA kaisA honA cAhiye isakA hama aba vicAra karegeM / isa bAbatameM dRSTirAgakA bahuta jora rahatA hai isaliye usa kamajorIko haTAkara nimnalikhita bAtoMpara dhyAna khiMcA jAtA hai|
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 ] jdhaansndhaan [dvAdaza gurutattvakI mukhyatA. tatveSu sarveSu guruH pradhAnaM, hitArthadharmA hi tduktisaadhyaaH| zrayaMstamevetyaparIkSya mUDha !, dharmaprayAsAn kuruSe vRthaiva // 1 // "sarva tatvomeM guru mukhya hai, bhAtmahita nimitta jo jo dharma karaneke hai ve ve unake kahanese sAdhya hai| he mUrkha ! yadi unakI parIkSA kiye binA tUM unakA Azraya legA to tere dharma sambandhI kiye hue saba prayAsa (dharmake kAryoM meM kIjAnevAlI mahenata ) vyartha hoNge|" upajAti. . vivecana-deva aura gurukI pahacAna karAnevAle gurumahArAja haiM ataeva unakI saba tatvoMmeM mukhyatA hai / siddhamahArAja vizeSa guNI haiM phira bhI unase pahile arihaMta mahArAjako naMvakArameM prathama namaskAra kiyA jAtA hai / amuka kArya karane yogya hai yA nahIM ? amuka mArga jAne yogya hai yA nahIM ? Adi Adi kAryAkArya, peyApeya, bhakSyAbhakSyakA viveka gurumahArAjadvArA hotA hai| ataeva saba tattvomeM gurutattvakI mukhyatA hai| aba sabase TedA prazna yaha hai ki unako kisa prakArase DhuMDha nikAlanA cAhiye / yadi ayogya puruSako gurukA sthAna pradAna kiyA jAya to vaha apane Apako tathA AzrayameM AnevAmeko saMsArasamudra meM DubA detA hai / isaliye vyavahArameM isIprakAra dharmameM bhI eka bahuta Avazyaka praznapara hamako vicAra karanA cAhiye / gurusthAna grahaNa karane kI adhika yogyatA sAdhumeM 1 hitArthidharmA iti vA pAThaH /
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . . adhikAra ] guruzuddhiH [439 hotI hai| sAdhukI vizeSa parIkSA kadAca na ho sake phira bhI guruke samAna mAnya karanese pahale itanA to vyavahArase avazya dekhalenA cAhiye ki ve kaMcana tathA kAminIke tyAgI haiM yA nahIM; .kyoMki kaMcana kAminIke sadbhAvameM sAdhupanakA nAza ho jAtA hai aura usakA jahA~ tyAga na ho vahAM gurupana ghaTatA nahIM hai| . isake pazcAt yadi hosake to tapasyA, jJAna, dhyAna, vartana, gupti, kaSAyadamana, sAttvika prakRti zrAdi dekhanA cAhiye / vizeSatayA mukhya bAtoMmeM kisI prakArakI kamI na ho yaha vizeSa bArIkIse dekhanA cAhiye / gurumahArAjakI pasandIpara sampUrNa saMsAra. yAtrAkI phatahakA AdhAra hai, ataeva unakI parIkSA kaccI na karanA cAhiye aura yaha bhI na samajhe ki aisA karanese vyavahAra kI tathA vivekakI sImAkA ullaMghana karanA hogaa| isa bAtakA nirNaya karanA pratyeka mumukSukA kartavya hai| sadoSa guruke batAye hue dharma bhI sadoSa hote haiM.. * bhavI na dhabhairavidhiprayukta mI zivaM yeSu gururna shuddhH| rogI hi kalyo na rasAyanaistai , kaMcana aura kAminI ina donoMko yahAM likhanekA yaha uddezya hai ki ye donoM sarva mUla guNoM kA nAza karanevAle haiM / mahAvrata pAMca haiM, parantu unameM se dUsaroM kA nAza hotA hai to pUratA nAza hotA hai, lekina kaMcana aura kAminI guNoMkA sarvathA ghAta karate haiM / kaMcana aura kAminI sarva saMsArake mUlabhUta haiM aura jahAMpara ye hote haiM vahAMpara saMsArake anya sarva durguNa ekake pazcAt eka cale Ate haiM / bArIkIse avalokana karaneke pazcAt ho zAkhakAroM ne pharamAyA haiM ki caturthavatakA ullaMghana hojAnepara phirase dUsarI bAra dIkSA lenI cAhiye / isaprakAra prAyazcitake anuzAsanameM jo mahattA aura dIrghadRSTi rahI hai vaha bahuta manana karaneke yogya hai /
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440] adhyAtmakalpadruma [ dvAdaza ryeSAM prayoktA bhiSageva mUDhaH // 2 // " jahA~ dharmake batAnevAle guru zuddha nahIM hote haiM vahAM vidhirahita dharma karanese pANI mokSakI prApti nahIM kara sakatA hai| jisa rasAyaNako khilAnevAlA vaidya mUrkha ho use khAnese vyAdhigrasta pANI nirogI nahIM ho sakatA hai / " upajAti, vivecana-jahAjakA kaptAna yadi mUrkha ho to vaha jahAja nizcita bandarapara nahIM pahuMca sakatA hai, gAr3I calAnevAlA mArgako na jAnatA ho to idhara udhara gAr3I calAkara cakkara lagAtA rahatA hai parantu icchita sthAnapara nahIM pahu~ca sakatA hai, ghar3IkI racanA na jAnanevAlA puruSa usako sudhAranekI koziza karanese UlaTI hAni karatA hai, isIprakAra zuddha dharmako na jAnanevAlA yA na karane. vAlA apane sAtha AnevAleko bhI saMsAracakrameM DAlatA hai| anubhavase jAna par3atA hai ki jisa viSayakA khudako jJAna na ho usa viSayameM bhI sira paTakanevAle duniyAM meM anekoM prANI hote haiN| rogIke pAsa jAnepara pratyeka puruSa auSadha batAne laga jAtA hai, mAno svayaM bar3e bhArI vaidya ho aisI sattAse bolate haiM / isaprakArakA auSadhise saMsArako bahuta hAni pahuMcI hai; parantu svArthAndha saMsAra lobhase yA rAgase aise U~Ta vaidyokoM hI mAna karate haiN| rasAyaNa yadi yogya rItike anupAnase khAne meM Ave to zarIrako bahuta dRr3ha banAtI hai, kintu yadi usakI kriyAmeM kucha antara ho jAve to sampUrNa jIvanaparyaMta duHkha bhoganA par3atA hai, kAraNa ki bahudhA vaha zarIramase phUTa phUTa kara nikalane lagatI hai| mUrkha vaidya jo rasAyana khilAve to avazya usameM bhUla hue binA nahIM raha sakatI hai / isase icchita lAbhakI prApti nahIM ho sakatI hai, parantu bahudhA kitanIhI bAra ulaTA apanA hotA hai vaha bhI naSTa ho jAtA hai| isIprakAra ajJAnI athavA vikArI guruke batAye
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] guruzuddhiH [41 hue dharmase bhI mobake badale saMsAravRddhi hotI hai| isa lokameM saMsArI jIvakA rogIke sAtha, dharmakA rasAyaNa ke sAtha aura gurukA vaidyake sAtha dRSTAMtadASTatika sambandha hai| svayaM DUbe aura dUsaroMko DubAnevAlA kuguru. samAzritastArakabuddhito yo, yasyAstyaho majjayitA sa eva / moghaM tarItA viSamaM kathaM sa ?, tathaiva jantuH kugurorbhavAbdhim // 3 // " yaha puruSa tArane meM samartha hai aise vicArase jisakA mAzraya liyA jAve usa Azraya lenevAleko jaba prAzraya denevAlA hI DUbAnevAlA bana jAya to phira yaha viSama (athavA capala ) pravAhako vaha prANI kisaprakAra taira sakatA hai ? isIprakAra kuguru isa prANIko saMsArasamudrase kisaprakAra tAra sakatA hai ?" upajAti. vivecana-jisa jahAjameM kaptAna ke bharosepara baiThe haiM vaha kaptAna hI jaba jahAjako DUbAne lage taba usakA khudakA bhI vinAza hotA hai aura jahAjameM baiThanevAloMkA bhI vinAza ho jAtA hai / saMsArasamudrakI yAtrA karaneke liye gururUpa kaptAna ( TaMDela ) ke Azrayase calanevAle dharmarUpa jahAjameM baiThane ke pazcAt ayogya AcaraNa yA madirApAna karanevAlA kaptAna jaba jahAjako DUbAtA hai taba khudakA aura anya saboMkA vinAza ho jAtA hai / isaliye gurukI barAbara parIkSA karanI cAhiye aura isake pazcAt use apanA Adhunika tathA bhAvI jIvana sauMpa denA cAhiye / __ . jo gurukA nAma dhAraNakara caibara, chatrakI zobhA uparAnta
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42] adhyAtmakalpadruma [ dvAdaza sirapara paTTiye pAr3akara sthUla viSayoMmeM Asakta rahate haiM aura sAmAnya puruSako bhI zobhA na denevAle duzcAritroMkA bhAcaraNa karate haiM unako isa zlokase bahuta kucha sikhanA cAhiye / yahAM jo zuddha mArga nahIM batAte haiM, jo zuddha mArgakA avalambana nahIM karate haiM vaise coyI zreNIke gurukA varNana kiyA gayA hai| svayaM DUbe aura dUsaroMko bhI DUbAveM aise patthara sadRza guruse kisI bhI prakArake lAbha honekI sambhAvanA nahIM hai / aisA jAnakara pratyeka jIvako yogya gurukA Azraya lenA ucita hai| isa zlokameM kutsita kaptAnakI kuguruke sAtha aura pravAha. kI saMsArake sAtha dRSTAnta-dASTAMtikatA samajhanA cAhiye / zuddha deva, aura dharma kI upAsanA karane kA upadeza. gajAzvapotocarathAn yatheSTa, padAptaye bhadra nijAn parAn vA / bhajanti vijJAH suguNAn bhajaivaM, zivAya zuddhAn gurudevadharmAn // 4 // "he bhadra ! jisa prakAra buddhimAn prANI icchita sthAnapara pahu~cane ke liye apane tathA dUsaroMke hAthI, ghor3e, svAriye, baila aura ratha acche dekhakara rakhalete haiM isIprakAra mokSaprApti nimitta tUM bhI zuddha deva-guru-dharmakI upAsanA kr|" upendravajra. vivecana-mokSanagara pahu~cane ke liye devaguru aura dharma ye svAriyeM haiM / jisaprakAra dUsare nagarako jAne ke liye acchIse acchI svArIke liye puruSa prayatna karate haiM, parake taiyAra karate haiM yA mAMgakara lAte haiM, isIprakAra mokSanagara pahuMcane nimitta tujhe aThAraha dUSaNarahita deva, paMcamahAvratakoM dhAraNa karanevAle guru
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] aura bhAtamaNIta dharmA pAzraya lenA caahiye| jisa rathake hA~kanekA sthAna gurumahArAjako prApta ho aura jisake apara dharmakI dhvajA phaharAtI ho aura jisakA mArga askhalita vahana karatA ho vaha dharmaratha mokSanagarako zighra pahuMce yaha svAbhAvika hI hai| tere nijake kuladeva, kulaguru, yA kuladharma jo Upara kahe anusAra uttama ho ko unakA bhAdara karanA, unakI sevA karanA, parantu ThIka 2 parIkSA karake phira aisA karanA / usameM apane yA parAye haiM isake dekhane kI jarUrata nahIM haiM, parantu zuddha ho usake pAdara karaneko AvazyakatA hai / gharakA ghor3A kharAba ho, svArI acchI na ho aura dUsaroM kA acchA ho to usameM baiTha jAnA cAhiye; kAraNa ki sabakA uddeza icchita sthAnapara pahu~canekA hotA hai| apane tathA parAyemeM kucha vizeSa vizeSatA nahIM hotI hai / " prastutaH cAlu viSaya guruzuddhikA hai tisapara bhI viSayake anukUla dharma tathA devake yAda mAnese ina donoMkA pratipAdana karanA vyartha nahIM hai|" kuguruke upadezase kiyA humA dharma bhI niSphala hai. phalAdaH vRthAH syuH kugurUpadezata;, kRtA hi dharmArthamapIha suudymaaH| tadRSTirAgaM parimucya bhadra ! he, guruM vizuddhaM bhaja ceddhitArthyasi // 5 // " saMsArayAtrAmeM kuguruke upadezase dharmake lie kiye hue bar3e bar3e prayAsa bhI phalake rUpameM dekhe jAve to vyartha jAna par3ate haiM, isaliye he bhAI! yadi tUM hitakI abhilASA rakhatA ho to dRSTirAgako chor3akara atyanta zudagurukI upA. sanA kr|" vaMzasthavRna.
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ ve] adhyAtmakalpadruma [dvAdaza vivecana-dRSTirAgadvArA do prakArase bAta bigar3atI hai| prathama amuka dharma-darzana nimitta dRSTirAga hotA hai| phira unake bar3ase bar3e dharmAdhyakSa cAhe jitane durAcArI kyoM na ho, " mahArAjA lAIbala kesa" jaisI phajitI koToM para car3hakara jagatakI batrIzIpara car3hate hoM, phira bhI bhole premI usI bhAvase 'jaya jaya' karate rahate haiN| dUsarA dRSTirAga amuka vyakti nimitta hotA hai| apane guru cAhe jitane viSayI, sAMsArika tathA bhAtmadazAmeM niMda lete hoM, phira bhI cauthe zlokameM kahe anusAra unhIke jahAjameM baiThanavAle jIva saMsArayAtrAmeM niSphala hote haiN| isIprakAra dRSTirAgase prahaNa kiye hue gurukI AjJAse dharmanimitta cAhe jitane sadAcaraNa kyoM na kiye hoM, parantu dRSTirAgarUpa mithyAtvazalya naSTa na honese usako kucha bhI phala nahIM ho sakatA hai| mithyAsvarUpa ajJAnase bhare hue agItArtha guru dezakAlAdi jJAnase rahita hote haiM, aura eka bAra unake Upara Uparase uttama dikhAI denevAle upadezase dAna, tapasyA, ujamaNA yA varaghor3e car3hAye jAve to bhI usase naizcayika jJAnake prabhAva honeke kAraNa svapara vivecanarahita kevala zubha vyavahArake kAraNa lAbha nahIM uThA sakate haiN| jamAnekI AvazyakatAko na samajhanevAle, viSayameM pAsakta aura bAhya ADambaravAle guruke vacanoMko pAlana karanekI AvazyakatA nahIM hai, aisA zAstrameM bhI kahA gayA haiN| TIkAkAra "gacchAcArapayannA" meM se nimnastha gAthA uddhRta karate hai| agIyatthassa vayaNeNaM, amiyaMpi na dhuMTae / gIyatthassa vayaNeNaM, visaM halAhalaM pive // arthAt 'agItArtha' ke vacanase amRta bhI na pInA cAhiye, jaba ki gItArthake vacanase halAhala viSa ho to use bhI pIjAnA cAhiye / isakA kAraNa spaSTa hI hai / dikhanemeM viruddha jAna par3ane.
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] guruzuddhiH [ // 5 vAlI bhAzA bhI gItArtha bahuta vicArakara karate haiM, jabaki adhurI tapAsa aura avalokanake bhAdhArapara svapUrtI samajhake anusAra humA bhagItArthakA hukama dikhane meM uttama aura manako acchA laganevAlA ho phira bhI lAbhadAyaka nahIM hotA hai; parantu hAnikAraka hotA hai| kaI bAra taddana saMsAravAsameM sukha mAnanevAle viSayAnandI gorajI aura zrIpUjyoM tarapha dRSTirAgI zrAvaka bahuta bhAva pragaTa karate haiM, parantu zAstrakAra yahAM spaSTa zabdoMmeM kahate haiM ki unake mAzrita rahakara kiyA huA dharma bhI niSphala hai / isake uparAnta sAdhu kahalAnevAloMmeM bhI dRSTirAga nahIM rakhanA cAhiye / ye mere guru haiM aura ye mere gacchake haiM aisA vicAra guNAnurAgIke hRdaya meM na AnA cAhiye / veSa mAnya hai, avaguNa na jAna par3e taba taka dUrase hI sAmAnya rIti dvArA namana karanA yogya hai, parantu pUjA guNakI hI hotI hai aura antara rAga bhI usIpara honA cAhiye / isIprakAra guru hone yogya sAdhuko to yaha mere zrAvaka hai aisI vRtti svArtha sAdhanekI buddhise honA hI na caahiye| itanI bAta spaSTa ho jAnepara upAdhyAyajIkA kahA humA vacana samajhameM AjAyagA / upAdhyAyajIkA kahanA hai kirAga na karaso koI nara koIsu re, navI rahevAya to karajo munisuMre; maNI jima phaNI viSano timi tehore, rAgano bheSaja suyaza snehore // dRSTirAga mithyAtvajanya hai| rAga to kisIke sAtha na karanA cAhiye, parantu mohanIyakoMke udayase rAga kiye binA na rahA jAya to gItArtha gurupara rAga karanA cAhiye, kyoM ki yaha jIva saMsAradazAmeM hai isase yaha ekadama rAgase mukta nahI ho
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAdaza adhyAtmakalpadruma sakatA hai, rAgadazAko nahIM chor3a sakatA hai; isaliye yadi gItArtha gurupara rAga kiyA jAya to vaha guru dhIre dhIre use rAstepara lAkara vyakipara rAga nahi kintu guNoMpara rAga karanA sikhAve, aura guNoMpara rAga hote hI una guNoM ko prApta karanekA prayatna karegA aura antameM unhe prApta bhI karegA / jisaprakAra malina tathA telase sane hue vastrako sAbunase dhonepara usake mena tathA cikanAsakA nAza ho jAtA hai, usIprakAra gItArtha guruke rAgase maprazasta rAgakA nAza ho jAtA hai| aisI sthiti hai isaliye amuka darzana yA vyakti para dRSTirAga na rakhakara guNavAna jJAnI gurukI parIkSAkara isa saMsArayAtrAko saphala banAnekA prayatna kreN| kugurukA upadeza ucita nahI hotA hai, yadi ho to prabhAva DAlanevAlA nahIM hotA hai, prabhAva DAle to bhI usake anusAra vartana nahIM ho sakatA aura bartana ho to bhI aisA vicitra ho ki usakA phala nahI mila sktaa| pahale ke zlokameM dRSTirAga dUra karanekA kahA gayA thA phira usakA yahA~ punarAvartana karanekA yaha kAraNa hai ki kAmarAga aura sneharAga ye donoM sAmAnya kAraNase naSTa ho jAte haiN| kAmIko vyavahArake kAryoMmeM lagAnese kAmarAga kama ho jAtA hai, isI. prakAra dUra deza jAnepara bahuta samayakA viraha honese sneharAga kama ho jAtA hai, parantu dRSTirAga aisA hai ki atyanta kaThinAIse bhI naSTa nahIM ho sakatA hai| itanA hI nahIM apitu buddhimAna puruSa bhI isa sambandhameM bhUla karate haiM / vItarAgastotrameM stuti karate samaya kahA gayA hai ki kAmarAgasneharAgAvISatkaranivAraNau / dRSTirAgastu pApIyAn , durucchedaH satAmapi // kAmarAga aura sneharAga alpa prayAsase dUra ho sakate haiM,
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] guzuddhiH parantu pApI dRSTirAya le sAnaM puruSoM ko bhI duruccheda hai (pratyaka kaThinatAse kATe jAnevAlA hai) isa prayojanase yaha bAta bArambAra kahI gaI hai / dRSTirAgakA yaha matalaba kadApi nahIM hai ki kisI vyaktiko dekhakara usapara rAga ho jAya, parantu mithyAtva. janya mohanIyakarmake udayase honevAlA asvAbhAvika prema samajhanA caahiye| ___ isa viSayameM eka bhAvazyaka bAtapara vizeSa dhyAna denA cAhiye / jainazAstrakAra vinA vicAra andhazraddhAse dharma kabUla karanekA Agraha kisI sthAnapara nahIM karate haiN| bArambAra spaSTa kahate hai ki tuma vicAra karo, tapAsa karo, manana karo, tajavIja karo, milAna karo; yadi tumako nyAyazAstra sAmAnya jJAnase tulanAzakti aura usake pariNAmameM honevAlI nizcayapaddhati ( Power of independent judgement ) prApta huI ho to isako ucita avakAza do; anya dharmoMkI barAbarImeM jo tumako jainatattvajJAnameM kucha apUrva vastusvarUpa aura paraspara virodhakA abhAva jAna par3e to yahAM jo kahA~ jAtA hai usakA Adara kse| jainazAstrakAra kabhI bhI nahIM kahate haiM ki " atIndriyAstu ye bhAbA, na tAstarkeNa yojayet / " atIndriya viSayoM meM tarka na karanA / ye vacana kisake ho sakate haiM yaha vicArane yogya hai| jo zAstra nyAyakI ucca koTIyoM para racA huA ho usameM aisA manuSya buddhi ke viparIta, usakI avagaNanA karanevAlA, unako khilate hI masosa denevAlA vicAra batAnekI AvazyakatA nahIM hotI hai| isake sAtha hI sAtha yaha bhI dhyAna rakhe ki pratyeka philAsaphIkA tarka ( reason ) para hI AdhAra hotA hai aura isaprakAra bhAdhArita ho use hI philAsaphI kaha sakate haiN| dharma ( religion ) meM zraddhA ( faith ) kA aMza vizeSatayA hotA hai vaise philAsaphImeM
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 ] adhyAtmakalpadruma [ dvAdaza nahIM hotA hai, parantu jaina darzana tattvajJAnase bharapUra hai / tarka para AdhArita hai / jaina dharma eka bhinna hI viSaya hai aura prAkRta vyaktike zuddhAcaraNa nimitta vikasvara kiyA huA usakA svarUpa hai| tattvajJAnake bhaNDArake rUpameM usake sambandhameM athavA dUsare kisI darzanake sambandhameM tarkavicAra-nyAyako ucita avakAza de| ___ yaha parIkSA batAne nimitta svarUpajJAna batAnekI AvazyakatA hotI hai jisake lie gurukI AvazyakatA hotI hai| vaha guru yadi zuddha hotA hai to vaha zuddha tattvajJAna batalAtA hai aura use prApta karaneke liye kitane hI vartanadharma bhI batalAte haiN| ye varttana dharmasAdhya nahIM, kintu sAdhana hai| sAdhana cAhe jitane prabala ho parantu yadi sAdhyakA lakSya na ho, use dekhA na ho, jAnA na ho to ve vyartha hI hai| isase pragaTa ho jAtA hai ki gurukI kitanI AvazyakatA hai| isa hetuse amuka darzanakI parIkSA karanese pahile usake batAnevAle gurukI parIkSA prathama karanekI AvazyakatA siddha hotI hai| vIrako vinati. zAsanameM luTeroMkA bala. nyastA muktipathasya vAhakatayA zrIvIra ! ye prAktvayA, luMTAkAstvadRte'bhavan bahutarAstvacchAsane te klau| bibhrANA yatinAma tattanudhiyAM muSNanti puNyatriyaH putkamaH kimarAjake hyapi talArakSA na ki dasyavaH // 6 // "he vIra paramAtmA / mokSamArgako batalAnevAle ke rUpameM ( sArthavAhake rUpameM ) jinako tUne pahile niyukta kiye the (sthApita kiye the), ve kalikAlameM terI anupasthiti meM 1 phutkuma iti vA paatthH|
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruzuddhiH adhikAra] [449 tere zAsanameM bar3e luTere bana baiThe haiN| ve yatikA nAma dhAraNa karake apa buddhivAle prANiyoMkI puNyalakSmIko curA lete haiN| aba hama tujhase kyA pukAra kare ? svAmIrahita rAjyameM kyA koTavAla bhI cora nahIM ho sakate haiM ? " zArdUlavikrIDita. vivecana-pAMcasau varSa pahileke kahe hue zabdoMko unake piche honevAloMne adhika satya kiye haiM / munisundarasUrijIne spaSTa zabdoMmeM bahuta sAhasapUrvaka satyako pragaTa kiyA hai| Upara kahe anusAra vyakti parake dRSTirAgase bahuta-se jIvoMkA bigAr3a hotA hai, parantu bigAr3a karanevAlA to atyanta karmabandha karatA hai| zithilAcAra, pramAda, vinayakA abhAva, ahamiMdratA Adi saMvegI sAdhuoMmeM bhI dRSTigocara hote haiM / becAre yati, gorajI aura pATadhArI zrIpUjya to cothe vargake guru haiM, ve to zAsanake sace luTere haiM; parantu jina sthAnoMse ekAnta zAntikI bhAzA rakha sakate haiM vahAM bhI thor3I thor3I kharAbI ghusatI jAtI hai aura bar3hatI jAtI hai| sudharmAsvAmIko prabhune pATa sauMpakara unakI paraMparAse Age bar3hate hue kitane hI kAlake pazcAt jo hue veM zAsanako barAbara nahIM calA sake aura svAmIrahita rAjyameM koTavAla bhI jaise luTerA ho jAtA hai vaisA hI yahAM bhI huaa| logoM kI puNyalakSmI bar3hAne ke sthAnameM saMsArameM bhaTakAkara pApapaMka bar3hAnevAle hue yaha bar3A bhArI julma huA hai| hamArI pukAra koI nahIM sunatA hai, hama kisase jAkara arja kareM ? jaba bAr3a hI khetako khAne lage to bacAva kaise ho sakatA hai ? he koTavAloM ! tume apane kartavyakoM vicAroM-A~khe kholo ! tumhArA uttara dAyitvapana bahuta bar3A hai| yadi tuma logoM ko bhaTakAoMge to tumhArA bhI chuTakArA na ho skegaa| 57
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 ] adhyAtmakalpaluma [dvAdaza dharmAdhyakSoMkA karttavya isa jamAnemeM adhika hai| pAzcAtya vicAroMkA gaharA pravAha, kenTa kamapTa Adi navIna tattvajJoMkA sthUla tattvavAda( Materialism )ke ullekha, mIla Adi arthazAstriyoM ke svataMtra lekha, pUrva ke dRr3ha saMskAroMkA dRr3ha saMgama aura AsapAsake vAyumaNDalase honevAlA mahAna pheraphArako dhyAnameM rakhakara abhI kisakI AvazyakatA hai isakA abhyAsa karanA cAhiye, isakA cintana karanA tathA svazati anusAra isako pUre karanekA prayAsa karanA pratyeka dharmAdhyakSakA mukhya kartavya hai| vizeSatayA zaktikA vyartha vyaya, vitaMDAvAda aura kalaha-kusaMpako haTAkara sambaddhabaddha hokara zAsanako banAye rakhane ke prayAsa karane kI abhI atyanta AvazyakatA hai / yaha saba kArya unakA hai, unake karanekA hai, isake sthAnameM viparIta AcaraNakara yadi yahAM diye hue upanAmako sArthaka banAyegeM to yaha nizcaya samajhe ki bhaviSyameM bahuta cintA karanI pdd'egii| kompaTa aura hegalakA sthUlavAda bahuta AkarSaka hai aura usameM philosophara harbarTa spensarane bahuta bar3hotarI kI hai / yaha pAzcAtya philAsaphI kAlijameM sikhAI jAtI hai aura navIna prajA usakA mana lagAkara abhyAsa karatI hai / isa navIna philAsaphImeM pudgala ( Matter )ko bahuta pradhAnyatA dI gaI hai / vizeSa khUbIkI bAta to yaha hai ki jaina tattvajJAnako jo yadi isa navIna philAsaphIke prakAzake sAtha rakhakara samajhAyA jAya to saba hakIkata sApha ho jAtI hai| pro0 harmana jekoSi jinhoMne jaina tattvajJAnakA bahuta abhyAsa kiyA hai ve kahate haiM ki kaeNnTakI philAsaphIke bahuta-se tattva jaina tattvajJAnase milate haiN| alabatta, pAtmavAda, Atmakarma sambandha, mAtmAkA vikAsakarma Adi bhAva jaina tattvajJAnameM vizeSarUpase haiM aura pudgalakA jo adbhuta svarUpa bAMdhA hai vaha navIna philA.
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] guruzuddhiH [451 sapharoMko bhI vicAra karane yogya honA kahA gayA hai| ina sabakA saMmelana karake donoMkI minnatA aura jaina tattvajJAnameM kyA vizeSatA hai aura vaha kisa prakArase siddha ho sakatI hai use navIna paddhati anusAra samajhAnekA bhArI karcavya guruke sirapara hai aura vaha ho sakane yogya hai / yaha sthiti samajhI jA sake aura isakA pratikAra ho sake to munisundarasUrijIke zabdoMkI sArthakatA hai| antaHkaraNakI gaharI laganIse ( lAgaNIthI ) nIkale hue yaha vicAra sabako AdaraNIya hai / sAdhuoMkA uddeza jIvanakI unnati karanekA ho to unako munisundarasUrijIpara satya kahaneka liye krodha na karanA cAhiye, kintu apanA mArga sarala tathA sIdhA banAnA cAhiye / yati, gorajI yA zrIpUjyoMko paTiye nahIM pAr3anA, ayogya bhAcaraNa na karanA, apane liye bhArambha na karanA aura indriyoM ke viSayoMmeM Asakta na honA ucita hai| ye kar3e zabda hai, parantu saMsAraroga miTAne ke liye rAmabANa upAya hai; zuddha jIvake liye upayogI hai / yaha zloka jisa Azayase likhA gayA hai vaha hI Azaya dhyAnameM rakhanA cAhiye / isameM antaHkaraNakI gaharI laganIse sacce udgAroMko pragaTa kiye gaye haiM jinapara bahuta manana karanekI AvazyakatA hai / isa zlokameM " luTere " zamase veSavihaMbaka arthAt sAdhukA nAma tathA veza dhAraNakara duzcaritrakA sevana karanevAle paura kumArgameM pravartana karanevAle mahAsaMsArarasika kuguru tathA dharmake nAmase pApAcaraNameM pravartana karanevAle zrIpujya, yati, gorajI Adiko smjhe| . ... azuddha deva-guru-dharma-bhaviSyameM cintA. ... mAdyasyazuddhairgurudevadhamaiM
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452] adhyAtmakalpadruma dhiMg ! dRSTirAgaNa gunnaanpekssH| amutra zociSyasi tatphale tu, kupathyabhojIva mahAmayAtaH // 7 // "dRSTirAgase guNakI apecA vinA tU azuddha deva, guru, dharmake prati jo harSa pragaTa karatA hai usake liye tujhe dhikkAra hai ! jisaprakAra kupathya bhojana karanevAle atyanta pIr3Ase pIr3ita hokara duHkhI hote haiM usIprakAra bhaviSya mavameM tU una kudeva-dharma-guru sevanake phalako pAkara cintA kregaa|" upajAti. vivecana-guNavAna gurukA Azraya lene kI kitanI zrAva zyakatA hai ye saba hama Upara par3ha cuke haiM aura aise guruko hI namana karanA hamArA kartavya hai / aise guruse batAye hue ekAnta guNavAle devakI unake samAna honeke liye bhAvase upAsanA karanI cAhiye aura aise guru aura devake batAye dharmakA Adara karanA guNApekSIpana kahalAtA hai / isaprakAra jo prANI guNakI apekSA nahIM rakhatA hai aura eka mAtra paudgalika padArthoke samAna athavA putra prApti, dhanaprApti, aneka rogAdi nAzakI AzaMsA aura mithyAtvajanya dRSTirAgase cAhe jaise viSayI gurukI upAsanA karake jo saMsArako bar3hAnevAle adhamAcaraNa karate haiM ve prANI bhavi. dhyameM bahuta pazcAttApa karate haiN| isa prANIko saMsAraroga to lagA hubhA hI hai tisa para phira kuguruke prasaMgase ayogya Aca. raNarUpa kupathya bhojana svayaM karatA hai aura guruke ayogya Aca. raNakI puSTi karatA jAtA hai jisase roga bar3hatA jAtA hai aura gurusevAkA hetu jo saMsArako kama karane kA hai usakA nAza hotA jAtA hai|
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] guruzuddhiH [453 mukhya bAta gurumahArAjakA barAbara saMyoga honA hai, phira deva aura dharma to unake upadezase niyamasara zuddha hI mila jAte haiM / jo isa bAtameM bhUla rakhakara talAza nahIM karate haiM ve isa bhavameM bhI kitanI hI bAra pazcAttApa karate haiM / hidustAnameM dharmake nAmapara gusAMI, mahanta, kAjI, AgAkhAna, zrIpUjya tathA gorajI kyA kyA kAma karate haiM yaha avalokana karanevAle ke dekhane tathA samajhane meM AsakatA hai / bar3e AzcaryakI bAta hai ki avivekI bhavicArI premI anuyAyI tathA bhakaloga isa viSaya meM AMkha uThA. kara bhI nahIM dekhate haiN| azuddha guru mokSaprApti nahIM karA sakatA-dRSTAMta. nAnaM susikto'pi dadAti nimbakA, puSTA rasairvandhyagavI payo na ca / duHstho nRpo naiva suplevitaH zriyaM, dharma zivaM vA kugururna saMzritaH // 8 // " acchI tarahase siMcA huA niba kabhI Ama paidA nahIM kara sakatA hai; (zeraDI, ghI, tela Adi ) rasoMko khilAkara puSTa kI huI baMdhyA gAya dUdha nahI de sakatI hai| (rAjyabhraSTatA jaise ) kharAba saMyogovAle rAjAkI khUba sevA kI jAve to bhI vaha dhana dekara prasanna nahIM kara sakatA hai| isIprakAra kugurukA Azraya lene se vaha zuddha dharma tathA mokSa de dilA nahIM sakatA hai|" . indravaMzA. vivecana-pAMcave zlokameM varNita bAtakA yaha dRSTAnta hai| artha spaSTa hI hai|
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 ] adhyAtmakalpadrama [dvAdaza tAttvika hita karanevAlI vastu. kulaM na jAtiH pitarau gaNo vA, vidyA ca bandhuH svagururdhanaM vA / hitAya jannorna paraM ca kiJcit, kintAdRtAH sadgurudevadharmAH // 6 // _" kula, jAti, mA bApa, mahAjana, vidyA, sagesambandhI, kulaguru athavA dhana ke dUsarI koI bhI vastu isa prANAke hitake liye nahIM hotI hai| parantu Adara kiye (bhArAdhana kiye ) zuddha deva, guru aura dharma hI (hita karanevAle haiN)|" upajAti. vivecana-U~ca kulameM ke uttama jAtimeM janma huA ho athavA bahuta-sI vidyA par3hA ho yA bahuta-sAdhana saMcaya kiyA ho yA huA ho to inase isa jIvakA kucha bhI hita nahIM ho sakatA hai / pahile mamatvamocanake cAroM adhikArameM hama par3ha cuke hai ki putra, kalatra, dhanAdi vastue~ to jisa jisaprakAra adhika pramANameM milatI haiM tyo tyo saMsAra-bandhana bar3hatA jAtA hai; parantu ve bhavacakrake eka bhI Areko kama nahIM kara sakate haiN| anAdi kAlase rAgameM racA huA raMka jIva kucha bhI navIna nahIM karatA hai aura dhana, strI, vaibhava yA vidyAke madameM yA mohameM masta hokara mahAduHkha paraMparAko prApta hotA hai| duHkhaparamparAse sadaivake liye bacanA ho to zAstrakAra isakA eka upAya batalAte haiM aura vaha yaha hai ki zuddha gurukA Azraya lenA aura unake batAye devakI sevA karanA aura unake 1 pitarau sthAne pitaro iti pAThAntaraM pitRvaMza ityarthaH / 2 zva iti pAThAntaraM /
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. guruzuddhiH adhikAra] [455 batAye dhokA pAlana karanA / isaprakAra jo prANI pAcaraNa karatA hai vaha pUrvake pApoMkA nAzakara mahAsukha sAdhana prAptakara antameM saba duHkhoMkA atyaMtAbhAva karatA hai| isa zloka aura anyatra bhI devazanase pahile jo guru zana raMkkhA gayA hai vaha sUcaka hai| pahale batAye anusAra 'deva' ko batAnevAlebhI gurumahArAja honese ziSyavRttikI apekSAse 'guru kI devase bhI adhika mukhyatA batalAte haiM, yadyapi 'deva' to guru aura ziSya donoMko eka samAna ArAdhya hai| dharmameM lagAnevAle hI sacce mAtA-pitA haiM. mAtA pitA svaH suguruzca tattvA. prabodhya yo yojati zuddhadharme / na tatsamo'riHkSipate bhavAbdhau, yo dharmavighnAdikRtezca jIvam // 10 // "jo dharmakA bodha karAkara zuddha dharmameM lagAve vehI tasvase sacce mAtA-pitA haiM, ve hI sacamuca hamAre hitasvI haiM aura unhIMko suguru smjheN| jo isa jIvako sukRtya athavA dharmake viSayameM antarAya karake saMsArasamudrameM phaiMka dete haiM unake samAna koI vairI nahIM hai|" upajAti. vivecana-'pAtIti pitA' jo pAlana kare so hI pitA hai / isaliye naraka nigodase jo ugAra sake ve hI sacce pitA haiN| isI prakAra 'duHkhase tAranevAlI mAtA' aura apane bhI ve hI kahalAte haiM ki jo apanA bhalA honA cAheM aura usake liye bharasaka prayatna kre| gurumahArAja bhI ve hI kahalAte haiM ki jo zuddha dharmameM pravRta kareM / dharmake pratApase duHkhoMkA nAza hotA hai / isake viparIta jo dharma meM antarAya dete haiM unake barAbara koI duSTa nahIM haiN|
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [ dvAdaza upadezamAlAmeM yaha hI bhAva dUsare zabdoMmeM kahA hai / vahA~ kahate haiM ki-" mAtA pitA bAlakapara jo upakAra karate haiM ve anahada hai aura ve itanA adhika hai ki karor3o varSoM taka ekAgra citase unakI sevA karanese bhI unakA badalA nahIM cukAyA jA sakatA hai| usakA badalA cukAne kA eka hI sAdhana hai ki mA bApako yadi putrase dharma kA bodha ho to unakA badalA mila sakatA hai|" ___saMsArase udvigna citavAle vairAgyarasika jIvako jatra Atmika unnati karanekI abhilASA hotI hai taba svAbhAvikatayA saba unnata karanekI abhilASA bhI prabala ho jAtI hai aura usa prasaMgapara saMsArakI asAratA dekhakara usase thor3e-se dUra rahanekA prayatna hotA hai usa sagaya jo mAtApitA yA sage-snehI bAdhA DAlate haiM unako sUrimahArAja vairiyoMkI zreNimeM ginate haiM aura unakI avajJA karake sarasvatIcandrake samAna lokayajJa nimitta pitRyajJakA bhoga dene meM kucha bAdhA nahIM hai, parantu atyanta lAbha hai, isa vicArakI ve puSTi karate haiN| eka choTe-se vAkyameM aise gaMbhIra praznako hala kiyA gayA hai vaha jitanA cAhiye utanA spaSTa aura vicArane yogya hai| saMpatti ke kAraNa. dAkSiNyalajje gurudevapUjA, pitrAdibhaktiH sukRtAbhilASaH / paropakAravyavahArazuddhI, nRNAmIhAmutra ca saMpade syuH // 11 // " dAkSiNya, lajApana, guru aura devapUjA, mAtApitA Adi bar3okI bhakti, uttama kArya karanekI abhilASA, paropakAra aura vyavahArazuddhi manuSyako isa bhava tathA parabhavameM
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] guruzuddhiH [457 saMpatti pradAna karate haiN|" ... upajAti. vivecana-1 dAkSiNya-arthAt manakI uccatAse anajAna puruSake bhI anukULa ho jAnekI manakI saralatA dAkSiNya meM svataMtratAkA.nAza nahIM hotA hai, parantu usake sthAnameM saralatAkA mahAna sadguNa prApta hotA hai / zrAvakake guNoM meM ' dAkSiNya ' ko eka guNa kahA gayA hai aura usakI vyAkhyA karate hue usakA zubha mArgakA vyasthApana yahAM batAyA gayA hai| ... 2 lajjApana-isa guNase vyartha svataMtratAkA nAza hotA hai aura vinayakA saMcaya hotA hai / vizeSatayA striyoMmeM yaha guNa bhUSaNarUpa hai aura pApakAryoM meM pratibaMdharUpa hokara strI-puruSa donoMke liye atizaya lAbhadAyaka hai| ... 3 gurudevapUjA-dravya aura bhAvase avalambanakI AvazyakatA sarva jIvoMko bahuta rahatI hai / guruke vacanAnusAra vartana karanA yaha bhI pUjA hai aura bhAvanAke liye hRdaya samakSa aura catu samakSa bhAvamaya aura sthUla sAkAra vRttiye nirAkAra pada prApta karaneke liye una guNoMko prApta karanevAle bhagavAnakA dhyAna karanA, arcana karanA bahuta upayogI hai, atyanta Avazyaka hai, aura atyanta lAbhadAyaka hai| 4 pitrAdibhaktiH-dharmakAryameM bAdhA na par3e ise dhyAna meM rakhakara mAtApitA AdikI ananya cittase bhakti karanA cAhiye / unako santoSa pahuMcAnA pratyeka suputrakA kartavya hai / Adi zabdameM pratyeka bar3e puruSoMkA samAveza ho jAtA hai| .... ..... 5 sukRtAbhilASA-acche kArya karanA, bArambAra karanA aura unakA cintana karate rahanA / kAryakrama yaha hai ki prathama 1 dharmarala-prathama bhAga-sAtamA guNa dekhIye / / .50
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [ dvAdaza vicAra kare aura phira AcAra kare / zubha saMskAra jAgRta karane ke liye acche vicAroMkI AvazyakatA hai| uttama kRtyoM ke vicArake pazcAt uttama kRtyoMkA honA saMdeharahita hai / saMyoga pratikUla ho to kadAca amala meM zighra hI na lAye jA sakate haiM, phira bhI yadi vicAra kiyA ho to anuklatAse zubha kArya ho sakate haiM / vicArase saMskAra banate haiM aura adhika kucha nahIM to phira bhI bhaviSya bhavameM to ve saMskAra jAgRta hote hI haiN| isaliye kharAba vicAra kadApi na kare nirantara zubha kAryoMkI bhAvanA rakkheM / isase aneka prakAra ke lAbha hote haiM, vyartha bhAvanAyeM naSTa ho jAtI hai aura mana zubha mArgakI ora agrasara honA sikhatA hai / 6 paropakAraH-Atmabhogarahita jIvana nahi hai, athot svameM santoSa mAnakara, zarIrakA lAlana-pAlanakara, putrako khilAkara, strIko zRMgArakara, tIjoriye bharanemeM kucha sAra nahIM haiM / apanI lakSmI, jJAna tathA zaktikA lAbha kauma, deza yA janasamUhake hitake liye karanA hI kartavya hai| __7 vyavahArazuddhiH-zrAddharatnake guNa prApta kiye pahile hI mArgAnusArIke guNoM meM hI yaha guNa prathama paMktikA hai / zrAva. karatna to zuddha vyavahAravAlA hI honA cAhiye, yaha vivAdarahita bAta hai| Uparokta sAta bAtoMpara vizeSa dhyAna lagAnA cAhiye / inameM pratyeka bAtapara eka eka bar3A lekha likhAjA sakatA hai, parantu pranya-gauravake bhayase yahAM sAmAnya svarUpakA nirdeza kiyA gayA hai / yaha saba zubha vicAra aura zubha vartana hai aura inake nimittabhUta bhI haiN| zubha vicAra aura vartanase zubha karmabandha hote haiM aura jaisA baMdha hotA hai vaisA hI udaya bhI hotA hai, jisake kAraNa isa bhava aura parabhavameM mAnasika tathA zArIrika
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] guruzuddhiH / 459 AnaMda prApta hotA hai / Upara likhe sAta sadguNoMmeseM koI bhI sadguNa mahAlAbhakA kAraNa hai, parantu sAdhya dRSTivAn puruSa jaba icchApUrvaka unameMse do-cAra athavA sAtoMkA bhAdara kare tathA anusaraNa kare taba to unake phalameM usake manameM mahAmAnaMdakA honA zaMkArahita hai / usa samaya manameM aisI icchA hotI hai ki maiM eka mahAna kArya kara rahA hUM eka, mahAn kartavya purA kara rahA huuN| yahAM prastuta viSaya gurudevapUjAkA hai| unakI ora bhAktibhAva rakhanese saMpatti prApta hotI hai yaha batAneke liye unake sahacArI sadguNoM tathA kriyAoMko prasaMgavaza batAyA gayA hai| vipattike kAraNa. .jineSvabhaktiryaminAmavajJA, ___ karmasvanaucityamadharmasaGgaH / pitrAdyupekSA paravaJcanaM ca, sRjanti puMsAM vipadaH samantAt // 12 // " jinezvara bhagavAnakI ora abhakti (bhAzAtanA), sAdhubhoMkI avagaNanA, vyApArAdimeM anucita pravRtti, pradhamarmIkA saMga, mAtApitA bhAdikI sevA karane meM upecA (ava. helanA) aura paravaMcana-dUsaroMko ThaganA ye sarva isa prANIke liye cAroM orase vipadAyeM utpanna karate haiN|" upajAti. vivecana-1 jineSvabhakti-rAgadveSarahita, koko nAza karanevAle, dvAdazaguNAlaMkRta zrIjinezvaramahArAjakI ora bhabhakti, unake vacanoMkI avahelanA karanA, unakI aruci, unake sAkAra svarUpakA vigopana, unakA anya kisI prakArase anAdara, unakI ora aprIti aura avinaya / 2 gurukI avajJA:-gurumahArAja zuddha mArga batalAne
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460.] adhyAtmakalpadruma [chAdaza vAle haiN| ve kitanA upayogI kArya karate haiM vaha isa adhikArameM prArambhase hI dekhate A rahe haiN| unakA vinaya karanA, unakI bhora bhayogya vyavahAra na karanA, unase kalaha na karanA aura unakA kisI bhI prakArase tiraskAra na karanA itanA hI nahIM parantu unake vacanoMko mAnya karanA caahiye| isake viparIta bhAcaraNa karanevAlA guru drohI hai, Atmaavanati karanevAlA hai aura patita hai| 3 karmake anaucityaH-apane yogya vyApArameM anucita bhAcaraNa karanA / isameM do bhAva haiM-eka to vyApArameM anIti, azuddha vyavahAra, bhapramANika AcaraNa aura bhASaNa ! dUsarA apane karttavyake viruddha vartana, paradArAgamana, saTTA, dyUta Adi durguNoMkA isameM samAveza hotA hai| 4 adharmasaMga-dharma nAmase yogya dharmakI parIkSA karake usakA anusaraNa karanA dharmasaMga kahalAtA hai| isake viparIta yogya rIti anusAra parIkSA na karanese 'svadharmameM maraNanimitta' isa sUtrakA anusaraNa karanA yaha adharmasaMga athavA niyamarahita mUrkha puruSoMkI saMgati karanA bhI adharmasaMga hI hai| saMgatise bahuta tAtkAlika prabhAva hotA hai isaliye satsaMgakI AvazyakatA bArambAra batAI gaI hai| durjanoMkI saMgatise anekoM kaSTa bhogane par3ate haiN| .. 5 pitA Adiko avalehanA-putradharmakA isase nAza hotA hai, bhaneka kaSToMkA sAmanA karanA par3atA hai aura bahudhA zighra hI duHkhaparamparA prApta hotI hai| . 6 paravaMcanaH-spaSTa hI hai| kAnUnameM bhI yaha phaujadArI aparAdha hai ( Cheating ). . Upara likhI huI cha bAteM kaI prakArakI Apattiye utpanna karatI hai / kitanI hI bAra amuka pApakA udaya amuka kAryake
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra guruzuddhiH sAtha nahIM mIlA sakate, kAraNa hamako usakA jJAna nahIM hai| parantu kAraNa binA kArya nahIM ho sakatA hai aura manakI aneka vyathA tathA zarIrakI gaMbhIra vyAdhiyeM hotI hai ve saba amuka kAraNase hI honA cAhiye / jinakA mukhya bhAga yahAM diyA gayA hai| isa zlokako gyAraveM zlokake sAtha mIlAkara isakA bhAva samajhanA cAhiye / gyAraveM zlokameM saMpattike kAraNa batAye haiM aura isameM vipattike kAraNa batAye haiN| saMpattike kAraNoMko grahaNa karaneke vajAya vipattike kAraNoMko chor3ane kI adhika bhAvazyakatA hai isa liye gyAraveM zlokase isa zloka meM kahe bhAva adhika manana karane yogya hai / jinezvara tarapha abhakti aura gurukI avajJA ye donoM dharmakI ayogyatA batalAte haiM, vyApArAdimeM anucita AcaraNa aura adharmIkA saMga-ye do dharmabhraSTapana pragaTa karate haiM aura mAtApitAkI upekSA tathA dUsaroMko ThaganekI buddhi yaha vyavahArakI vimukhatA pragaTa karate haiM / ina cha doSovAleko pada-padapara vipattiye honI cAhiye / isake viparIta yadi kabhI koI samaya acchA nikala jAya to vaha kisI pUrvakRta puNyoMkA hI phala samajhanA caahiye| aise zloka khAlI par3hanese kucha lAbha nahIM pahuMcA sakate haiM / isaliye isa pranyameM pahile kahA gayA hai usaprakAra isakA bArambAra manana karanA cAhiye aura apane anubhavake anusAra bArambAra punarAvartana karate rahanA cAhiye / - parabhavameM sukha milane nimitta puNyadhana. . bhaktyaiva nAsi jinaM sugurozca dharma,. ... nAkarNayasyavirataM viratIna dharale /
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 ] adhyAtmakalpadruma [dvAdaza sAthai nirarthamapi ca pracinoSyaghAni, mUlyena kena tadamutra samIhase zam ? // 13 // " he mAI ! tU bhaktise zrI jinezvara bhagavAnakI pUjA nahI karatA hai; vaisI hi uttama gurumahArAjakI bhI sevA nahIM karatA hai; sadaiva dharmakA zravaNa nahIM karatA hai| virati (pApase piche haThanA-vrata paJcakhkhANa karanA ) ko to dhAraNa bhI nahIM karatA hai| apitu prayojana athavA binA prayojanase hI pApakI puSTi karatA hai to phira tU kisa kimatase bhaviSya bhavameM sukha prApta karanekI abhilASA rakhatA hai ?" vasaMtatilakA. vivecana-he bhAI ! tU prabhukI pUjA nahIM karatA hai, tathA sugurukI sevA tathA unase dharmako zravaNa nahIM karatA hai; taduparAnta eka dina bhI tyAgavRtti nahIM karatA hai; indriyoM ke viSayoMko bhoganemeM aharniza Asakta rahatA hai; kisI bhI prasaMgake upasthita honepara pApakArya karane lagatA hai; putrake lagna athavA vyavahArake kisI bhI bahAnekA avasara milane para hiMsA, krodha, abhimAna karane laga jAtA hai aura vaisA Avazyaka prasaMga AtA hai taba tujhe dharmakA lakSya bhI nahIM rahatA hai / apitu prasaMga vinA hI anarthadaMDase daMDita hotA hai| nATaka dekhane, sarkasa dekhane, haveliye dekhakara unakI prazaMsA karane, rAjakathA tathA lar3AikI bAteM kiyA karanA prAdise vyartha pAparAzikA saMcaya karatA hai| ___ isaprakAra zuddha deva-guru-dharmakA aArAdhana nahI karatA hai, indriyadamana nahIM karatA hai aura kAraNa akAraNase mahApApoMkA saMcaya karatA hai / sarva prANI sukhakI abhilASA rakhate haiM aura isameM bhI vartamAnameM sukha ho yA na ho parantu sukha prApta karanekI abhilASA to sabako rahatI hI hai; parantu he bhAI ! sukha to vikrIkI vastu hai jisase kharIdane ke liye puNyadhanakI AvazyakatA
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] guruzuddhiH . [63 hotI hai / usako to tU yahA~ naSTa kara detA hai, UlaTA usake sthAnameM pAparUpa kUr3A karakaTa ikaTThA karatA hai / phira tU sukhakisaprakAra prApta karanekI abhilASA rakhatA hai ? sukha dharmakiyA kiye binA muphtameM nahIM mila sakatA hai / isaliye kisI bhI kAryake karate samaya itanA vicAra avazya kare ki zubha kArya karanese bhaviSya bhavameM sukha milatA hai aura azubha kArya karanese duHkhakI prApti hotI hai / api tu vyartha pApakarma karanese to isa jIvako kabhI bhI sukha nahIM mila sakatA hai / itanI samajha rakhanese aura ise pravRttimeM lAnese tere kitane hI durguNa dUra ho jAyeMge / dharmazravaNakI bahuta AvazyakatA hai / pahale kahe anusAra binA vicArake AcaraNa nahIM ho sakatA hai, parantu vicAroM ko zubha banAne ke liye zAstrazravaNakI bahuta AvazyakatA hai / zravaNaparase manana karanekI bhI utanI hI AvazyakatA hai| yaha zloka bahuta upayogI hai / mokSaprApti ke abhilASiyoMko prArambhameM hI nimnalikhita niyamAnusAra AcaraNa karanA cAhiye / 1. bhaktipUrvaka prabhukA pUjana karanA / 2. dharmazravaNa sadaiva sadguruse karanA / 3. sthUla viSayoMse dUra rahakara jahA~taka ho sake unake tyAga ___ karanekA prayAsa karanA / 4. prayojana ho yA na ho parantu pApakAryoMko na karanA / _suguru siMha, kuguru siyAra. catuSpadaiH siMha iva svajAtyai milannimAMstArayatIha kazcit / sahaiva taimajati ko'pi durge, . zRgAlavaccetyamilan varaM saH // 14 //
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [ dvAdaza - "jisaprakAra siMhane apane jAtike prANiyoMko sAthameM * lekara tarAyA thA usIprakAra koI ( suguru ). apane jAti bhAI (bhavyapaMcendriya)ko sAthameM. lekara isa saMsArasamudrase tarAte haiM; aura. jisaprakAra ziyAla: apane jAti bhAiyoM ke sAtha DUba marA usIprakAra koI (kuMguru) apane sAtha sabako narakAdi anaMta sAgarameM DUbA dete haiN| ataeva aise ziyAla jaise puruSa to na mile to bhI acchA hai|" upendravajra, vivecana-yahA~ pahile aura cauthe prakArake gurukA varNana kiyA gayA hai / pahale prakArake guru svayaM tairate haiM aura apane Azritako tairAte haiM / ve jahAjake samAna haiM / cothe prakAra. ke guru svayaM DUbate hai aura Azritako bhI DUbote haiN| ve kuguru pattharake samAna haiN| ___ isa saMsArameM bhaTakate hue jaba kisI samaya sugurukA saMyoga hotA hai taba ve isa jIvako upadeza dekara, saMsArase udvigna cittavAlA banAkara antameM use vairAgyavAsitakara saMsArase salAma karAte haiN| aise guru siMhake samAna haiN| TIkAkAra isa sambandha paMcopAkhyAnakA prasiddha kathA kahakara batalAte haiM ki" dhanI jhAr3iyoMse AcchAdita eka bar3A jaMgala thaa| vahA~ bhayakA kAraNa jAnakara sarva banavAsI prANiyoMne milakara siMhako rAjAkI padavI dii| aba kisI samaya usI jaMgala meM mahAdAvAnala.' kA kopa huA, cAroM tarapha agni phailakara dhAya dhAya karane lagI aura bacanekA koI sAdhana na dikhAI diyaa| usa samaya isa mahAna vanarAjAne saba prANiyoMko apane sAtha liye aura nadIke samIpa gayA / vaha nadI bharapUra tejIse baha rahI thI phira bhI sarva vanavAsI prANiyoM ko apanI pUMcha pakar3A dI aura eka chalaMga mArakara sabako nadIke dUsare kinArepara surakSita pahuMcA diye aura
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] .. guruzuddhiH . . [465 jaba vahI jaMgala navapAvita emA, tapa sabako vApIsa vahAM le bhAyA / isaprakAra atyanta kaThinatAke samayameM bhI usane . apanI jIvanakI paravAha na kI, parantu mAzritoMke tAraneke mahAprayAsameM bharasaka pAtmabhoga karanekA sAhasa. kiyA, yaha suguruke lakSaNa hai| isa ukta siMha ke paritrako dekhakara eka ziyAla bhI samIpavartI jaMgalakA svAmI hulA aura vaise hI prasaMgake Ane para pazuoMsahita nadIko lAMghanekA prayAsa karane lagA, parantu usameM Atmabala tathA adhikAra na honese vaha svayaM bhI DUba gayA aura AzritoMko bhI DUbA diyA |sprkaar bhagItArtha kuguru svayaM saMsAra-samudra meM DUbatA hai aura AzritoMko bhI khUbAtA hai|" .. isa siMha aura ziyAlake dRSTAntase eka dUsarI bAta yaha bhI pragaTa hotI hai ki jo prAtmabhoga de denekA sAhasa batalAye binA aura adhikArakI prApti binA adhipatikA pada dhAraNa karanekI abhilASA karate haiM ve apane jAtikI bhI mahAn hAni karate haiN| sUrimahArAjakA kahanA hai ki dUsare prakArake guru to na mile to bhI adhika zreSTha hai, unake so na milanese hI kalyANa hai / cAhe jitane kuguru hoM, saMsAra vAsanAyukta hoM phira bhI vIra.. : kA veza hai aisA vicArakara guNa-avaguNa kI parIkSA kiye binA hI cAhe jisako namaskAra kara gururUpase Adara karanevAlokoM isa choTe-se zlokase bahuta kucha zikhaneko milatA hai| zAstrakAra aise dRSTirAgako yA andha anukaraNako uttejanA nahIM dete haiN| guruke yoga honepara bhI pramAdako kare vaha nirbhAgI hai. pUrNe taTAke tRSitaH sadaiva,
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 ] adhyAtmakalpadruma [dvAdaza 'bhRte'pi gehe kSudhitaH sa muuddhH| kalpadrume satyapi hI daridro, gurvAdiyoge'pi hi yaH pramAdI // 15 // "gurumahArAja AdikA barAbara saMyoga honepara bhI jo prANI pramAda karatA hai vaha pAnIse bhare hue tAlAbake honepara pyAsA hai, (dhana-dhAnyase) ghara bharapUra hai phira bhI vaha mUrkha to bhUkhA hai aura apane pAsa kanpavRkSa hai phira bhI vaha to daridrI hI hai|" upajAti. vivecana-gurumahArAjakA saMyoga ho aura unase deva tathA dharmakI pahicAna ho sake to phira tinoM mahAna tattvoMkA lAbha uThAnese na cUke / zuddha deva, suguru aura unakA batAyA zuddha dharma inapara bilakula zaMkArahita taraNa-tAraNarUpa zuddha zraddhA honepara hI isa jIvakA ekA likhA jAtA hai| zraddhA vinA jitanI kriyA tathA tapa-japa-dhyAnAdi kiye jAve unakA bindu rakhA jAtA hai| ye bindu bhI kimatI ho sakate haiM kintu inake Age ekA hove to| lAkha para lagAI eka bindI navalAkha bar3hAtI hai kintu saba bindu eke ke binA vyartha hai / ekA bhI bindu karaneke abhyAsake bAda hI sikhA jAtA hai| yaha bAta abhyAsIko na bhUla jAnA cAhiye / yahA~ kahanekA yaha tAtparya hai ki gurumahArAja Adi yogya sAmagrI prApta honepara bhI yadi yaha jIva zuddha vartana nahIM karatA hai aura AlasyameM par3A rahatA hai, to phira isake samAna nirbhAgI koI nahIM hai| jo cAhA huA milane para bhI usase lAbha na uThAve to bahuta burA hai / isa zloka tathA nIceke donoM zlokoMmeM kartavya sambandhI bahuta upayogI upadeza kiyA gayA hai|
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] - guruzuddhiH [467 vizeSa vicArane yogya bAta yaha hai ki aise sundara manuSya. bhava, pAryakSetra, zarIrakI anukUlatA, sAdhunoMkA yoga, manakI sthiratA aura dUsarI aneka prakArakI sAmagriyoMkA sadbhAva isa jIvako prApta huA hai, phira bhI yaha pramAdameM samaya naSTa kara DAlegA to phira aisA avasara milanA kaThina hai / ananta bhavameM bhaTakaneke pazcAt bhI aisI anukUlatA prApta honA durlabha hai, kaThina hai, azakya hai / pranthakartA kahate haiM ki yaha sarovara jAkara bhI pyAsA Aneke samAna hai aura isase yathAsthita vastusvarUpakA jJAna hotA hai / aise prasaMgoMkA to aisA ucita lAbha lenA cAhiye ki phira isa bhavake phere aura dUsaroMkI naukarI tathA zrAzIbhAva sadaivake liye miTa jaaveN| devaguru-dharmapara antaraMga prIti binA janma prasAra hai. na dharmacintA gurudevabhakti ryeSAM na vairAgyalavo'pi citte| teSAM prasUklezaphalaH pazUnA mivodbhavaH syAdudarambharINAm / / 16 // "jisa prANIko dharma sambandhI cintA, guru aura devakI aura bhakti aura vairAgyakA aMzamAtra bhI citra meM na ho aise peTabharAoMkA janma pazutulya hai, utpanna karanevAlI mAtAko kleza denevAlA hI hai|" upajAti. vivecana-merA janasamUha prati kyA karttavya hai ? maiM kauna hU~ ? merA kartavya pUrA karane ke liye dinabharameM maine kauna kauna-se . prayatna kiye haiM ? unameM maiM kahA~taka saphala huA ? Ajake kAryoM meM kitanI niSphalatA rahI ? kisa kAraNase rahI 1 Aja chor3A hai vahA~ se AnevAle samayameM kisa prakAra prArambha karanA ?
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468] adhyAtmakalpadruma [dvAdaza kartavya pAlana karane-upakAra karaneke liye pAnevAle kala saverake jaisA mAMgalika dina eka bhI nahIM hai / isako zAstrakAra dharmacintA-kavyaparAyaNa vRtti kahate haiN| isa adhikArameM batAI rItike anusAra pasaMda kiye gurumahArAja aura unase batAye deva tathA dharmapara ekAnta zraddhA aura bhakti / isa bhakima dekhAva yA bhADambara nahIM parantu anta:karaNakI urmiyoMkA utsAha / " citta prasanne re pUjanaphala kachu, pUjA akhaMDita eha" isa vAkyameM batAye hue bhAvakA yathArthya-isakA nAma devagurubhakti hai / isa saMsArake saba padArtha asthira haiM, bhalpa samaya sthAyI hai, paudgalika hai, yaha jIva zuddha niraMjana nirlepa hai, anantajJAna-darzana-cAritrarUpa hai, upAdhisahita jo dikha par3atA hai vaha isakI vibhAvadazA hai, karmajanya hai / zuddha dazAmeM ina ina saboMse rahita hai| bhAtmika vastukA Adarakara paudgalika vastuoMkA tyAga karanA, ina donoMkA bheda kara denA, isako kharAba samajha kara paudgalika bhAva tyAga kara AtmikabhAva AdaranakA nAma vairAgya hai| pratyeka prANIko dharmacintA, gurubhakti aura vairAgyavAsita hRdayavAlA honA cAhiye / jaba ye tIno bhAva hRdayameM gaharA sthAna le lete haiM taba hI saMsArakA anta hosakatA hai| jo ye tInoM bhAva hRdayameM dhAraNa nahIM karate haiM ve cAhe bAharase uttama dikhanevAle kyoM na hoM, parantu vAstavameM isa bhavameM sukhameM mana aura usake prApta karaneke sAdhanoMko ekatra karanevAle aura peTabharA hI haiN| ve janma lekara apanI mAtAko prasavakI mahAvedanA aura yauvanake nAzakA kaSTa mAtra denevAle haiM, parantu svayaM to aise .. uttama manuSya bhavake antameM ananta saMsAra bar3hAkara, karmakAdavase azaka ho bhaTakate rahate haiN|
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] guruzuddhiH / [69 isa zlokapara manana karanA / isako ' lAinakalIbhara' na de / thor3A-sA vicAra karanA ki tU kauna hai ? kahAM hai ? kisake parameM hai ? terA kyA hai ? tU kisakA hai ? yaha saba jhagar3AphisAda kisa liye hai ? ye prazna rAtriko sote samaya athavA savere uThate samaya vicAranA, isase bahuta lAbha hogaa| - deva-saMghAdi kAryameM dravyavyaya. na devakArye na ca saGghakArye, yeSAM dhanaM nazvaramAzu teSAm / tadarjanAyaiIjinairbhavAndhau, patiSyatAM kiM tvavalamnabaM syAt ? // 17 // "dhana-paise ekadama nAzavaMta hai / jinake pAsa paise ho ve yadi unako devakAryameM athavA saMghakArya meM kharca na kare to unako sadaiva dravya prApta karane nimitta kiye hue pApoMse saMsArasamudra meM par3anepara kinakA AdhAra hogA ?" upajAti, vivecana-paisoMke upArjana nimitta prANI kaise kaise kArya karatA hai ve apane anubhavase bAhara nahIM hai| inake liye yaha bhI kahe to ucita hogA ki paisoMke liye aisA koI bhI ayogya kAma nahIM haiM ki jisako prANI na karate hoN| isapara vistAra. pUrvaka vivecana dhanamamatvamocana adhikArameM kara diyA gayA hai / apitu paise kitane asthira hai, nAzavanta hai, yaha bhI hama par3ha cuke haiM, anumavagamya hai aura mahAvigrahase batAyA gayA hai / isaprakAra mahAn pApase ekatra kiye hue paise nAzavaMta haiN| paise bAMdhakara nahIM rakhe jAsakate haiM, puNyaprakRtike phiranepara hajAroM, lAkhoM yA karoDokI pUMjI eka kSaNa meM-bahuta thor3e-se samayameM 1 tvasthAne nva iti vA pAThaH /
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470] adhyAtmakalpadyama [bAdaza huI na huI ho jAtI hai / antameM bhI isa sampattiko yahAM hI chor3akara khule hAthoM calA jAnA pdd'egaa| paise prApta karate samaya aneka prAzrava sahana karane par3ate haiM, hiMsA aura asatyakA bar3A bhAga usa samaya hotA hai, aura usake uparAnta aneka kriyAyeM hotI haiM / ye saba pApakarma jIvako saMsArasamudrameM pheMka dete haiM / usa samaya yadi koI avalambanasahArA ho to jIva Thahara jAtA hai, nahIM to peMmeM baiTha jAtA hai / ___prApta paisoMko jo jJAnoddhAra, jIrNoddhAra, zAsanodvAra, devapUjA, pratiSThA, tIrthayAtrA, aSTAhnikA mahotsava AdimeM vyaya kiye jAya to saMsArameM giranepara ye eka prakArake avalambanarUpa hote haiN| isIprakAra yadi dhanako jo svAmivAtsalyameM arthAt guNI svAmIbandhuoMkI bhaktimeM yA nirAzrita dharmabandhuoMko Azraya denemeM athavA kAnpharensa Adi mahAna yojanA banAkara unakedvArA zAsanake abhyudayakI vRddhimeM athavA nija dharmAnuyAyIyoMko dhArmika tathA vyavahArika zikSaNa denemeM jo vyaya kiye jAve to saMsArameM par3ate isa jIvako avalambana milatA hai / dravyake sAtha apanI zaktikA upayoga isaprakAra hAni tathA lAbha pahuMcAnevAlA ho jAtA hai / dhana milanA koI naI bAta nahIM hai / isa jIvako kaIbAra dhana milA hogA, parantu abhimAna tathA durvyasanameM dhanako vyayakara yaha nIce gira jAtA hai, phira dhana ekatra karatA hai aura phira usakA patana ho jAtA hai / isa cakrabhramaNase bacanekA yadi koI upAya ho to apane dhanako samudAyake kAmameM -logoMkI bhalAI ke liye vyaya karanA hI hai| apane ApakI kucha paravAha nakara kaSTa sahate. hue bhI dUsarokko lAbha pahuMcAnA cAhiye, isako svArpaNa kahate 1 Self-sacrifice.
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruzuddhiH adhikAra ] [ 471 haiM / svArpaNa binA koI kArya nahIM ho sakatA hai, aura vizeSatayA dharmakAryoM meM to svArpaNakI prathama AvazyakatA hai| jamAnekI AvazyakatA dekhakara sampUrNa kaumakA hita karanevAlI, sampUrNa dezakA udaya karanevAlI, sampUrNa manuSyajAti. ko lAbha pahuMcAnevAlI zubha saMsthAoMko sthApita karo / zAstrakAra una kSetroMke poSaNa karaneko kahate haiM, jisase bhaviSyameM kucha unnatikI AzA ho / sAdhana dharmako bahuta puSTa kiyA hai| abhI sAdhakoMko ucca karane kA samaya hai, jarurata hai, AvazyakatA hai / isaprakAra mananapUrvaka vyaya kiye paise avataraNa prasaMga prApta honepara isa jIvako avazya bacAte haiM yaha nirvivAda hai / yaha bAta vastusvarUpako pratyakSa dekhanevAle kaha gaye hai, aura vicAra karanese samajhameM AsakatI hai| isaprakAra bArahavAM devagurudharmazuddhi adhikAra samApta huaa| isameM Upara likhe anusAra gurutattvakI mukhyatA hai / eka sadguruke satsaMgase isa manuSyabhavameM kitanA lAbha hotA hai vaha yahAM vistArapUrvaka batAyA gayA hai / yaha hama jAnate hI haiM ki paradezI rAjAko guruse kitanA lAbha huA thA / guru do prakArake haiN| eka dharmahIna vRttivAle jisako hama loga mithyAtvI kahate haiM, aura dUsare dharmaparAyaNa vRttivAle / prathama prakArake guruke liye yaha yogya sthAna nahIM hai| yahAM jo hakikata hai yaha unapara ghaTita nahIM hotI hai| dharmake guruoMko dUsare prakArase dekhA jAve to ve cAra prakArake haiM; kitane hI svayaM tairate haiM aura apane AzritoMko bhI sadupadeza dekara zuddha mArga batAkara tairAte haiM / aise guru sadguru hai aura inake Azrita honekA hI upadeza hai| dUsare zreNI ke svayaM tairate haiM
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 472 ] adhyAtmakalpama [bAdaza kintu dUsaroMko DUbA dete haiM aisA guru pAzrI hotA hai kintu aisA hotA hI nahIM hai, isaliye yaha bhAga zUnya hai / jo svayaM tare ve dUsaroMko tAre yA na tAre kintu ibAve to kabhI nahIM / tIsarI zreNIke sAdhu svayaM cAhe dUbate haiM parantu dUsaroM ko to vairAte haiM aise hote haiN| isa vargameM abhavyAdikA samAveza hotA hai / upadeza dene meM kucha kamI na rakhe, parantu ekAntameM svayaM viSayakaSAyakA sevana kare, athavA vaise upadezakA prabhAva unake khudake hRdayapara lage hI nahIM, unako saccI zraddhA nahIM hotii| parIkSA kaccI honepara aise gurukA yoga hotA hai / aisoMkA Azraya lenemeM bahuta lAbha nahIM itanA hI nahIM parantu aneka prakArake zalya hRdayameM ghusa jAte haiM ki jinakA ananta bhavomeM bhI nAza honA kaThina hai / aise guru kadAca zuddha upadezaka ho phira bhI 'appA jANai appA' mAtmA AtmAko jAnatI hai-manomana sAkSI hai isa niyamAnusAra aise guruke upadezakA kucha prabhAva nahIM hotA hai| daMbhI, kapaTI, mAyAvI gurukA bhI isa vargameM samAveza ho jAtA hai / apavAda mArgase isa vargakA Adara karanepara kitane hI uttama jIva inake upadezase tara bhI jAte haiM / cothe vargameM svayaM DUbe aura AzritoM ko bhI DUbAve aise patthara sadRza utsUtraprarUpaka zithilAcArI kuguru smjhe| isa vargameM svayaMbhraSTa aura bhraSTAcArakI puSTi karanevAle gorajI, yati, zrIpUjya zrAdikA samAveza hotA hai| ve saMsArake sarva viSayoMmeM Asakta, dharmake nAmapara DhoMga kara. nevAle, aura dharmapara AjIvikA calAnevAle haiN| ina cAra prakArake guruoMmeMse pahile prakArake zuddha guruko khojakara unake upadezako grahaNa kareM / gurumahArAjakA anusaraNa karanA hamArA mukhya kartavya hai / tyAgASTakameM kahA gayA hai kigurutvaM svasyanodeti, zikSAsAtmyena yaavtaa| AtmatattvaprakAzena, tAvatsevyo gurUttamaH / /
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] guruzuddhiH [473.. prAtmatattva prakAza karake (paramArthasvarUpakI prApti karake) guruse dI huI zikSAmeM ucita tallInatAse yaha jIva jabataka gurutvako na prApta karale tabataka uttama gurukI sevA karanI cAhiye / zAstrakAra kuguruke pAMca varga karate haiM / pAsaththo, usano, kuzIla, saMsatto, yathAchando-ye sarva kriyAmArgameM tathA jJAnamArgameM bhinna bhinna rUpase zithilatA pragaTa karanevAle haiM / inapara agale adhikArameM vivecana kiyA jaaygaa| inake bAremeM vizeSa jAnaneko saMbodhasittarIkI TIkA, dharmadAsagaNikRta upadezamAlA, aura upAdhyAyajIkI kugurukI sajjhAya pddh'e| isaprakAra sadguru aura kugurukA svarupa hai / isa manuSyabhavakI saphalatA guruke saMyoga aura pasandagIpara hai| guruko zAstrakAra itanA adhika mAna dete haiM ki eka tarapha guru ho aura eka ora deva ho to amuka apekSAke kAraNa pahile guruko namaskAra karaneke pazcAt devako vaMdana kara ske| isakA kAraNa spaSTa hI hai, kyoM ki deva to guru aura ziSya donoMko eka samAna ArAdhya hai; parantu ziSyakI apekSAse dekheM to guru devako batAnevAle haiM, janAnevAle haiN| kitanI hI bAra aisA dRSTirAga ho jAtA hai ki jisase kitane hI guruoMkI Azraya lene kI vRti ho jAtI hai jisake viSayameM sAtaveM zlokameM yathArtha vivecana kiyA gayA hai| isa jIvake sacce upakArI gurumahArAja haiN| ve saMsArase tAranevAle haiN| unake upakArakA badalA cukAnA kaThina hai / zrI sindUraprakarameM guruke adhikArake viSayameM kahate haiM ki pitA mAtA bhrAtA priyasahacarI sUnunivahA, . : suhRt svAmI mAdyatkaribhaTarathAzvaH parikaraH / 6.
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 ] adhyAtmakalpadruma . dviAdaza nimajjantaM jantuM narakakuhare racitumalaM, gurodharmAdharmaprakaTanaparAtko'pi na paraH // " narakarUpa gaDaDhemeM girate hue jIvoMko puNya aura pApakA phala batAnevAle guruke binA dUsare koI pitA, mAtA, bhAI, priya strI, putroMkA samUha, mitra, madonmatta hastI, azva, subhaTa aura ratha, svAmI yA sevakavarga isa prANIkI rakSA karanemeM samartha nahIM hai|" isaliye saMsArasamudrameM girate hueko bacAnevAle gurumahA. rAja sacamuca mAtA, pitA, baMdhu, mitra, athavA jo kucha kaheM saba haiN| aise sadguruko DhUMDhakara unakI sevA karanA aura unakedvArA zuddha deva tathA dharmako jAnanA cAhiye / gurukI sevAmeM mukhya sthAna vinayako hai / isa guNase dharmaprApti, vidyAprApti Adi zIghra taiyAra ho jAtI hai| gurumahArAjakI sevA kara zuddha dharmako grahaNa karanA cAhiye jisakA svarUpa sAdhAraNatayA gyAraveM aura bArahaveM zlokameM batAyA gayA hai| adhika hAla gurumahArAjase jAneM / / isa yugameM guruke binA hI sarvajJAna prApta karanekI adhika AkAMkSA rahatI hai, parAdhIna vRti pasaMda nahIM AtI hai; parantu jainazAstroMkI racanA aura paddhati anusAra aisA honA kaThina hai / aise jJAnase lAbhake badale hAni adhika hotI hai; aura vAstavameM bicArakara dekhe to vartamAna yugakI zikSA bhI guruke binA prApta - karanA asambhava hai| agale adhikArameM yaha spaSTatayA batAyA jAyagA ki sAdhu kaise hone cAhiye / guruko zAstrakAra jo aisA mahattvapUrNa sthAna pradAna karate haiM usake liye una svayaMko bhI apanA utaradAyitvapana bhalIbhAMti samajhanA cAhiye / dravya, kSetra, kAla, bhAvake anusAra pheraphAra karate raheM, upadeza : aura uddeza lokAMce anusAra nahIM, parantu Age-pichekA yogya vicAra kara zuddha vastusvarUpa batAveM aura
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] guruzuddhiH [575 apanA tathA parAyekI bhinnatA na rakkhe-aise puruSa aura mahAtmA gurusthAnameM zobhA dete haiN| dharmazuddhike sambandhameM isa adhikArameM koI ullekha nahIM kiyA gayA hai| gyAraveM adhikArameM isa sambandhameM kucha lekha likhA gayA thA aura guruvasvakI mukhyatA samajhanese aura unakI pasandagImeM bhUla na karanese dharmatantrakI prApti hotI hai isa niyamake manusaraNase hI dharmasampAcI yahAM koI ujhekha nahIM kiyA jAna par3atA hai / isa adhikArake pAMcave zlokapara vivecana karate hue batAyA gayA hai usaprakAra dharmakI pasandagImeM apane tarkakovicArazaktiko pUrA avakAza denA cAhiye / vizeSatayA dharmameM pratipAdana kiye devakA svarUpa dekhanA caahiye| ve rAgadveSarahita aura dUsare asAdhAraNa guNoMse yukta ho to ve cAhe so kyoM na hoM parantu unakA mAra karanA caahiye| mAdhunika sthiti aisI hai ki dharmakI ora antaHkaraNakA prema kama hotA jAtA hai| isakA kAraNa sampUrNa abhyAsa karane meM pramAdake atirikta dUsarA koI nahIM hai / sAmAnya svarUpa jAnanese unameM aneka tarka hote haiM aura unake nivAraNa karanekA avakAza na mile athavA saMyoga na mile athavA lajjAse na pUche-ina saba bAbatoMme navIna paddhatI anusAra abhyAsa karanevAle dharmaguru paura tadanusAra lekha likhanevAle aura vyAkhyAna denevAle vidvAna bahuta kucha kara sakate haiM / tarkakI prAcIna koTiyoMke sthAnameM vijJAnazAstrakI arvAcIna zodhe navIna saMskAravAloM para zighra hI prabhAva DAlatI hai| ina saba bAtoMpara gurumahArAja hI vicAra kara sakate haiN| sAdhuvargake gurumahArAjomeM munisundarasUrike samayameM bhI kitanI hI kamI jAna par3atI hai| yaha adhikAra bhI usa samayakI vyavahAradRSTi (Practical points of view)se likhA gayA hai / iti savivaraNo devagurudharmazuddhinAmA dvAdazo'dhikAraH
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha trayodazo yatizikSopadezAdhikAraH rumahArAjake pAzrita honese jo jo lAbha hote haiM unakA vivaraNa gata adhikArameM ho cukA hai| aba ra Avazyaka prazna yaha uThatA hai ki svayaM guruko apanA jIvana kaisA banAnA cAhiye, isaliye isa adhikArameM yati yogya zikSA dI jAtI hai / yati zabdameM saMsArase virakta rahanekI pratijJA karanevAle sAdhu, jati, mahAtmA, zrIpujya dravyaliMgI aura bhaTTAraka Adi savoMkA samAveza ho jAtA hai| isIprakAra yadi aura zuddha apekSAse dekheM to saMsArabhAvase virakta honevAle sabakA samAveza isa zabda meM ho jAtA hai / isa apekSAmeM kevala vezamAtra nahIM dekhA jAtA hai kintu unakA vyavahAra dekhA jAtA hai / isa adhikArameM prathama vargako lekara zikSA dI gaI hai| yaha varga suzikSita aura vidvAn honese unake liye isa adhikArameM vizeSa vivecana nahIM kiyA gayA hai / yaha adhikAra yatike atirikta anya saboMko bhI upayogI hai, kyoMki daMbhI, durAcArI, vezadhArI Adiko pahacAnane meM yaha bahuta sahAyatA detA hai| yaha adhikAra sabase adhika vistRta hai, kyoM ki upadezakako sudhAranekI sabase prathama AvazyaktA hai / jisa zume. cchAse sUrijIne yaha adhikAra likhA hai usI hetuse usapara vizeSa vivecana kiyA gayA hai / isake adhikArI isapara vizeSatayA manana aura nididhyAsana karegeM isa abhilASAse isakA sAmAnyatayA jJAta karAkara aba ArambhameM zuddha yati-munikI
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSAH [477 bhAvanAmaya mUrtikA citra khicakara hRdayadRSTike sAmane rakhate haiN| munirAjakA bhAvanAmaya svarUpa (an ideal Munihood) 'te tIrNA bhavavAridhi munivarAstebhyo namaskurmahe, yeSAM no viSayeSu gRdhyAtamano no vA kaSAyaiH plutm| rAgadveSavimuk prazAntakaluSaM sAmyAptazarmAdvayaM, nityaM khelaticAptasaMyamaguNAkoDe bhjdbhaavnaaH||1|| ___ "jina mahAtmAoMkA mana indriyoM ke viSayomeM Asakta nahIM hotA, kaSAyoMse vyApta nahIM hotA, jo (mana) rAgadveSase mukta rahatA hai, jinhoMne pApakAryoMko zAnta karadiyA hai, jinakoM samatArUpI advaita sukha prApta huA hai, aura jo bhAvanA karatA karatA saMyamaguNarUpI udyAnameM sadaiva krir3A karate hai-aisA jinakA mana ho gayA hai ve mahAmunIzvara saMsArase taira gaye haiM unako hama namaskAra karate haiM / " zArdUlavikrIDita. vivecana-atyanta zuddha dazAmeM vartana karanevAle mahAmunipuMgavoMkI sthitikA varNana karate hue nimnastha guNoMkA AvirbhAva hotA hai| 1-zuddha munirAja pAMca indriyoMke teIza viSayoM meM Asakta nahIM hote haiN| dRSTAntake rUpa meM unako vilepanapara rAga nahIM hotA hai aura dUdhapAka-pUrIko dekhakara muMhameM pAnI nahIM AtA hai| gaTarakI tathA itarakI gandha unake liye ekasamAna hai aura strIsaundarya Adi vastuoMko dekhakara unako moha nahIM hotA tathA pIAnu AdikA madhura AlApa sunakara bhI unakA mana eka-sA rahatA hai| 2-krodha, mAna, mAyA, lobha-jinapara ki sAtaveM adhi1 ye iti pAThAntaram / 2 cAtmasaMmayaguNAkoDe gati vA pAThaH /
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 ] adhyAtmakalpadruma [prayodaza kArameM vizeSatayA vivecana ho cukA hai, aura jo isa saMsAra meM bhaTakAnevAle haiM ve mahAripu munipuMgavoMpara kaSAyake prabala sAdhanoMke prabhAvameM asara nahIM karapAte haiM / 3-sarva kaSAyamaya aura saMsArazreNI utpanna karanevAle rAga aura dveSa haiM / ina donoMkA svarUpa meM bhalIbhAMti jAnate haiM aura inakA unhoMne tyAga bhI karadiyA hai, isaliye ve ina donoM para vijaya prApta karate rahate haiN| -azubha karmokA bandhana karAnevAlA azubha adhyavasAyarUpa kAraNa unako nahIM hotA hai, vaha dUsare tathA tIsare guNase svayaMsiddha hai| 5-ve samatAraMgase raMge hue hote haiM aura sace sukhake (bhavyAbAdha sukhake ) jAnanevAle honese ananya mukha-zuddha sukha -AdhyAtmika sukhake sAtha unakA gaharA sambandha hotA hai| 6ve munivara saMyamaguNarUpa vikasita udyAnameM krIDA karate haiM arthAt guNoMmeM ramaNa karate haiN| unakA yaha hI nezvayika cAritra hai| 7-Upara pramANe khela karate karate bhI nirantara anityAdi bAraha bhAvanA bhaura maitrI, pramoda kAruNya aura mAdhyasthya yaha cAra bhAvanA rakhate haiN| taduparAnta pratyeka brakI jo pAMca pAMca bhAvanAye haiM unako bhI niraMtara rakhate haiN| ___ yaha vAstavika bhAdarza hai| ina guNoMse viziSTa jIvanavAle prANI svayaM saMsAra taira gaye haiM, taira jAte haiM aura anya saMsArI jIvoMke liye bhI manukaraNIya ho jAte haiN| aise mahAtmAmoMko hame namaskAra karanA cAhiye aura unakA anukaraNa karanekI sacI bhAvanA hamAremeM honI caahiye| sAdhuke vezamAtrase moca nahIM mila sakatA hai. .
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ 479 adhikAra ] / yatizikSA svAdhyAyamAdhitsasi no pramAdaiH, zuddhA na guptIH samitIzca dhtse| tapo dvidhA nArjasi dehamohA, - dalpe'hi hetau dadhase kaSAyAn // 2 // pariSahAnno sahase na copa sargAnna zIlAGgadharo'pi cAsi ! tanmokSyamANo'pi bhavAbdhipAraM, mune! kathaM yAsyasi veSamAtrAt ? yugmam // " he muni ! tU vikathAdi pramAda karake svAdhyAya ( sajjhAya dhyAna ) karanekI icchA nahIM karatA hai, viSayAdi pramAdase samiti tathA gupti dhAraNa nahIM karatA hai, zarIraparake mamatvake kAraNa donoM prakArake tapa nahIM karatA hai, nahivat (najevA) kAraNase kaSAya karatA hai, parisaha tathA upasargoko sahana nahIM karatA hai, (aThAraha hajAra ) zIlAMga dhAraNa nahIM karatA hai phira bhI tU mokSaprAptikI abhilASA rakhatA hai, parantu he muni ! kevala vezamAtrase saMsArasamudrakA pAra kaise pA sakegA ?" upajAti. vivecana-Upara bhAvanAmaya munisvarUpakA varNana kiyA gayA thaa| yahA~ vyavahArarUpase unheM kyA karanA cAhiye isakA varNana kiyA jAtA hai| 1-muniko sadaiva pAMca prakArakA svAdhyAya karanA cAhiye / . bAMcanA ( par3hanA), pRcchanA (zaMkA-nivAraNa karanA); parAvartana (duharAnA-vIjana ), anuprekSA (manana karanA ) aura dharmakathA e pAMca prakAra ke svAdhyAya haiN| 1 alpe'pIti pAThAntaraM /
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480] adhyAtmakalpadruma [trayodaza 2-pAMca samiti aura tIna gupti pravacanamAtA kahalAtI hai| yaha sAdhupanakA mukhya lakSaNa hai| nirjIva mArgameM sUrya nikalaneke pazcAt sAr3hetIna hAtha Age dRSTi rakhakara, dekhakara calanA iryAsamiti kahalAtI hai| niravadya, saccI, hitakArI aura priya vacana vicArakara bolanA bhASAsamiti kahalAtI hai| anna-pAnI Adi 42 doSo rahita lenA eSaNAsamiti kahalAtI hai| ___ koI bhI padArtha jIvarahita bhUmi dekhakara tathA pramArjanA karake rakhanA yA lenA AdAnabhaMDabhattanikSepaNA samiti kahalAtI hai| mala, mUtrAdi jIvarahita bhUmipara DAlanA pariSThApanikAsamiti kahalAtI hai| manapara azubha cintavanake liye pUrNa aMkuza rakhanA athavA sarvathA manovyApAra na karanA manogupti kahalAtI hai| kisI bhI prakArakA bhalA yA burA vacana na bolanA athavA sAvadha varjI nividya bolanA vacanagupti kahalAtI hai / kAyAko ajayaNApanase na pravartAvanA kAyagupti kahalAtI hai| 3-sAdhuko do prakArake tapa karane cAhiye / bAhyatapa-- upavAsAdi karake kucha nahIM khAnA, kama khAnA, kama vastuyeM khAnA, rasavAlI vastueM ghI Adi na khAnA, karmakSaya karane ke liye zarIrako kaSTa denA aura aMgopAMga, indriyoM aura manako saMkoca kara rakhanA / abhyaMtaratapa-kiye hue pApakRtyoMkA prAyazcita karanA, jinAdi dazakA yathAyogya vinaya karanA, jinAdi dazakA yathAyogya vaiyAvacca karanA, vAMcanA Adi pAMca prakArakA svAdhyAya karanA, dhyAna karanA aura bAhya abhyaMtara upAdhiyoMkA tyAga karanA-abhyaMtaratapa kahalAtA hai|
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [4.1 4-cAra prakArake krodha, mAna, mAyA aura lobha tathA unake janmadAtA tathA unake saMgI hAsya, rati, arati Adi nokaSAya jinakA svarUpa sAtaveM adhikArameM batAyA gayA thA ve nahIM karane cAhiye athavA jahA~taka ho sake unake tyAga karanekA prayatna karanA cAhiye / . 5-bhUkha, tarasa sahanA zrAdi bAIsa prakArake parisaha haiM jinakA svarUpa zAstra meM diyA huA hai aura isa adhikArake ar3atIsaveM zlokake vivecana karate samaya unakA kucha kucha svarUpa batAyA jAyagA unako tathA manuSya aura devatAoM Adike kiye hue anukUla tathA pratikUla upasagoMko samatApUrvaka sahana karane cAhiye / isa samaya manameM kizcitamAtra bhI krodha, dveSa yA kleza na honA cAhiye / isaprakAra apanA vyavahAra banAkara samatAmaya jIvana banAnA caahiye| . . 6-zAstrakAra cAra mukhya tathA unake antargata molaha prakArake upasarga batalAte haiN| 1 devakRta1 hAsyase, 2 dveSase, 3 vimarzase (vicArasahana kara sakatA hai yA nahIM yaha dRDhatA dekhanekI parIkSA karanA ), 4 pRthakvimAtrA ( dharmakI irSyA Adike kAraNa jo vaikiya zarIra banAkara upasarga karate haiM ) / 2 manuSyakRta1 hAsyase, 2 dveSase, 3 vimarzase, 4 kuzIlase (brahma. cArIse jo putra hotA hai vaha balavAna hotA hai aisA samajhakara dharmavAsanArahita puruSa brahmacarya se haTAneke liye anukUla pratikUla upasarga karatA hai)|
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482] jnmaandh [prayodaza 3 tiryacakRta1 bhayase ( manuSyako dekhakara yaha merA anarya karegA aisA vicArakara jo sAmane dor3atA hai), 2 dveSase, 3 AhAranimitta ( bhUkha lagane para usakA nivAraNa karaneke liye ziyAna gRdhrAdi jo upasarga karate haiM ), 4 apane baccoMke rakSaNanimitta / 4 bhAtmakRta1 vAta, 2 patti, 3 kapha, 4 sannipAta | 7-aThAraha hajAra zIlAMga dhAraNa karane cAhiye / ye aThAraha hajAra zIlAMga kyA hai ? isake viSayameM thor3A kintu upayogI noTa upamitibhavaprapaMcake pIThabandhake bhASAntarameMse yahAM uddhRta kiyA jAtA hai| tIna yoga, tIna karaNa, cAra saMjJA, pAMca iMdriyAM, daza pRthvIkAyAraMbhAdika aura daza zramaNadharma isa prakAra karake aThAraha haz2Ara zIlAMga hote haiN| zIlAMga arthAt cAritrake avayava (vibhAga ) nimnalikhita prakAra hai-yoga tIna hai-manayoga, vacanayoga, kAyayoga / karaNa tIna hai-karanA, karAnA aura anumodana karanA / saMjJA cAra hai-pAhArasaMjJA, bhaya. saMjJA, pariprahasaMjJA aura maithunasaMjJA / indriyA pAMca hai-sparzendriya, rasanendriya, ghrANeMdriya, cakSurindriya, aura zrotrendriya / pRthvIkAyAraMbhAdika daza haiM-pRthvIkAya Arambha, apakAyaprArambha teukAyabhArambha, vAukAya Arambha, vanaspatikAyamAraMbha, beindriya AraMbha, teindriya bhAraMbha, caurindriya prAraMbha, paMcendriya bhArambha, aura ajIvabhArambha / yatidharma daza hai |--kssmaa, mArdava, bhAva, nilAbhapana ( mukti ), tapa, saMyama, satya, zauca, akiMcanapana aura brahmacarya / isameMse pratyekakA eka eka pada lekara 1 jIvakI buddhise ajIvako mAranese isIprakAra upakaraNAdikakI paDilehaNa na karanese jo prArambha hotA hai vaha ajIvArambha kahalAtA hai /
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikArI yatizikSA [81 malaga alaga bheda karate haiM / prathama bheda dRSTAntarUpase nIce likhe anusAra hotA hai- "manase pAhArasaMjJA rahita ho kara zrotraMdriyakA saMvarakara kSamAyukta ho puthvIkAyakA prArambha na kre|" isa vAkyako kAyama rakha jaba 'kSamAyukta' zabdake sthAna meM 'mArdavaMyukta' Adi daza dharmoko le taba daza bheda hote haiM, parantu ve saba pRthvIkAyake viSayake hI hote haiM / unakA jaba apkAya Adi upara batalAye daza bhedoMke sAtha dasa isa bheda kiye jAve to sau bheda hote haiN| ye saba protraMdriyake bheda hue, aura isIprakAra zeSa cAra indriyoM ke sAtha milAnese pAMcaso bheda hote haiN| unameMse pratyekako AhAra, bhaya, parigraha aura maithuna saMjJAke sAtha rakhane se do haz2Ara bheda hote haiN| mana, vacana, kAyAke yogake sAtha rakhanese cha haz2Ara bheda hote haiM aura usako karane, karAne aura anumodana karanA ina tInoM karaNa ke sAtha rakhanese aThAraha haz2Ara bheda hote haiN| ___ ina bhedoMke viSayameM zrI pravacanasAroddhAra pranthake pRSTa 339 meM (prakaraNaratnAkara tIsare bhAgako dekheM ) eka koSTaka diyA huA hai jisakI aisI khubI hai ki usapara dRSTipAta karanese 18000 gAthA bana sakatI hai| jijJAsuoMko use avazyemava par3hanA cAhie kyoMki, vaha atyanta upayogI hai tathA pranthakartA kI apUrva vidvattA batAtA hai / mokSArthI jIvako upara likhe anusAra vyavahAra karanA cAhiye / tU na svAdhyAya hI karatA hai, na samiti-gupti hI rakhatA hai; apitu nahivat ( najevA ) kAraNase kaSAya kiyA karatA hai aura tapasyA nahIM karatA hai, isI prakAra pariSaha upasarga Adi bhI sahana nahIM karatA hai; aura kisI bhI zIlAMgako dhAraNa nahIM karatA hai / tUM jAnatA hai ki mokSa jAnekA upAya to upara likhe .
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 ] adhyAtmakalpadruma [trayodaza anusAra sajjAyadhyAna bhAdi hai, to phira tUM jaba mokSa jAnekI to vAcchA karatA hai to usake viruddha kArya kyoM karatA hai / mokSanagara bahuta dUra hai, vahAM jAne ke liye saMsArasamudra ko lAghanA par3egA, usake liye yogya naiyAkA to tUM prabandha nahIM karatA, to phira tuM vahA~ kisa prakAra pahu~ca sakegA ? tujhe yaha acchI tarahase samajha lenA cAhiye ki kevala vezamAtrase mokSa nahIM mila zakatA hai / vezake anusAra kriyA vyavahAra honA cAhiye / anyathA to meruparvata jitane bhI proghe-muhapattiye bhI kyoM na karale ? kintu isase AtmAkA kucha kalyANa nahIM ho sakatA hai| vezamAtrase kucha nahIM mila sakatA hai. AjIvikAthamiha yadyativeSameSa, dhatse caritramamalaM na tu kaSTabhIruH / tadvatsi kiM na na bibheti jagajighRkSu mRtyuH kuto'pi narakazca na veSamAtrAt // 4 // 'tU AjIvikA ke liye hI isa saMsArameM yatikA veza dhAraNa karatA hai, parantu kaSTase Darakara zuddha cAritra nahIM rakhatA hai, kintu tujhe isa bAtakA dhyAna nahIM hai ki samasta jagatko grahaNa karane kI abhilASa rakhanevAlI mRtyu aura naraka kabhI kisI prANI ke vezamAtrase nahIM Darate haiN|" vasaMtatilakA. vivecana-koI ajJAnI jIva saMsArake duHkhoMse duHkhita hokara duHkhagarbhita vairAgyakA veza dhAraNakara (yati hone pazcAt ) vahA~ bhI zrAvakoMse uttama uttama gocarI pAnekA hI lobha rakhatA hai, parantu cAritrakI kriyA nahIM karatA hai, prathama tIna zlokoMmeM bhAvArtha rUpase batAyA huA vartana kizcitamAtra bhI nahIM rakhatA hai parantu 1 meva ityapi pAThAntaraM dRzyate / 2 jagajighatsuriti pAThAntaraM /
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [485 eka naI prakArakI sRSTiko hI nirmita karatA hai| kitane hI nAmadhArI zrIpUjya aura gorajI to cAritrake prANabhUta caturthavrata bhaMga karanekI hada taka pahuMca jAte haiM; unakoM to isa adhikArameM khar3e rahane taka ko sthAna nahIM hai| zithilAcArI, ekalavihArI, zrAdhAkarmI AhAra lenevAloM ko kaSTabhIru kahA gayA hai / parISaha upasargase DarajAnevAle yatiko uddeza kara kahate haiM ki mRtyu sampUrNa saMsArako har3apajAnekI abhilASA kara rahI haiM, usake dAMtoke nIce zrAkara koI nahIM bacA hai aura usake dUsarI ora bhayaMkara aMdhakArase bharA huA duHkhakA sthAna aura kalpanAmAtrase kaMpAnevAlA naraka dikha par3atA hai / ye donoM ( mRtyu aura naraka ) vezakI paravAha nahIM karate haiM, ve itane niSThura hai ki ve kisIko nahIM chor3ate haiM, phira bhI prathama tIna zlokoMmeM bhAvArtharUpase kahe anusAra AcaraNa karanevAle mahAtmA to unakoM bhI isaprakAra jIta lete haiM ki phira unake darzana bhI nahIM karane pAte haiM / sArAMzameM kahA jAya to ajara-amara hojAte haiM / ataeva zuddha cAritra dhAraNa karake mana meM prasanna hoM, ekamAtra vezameM pAgala na ho jAoM / eka ora sAdhupanakA karttavya aura dUsarI aura nArakI tathA mRtyuko dhyAnameM rkheN| yaha nizcaya manameM samajhanA ki karttavyacyuta humA ki donoM rAkSasa A dbaayeNge| kevala veza dhAraNa karanevAleko to UlaTe doSa prApta hote haiM. veSeNa mAdyasi yatezcaraNaM vinAtman ! pUjAM ca vAJchasi janAbahudhopadhiM ca / mugdhapratAraNabhave narake'si gantA, nyAyaM bibharSi tadajAra
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486] adhyAtmakalpadruma [trayodaza "he bhAsman ! tUM vyavahAra ( cAritra) binA hI eka mAtra yatike vezase hI gIta (abhimAnI ) rahatA hai aura phira logoMdvArA pUjAnA cAhatA hai isase yaha pratIta hotA hai ki tU bhole vizvAsa rakhanevAle prANiyoMko dhokhA dene ke kAraNa avazya narakameM jaavegaa| sacamuca tUM 'bhajAgalakatarInyAya' dhAraNa karatA hai|" vasaMtatilakA. vivecana-upadhi ' dharmopakaraNarUpa sAdhuke vastra, pAtra bhAvikA samUhavAcI zabda hai / manuSya vaMdana-namaskAra kare aisI icchA rakhanA aura aneka prakArakI upadhi milanekI icchA rakhanA yaha guNa binA anucita hai / vaMdana yogya kauna hai ? upadhi kisa liye rakhanI cAhiye ? ye kucha maujazokakA sAdhana nahIM hai, ye to saMyamaguNakI vRddhi meM bAdhA na ho isake uttama sAdhana haiN| aisI bAyAcArakI abhilASA rakhanA aura apanA vyavahAra kizcitamAtra bhI Uca na banAnA yaha apane hAthoMse apanA hI vadha karane ke samAna hai| jisa prakAra bakarIko mArane ke liye eka kasAI churI dur3hane lagA, kintu usako churI najara na AI; parantu jAti. svabhAvase bakarIne bhUmiku ukheDanA prArambha kiyA, aura churIko jo use najara AtI thI chupAne lagI, Upara miTTI phailAI; aura usa bhAgapara apanI gardana rakhakara use chipAne ke vicArase baiMTha gaI / parantu aisA karane se usa churIke laganese vaha mRtyukI zikAra bana gii| yaha 'ajAgalakartarI ' nyAya hai| isa prakAra apane hAthoMse hI apane nAzako AmaMtrita karanA nitAnta anucita hai / ekamAtra yatike veza dhAraNa karane bhaura kuvyavahAra rakhanese durgatirUpa duHkhako svayaM bulAnA hai / zuddha cAritravAn bhI kabhI vanna, namaskArakI abhilASA nahIM rakhate haiM, parantu yadi ve kabhI aisI abhilASA rakkhe to bhI vaha vo nItiko ape
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] yatizikSA [487 mAse kucha ucita pratIta hotI hai, kyoMki aisA karanekA unako adhikAra hai, parantu nAmadhArI ! tere to eka bhI isase bacanekA sAdhana nahIM hai| . bAhya veza dhAraNa karanekA phala. jAne'sti saMyamatapobhiramIbhirAtma nasya pratigrahabharasya na niSkrayo'pi / kiM durgatau nipatataH zaraNaM tavAste, saukhyazca dAsyati paratra kimityavehi // 6 // . " mere vicArAnusAra he Atman ! isa prakArake saMyama tathA tapase to ( gRhasthake pAsase liye hue pAtra, bhojana bhAdi ) vastuoM kA purA kirAyA bhI nahIM mila sakatA hai, to durgatimeM girate samaya tujhe kisakA zaraNa hogA?,aura. paralokameM kauna sukha degA ? isakAtUM vicAra kr|" vasaMtatilakA. vivecana-Upara likhe anusAra bAhyAcAra mAtra veza rakhane aura tapa, saMyama Adi kucha na karane athavA tahana bAhyA'DaMbara nimitta karanekA kyA phala hotA hai ? isakA yahAM vicAra kiyA jAtA hai / gRhasthadvArA bhojana, vastra, pAtra Adi yatiko muphta milate haiM jisake liye kahA gayA hai ki Upara likhe anusAra dikhAva mAtrake liye kiye hue tapa saMyamase to usakA bhAr3A taka nahIM cukAyA jA sakatA hai / ataeva he yati ? terA karjA cukAne nimitta tere vyavahArako bahuta ucca banAnekI AvazyakatA hai| jo saMsArake upadezaka hone kA dAvA rakhate hoM unakA cAritra to itanA sarasa aura anukaraNIya honA cAhiye ki usameM do bheda ho hI na sake / bAhya dekhAva dUsarA aura bhAntarika vyavahAra bahana dUsarA, yaha bAta zuddha dazAmeM calanevAle jIvokI kalpanAmeM
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48) adhyAtmakalpadruma [prayodaza... bhI na mAnI cAhiye aura sAdhAraNa janatAkI hamAre viSayameM kyA dhAraNA hai aisA to unake hRdayameM vicAra bhI nahIM hotA hai| yadi unako kucha khyAla hotA hai to vaha apane ucca prakArake karttavyakA khyAla hotA hai / AtmAke isa bhava jaura parabhavake sukhake liye veza aura vicArakI aikatA karanekI khAsa Ava. zyakatA hai| ___+ + + 2-6 ina pAMca zlokoMmeM bAhyADaMbara-veza dhAraNa karaneke liye bahuta kucha kahA gayA hai / gorajI, zrIpUjya, jati aura saMvegI pakSameM bhI kitane eka mAtra vezadhArI hote haiN| usako isa bAtase bahuta kucha samajha lenA cAhiye / DoredhAge kara gRhakAryAdi sAvadha kAryoM meM salAhakAra bana, dRSTirAgavAle bhagata banAkara mugdha prANiyoMko dharmake nAmase dhokhA denevAle, dharmake nAmapara AjIvikA calAnevAle, bAloMkI paTTiye pAr3akara dharmako saMsArakI dRSTimeM halakA ThaharAnevAle aise mUrkhadatta apane Apako saMsArasamudra meM DUbote haiM aura sAtha hI sAtha gardanameM AzritajanoM ko DUboMneke liye pAparUpa pattharako bAMdhate haiM / isase ve phirase UMce nahIM uTha sakate haiM / kaIbAra saMvegIpakSa jaise zuddha pravAhameM bhI kitane anucita dikhAva dekhe jAte hai, sune jAte haiM / vizeSatayA unake zuddha guruNijiyoMke samudAyameM bhI kitanI hI sthitiyoMpara dhyAna dene kI AvazyakatA hai / vezase kucha lAbha nahIM hai, lekina yaha spaSTa hai ki usase saMsArako dhokhA denerUpa nukazAna hai / isameM sandeha nahIM ki vezase kisI samaya prANI roramake mAredikhAva ke liye ayogya rAsta jAte hue bhI hIcaka jAte haiM / sAdhu-mahaMta-tyAgI-vairAgI jaise bhAvanAmaya jIvanakA dekhAva rakhanese hI manuSya mahAna uttama vyavahArakI AzA rakhate haiM aura usI sthAnapara yadi kucha cAritra na ho to kitane duHkhakI bAta
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra) . yatizikSA ( 028 hai yaha vicAra karanese apane Apa mAlUma ho jAtA hai| ye pAMcoM loka avazya manana karane yogya haiN| "vartanarahita lokaraMjana, bodhivRkSakI kulhADI, : saMsArasamudra meM patana. kiM lokasatkRtinamaskaraNArcanAye, re mugdha ! tuSyasi vinApI vizuddhayogAn / kRntan bhavAndhupatane tava yatpramAdo, bodhidrumAzrayamimAni karoti pazun // 7 // " tere trikaraNa yoga vizuddha nahIM hai phira bhI manuSya terA bhAdarasatkAra karate haiM, tujhe namaskAra karate haiM athavA terI pUjAsevA karate haiM, taba he mUr3ha ! tUM kyo saMtoSa mAnatA hai ? saMsArasamudra meM girate hue tujhe ekamAtra bodhivatakA AdhAra hai usa vacako kATaneke liye namaskArAdise honevAlA santoSAdi pramAda isake (lokasatkAra Adi) liye kunhADArupa hotA hai|" vasaMtatilakA. vivecana-manakI asthiratA kama na huI, vacanapara aMkuza na lagA, kAyAke yoga kAbumeM nahIM haiM phira bhI jaba manuSya terI vandanA, pUjana, bhakti karate haiM taba tere manameM AnaMda prApta hotA hai-yaha kitanA burA hai ? he sAdhu ! aise vandana tathA pUjApara terA kyA adhikAra hai ? tU thor3A-sA vicAra kara ki yaha saMsAra eka bhImakAya samudra hai, isameM jo DUbate haiM ve isakA anta anantakAla taka bhI nahIM pA sakate haiM, phira bhI yadi usase bacaneke liye bodhivRkSa-samyaktvataru prApta ho jAya to rakSA ho sakatI hai| parantu tujhe pramAda ho jAtA hai jisa zithilatAke 1 vAsakSepa barAsa Adi uttama gNghoNse| .
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410] adhyAtmakalpahama [prayodaza kAraNa ye vandana, namaskAra upara kahe hue vRkSako kATaneke liye kulhAr3ekA kArya karate haiM / isa vRkSakA nAza hucA aura yadi esA karanese tujhe usa vRkSakA sahArA na milA to tU phira isa saMsArasamudrameM vyartha bhaTakatA rahegA / yahA~ tujhe kisI bhI prakArakA bhAzraya na hogaa| vere zuddha vezase terA uttaradAyitva kitanA hai isakA tU vicArakara / saMsAra terese serI pratijJAke anusAra kitane ucca vyavahArakI bhAzA rakhatA hai isako soca / he muni ! jarA antaraMga catu kholakara dekha / aisA yoga aura aisI sAmagrI tujhe phirase milanA kaThina hai / soca vicArakara samaya kA sadupayoga kara / upalakSaNase munikA adhikAra hote hue bhI zrAvakoMko vizeSatayA isa zlokake bhAvArthako vicArakara samajhanA cAhiye ki zrAvakapanakA nAma dhAraNa kara guNoM ke na hone para bhI mArAmArI kara dhamAdhamase nokArazI bhAdike jImaNa jImanA, aneka prakAra ke prabhAvanAeM binA hakake hI, anItise, pinA kisI guNake, eka samayase bhI adhika samaya lenekI tucchatAkara, unake hakadAra apanI bhAtmAko samajhanA, yaha bahuta vicAra karane yogya hai / aisA vicAra zrAvaka bhI apane AtmA ke liye isa adhikAra ke hareka sthAnameM kreN| lokasatkArakA hetu, guNa binA gati. guNAMstavAzritya namantyamI janA,. / dadatyupadhyAlayabhailyaziSyakAn / vinA guNAn veSamRSobhirSi cet , tataSThakAnAM tava bhAvinI gtiH|| 8 // "ye puruSa tere guNoM ko dekhakara tere sAmane bhUkate haiM aura
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ [491 adhikAra ] yatizikSA upaSi, upAbhaya, mAhAra aura ziSya tujhe dete haiN| ataeva yadi tU binA guNake hI RSi( yati )kA veza dhAraNa karatA ho to terI dazA Thagake saraza hogii|" vaMzasvavina. * vivecana-isakA arthato spaSTa hI hai| tere sevaka acche acche kapar3e tereko bheTa karanA cAhate haiM, apane gharameM yadi koI acchI vastu bamAte hai to sabase pahale tujhe bhAmaMtraNa karate haiM, svayaM TUTIphUTI jarjarita jhopar3I meM rahate haiM phira bhI tujhako to ramya mahalake sadRzya upAzraya rahaneko dete haiM aura antameM apane dulAre nayanoMke tAre sukumAra putra-putriyoMko bhI tujhe ziSyake rUpameM arpaNakara dete haiM'-ye saba teremeM sAdhupanake uttama guNa aura daza yatidhokA honA samajhakara dete haiN| ina guNoM rahita tere jIvanako to daMbhI-pApI-dhUrta bhAdikI upamA dI jA sakatI haiM aura jIvanakA phala bhI vaisA hI prApta hogaa| + + 7-8 ina dono zlokoMmeM lokaraMjanase bacakara munipanake guNa grahaNa karanekA upadeza kiyA gayA hai| daMbha-kapaTa bhAdi karake bAharase dekhAva karanevAleko isase bahuta kucha sama. jhanekA hai / svamAna ( Self-respect ) ke rUpameM vartamAnakAla meM daMbhako zreSTa rUpa diyA jAtA hai / buddhimAna yatiko usameM kyA 1 isa kase vairAgyavAn putra-putriyoM ko ziSyake rUpameM arpaNa karanekA pracAra prAcIna kAlameM thA aisA pratIta hotA hai / isa bAtameM gRhastha . aura mAtApitA udAracitta hote the, usIprakAra sAdhu bhI ziSyako grahaNa kara lete the aisA jAna par3atA hai| isa viSayameM hIravijayasUri Adike dRSTAnta prasiddha hai / isa viSaya meM zrImad hemacandrAcArya yogazAstra meM tIsare prakAzake antameM sAta kSetrake nirUpaNameM putra-putriyoMke grahaNa karanekA kama spaSTatayA pragaTa karate haiM; aura usI viSayameM zrImAnavijayajI upAdhyAya dharmasaMgrahameM spaSTa ullekha karate haiN|
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhyAmakalpAma [yodaza ma hai ise samajha lenA caahiye| yaha mUdula-avaguNa bodhivRkSakA ghAtaka hai aura prANIko isakA bhAna nahIM hone detA hai ki usakA vAstavika kyA karttavya hai ? / pratyeka yati-sAdhuko smaraNa rahe ki usakA kAma kevala manuSyoMko prasanna karanekA nahIM haiM, parantu barAbara zuddha mArgameM jor3ane kA hai| saMsArake upadezaka bananekA dAvAkara guptarUpase kukarma karanevAle zokInoMke liye to adholoka taiyAra hai, parantu yahAM kalpanA kiye munivarya to manameM bhI kuvicAra na Ane deM, aura kAyAkA vyavahAra to bahuta zuddha rakkheM / aise muni hI sAdhu kahalA sakate haiM, anya to yatike ati aura gurujIke gorajI ho gaye haiM ina zabdoMke anusAra vartanameM bhI apabhraMza batAte haiN| vIraparamAtmA zuddha pavanakA saMcAra kareM ! lokaraJjana vAstava meM kyA hai ? yadi manuSya alpa samayake liye kahade ki amuka yati bhalA hai isase kyA prayojana 1 jahA~ para saba sukha-duHkhakA AdhAra karmabaMdhapara hai vahAM bAhyadRSTikI kiMmata kevala bindumAtra hai; apitu aisA hotA hai ki zuddhAcaraNavAle puruSako kaI kAraNoMse kaI bAra hAni hotI hai taba manuSya usakI nindA karate haiM, kintu sAdhukA usase kucha bigAr3a nahIM hotA hai| mallinAthake stavanameM upAdhyAyajIne lokaraMjana aura lokottararaMjanakA samatolakara lokottararaMjanakI pradhAnatA batAI hai| anantakAlacakrake relemeM ghisar3AtA pAmara prANI ! tU tere mAne hue thor3ese gherekI ( sarkalake ) Upara UparakI prazaMsAmeM pAgala hokara saba kucha kho denekI bhUla na kara / yatipamakA sukha aura kartavya nAjIvikApraNayinIlanayAdicintA,.
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinara ] yatizikSA [13 no rAjabhIzca bhagavatsamayaM ca veris| . zuddhe tathApi caraNe yatase na bhikSo, __ tatte parigrahabharo narakArthameva // 9 // ." tujhe AjIvikA, strI, putra AdikI cintA nahIM hai, rAjyakA bhaya nahIM hai aura bhagavAnake siddhAntoMko tU jAnatA hai athavA siddhAntakI pustakeM tere pAsa hai, tisapara bhI he yati : yadi tU zuddha cAritrake liye prayatna na karegA to phira tere pAsakI saba vastuoM kA bhAra ( parigraha ) narakake liye hI hai|" vasantatilakA. vivecana tereko do-cArake peTa nahIM bharane haiM, bIke liye gahanA yA vastra nahIM kharIdanA hai, putrakI sagAI yA nagna nahIM karanA hai, athavA kuTumbakI anekoM upAdhiye nahIM karanI hai, tujhe kamAnekI mAthAkUTa nahIM karanI hai aura isa kaThina yugameM tujhe hAtha bhI nahIM hilAnA par3atA hai, tere pAsa koI bar3I pUMjI bhI nahIM hai ki jisase pUrvake samaya meM rAjyakI orase bhaya thA aura vartamAnakAlameM nirarthaka jhaghaDemeM luTAnekA bhaya hai vaisA bhaya tujhe hove / taduparAnta tU jJAnI hai, buddhizAlI hai, zAstravettA hai, paura vIra paramAtmAdvArA sarva samayameM anukUla honevAle batAye siddhAntoMke rahasyako bhI tU bhalIbhA~ti jAnatA hai / itanA subhitA hote hue bhI yadi tU zuddha cAritravAn nahIM banatA hai to terA bhaviSya hameM vo andhakAramaya pratIta hotA hai ? tU tere pAsa vyartha saMcaya kyoM karatA hai ! tU parigrahake bhArase dabakara narakameM jaaygaa| yahAM jo kahe gaye haiM ye sAmAnya ..parigraha-bana, pAtra, upadhirUpazI sasake / paMcamahApratadhArI hokara. jo yadi paise tathA 1no rAjabhIrasi cAgamapustakAnIti vA pAThaH/
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414] mAyAmakalyAma yodaza zrIkA parigraha kare to ve pratyakSa durAcArI haiN| gAdIghor3e rakheM, kheta-bagIce rakheM, bar3I pukArAve aura padharAmaNIye karAve unakI to sUrimahArAja bAta bhI nahIM karate haiN| jainadharmakA baMdhAraNa atyuttama hai, sAdhu aura zrAvakake vyavahAra bahuta vicArapUrvaka bAMdhe gaye haiM, unmeM kitane hI peTArthI kharAbIkara apane Apako saMsArake anantapravAhameM DUbo dete haiN| jJAnI bhI pramAdake vazIbhUta hojAtA hai-isake do kAraNa. zAstrajJo'pi dhRtavato'pi gRhiNI putrAdibandhojjhito'pyaGgI yadyatate pramAdavazago na pretyasaukhyazriye / tanmohadviSatatrilokajayinaH kAcitparA duSTatA, badghAyuSkatayA sa vA narapazu nUnaM gamI durgatau // 10 // "zAstrako jAnanevAlA ho, vratako grahaNa kiye hue ho, tathA strI, putra prAdike bandhanoM se mukta ho, phira bhI yadi koI prANI pramAdake vazIbhUta hokara pAralaukika sukharUpa lakSmIke liye kucha bhI yatna nahIM karatA hai to jAnanA cAhiye ki yA to isameM tInoM lokoMko jItanevAle mohanAmaka zatrukI koI akathanIya duSTatA kAraNabhUta honI cAhiye athavA vaha narapazu AgAmI bhavake AyuSyakA bandha 1 dRr3hanato'pati paatthH|
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] yatizikSA hojAneke kAraNa avazya durgatimeM jAnevAlA hai|" __ zArdUlavikrIDita. .. vivecana-Uparake zlokameM kaheanusAra he yati! mere liye bahuta ucita parasthiti hai, saMsArake sAmAnya puruSoM kI apekSA verI sthiti bahuta uttama hai, apitu tU zAnI hai, vratadhArI hai, gRha yA strIke bandhanase rahita hai, phira bhI terA kartavya pUrA nahIM karatA hai aura astavyastarUpase indriyarUpa azva jisa bhora khIcakara lejAte haiM usI ora daur3A jAtA hai isakA kyA kAraNa hai ? mujhe to aisA pratIta hotA hai ki jo moharAjA apanA sAmrAjya sthApitakara isa sampUrNa jagatako pramAdamadirAkA pAna karAke nacAtA hai usane tujhe bhI apane paMjemeM dhara dabAyA hai, tere para bhI usane hAtha sApha kiyA hai, athavA tU avazya narakameM jAnevAlA hai| ina donoM kAraNoM meM bAta to ekakI eka hI hai / mohavaza prANI indriyadamana, AtmasaMyama nahIM kara sakatA hai aura isI kAraNa prazasta udyama nahIM hotA hai| AyuSyabandha bhoge binA chuTakArA nahIM ho sakatA hai, phira bhI asAdhAraNa vIryollAsa pragaTa karake saMyogoMko aise anukUla banA sakatA hai ki usa azubha AyuSyako bhogate samaya phirase azuma koMkI saMtati utpanna na ho ske| he muni ! tere sadRza pavitra RSi-saMnyAsIko to moha-mamatvakI buddhikA aura merepanakA sarvathA parityAga karadenA cAhiye / yatike sAvadha bhAcaraNa karane meM mRSoktikA doSa. uccArayasyanudinaM na karomi sarva, sAvadyamityasakRdetadatho krossi| . nityaM mRSoktijinavaJcanabhAritAntat, ... .
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmapAlpadruma [prayodaza sAvayato narakameva vibhAvaye te // 11 // "tU sadaiva dina aura rAtrimeM nobAra karemi maMte'kA pATha karate samaya kahatA hai ki maiM sarvathA sAvadha kAma na karUM kintu phira bArambAra vaha hI kArya kiyA karatA hai / ye sAvadha karma karake tU asatya bhASaNa karanevAlA honese prasako bhI dhokhA detA hai aura merI to yaha dhAraNA hai ki usa pApake mArase bhArI honepara terA to narakagAmI honA jarUrI hai / " vasaMtatilakA. vivecana-karemi bhaMte sAmAibhaM savvaM sAvajaM jogaM paJcakkhAmi jAvajjIvAe tivihaM tiviheNaM' ityAdi arthAt isa sampUrNa jIvanameM mana, vacana, kAyAse sAvadha kArya na to svayaM karuMgA, na dUsaroMse karavAuMgA, na karanevAleko manameM acchA samajhugA isa prakArake zabda tU pratyeka dina donoM samaya pratikramaNameM aura porasi paDhAte samaya bArambAra bolatA hai; kintu phira bhI jo unako kAryarUpameM pariNata nahIM karatA hai yaha to nitAnta anucita hai| isase to tU dugane pApakA saMgraha karatA hai| sAvadha karmase tujhe pApa lagatA hai aura asatya bhASaNase bhI pApa lagatA hai / vacana aura vyavahAra donoM eka samAna hone cAhiye / jahA~ mana, vacana aura kAyAkI tripuTI alaga alaga tIna rAstoMmeM daur3ane lagatI hai vahAM duHkhakA srota baha nikalatA hai / vacana-dikhAva-upadeza bhinna prakArakA karanA aura vyavahAra isake viparIta anya prakArakA hI rakhanese parabhavameM aneka prakArakI mAnasika upAdhiyoMke uparAnta naraka ke sadRza mahAbhayaMkara zArIrika pIr3AmoMko bhoganA par3atA hai aura isa bhavameM dikhAva banAye rakhane ke liye kitanI vyartha khaTapaTa karanI par3atI hai / vidvAnoMkA kahanA hai ki --- yathA cittaM tathA vAco; yathA vAcastathA kriyaaH| citte vAzi kriyAyAM ca, sAdhUnAmekarUpatA // 1 //
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] yatizikSA arthAt jaise vicAra ho usI anusAra vacana aura jaise vacana usI anusAra vyavahAra honA cAhiye / sAdhukI isaprakAra mana, vacana, kAyAkI pravRtti ekasI hotI hai / yahAM para yaha batA denA Avazyaka hai ki abhyAsa dazAmeM jaisI bANI hotI hai vaisA sarvathA vyavahAra nahIM ho sakatA hai, parantu zuddha cittase manameM vaisA apanA vyavahAra honekA dAvA kiye binA hI aura jhUThA DhoMga kiye binA abhyAsa karane meM koI bAdhA nahIM hai| yatike sAvadya AcaraNameM paravaMcanakA doSa. veSopadezAdyupadhipratAritA, dadatyabhISTAnRjavo'dhunA jnaaH| mujhe ca zeSe ca sukhaM viceSTase, bhavAntare jJAsyasi tatphalaM punaH? // 12 // " veSa, upadeza aura kapaTase bhramAye hue bhadraka puruSa abhItaka tujhe vAJchita vastuyeM dete haiM, tU sukhase khAtA hai, sotA hai aura bhramaNa kiyA karatA hai, parantu bhaviSya bhavameM inake dvArA honevAle phalakI acchI tarahase tujhe samajha mAlUma pdd'egii|" upajAti. vivecana-Upara cothe tathA pAMcaveM zlokameM isa viSayapara bahuta kucha kahA gayA hai / he yati ! bhadraka jIva tujhe guNavAna samajhakara svayaM jina vastuoMke khAne ke liye lAlayIta hote haiM unako svayaM na khAkara tujhe khAneko dete haiM, isIprakAra tere liye haraprakArakI suvidhA kara dete haiM, parantu unase tU anucita nAma 1 iMdravaMzA aura vaMzasthakA zaMkara honese eka upajAti hotA hai| yaha upajAti usa bhAMtikA hai / chandonuzAsana kA avalokana kreN| ....
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [trayodaza uThAtA hai / sAdhupanake anusAra yadi terA AcAravicAra na ho to terA una vastuoM para kucha bhI adhikAra nahIM hai / yadi binA haka tU koI vastu grahaNa karegA to tU karjadAra hogA aura taduparAnta kiye hue daMbhake liye mahAdurgatiko prApta hogaa| daMbhIko bhavAntarameM to mahA duHkha hotA hI hai kintu yahAM bhI anekoM upAdhiyoMkA sAmanA karanA par3atA hai| jhuThe doMga banAye rakhaneke liye aneka khaTapaTa karanI par3atI hai, asatya bolanA par3atA hai, cApalusI karanI par3atI hai aura phira bhI bheda khula jAnekA sadaiva bhaya banA rahatA hai / ataeva upadeza aura vyavahAra bhinna bhinna rakhanA mAyAmRSAvAda kahalAtA hai| isa viSayameM aura adhika viSecana prasaMga Anepara kiyA jAyagA / saMyamake liye yatna na karanevAleko hitabodha. mAjIvikAdivividhArtibhRzAnizArtAH, kucheNa ke'pi mahataiva sRjanti dharmAn / tebhyo'pi nirdaya ! jighRkSasi sarvamiSTaM, no saMyame ca yatase bhavitA kathaM hI ? // 13 // ___ "AjIvikA calAne Adi aneka pIr3AoMse rAtadina bahuta parezAna hote hue anekoM gRhasthI mahAmazkilase dharmakArya kara sakate haiM unake pAsase bhI he dayAhIna yati ! tU terI sarva iSTa vastu prApta karanekI abhilASA rakhatA hai aura saMyamake liye prayatna nahIM karatA hai, to phira terI kyA dazA hogii|" . vasaMtatilakA. vivecana-isameM do prakArakI dayA batalAI gaI hai| becAre bhadraka zrAvaka mahAna kaThinatAse apanI AjIvikA upA. jana karate haiM, parantu vaisI sAmAnya sthitike addhAlu bandhu bhI
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [199 sAdhuko dekhakara apane acchase.. acche vanapAtra prAdi vastuko bheTa kara denemeM nahIM hicakacAte haiM, aise atyanta khare pasInese upArjita dravyase kharIdI huI vastuoMko tU prahaNa karatA hai aura apane nijake kartavyake pAlana karane meM tU Alasya karatA hai; na indriyasaMyama karatA hai, na manapara aMkuza rakhatA hai, na pAMca mahAvratAkA barAbara niraticArapanase pAlana hI karatA hai / isa. liye he yati ! tU apaneApa thoDAsA vicAra kara ki tere isa kAyoMkA kyA pariNAma hogA ? saMsArakA yaha svabhAva hI hai ki dUdha pInekI icchA rakhanevAlI billI dUdhako hI dekhatI hai parantu sirapara giranevAlI lakar3Iko nahIM dekhatI hai; parantu terA kartavya to yaha hai ki svAmIkA kArya bhalibhAMti kare, apane kartavyakA pAlana kare, rukhIsUkhI roTIkA Tukar3A bhI kitanA svAdiSTa ho isakA anubhava kare, arthAt anubhavase jAnale, terA nijakA kyA kartavya hai isakA vicAra kare, aura isIke sAtha hI sAtha yaha bhI dekhe ki sarva jIvoMke prati terA kyA kartavya hai| kaI vAra sAdhuko zobhA na denevAle AcaraNa kisI kisI vyaktimeM dekhe jAte haiM, mahAvratakA bhaMga hotA dekhA jAtA hai, athavA akathanIya abhimAnase anya guNavAnako namaskAra na karane, svadoSa chipAne aura daMbhakA varNana sunane meM AtA hai| saMsArakI sthUla maryAvAse UMcI zreNiko pahuMce hue he yativarya ! yaha saba saMsArakA hetu hai, aise vyavahAra meM nitAnta hAni hI hai| kucha lAbha nahIM hai / tere vastrapAtrase mokSa nahIM prApta ho sakatA hai / manapara jaba saMyama raMga car3hegA tabhI kucha ho skegaa| anyathA to kevala daMbhabuddhise jo vastra dhAraNa kiye jAte haiM ye kevala-mAtra nATakake khela ke sadRza hai| nirguNa munikI bhaktise use tathA bhaktoMko 'kucha phala nahIM ho sakatA haiN|
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 ] adhyAtmakalpadruma [prayodaza pArAdhito vA guNavAn svayaM taran , ___ bhavAbdhimasmAnapi tArayiSyati / zrayanti ye tvAmiti bhUribhaktibhiH, _ phalaM tavaiSAM ca kimasti nirguNa ! // 1 // ... "isa muNavAna puruSakI ArAdhanA karanese jaise yaha svayaM bhaksamudrase tairatA hai vaise hI apane ko bhI terA degA aisA samajhakara kitane hI prANI bhaktibhAvase terA mAzraya lete haiM / isase he nirguNa ! tujhe aura unheM kyA lAbha hai ?" indravaMzA aura vaMzastha ( upajAti ). vivecana-yaha sAdhu guNavAna hai aisA samajhakara kitane hI zrAvaka bhaktibhAvase tereko kaI vastueM bheMTa karate haiM, parantu isase unako puNya upArjana hogA aisA samajhakara unakA kAraNabhUta honese tujhe bhI puNya upArjana hogA, yadi aisA tU samajhatA ho to yaha terI bar3I bhArI bhUla hai, kyoM ki teremeM unase kalpanA kiye hue zreSTha guNo se eka bhI guNa nahIM hai / teremeM guNa ho aura bhavasamudra tairanekI zakti ho to dUsarI bAta hai, anyathA vyartha kalpanA karanese tujhe kucha lAbha nahIM ho sakegA, itanA hI nahi apitu Ageke zloko meM batAyA jAyagA usake anusAra tere isa vyavahArase to pApakA hI upArjana hogaa| ____becAre alpajJa jIva bhadrakabhAvase terA dharmabuddhise jo Azraya karate haiM vaha saMsArasamudra tairaneke liye sujhase sahAyatA pAnekI icchAse karate haiM, parantu aisI sahAyatA jaba tU nahIM detA hai, na de sakatA hai; to phira tujhe kyA lAbha hogA? nirguNa muniko UlaTA pApabaMdha hotA hai. svayaM pramAdainipatan bhavAmbudhau, .
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] yatizikSA (501 : kathaM svabhaktAnapi tArayiSyasi / pratArayan svArthamRjUn zivArthinaH, . svato'nyatazcaiva vilupyaseM'hasA // 15 // ___"jaba tU svayaM pramAdake kAraNa saMsArasamudra meM DUbatA jAtA hai to phira tU apane bhaktoMko kisaprakAra tairA sakatA hai ? becAre mokSArthI sarala jIvoMko tU apane svArthavaza uga kara apane aura dUsaroMke dvArA pApoMse tu svayaM lepAtA hai|" vaMzasthavila. vivecana-mokSa prAptakara saMsArajAlase chuTakArA pAnekI abhilASA rakhanevAle sarala jIva terA Azraya lekara tere upadezAnusAra AcaraNa karate haiM, unako Thagakara tU ' dUsarodvArA' pApabaMdha karatA hai aura tUnegrahaNa kiye hue paJcakkhANa(mahAvrata)kA viSayakaSAyAdi pramAdake sevanase bhaMgakara tU 'svayaMdvArA' pApa. baMdha karatA hai / isaprakAra he muni ! yaha to sandeharahita hai ki tU nirguNI hai, isase tujhe kucha lAbha nahIM ho sakatA hai / tere jaise daMbhI aura lokasatkArake arthIko vana yA anna denese denevAleko lAbha hogA aura usakA nimitta tU honese tujhe bhI lAbha hogA, yaha dAMbhika vicArakA parityAga karade / aura acchI tarahase samajha lenA ki aise vyavahArase to tU dUganA bhArI hAtA hai, mahApApapaMkameM pha~satA hai aura gardanameM patthara laTakAkara aise saMsArasamudra meM DUbatA jAtA hai ki jahA~ tU anekoM bhavoM taka Upara nahIM uTha sakatA hai apitu nIce hI nIce baiThatA jAtA hai| he yati ! saMsArasamudrakA tairanekA jahAja tere hAtha laga gayA hai usako isaprakAra anucita upayoga karanekI mUrkhatAko chor3a de, usakA kaptAna bana, pavanakI rukhako dekha aura samudrake
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502] adhyAtmakalpadruma [prayodaza dUsare kinArepara jo mokSanagara hai usake sAdhyavinduko dRSTimeM rakhakara vahA~ pahuMcane kA prayatna kara / madhyameM jo bha~vara, caTTAne, parvata Ate hai unakA dhyAna rakha aura manameM utsAha rakha / isa jahAjakA jo sAdhu upayoga nahIM karate haiM aura isako svata: naSTakara bacAneke sAdhanako hI DUbAnekA sAdhana banAte hai ve kisI bhI prakArase apanA tathA apane AzritoMke kalyANake mArgako prahaNa nahIM karate haiM, ve to saMsArasamudra meM bhaTakate rahate haiM yA usake nIce paideMmeM baiTha jAte haiN| nirguNako honevAlA RNa tathA usakA pariNAma. gRNAsi zayyAhRtipustakopadhIn, sadA parebhyastapasastviyaM sthitiH| tatte pramAdAdbharitAtpratigrahai rRNArNamagnasya paratra kA gtiH?||16|| " tU dUsaroMse nivAsasthAna ( upAzraya ), AhAra, pustaka aura upadhi grahaNa karatA hai| isake adhikArI to tapasvI loga ( zuddha cAritravAle ) haiM ( arthAt inake grahaNa karaneke pAtra to tapasvI loga haiM ) tU una vastuoM ko grahaNakara phirase pramAdake vazIbhUta ho jAtA hai, aura bahuta karjadAra ho jAtA hai to phira parabhavameM terI kyA gati hogI? "upajAti. . vivecana-pranthakAra kahate haiM ki he muni ! tU to tere kAryoMse duganA karjadAra ho jAtA hai, eka to cAritra grahaNakarake bhI pramAdI banatA hai, aura zuddha cAritrarahita honepara bhI AhAra prAdi grahaNa karatA hai, isaliye tere gati usa karjadArake samAna hogI jo karje ke kAraNa apamAnase apanA sira UMcA nahIM uThA sakatA hai|
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [503 11-16 taka ina cha zlokomeM batalAye upadezapara bahuta manana karanekI AvazyakatA hai / Avazyaka yoga, vastu, pAtra, puscakAdi dharmopakaraNa sivAya parigraha na rakhanekA vizeSatayA muniko upadeza kiyA gayA hai / yaha sandeharahita bAta hai ki munimArga mahAkaSTakArI hai, parantu eka samaya usa mArgake kartavyoMkA bhAra sirapara uThA leneke pazcAt usake anusAra vyavahAra rakhane ke liye jIva pratijJAse baMdhA huA ho itanA hI nahIM apitu yadi usakI simAse yadi kiMcitmAtra bhI idharaudhara haTha AtA hai to mahAna kokA bandhana karatA hai / isake kahane meM jo kucha kaThora zabdoMkA prayoga kiyA gayA hai vaha sahetuka hai aura jaise putrako koI aparAdha na karane para bhI bhaviSyameM kisI prakArakI bhUla na karaneke liye saceta rahaneko DATa upara batalAI jAtI hai ye zabda bhI usIprakAra hai / bhUla karane para burA-bhalA kahanese buddhimAna ziSya bhUla sudhAranekA prayAsa karate haiM parantu apane ziSyapanako hI tilAMjali nahIM de dete haiN| isIprakAra isa upadezase bhUna sudhAranekI AvazyakatA hai parantu isase ghabarAkara sarva saMyama bhArako tilAnjalI de sirapara pagaDI pahana, gRhasthI bana aizArAma karane-karAne ke liye isa upadezakA upayoga na kreN| sAdhyadazAmeM hI rahakara siddha dazAko dhyAnameM rakhate hue isa upadezakA bhalibhAMti pAlana kiyA jAya to hI lAbha honekI saMbhAvanA hai, nahIM to zAstrameMse eka kAnA nikAla denese zastra bana jAne ke sadRza hai / zAstrameM likhe azuddha abhyAsakramake vacanoM aura aise upadezake kaThora vacanoMke AdhArapara avirodhIpanase vyavasthA bAMdhanekI aura vicAra karanekI isa yugameM bahuta AvazyakatA hai| mUla aura uttaraguNa sambandhI duSaNoMke sevana karanekI dinapratidina vRddhi hocepara yadi kisI prakArakI sAdhyaSTi na rakkhI jAma
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 adhyAtmakalpadruma [trayodaza aura kevala ' yaha bhava miTThA to parabhava kisane dIThA' vAlI kahAvatake samAna buddhi rakhI jAya to sarvathA manuSyabhavako vyartha khodeneke sthAnameM to adhyAtmasArake tIsare adhikArameM batAye anusAra vezakA parityAga kara, uttama zrAvakapana aMgIkAra karake janmako sAphalya banAnA hI atyuttama hai| ___ yadi aisA jAna par3e ki veza chor3anese Atmika hAni hogI yA vezakA Agraha na chuTe to usI adhikAra meM batAye anusAra mArgakA anusaraNa kara saMvega pakSako dhAraNa karake bhI AtmahitakI dRSTiko na bhUlAde aura niHzUka yA ati pramAdI ho kara sAdhyadRSTise rahita hokara. anaMta saMsArakA upArjana na kare / kisI karmake balase yadi kabhI amuka anAcaraNarUpa dUSaNa laga jAve to usase vezako choDa denekI koI AvazyakatA nahIM hai| yadi aisA hotA to phira dasa prakArake prAyazcitoMkA AgamameM varNana na kiyA jAtA / prAyazcitase zuddha honepara bhI yadi bArambAra mohake kAraNa vo hI vo bhanAcaraNako zAsana uDDAhanAse nirapekSa hokara sevana karate rahakara anantakAlacakrataka bodhibIjakA durlabhapanA prApta karanA isase to zrAvakapana yA saMvegapikSapana svI. kAra karanA hI AtmAko nitAnta hitakArI hai| isameM kucha bhI sandeha nahIM hai / isa sambandha vicArahIna na hokara, tathA isIprakAra svecchApUrvaka pravRtti na kara usa samaya to gItArthakA hI zaraNa lenA cAhiye ki jisase Atmahita ho ske| varanA upadeza to sUrimahArAjane khAsa Ucca mArgakI ora car3hAne ke liye hI kiyA hai / yahAM kisIpara khAsa AkSepa karane, kisIko nIce girAne, yA kisIkI nindA karane ke liye nahIM kiyA gayA hai| parantu mArgama Age bar3ha sake yA Uparako na bar3hA jAve to usase niSe to na utare saha madhyabindu rakhakara hI prayAsa kiyA gayA
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [505 hai| viSayakavAyake tyAgakI pratijJA karake bhI kitane hI bhole muni thoDese mamatvake liye mahAna lAbhase hAtha dho baiThate haiM athavA pramAdI banakara logoMko sanmArgake upadeza karaneke apane karttavyako bhUla jAte haiM, unapara AkSepadvArA prAcIna paddhatike anusAra unako upadeza kiyA gayA hai| alabatta, jo saMyamako anupayogI bar3e parigrahako sAthameM rakhate haiM aura jo saMsArake viSayomeM Asakta rahate haiM unake liye to yahAM sthAna bhI nahIM hai / they have no + locus standi 'here . yaha samajhameM bhI nahIM AtA ki ve yati, zrIpUjya yA tyAgI kyoM kara pukAre jAte haiN| dharmake nAmapara bhAjIvikA calAnevAle, Azrita bhaktoMko dhokhA denevAle, zAstrakA durupayoga kara maMtra, DorA yA DhoMga kara logoMmeM apanI jhUThI mahimA phailAnebAle, susta, pramAdI, zrAvaka logoMpara bhArarUpa, adhogatigAmI, nAmamAtrake mahAtmA jaba isa viSayapara vAstavameM hitabuddhise vicAra kareMge taba unakI tathA unake mAzritoMkI sthiti sudhara sakegI; anyathA kadApi nahIM / lokaraMjana aura stuti icchA nimitta pahile vivecana ho cukA hai phira bhI vaha viSaya bahuta Avazyaka honese usapara phira adhika vivecana kiyA gayA hai| tere kisa guNa ke liye tU khyAtikI abhilASA karatA hai? na kApi.siddhirna ca te'tizAyi, mune ! kriyaayogtp:shrutaadi| tathApyahaGkArakadarthitastvaM, khyAtIcchayA tAmyasi dhiG mudhA kim // 17 //
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 ) adhyAtmakalpadruma [trayodaza __" he muni ! tere pAsa na to koI siddhi hai, na UMcI prakArakI koI kriyA, yoga, tapasyA yA jJAna, phira bhI ahaMkArase kadarthanA prAptakara prasiddhi prApta karanekI abhilASAse he adhama ! tU kyoM vyartha paritApa karatA hai ?" upajAti. vivecana-maNimA siddhi zrAdi pATha siddhiye teremeM hoM athavA ucca zreNikI AtApanA lene yogya yA ghora pariSaha upa. sargAdi sahane yogya kriyA tere pAsa ho athavA yogavahana tathA 1 ATha siddhiye nimnastha haiM aNimA siddhi-isase zarIra itanA sUkSma kiyA jA sakatA hai ki jisaprakAra suIke chidrameMse DorA nikalatA hai usIprakAra utanIse sthAnameMse svayaM nikala sakatA hai| 2 mahimA siddhi-aNimA siddhike viparIta / itanA vizAla rUpa banA sake ki meruparvata bhI usake zarIrake sAmane jAnu parimANa pratIta ho / 3 laghimA siddhi-pavanase adhika halkA (vajanameM) ho jAnA / 4 garimA siddhi-vajrase bhI atyanta bhArI ho jAnA itanA adhika bhArI ho jAnA ki indrAdika devatA bhI sahana na kara sakeM / 5 prApti zakti-zarIrakI itanI UMcAI kara sake ki pRthvIpara honepara bhI aMgulIke agrabhAgase meruparvatakI coTI (cUlikA aura grahAdika) kA sparza kara sake (vaikriya zarIrase nahIM ) / 6 prAkAmyazaktiH-pAnImeM praveza kara jamInameM DubakI lagA sake aura jamInameM praveza kara pAnImeM cala sake / 7 izitvaH- cakravartI aura indrakI Rddhi pragaTa karanemeM zaktimAna ho| 8 vazitvaH-siMhAdi krUra jantu bhI vazIbhUta ho jAya / 1 yogavahana-sUtra sAdhuse par3e jA sake, amuka varasakI dIkSAparyAya ke pazcAt par3ha sake aura yogavahanakI kriyA kiye pazcAt par3ha sake / ye tInoM bAteM atyanta upayogI haiM parantu isake hetuke sambandhameM vizeSa vivecana karanekA yahAM sthAna nahIM hai; parantu zAstrake upayogI rahasyapara yaha hakikata avalambita hai / zrAvaka zrArambhameM rakta ho vahA~ rahasyakI bAta jAnanemeM Anese apavAda ho jAtA hai, sAdhu bhI amuka dIkSApayAryake pazcAt hI apavAdamArgako grahaNa kara sakatA hai, kAraNa ki saMyamameM amuka samaya taka ramaNatAse aura *
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSA [507 yogacUdi'tujhe prApta ho gaye hoM yA ghora tapasyA-mAsasamyAdi tUne kiye hoM athavA sUtra siddhAnta ke rahasyako jAnane yogya yA piyAdikakA gItArtha yogya kAna tUne prAptakara liyA ho aura bira yadi pratiSThA prApta karanekI abhilASA rakhatA ho to kucha maMzameM ucita hai, (yadyapi aise vidvAna yA tapasyAvAna kabhI bhI mAna nahIM karate haiM);parantu tU unameM se kyA dekhakara abhimAna karatA hai / seremeM aisA kaunasA asAdhAraNa guNa hai ki tU pratiSThA prAma karane kI pramilASAse kadarthanA prApta kara usake na milanese saMvata rahA karatA hai| are sAdhu ! guNa to kastUrIke samAna hai, ki vaha jisake pAsa hovI hai vahA~ apane Apa mahaka uThatI hai, prataeva vyartha bhaTakanA boDa de aura apane kartavyako pUrA karanekA prayAsa kara | yadi teremeM yogyatA hogI to terI khyAti niHsandeha apane Apa sarvatra phaila jaaygii| yogavahana karanese mana-vacana-kAyApara yogya aMkuza laganA yogavahanakA sAmAnya hetu hai / yogavahanakI kriyAmeM amuka vidhi aura tapasyA karaneke pazcAt pATha par3hanekA Adeza milatA hai, usako uddeza kahA jAtA hai / isase adhika yogyatA honepara gurumahArAja usa pAThakA punarAvartana karane aura sthira karane tathA usa viSayameM zaMkA samAdhAna Adi bAtacIta karanekI AjJA dete haiM yaha samaheza / isase bhI adhika yogyatA honepara unhIM pAThoMko par3hAnekI, sunAnekI aura usakA cAheM jIsa prakAra upayoga karanekI AjJA dete haiM vaha anuzA kahalAtI hai-ye tInoM bAte smaraNameM rakhane yogya haiN| 1 yogacUrNaH-pudgalakI ananta zakti hai / do vastuoMke saMyomase athavA bahutasI . vastuoMke saMyogase isaprakArake cUrNa banA de jA sakate haiM ki jisase anekoM camatkAra batalAye jA sakate haiM / dRSTAntake rUpameM isa cUrNako pAnI meM DAlanese macchiyoMkI utpati hotI hai, siMhakA rUpa dhAraNa kare, jala mArga de de Adi Adi anekoM Azcaryayukta ghaTanAyeM ho sakatI haiM ! pudgalameM anantazakti hai yaha vastu vijJAnazAstra ( Chemistry )ke abhyAsIkI samajhameM zighratamA pA sakatI hai|
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 ] adhyAtmakalpadruma [prayodaza nirguNI honepara bhI stutikI abhilASA rakkhe . usakA phala. hIno'pyare bhAgyaguNairmudhAtman!, vAJchastavArcAdyanavApnurvazca / IrNyan parebhyo labhase'titApa. mihApi yAtA kugati paratra // 18 // . " he pAtmA ! tU niSpuNyaka hai phira bhI pUjA-stutikI pramilASA rakhatA hai aura usake prApta na honepara dUsaroMse dveSa karatA hai (jisase ) yahAM bhI atyanta dukhoMko sahana karatA hai aura parabhavameM kugatiko prApta karatA hai| " upajAti. vivecana-tU bhAgyahIna hai, parabhavameM tU ne dAna Adi nahIM diye tisapara bhI isa bhavameM khyAti prApta karanekA icchuka hai aura nahIM milane para duHkhI hotA hai; parantu he bhAI! yaha terI bar3I bhArI bhUla hai| kisI bhI vastuprAptikI icchA rakhanese pahile usake yogya bananekI bhAvazyakatA hai| ( First deserve and then desire ) yadi pratiSThA prApta karanekI abhilASA ho to guNavAna bana, abhyAsakara aura apanA kartavya pUrA kara / stuti aisI vastu hai ki jo isake icchuka hote haiM unase yaha dUra bhAgatI hai, parantu jo isako lAta mArate hai tathA isake milaneke kAraNoMko prApta karate haiM unake pAsa yaha svayaM A jAtI hai / tAtparya yaha hai 1 AtmAkI acintya zakti aura nirlepapanakA smaraNa karAkara apane svasvabhAvameM ramaNatA karaneke liye pratinAyakakA uddezakara yaha sambodhana kiyA gayA hai| . athavA pratinAyakako svayaMko uddezakara sampUrNa granthakA adhyayana yA manana karatA ho to usake zuddha svarUpako uddezakara apane AtmAko isa prakAra samajhA sake isaliye yaha sambodhana kiyA gayA hai /
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA ki stutikI icchA karanekI pAvazyakatA nahIM hai, parantu guNa pragaTa karaneke liye prayAsa karanekI AvazyakatA hai| - tU kauna hai ? dhyAnapUrvaka vicArakara dekhe to tU eka vyavahArika jIva hai, ananta jIvasamudAyoM meM se eka samudAyakA eka jIva hai, to phira stuti kaisI ? kitane samayake liye ? kauna yAda rakkhegA ? apitu dUsarI prakAra dekhA jAve to tU sAdhu hai, vIra paramAtmAkA jeSTa putra hai, unakA zAsana tere para hai| kyA vIra paramAtmA kabhI stutikI abhilASA karate the ? kyA indra ke mahotsavase yA dazArNabhadra ke sAmaiyAse unake manapara kucha . asara huA thA ? tere pUrvaja-tere upakArIke batAye mArgapara cala, yogya bana aura aise uttama prasaMgo jo tujhe prApta hue haiM usakA sadupayoga kara / / taduparAnta bhI yadi tU stutikI abhilASA karegA vo usase tujhe kyA lAbha hogA ? binA guNa terI stuti kauna karegA ? yadi nahI karegA to tujhe duHkha hogA / stuti karAne nimitta jo tume vyartha prayAsa karanA par3egA vaha bhI lAbhameM rhegaa| - zeSa to atra saMtApa aura paratra durgatikA kAraNa hogaa| ataeva First deserve and then desire pahale yogya bana aura phira icchA kr| guNa binA stutikI icchA karanevAlekA RNa. guNaivihIno'pi janAnatistuti pratigrahAn yanmuditaH pratIcchati / lulAyago'zvokharAdijanmabhi..: binA tataste bhavitAna nisskriyH||19||
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510] adhyAtmakalpachuma [prayodaza "tU guNahIna hai phira bhI logoMse bandana, stuti, AhArapAnIke grahaNa bhAdiko khuzI hokara prApta karanekI abhilASA rakhatA hai, parantu yAda rakhanA ki pAr3e, gAya, ghor3e, UMTa yA gadhe AdikA janma liye binA terA usa kajase chuTakArA pAnA asambhava hai|" vaMzastha, vivecana-karjako barAbara taula kara cukAnA hogA, lenadena milAnA par3egA aura barAbara pUrA 2 hisAba karanA hogaa| tU yaha svapnameM bhI khyAla na karanA ki loga tereko vandanA karate haiM, pUjate haiM, bhojana pradAna karaneko rAstA rokakara apane gRha le jAte haiM ve saba tujhe muphta paca jAyagA / yadi tU yahA~ para tere kartavyako pUrA karegA taba to tU una sabake grahaNa karanekA adhikArI hai, nahIM to AnevAle bhavameM baila yA pAr3A banakara bhAra Dhodo kara karjako adA karanA hogA, athavA gadhA yA ghor3A hokara bhAra khIcanA par3egA, bhaDucake pAr3A banakara karja cukAnA par3egA yA baggIkA ghor3A banakara kaSTa sahakara sAmAna DhonA par3egA / ataeva binA guNake stutikI abhilASA na rakhakara guNake liye prayAsa kara / pAr3eke piche pUMcha svataH calI AtI hai isIprakAra guNake pIche stuti to svataH calI pAyagI / guNa vinA bandana pUjanakA phala. guNeSu nodyacchasi cenmune ! tataH, pragIyase yairapi vanyase'ya'se / jugupsitAM pretya gatiM gato'pi te, hasiSyase cAbhibhaviSyase'pi vA // 20 // " he muni ! yadi tU guNa prApta karanekA yatna na karegA to ve hI puruSa jo tere guNoMkI stuti karate haiM, tujhe
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] yatizikSA [ 511 vandanA karate haiM aura pUjA karate haiM jaba tU kugatiko prApta hogA to terI ha~sI ur3AyegeM-terA parAbhava kareMgeM / " vaMzasthavila. ___ .vivecana-guNagAna, vaMdana, pUjana Adi ina saba guNoMke honepara hI zobhA dete hoM itanA hI nahIM apitu paramavameM bhI mahAduHkha dete haiM / kRtakarma to bhogane hI par3ate haiN| yahA~ to bAhya daMbha kara sakate haiM parantu parabhavameM jaba inakA phala bhoganA par3egA taba bar3I muzkila vitegI kyoMki vahAMpara kisI bhI prakArakA daMbha kAma na degaa| guNa vinA vaMdana pUjana-hitanAzaka. dAnamAnanutivandanAparai___ modase nikRtiraJjitairja naiH| na tvavaiSi sukRtasya cellavaH, ko'pi so'pi tava laMvyate hi taiH // 21 // ___ "terI kapaTajAlase prasanna hokara manuSya tujhe dAna dete haiM, namaskAra karate haiM yA candanA karate haiM usa samaya tU prasanna hotA hai| parantu tU yaha nahIM jAnatA hai ki tere pAsa jo eka lezamAtra sukRtya hai use bhI ve lUTakara le jAte haiN|" rathoddhatA. vivecana-bAhyaveSa, jhUThe upadeza aura pAr3ambaradvArA tU kapaTajAla phailAtA hai, isa jAlameM ajAna pakSiyoM ke samAna puruSa bhUlaseM phaMsa jAte haiM aura tereko dAna, mAna Adi bhakSya padArtha bheMTa karate haiM taba tU bahuta prasanna hotA hai, parantu he mUrkha ! seremeM jo kucha lezamAtra puNyakA aMza hotA hai use bhI tU kho detA hai, mahAna apa upArjana karatA hai kyA isakA bhI tujhe bhAna hai ?
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [ trayodaza tU vicAratA hai ki acchA pakSI hAtha lagA hai, parantu pakSI to nirdoSa hai, zubha icchAse AyA hai ataeva vaha to jaba maukA milegA tabhI calA jAyagA, parantu jaba jAyagA taba tujhe bahuta kaSTa hogA aura terI pakSI pakar3anekI sAdhanazakti hai vaha bhI usIke sAtha hI sAtha calI jaaygii| isaprakAra tujhe lAbhake sthAnameM hAni vizeSa hotI hai isakA vicAra kara / isake uparAnta bAhya doga banAye rakhaneke liye tujhe yahAM jo jo yuktiye racanI par3atI haiM vaha to eka ora hI bAta hai / stavanakA rahasya-guNArjana. bhaved guNI mugdhakRtairna hi stavai ne khyAtidAnArcanavandanAdibhiH / vinA guNAnno bhavaduHkhasaMkSaya stato guNAnarjaya kiM stavAdibhiH? // 22 // . " bhole jIvoMse stuti kiye jAnepara koI puruSa guNavAna nahIM ho sakatA hai, isIprakAra pratiSThA pAnese tathA dAna, arcana aura pUjana kiye jAnese koI puruSa guNavAna nahIM ho sakatA hai aura binA guNa ke saMsArake dukhoMkA anta nahIM ho sakatA hai, ataeva he bhAI ! guNa upArjana kr| isa stuti Adise kyA lAbha hai ? " vaMzastha aura indravaMzA ( upajAti ) vivecana-yaha kaIbAra batAyA gayA hai ki sarva prANiyoMkI abhilASA duHkhake nAza karane aura sukhake prApta karane kI hotI hai| jisa sukha ke antameM duHkha mile usa sukhako sujJa sukha nahIM kahate haiM / bhavyAbAdha sukha to mokSa prApta honepara hI prApta ho sakatA hai, ataeva mokSa prApta karane nimitta asAdhAraNa guNa 1 hRdayapradIpa SaTatriMzikA-Toka 16 vA pddh'eN|
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [513 utpanna karane cAhiye / isase jJAta hotA hai ki isa jIvana kI saphalatA ke liye guNa prApta karanekI vizeSa AvazyakatA hai / kitane hI jIva bhole jIvoMse stuti kiye jAne para prasanna hote haiM " mahArAja ! Apa to zAnta rasake samudra haiM aura kRpA * sindhu haiM " Adi Adi zravaNa karake socate haiM ki maiM bhI kucha hU~; parantu aisA vicAra karanese vaha guNavAn nahIM ho sakatA hai, ki jisameM guNa hoM, ataH guNa prApta karanekA prayAsa kara / vandana - namaskAra mIThe lagate haiM, acche lagate haiM; parantu ve pari NAmameM kharAba haiM, pha~sAnevAle haiM aura tere jIvanako niSphala banAnevAle haiM / krodhapara jaya, brahmacarya, mAnamAyAkA tyAga, nispRhatA, nyAyavRtti aura zuddha vyavahAra Adi guNoM ko ekatra kara aura phira inakI sugandhikA cAroM ora prasAra kara / guNayukta vyavahAra hone para tere manameM jo apUrva AnaMda hogA vaha avarNita hai / isa janmako sArthaka banAne kA yaha eka mukhya tathA kabhI bhI niSphala na honevAlA mArga hai | bhavAntarakA vicAra - lokaraMjana para prabhAva. adhyeSi zAstraM sadasadvicitrAlApAdibhistAmyasi vA samAyaiH / yeSAM jAnAnAmiha raJjanAya, 1 bhavAntare te kka sune ! kva ca tvam // 23 // " jina manuSyoM kA manaraMjana karaneke liye tU acche aura bure aneka prakArake zAstroMkA svAdhyAya karatA hai aura mAyApUrvaka vicitra prakArake bhASaNoMse ( kaMThazoSAdi) kheda sahana karatA hai ve bhavAntarameM kahA jAyeMgeM aura tU kahAM jAyagA ? " upajAti. 65 "
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 ) adhyAtmakalpadruma [trayodaza vivecana-yadi tU yaha mAnatA ho ki maiM to saba janaraJjanake liye hI karatA hU~ aura sabhAraJjanake liye vyAkhyAna detA hU~ athavA kokazAstra, kAmazAstra AdikA svAdhyAya karatA hU~ athavA mAyAyuta vyavahAra aura vacanaracanA rakhatA hU~ jo tujhe kahanA hai ki he bhAI ! aisA lokaraMjana kitane samaya taka calanevAlA hai ? yahAM pAMca pacAsa puruSa yadi terI stuti karate ho to usameM kyA ho gayA hai ? sau varSa pazcAt tU kahA~ jAyagA aura ve kahAM jAyegeM ? apitu terI mRtyuke pazcAt logoMkI tere prati kyA dhAraNA hogI kyA tU usako suna sakegA ? ataeva isa saba bAhya vyavahArakA parityAga karade, sacce lAbhake liye prayAsa kara aura vizeSatayA mana, vacana aura kAyAke vyApArako eka samAna rakhane kA prayAsa kara / yadi isaprakAra karegA to bahuta lAbha hogaa| anyathA thoDAsA vicAra to kara ki janaraJjanase kyA lAbha hai ? tujhe kSaNika sukhakA bhI saccA bhAna nahIM hai| tU binA soce-samajhe daur3atA rahatA hai / vicAra, jAgrata ho| xxx 17-23 ina sAta zlokoMme lokasatkAra aura lokaraJjanakA varNana kiyA gayA hai| manuSya ke manovikAroMko dekhate hue yaha bahuta nirbala manovikAra hai aura thor3AsA vAstavika vicAra kiyA jAya to isa manovikArakI kamajorI zighra hI dRSTi. gocara ho sakatI hai| vAstavika rUpase lokasatkAra yA vandana pUjAmeM kucha dama ( sAra ) nahIM hai, parantu yaha jIva aisI vibhAva. dazAko prApta ho gayA hai ki yadi koI manuSya isakI prazaMsA karane lage to usako sunakara-jAnakara bahuta prasanna hotA hai / usameM vAstavameM dekhA jAya to jhuThA mAna hotA hai kintu phira bhI yaha jIva usakA vicAra nahIM karatA hai / choTI choTI bAtoMmeM hI bAdazAha bana jAtA hai aura yadi kabhI koI uttama kAma kara
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA detA hai to hRdayameM yaha vicArane lagatA hai ki saba bhAdamI mere isa kAryako kyoM kara jAne aura merI isa kArya ke liye sarAhanA kreN| isaprakAra yaha jIva koI aisA kArya nahIM karatA hai ki jisase apanA hita ho yA yadi kucha karatA hai vo usane bhI dho DAlatA hai isa liye usako kucha lAbha nahIM ho sakatA hai, vaha to eka mAnarUpa hAthopara caDha kara saMsArako manda sthitikAlA samajhatA hai / saMsArI jIva bhI bahudhA abhimAnI hote haiM isase yaha becArA bArambAra gira jAtA hai, phira uThatA hai aura isa prakAra bAra bAra giratA uThatA apane jIvanako pUrA kara detA hai| he sAdhu ! tU eka bAtakA avazya vicAra kara / tujhe isa samaya kitane puruSa paricita haiM ? sAmAnya puruSa prAyaH do hajAra puruSoM se adhikase paricita nahIM hotA hai / aba isa samayakI khojita pRthvIpara eka araba aura sATha karor3a ke karIba puruSa haiM, unameMse yadi do hajAra puruSa terA AdarasatkAra kare yA na kare isameM kyA dama ( sAra ) hai ? tU kauna hai ? tU guNa vanda hai ? bhUla gayA / guNacanda to isa zarIrako AtmAke sambandhake liye kahA gayA hai / tujhe yahAM kitane samaya taka rahanA hai ? guNacanda rUpase yadi tujhe mAna milegA to vaha kitane samaya takakA hai ? phira tU kahA~ jAyagA ? tere guNacanda nAmakI pratiSThA aura teremeM kyA sambandha hogA ? isa dRSTi se vicAra karegA to jAna par3egA ki bandana, pUjana yA lokasatkArameM kuccha dama jaisA nahIM hai| to phira dama kisameM hai ? guNameM-yogyatAmeM-kartavyapAlanameM hai| isa guNaprAptike prayAsameM Ananda hai, kyoMki vRtti zAMta hai; guNaprAptimeM to bhadbhuta Ananda hai aura usake anubhavameM to vartamAna tathA bhaviSyameM bhI pAnanda hai| isake sAtha hI sAtha lokasatkArake liye prayAsa, niSphalatA, logoMkA abhimAna ina
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [prayodaza sabakA mukAbalA karanese jAna par3atA hai ki hamArA karttavya to guNa upArjana karanekA hai, lokaraJjana hotA hai yA nahIM isake jAnane kA hamArA kAma nahIM hai / phalakI icchA na rakhanI cAhiye / apanA kartavya pAlana karanA cAhiye / guNakI prazaMsA to bahudhA apaneApa ho jAtI hai, yadi kisI samaya zIghratA na ho, prazaMsA honemeM dera lage to usake liye adhIra na hokara dhairya rakkhe / yaha bahuta Avazyaka bAta hai jo thor3AsA vicAra karanese apanebApa spaSTa ho jAtI hai, phira bhI bar3e bar3e buddhizAlI puruSa isameM bhUla karate haiN| manuSyoM ke vicArase kisI kAryameM sahasA saMlama ho jAnA yA bAhyadRSTise uttejita ho jAnA anajAnakA kAma hai / he yati ! terA prayAsa to bAhyAtmA chor3akara antarA. smabhAvameM lIna ho paramAtmabhAva prakaTa karanekA honA cAhiye, to phira tU abhatika aisI bAhyAtmadazAmeM kyoM vicaratA hai ? teremeM yadi guNa hoM to bhI lokasatkArakI icchA na rakhanI cAhiye aura yadi guNa na ho to tU lokasatkArakI icchA rakhanekA adhikArI bhI nahIM hai| parigrahatyAga. parigrahaM ceyajahA gRhAde statkiM nu dharmopakRticchalAttam / karoSi zayyopadhipustakAde , garo'pi nAmAntarato'pi hantA // 24 // "ghara Adi parigraha ko tUne chor3a diye haiM to phira dharmake upakaraNa ke bahAnese zayyA, upadhi, pustaka AdikA .. svamiti vA paatthH| .................. .
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [517 parigraha kyoM karatA hai ? viSako nAmAntara karanepara bhI vaha mAranevAlA hai| " upajAti vivecana-dhana, dhAnya, dvipada, catuSpada Adi saba sAMsArika parigrahoMkA he muni ! tUne syAga kara diyA hai| tUne mahAn kaSTa sahana kara ina paise aura ghara mahala Adi parake mohakA parityAga kara diyA hai / isa rItise tU saMsArasamudra taira jAne kI zreNImeM AyA hai, to phira aba tere pAsa jo zayyA, pustaka yA anya upakaraNa hai unakA vyartha parigraha kyoM karatA hai ? isa vastuke mamatvarUpa parigrahakA bhI tyAga kara de| isa prasaMgapara parigraha kyA hai aura parigraha kisako kahate hai ? inakA jAnalenA atyAvazyaka hai / upakaraNa chor3a dene yA pustakoMke tyAga karane kA yahAM prayojana nahI hai| parigrahakA artha mamatva hai ' mucchA pariggaho vutto' eka vastupara merepanakA vicAra ho-mamatva ho-usake chor3ane meM kheda ho-ise parigraha kahate haiM / isaprakArakA mamatva kisI vastupara na rakhanA cAhiye / dharmake upakaraNake nAmapara bhI sAMsArika rAga sAdhumeM kisI samaya ho jAtA hai / ise manuSya svabhAvakI kamajorI kahiye yA paMcamakAlakA prabhAva kahiye yA vibhAvadazAko svabhAvadazAmeM palaTanekI sthitikA AvirbhAva kaho, cAhe jo kyoM na kaho parantu yaha sthUla parigraha bhI sarvathA tyAjya hai / jo vastu dhArmika kriyAmeM sAdhanarUpa hai ve utane hI aMzameM rakhane yogya hai; parantu unapara merepanakI buddhi yA isake adhikArI niyata karanekI nijakI sattA yA isI prakArakI koI dUsarI khaTapaTa sarvathA tyAjya hai / isa viSayameM yadi kisI prakArakA apavAda ho to vaha guNaniSpanna gItArtha adhipati ke liye hai, jisake viSayameM yahAM kucha bhI ullekha nahIM kiyA gayA hai| ina cha zlokoMmeM isa
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 518 ] adhyAtmakalpadruma [prayodaza viSayakA anekoM dRSTAntoMdvArA varNana kiyA gayA hai| yaha upalakSaNase samajhaleM ki adhipati vyatirikta vyaktiyoM ke liye zAstra meM likhe upakaraNase adhika rakhanA bhI parigraha hai| he muni ! yadi tU kisI vastu ko dhArmika upakaraNakA nAma dekara unapara mamatva rakhegA to ve tujhe bhavAntarameM duHkha degeM; nAma badalanese pariNAma nahIM badala sakatA hai, pariNAma to bhabhiprAya badalanese hI badala sakatA hai / viSako 'phana' kahakara yadi nAma badala diyA jAya to usase usakA dAruNa phala mile binA nahIM raha sakatA hai, athavA 'miTThAI 'kA nAma denese viSa apanA phala diye binA nahIM raha sakatA hai; isIprakAra parigrahako dUsarA koI kalpita nAma denese kAma siddha nahIM ho sakatA hai / terI icchA ho to unako dharmopakaraNa kaha yA cAhe so kaha, parantu yadi unapara terA mamatva hogA to ve tujhe apanA durguNa batAye binA na rhegeN| dharmake nimittase rakhA huA parigraha. parigrahAtsvIkRtadharmasAdhanA bhidhAnamAtrAkimu mUr3ha ! tuSyasi / na vetsi hemnApyatibhAritA tarI, nimajayatyaGginamambudho drutam // 25 // " he mUr3ha ! dharmake sAdhanako upakaraNAdikA nAma dekara svIkAra kiye hue parigrahoMse tU kyoM kara prasanna hotA hai ? kyA tU nahIM jAnatA hai ki yadi jahAjameM sonekA bhAra bhI bharA ho to bhI vaha to usameM baiThanevAle prANiyoMko samudrameM hI DUbotA hai ?" vaMzastha, . .. .. vivecana--sonA sabako priya hai, usake raMgako dekhakara
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] yatizikSA [ 519 prANI usake mohameM pha~sate haiM, phira bhI yadi vaha sonA eka jahAjameM bharadiyA jAya to vaha jahAz2a bhI DUbatA hai aura usameM baiThanevAloM ko bhI DUbotA hai, isIprakAra parigraha bhI priya jAna par3atA hai, bAhyarUpa dekhakara usase moha utpanna hotA hai aura vizeSatayA dharmanimitta saMgraha karAtA huA parigraha to alpamAtra bhI kharAba hai yaha kitanI hI bAra binAvicAra kiye samajhameM nahIM A sakatA hai, phira bhI yadi yatijIvanarUpa jahAjameM ina bAharase sundara dikhAI denevAle parigraharUpa svarNakA atyanta bhAra bharadiyA jAya to yaha cAritrarUpa naukA saMsArasamudrameM vilIna ho jAtI hai aura isake Azrita mUr3ha prANI bhI sAtha hI sAtha usa vizAla samudrake vakSasthalameM sarvadAke liye manta- . rdhyAna ho jAte haiN| isaprakAra jIva aAtmavaMcana karatA hai| yaha ise dharma samajhatA hai kintu use yaha bhAna nahIM hai ki isase apane Apako mamatva hotA hai / pustakoMkA bar3A pustakAlaya rakhoM yA bhaNDAra rakkhoM to usase yahA~ kucha bhI prayojana nahIM hai / yahA~ kahanekA yaha tAtparya hai ki kisI bhI vastu para dharma ke nAmase hRdayameM merepanakI buddhikA-ahaMbhAvakA tyAga karanA cAhiye, jabataka isaprakAra nahIM kiyA jAyagA tabataka yaha nahIM kaha sakate ki tuma parigrahase mukta ho / alabatta, apane pAsa paise rakhanA, athavA amuka nimittakI manameM kalpanAkara zrAvakake yahA~ jamA rakhanA, yA zAstrake AzikI avahelanA kara vinA utsarga apavAdake 1 saMyamake nirvAhake liye kAmameM AnevAle vastrapAtrAdikako ' upakaraNa' kahA jAtA hai aura jo vyartha mamatAbuddhise ekatrita kiye gaye ho una upakaraNoMko ' adhikaraNa ' kahe jAte haiM ( yatidinacaryA) isI hetuse vaise adhikaraNoMko yahA~ atyanta bhArarUpa kahe gaye haiN|
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 ] adhyAtmakalpadruma [trayodaza nimittake hI vastrapAtrAdi rakhanA to atyAcAra hI hai, aura bahudhA saMsArakI vRddhi karanevAle haiN| yahAM to sabaparase mamatvabuddhike parityAga karanekA upadeza kiyA gayA hai / dharmopakaraNapara mUrchA rakhanA bhI parigraha hai| ye'haH kaSAyakalikarmanibandhabhAjanaM, syuH pustkaadibhirpiihitdhrmsaadhnaiH| teSAM rasAyanavarairapi sarpadAmayairAqhatmanAM gadahRteH sukhakRttu kiM bhavet ? // 26 // " jisake dvArA dharmasAdhanakI abhilASA ho aise pustakAdike dvArA bhI yadi jo prANI pApa, kaSAya, kaMkAsa aura karmabandha karate haiM to phira unake sukhakA kyA prAptisAdhana ho sakatA hai ? jisa prANIkI vyAdhi uttama prakArake rasAyana prayogase bhI yadi adhika bar3hane lage to phira vaha vyAdhi kisa sAdhanase miTa sakatI hai ?" mRdaMga. vivecana-pustaka prabhuke vacanoMkA saMgraha hai aura vaha isa kAlameM saMsAra tairanekA mukhya sAdhana hai; tisapara bhI kitane hI mugdha prANiyoM ke liye ve bhI karmabandhanakA kAraNa hotI hai| AvazyakatAse adhika saMgraha karane aura barAbara saMbhAla na rakhanese jIvotpatti hokara usakA nAza ho jAtA hai athavA pustaka lenevAle ke prati kaSAyake bhAva jAgrata ho jAte haiN| isIprakAra kaMkAsa bhI ho jAtA hai / jaise pustaka ke liye usIprakAra anya dhArmika upakaraNoM ke viSayameM bhI samajhaleM / aba aise upakaraNoM jo saMsAranAzake parama sAdhana haiM yadi unase hI saMsArakI vRddhi . 1 mRdaMgameM 15 akSara hote hai ta. bha. ja. ja. ra. tmau jau ro mRdaMgaH - - - - - - - - - - - - - - - chadonuzAsana,
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [ 521 ki jAya to phira kyA upAya kiyA jAya ? jisa rasAyanase saba prakArakI vyAdhiyoMkA nAza ho sakatA ho yadi usase hI vyAdhikI vRddhi ho to phira sukhakA anya kyA sAdhana ho sakatA hai ? ataeva dharmake upakaraNa para bhI mamatva buddhi nahIM rakhanA cAhiye / usake liye apane AtmAko kaSTa na pahuMcAnA tathA kisI para kaMkAsa na karanA caahiye| isapara kucha vicAra karanekI AvazyakatA hai| isa viSayameM yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki eka mAtra mamatva nimitta kI huI dhAraNA zighra hI naSTa ho jAtI hai aura saMsAravRddhi hotI hai| isa viSayameM karttA ora adhika spaSTa upadeza karate haiM jisapara pAThakoMko manana karanA cAhiye / dharmopakaraNapara mUrchA-usake doSa. rakSArtha khallu saMyamasya gaditA ye'rthA yatinAM jinarvAsaH pustakapAtrakaprabhRtayo dhrmopkRtyaatmkaaH| mUrchanmohavazAtta eva kudhiyAM saMsArapAtAya dhika, svaM svasyaiva vadhAya zastramadhiyAM __ yaddaSprayuktaM bhavet // 27 // " vastra, pustaka aura pAtra Adi dharmopakaraNa ke padArtha zrItIrthakara bhagavAnane saMyamakI rakSA nimitta yatiyoMko batAye haiM parantu jo mandabuddhi mUr3ha jIva adhika mohake vazIbhUta ho.
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ 529 ] adhyAtmakalpadruma / [ trayodaza kara unako saMsAravRddhike kAraNa banAte haiM unako bArambAra dhikkAra hai / mUrkha puruSa dvArA bhakuzalatAse kAmameM lAyA humA zastra (hathiyAra) unake khudake hI nAzakA kAraNa hotA hai|" zArdUlavikrIDita. vivecana-yaha upadeza adhika spaSTa zabdomeM kiyA gayA hai / mUrchA hI parigraha hai yadi aisA soca liyA jAya to phira isa viSayameM aura adhika kahanekI AvazyakatA nahIM hai / satya bAta to yaha hai ki yaha jIva yaha nahIM jAnatA hai ki sukha padArthaprAptimeM nahIM hai kintu saMtoSameM hai| sarvAMzameM isa hakIkatakI satyatAko dekhate hue sAdhukA vyavahAra Uparake zlokameM jaisA likhA gayA hai usake tahana viparita hI hotA hai| yahA~ to bhagavAnane dIrghavicAra kara rakhanekI AjJA pradhAna kI huI upadhi-pAtrAM yA pustakAdi vastuko rakhanekA uddeza saMyamapravRttikA hI hai; parantu vaha usI mamatAse saMsArakI vRddhi karatA hai, usameM pha~satA hai aura phira Upara kabhI nahIM uThane pAtA hai / zastrase dUsaroMko DarAyA jAtA hai, harAyA jAtA hai aura prANa bhI liye jAte haiM; parantu bandukakA ucita upayoga karanA na jAnanevAle yadi bAruda bharakara yadi apanI hI orako nizAna lagAve to to usase apane jIvanase bhI hAtha dho baiThate haiM, isIprakAra saMsArako nAza karane ke prabala sAdhanarUpa dharmopakaraNa para murchA rakkhI jAya to usase bahudhA yatijIvanakA hI nAza hotA hai / he muni ! anubhavIdvArA Upara likhita zabdoMpara barAbara manana aura nididhyAsana kr| ina camatkArI cAra lakIroMmeM bahuta hI uttama zikSAkA samAveza kiyA gayA hai| buddhimAna prANiyoMke liye aura adhika kahanekI AvazyakatA pratIta nahIM hotI hai|
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA dharmopakaraNakA bhAra vahana karAne ke sapA saMyamApakaraNauchalAraparAma bhArayan yadasi pustakAdibhiH / gokharoSTramahiSAdirUpamRt tacciraM tvamapi bhArayiSyase // 28 // "saMyama upakaraNake bahAne se dUsaroMpara tU pustaka Adi vastuoM kA bhAra DAlatA hai| parantu ve gAya, gadhA, U~Ta, pAr3A bhAdike rUpameM tere pAsase anantakAlaparyanta bhAra vahana kraaveNge|" rathoddhatA. vivecana-upakaraNake bahAnese tU dUsaroMpara aneka prakA. rakA bhAra DAlatA hai; paise kharca karanekA bhAra, pustaka likhanevAleke vahAM cakkara lagAnekA bhAra, vastuyeM taiyAra karanekA bhAra, bhAra bar3hajAne para vihArake samaya usako donekA bhAra, aura aise hI aneka prakArake bhAra tU dUsaroMpara DAlatA hai, aura unake liye saMyamake upakaraNakA bahAnA DhUr3hakara nikAlatA hai| yadi una vastuoMko tU saMyamake upakaraNarUpase hI upayogameM letA hogA, aura ve bhI tere upayogase adhika na hoMge to samajhanA cAhiye ki kadAca aisA karane meM kucha Apatti nahIM hai, parantu yadi tU unapara mamatva rakhatA ho, mUrchA rakhatA ho, to tere para bahuta burI bitegI / bhaDocake pADA, yA tA~geke ghoDA, yA mAravAr3ake registAnakA U~Ta banakara bhAra kheMca kheMcakara tujhe bahuta kaSTa bhoganA hogA aura taba kahIM isaprakAra terA RNa cukAnA hogaa| saMyama aura upakaraNakI zobhAkI spardhA. vanapAtratanupustakAdinaH, zobhayA na khalu saMyamasya sAna /
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524] adhyAtmakalpadruma [prayodaza AdimA ca dadate bhavaM parA, __ muktimAzraya tadicchayaikikAm // 29 // " vastra, pAtra, zarIra yA pustaka AdikI zobhA karanese saMyamakI zobhA nahIM ho sakatI hai| prathama prakArakI zobhA bhavavRddhi karatI hai aura dUsare prakArakI zobhA mokSaprApti karAtI hai / ataeva ina donoM meMse kisI ekakIjisakI kI tujhe abhilASA ho usakI-zobhA kara | athavA usake liye tU vastra, pustaka AdikI zobhAkA tyAga kara / he yati ! mokSa prApta karanekI abhilASA rakhanevAlA tU saMyamakI zobhAke liye yatna kyoM nahIM karatA hai ?" upajAti vivecana-zobhA do prakArakI hai| bAhya zobhA aura Antarika zobhA / saMsAravRddhike kAraNa bAhya zobhAkA parityAga kara, parigraha, mamatA AdikA tyAga kara, Antarika zobhAke liye prayAsa kara / sattara prakArakI zobhA athavA caraNasittarI aura karaNasittarIkI zobhA karanA hI terA kartavya hai| isake atirikta yaha bhI dhyAnameM rakhanA ki jahAM bAhya zobhA hotI hai vahA~ antaraMga zobhA nahIM hotI hai, ata: tujhe ekakA Azraya lenA hI yukta hai| x x 24-29 ina cha zlokoMmeM bahuta upayogI viSayakA samAveza kiyA gayA hai / kitane hI vyavahArI jIvoMkA kahanA hai ki jJAna, darzana, cAritrake sAdhanako parigraha nahIM kahate haiM / sUrimahArAjakA kahanA hai ki usakA kahanA ThIka hai kintu usameM kucha thor3AsA bheda hai / amuka saMyogoM meM unako bhI parigraha kaha sakate haiN| yadi saMyamake upakaraNoMpara merepanakI 1 antima do pada isaprakAra haiN| tA tadatra parihAya saMyame, kiM yate ! na yatase zivArthyapi ? /
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra patizikSA bhAvanA ho, unakA viyoga kaSTakara pratIta ho, inakA uttarAdhikArI kauna hogA ? isake nirNaya karanekI sattA apane meM honA mAnA jAve yA sArAMzameM kaheM to sAkSIbhAva uparAnta svAmItvaka kisI bhI prakArake adhikAra tathA sattA rakhanekI abhilASA ho, zIghra hI vaha parigrahakI koTimeM A jAtA hai| ye upakaraNa sAdhupanameM sthira karanekI abhilASAse, saMyamakI rakSA karanekI icchAse, aura moharAjApara vijaya prApta karaneke liye zastrarUpase prayoga karaneke irAdese rakhanekI AjJA hai, isake sthAnameM ve hI jaba saMsArameM bhramaNa karAne vAle banajAveM to kitanI bhArI hAni hogI ? isakA svayaM vicAra kIjiye / gRha, strI, paise AdikA mamatva chor3anA bar3A kaThina hai, ina sabakA tyAga karake bhI phira eka mAtra panne, pustakapara mamatva rakhAna kitanI bhArI kamajorI hai ? parantu yadi unapara thor3AsA vicAra kiyA jAya to unakA bhI tyAga ho sakatA hai / isapara pUrvakAlIna mahAtmAoMke dRSTAnta liye jAya to saba kArya pUrA ho sakegA aura kevala svahitanimitta antameM hue pU. AnandaghanajI aura cidAnandajIke dRSTAntoMkA avalokana karane mAtrase bhI pariprahatyAgakA namUnA hRdayapa. Talapara aMkita hojAtA hai| yaha to samajhameM bhI nahIM AtA hai ki jo dharmake nAmapara myAne pAlakI, yA gAr3I-ghor3eM Adi rakhate haiN| unakI bhalA kyA dazA hogI ? saMsArasamudrake taTa nikaTa Anepara bhI gardanameM patthara laTakAkara phirase giranevAle ye mUr3ha jIva daza bIsa varSakI vinazvara aniyamita sAhibIke liye anantakAla taka duHkhapahucAnevAle saMsArakI vRddhi karate haiM / unako nimnastha zloka para dhyAna denA cAhiye / .. sukhino viSayatRptA, nendropendraayopyho|| bhikSurekA sukhI loke, jJAnatRpto niraJjanaH //
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 ] ____ adhyAtmakalpadruma [trayodaza isa zlokake mananapara saMsArake eka mahAna praznakA AdhAra hai aura usapara vivecana kiyA karate samaya vicArakI vizeSa AvazyakatA hai / isake rahasyako samajhakara tadanusAra saMtoSa rakhane ke liye yatna karaneko bahuta AvazyakatA hai, itanA hI nahIM apitu saMsArasamudra pAra utarane kA sIdhA aura siddha upAya hai| parISahasahana-saMvara. zItAtapAdyAnna manAgapIha, __ parISahAMzcetkSamase visoDhum / kathaM tato nArakagarbhavAsa duHkhAni sor3hAsi bhavAntare tvam ? // 30 // " jaba ki tU isa bhavake thor3AsA zIta, tApa Adi parISahoMko bhI sahana karanemeM azakta hai to phira bhavAntarameM nArakI tathA garbhavAsake dukhoMko kyoMkara sahana kara sakegA ?" upajAti. vivecana -aba bhinna bhinna viSayoMpara prakIrNa zlokomeM upadeza kiyA jAtA hai / isakA lakSya munIjIvana hai aura bahudhA eka viSaya dUsare viSayake sAtha zRMkhalAbaddha ho aisA nahIM hone para bhI isa aura Ageke ATha zlokoMmeM parisaha sahana karanekA mukhya upadeza hai / he muni ! jisake dvArA naye kauke praveza honemeM bAdhA upasthita ho use zAstrakAra saMvara kahate haiM / vibhAvadazAmeM manovRti bahudhA vinAzake ( adho) mArgameM hI gamana karatI hai, kyoMki usapara rAgadveSa AdikA Adhipatya hotA hai / isa jIvako pratikUla viSayoM kA sAmanA karanA par3e phira bhI apane kartavyapara aTala rahanA aura rAgAdi zatruoMko rokanA saMvarakA kArya hai aura yaha vizeSatayA parigrahoMpara vijaya prApta karanese hI ho
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] ... yatizikSA [527 sakatA hai / jaina zAstrakAra aise bAIsa pariSaha batalAte haiM, jina: meMse kitane hI anukUla bhI hote haiM / inakA sAmAnya svarUpa. isI adhikArameM Age batalAyA gayA hai / ina pariSahoMke sahana kara lene para navIna karmAkI rAzI banda ho ( ruka ) jAtI hai aura pUrvopArjita prabala kokA kSaya ho jAtA hai, yaha bahuta bar3A lAbha hotA hai| he muni ! tere jIvana meM yaha parISaha-sahana to bahuta Avazyaka kArya karanevAlA honA cAhiye aura smaraNa rakhanA ki yadi tU unako yahAM prasannatApUrvaka sahana na karegA to kuMbhIpAka athavA garbhavAsake duHkha to tujhe bhogane hI par3egeM, apitu yahAM to svavaza honese kevala mAtra alpakAla taka parISaha sahana karane par3eMge jaba ki bhavAntarameM isase nitAnta viparIta hI dazA hogii| vinAzI deha-tapa japa karanA. mune ! na kiM nazvaramasvadeha mRtpiNDamenaM sutpovrtaadyaiH| nipIDya bhItirbhavaduHkharAze hitvAtmasAccaivasukhaM karoSi // 31 // " he muni ! yaha zarIrarUpa mRtapiNDa nAzavanta hai aura apanA nahIM hai, to phira usako uttama prakArake tapa aura vrata Adise kaSTa pahuMcAkara ananta bhavomeM prApta honevAle duHkhoMko dUrakara, mocasukhako Atmasanmukha kyoM nahIM karatA hai ?" upajAti. vivecana-zarIra upayogI hai, parantu kaba ? jaba ki 1-38 ve zokake nIcekI noTako par3hiye / 2-mAge 35 veM zlokako dekhiye / /
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 ] adhyAtmakalpadruma [trayodaza isase dharmasAdhana, ucca manovRtti aura zuddha vyavahAramaya jIvana vahana kara sake / yaha nAzavanta aura kSaNika hai, jisakA vivaraNa gata dehamamatvamocana nAmaka pAMcaveM adhikArameM ho cukA hai / yaha to svataH siddha hai ki yaha apanA nahIM hai, yadi apanA ho to apane sAtha AnA cAhiye. parantu anekoM mitro, sage-sambadhiyoMke dRSTAntokoM dekhate hue pratyakSa hai ki yaha to yahAM hI raha jAtA hai, ataeva vAstavameM to yaha eka miTTIkA piNDa hai / isa liye isa miTTIke piNDako dharmavyavahArUpa cAkapara car3hAkara, tapa, japa, vRta, dhyAna Adi AkRti dekara, jabataka yaha pAtra cale tabataka isako apane sacce upayogameM kyoM nahIM lete ho ? isakA dhyAna rakhA jAyagA to isa piNDase duHkhoMkA atyaM. tAbhAva hogA aura jisase ananta sukha prApta hogA aura saMsArakA prasaMga hI na rahegA / vrata tathA tapAdika karanese zarIra svastha rahatA hai aura parabhavameM mahAna sukha kI prApti hotI hai, isaprakAra duganA lAbha hotA hai| __cAritrake kaSTa-nArakItiyarcake kaSTa. yadatra kaSTaM caraNasya pAlane, paratra tiryanarakeSu yatpunaH / tayomithaH sapratipakSatA sthitA, vizeSadRSTyAnyataraM jahIhi tat / / 32 // " cAritra ke pAlana karane meM isa bhavameM jo kaSTa uThAne par3ate haiM aura parabhavameM nArakI aura tiryaca gatimeM jo kaSTa uThAne par3ate haiM ina donoMmeM arasparasa rUpase pratipakSapana hai, ataeva soca-vicArakara donoMmeMse ekako chor3a de|" vaMzasthavila vivecana-cAritra arthAt vyavahAra / zuddha pAritra rakhane meM
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] yatizikSA aura AtmaguNaramaNatA karaneke abhyAsakAlameM kitanA sahana karanA par3atA hai, vizeSatayA kaIbAra tAtkAlika lAbhakI mAhuti denI par3atI hai ; isa cAritrakA jaina paribhASAmeM eka artha sAdhu. jIvana, bhI hotA hai aura usa jIvanako pAlane meM upAdhi yAga, parigrahatyAga, gRhatyAga, svAdiSTa bhojanakA tyAga, bhUmizayyA, apratibaddhavihAra, kezoMkA loca zrAdi aneka kaSToMko sahana karane par3ate hai / ye saba bAhya kaSTa haiM | aba dUsarI ora nArakI tathA tiryacake duHkha prasiddha haiN| nArakImeM milanevAle kuMbhIpAka, vaitaraNI Adike duHkha aura janAvaroMko milanevAle . vadha, baMdhana, prahArAdike duHkhoMkA anyatra varNana karadiyA gayA .. hai'| ye bhI kaSTa hai / aba cAritra aura parabhavake duHkhoM meM para. spara virodha hai, arthAt jahAM eka hotA hai vahAM dUsarA nahIM Thahara sakatA hai / jo yahAM cAritrakA pAlanakara aneka prakArake kaSToMko sahana karate haiM ve bhaviSya bhavameM manuSya yA devagatiko prApta hote haiM, aura adhika sthiratAvAlA prANI to mokSatakako prApta karatA hai; jabaki yahA~para vyasana sevana karanevAle, viSayI, kapaTa vyavahAravAle jIvoMko paratra durgati prApta hotI hai / he muni ! ye do prakArake kaSTa haiM jinameMse eka na eka prakArake kaSTa to sahane hI par3egeM, ataeva vivekapUrvaka vicAra karake donoM meM se kisI ekako grahaNa karale, yaha hamArA kahanA hai| donoM prakAra ke kaSToM se kaunase kaSToM kA adhika jora hai, kaunase adhika samaya taka honevAle haiM aura kaunase zubharAzikI santatIko utpanna karate haiM-ina saba bAtoMkA vicArakara ina donoM se eka vastukA grahaNa kara, athavA zlokakI bhASAmeM kahA jAya to donoM se eka prakArake kaSToMkA 1 AThameM-caturgatiduHkhavarNanako par3hiye /
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [ trayodaza tyAga karane kA nirNaya krle| pramAdajanya sukha-muktikA sukha, - zamatra yadvinduriva pramAdajaM, paratra yaccAdhiriva dyumuktijam / tayomithaH sapratipakSatA sthitA, vizeSadRSTyAnyatarad gRhANa tat // 33 // " isa bhavameM pramAdase jo sukha hotA hai vaha eka bindu tulya hai, aura parabhavameM devaloka aura mokSa sambandhI jo sukha hotA hai vaha samudra ke sadRza hai, ina donoM sukhAmeM paraspara pratipakSIpana haiM, ataeva vivekakA prayogakara donoMmeMse ekako tU grahaNa krle|" vaMzasthavila. vivecana---isakA bhAva uparake zlokase milatAjhulatA hI hai / madya, viSaya-kaSAyAdimeM sukha alpamAtra, alpasthAyI aura antameM duHkha denevAlA hotA hai; jabaki svarga tathA mokSakA sukha anukramase dIrgha, ananta, cirasthAyI aura vAstavika sukha hai| ina donoM sukhoMmeM paraspara virodha hai, jahAM eka hotA hai vahAM dUsarA nahIM hotA / ataeva vivekapUrvaka vicAra karake pramAda yA svarga-mokSake sukhako prApta karanekA nizcaya kara | cAritraniyaMtraNAkA duHkha-garbhAvAsa zrAdikA duHkha. niyantraNA yA caraNe'tra tiryaka strIgarbhakumbhInarakeSu yA c| tayomithaH sapratipakSabhAvAd vizeSadRSTayAnyatarAM gRhANa // 34 // 1 ghumuktigamiti pAThAMtaraM /
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [531 "cAritra pAlanemeM tujhe isa bhavameM niyaMtraNA uThAnI par3atI hai aura parabhavameM bhI tiryaca gatimeM, strIke garbha meM athavA nArakIke kuMbhIpAkameM niyaMtraNA ( kaSTa, parAdhInapana.) sahana karanI hotI hai| ina donoM prakArakI niyantraNAmeM paraspara virodha hai, ataeva vivekapUrvaka donoMmeMse kisI ekako grahaNa kara / " upajAti. vivecana-donoMmeMse eka na eka prakArakA kaSTa to sahana karanA hI pdd'egaa| yahAM do prakArake duHkhoM se kisI ekako avazya pasanda karanA hai Choice between the two evils.nArakI tathA tiryacakA kaSTa atyanta asahya aura cirasthAyI hai, jabaki sAdhu jIvanameM niyaMtraNAkA kaSTa alpa, alpasthAyI aura bhaviSyake liye hitakAraka hai / ina sabakA vicAra kara donoMmeMse kisI ekako grahaNa karanA, parantu sAtha hI sAtha yaha bhI dhyAna meM rakhanA ki tAtkAlika sukhase AkarSita na hokara pariNAma sukhakA vicAra krnaa| pariSaha sahana karanekA upadeza (svavazatAmeM sukha ) saha tapoyamasaMyamayantraNAM, svavazatAsahane hi guNo mahAn / paravazastvati bhUri sahiSyase, . na ca guNaM bahumApsyasi kaJcana // 35 // " tU tapa, yama aura saMyamakI niyaMtraNAko sahana kara / svavaza rahakara ( parISahAdikA duHkha ) sahana karanA adhika 1 vrata Adike liye sahana kiyA jAnevAlA kaSTa tathA tIrthaMkaramahArAja, gurumahArAjakI AjJAkA parAdhInapana / 1 guNoM mahAn iti sthAne zivaM guNa iti vA pAThaH / ..
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532] adhyAtmakalpadruma [ trayodaza uttama hai; paravaza honepara to anekoM kaThina duHkha uThAne par3eMge aura ve saba niSphala hoNge|" drutavilaMbita. vivecana-tapa bAraha prakArake haiN| cha bAhya aura cha abhyaMtara / bAhyatapameM upavAsa AdikA samAveza hotA hai aura aMtaraMga tapameM prAyazcita AdikA, jinapara pahale hI vivecana kara diyA gayA hai / yama pAMca haiM / jIvavadhatyAga, satyavacanasaccAraNa, asteya ( naSTa huA, par3A huA, vismaraNa huA athavA pheMkA huA paradravya nahIM lenA athavA sarvathA cAra prakArake adattakA tyAga karanA ), akhaNDa brahmacarya aura dhanakI mUIkA tyAga / arthAt sArAMzameM kahA jAya to pAMca aNuvratoM aura mahAvratoMkA Adara karanA yaha yama kahalAtA hai / saMyama sattaraha prakArake haiM / uparokta pAMca mahAvratoMkA AcaraNa, cAra kaSAyoMkA tyAga, mana, vacana aura kAyAke yogoMpara aMkuza agara nirodha aura pAMca indriyoMkA damana-ye sattaraha prakArake saMyama haiM / ina tapa, yama aura saMyamake pAlana karate samaya honevAle bAhya kaSTako yantraNA kahate haiN| ye kaSTa to haiM parantu svabaza aura pariNAmameM zubha phalako denevAle haiM / ina duHkhoMko bhaviSyameM mahAna lAbha denevAle samajhakara sahana kiye jAya to ye bhI AnaMdadAyaka haiM aura manameM zAntikA saMcAra karate haiM / apitu dUsarI paMktimeM jo bAta kahI gaI hai vaha bahuta Avazyaka hai / svavazarUpase sahana karanemeM bahuta lAbha hai / bhartRharikA kahanA hai ki-- avazthaM yAtArazcistaramuSitvApi viSayA, viyoge ko bhedastyajatina jano yatsvayamamUn / vajantaH svAtantryAdatula paritApAya manasA. svayaM tyaktA hyete zamasukhamanantaM vidadhatte // 1 //
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [ 533 cirakAla taka rahanepara bhI viSaya AkhirakAra to jAne hI vAle haiN| manuSya yadi unako apane Apa cAhe na chor3e to bhI yaha to nirvivAda satya hai ki unakA viyoga honA to avazyaMbhAvI hai / yadi ve apane bhApa jAyegeM to manapara duHkhakA gahaga prabhAva DAla jAyegeM, jabaki yadi hama unakA apane Apa parityAga karadeM to ve atyanta zAMti pahuMcAte haiM, yaha bAta anubhavasiddha hai / bur3hApemeM indriyoM ke viSaya zarIrakI nirbalatAke kAraNa chor3ane par3ate haiM / taba phira pUrvakI icchAoMke kAraNa bAlaceSTAyeM karanI par3atI hai / dRSTAntarUpa seva Adiko pIsa kara. khAnA par3atA hai aura pAnako sarotese kATakara khAnA par3atA haiN| bar3I umrataka viSayoMko parityAga. karanekI Teva na par3anese aisI hAsyAspada sthiti ho jAtI haiN| ataeva yadi umra prApta honese pahile hI svayameva viSayoMkA parityAga karadiyA jAya to bahuta Ananda prApta hotA hai| . isa manuSya bhavameM daza, visa, paccIsa yA pacAsa varSa saMyama pAlana kara savazapanase jo AtmavibhUti prApta hotI hai usakA phala jaba cirakAla takakA svargasukha, vA anantakAla takakA mokSasukha hotA hai taba anubhavameM AtA hai / aura yadi yahAMpara jo gaphalata kI jAya to parabhavameM paravazapanase atyanta duHkha sahana karane par3ate haiM, aura lAbha kucha bhI nahIM hotA hai| isaprakAra isa bhavameM parISaha sahana karanese jaba aneka prakArake lAbha hote haiM, taba unako parabhava ke liye sthagita karadenese mahAna hAnikA honA pratyakSa hI hai| isa bAtakA vicAra kara, yahAM zuddha vyavahAra rakhakara, tapa, japa, dhyAna, saMyama, indriyadamana bhAdike viSayameM vAramvAra vRddhi karanA sarvathA yogya hai / *parISaha sahana karaneke zubha phala.
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 ] adhyAtmakalpadruma [prayodaza aNIyasA sAmyaniyantraNAbhuvA, mune'tra kaSTena caritrajena ca / yadi kSayo durgatigarbhavAsagAs sukhA valestakimavApi nArthitam ? / / 36 // " samatAse aura niyaMtraNA( parISaha sahana )se honevAle thoDese kaSTadvArA athavA cAritra pAlaneke thor3ese kaSTadvArA yadi durgatimeM jAnekI aura garbhavAsameM rahane ke duHkha kI paraMparAkA nAza ho jAtA ho to phira tUne kaunasI icchita vastuko nahIM pAyA ?" vaMzasthavila. vivecana--samatA prApta karane ke liye manonigraha karanekI AvazyakatA hotI hai, parantu samatA Atmikadharma honese aisA karane meM bilakula kaSTa nahIM hotA hai, apitu sahaja svarUpa meM rahanese aura indriyoMkI pravRttikA parityAga karanese parama Ananda aura nirdoSa bhAtmika zAMti banI rahatI hai aura saMkalpavikalparUpa dAhajanya kaSTa nahIM hotA hai / isIprakAra cAritra pAlanemeM bAhya kaSTa hai, parantu dhAtmasaMtoSa aparimita hai, ataeva yaha kaSTa, kaSTa nahIM kahalA sakatA hai / tisapara bhI yadi isako kucha kaSTa kahA jAya to bhI yadi isake dvArA parabhava meM honevAle garbhavAsa aura naraka tiryacakI ananta vedanA miTa sakatI ho to hamako aura kyA cAhiye ? zAstrakAra anekoM sthAnoM meM bArambAra kahate haiM ki cAritra aura samatAse durgatikA nAza ho jAtA hai aura mokSake ananta sukhakI prApti hotI hai| Uparake 32 veM zlokameM bhI hama isa vacanakI satyatA dekha cuke haiM, isase yaha spaSTa hai ki cAritrake kaSToM aura nArakI tiryacake kaSToMmeM pratipakSatA hai / isaprakAra
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ * adhikAra ] yatizikSA [ 535 thoDIsI kriyA bhI bahuta upayogI hotI hai, ataeva tadanusAra vyavahAra karanekA prayAsa karanA caahiye| pariSahase dUra bhaganeke bure phala tyaja spRhAM svaHzivazarmalAbhe, svIkRtya tiryaGnarakAdiduHkham / sukhANubhizcedviSayAdijAtaiH, saMtoSyase saMyamakaSTabhIruH // 37 // " saMyama pAlaneke kaSToMse Darakara viSayakaSAyase honevAle alpa sukhameM jo tU santoSa mAnatA ho to phira tiryaca nArakIke milanevAle duHkhoMko tU svIkAra karale aura svarga tathA mokSa prApta karanekI abhilASA chor3a de|" upajAti. vivecana--ukta artha vyatirekapanase kahA gayA hai / he sAdhu ! yadi tujhe saMyamameM jisameM ki kaSTa nahIM hai usameM bhI yadi kaSTa jAna par3ate hoM aura viSayoM ke sevana karanemeM sukha jAna par3atA ho, to phira mokSakI AzA chor3a de, usakI icchA bhI chor3a de aura nArakI tiryaMca Adike bhayaMkara duHkhoMko svIkAra karale / isa sabakA artha spaSTa hI hai aura isameM granthakartAke hArdika bhAva jhalakate haiM / jIvakI vartamAna dazAko sudhAranekI zubha icchAse kaTAkSarUpI kar3avI auSadhikA pAna karAyA gayA hai, ise barAbara samajhakara isake mAzayake anusAra vyavahAra karanA cAhiye / pariSaha sahana karane meM vizeSa zubha phala. samagracintAtihaterihApi, yasminsukhaM syAtparamaM ratAnAm / 1 pAThAMtara 'saMtoSyate' aisA pATha lenA ho taba 'AtmA' ko kartA rupase lekara dUsaroMko upadeza kiyA gayA hai aisA samameM /
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 ) adhyAtmakalpagruma [ trayodaza paratra candrAdimahodayazrIH, pramAdyasIhApi kathaM caritre ? // 38 // " cAritrase isa bhavameM saba prakArakI cintA aura mana kI prAdhikA nAza hotA hai isaliye jisakI usameM laya lagI huI ho usako atyanta AnaMdakI prApti hotI hai aura parabhavameM indrAsana tathA mokSakI mahAlakSmI prApta hotI hai| aisA honepara bhI samajhameM nahIM AtA ki yaha jIva kyoM pramAda karatA hai ?" . upajAti. vivecana:--cintA--rAjyabhaya aura corabhaya / Arti-apane tathA dUsaroMke bharaNapoSaNa Adise honepAlA mAnasika kaSTa / sAdhujIvanameM vizeSatayA svAtmasaMtoSa (Self-denial ) aura labhya vastukA bhI icchApUrvaka tyAga dekhane meM AtA hai / isa svAtmasaMtoSa aura svayaM tyAgameM kitanA Ananda hai yaha hama kaI prasaMgoMpara pahile dekhacuke haiN| isameM ciMtA athavA anya kisI bhI prakArakI mAnasika upAdhikA abhAva dekhA jAtA hai / isa bar3e lAbhake sAmane anya saba vastuyeM alpa hai, choTI haiM, vyartha haiM, agaNya hai / isa mAnasika sukhake prApta karanemeM cAhe jitanA kaSTa kyoM na jhelanA par3e phira bhI isase piche na haThanA cAhiye / isa sthUla sukhake uparAnta Atmika vRtti zuddha honese navIna karmabandha nahIM hotA aura yadi hotA hai to-zubha hotA hai / prathamase ( karmabandhake abhAvase ) mokSalakSmI prApta hotI hai, jabaki dUsarese ( zubha karmabandhase ) indra, maharddhika deva AdikI mahAlakSmI prApta hotI hai / isaprakAra cAritrase sarvatra Ananda hai| TIkAkArakA kahanA hai ki
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [537 na ca rAjabhayaM na ca caurabhayaM, na ca vRttibhayaM na viyogabhayam / ihalokasukhaM paralokasukhaM, , zramaNatvamidaM ramaNIyataram // 1 // arthAt ' sAdhujIvanameM na to rAjyakA bhaya hai, na corakA bhaya hai, na vRtti( AjIvikA )kA bhaya hai, aura na viyogakA bhaya hai, isa bhavameM bhI sukha hai aura parabhavameM bhI sukha haiataeva sAdhupana ramaNIya hai|" jaba aisI bAta hai taba he AtmA ! tU sarvaprakArase lAbhadAyaka ho aise jIvana ke prApta karane meM athavA prApta karake usake nirvAha karanemeM kyoM pramAda karatA hai ? x x 30-38 takake no zloka bahuta prabhAvadAyaka hai aura vizeSatayA yati jIvanako uddezakara likhe gaye haiN| isameM parISaha sahana aura pramAdatyAgakA viSaya mukhya hai| ye bAIsa parIsaha sahana karanese munijIvana saphala ho jAtA hai| ye bAIsa parISaha nimna likhita haiN| samatAse kSudhA sahana karanA / samatAse tRSA sahana karanA / samatAse zIta-ThaMDaka sahana krnaa| samatAse tApa-garamI sahana karanA / samatAse DaMsa-maccharake DaMsako sahanA / vastra pramANopeta rkhnaa| saMyamameM aprIti na krnaa| strIsaMsarga sarvathA parityAga krnaa| apratibaddha vihAra karanA / abhyAsake sthAnakI maryAdA rkhnaa|
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 adhyAtma kalpadruma [ trayodaza kisI bhI prakAra kI zayyA ke liye rAgadveSa na karanA / samatA se anyakRta tiraskAra sahana karanA / svadha honepara bhI dharmatyAga na karanA / yogya yAcanA karate lajjita na honA / yAcanA karanepara bhI yadi na mila sake to bhI manakI samasthiti banAye rakhanA | rogakI pIr3A samatA se sahana karanA / DAbha tRNAdikake sparzako bardAsta karanA | zarIra ke malapara jugupsA na karanA / satkAra - zrAdara ho yA nahI usakI icchA na rakhanA tathA honepara phUla na jAnA / jJAnIpanakA ahaMkAra na karanA / jJAnapanase vidyA na car3he to bhI par3hane se jI na curAnA | zraddhA dRr3ha rakhanA | ina bAIsa pariSahoMmeM se anukUla aura pratikUla sarva prakArake pariSahoM ko sahana karanese mahAsaMvara hotA hai aura usa samaya ke bIcameM jIva naye karma grahaNa nahIM karatA hai / ye sthUla parISaha haiM, itanA hI nahIM parantu mAnasika bhI haiM / unakA AbhAsa manorAjya meM bhI usI prabalatA se hotA hai aura inakI upasthiti se jIvako bahuta vIryollAsa hotA hai / eka eka pariSahakA svarUpa dhyAna meM rakhakara vicAranese jAna par3atA hai ki sthUla bAdhAyeM sahane ko taiyAra honese yaha jIva bahuta sukha prApta kareM sakatA hai / sAdhu jIvanapara likhe hue ye vicAra adhikAMzameM gRhasthoM ko bhI anukaraNIya hai / jo parabhava, AtmA aura pudgalakA bhinnabhAva 1 aura pratyekakI bhinna bhinna sattA samajhate ho ve hI isa adhyA tmika viSaya meM Ananda uThA sakate haiM / isa viSayapara gaharA
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra yatizikSA [539 vicAra karanekI AvazyakatA hai, parantu yahAM usa vyavahArakI upasthiti samajhakara hI grantha yojanA kI gaI hai / isa prakArake bhAstika jIvoMko thor3ese kaSTa sahana karake bhI sadaivake liye mahAna sukha prApta karaneke liye prabala puruSArtha karane kI atyanta AvazyakatA hai / itanA hI nahIM apitu mahAlAbhadAyaka bhI hai / isa ' yatizikSA' ke viSaya meM vAraMbAra punarAvartana hotA hai, parantu isameM kucha doSa nahIM hai; kyoM ki isa anAdi mithyA. bhyAsI jIvako zuddha upadeza bArambAra dene nimitta mahAna uddezyase yaha punarAvartana kiyA gayA hai, aura isakA Azaya bahuta gambhIra hone para bhI zubha hai| sukhasAdhya dharmakartavya--prakArAntara. mahAtapodhyAnapariSahAdi, na sattvasAdhyaM yadi dhartumIzaH / tadbhAvanAH kiM samitIzca guptI dhatse zivArthinna manaHprasAdhyAH // 39 // " ugra tapasyA, dhyAna, parISaha Adi saccase sAdhe jA sakate haiM, inako sAdhane meM yadi tU asamartha ho to bhI bhAvanA, samiti aura gupti jo manase hI sAdhe jA sakate haiM unako he mokSArthI ! tU kyoM nahIM dhAraNa karatA ?" upajAti. vivecana-no zlokomeM parISaha sahana karane kA upadeza kiyA gayA hai| chamAsAdika tapasyA aura mahAprANAyAmAdika dhyAna isIprakAra bar3e upasarga parISahoM sahana karanekA kadAca paMcama kAlake prabhAvase abhI jinameM zArIrika bala na ho unake liye bhI rAstA khulA huA hai / ve bhI yadi cAhe to lAbha uThA sakate haiN| manapara yadi aMkuza ho to usake anusAra indriya.
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 ] adhyAtmakalpadruma [ trayodaza damana, AtmasaMyama, yogarUMdhana Adi zArIrika kaSTa rahita mahAvikaTa kArya bhI ho sakate haiN| isaliye Upara kahA gayA hai ki terese mAsakhamaNa prAdi tapasyA, mahAprANavAyudamana (mahApANAyAma) Adi dhyAna athavA sthUla bAIsa parISaha sahana Adi na ho sake to bhI terI dharmabuddhise utpanna huI saMsArakI anityatAkA dhyAna rakhanA, tere ekatvapanakA vicAra karanA, zarIrako azucikA piNDa samajhakara usaparakI mamatA kama karanA Adi suprasiddha bAraha bhAvanA nirantara bhAnA terA mukhya kartavya hai / isIprakAra prathama adhikArameM batalAI huI maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyasthya ye cAroM bhAvanAoM ko nirantara rakhanekA bhI terA kartavya hai / inake uparAnta kisI bhI vastuko grahaNa karate, cho. ite, calate, baiThane, bolate upayoga rakhane meM samitikA samAveza hotA hai, tathA mana, vacana, kAyAkI pravRttipara aMkuza rakhanA gupti kahalAtA hai / isa samiti-guptike dhAraNa karanekA terA manobalapara AdhAra hai aura yadi tU cAhegA to isa viSayameM bahuta kucha kara sakegA / isa viSayapara aura adhika vistArapUrvaka vivecana Age kiyA jaaygaa| bhAvanA-saMyamasthAna-usakA Azraya. anityatAdyA maja bhAvanAH sadA, yatasva duHsAdhyaguNe'pi saMyame / jighatsayA te svarate hyayaM yamaH, zrayan pramAdAnna bhavAbibheSikim ? // 40 // " anityapana Adi saba bhAvanAmoMko nirantara rakha, jo saMyabhake (mUla tathA uttara ) guNa kaThinatAse sAdhe jA 1-40 ve zlokake vivecanako par3hiye / . 1 hyayaM yamaH iti sthAne'saMyabhaH iti pAThaH prasiddhArthaH /
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [ 541 sakate haiM unake liye yatna kara, yaha yama ( kAla ) tujhe har3apa kara jAneko zIghratA karatA hai to phira pramAdakA Azraya lete hue tU kyoM saMsArabhramaNase nahIM DaratA hai ?" vaMzasthavila. . .vivecana- 1-isa saMsAra meM koi vastu nitya nahIM hai, sarva nAzavaMta haiM, eka mAtra AtmA nitya hai / 2-isa jIvako jinavacana sivAya anya kisIkA prAdhAra nahIM hai / yadi cAhe to apanI sattA siddha karake apane pairoMke balapara khar3A ho sakatA hai| 3-isa saMsArameM bhramaNa karatA huA jIva kaI bAra rAjA aura raMka hotA hai, bhinu tathA indra hotA hai, rogI aura nirogI hotA hai, isIprakAra sambandhameM bhI putra ho vaha pitA hotA hai, strI ho vaha mAtA hotI hai, mAtA ho vaha strI hotI hai-aisI aneka prakArakI vicitratA hotI hI rahatI hai| ___4-yaha jIva akelA AyA hai, akelA hI jaaygaa| isakA koI nahIM hai, yaha kisIkA nahIM hai aura isake sAtha kucha bhI nahIM jaaygaa| 5-he AtmA ! jisako tU terA samajhatA hai, tere samajhatA hai, vaha na to terA hai na tere haiM / paudgalika vastuyeM parAI hai, vinAzI hai, tyAjya hai, isIprakAra sage-snehI, strI, putrAdi bhI tere nahIM hai, tU sabase bhinna hai|| 6-zarIrapara tujhe atyanta moha hai, parantu vaha azucimaya hai, durgadha vastuoMse vaha bharA huA hai, usameM eka bhI padArtha aisA nahIM hai jisase prIti kI jA sake / mAMsa, rudhira, carabI, haDDI aura camar3I ina saba apavitra padArthose vaha banA huA hai ataeva zarIrakA mamatva chor3a de| . mithyAtva, apirati, kaSAya aura mana, vacana,
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 ] adhyAtmakalpadruma [ trayodaza kAyAke yogoMse hI karmabaMdha hote haiM, ina kAmoMkA zubhAzubhapana samajhanA aura inake pravAhako vicAranA Azrava bhAvanA kahalAtI hai / - isIprakAra samiti, gupti, yatidharma, cAritra, parISahasahana Adise karmabandhameM rukAvaTa AtI hai, karmakA pravezadvAra banda ho jAtA hai / isake viSayameM vicAra karanA saMvarabhAvanA kahalAtI hai| 9-isake uparAnta Atmapradezako lage hue purAne karmoM ko bAhya abhyaMtara tapa karake naSTa kara denA, unakA vipAkodaya na hone denA-isa prabala puruSArthako nirjarA kahI jAtI hai| isakI vicAraNAko nirjarA bhAvanA kahI jAtI hai / .. 10-vizvamaNDalakI racanA, narakake pAthar3e tathA AntaroMkA svarUpa, mRtyulokakA pradeza, bAraha devaloka, aveyaka, anuttara vimAna aura mokSakA sthAna, usameM rahanevAle jIva aura unake sabake sAtha apanA sambandha aura una sarva sthAnoMmeM hue ananta vAra janma-maraNako vicaarnaa| 11-dharma jIvako durgatimeM par3ane se bacAtA hai, aisA karate samaya manameM apUrva Ananda hotA hai aura kisIko hAni nahIM hotI hai / yaha dharma, dAna, zIla, tapa aura bhAva ina cAra rUpoMmeM athavA sAdhuke daza yatidharmarUpameM, zrAvakake bAraha brata tathA ikkIsa guNoMke rUpameM, mArgAnusArIka peMtIsa guNoM ke rUpameM, isaprakAra aneka rUpoMmeM zAstra meM varNana kiyA gayA hai, usake kahane. vAle uttama puruSoMkI durlabhatAkA vicAra karanA cAhiye / 12- zuddha deva, guru aura dharmako pahacAnanA kaThina hai, pahacAnakara unako pUjanA, vandana karanA aura ArAdhanA karanA yaha aura adhika kaThina hai, parantu yaha hI saccA kartavya hai| ina bAraha bhAvanAmoMko nirantara rakhanA / inake uparAna
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] - yatizikSA [ 543 maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyasthya ye cAra bhAvanA bhI vizeSatayA nirantara rakhanA cAhiye / inakA svarUpa prathama adhikArameM spaSTa kara diyA gayA hai| he sAdhu ! tujhe caraNasittarI aura karaNasittarIkA bahuta uttama prakArase pAlana karanA cAhiye / inameM se pratyekake sattara sattara bheda likhate hue eka bahuta bar3A lekha ho jAtA hai, phira bhI saMkSepase ina sattara bhedoMkA svarUpa yahAM batalAyA jAtA hai, kyoMki ye sAdhujIvanake liye bahuta upayogI hai| prathama caraNasittarIke 70 bheda batalAye jAte haiN| vayasamaNadhammasaMjama, veyAvaccaM ca bNbhguttiio| nANAitiyaM tava, kohaniggahAI caraNameyaM // 5 mahAvata--ye prasiddha hI haiN| 10 yatidharma-ye bahuta upayogI hai / ye yati jIvana hI haiN| 1 kSamA dhAraNa krnaa| 2 ahaMkArakA tyAga karanA / 3 saralatA rkhnaa| 4 lobhakA tyAga krnaa| 5 tapasyA krnaa| 6 zrAzravakI virati karanA / 7 satya dhAraNa karanA / saMyamameM niraticArapana rkhnaa| 9 dhanamamatvatyAga-dhanakA tyAga karanA / - 10 akhaNDa brahmavarya pAlana karanA / 1 vizeSa vistArase isake svarUpako jAnaneke jijJAsuoMko 'pravacanasAroddhAra prantha ' prakaraNa ratnAkara tIsarA bhAga pRSTha 160 se 228 taka par3hanA cAhiye /
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 ] adhyAtmakalpadruma [ trayodaza 17 prakAra ke saMyama / . pAMca zrAvakA viramaNa / naye karmabandha karAnevAle prANAtipAtAdi pAMca mahAdoSoMse virAma pAnA / __ pAMca indriyoMkA damana, cAra kaSAyoM kA tyAga, mana-vacanakAyAke ( tIna ) daNDoMse virati, ye sataraha prakArake saMyama haiN| isake sivAya anya rUpase bhI sataraha bheda gine jA sakate haiN| 10 prakArase bar3okI sevA-suzrUSA bhakti / 1 AcArya, 2 upAdhyAya, 3 tapasvI, 4 navadIkSita ziSya, 5 rogI sAdhu, 6 sAmAnya sAdhu, 7 sthavira, 8 saMgha, 9 kUla aura 10 gaNa (eka vAcanAvAle sAdhuoMkA samudAya gaNa kaha. lAtA hai / gaNake samUhako kUla kahate haiM aura kUlake samUhako saMgha kahate haiM ) ina saboMko adhikAra aura yogyatAnusAra AhAra dekara, unake liye prabandha karake yA sevA karake unake yogya samAdhisAdhana taiyAra kara denA vaiyAvacca kahalAtI hai| 9 brahmacaryagupti--zIlakI nava vAr3a kahI jAtI hai| 1 jisa sthAnapara strI, pazu aura napuMsaka ho vahA~ nahIM rahanA cAhiye / 2 strIse kathA na karanA, strIke sambandha meM bAtacIta na karanA / strIke sAtha ekale bAtacIta na karanA cAhiye / 3 strI jisa Asanapara baiThI ho usa Asanapara usake sAtha na baiThanA, usake uTha jAnepara do ghar3I taka na baiThanA caahiye| 4 strIke kisI bhI avayavapara ghUrakara na dekhanA / sAmAnya rItise dekhaliyA jAya to dRSTi khiMca lenA aura usa avayavakI sundaratAke viSayameM cintavana na karanA cAhiye / 5 dampatIkI kAmavikArajanya vArtA jisa kamarameM hotI . ho usake nikaTavAle kamaremeM sonA tathA baiThanA na cAhiye /
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA . [545 6 pahale bhoge hue sAMsArika sukhavilAsoMkA smaraNa na karanA caahiye| 7 snigdha, mAdaka vastu na khAnA, avikArI bhojana karanA cAhiye / 8 avikArI bhojana bhI adhika na karanA, kevala zarIra dhAraNa nimitta nirvAha hone jitanA prahaNa karanA cAhiye / 9 zarIrako vibhUSita na karanA / 3 jJAnAdi tIna / zuddha avabodha, zuddha zraddhA aura niraticAra vyavahAra / 12 tapasyA-cha bAhya aura cha abhyaMtara / ... 1 upavAsa karanA nahIM khAnA-anazana / 2 kama khAnA. UNodarikA / kama vastuyeM khAnA-vRttisaMkSepa / 4 vigayatyAga karanA-rasatyAga / 5 zarIrako jisa kriyAse kleza ho-kaSTa par3e vaha kAyakleza / 6 zarIrake aMgopAMgako saMkocakara rakhanA saMlInatA kahalAtI hai| 1 prAyazcita, 2 vinaya, 3 vaiyAvatra, 4 bAnAbhyAsa, 9 dhyAna aura 6 utsrg| 4 kaSAyatyAga / ye caraNasittarIke 7. bheda hue| aba karaNasittarIke 70 bheda likhe jAte haiN| 4 piNDa, zayyA, vastra aura pAtra akalpanIya na lenA / piNDavizuddhike 42 doSa rahita pAhAra lenA / solaha doSa piNDakI utpattiko lekara lagate haiN| . piNDa zuddha ho phira bhI saMyogabalase solaha doSa prApta ho jAte haiN|
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 ) ___ adhyAtmakalpadruma [ trayodaza ____daza doSa eSaNAke hote haiM / zuddha AhArako lete samaya pragaTa zaMkA Adi doSa / ( ina biyAlisa doSoMkA svarUpa bahuta vistArase samajhanA jarUrI hai, yahAM likhanese granthagaurava hotA hai isase nahIM likhA gayA hai / pravacanasAroddhAra-prakaraNaratnAkara bhA. 3 pRSTha 168 ko dekhiye / aura upamitibhavaprapaMcA kathA-bhASAntara prastAva cothekA pariziSTha ) 5 samiti 1 sAr3he tIna hAtha Age dRSTi rakhakara, dekhakara calanA / 2 nirdabhapanase satya aura sabako abhimata ho aisA alpa kintu ukta aura hitakArI bolanA / 3 doSarahita bhAhAra-pAnI grahaNa krnaa| 4 vastuoMko lete-dete pramArjanAdikA upayoga rakhanA / 5 laghuzaMkA (pezAba ), baDIzaMkA (TaTTI ) Adi karate hue bhUmizodhana krnaa| 12 bhAvanAyeM isakA svarUpa vistArapUrvaka Upara A cUkA hai / 12 sAdhukI pratimA vaRSabhanArAca saMghayanavAlA, dhIrajavAlA, sattvavaMta prANI. ko zAstra meM batAye vidhi anusAra munikI bAraha pratimAko dhAraNa karanI cAhiye / 5 indriyanirodha 25 pratilekhanA prAtaH, madhyAhna aura sAyaM sarva upakaraNoMkI pratilekhanA krnaa| 3 gupti-mana, vacana, kAyAke yogoMpara aMkuza lagAnA athavA unako roknaa|
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [547 4 abhigraha-dravya, kSetra, kAla aura bhAvase abhigrahaniyama krnaa| caraNasittarI nitya anuSThAna hai aura karaNasittarI prayojana vazAt prApya anuSThAna hai / ina saba sAdhuke yogya kartavyoM meM tU pravRtti karanA / pramAdase saMsAra bar3hatA jAtA hai, mRtyu samIpa AtI jAtI hai aura gayA vakta phira hAtha nahIM pAtA hai; isIprakAra yaha manuSya deha bhI phirase prApta honA atyanta durlabha hai / __ yogaruMdhanakI AvazyakatA. hataM manaste kuvikalpajAlai vaicopyavadyaizca vapuH prmaadaiH| labdhIzca siddhizca tathApi vAJchan / __ manorathaireva hA hA hato'si // 41 // " terA mana kharAba saMkalpavikalpase khedA huA hai, tere vacana asatya aura kaThora bhASAse sane hue haiM, aura terA zarIra pramAdase bhraSTa huA hai, tisa para bhI tU labdhi aura siddhikI vAJchA karatA hai| sacamuca ! tU (mithyA) manorathase khedA huA hai|" upajAti. 1 prathama paMktisthAne "dagdhaM mano me kuvikalpajAlaiH " caturtha paMktisthAne " manorathaireva hahA vihanya" iti vA pAThaH / isa pAThAntarameM dUsare puruSako uddeza kara kahane ke sthAnameM AtmAko uddeza kara prathama puruSameM vaha hI bhAva kahate haiM / yaha pATha bhI samIcIna hai / isakA artha " merA mana kuvikalpoMse bhasmIbhUta ho gayA hai, vacana asatya aura kaThora bhASaNase karkaza ho gaye haiM aura zarIra pramAdase bigar3a gayA hai; phira bhI labdhi siddhikI vAMchA karake " arere ! maiM manorathase hanana kiyA gayA hU~ / " isa arthakA bhAva AsAnIse samajhameM A sakatA hai| isake liye isa adhikArake 18 veM zlokako pddh'iye| Upara mUlameM jo bAta batalAI gaI hai ve usake bAdake tIna zlokoM ke anurUpa hai isase vaha adhika upayukta hai|
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 adhyAtmakalpadruma [prayodaza vivecana-'mana sAdhA usane sabakucha sAdhA' isa mahAna niyamakI satyatA hama cittadamana adhikAra meM dekha cuke haiM / isIprakAra vacana aura kAyAko nigraha karanekI AvazyakatA bhI hama dekha cuke haiM / ina tInoM yogoMko chor3akara phira labdhisiddhikI icchA rakhanA taddana mithyA hai, asaMbhavita hai, avicArI hai| aise prasaMgomeM labdhi hone kI tathA siddhi hone kI abhilASA rakhanA vyartha manameM kleza utpanna karanA hai, isakA pariNAma kucha nahIM hotA hai aura kheda hone se UlaTI bhAtmika avanati hotI hai / ataeva tInoM yogoMko svataMtra chor3akara siddhi prApta karaneke vyartha manoratha nahIM karanA cAhiye / hama jAnate hai ki gautamasvAmIko labdhiye prApta huI thii|, parantu unakA yoga vazIkaraNa itanA uttama thA ki yadi vIraprabhupara rAga nahIM hotA to ve paramajJAna bhI zighra prApta kara sakate / he sAdhu ! yogako vazameM karanekI parama AvazyakatA hai| saMsAraduHkhakA AtyaMtika nAza aura siddhi lakSmIkA prasAda usase bahuta zighra prApta ho sakatA hai / isako dhyAnameM rakhakara yogagupti nimitta nimna likhita traNa zlokoMko pddh'| manoyogapara aMkuza-manogupti. manovazaste sukhaduHkhasaGgamo, manomileyaistu tadAtmakaM bhavet / pramAdacoriti vAryatAM milac. / chIlAGgamitrairanuSaJjayAnizam // 42 // " tujhe sukha-duHkhakI prApti honA tere manake vazameM hai / mana jisake sAtha milatA hai usake sAtha ekAkAra-ekameka ho jAtA hai| ataeva pramAdarUpa corake milanese tere manako
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [549 rokakara rakha, aura zIlAMgarUpa mitroM ke sAtha use nirantara jodd'|" vaMzastha, vivecana-"mana eva manuSyANAM kAraNaM bndhmocyo|" isa sUtrakA rahasya hama cittadamana adhikArameM dekha cuke haiM / karmabandhapara sukhaduHkhakA AdhAra hai aura bandhanakA kAraNa mana hai; isaliye sukhaduHkhakI prApti karanA manake AdhIna hai| yaha eka ghaTanA huI / isakA yaha kAraNa hai ki mana jisake saMsargameM AtA hai vaha usIke sadRza ho jAtA hai| zAstrakAra isa ko tailase upamA dete haiM / taila thor3A hone para bhI jaise pAnImeM DAlane para sarvatra phaila jAtA hai isIprakAra saMsArasamudra ke jalameM yadi manako svataMtra chor3a diyA jAya to yaha bhI dor3Ador3a lagAtA hai| apitu taila ke sAtha jaise puSpa rakhe jAte haiM usakI vaisI hI sugaMdhI Ane lagatI hai, bar3hIyA ittara bhI tailake milanese hI baratA hai, aura tailameM mogarA, caMbalI Adike milAnese vaisI hI sugandhi prohita hotI hai; isaliye yadi manako uttama vastuoM ke sAtha jor3anekA prayatna karegA to vaha bhI uttama hogA varanA isakA viparIta hI phala milegaa| tAdAtmya honeke liye jalakA dRSTAnta manana karane yogya hai / jisaprakAra pAnImeM raMga DAlA ho to vaha ekarUpa ho jAtA hai, isIprakAra saMsArake kisI bhI kAryake sAtha yadi manarUpa jalako milAyA ho to mana usake samAna ho jAtA hai| isIprakAra zIlAMgake sAtha yadi manako milAyA ho to vaha tadrUpa ho jAtA hai| isaprakAra manakI sambandhaka vastu ke sAtha tAdAtmyarUpa prApti honekI aura dhyAna kheMcakara kahate haiM ki he yati ! vastusvarUpa isaprakAra hai ataeva tere manako pramAdakI saMgati na hone de, anyathA yaha pramAdI ho jAyagA / isako lo zIlAMgake sAtha
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 ] adhyAtmakalpadruma [trayodaza samatA, dayA, udAratA, satya, kSamA, dhIraja Adi sadguNoMke sAtha milA denA cAhiye aura isa bAta ko dhyAnameM rakkhe ki yaha dUsarI kisI kusaMgatime na par3a sake / matsaratyAga. dhruvaH pramAderbhavavAridhI mune!, ___ tava prapAtaH paramatsaraH punaH / gale nibaddhoruzilopamo'sti cet , kathaM tadonmajanamapya vApsyasi // 43 // " he muni ! tU jo pramAda karatA hai usake kAraNa saMsArasamudrameM giranA to terA nizcaya hI hai, parantu phira bhI dUsaroMpara matsara karatA hai yaha gardanameM laTakAI huI eka bar3I zilAke sadRza hai; to phira tU isameM se kisa prakAra upara uTha sakatA hai ?" vaMzastha. vivecana-'pramAdatyAga adhikArameM hama dekha cuke haiM ki pramAda karanese saMsArasamudrameM patana hotA hai / sAdhu dharmameM AtmajAgRti rakhanA mukhya dharma hai| jAgRtirahita vyavahAra niMdya hai, heya hai aura adhaHpAta karanevAlA hai| AtmajAgRtise cUkanevAle pramAdake vazIbhUta hote haiM athavA yoM kahiye ki pramAdake vazIbhUta hue prANI AtmajAgRti nahIM kara sakate haiN| ye donoM bacana barAbara satya hai / sAdhuko apramatta avasthAmeM rahane ke liye isI kAraNa se AjJA dI gaI hai' aura chadmasthapanameM apramatta dazA usIprakAra pramatta dazAkI sthitike sambandhameM jo zAstrakA 1 . samayaM goyama ! mA pamAyae' " he gotama ! samaya mAtra bhI pramAda na kara " yaha vAkya pramAdakA atyanta anarthakArIgana batalAne ke liye hI samayake sadRza sUkSmakAlake liye upayoga kiyA hai, kyoM ki samayapramANa upayoga chamasthakA honA kaThina hai, parantu aMtarmuhUrttapramANa hI hotA hai /
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] yatizikSA [551 rakA lekha hai vaha yathAsthita hai| yahAM to vizAla arthavAle pramAdAcaraNa-madya, viSaya kaSAya, vikathA aura nidrAmeM na par3a jAnekA upadeza hai| ina pramAdoMko karanevAlA jIva avazya vikAsakramameM nIce gira jAtA hai aura yadi isake sAtha matsaraIrSA kare to phira adhaHpAta hote samaya gardanameM bar3A patthara bAMdhatA hai, jisake kAraNa vaha tairakara kadApi Upara nahIM uTha sakatA hai aura becArA kSaNika sukhake liye ananta kAla taka saMsArasamudrake nIce 2 baiThatA jAtA hai| yahAM matsara na karane, para avarNavAda na bolane, aura pramAda na karane kA upadeza hai / yaha upadeza. sAdhu jIvanake liye vizeSa upayogI hai kintu dUsaroMke liye bhI graha kama upayogI nahIM hai| nirjarAnimitta pariSahasahana, maharSayaH ke'pi sahantyudIryA pyugrAtapAdInyapi nirjarArtham / kaSTaM prasaGgAgatamapyaNIyo' pIcchan zivaM kiM sahase na bhikSo ! // 4 // " jaba ki bar3e bar3e RSi muni karmakI nirjarAnimitta udIraNA karake bhI AtApanAdiko sahana karate haiM to phira tU jo mokSakA abhilASI hai to tujhako prApta hue atyanta anpa kaSTako mI he sAdhu ! tU kyoM nahIM sahana karatA hai ?" . upajAti. vivecana-karmake udaya kAla Aneke pUrva hI puruSArthadvArA AkarSaNa kara use bhoga lenA 'udIraNA' kahalAtI hai| (pUrvabaddha karmoMkI nirjarA karane nimitta vaisI sthiti prApta honese pUrva hI
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 ] adhyAtmakalpadruma [trayodaza unako udayakara bhogakara bhAtmapradezase chinnabhinna kara dene nimitta kaSTAdi sahana karanA -- udIraNA' kahalAtI hai ) adbhUta cAritravAle mahAtmA loga zrAtmalAbhakI prApti nimitta kaSTa jhelanA cAhate haiM / paramAtmAse prArthanA karate haiM ki ' hamako aise kaSTa do|' ' vipadaH santu naH zazvat ' hamako nirantara vipatti ho-isaprakAra stuti karake bhI zuddha dRSTise AtmakalyANa nimitta vipattiko bhoganevAle, dhIra, vIra, puruSArthI madhyAnakAna meM nadI kI bAlumeM AtApanA lete haiM, posamAsakI kar3AkekI zardImeM kapar3e rahita nadIke tIra jaise ati zItala sthaloMpara kAussagga dhyAna lagAte haiM aura anya anekoM kaSTa apane Apa icchApUrvaka sahana karate haiN| mokSaprAptikI icchA ho use isaprakAra karanekI vizeSa AvazyakatA hai; aura he sAdhu ! terI icchA to ise hI prApta karanekI hai, phira bhI jarAse kaSTake par3ane para tU hAya hAya macAne lagatA hai athavA niHsAsA DAlatA hai jo tere liye nitAntaanucita hai| ucca sthiti prApta karane nimitta kitane hI svArthIkA bhI bhoga denA paDatA hai, parantu isameM to aisA kucha nahIM hai / bhAgantuka kaSToM ko sahana karane meM bhI tU kyoM piche haThatA hai| isake sthAnameM U~cI sthiti prApta karanA to terA svArtha hI hai| xx40-44 ina pAMca zlokoMmeM sAdhuguNakI mukhyatA batalAI gaI hai| isameM caraNasittarI, karaNasittarI, bhAvanAoMkI pradhAnatA aura mukhya vRttise nirbala zarIravAle asamarthake liye bhI tIna guptikA prabala sAdhana batAyA gayA hai / ye abhyAsase sAdhya hai, inameM bAhya vastukI sAmagrI pUrNapanase na milI ho to bhI cala sakatA hai / apitu saMsArameM koI bhI vastu aisI nahIM haiM ki jo abhyAsase siddha na ho ske| dharmasaMprahameM kahA gayA hai ki-.
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ) yatizikSA [553 evaM ca virterbhyaasenaavirtirjiiyte| abhyAsAdeva sarvakriyAsu kauzalyamunmilati, anubhavasiddhaM cedaM, likhanapaThanasaMkhyAnagAnanRtyAdisarvakalAvijJAneSu sarveSAmuktamapi- . abhyAsena kriyAH sarvA, abhyAsAtsakalAH klaa| abhyAsAd dhyAnamaunAdi, kimabhyAsasya duSkaram / / " viratikA abhyAsa DAlanese aviratikA parAjaya hotA hai, abhyAsase sarva kriyAmeM kuzalatA prApta hotI hai, likhanA, par3hanA, saMkhyA, gAyana, nRtya Adi saba kalA vijJAna abhyAsadvArA hote haiM ye saba vidvAnoMke anubhavasiddha bAta hai| kahA bhI hai ki 'abhyAsase saba kriyAyeM ho sakatI hai, abhyAsase saba kalAyeM prApya haiM, abhyAsase dhyAna, mauna Adi hote haiN| abhyAsake sAmane kyA kaThina hai ? " ataH abhyAsa DAlanekI AvazyakatA hai| guptiko jo pravacanamAtA kahI jAtI hai usakA bhI yahI kAraNa hai / isake barAbara pAlana karanese bhagavAnakI saba AjJAoMkA pAlana ho jAtA hai| aba Ageke teraha zlokomeM muniko jo sIdhe aura AkSeparUpase zikSA dI gaI hai vaha bahuta upayogI hai / vaha aMkIrNa hone ke sAtha hI sAtha yathAsthita bhI hai, ataeva usa para dhyAna denekI vizeSa AvazyakatA hai| yatisvarUpa-bhAvadarzana. yo dAnamAnastutivandanAbhi, . ne modate'nyairna tu durmanAyate / alAbhalAbhAdi parISahAn sahana, 1 isakA sAmAnya viSaya munihitazikSA hai, anya hareka hakikatameM isake atirikta anya koI sambandha nahIM hai / ina kahAvateM ( Maxims ) kaha sakate haiM / 2 japana iti vA pAThaH /
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 ] adhyAtmakalpadruma [prayodaza yatiH sa tattvAdaparo viDambakaH // 45 // __ " jo prANI dAna, mAna ( satkAra, stuti aura namaskArase prasanna na hotA ho aura inake viparitase ( asatkAra, niMdA Adise ) aprasanna na hotA ho, aura bhalAma Adi parISahoMko sahana karatA hai vaha paramArthase yati hai, zeSa anya to vezaviDaMbaka haiN|" iMdravaMzA. vivecana-koI puruSa AdarasatkAra kare, stuti kare aura koI tiraskAra kare, nindA kare una donoM para ekasA hI bhAva rahe yaha yatisvarUpa hai| isameM bhAvadharmakA sUkSma AcaraNa hotA hai / mAnasika kSetrameM isaprakArakA ucca bhAva rahatA ho aura zArIrika kSetrameM anukUla pratikUla sarva parISaha sahana karanemeM dRr3hatA ho vaha hI tattvase yatipana hai, aura yaha jisameM ho vaha hI paramArthase yati-sAdhu kahalAtA hai| zeSa anya to veza-viDaMbanA karanevAle haiM / bhartRharike nATakameM unakA pArTa karanevAle khilADI apaneApameM kitane guNa niSpanna kara sakate haiM isa dRzyake dRSTAMtase vezadhArIkA svarUpa samajha lenA cAhiye / vezadhArIke liye to yaha bhI eka prakArakA vyavahAra hI ho jAtA hai, jisase phira dhArmika jIvanakA anta bhA jAtA hai| nATakake khelakA khelanA chor3akara apanI zuddha dazAko jAgrata kara / pUrNa anukUla saMyoga hone para bhI yadi isa prasaMgako kho degA to phira pazcAttApa karanA pdd'egaa| yatiko gRhasthakI cintA na karanI cAhiye / dadhad gRhastheSu mamatvabuddhiM, . kahA hai ki 'samo ya mANAvamANesu ' " mAna aura apamAnameM bo samAna rahe " isIprakAra " navi tassa koI veso " jisake dveSa karane yogya koI bhI na hoN| --
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatizikSA tadIyataptyA paritapyamAnaH / anivRtAntaHkaraNaH sadA svai adhikAra 1 [ 555 66 steSAM ca pApairbhramitA bhave'si // 46 // gRhasthapara mamatvabuddhi rakhanese aura unake sukhaduHkhakI cintA se duHkhI honese terA antaHkaraNa sarvadA vyAkula rahegA, aura tere tathA unake pApase tU saMsArameM bhaTakatA rahegA / upajAti, " I vivecana-yaha mere zrAvaka haiM, ye mere bhakta haiM ' yaha mamatvabuddhi hai, yaha rAgakA kAraNa hai, mohako niSpAdana karatA hai aura eka prakArakA nayA vyApAra karAtA hai / isase aura adhikatA hone para bhakta - rAgI zrAvakoM ke sukhaduHkha se aise yatikA mana prasanna hotA hai athavA duHkhI hotA hai| pariNAmameM manameM kisI bhI prakArakI nivRtti nahIM rahatI hai, sasratAkA anta hotA jAtA hai aura aneka prakArakA sAvadha Adeza upadeza karate samaya aura gRhastha ke salAhakAraka hote samaya sAdhupanakA nAza hotA jAtA hai / he yati ! ye tere rAgI haiM aura ye dUsare sAdhuke rAgI haiM aisI kSudrabuddhi rakhanA yaha tere jaise U~cI zreNI ke prANiyoMko zobhA nahIM detA hai / upAdhyAyajIkA kahanA hai ki ' yadi tujhase na rahA jA sake to munipara rAga karanA kyoMki viSakI auSadhI viSa hI hotI hai|' isIprakAra rAgakI auSadhI bhI muni para rAga rakhanA hai / ' isake Azayako samajha | zrAvakako jo munipara rAga karanekA kahA gayA hai vaha isaliye hai ki nirAgI muni premadvArA bhakti karate hue zrAvakoMko zuddha mArga para lAyegA / aisA hI rAga gautamasvAmIkA zrIvIraprabhuke prati thA, parantu guru1 athavA sarpake viSakI auSadhI sarpakI maNi hI hai /
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 ] adhyAtmakalpadruma [prayodaza kA rAga to tahana prazasta hotA hai; isake sthAnameM yadi tU mere tere zrAvaka banAkara aura dRSTirAga karAkara usake dvArA nijako tathA unako anantakAla taka jo saMsArameM bhaTakAtA hai yaha bahuta anucita hai| rAga kama karane ke do sAdhana hai, gRhasthakA kama paricaya 'gihisaMthavaM na kujjA' gRhasthakA aparicaya, vyartha bAtoMkA pari. tyAga, abhyAsameM cittakSepana, zAstrokta rIti ke anusAra navakalpI vihAra aura eka sthAnapara azakti-rogAdi kAraNake sivAya vizeSa na ThaharanekI Teva yaha prathama upAya hai, jo bAhya vyavahAra nimitta hai; aura dUsarA upAya rAgakA kaTuvipAkapana, AtmapariNatikI asthiratA AdikI cintavanA karanA hai / gRhasthacintAke phala. tyaktvA gRhaM svaM paragehacintA taptasya ko nAma guNastavarSe ! / AjIvikAste' yativeSato'tra, sudurgatiH pretya tu durnivArA // 17 // " svagRhakA tyAgakara anyake gRhakI cintAke paritApako sahana karanevAle he RSi ! tujhe kyA lAbha honevAlA hai ? (bahuta kare to ) yatike vezase isa bhavameM terI AjIvikA ( sukhase ) calegI parantu parabhavameM atyanta kaSTadAyaka 1 'AjIvikAste ' isaprakAra sarvatra pATha hai / jisakA artha zabdArthameM likhe anusAra ho sakatA hai, parantu sakArakI atyanta AvazyakatA pratIta nahIM hotI hai / terI AjIvi esA vizeSa artha hotA hai| 'AjIvikA-Aste ' aisA bhAva nikala sakatA hai arthAt yativezaseM terI AjIvikA hai-calatI hai / isaprakAra artha karanese ucita bhAva pragaTa hotA hai /
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra yatizikSA durgatiko na roka skegaa|" upajAti. vivecana tere saMsArIpanakA eka ghara thA; usakI cintAko chor3akara aba zrAvakoMke anekoM gharoM kI jo tu cintA karatA hai isakA kyA kAraNa hai ? yaha * lene gaI pUta aura kho baiThI kasama' vAlI bAta huii| terA kyA kAma hai ? tujhe kyA lAbha hai ? isa peTa bharaneko yadi tU muzkela' samajhakara tune munikA veza dhAraNa kiyA ho to tujhe itanA lAbha to avazya hogA ki tujhe isa vezase isa bhavameM khAneko to avazya mila jAyagA; parantu parabhava meM mahAdurgatimeM jAnA hogA / apitu peTa bharanemeM koI vizeSatA nahIM hai / tere samAna prabala puruSArthI to eka dinameM hI sampUrNa varSakI bhAjIvikA upArjana kara sakate haiM / ataeva vyartha bAtake liye saba kucha na svAhA kara / vyartha gRhasthacintA karake tU saba khotA jAtA hai / terI pratijJA-terA vyavahAra. kurve na sAvadhamiti pratijJAM, vadannakurvannapi dehamAtrAt / zayyAdikRtyeSu nudan gRhasthAn , hRdA girA vAsi kathaM mumukSuH ? // 48 // "maiM sAvadya na karUMgA' isa pratijJAkA tU sadaiva uccAraNa karatA hai, phira bhI zarIramAtrase bhI sAvadha nahIM karatA hai aura zayyA Adi kAryoM meM to mana aura vacanase gRhasthoMko preraNA kiyA karatA hai--phira tU mumukSu kaise kahalA sakatA hai ?" upajAti. vivecana-'savvaM sAvajaM jogaM paJcakkhAmi jAvajIvAe 1 vApi iti vA pAThaH /
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 ] . adhyAtmakalpadruma [trayodaza tivihaM tiviheNaM ityAdi ' arthAt " he prabhu ! sarva prakArake sAvadha kAryoMkA jIvanaparyaMta smaraNa na karuMgA, karanekA Adeza na deUMgA, aura una sabako , mana-vacana-kAyAse na karUMgA, na karAU~gA itanA hI nahIM parantu karanevAleko bhI acchA na samamUMgA / " aisI sakhta pratijJA tUne cAritra grahaNa karate samaya kI hai, itanA hI nahIM apitu pratidina isa pratijJAko tU no bAra bolatA hai, punarAvartana karatA hai, dRr3ha karatA hai; parantu vAstavikatayA dekhA jAya to tU eka mAtra kAyAse sAvadya nahIM karatA hai, (.kyoM ki vaha sAdhuke vezako zobhA nahIM detA hai ) lokabhaya, dikhAva aura aise anekoM bAhya kAraNoMse tU kAyAse virata rahatA hai, anyathA vacana tathA manase to aneka prakArake Adeza aura * upadeza prakaTa yA guptarUpase karatA rahatA hai, karAtA hai aura anumodana karatA hai| .... isaprakAra pratijJA na pAlanese jIva mRSAvAda bolanekA bhI doSI hotA hai| nivRttikA saccA svaparU dhyAnameM honepara hI ciMtavanameM bhI sAvadyakA tyAga ho sakatA hai / saMsArase viraktibhAva jisako ho gayA ho vaha prANI to adhika guNaprAptikI abhilASA rakhatA hai / tyAga kiye-chor3e sAvadha yogoMkI ora to yaha dRSTipAta bhI nahIM karatA hai / he yati ! kaI bAra prakaTa anya zabdoMmeM bhI samajhA sake aisA sAvadha Adeza terese ho jAtA hai isaliye sAvadhAna rahanA / tujhe yadi mumukSu bananA ho to isa jhanikAraka praNAlikAko banda kara denA ucita hai|' prakaTa prazasta sAvadya karmokA phala. kathaM mahattvAya mamatvato vA, sAvadyAmacchasyapi saGghaloke /
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra yatizikSA na hemamayyapyudare hi zastrI, kSiptAkSaNoti paNato'pyasUn kim ? // 49 // . " mahatvatAke liye athavA mamatvapanase saMghalokomeM bhI sAvadyakI abhilASA rakhatA hai parantu kyA sonekI churIko bhI peTameM mArI jAya to vaha eka caNabharameM prANakA nAza nahIM kara sakatI hai ?" upajAti. vivecana-isa sthAnameM pratiSThAke lekha sore jAyegeM, unameM merA nAma rahegA, saMsArameM prasiddhi hogI-aisI koI, yazakIrti milanekI buddhise, kisI merepanake mohase aura vizeSacyA ajJAnase sAvadha kA~kA Adeza upadeza ho jAtA hai| kisI bhI kAryameM yadi thor3IsI bhI paudgalika AzA rakhakara abhiH mAna yA kapaTa kiyA to vaha azuddha karma hI hotA hai; phira cAhe va prazasta ho yA aprazasta; parantu una kRtyoMse pApabaMdha aura unake bhayaMkara pariNAma avazya hote haiM / charI ho phira ve sonekI ho yA ratnajar3ita ho, parantu yadi use udara meM bhoMkI ho to vaha avazya antadiyoMko bAhara nikAle binA nahIM rahatI aura prANAnta kara detI hai| isIprakAra vastusvabhAvake jhUThe khyAlase kitane hI dharmake bahAnese aprazasta AcaraNa kara apane AtmAko kaSTa denevAle jIva usa nimittase ananta saMsArakI vRddhi karane haiN| kahanekA tAtparya yaha hai ki mamatA yA mahatvatAke liye jo, prazasta yA prazasta AcaraNa kiyA jAtA hai vaha hAnikAraka hotA hai / unake atirikta jo kArya prazasta hetuse aura gomeM unakA yahAM niSedha nahIM hai / socekI churIko peTameM mArI ho to bhAtar3iyeM nikAla DAlatI hai, parantu yadi nimeM rakkhI jAya to vaha zobhA detI hai aura aisA karatI hai| yaha dAna
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 ] adhyAtmakalpadruma [ prayodaza atyanta upayogI hai / prAjJa dhImAn saMta aise sAvadha kAryose dUra rahate haiM, upadeza karate haiM to bhI paudgalika abhilASA binA zrotAoMke ekAnta lAbhakI apekSAse karate haiN| mamatva aura mahatvatAke liye saMghake liye bhI kiyA huA sAkdya cintavana AtmajIvanarUpa udara meM DAlanese saMyama prANako hara letA hai / churI lohekI hI hai, parantu vaha saMghalokake liye prayoga kI gayI hai isase sonekI mAnI gaI hai / yahAM mamatva aura mahatvatAko zastra-churI mAnA gayA hai, udarako AtmapariNati aura prANako cAritrajIvana mAnA gayA hai| niSpuNyakakI ceSTA, uddhata vartana-adhama phala. raGkaH ko'pi janAbhibhUtipadavIM tyaktavA prasAdAdguroveSaM prApya yateH kathaMcana kiyacchAstraM padaM ko'pi ca / maukharyAdivazIkRtarjujanatAdAnArcanairgabhAgAtmAnaM gaNeyannarendramiva dhiggantA drutaM durgatau // 50 // koI garIba-raMka puruSa logoMke apamAnayogya sthAnako chor3akara gurumahArAjakI kRpAse munikA veza dhAraNa karatA hai, kucha zAstrakA abhyAsa karatA hai aura kisI padavIko upArjana karatA hai, taba apane vAcAlapanase bhadraka logoM ko vazIbhUta karake ve rAgI loga jo dAna aura pUjA karate haiM usase svayaM abhimAna karatA hai aura apane Apako bAdazAha samajhatA hai aisoMko bArambAra dhikkAra hai ! ye zighra hI durgatimeM jAnevAle haiN| (anante dravyaliMga bhI aisI dazAmeM vyavahAra karanese niSphala hue haiN| )" zArdUlavikrIDita. vivecana-saMsArika sarva bhAva apamAnake pAtra haiN| garIbakula, anyakI apekSA dAsapana, parataMtratA Adi saMsArake kAraNa hone
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA ... [561 vAle anivArya sahacArIbhAva haiN| inakA tyAga honA mahAn puNyakA udaya hai / gurumahArAjakI mahAn kRpAke honepara hI sadupadezarUpa dhArA isa jIvarUpa kSetrameM pravAhita hotI hai jisase munipanakA udgama. hotA hai, aura ukta apamAnake sthAnoMkA tyAga ho sakatA hai / aise mahAna lAbhake prApta honepara jIva zAstrAbhyAsa karatA hai, paMDitapada Adi padaviyeM prAptakara paMDitake nAmase saMsArameM prasiddha hotA hai. aura vyAkhyAna jhAr3ane lagatA hai| yogya jIva upadeza sunakara dAna-zIlAdi tathA pUjA-prabhAvanAdi dhArmika kArya karate haiM parantu yaha jIva becArA dharmakriyAmeM bhI saMsArakI buddhi rakhatA hai, arthAt saMsArika bhAva-paudgalika bhAvakA tyAga nahIM kara sakatA hai / isako usa samaya ahaMkAra AtA hai ki aho ! mere upadezase ye dharma karate haiM, merI AjJAko mAnate haiM, maiM bAdazAha hU~ aadi| __yahI terI AjJAkA pAlana karate haiM aisA pratIta hotA hai, parantu vAstavameM aisA nahIM hai| sipAhI vAraMTa lekara bhAve to usake AdhIna honevAlA prANI sipAhIke hukmake AdhIna nahIM hotA hai, parantu majisTreTadvArA nikale hue vAraMTake AdhIna hotA hai| isIprakAra tere pAsa dharmakA vAraMTa (jinezvara mahArAjake vacanarUpa tugamA aura unase kahe anusAra pahanA huA vezarUpa yuniphorma ) hai usIke ve AdhIna hote haiM, aura usIkA Adara karate haiN| isameM yadi tere nijake mAnakI mAnyatA hotI to ye dono jaba tere pAsa nahIM the usa samayakI terI pahilI sthitikA smaraNa kara / " 1 pratyeka pulisa ( Police ) yA lazkara meM rahenavAle dvArA pahinA jAnevAlA ekasA Dresa ( Uniform )
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 ] adhyAtmakalpadruma [trayodaza __ zrIupamiti bhavaprapaMcake pIThabaMdhameM kartA apanA caritra likhate haiM, usameM niSpuNyaka nAmaka apanA raMka jIva guruke prasAdase sAdhubhAvako prApta hotA hai taba phira ahaMkAra karake kisa prakAra adhaHpatanako prApta hotA hai isakA spaSTa citra diyA gayA hai ( mUla pRSTha 142, bhASAMtara pRSTha 165 dekheM ) aura vAstavika hakIkata bhI yahI hai| viSayakaSAyamizrita daMbhase cAhe jitanI dharmakaraNI kyoM na kI jAve parantu usameM lAbha kucha bhI nahIM hai| isase puNyabaMdha hotA hai to vaha bhI saMsAra hai| ataeva paudgalika phalakI apekSA na rakhakara zuddha adhyavasAyase dharmakriyA karanI cAhiye / abhimAnase to yaha jIva aneka bAra dhanavyaya karatA hai, kArya karatA hai, kaSTa bhogatA hai, aura prANAnta upasagoMko bhI sahana karatA hai; parantu isake Azaya zuddha nahIM hai jisase vaisI phalaprApti nahIM ho sakatI hai| cAritraprApti-pramAdatyAga. prApyApi cAritramidaM durApaM, svdossjairydvissyprmaadaiH| bhavAmbudhau dhik patito'si bhikSo!, hato'si duHkhaistadanantakAlam // 51 // " bhatyanta kaSTase bhI kaThinatAse prApta honevAle cAritrako grahaNakara apane doSase utpanna kiye viSaya aura pramAdake kAraNa he minu ! tU saMsArasamudrameM giratA jAtA hai jisake pariNAmameM tujhe anantakAla taka duHkha bhoganA pdd'egaa|" upajAti. vivecana-Uparake zlokakA bhAva yahA~ prakaTa kiyA gayA hai / karmabandhanadvArA tere nijake utpanna kiye viSayapramAda Adi
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] yatizikSA [53 hai aura unakA yadi pracAra hone degA to phira anantakAla saka tujhe duHkha bhogane par3eMge / mukhya bAta yaha hai ki viSayapramA aura tajanya kriyA bhavabhramaNakA hI hetu hai| sujJa jIva cAhe jaisA jIvana calAve to phira yadi vaha vAstavikatayA ananta duHkhasAgarameM DUbatA jAya to usameM bhI koi vizeSatA nahIM hai / bodhibIjAprapti-Atmahita sAdhana. kathamapi samavApya bodhiratnaM, yugasamilAdinidarzanAddarApam / kuru kuru ripuvazyatAmagacchan, kimapi hitaM labhase yato'rthitaM shm?||52|| " yugasamilA Adi suprasiddha dRSTAntoMdvArA mahAn kaThinatAse prApta honevAle bodhiratna( samakita )ko prApta kara lenepara zatrunoMke vazIbhUta na hokara kucha Atmahita kara, ki jisase manovAJchita sukhakI prApti ho|" puSpitAprA. vivecana-samakita prApta honeke zAstrakAra gyAraha kAraNa batalAte haiM anukampA, akAma nirjarA, ajJAna tapa, dAna, vinaya, abhyAsa, saMyogavibhAga, duHkha, utsava, Rddhi aura satkAra / isa samakitakI prApti bahuta durlabha hai| manuSyajanmakI durlabhatA batAneke liye zAstrameM jo daza dRSTAMta batAye gaye haiM bahuta prasiddha haiM / jinakA sampUrNa vivecana kathAsahita isa pranyameM pahile ho cukA hai| una dRSTAntoMmeMse yugasamilAke dRSTAntameM 1na, na, ra, ya ( 1-3 ) na, ja, ja. ra, gu ( 20-4 ) pratyeka caraNameM anukramase 12-12, 12-13 akSara haiM / ' aparavaktra ' ke Upara eka guru akSara rakhanese "puSpitAnA' hotA hai / yaha viSama vRtta hai / ' gAntaM puSpitAgrA ' chAndonuzAsana ' ayuji na yugarapheto yakAro, yujicatajau jaragAzca puSpitAgrA ' vRtatnAkara /
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 ] adhyAtmakalpadruma [ trayodaza hamane par3hA hai ki donoM hissoM meM ardharAja pramANakA svayaMbhUramaNa nAmaka samudra hai, usameM eka dizAmeM jota aura dUsarI dizA meM usakI samilA ( jota meM jotaneke liye DAlane kI khAlI ) DAlI gai ho, to ve tairate tairate itane dUra jAkara ikaTThe ho, aisA honA kaThina hai, kabhI eka sthAna meM A bhI jAve to bhI pAsa pAsa AnA kaThina hai, aura pAsa pAsa Anepara bhI juoM meM samilA piroI jAnA to bahuta hI kaThina hai, lagabhaga azakya hI hai / kadAca aisA honA to saMbhava hai kintu manuSyabhava prApta honA to isase bhI adhika kaThina hai aura bodhibIja prApta honA to isase bhI adhika kaThina hai | samakita prAptakara yadi phirase kAmakrodhAdika zatruke adhIna ho jAyagA to aura adhika bhaTakanA par3egA / hai yati ! ataeva tujhe to Atmahita karaneke liye hI udyama karanA cAhiye aura jabataka tujhe terA icchita sukha na prApta ho- mokSa na miletaba taka prabala puruSArtha karatehI rahanA / zatruoM ke nAma. dviSastvime te viSayapramAdA, asaMvRtA mAnasadehavAcaH / asaMyamAH saptadazApi hAsyA dayazca vibhyaccara nityamebhyaH // 53 // "tere zatru - viSaya, pramAda, vinA aMkuza pravarttanevAlA mana, zarIra aura vacana, sattara asaMyama ke sthAna aura hAsyAdi 6 haiM / inase tU nirantara saceta hokara ( bhaya karake ) calanA / upendravA " vivecana - isa zloka meM tere zatrukI nAmAvalI dekara tujhe
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [565 batalAte haiM, aura unase sadaiva saceta rahanekA isameM upadeza kiyA gayA hai zatruoMke nAmaH- . sparza, rase, gandha, rUpai aura zabda ye indriyoMke mukhya pAMca athavA uttarabhedarUpa 23 viSaya haiN| madya, viSaya, kaSAya, vikathA aura nidrA ye pAMca pramAda haiN| ... mana, vacana aura kAyA ke saMvara rahita vyApAra / saMyamake sattara sthAna para prabhAva athavA anupayoga . asaMyama / pAMca mahAvrata, pAMca indriyoMkA damana, cAra kaSAyoM kA, tyAga aura tIna yogoMkA rUMdhana, ye sattara saMyamake bheda haiM / inakA prabhAva asaMyama kahalAtA hai / hAsya, rati, arati, zoka, bhaya aura dugaMchA ye 6 nokaSAya haiM, kaSAyako utpanna karanevAle haiM aura saMsArakI vRddhi karanevAle haiM / isIprakAra strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda ye tInoM bhI nokaSAya haiM aura saMsArakI bahuta vRddhi karanevAle haiN| __ ye saba mahAzatru haiM jinameMse kaI mitra bhAvase duzmanI karanevAle haiM aura jIvako AkulavyAkula kara DAlate haiM / inase sAvadha rahanekI bahuta AvazyakatA hai / nAma denekA bhI yahI kAraNa pratIta hotA hai ki yaha jIva inako pahacAnakara, bhaya rakhakara inase saceta rhe| sAmagrI-unakA upayoga. gurUnavApyApyapahAya geha madhItya zAstrANyapi tattvavAzci / nirvAhacintAdibharAyabhAve'! pyUSe na kiM pretya hitAya yatnaH ? // 54 //
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 ] adhyAtmakalpadruma [prayodaza "ha yati! mahAn gurukI prApti huI hai, gharavArako chor3A, takha pratipAdana karanevAle granthoMkA abhyAsa kiyA aura nirvAha karane Adi cintAoMkA bhAra haTa gayA, phira bhI parabhavake hitake liye yatna kyoM nahIM karatA hai ?" upajAti. vivecana-he sAdhu ! tume sadguruko prApti huI hai, tUne gharabAra chor3a diye haiM, paise chor3e, strI chor3I aura sabase adhika dravyAnuyogakI pholAsophIkA tujhe jJAna milA hai, isIprakAra ina sabase adhika terI bharaNapoSaNako cintA dUra ho gaI hai, tere vyApAra karanekI, arjiyeM likhaneko, davA deneko, nAma likhanekI, hisAba karanekI, khaTapaTa karanekI, rAjya calAnekI aisI kisI bhI prakArako cintA nahIM rahI hai isIprakAra tere putraputriyoMke lAlanapAlanakI, par3hAnekI yA vivAha karanekI cintA nahIM hai, strIke liye na gahane ghar3avAne haiM na sADiye kharIdanI haiM, na ghara banavAne haiM na unakI marammata karAnI hai-aisI kisI bhI prakArakI upAdhi nahIM hai, phira bhI tU saMsArameM-viSayakaSAyameM lIna rahatA hai yaha terI mahAn bhUla hai / saMsArameM DUbaneke sAdhana-nimittoMko tUne dUra kara diye haiM phira bhI saMsArameM pha~satA jAtA hai yaha tere dIrghadarzIpanakI kamI hai / tU yaha saba kucha jAnatA hai phira bhI parabhavakA hita ho vaisA prayAsa kyoM nahIM karatA hai ? tU dono bhavoMko bigAr3atA hai, ataeva vicAra kara jAgrata ho aura kArya siddhike mArgapara bhAjA / saMyamakI virAdhanA na karanA, virAdhitaiH saMyamasarvayogaiH, patiSyataste bhvduHkhraashau|
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [17 zAstrANi ziSyopadhipustakAdyA, bhaktAzca lokAH zaraNAya nAlam // 55 // " saMyamake sarva yogoMkI virAdhanA karane se tU bhava bhava duHkhake derameM par3egA taba zAstra, ziSya, upadhi, pustaka aura bhaktaloga Adi koI bhI tujhe zaraNa denemeM samartha na hoNge|" upajAti. vivecana-saMyamake sattara bhedakI virAdhanAkA kyA phala hogA yaha hama Uparake zlokoM meM kaI bAra par3ha cuke haiN| durgatigamana aura ananta bhramaNa ye saMyama virAdhanAke anivArya phala haiM / yaha nirpivAda bAta hai, taba phira terA kyA AdhAra hai ? kyA tUne isakA kabhI vicAra kiyA hai ? mAno ki tUne bar3e 2 AcArAMgAdi sUtra par3he hoMge, anekoM ziSyoMko ikaTThA kiyA hogA, yA upadhikA saMgraha kiyA hogA, yA pustaka-pannoMkA bhaMDAra kiyA hogA, yA tujhe namana karanevAle anekoM zrAvaka tere bhAvika hoMge, parantu durgatimeM jAte samaya inameMse koI bhI tujhe sAtha na de sakeMge, terI sahAyatA na kareMge, apitu kitane hI to tujhe girate hueko aura dhakkA dege / isaprakAra tujhe koI bhI sahAyatA dene meM samartha nahIM hai / vAstavika bAta to yaha hai ki tujhe saMyamaguNakI virAdhanA na karanI cAhiye / parAI vastukI bhAzA rakhanA nirarthaka hai / pudgala tathA parajIva isa jIvakI sahAyatA nahIM kara sakate haiM / yaha jIva akelA hI hai, ataeva parabhavake lie aise bhavalambanakI khoja karane ke sthAnameM aisA prasaMga hI na Ane pAye aisA kArya kara / tAtparya yaha hai ki sAdhupanameM saMyama pAlanekA terA jo kartavya hai usako samajhakara tadanusAra calakara AtmAko anantaM dukharAzimeM par3anase bacA /
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568] adhyAtmakalpadruma [prayodaza saMyamase sukha-pramAdase usakA nAza. yasya kSaNA'pi suradhAmasukhAni palya koTInRNAM dvinavatI hyadhikAM ddaati| kiM hArayasyadhama ! saMyamajIvitaM tat, hA hA pramatta ! punarasya kutastavAptiH ? // 56 // "jisa ( saMyama ) kA eka kSaNa ( muhUrta ) bhI bAnaveM kror3a panyopamase adhika samayataka devalokake sukhako detA hai, aise saMyama jIvanako he adhama ! tU kyoM hAra jAtA hai ? he pramAdI ! tujhe phirase isa saMyamakI prApti kaise hogI ?" vasaMtatilakA. .. vivecana-TIkAkAra likhate haiM ki saMyamajIvanakA eka kSaNa bhI manuSyako devalokake sukha bAnave kor3a palyopamase adhika samayavaka detA hai| sAmAiyaM kueMto, samabhAvaM sAvano ya ghaDiya dugaM / AuM suresu baMdhai, ittiyamittAI paliyAI / / bANavai koDIo, lakkhAguNasahi sahasapaNavIsaM / navasaya paNavIsAe, satihA aDabhAgapaliyassa // " sAmAyika karate samaya zrAvaka do ghar3Itaka samabhAvameM rahatA hai taba vaha itanA devatAkA AyuSya bAMvatA hai / bAnave kroda, unasaTha lAkha, paccIsa hajAra no so paccIsa aura vIna AThabana bhAga (9259259291) palyopamakA devAyu bAMdhatA hai" iti pratikramaNasUtravRttI. eka kSaNamAtra cAritra pAlanese itane kAlataka devatAkA mahA sukha prApta hotA hai / isa sukhakA khyAla AnA bhI kaThina 1 muhUrta-do ghar3i
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] .. yatizikSA [ 569 hai| eka dinamAtrakA cAritra pAlakara kitane hI jIva ananta kAla taka ananta sukha bhoga cuke haiM jinake dRSTAnta zAbameM suprasiddha haiM / aisA sukha kaba mila sakatA hai ? jaba sAmAyika barAbara pAlA ho, virAdhanA na kI ho taba hI vaha sukha prApta ho sakatA hai, aura isI kAraNase zAstrakAra bhAvastavase aMtarmuhUrtameM mokSa prApti kahate haiN| sAmAyika arthAt samatAkA jisameM lAbha ho| sAdhu apanA sampUrNa samaya sAmAyikameM hI vyatIta karatA hai / par3hanevAleko Azcarya hogA parantu sAdhu khAte, pIte aura nihArAdi pratyeka kriyA karate samaya bhI sAmAyakameM hI haiM, kAraNa ki sarva kAlameM ve Atmika unnati aura saMyama pAlaneke udyamameM hI lage rahate haiM, eka kSaNamAtra sAmAyika honese to Upara kahe anusAra sthUla sukha milatA hai / aisA mahAna Ucca prakArakA sAdhujIvana tujhe prApta huA hai / aba yadi thor3AsA pramAda karake jo tU AlasyameM samaya vyatIta karegA yA viSayakaSAyameM pravRtti karegA to ananta saMsArakI vRddhi hogii| Upara kahe anusAra mahAn lAbha na hogA aura tatpazcAt saMyamakI prApti honA bhI kaThina hogaa| saMyamakA phala-aihika AmuSmika-upasaMhAra. nAmnApi yasyeti jane'si pUjyaH, zuddhAttato neSTasukhAni kaani.| tatsaMyame'smin yatase mumukSo nubhUyamAnoruphale'pi kiM na 1 // 57 // " saMyamake nAmamAtrase bhI jo tU lokomeM pUjya hai to yadi vaha sacamuca zuddha ho to kaunasA iSTa phala tUjhe na mila
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 ] adhyAtmakalpadruma [ trayodaza sake ? jise saMyamake mahAn phala pratyakSa anubhavameM pAye haiM usa saMyamake liye he yati ! tU yatna kyoM nahIM karatA hai?" upajAti.. - vivecana-gambhIra prAzayavAlA yaha zloka usake adhikAriyoMko bahuta manana karane yogya hai / he muni! tujhe vastra, pAtra, AhAra bheTa karane ke liye manuSya bAdhya karate haiM, terI vandanA karate haiM, pUjA karate haiM, namaskAra karate haiM aura satkAra karate haiM, isa sabakA kyA kAraNa hai ? tU saMyamavAn hai, aise nAmamAtrase hI tujhe itanA mahAn mAna milatA hai / jo rAjA athavA saiTho gavarnaroMke sAmane sira jhukAte hue bhI vicAra karate haiM ve tere pAsa paMcAMga praNAma karate haiM, yaha saba saMyamake liye hai| kitane hI apramANika vyApArI paise paidA karalete haiM parantu ve pragaTa rUpase pramANika bane raheM taba hI aisA kara pAte haiN| yadi spaSTarupase kaha de ki " meM apramANika hu~" to usakA vyavahAra nahIM cala sakatA hai / isIprakAra saMyamake mahAn guNa tere haiM aisA samajhakara tujhe loga namaskAra-pUjana karate haiN| aise guNa yadi vAstavameM teremeM hoMge to tujhe atyanta lAbha hogaa| saMsArameM aisI koI bhI vastu nahIM hai ki jo saMyamavAleko alabhya ho / yaha saca hai ki saMyamavAnako icchA nahIM hotI, parantu mokSamukha to usako bhI iSTa hai aura vaha sukha bhI saMyamase prApya hai / aise saMyamake phalako vicAra kara mumukSu jIva zAnta cittase AdaraNIya hotA hai usIko Adarate haiM / isa agatyakI hakikata para sAdhujIvanakA AdhAra hai ataeva pratyeka adhikArIko isa viSayapara zAntike samayameM ekAgracittase lAkhoM vakta vicAra karanA caahiye| saMsArakI dRr3ha bhAvanA chuTanekA aura svakartavya purA karanekA dvAra yaha vicAra khola degaa|
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [ 571 isaprakAra yaha yatizikSAdhikAra pUrA huA / yaha adhikAra bahuta upayogI hai / vezamAtrase garva na karanA, lokaraMjanako pravRtti nahIM karanA, pAtmaunnati kA zuddha dRSTibindu hRdayabhAvanA sanmukha sarvadA rakhanA, mana, vacana, kAyAke yogoMkI zubha pravRtti karanA, loka sanmAnase Atmika guNoM para honevAlA prabhAva pramAdase honevAlA adhaHpAta, kisI vastupara mUrchA na rakhanekA upadeza, parigraha kisako kahate haiM usakA zuddha svarUpa, upAdhi, vastra-pAtra para mUrkhA na karanekA sabala kAraNa, viSaya pramAdakA tyAga, bhAvanA karanekA phala, saMyamaguNakA svarUpa, usake pAlanekA phala, usake virodha karanekA duSTa vipAka, samiti aura guptikA svarupa, sAdhupanameM sukha, usakI samAnatA, sAvadya kRtya aura munikRta zrAdezakA paraspara sambandha, antameM saMyamase honevAlA sthUla sukha, aura saMyamake nAmamAtrakI ora logoM kA pUjyabhAva-mAdi bAte alpa zabdoMmeM bhI bahuta jora de dekara isake yogya jIvake manapara prabhAva DAlanevAlI hai aura mumukSu bhaktajanoMko bhI zuddha gurukI pahacAnake liye aura vizeSa guNaprAptikI icchA utpanna karane ke liye unake svarUpako jAnanekI vizeSa bhAvazyakatA hai isaliye unake liye bhI yaha bAta upayogI hai| isa adhikArameM anekoM bAtoMkA samAveza kiyA gayA hai / isase anya saba adhikAroMse yaha adhikAra baDA hogayA hai, kintu vastuko gambhIratAko dekhate hue kucha adhika likhA nahIM jAna par3atA hai / apitu isameM likhe pratyeka zlokapara bahuta vidhe. cana kiyA jA sakatA hai, kyoMki Azaya bahuta gambhIra hai aisA honepara bhI adhikArIkI ucca dRSTiko dekhakara aura viSayake sAtha pAThakoMko vizeSa paricaya hogayA hai isaliye yahAM kama vivecana kiyA gayA hai| granthakA yaha vibhAga-bahuta gahare bhAvase likhA
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 ] adhyAtmakalpadruma [prayodaza gayA hai / eka to yativarga vidvAna varga hai, unake liye itanA vivecana hI yathocita hai / jo yogya honepara bhI rAste se haTha gaye haiM unako mArgapara lAne ke liye itane zabda kAphI hai| jo saMyamake rAstepara Aye hI nahIM haiM ve bhI isameM rahe sukha tathA pariNAmakI ora lakSya rakha sake aisI yojanA granthakAne rakhI hai aura usa yojanApara lakSya rakhakara hI vivecana kiyA gayA hai / vivecana par3hanepara isa vargake manameM bhaya utpanna ho jAtA hai aura vaha saMyamake sanmukha hote hI ruka jAtA hai aisA na hone deneke liye vizeSatayA dhyAnameM rakhA gayA hai; parantu cothA varga jo vakra hokara apane duSTa AcaraNakA bacAva karatA hai, saMyamadhArI honepara bhI gRhasthI se bhI vizeSatayA indriyoM ko svataMtra chor3a dete haiM aura sAdhuke vezameM bhAjIvikA hI calAte haiM ve sAmAnya upadezase kabhI bhI nahIM sudhara sakate haiM / una para cAhe jitane vAkprahAra kyoM na kiye jAya kintu ve saba vyartha haiM / inake liye kahI kahI para kaThora zabdoMkA prayoga kiyA gayA hai kintu unase yadi yaha saceta hokara sudhara sake to granthakA uddezya pUrA ho; phira bhI granthakarttAne apane kartavyapAlana nimitta unake liye atyanta kaThora zabdoMkA prayoga nahIM kiyA hai aura vivecanameM bhI isa bAta para bahudhA lakSya rakhA gayA hai / isa jIvako aisA pratIta hotA hai ki munimArga bahuta kaThina hai / isakA yaha kAraNa hai ki jIvakA anAdi abhyAsa indriyoMkA sukha bhoganA aura manako niraMkuza chor3a denA ho gayA hai| prasaMgake upasthita honepara yaha jIva pramAda tathA kaSAya karane se nahIM cUkatA hai / parvata para car3hanA kaThina hai isIprakAra guNasthAna prApta karanemeM prabala puruSArthakI AvazyakatA hotI hai / yaha
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA puruSArtha jaba taka na ho tabataka yaha mArga kaThina jAna praznA hai, parantu eka bAra rAgadveSa aura saMsArakA saccA svarUpa jAna lene pazcAt aura bhAtmika tathA paudgalika bhAvoMke antarako jAna beneke pazcAt saMsAra kaDuvA viSa ke samAna pratIta hotA hai / isa. prakArake zAnagarbhita vairAgyavAsI jIva kabhI bhI sAMsArika bhAvoMko nahIM cAhate haiM, yUMke hueko nahIM cATate aura tattvataH unapara durgacchA rakhate haiM / jo isa svarUpako bhalibhAMti na samajhe ho athavA samajhakara patIta hue ho ve kabhI kabhI viSayAdikake AdhIna ho jAte haiM, paise rakhate haiM, strI sambandha karate haiM aura dharmake jhUThe bahAnese yAMtrika vyavahAra jaise tyAjya kAryoko bhI karate haiM / yaha saba saMsAra hai / isameM vastusthitikA sacA bAna nahIM, ogha zraddhA bhI nahIM, aura saMpradAya ke pracalita rivAjoMkA anusaraNa bhI nahIM / isaprakArakI ceSTA kvacita dekha kara munimArga para aprIti na karanA caahiye| yaha mArga bahuta uttama hai itamA hI nahIM parantu sarvottama hai, samatAmaya hai, mocamukhako prasAdI hai aura saba klezoM kA nAza karanevAlA hai| isa mArgameM prAtmakalyANakI ora lakSya rakha kara jitanA prayAsa kiyA jAya utanA hI lAbha hotA hai aura mile lAbhakA kSaya nahIM hotA / apitu jo isa mArgako na Adara sakate ho unako bhI aise guNoM ke prApta karanekI icchA rakhanA cAhiye aura usakI ora zubha dRSTi rakhanA cAhiye / icchA rakhanese aura prayAsa karanese icchita vastukI yogya samayameM prApti hotI hai| ___ jo duniyAke vyavahAroMse para rahakara duniyAko upadeza dete hoM unake sambandhameM abhiprAya pragaTa karate ucca prakArakI zailI honI cAhiye / jo dhArmika viSayoM para bar3e 2 bhASaNa dete hoM, duniyAko najarameM kAmakrodhAdikase mukta samajha jAte hoM, ve bhI
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 ] adhyAtmakalpadruma [prayodaza yadi prAkRta puruSake samAna viSayAMdha athavA indriyavaza ho jAya to unakA vyavahAra mApha karane yogya na hogA, paura aise kSullaka manuSyoMko to samudAya zIghra hI dUra kara DAlatA hai| phira bhI kitanI bAra manuSya pragaTa hakIkata meM bhI sarAga dRSTike kAraNa bhUla karate haiM / DorA ciTThI karanevAle, char3I pukarAvanevAle, relameM yAtrA karanevAle, stro sambandha karanevAle athavA bAr3o gAr3I rakha. nevAle athavA aise yati gorajI yA sAdhu dharmake nAma para kAlo Toko lagAnevAla hote haiM / unako jo rAgase sanmAna milatA hai vaha aniSTa hai| aisA vyavahAra to sAmAnya puruSake liye bhI hAsyaprada hotA hai ataH aise vyavahAravAleko dUra karane meM vilamba na honA cAhiye / vizeSatayA sAdhuoMko apane vartanako ucca banAnekI cintA rakhanI cAhiye | unakA vyavahAra anya saMsArI jIvoMke vyavahArase bahuta U~cA honA cAhiye / sthUla bAbatoMmeM ho nahIM parantu mAnasika vicAroM aura kaSAyAdikakI mandatAmeM bhI ve U~ca bhUmikA para hone cAhiye / isa bAta para sampUrNa adhikAra meM bAraMbAra jora diyA gayA hai / jamAnekA raMga badalatA jAtA hai| isaliye prapaMca, ajJAna aura indriyavazatAkA tyAga kara naye jamAneke anusAra zuddha upadeza karanekI bahuta AvazyakatA hai| sAdhuoMke vyavahArako uttama zailI honI cAhiye, phira bhI Ajakala abhimAnase huA samudAya bheda aura yogyatA na hone. para bhI padavIke liye lobha kaI sthAnoM meM dekhA jAtA hai / munisundarasUri isa sthitiko pAMcave AzakA bhAva kahate haiM / isase Adhika kyA kaheM ? samayakI AvazyakatAko samajha kara, andarakA vikSepa dUra kara dharmaprabhAvanA karane nimitta sAdhu moMko udyata honA cAhiye / tisa para bhI kAla mahAtmya kaho yA graha UlaTe
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] yatizikSA [ 575 kaho yA cAhe jo kaho, parantu sAdhujIvanake pAsase jisa spaSTa upadezakI aura uddezakI AzA hotI hai vaha usa vargake buddhizAlI bhI nahIM samajha sakate haiM / vyartha samudAya bheda aba chor3a denA cAhiye aura zAstrokta niyaMtraNAoMko kAyama rakha zAsanake sAmAnya hita nimitta ekasA udyama karanA cAhiye kyoMki aisA karanekI bahuta AvazyakatA hai| isa viSayameM sAdhu bahuta kucha kara sakate haiN| dhArmika unnati honepara puNyabalakI jAprati hogI jisase sAmAnya sthiti bhI sudhara jaaygii| sAdhu bhAdi dharmake saMrakSaNa kAryameM bahuta kucha kara sakate haiM isakA yaha kAraNa hai ki unako saMsArakI upAdhi nahIM, bharaNapoSaNakI cintA nahIM, putraputriyoMkA vivAha karanA nahIM, gharahATa banAne nahI aura manako anyatra rokanA par3e aisA koI kArya nahIM aura na kisI kI paravAha hI hai| isa adhikArameM kabhI kabhI punarAvartana huA hai| viSayakI gaMbhIratA aura gahanatAko dekhakara preraNA karaneke liye aisA karanA yukta hai| pratyeka viSayapara prasaMgAnusAra noTa likhe gaye haiM isaliye upasaMhArameM aba aura vizeSa likhanekI AvazyakatA nahIM hai| isa yavizikSA upadeza meM bahuta kucha kahA gayA hai| he yati ! manuSyabhava Adi saMyoga milane pazcAt aura saMsArase nikalanekA aisA uttama dvAra prApta hone pazcAt bhI yadi tUM ucita lAbha na uThAyagA to phira tujhe hAtha malane par3egeM / isabhavameM thoDese samaya taka manapara aMkuza rakha indriyoM ke viSaya tathA kaSAyoMkoM chor3a degA to phira tUjhe mahAna sukha prApta hogA, duHkhakA nAza hogA aura paravastukA AzIbhAva miTa jAyagA / he sAdhu ! terA jIvana samiti aura guptimaya hai / ye aSTapravacana mAtA hai aura inako gunane ke liye prayatna karanA terA mukhya. kartavya hai / vizeSa
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 ] adhyAtmakalpaguma . [prayodaza vistArase saMyamake sattara bheda aura caraNakaraNasittarIko pAlanA terA sAdhyabindu hai| he zrAvaka ! sAdhumArga aisA kaThina nahIM hai ki tU cAhe vo na banA sake / manapara thor3A aMkuza rakha, vastusthitikA jarA vicAra kara, aura terA kyA hai aura tujhe kyA karanA cAhiye isakA barAbara vicAra kara / phira dekha ki saMyamameM kyA kaThinatA he ? guNa prApta karane ke liye guNI puruSake caraNoM kI sevA karanA terA kAma hai / dezapirati jIva savirati guNaprApta karanekI icchA rakhe taba hI unakA dezavirati guNa banA raha sakatA hai aisA zAkhakArIkA ullekha hai / tU sAdhupara prema rakha aura bana sake to paisA jIvana banA / yaha lekha sAdhuoMkI parIkSA nimitta likhA huA honese zrAvakoMko utanA upayogI nahIM hai ki jitanA sAdhuoMko UMcI hadapara car3hane aura Atmahita vicAraneke liye upayogI ho; parantu zrAvaka bhI sAdhuke veSake samAna apane zrAvakapamakA vrata uccAraNAdike vezakI kalpanAkA vicAra kare to unako bhI apanI AtmAko UMcI hadapara car3hAne nimitta yaha lekha akSarazaH upayogI siddha hogA / isaprakArakA jIvakA anAdi svabhAva honese jIva dUsaroMke sarasava jaise dUSaNako meruke samAna dekhaneko hajAroM vAlA ho jAtA hai, parantu apane bheru jaise dUSaNako sarasavake samAna bhI na dekhanevAlA honese isake liye usako eka netra bhilA ho aisA bhI mAlama nahIM hotA hai / samakita, dezavirati yA sarvaviratike guNa dinaparadina vizeSa prApta karane nimitta sarva bhavyajIvoMko una saba guNoM ke utsarga mArgameM bahudhA yaha hI vicAra hotA hai ki hamAre hRdayakI sthiti kaisI hai ? dUsare jIva samakitavaMta, dezavirativaMta yA caritravata hai yA nahIM isakI parIkSA unake bAhya AcaraNoMparase hI, karanI
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] yatizikSA [ 577 cAhiye / anyathA alpa jJAnadazAke kAraNa apane liye apavAda mArga se vicAra karate sarva apane AtmAko guNaniSpanna mAnale aura dUsaroM ke liye utsargamArgAnusAra parIkSA karate dUsaroMkA hRdaya viziSTa jJAna sivAya chadmasthako gamya na honeke kAraNa koI bhI dUsare guNI na jAnapar3e, aisA honepara bhI svayaM abhimAnI ho sarva guNiyoMko avaguNI samajha, unakI avajJA kara bodhivIja anantakAla taka na mila sake aisA pariNAma lA dete. haiM, isIliye aMtima zrutakevalI bhadrabAhusvAmI mahArAjane vaMdananiyuktimeM rahanekA sthAna, vihAra Adi bAhya anuSThAnapara, dRSTi DAla kara sAdhupanakI parIkSA karaneko likhA hai / vahAMpara ve mahAtmA itanA dAveke sAtha kahate haiM ki kadAcit abhavyAdikake zuddha AcaraNako dekhakara unako zuddha mAna kara jo zuddhise pAzI. bhAva rahita vaMdana kiyA jAya to vandana karanevAleko kisI prakArakI hAni na hokara vizeSa lAbha hI hotA hai / isa jamAnemeM isa uparokta vicAra nirantara dhyAna rakhanekI AvazyakatA honese itanA adhika vivecana kiyA gayA hai / sadaiva bAhya AcaraNa kAlAnusAra prApta huI saMghAyaNa Adi sAmaprAke anusAra hI ho sakatA hai / yaha apane vyAktitva para apanI hadakA vicAra karanese zIghra hI anubhavameM A sakatA hai| yadi zAstra ke pratyeka vacana supariNAmameM anubhava na kiyA jAya to vaha zAstra zastrarUpa bana kara, prANIko apane meM guNIpanakA ahaMkAra 1 isa hakikatameM aura guruzuddhi adhikArake dUsare tIsare cokameM varNita hakikatameM lezamAtra bhI virodha nahIM hai yaha sujJoMko avazya jyAna meM rakhanA cAhiye, kyoMki vandana karanevAlA parIkSAmeM pravRta huA huA hai aura vaha sAdhusthAna Adi yathArtha sAdhuke rUpameM hI dekhatA hai aura aisA honese vandana karanevAleko zuddha phalakI prApti ho sakatI hai aura hotI hai|
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 ] . adhyAtmakalpadruma [prayodaza karA kara, dUsare guNiyoMmeM guNipanakI kamI honA batalA kara unakI avajJA aura apane utkarSadvArA ananta kAlacakra taka saMsArameM bhaTakAtA hai| __ muni jIvana ekAnta paropakAraparAyaNa hai / isameM AlasarUpa nivRtti nahIM hai, parantu vizuddha pravRttigarbhita nivRtti hai aura tere sarva puruSArthako ucita mArga dekara paropakAra karanekI terI vRttiko mArga batalAve aisA parama vizuddha yaha mArga hai / isa mArgakA eka kSaNa bhI asaMkhya varSoMtaka utkRSTa sukha detA hai aura isakA nAma bhI vandana namaskAra stuti karAtA hai / .. he yati ! isa adhikArameM kar3avI auSadhi batalAi gaI hai, parantu denevAle vaidyake antaraMga mAzayako samajhane kA prayatna krnaa| saMsAratyAga yatijIvana hai / veza badalanA saccA saMsAratyAga nahIM hai, parantu kAma, krodha, lobha, moha, matsarAdi antaraMga zatruoM kA nAza karanA saMsAratyAga hai| isa choTIsI bAtako dhyAnameM rakhakara yadi terese kisI dUsarekA upakAra na ho sake to na sahI, parantu tU tere AtmAkI to kucha hAni na kara / paraniMdA, matsara, irSA, mAyA Adi suprasiddha aThAraha pApake sthAnoMkA tyAga karanA aura terA kyA kartavya hai usakA aharniza vicAra karanA, isIprakAra tere yogya Avazyaka pahilehaNAdika kriyAmeM sAvadhAna rahanA / yadi teremeM zakti ho to jJAnase paropakAra karanA; logoMko upadeza kara yA lekha likha kara isa jamAneko tathA AnevAle namAneko upakRta krnaa| isa jamAneko tere jaisoMse ni:spRha upadeza sunanekI bahuta AvazyakatA hai| sAMsArika jIvana pravRttimaya ho jAnese dhArmika abhyAsa kama hotA jAtA hai aura aise samayameM yadi terI morase koi asApA raNa camatkArI asara ho aisA upadeza hogA to anekoM puruSoMko
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] yatizikSA [579 jJAnakriyAko pravRttidvArA usakA lAbha mila sakegA aura usa lAmase tere AtmAko bhI lAbha hogaa| tU yena kena prakAreNa terI paMktike yatiyoMko apane kartavyakA bhAna karAnA / yadi yaha hogA bo phira jisa hetu verA prayAsa hai vaha avazya pUrNa hogaa| . isa adhikArameM kisI sthAnapara kaThina zanoMkA prayoga kiyA gayA ho to kSamA karanA / jisaprakAra ho sake vaise thor3A likhanekA prayAsa kiyA gayA thA phira bhI lagAke balase kucha adhika likha diyA gayA ho vo antaHkaraNase kSamA yAcanA hai| tumhAre anta:karaNameM hemacandrAcArya jaisI adbhuta jJAnazakti, hIravijayasUri jaisI adbhuta upadezazakti aura haribhadrasUri jaisA dRr3ha zAsanarAga bar3he aisI antaHkaraNakI prArthanA hai| sAdhujIvanako antaHkaraNasne namaskAra hai aura jaisA taisA likhanepara bhI usa jIvanakI ora ucca bhAva aura vizeSa bahumAna rakhanekA kartavya nirantara dhyAnameM rakkhA gayA hai tathA hai| iti savivaraNo yatizikSopadezanAmA tryodsho'dhikaarH||
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha caturdazo mithyAtvAdinirodhAdhikAraH rahave adhikArakA mukhya uddeza sAdhuko upadeza denekA thaa| ye sAdhu prAyaH dezavirati zrAvakavarga: | meMse utpanna hote haiM unako mana-vacana-kAyAke / yogoMpara aMkuza, indriyoMkA damana aura mithyAtva Adi baMdhake hetuoMkA tyAga karaneko upadeza kiyA gayA hai / anyakartA isaliye likhate haiM ki ' atha sAmAnyato yatIn vizeSato dharmagRhiNazcAzritya mithyAtvAdi-saMvaropadezaH' isaliye yaha upadeza yatike liye sAmAnya hai aura dezavirati gRhasthako vizeSatayA uddeza kara likhA gayA hai| isake adhikArIke yogya vivecana bhI nIce jAna pdd'egaa| baMdha hetukA saMvara kara. mithyAtvayogAviratipramAdAn, Atman ! sadA saMvRNu saukhyamicchan / asaMvRtA yadbhavatApamete, susaMvRtA muktiramAM ca dadyuH // 1 // " he cetana ! yadi tujhe sukhakI abhilASA ho to mithyAtva, yoga, avirati aura pramAdakA saMvara kara / yadi inakA saMvara na kiyA jAya to ye saMsArakA tApa dete haiM, parantu jo inakA uttama prakArase saMvara kiyA ho to ye mokSalakSmI dete haiN|" * upajAti.
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodhaH [541 vivecana-mithyAtvakA tyAga kiye binA samAkita ke virati kucha bhI prApta nahIM ho sakatI hai| isa mithyAtkke svarUpako pahacAnanekI bahuta AvazyakatA hai| dharmasaMgrahameM inako saMkSepa meM hI sampUrNa svarUpa batalAyA gayA hai jisakA bhAvArtha yahAM diyA jAtA hai| mithyAtva do prakArake haiM laukika aura lokottara / inake bhI pratyekake do do bhAga haiM / devagata aura gurugata (1) laukika devagata mithyAtva-hari, hara, brahmA Adi paradharmavAloMko apane devake rUpameM aMgIkAra kara strI, zastra AdivAle devako deva mAnanA aura unakI pUjA--sevA krnii| (2) laukika guha~gata-- brAhmaNa, saMnyAsI Adi mithyopadezI prArambha parigrahavAleko guru mAnanA, namaskAra karanA, unakI kathA sunanA aura antaHkaraNasa unakA bahuta bhAdara karanA / (3) lokottara devagata-kezarIyAjImallinAthajI Adiko mAnatA karanA, isa lokake lAbhake liye pUjA karanA (4) lokottara gurugata-terahaveM adhikArameM jainAmAsa rUpase mAne hue gorajI, yati, zrIpUjya, pasiththA, kuzIlIyA Adi kugurukI gurupanase sevA karanA, isIprakAra kevala isa lokake phalakI lAlasAse zuddha sAdhuoMkI sevA karanA / mithyAtvake anya pAMca bheda haiM :-1 AbhigrAhaka, 2 anAbhigrahika, 3 bhAbhinivezika, 4 sAMzayika, 5 anAmogika / isakA svarUpa nimnastha hai: AbhigrAhaka-kalpita zAstrapara mamatva rakhanA, parapakSApara kadAgraha karanA / haribhadrasUri jaise kahate haiM ki "mujhe vIrakI ora pakSapAta nahIM, kapila para dveSa nhiiN| yuktimAn vacana mA- 1. anyatra tIna tIna prakAra bhI kahe haiM, unameM laukika aura lokottara panata mithyAtva /
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582] adhyAtmakalpAma [ caturdaza daraNIya haiM / " isaprakArakI buddhi rakhanA isameM to ukta midhyAtvakA abhAva hai| gItArthapara niSThA rakhanA aura guNavAna ko parataMtrapana rakhanA isameM doSa nahIM hai, kyoMki sarva jIvoMkA buddhivaibhava vizAla nahIM hotA hai| anAmigrahika-sarva deva vandanA karane yogya haiM, koI bhI nindA karane yogya nahIM haiN| isIprakAra sarva guru aura sarva dharma acche haiM / aisI sAmAnya vANI / Alasa karake baiTha rahanA aura satyakI parIkSA na karanekI vRtti dUsarA mithyAtva hai| isameM svarNa tathA pItala, hIrA tathA kAca donoMko jo samAna samajhA jAtA hai yaha mithyAbhAva hai| . bhAbhinivezika-dharmakA svayaM yathArtha svarUpa samajhatA ho, phira bhI kisI prakArake durAgrahase prarUpanA viparIta kare / ahaMkArase nayA mata sthApita karane tathA calAne nimitta athavA bandana namaskArAdi prApta karane nimitta kaI durbhavI jIva isaprakArake mithyAtvakA sevana karate haiN| sAMzayika-zuddha deva, guru aura dharma sacce haiM yA jhUThe aisI zaMkAkA honA / sUkSma arthakA saMzaya to sAdhuko bhI hotA hai, parantu ve to tattva kevalIgamya isa antake nirNaya para rahate haiM, isase yaha mithyAtvarUpa nahIM parantu sacce samAdhAnako jAnanekI abhilASA hai / 1 deva Adi tattvake liye zaMkA sAMzayika mithyAtva kahalAtA hai / 2 usake svarUpake liye zaMkA honA zaMkA / 3 usake jAnanekI icchA vaha jijJAsA aura usake kAryabhUta hotA prazna vaha AzaMkA / anAbhogika-vicArazUnya ekendriya jIvako athavA vizeSa jJAnase rahita jIvoMko hotA hai| jo jo karmabandha hote haiM ve ve bhogane par3ate haiM, ( udaya
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodhaH . [583 samayake prApta hone para ) ina bandhake honekA kAraNa mithyAtvabhavirati-kaSAya aura yoga ye cAra haiM / isake 57 bheda haiN| ina satAvana baMdhake kAraNoMko samajhanekI atyanta AvazyakatA hai| isameM prathama 5 prakArake mithyAtva haiM jinako Upara par3ha cuke haiN| aba zeSa tIna hetuoM kA vistAra batalAyA jAtA hai| bAraha bhavirati-pAMca indriya aura manakA saMvara na karanA, aura chakAya jIvakA vadha karanA ye bAraha prakArake bhavirati karmabandhanake hetu haiN| kaSAya-saMsArakA lAbha / ye paccIsa haiN| ina para viSayakaSAya dvArameM ucita vivecana ho cukA hai / krodha, mAna, mAyA, loma inameM se pratyekake cAra cAra bheda haiN| utkRSTa pandraha divasa taka rahate haiM aura devagati prApta karAte haiM ve ' saMjvalana', utkRSTa cAra mahine cale aura manuSyagati prApta karAve ve 'pratyAkhyAnAvaraNa', utkRSTa varSabhara cale aura tiryaMcagati prApta karAveM ve 'apratyAkhyAnI' aura utkRSTa yAvajIva cale aura narakagati prApta karAve ve 'anaMtAnubaMdhI' ye anukramase yathAkhyAta cAritra, sarvavirati, dezavirati aura samakitaguNa prApta nahIM hone dete haiN| ye solaha bheda hue / inameM hAsya, rati, arati, zoka, bhaya aura jugupsA tathA strIveda, purUSaveda aura napuMsakaveda ina no no kaSAyoMko milAnese paccIsa kaSAya hote haiN| ye karmabandhake prabala hetu haiN| ... yoga paMdraha hai-manoyoga ke cAra bheda haiM 1 satyamanoyoga-saccA vicAra karanA / .... 2 asatyamanoyoga-jhUThe vicAra / 3 mizramanoyoga-jisa vicArameM kucha bAteM sabI aura kucha jhUThI hoN|
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 ]. adhyAtmakalpadruma . [ caturdaza 4 asatyAmRSAmanoyoga-isameM sAmAnya vicaar| jhUThe tathA sacceke bheda rahita / cAlu pravAha / (jaise ghaDA jharatA hai, parvata jalatA hai, nadI bahatI hai ) vacanayogake cAra bheda haiM : satyavacanayoga, asatyavacanayoga, mizravacanayoga aura asatyAmRSAvacanayoga / inakA artha uparoktAnusAra hai| 1 tejasa kArmaNakAya-jaba jIva eka gatise dUsarI gatimeM jAtA hai taba usake anAdikAla se sAtha rahanevAle bhavamUla nAmase prakhyAta donoM ( taijasa aura kArmaNa) zarIra sAtha hote haiM, jisameMse tejasase agale bhavameM AhAra le unako pacA sakatA hai aura kArmaNase naI naI avasthA pAneke sAtha sAtha naye pudgala grahaNa kara sakatA hai| 2 audArikamizra- agale bhavase jIva apane sAtha tejasa kArmaNa lAtA hai ve aura audArika zarIrakA prArambha kiyA hai parantu niSpatti nahIM huI ho to vaha audArikamizra kahajAtA hai / isIprakAra vaikiya aura AhArakake liye bhI smjhnaa| 3 audArika-jisa zarIrake pudgala sthUla haiM usIprakAra mAyaH asthi, mAMsa, rudhira aura carabImaya bhI hote haiN| 4 vaikriyamizra-dRzya hokara adRzya honA, bhUcara ho kara kheghara honA, bar3e hokara choTe honA, aisI aneka prakArakI kriyAye karanevAle sAta dhAturahita zarIra vaikriya kahalAtA hai| usakA Arambha honepara bhI jahAMtaka samApti na huI ho vahAMtaka vaikriyamizra kahalAtA hai| 5 vaikriya-Upara batAyA zarIra pUrNa honepara vaikriya kahalAtA hai| 6 AhArakamizna- caudaha pUrvako jAnanevAle mahApuruSa
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mizvAtvAdinirodhaH [585 kisI sUkSma zaMkAko dUra karane nimitta kevalI mahArAjake pAsa bhejaneko jo zarIra taiyAra kare ( jo kevala zuddha aura zubharUpa hI hotA hai ) usake samApta honeke pahile kI dshaa| '7 AhArakaH-Uparokta zarIrakI saMpUrNa avasthA / Upara jo sAta prakArake zarIra batalAye gaye haiM unake sambandhI jIvakA jo jo prayatna ho usa usa nAmakA yoga samajhanA cAhiye / jisaprakAra hama abhI audArika aura tejasakArmaNake liye prayatnavAle haiN| yaha bAta dhyAnameM rakhe ki taijasa binA kArmaNa aura kArmaNa binA taijasa nahIM hotA hai-ityAdi kAraNoM ke kAraNa tejasa kArmaNako zarIrarUpase bhinna na gina kara yogarUpase ikaTThe kara eka hI gine gaye haiN| ina 57 baMdha hetuoMkA saMvara kiyA ho to karmabaMdhakI praNAlikA bandha ho jAtI hai aura pahaleke baMdhe hue karmoMkA caya honese jIva svataMtra anavadhi sukhakI prApti karatA hai / isa adhikArameM yoganirodha aura indriyadamanapara vizeSatayA vivecana kiyA jAyagA / mithyAtvaviSe vivecana isa adhikArameM ho gayA hai, apiratike sambandhameM indriyadamana, manonirodha aura dayAke liye pahale bhalIbhAti likha denese vizeSa likhanekI AvazyakatA pratIta nahIM hotI hai| kaSAyake liye viSayakaSAya adhikArameM likha diyA gayA hai isaliye yahAMpara baMdhahetuoMmese yogapara khAsa vivecana hai jo bahuta manana karane yogya hai / manonigraha-taMdulamatsya. manaH saMvRNu he vidvanna... saMvRtamanA ytH|
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ 586 ] adhyAtmakalpadruma [ caturdaza yAti tandulamatsyo drAk, saptamI narakAvanIm // 2 // "he vidvan ! manakA saMvara kara, kyoM ki tandulamatsya manakA saMvara nahIM karatA hai to vaha zighra hI sAtavIM narakameM jAtA hai|" anuSTupa. vivecana-manaHsaMvara-manonigraha adhikAra ( navamA~) isI hI viSaya para likhA gayA hai / yahAM adhika spaSTa zabdoMmeM manonigraha karanekI cetAvanI dI jAtI hai| sarva yogoMmeM manoyogakA raMdhana adhika kaThina hai parantu vaha utanA hI adhika lAbhadAyaka hai / yadi manoyogakA nirodha na kiyA jAya aura manako cAhe jaise bhaTakane diyA jAya to vaha mahApApabandha karAtA hai / taMdulamatsya manake vegase hI mAtItra pApabandha karatA hai jisakA dRSTAnta zAstraprasiddha hai| yaha taMdulamatsya bar3e vizAla magaramacchoMkI AMkhakI bhaoNpanImeM garbhajapanase utpanna hotA hai| aMtarmuhUrta . garbha meM rahatA hai aura phira usakI mAtA magaramacchakI bhaoNpanImeM hI usakA prasava karatI hai / garbhaja honese usako mana hotA hai / usakA zarIra taMdula ( cAMvala ) jaisA hotA hai, aura usakA AyuSya aMtarmuhUrta kA hotA hai| magaramacchakI AhAra lenekI rIti vicitra hotI hai| vaha bahutasA pAnI mu~hameM bhara letA hai aura aisA karanese asaMkhya macchaliye usake muMhameM praveza karatI hai| phira jo usake muMhameM jAlI ( dAMtoMkI paMkti ) hotI hai usake dvArA usa pAnIko pichA nikAla detA hai, parantu isa jAlIke chidra bar3e honese asaMkhya choTI choTI macchaliye nikala jAtI haiN| isa samaya durdhyAnI taMdulamatsya A~khakI bhA~panImeM baiThA baiThA 1 aMtarmuhUrttake anekoM bheda honese choTe choTe anekoM antarmuhUrta mika kara bhI aMtarmarsa kAna hI kahA jAtA hai|
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodhaH / [987 vicAra karatA hai ki yadi maiM isa magaramacchake sthAna para hU~ to isameMse eka bhI macchalIko na nikalane duuN| aise durdhyAnameM hI narakAyu bAMdha kara marakara taitIza sAgaropamakI avadhivAle sAtavIM narakameM utpanna hotA hai| ukta pApa tahana mAnasika hai, phira bhI usakI vRtti bahuta kharAba hotI hai / manapara aMkuza na honevAlekI yaha hI dazA hotI hai / jo sampUrNa dina prAmakI bAte karate ho, burAI karate hoM unako isa choTIsI ghaTanAse bahuta kucha samajhanekA hai| striyoMko bhI vikathA tyAga karanekA vizeSatayA vicAra karanA cAhiye, aisA yaha dRSTAnta batAtA hai / apitu jisa prakAra manase mahApApabaMdha hotA hai usIprakAra isakA saMvara karanese mahAna lAbha hotA hai isake liye aba par3hiye / manovega-prasannacandra. prasannacandrarAjarSe-manaH prasarasaMvarau / narakasya zivasyApi, hetubhUtau kSaNAdapi // 3 // " caNabharameM prasannacandra rAjarSike manakI pravRtti maura nivRtti anukramase naraka aura mokSakA kAraNa huii|" anuSTupa vivecana-manakA vega atyanta hai / zubha adhyavasAyakI dhArA jaba mAnasika rAjyadvArA AtmakuMjapara par3atI hai usa samaya isa parakA mela ekadama gAyaba ho jAtA hai, dUra ho jAtA hai, haTha jAtA hai aura jIva alpa samayameM apane zuddha svarUpa meM mA jAtA hai / prasannacandra rAjarSikA caritra zAstraprasiddha hai| usako bhI yahI huA thA / metAryamuni, dhannAzAlibhadra, gajasuku. mAma Adi aneka mahApuruSa manorAjyapara aMkuza prApta kara 1 taMdulamatsya tathA prasanna candra rAjarSikI hakIkata kucha navameM adhikArameM likhI gaI hai, phira bhI khAsa kAraNase usakA yahAM punarAvartana kiyA gayA hai|
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 ] adhyAtma kalpadruma [ caturdaza zubhagati ke bhAgI hue haiM / dhanavijayagArI prasannacandra rAjarSike caritra kA varNana karate haiM usake anusAra yahAM sArAMza meM likhA jAtA hai / kSitipratiSThita nAmaka eka nagara thA / vicitra prakArakI zobhAse sampUrNa vizvako vaha apanI ora AkarSaNa karatA thaa| aneka dukAnoM, bAjAroM Adise vaha nagara bahuta zobhita thA / prasannacandra nAmaka rAjA vahAM rAjya karatA thA / vizAla bhujAyalavAle ye mahArAja zatrudamanameM kuzala aura nyAyake namUne theM / inakI prajA hara prakArase AnaMdita thI / rAjyasukha bhogate the usa samaya zrIvIraparamAtmA eka samaya usa nagara ke bAhara samavasare rAjA yaha samAcAra suna kara vandana karane nimitta gayA / saMsArake asthira bhAvake svarUpako suna kara rAjAko vairAgya utpanna huA, saMsAravAsanA uDa gaI aura antaradRSTi jAgrata huI / bAlyAvasthAke putrako rAjyapara sthApana kara usane dIkSA grahaNa kI / abhyAsa karane para gItArtha hue aura rAjarSike nAmase prasiddha hue / eka bAra dharmatattvakA cintavana karate aura zubha bhAvanA karate ve rAjarSi rAjagRha nagara ke bAhara kAyotsarga dhyAna meM rahe / usa samaya vIraparamAtmA samIpavartI bhAga meM samavasarve, unako vandana karaneke liye nagaranivAsiyoM ke jhuNDa ke jhuNDa jAne lage | una logoM ke samUha meM citipratiSTitapura ke do baNika the / ye donoM puruSa bAte karate karate zrIvIraprabhuko bandanA karane ko jA rahe the, itanemeM unhoMne apane pahile ke rAjAko dekhA isa liye vRddha vaNika bolA, " aho ! rAjyalakSmIkA tyAga kara isa rAjarSine tapalakSmIko svIkAra kiyA hai isase yaha dhanyAtmA haiM, bhAgyazAlI hai / " dUsarA vaNika bolA " are jAne de ! isa munine dhanyavAda dene jaisA kaunasA kArya kiyA hai ? isako 1 C *
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodhaH [549 ko ulAhanA denA cAhiye kyoMki isane dIkSA lI usa samaya isakA putra bahuta bAlavayakA thA, balarahita thA, parantu isa bAtakA vicAra kiye binA hI usako rAjyabhAra de svayaMne vrata ne liyA isase kRtakRtya ho gayA / aba isake sagesnehI becAre bAlakako hairAna karate haiM, sampUrNa zaharameM upadrava karate haiM aura logoMmeM prazraddhA ho rahI hai isaliye isa munike to sAmane bhI na dekhanA caahiye|"aisaa vArtAlApa karate karate ve to karNapathase dUra cale gaye, parantu unakI bAta suna kara rAjarSi dhyAnabhraSTa ho gaye / vaha krodhase lAla lAla ho gaye aura saMsArase eka bAra nivRtta humA mana pichA saMsArameM bhaTakane lagA, mArtadhyAna gAyaba ho gayA aura vicAra humA ki-maho! aho ! mere jIvate hI mere putrakI aisI dazA kyoM kara ho sakatI hai ? aise vicArase manameM usake virodhiyoMke sAtha yuddha karanA prArambha kiyA / . isaprakAra munimahArAjake manameM pracaNDa yuddha calane lagA usa samaya vIraprabhukA paramabhakta zrIzreNika nRpati unako bandanA karane calA / mArgameM muniko dekha kara vandanA kI, parantu munine usakI mora gA~kha uThA kara bhI nahIM dekhA / zreNikane vicAra kiyA ki yaha muni isa samaya zukladhyAnArUDha hoMge / zreNika prabhuke nikaTa gayA, savinaya namaskAra kiyA, bandanAkI AzA sunI / tatpazcAt pUchA " he bhagavan ! jisa sthitimeM maiMne prasannacandra rAjarSiko vandanA kI yadi usI sthitimeM vaha mRtyuko prApta ho to unheM kaunasI gati prApta hove ?" bhagavAnane uttara diyA" sAtavIM narakameM jAve / " zreNikarAjA yaha uttara suna kara atyanta Azcarya se cakita humA / bhava prasannacandra rAjAkA kyA hAla huA ise dekhiye / ve vo manameM bar3A yuddha macAne lage / bar3e samarAMgaNa meM sarva zatruoMko
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [caturdaza mAra DAlA, parantu phira eka pradhAnazatru baca rahA / isa samaya saba zastra naSTa ho gaye, hAthameM taravAra taka na rahI. phira bhI kSatriyavIra na DarA / dRDha sAhasa rakha kara sirake Topase ise mAra DAlUMgA aisA vicAra kiyA / aba apane siraparake Topako utAraneke liye hAtha Upara kI ora bar3hAyA aura sirapara hAtha pherA to keza luMcita sira jAna par3A / sujJavIra saceta huA, jJAnadRSTi jAgrata huI, viparyAsabhAva naSTa huA aura saMvega prApta huA / vicAra kiyA ki ' bhare jIva ! tU yaha kyA karatA hai ? kisakA putra aura kisakA rAjya ? vinA soce bicAre tUne prathama vratakA bhaMga kiyaa'| aise zuddha adhyavasAyameM dhyAnArUr3ha hone para bhI sva AcaraNako nindA karane lage aura aticAra Alocane lge| manase bAMdhe karmoMko manase hI naSTa kara diye aura sAtavI narakake liye jo sAmagrI ekatrita kI thI use vikhera dii| aba vIraprabhuko zreNikane thor3ese samaya pazcAt phirase prazna kiyA ki " he paramAtman ! vaha rAjarSi yadi aba mRtyuko prApta ho to kahAM jAyagA ?" prabhune uttara diyA ki "anuttara vimAnameM deva ho" zreNikako isa uttarase adhika Azcarya huA isase isakA kAraNa pUchA / manorAjyakA svarUpa, usakI zakti, usako vazameM karanese honevAlI ananta guNoMkI prApti Adiko prabhune samajhAyA / usa samaya devaduMdubhikA nAda huA / zreNikane pUchA ki " he prabhU ! yaha duMdubhi kyoM bajatI hai ?" prabhune kahA ki " he zreNika rAjA ! usa rAjarSiko kevalajJAna prApta huA hai / ." zreNikarAjAne yaha hakikata dekha kara manakA vega kitanA balavAna hotA hai isako barAbara smjhaa| isa dRSTAntase manorAjyakI vegavAlI bhAvanA samajhAI gaI hai / isa agatyake viSayameM bAraMbAra paryAlocana karanekI Avazya
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodhaH [591 katA hai| manakA baMdhAraNa bhI jAnane yogya hai, jisake liye nisthamna do zlokoM para manana kareM / manakI apravRtti-sthiratA. mano'pravRttimAtreNa, dhyAnaM naikendriyAdiSu / dharmyazuklamanaH sthairya-bhAjastu dhyAyinaH stumH|||| "manakI pravRtti na karanemAtrase hI dhyAna nahIM hotA hai, jaise ki ekendriya AdimeM ( unake mana na honese manakI pravRtti nahIM hai) parantu dhyAna karanevAle prANI dharmadhyAna aura zukladhyAnake kAraNa manakI sthiratAke bhAjana hote haiM unakI hama stuti karate haiN|" anuSTup. vivecana-- zrIadhyAtmopaniSad( yogazAstra )ke pAMcaveM prakAzameM anubhavI yogI zrImAn hemacandrasUri kahate haiM ki pavanarodha Adi kAraNoMse prANAyAmakA svarUpa anya darzanakAroMne batAyA hai vaha bahuta upayogI nahIM hai, vaha to kAlajJAna aura zarIra Arogya nimitta jAnane yogya hai / aisA kaha kara isake pazcAt usakA svarUpa hemacandrasUri mahArAja Age batAte haiM / ve kahate haiM ki yaha bahuta lAbha nahIM pahuMcAtA hai isakA yaha kAraNa hai ki isameM manakI pravRtti bhI nahIM hotI hai| aisI pravRtti na karanA yaha to manako nAza karaneke samAna hai| ekendriyAdika tathA vikalendriyoMke mana nahIM hotA hai, parantu isase unako koI lAbha nahIM hotA hai, parantu manako barAbara upayogameM lAneke liye isameM sthiratA prApta karanekI AvazyakatA hai| manakI pravRttike pravAhako arakAnemeM kucha lAbha nahIM hai| parantu usako saddhyAnameM lagAnA, usImeM ramaNa karAnA, aura usIke sambandhakI preraNA karanA aura preraNAdvArA sthiratA prApta karAnA yaha bhAvaraNIya hai|
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ 592 ] adhyAtmakalpadruma [ caturdaza 'haThayoga ' jainazAstrake matAnusAra kama lAbhadAyaka hai| kAya.yogapara isase jarA aMkuza lagatA hai, parantu manake bandhAraNako samajha kara usako saddhyAnameM jor3a denekI rIti sarvatra anusaraNa karane yogya hai / manako bhAdhIna karanekI bhI AvazyakatA hai kintu vaha avasthA paratve hai / dhyeya cAra prakArake haiM / piMDastha (jisakI pArthiva; AmeyI, mArutI, vAruNI aura tatrabhU aisI pAMca prakAra dhAraNA hotI hai ), padastha ( navakArAdi ), rUpastha (jinezvara mahArAjakI mUrti ) aura rUpAtIta (zuddha svarUpa, akhaNDa Ananda cidghanAnaMdarUpa, paramAtmabhAva prakAza ) / isa dhyeyameM manako lagA denA dhyAna kahalAtA hai aura aisA kara manako sthira banAnA yogakA mukhya aMga hai / isIliye jainazAstrakAra dhyAnakA svarUpa batalAte hue kahate haiM ki 'rAgAi viuTTaNasaha jhANaM' rAgAdiko dabAne meM samartha ho use dhyAna kahate haiN| dhyAna cAra prakArake haiM; unameM Arta aura raudra ye durdhyAna haiN| yahAM dharma bhaura zukla ina do dhyAnoM kI vyAkhyA prastuta hai / inakA svarUpa bahuta sUkSma hai / inake harekake zAstrakAra cAra bhAga karate haiN| dharmadhyAnake cAra bhedoMmeM prathama bheda 'mAnAvicayadhyAna'kA hai / sarvajJake vacanomeM paraspara virodha nahIM hai aisA samajha kara unakI cintavanA karanA-unakI khUbI samajhanA yaha prathama dhyAna hai| isake pazcAt 'apAyavicayadhyAna ' AtA hai| isameM rAga, dveSa, kaSAya kisa kisa prakArake duHkhako utpanna karate haiM isakA vicAra karanA cAhiye, aura pApakAryoMse pichA haThanA yaha dharmadhyAnakA dUsarA bheda haiM / tIsarA bheda 'vipAkavicayadhyAna ' hai| karmakA bandha aura udaya vicAranA; unakA sAmrAjya, tIrthaMkara, cakravartI jaisoM para bhI usakI calanevAlI zakti, bhaura jagatakA vyavahAra karmavipAkase hI calatA hai isa sambandhakaH vicAra
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodhaH karanA dharmadhyAnakA tIsarA bheda hai / AkhIrI ' saMsthAnavicayadhyAna' hai| isameM lokakA svarUpa vicAranA hai / caudaha rAja. loka, utpatti, sthiti aura layavAle jIva ajIvAdika 6 dravyayukta lokAkRtikI cintavanA karanA / isIprakAra zukladhyAnake cAra bheda haiM (prathaktvavitarkasavicAra, ekatvavitarkaavicAra, sUkSmakriya aura ucchinnakriya ) / isa dhyAnakI hakIkata adhika sUkSma hai / isa dhyAnakA svarUpa yogazAstraMse jAna leN| yahAM kahanekA tAtparya yaha hai ki aise dharma aura zukala dhyAnameM manako lagAkara sthiratA prApta karanese mahAlAbha hotA hai| citta sthiratA prApta karane kA upAya yahI hai ki manako sadaiva zuddha dhyAnameM lagAye rakhanA / ukta dhyAnase prANIko indriyose agocara AtmasaMvedya sukha hotA hai| . suniyaMtrita manavAle pavitra mahAtmA. sArthaM nirarthakaM vA yanmanaH sudhyAnayantritam / virataM durvikalpebhyaH pAragAMstAn stuve yatIn // 5 // " sArthakatAse athavA niSphala pariNAmavAle prayatnoMse bhI jinakA mana sudhyAnakI ora lagA rahatA hai aura jo kharAba vikalpoMse dUra rahate haiM aise-saMsArase pAra pAye hue yatiyoMkI hama stuti karate haiN|" anuSTup. vivecana-koI bhI prANI kAryake pariNAmake liye uttaradAyI nahIM hai / use acchA pariNAma hogA yaha vicArakara kArya karanA cAhiye / aise zubha dhyAnase kiye hue kAryakA pariNAma kharAba nahIM hotA hai, parantu kadAca kharAba hove to bhI 1 saddhyAna iti vA pAThaH /
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 ] adhyAtmakalpagruma { caturdaza kArya karanevAle ko pApakA anubandha nahIM hotA hai| apane kSayopazama anusAra use dIrghadRSTi se dekhanA cAhiye / jo sadaiva acche kArya karaneke manoratha karate haiM aura kharAba saMkalpa nahIM karate ve hI sacce bhAgyazAlI haiN| 'sArtha' arthAt zubha pariNAmavAlA kArya / isa hetuse hI pariNAmake liye bahuta cintA na karanekA zAstrameM kahA hai / " bhavanti bhrimirbhaagyaidhrmkrmmnorthaaH|| phalanti yatpunaste tu tatsuvarNasya saurabham // 1 // " dharmakArya karaneke manoratha hI mahAbhAgyase hote haiM aura yadi ve zubha phala de to aisA samajhe mAnoM sone meM sugandhikA saMcAra ho gyaa| ___ mana khoTe vicAra kara kitane hI prakArake pApoMko upArjana karatA hai yama hama cittadamana adhikArameM dekha cuke haiM / kalpanAzaktipara jabataka suniyaMtrita tarkazaktikA aMkuza na ho tabataka sukAnarahita vahANake samAna manovikArarUpa pavanase yaha AtmA saMsArasamudra meM astavyastapanase jhokhA khAtA rahatA hai aura thoDAsA jhapaTTA laganepara eka dizAkI ora jhuka jAtA hai aura phira pichA dUsarI dizAmeM AtA hai| ataeva Arta, raudrAdi durdhyAnako unake yathArtha rUpameM samajhakara chor3a denA cAhiye aura dharmadhyAna tathA zukaladhyAnako dhyAnA cAhiye / __ vacanaapravRtti-niravadya vacanaH vaco'pravRttimAtreNa, mauna ke ke na bibhrati / niravayaM vaco yeSAM, vacoguptAMstu tAn stuve // 6 // " vacanakI apravRttimAtrase kauna kauna mauna dhAraNa
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodhaH 195 nahIM karate hai ? parantu hama to jo vacanaguptimAle prANI niravadya vacana bolate haiM unakI stavanA karate haiN|" anuSTupa. vivecana-vacanasaMvara-aneka kAraNoMse vacana kI pravRtti nahIM hotI hai| ekendriyapanameM svAbhAvika baMdhAraNa hI isase viruddha hai, isake uparAnta do indriyoMse pacendriya taka ke tiryaca spaSTa manase bola nahIM sakate haiM, roga, sabhAkSobha athavA guMgepanase manuSya bhI nahIM bolate haiN| parantu isase kucha lAbha nahIM hotA hai| bolanekI zakti hone para bhI niravadya vacana bolane meM saccI khUbI hai / vacanagupti dhAraNa kI ho, bhASApara aMkuza ho aura bole taba satya, priya, mita aura pathya vacana hI bole use niravadya vacana kahate haiN| mazaktimAn yadi sAdhu bana jAya to usameM koI anokhI bAta nahIM hai| zakti ho phira bhI binA kAraNake na bole, gaMbhIratA rakhe aura bole taba bhI vicAra karake bole, pramANopeta aura AvazyakatAnusAra hI bole use saMyamavAn kahate haiN| niravadyavacana-vasurAjA. niravayaM vaco brUhi, sAvadhavacanairyataH / prayAtA narakaM ghoraM, vasurAjAdayo drutam // 7 // " tU niravadya ( niSpApa ) vacana bola, kyoM ki sAvadha vacana bolanese vasurAjA Adi ghora narakameM gayeM haiN|" anuSTup vivecana-Upara likhe anusAra niravadya-pAparahita-vacana bolanekI AvazyakatA hai| niravadya vacanoM meM satya, priya aura pathya ina tIno guNoMkA samAveza hotA hai / vacana satya honepara bhI yadi bhapriya ho to ve niravadya nahIM kahalA sakate apitu vacana bAlate samaya jisako ve kahe jAya usako ve hita karane
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [caturdaza bAle hone cAhiye / sAvadha vacana bolanese bhASApara aMkuza nahIM rahatA hai, duniyAmeM bojha nahIM par3atA aura apane vicAra gaMbhIra nahIM raha sakate haiM, bolate samaya manameM kSobha rahatA hai aura phira mastiSka cakkara khAtA rahatA hai tathA cintApUrNa rahatA hai / niraSadha vacana bolanevAlekI zubha gati hotI hai / ' naro vA kuMjaro vA' itanA garbhita vacana bolanese dharmarAja bhI itane aMzameM dharmase bhraSTa hue / ataH satya bolanA, pUrApUrA satya bolanA, aura satya sivAya kucha na bolanA, ye tInoM sUtra barAbara smaraNa raheM / kisI khAsa bAtako lekara sacca boleMge to sunanevAlA puruSa na samajha sakegA, parantu ise zuddha satya bhASA nahIM kaha sakate haiM / aise prasaMgapara hama kaI bAra jAnate bhI hai ki zravaNa karanevAlA puruSa jhuThe arthameM hI samajha sakatA hai parantu aisA na karanA cAhiye / vasurAjA asatya bolanese narakako prApta huaa| jisa satya vacanapara sampUrNa saMsArakA AdhAra hai vaha to spaSTatayA satya hI honA cAhiye / vasurAjAkA dRSTAnta bodhadAyaka honese TIkAnusAra yahAM likhA jAtA hai| pRthvIpara vikhyAta zrutIpura nAmaka nagarI thii| isa nagarImeM mahAtejasvI abhicandra nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usake satyavAdI vasu nAmakA eka putra thA / yaha vasu bAlyAvasthAse hI mahAbuddhizAlI thA aura satya vacanoccArake guNake liye prasiddha ho gayA thA / usake pitAne use kSIrakadaMbaka nAmaka kalAcAryake pAsa abhyAsa karaneko rakkhA / usake sAtha usake gurukA putra parvata aura eka nArada nAmaka brahmacArI abhyAsa karatA thaa| gurukI tIno ziSyoMpara apUrva prIti thI aura atyanta dhyAnapUrvaka abhyAsa karAte the|
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodhaH [ 597 ....eka samaya guru sote hue the usa samaya do cAraNa muni bAteM karate karate AkAzameM jA rahe the| unakI bAtacItase gurune samajhA ki tIna ziSyomeMse do narakameM jAyeMge aura eka svargameM jAyegA aisA ve kaha rahe the| isa bAtako sunakara guruko atyanta kheda huA / ina tInoM meM se kaunasA bhAgyazAlI svargameM jAyagA isakI parIkSA karane ke liye gurune una tInoMko eka sAtha apane pAsa bulAye aura pratyekako jo ke ATekA banAyA huA vanAvaTI eka eka murgA dekara kahA ki jisa sthAnapara koI na dekhate ho vahAM jAkara isakA vadha karAyo / vasu aura parvatane to ekAnta sthAnapara jAkara murgeko mAra DAlA / mahAtmA nArada bhI nagarake bAhara gayA aura eka nirjana ekAnta sthAna DhuMDhA |caaroN dizAoM meM dRSTi DAlakara bicAra karane lagA ki gurune koI na dekhatA ho vahAM isa murgeko vadha karanekI AjJA dI hai, parantu yahAM to yaha svayaM ( murgA ) dekhatA hai aura maiM bhI dekhatA hUM, ye khecara AkAzameM UDate hue dekhate haiM aura lokapAla dekhate haiM tathA divyacakSuse jJAnI mahArAja bhI dekha rahe haiM / ataeva aisA eka bhI sthAna nahIM hai ki jahAM koI bhI na dekhatA ho isaliye gurukI AjJAkA yahI matalaba hai ki murgeko na mAranA / guru sacce dayAlu hai aura unhone aisI hiMsAkI AjJA dI ho aisA asaMbhava hai| aisA vicArakara murgeko binA vadha kiye vApIsa lAyA aura usako na mAranekA kAraNa gurujIse kahA / guruke manameM nizcaya humA ki nArada svargameM jAyagA / gurune kahA 'bahuta acchA hai|' thor3I derake pazcAt parvata aura vasu Aye aura guruse kahA ki nirjana vanameM koI na dekha sake vahAM hamane murgokA vadha kiyA hai / gurune kahA ki 'he mUrkhAnando ! tuma svayaM dekhate the to kyoM mArA ?' kalAcArya ke manameM bahuta kheda huA ki ye donave ziSya narakameM
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ 598 ] adhyAtmakalpadruma [ caturdaza jAveMge / vasu rAjAkA putra hai aura parvata merA nIjakA putra hai ina donoMke liye kiyA huA parizrama vyartha hogA aura priyaputra tathA usase bhI priya vasu narakameM jAyagA ataeva aba isa gharameM ( saMsArameM ) rahanese kyA sAra hai ? isaprakAra vairAgyabhAva * hone para usane saMsArakA tyAga kara diyaa| aba pitAke dIkSA le lene para parvata guruke sthAnapara abhyAsa karAne lgaa| nArada vahAM se calA gayA aura usake thor3ese samaya pazcAt abhicandra rAjAne vrata grahaNa kiyA ataeva vasuko usakI gAdIpara biThAyA gayA / vasurAjAne bahuta uttama prakArase rAjya kiyA aura nyAya tathA dharmase aura apane zuddha vyavahArase jagatameM prasiddha hubhA / saMsArameM satyavAdI prasiddha huA aura isa padavIko canAye rakhane ke liye vaha satya hI volatA rahA / . isaprakAra bahutasA samaya vyatIta huaa| eka samaya eka bar3A kautuka huA / eka zikArI jaMgalameM pazupara bANa pheMka rahA thA, kintu usake bANa bIcameM hI rukane lageM / zikArI isakA kAraNa na samajha sakA isaliye usa sthAnapara jAkara hAtha pherA to sphaTikakI zilA dikha par3I, vaha itanI pAradarzaka thI ki binA hAtha lagAye yaha nahIM jAna par3atA thA ki vaha sphaTika zilA hI thI / isa zikArIne usa zilAko dekhakara vicAra kiyA ki yaha zilA to mahAbhAgyavAna rAjA vasuke hI yogya hai / vasurAjAke nikaTa jAkara ekAntameM usase saba vRtAnta kahakara usane vaha zilA bheTa kI / rAjA bahuta prasanna huA aura zikArIko bahutasA pAritoSika diyaa| phira rAjAne catura zilpakAroMko bulavAkara unake pAsa baiThakara usa sphaTika zilAkI sundara vaidikA banavAI aura tatpazcAt pracchannarUpase una zilpakAroMkA vadha karavA DAlA ! usa vaidikApara siMhAsana rakkhI, jisa
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodhaH [599 se dekhanevAleko aisA jAna par3e ki satyake prabhAvase vasurAjAkA siMhAsana bhAkAzameM zraddhara rahatA hai / logoM meM sarvatra bAta phaila . gaI ki satyake prabhAva se devatAgaNa rAjAke pAsa rahate haiM aura usakI sevA karate haiM / siMhAsanake prabhAvase kitane hI rAjA usake vazIbhUta ho gaye aura usakI kIrti dazoM dizAoMmeM adhikase adhika phailane lagI / aba nArada eka bAra isa zaharameM aayaa| vaha parvatase milane gayA usa samaya parvata ziSyoMko Rgveda par3hAtA thaa| usameM yaha bAta AI ki 'aja' se yajJa karanA / parvatane usa RcakA artha samajhAte hue kahA ki 'aja' arthAt bakareMkA balidAna kara yajJa karanA ! isa samaya nArada samIpa hI baiThA huA thaa| usane kahA ki " bhAI parvata ! aisA jhUThA artha kyoM karatA hai ? gurune to hamako zikhAyA thA ki ' na jAyate iti ajaH ' bonese na ugeM aiSA tIna varSakA dhAnya (zAli ) aisA 'aja' zabdakA artha hotA hai, isa bAtako tU kisa prakAra bhUla gayA hai ? aisA jhUThA artha karanA ayukta hai, pApabandha karAnebAlA hai aura parabhavameM durgatimeM le jAnevAlA hai / " parvata bolA " tumhArA kahanA jUTha hai / gurune hamako aisA artha kabhI nahIM batalAyA thA / apitu " nighaNTu " meM 'aja' zabdakA artha bakarA hotA hai " nAradane uttara diyA, ' bhAI parvata ! zabdakI arthaghaTanA mukhya aura gauNa do prakArakI hai, unameMse gurune hameM gauNa artha batalAyA thaa| guru dharmopadeSTA the, zruti ( veda ) dharmamaya hai, isaliye tU guru aura vedake viparIta kaha kara pApako ekatra na kara / " parvatane uttara meM AkSepa karake kahA " gurune to 'maja' arthAt bakarA aisA kahA thA aura guruke kahe zAlArtha ke viparIta kaha kara tU pApako ekatra karatA hai| isa
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 ] adhyAtmakalpadruma [ caturdaza viSayameM mai yaha pratijJA karatA hUM ki isameM jo hAra jAya use apanI jihvA kaTA denI cAhiye aura isa zabdakA artha hamArA sahapAThI vasurAjA jo kahegA usake anusAra mAnA jaaygaa|" nAradane yaha saba aMgIkAra kiyA kyoMki satyavAdIko lobha nahIM hotA hai| aba parvatakI mAtAne ekAntameM parvatako kahA ki 'yadyapi maiM gharake kAmakAjameM ratta rahatI thI phira bhI mujhe acchI prakAra dhyAna hai ki 'aja' zabdakA artha tere pitAjIne tIna varSakA purAnA dhAnya (zAlI ) kahA thA, isaliye tUne binA soce-vicAre jihvA kaTAnekA paNa kiyA hai| " parvata ne kahA, " aba maine to jo kucha kaha diyA hai vaha nahIM kahA, nahIM kahA jA sakatA, ataeva tumako acchA jAna par3e isaprakAra isakA nivAraNa kIjiye / mAtAko putrakA svabhAvikatayA prema huA isaliye vaha hRdayameM duHkhI hotI huI vasu rAjAke nikaTa gii| putra ke liye mAtA kyA " he mAtA ! Apake darzanase Aja vIrakadaMbaka guruke darzana nahIM karatI hai ? hue / Apako meM kyA bheTa karUM tathA Apake liye kyA karUM ? so mujhe pharamAiye / " isaprakAra vasurAjAne usase kahA / mAtA bolI, " vatsa ! mujhe putrabhikSA do| he putra ! binA putrake dhanadhAnya kisa kAmake haiM ?" vasurAjAne kahA, 'mAtA ! yaha kyA bolatI ho ! parvata to mere pAlya aura pUjya hai, guruputra ko gurutulya mAnanA aisI zrutikI AjJA hai / Aja yamarAjane kaunasA pAnA kholA hai ki jo mere bhAIko mArane ke liye taiyAra huA hai| isaliye he mAtA ! tuma jo bAta ho zighra kaho / " phira parvatakI mAtAne nAradakA Agamana, ' aja' zabdakI vyAkhyAke liye huA vAdavivAda, parvata tathA nAradakI takarAra, jihvA chedanakA paNa aura rArAjA
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ) mithyAtvAdinirodhaH [601 dvArA dI huI sAcI-yaha saba bAta kaha sunAI / phira kahA ki 'vere pAsa nyAya karAne Ave usa samaya he bhAI ! parvatakI rakSA karaneke liye 'maja ' arthAt bakarA aisA kahanA / bar3e puruSa prANase bhI dUsaroMpara upakAra karate haiM to phira vANIse kare isameM to vizeSatA hI kyA hai ?" vasurAjA bolA, "he mAtA ! mithyA vacana maiM kyoM kara bolUM 1 prANakA nAza hone para bhI satyavratI puruSako kabhI bhI asatya nahIM bolanA cAhiye to phira gurukI bANIko anyathA karane ke liye jhuThI sAkSI denA to bahuta hI kharAba hai|" " bhAI tere to guruputrase bhI satyavratakA Agraha adhika hai to ThIka hai ! merA bhAgya ! " itanA kahakara gurupatnIne dayAI mukha kiyA, taba rAjA dayAse bhara aayaa| usane usake vacanako aMgIkAra kiyA / gurupatnI prasanna hokara apane ghara lauttii| ___aba nArada aura parvata rAjasabhAmeM Aye / sabhAmeM aneka sabhya, vidvAn aura mAdhyasthya vRttivAle sajjana birAjamAna the| rAjA sphaTikakI vedike prabhAvase zraddhara dikhanevAle siMhAsanapara ArUDha thA / rAjAne guruputra aura sahapAThI nAradakA AdarasatkAra kiyaa| nArada aura parvatane apanA pakSa sthApita kiyA, aura rAjAkA pariNAmapramANa ( Decision ) aMgIkAra kiyA; satyakI mahimA batalAi aura rAjAko satya bhASaNa karaneko kahA / yaha saba bAta kahanepara bhI mAno usane sunA hI na ho, apane satyavAdIpanakI prasiddhi ke kAraNa apane sirapara Aye huye mahAn kartavyakA khyAla mAno kSaNabharake liye dUra calA gayA ho isa prakAra gurupatnI ke vacanoMko mAnyakara vasu rAjAne nyAya kiyA ki " gurune 'aja' zabdakA artha bakarA sikhalAyA thaa|" ina
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 ] adhyAtmakalpadruma [ caturdaza asatya zabdake uccAraNa karate hI devatAgaNa usapara kopAyamAna hogaye aura jisa sphaTika vedikApara vaha baiThatA thA usake Tukar3e Tukar3e hogaye / rAjA bhUmipara gira par3A, usapara siMhAsana par3A aura vasumatI( pRthvI )kA nAtha vasurAja mRtyuko prApta ho vasumatIke nIce gayA / aba bhI vaha nArakIkI mahAvedanAko sahatA hai| jina vacanoMpara saMsArakA pravAha calatA ho athavA bhavidhyameM calanekA sambhava ho una vacanoMko to bahuta vicArakara nikAlanA cAhiye / satya vacana bolanekI mahattA isa kathAse spaSTatayA samajhI jA sakatI hai| durvAcAkA bhayaMkara pariNAma. ihAmutra ca vairAya, durvAco narakAya ca / agnidagdhAH prarohanti, durvAgdagdhAH punarnahi // 8 // " duSTa vacana isa loka aura paralokameM anukramase vaira karAte haiM aura naraka gati prApta karAte haiM, agnise jalA phira ugatA hai parantu duSTa vacanase jale huemeM phirase snehAMkura nahIM phUTatA hai|" anuSTupa. . vivecana-isa zlokameM do bAtoMkA samAveza hai / isa loka aura paraloka meM durvacanakA kyA phala hotA hai yaha batalAyA gayA hai / durvacanase isalokameM vaira utpanna hotA hai aura paralokameM naraka gati prApta hotI hai / isa lokake Azrita phalake sambandhameM vizeSa rItise samajhane ke liye kahate haiM ki-dhAnya bonese ugatA hai, parantu yadi vaha dhAnya jala gayA ho to bIja naSTa ho jAtA hai isaliye nahIM uga sakatA hai; parantu koI koI kaThora bIja jala jAne para bhI uga jAtA hai, parantu jo durvacanase jale
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] mithyAtvAdinirodhaH [603 hue hote haiM unake hRdaya meM phirase premake aMkura kabhI nahIM Ane pAte haiN| anubhavI jAnate haiM ki vacanavANa hRdayameM zalyake samAna kAma karatA hai aura ekabAra lagane para vaha phira kabhI nahIM bhule A sakate haiM / ataeva vyartha bolane kI Adatako banda kara denA cAhiye / kitane hI puruSa apanI vidvattA batAneke liye akAraNa bhI aprastuta bolate rahate haiM jisase ve apanI laghutAkA paricaya dete haiM / vizeSatayA na to vyartha bolanA cAhiye aura na kaDuvA / tIrthakara mahArAja aura vacanaguptikI prAdeyatA. ata eva jinA dIkSAkAlAdAkevalodbhavam / avadyAdibhiyA brayurjJAnatrayabhRto'pi na // 9 // __ " isaliye yadyapi tIrthakara mahArAjako tIno jJAna hote haiM phira bhI dIkSAkAlase lagAkara kevalajJAna prApta hone taka pApake bhayase ve kucha bhI nahIM bolate haiN|" anuSTup. .. vivecana-sAvadya bolanese aniSTa phala hotA hai isaliye tIrthakara mahArAja bhI chadmastha avasthAmeM mauna dhAraNa karate haiM / bar3e jJAnIko bhI itanA bhaya rahatA hai isa para vicAra karanekI AvazyakatA hai / yahAM to jApAnameM Aja yaha huA aura vIsu. viyasa ( Vesusvius ) jvAlAmukhI pahAr3a phaTA, pArliyAmenTa ( Parliament ) meM esA vAdavivAda huA aura rAjyameM aisI khaTapaTa ho rahI hai, aisI aisI bAte karake vyartha samayako baravAda kiyA jAtA hai| vartamAna itihAsako jAnanA eka alaga bAta hai, parantu phira usake sambandhI bAte kara vicAra pragaTa kara vyartha karmabandha kyoM karanA ? zAstrakAra eka vyavahArika vacana kahate hai ki " bahuta bolanevAlA bakavAdI " isameM saba bAtoMkA sAra pA jAtA hai|
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 ] adhyAtmakalpadruma [ caturdaza kAyasaMvara-kachuoMkA dRSTAnta. kRpayA saMvRNu svAGgaM, kUrmajJAnanidarzanAt / saMvRtAsaMvRtAGgA yat, sukhaduHkhAnyavApnuyuH // 10 // " ( jIvapara ) dayA lAkara tere zarIrapara saMvara kara, kachueke dRSTAntAnusAra zarIrakA saMvara karanevAlA aura na karanevAlA anukramase sukha duHkhako bhogatA hai / " anuSTup. vivecana-kAyasaMvara-mana aura vacanakI pravRtti jisa. prakAra hAnikAraka hai usIprakAra kAyAkI pravRtti bhI yadi sAvadya ho to ananta saMsArakA paribhramaNa karAtI hai / kAyayogakI pravRtti karanA ho to bhI zubha hetume karanA / niSphala aura hAnikAraka pravRttike saMvara karanekI bahuta AvazyakatA hai / haThayoga Adise jo zarIrapara vijaya prApta hotA hai vaha to eka mAtra ArogyAdika aihika lAbha ke liye hI hotA hai / jainazAstrakAra isako bahuta mahattvadAyaka nahIM batalAte haiN| eka sthAnapara do kachuai jA rahe the / itanemeM vahAM para koI hiMsaka jAnavara AyA usako dekhate hI donoM kachuoMne apane paira aura sira andara le liye / phira vaha jAnavara dUra khar3A raha kara unake pairoM aura siroMko bAhara nikAlanekI rAha dekhane lagA / thor3e samaya pazcAt eka kachuene ghabar3hA kara apane paira tathA sirako bAhara nikAlA ki zikArI jAnavarane use pakar3a kara mAra DAlA / dUsare kachuene bahuta samaya hone para bhI paira tathA sirako bahAra nahIM nikAlA ataeva antameM thaka kara zikArI jAnavara calA gyaa| ina donoM kachuoM se jisane apane aMgopAMga chipAkara rakkhe usane sukha pAyA aura dUsarene duHkha pAyA isaliye kAyAke saMvarakI bhI atyanta AvazyakatA hai|
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] mithyAtvAdinirodhaH [ 605 kAyAkI apravRtti-kAyAkA zubha vyApAra... kAyastambhAna ke ke syustarustambhAdayo yatAH / zivahetukriyo yeSAM, kAyastAMstu stuve yatIn // 11 // . "eka mAtra kAyAke saMvarase vRkSa, staMbha mAdi kauna kauna saMyamI na ho sake 1 parantu jisakA zarIra mokSaprApti nimitta kriyA karaneko udyata hotA hai aise yatikI hama stuti karate haiN|" anuSTup. vivecana-Upara vacanayogake liye kahA isIprakAra kAyAkI apravRti mAtrase kucha lAbha nahIM hosakatA hai, parantu AvazyakatA to yaha hai ki kAyAkI prazastapravRtti honI cAhiye arthAt usake dvArA zubha kriyA-anuSThAna karane cAhiye ! isaprakAra mana-vacana-kAyAke yogakI pravRtti sambandhI upayogI upadeza kiyA gayA hai / aba pAMca indriyoM ke saMvarakI bAta kahI jAtI hai| zrotrendriya saMvara. atisaMyamamAtreNa, zabdAn kAn ke tyajanti na / iSTAniSTeSu caiteSu, rAgadveSau tyajanmuniH // 12 // "kAnake saMyamamAtrase kauna zabdoko nahIM chor3atA ? parantu iSTa aura aniSTa zabdoMpara rAgadveSa chor3ade use muni samajhanA cAhiye / " ... anuSTup. vivecana-kudaratI saMyama do prakArase AtA hai / caurindriya taka zrotrendriya hotI hI nahIM hai unako tathA bahereko svabhAvase hI zrotrasaMvara hotA hai / kRtrima saMyama kAnameM aMgulI DAla kara yA kapaDA bhAr3A lagAkara kiyA jAtA hai| isaprakAra bAhya saMyamase indriyoMkA saMyama to anekabAra hotA hai, parantu isa prakArake karmAdhInapanase hue bAhya saMyamase kucha lAbha nahIM hotA
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 ] adhyAtmakalpadruma [caturdaza hai, parantu eka ora vAyolIna, hAramoniyama, piyAnA athavA beNDa, mRdaMga, dilarubA Adi kI komala dhvani calatI ho aura eka ora kuttekA bhoMkanA, besura aura bhaMsAsUra jaise AvAjase calatA huA gAyana, athavA gadhekA reMganA calatA ho ina donoM ko sunakara mananeM kucha bhI prema tathA kheda utpanna na hoM, samabhAva rahe isImeM sacamuca mahattva hai, yaha hI munipana hai aura aisI samavRttivAle prakRSTa jIvako vRddhi pAte dera nahIM lagatI hai / zrotrendriyako vazameM na rakhanese hirana bahuta duHkhI hotA hai| zikArI jaba mAla phailAtA hai taba hiranako usameM pha~sAneke liye vAsurI bajAtA hai| sundara svarase AkarSita hokara indriya. paravaza hirana zikArI ke dhokhemeM A jAtA hai| sunanekI layameM use apanI dUsarI avasthAkA bhAna nahIM rahatA hai / isaliye zAstrakAra kahate haiM ki " jIvitavyako azAzvata jAna kara, mokSamArgake sukhako zAzvata jAna kara aura AyuSyako parimita jAna kara indriyabhogase vizeSatayA nivRta rahanA / " ( indriya parAjayazataka) cakSurindriyasaMvara. cakSuH saMyamamAtrAtke, rUpAlokAMstyajanti n| iSTAniSTeSu caiteSu, rAgadveSau tyajanmuniH // 13 // "eka mAtra cakSuke saMyamase kauna rUpaprekSaNa nahIM chor3atA ? parantu iSTa aura aniSTa rUpoM meM jo rAgadveSa chor3a dete haiM ve hI sacce muni hai / " anuSTup . vivecana-teindriya taka saba jIva caturahita hote haiM, parantu paMcendriya manuSya aura tiryaMcameM bhI kitane hI andhe hote haiM, parantu isaprakArake saMyamase kyA ! isIprakAra prAMkheM mIMca
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodhaH [607 kara baiTha rahe jisase bhI kyA ? isase koI mahAlAbha nahIM hotA hai, kadAca thor3A bahuta lAbha ho bhI to vaha kisI hisAbakA nahIM hai, parantu jaba sundara strIkA rUpa dekhe, usakI ha~sagati aura sundara mukha, hRdaya vistAra aura kadalI jaMghA dekha athavA nATaka yA kudaratakA sundara dRzya dekhe usa samaya tathA jaba kuSTa, dugaMdha aura rogase bigar3e zarIravAleko dekhe taba donoM para samadRSTi rakhe taba hI cakSurindriyakA saMvara honA kahalA sakatA hai / isIkA nAma sacamuca saMyama hai| bAhya saMyama to kaIbAra hotA hai, ho jAtA hai| isIliye zAstrakAra kahate haiM ki " unhI puruSoMko dhanya hai, unhIMko hama namaskAra karate haiM ki jina puruSoMke hRdayameM AdhI AkhoMse dekhanevAlI arthAt kaTAkSa netroMse dekhanevAlI strI nahIM khaTakatI hai|" ( indriyaparAjayazataka ) cakSurindriyakA saMyama na karanese pataMgiyA bahuta duHkha uThAtA hai / dIvAke rUpase AkarSita hokara cakSurindriyake paravaza hokara usameM apanI pAhutI dekara apane pyAre prANoMse hAtha dho baiThatA hai| ghrANendriyasaMvara. ghrANasaMyamamAtreNa, gandhAn kAn ke tyajanti na / iSTAniSTeSu caiteSu, rAgadveSau tyajanmuniH // 15 // "nAsikAke saMyamamAtrase kauna gaMdhoM ko nahIM choDatA ? parantu iSTa aura aniSTa gandhoMmeM rAgadveSa chor3a dete haiM ve hI muni kahalA sakate haiN|" _ anuSTup. vivecana-Upara likhe anusAra hI hai| seMTa, lavandara, bhattara yA sugandhI padArthokI gandha Anese rAga na ho aura viSTA ' AdikI durgAse dveSa na ho taba ghrANendriyakA saMvara huA sama
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608) adhyAtmakalpadruma [ caturdaza jhanA cAhiye / iSTa aura aniSTa vastupara samabhAva rakhanA saMvara hai / jo indriya bhogameM lipta nahIM rahate, gRddhibhAva yA Asakti nahIM rakhate ve hI sacce saMyabhavAn haiN| isaliye zAstrakAra kahate haiM ki " gIlA aura sUkhA aise do miTTIke gole divAra para pheMke, ve dono gole dIvAra para lage / ina donoM se jo gilA golA thA vaha dIvAra para cipaka gayA aura sUkhA golA nahIM cipkaa| isIprakAra indriyabhogameM laMpaTI aura durbuddhi puruSa saMsArarUpa dIvAra meM cipaka jAte haiM aura jo kAmabhogase virAma pA cuke haiM ve sUkhe golekI taraha saMsArarupI dIvAra para nahIM cipaka sakate haiN|" ( indriyaparAjayazataka) yahAM bhAkarSaNa rAgadveSajanya samajhanA cAhiye / dakSiArataka pahuMcanetaka to donoMkI gati ekasI hotI hai kintu phira sthityaMtara ho jAtI hai| kamalakI sugandhIse AkarSita hokara bhramara usameM Asakta ho jAtA hai aura laharameM Akara usameM baiThA rahatA hai; jAnatA hai ki sUryake asta hone para kamala banda ho jAyagA aura svayaM bandI ho jAyagA, phira bhI abhI ur3atA hU~, abhI ur3atA hU~ aise vicAra hI vicArake aura prAsaktapanameM par3A rahatA hai| anta meM sAyaMko kamala banda ho jAtA hai aura nirdoSa honepara bhI indriyaparavaza bhramara sugaMdhake lobhase usameM banda ho jAtA hai| prabhAtameM nikalanekI AzA rakhatA hai kintu itane meM koI hAthI AtA hai to usa kamalako tor3a kara khA jAtA hai / isaprakAra vaha apane nijake prANoMko arpaNa karatA hai| rasandriyasaMvara. jihvAsaMyamamAtreNa, rasAn kAn ke tyajanti na / manasA tyaja tAniSTAn , yadIcchasi tapaHphalam // 15 //
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodhasaMvaropadezaH [ 609 anuSTup. " jIhA ke saMyamamAtra se kauna rasoMko nahIM chor3atA hai ? he bhAI ! jo tU tapake phala milane kI abhilASA rakhatA ho to sundara jAna par3anevAle rasoMko chor3ade / " * vivecana vyavahAra meM bhI kahAvata hai ki "jisakI dADha dilI usakA prabhu ruThA saMsAra meM ananta bhavaparyaMta bhaTa - kAnevAlI yaha indriya hai / acchA khAneke bicAra meM aura yogya sAdhana taiyAra karanemeM, acchA khAneke padArtha ekatra karane meM aura antameM acchA khAnemeM yaha jIva dhanya samajhatA hai | duniyA meM khA pIkara Ananda mAnanevAle dharma bhI pracalita haiM / khAne pInemeM hI mokSa mAnanevAle jIhnAke lAlacIM, jIva manuSya bhavakA saJcA sAdhyabindu kyA hai use bhUla jAtA hai / apitu isa bAhyarasa poSaNa se indriyatRpti nahIM hotI hai, ananta bAra meru parvata ke dera se bhI anantaguNA bhojana khAnepara bhI jIvako tRpti nahIM hotI haiM / isaliye rasanendriyako vazameM karaneke liye asAdhAraNa prayAsa karanekI AvazyakatA hai / isaliye zAstrakAra kahate haiM ki " yadi tU saMsArase DaratA ho aura mokSaprAptikI abhilASA rakhatA ho to indriyoMko jItane ke liye asAdhAraNa puruSArtha kara (zrImadyazovijayajI indriyajayASTaka ). " macchaliyoMko pakaDane ke liye macchalimAra lohe kA kAMTA pAnI meM DAlatA hai, parantu usake sAtha miSTa ATekI piMDIko bAMdhatA hai| rasanAke lAlacase macchali use khAne ko AtI hai use 'khAte khAte kAMTe meM chida jAtI hai / isIprakAra anekoM anya pakSI bhI khAne ke lAlacase jAla meM pha~sa jAte haiM / zAstrakAra saba indriyoMse rasanendriyako jItanA bahuta kaThina ' batalAte hai / akkhANa rasaNI kammANa mohaNI vayANa taha caiva baMbhavayaM / 6 :
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610] adhyAtmakalpadruma [caturdaza guttINa ya maNaguttI, cauro dukkhehi jippaMti // 1 // ' indriyoMmeM rasanendriya, karmameM mohanIyakarma, vratoMmeM brahmacaryyavrata aura guptimeM manogupti ye cAra adhika kaThinatAse jItI jA sakatI hai| sparzanendriyasaMyama. tvacaH saMyamamAtreNa, sparzAn kAn ke tyajanti n| manasA tyaja tAniSTAn , yadicchasi tapaH phlm||16|| " camar3Iko sparza na karanemAtrase kauna sparzakA tyAga nahIM karatA ? parantu yadi tujhe tapakA phala pAnA ho to iSTa spazoMkA manase tyAga kara / " anuSTup. vivecana-saMsArameM sabase adhika bhaTakAnevAlI yaha indriya hai / isakA vizeSa bhAvirbhAva strIsaMyogameM hotA hai / isako chor3ane kA khAsa mahatva batAne ke liye eka khAsa zloka diyA gayA hai / sundara strI tathA bAlakake gAlake sparzase manameM rAga na ho, jisakI camaDIpara kuSTa jaisI vyAdhi ho athavA daMsa, macchara, tApa yA zItake aniSTa sparzase manameM dveSa na ho yaha sparzanendriyakA saMyama kahalAtA hai, anya saba vyarthakI bAte haiN| sparzanendriya ke paravaza hokara hasti mahAduHkha uThAtA hai| hAthIko jaba pakaDanA hotA hai taba eka gaharA gaDDhA khodakara usapara tRNa bichAkara miTTIse Dhaka dete haiN| gaDDhe ke sAmane kAgajakI sundara hathinIko raMgakara khaDI kara dete haiN| isapara bhAsaka huA hAthI usako bhogane ke liye zighratAse bhagalA jAtA hai usa samaya unake bIcameM taNase Dhake khaDDema gira jAtA hai / phira kitane hI dina use bhUkhA rakkhA jAtA hai, piTA jAtA hai aura sadevaka liye bandI banA liyA jAtA hai, arthAt sadaivake liye paravaza ho jAtA hai / isa saba duHkhakA kAraNa sparzanendriya paravazapana hai /
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodhasaMvaropadezaH [611 bastisaMyama. bastisaMyamamAtreNa, brahmake ke ke na bibhrate / manaHsaMyamato dhehi, dhIra! cetttphlaarthysi||17|| " mUtrAzayake saMyamamAtrase kona brahmacarya dhAraNa nahIM karatA hai ? he dhIra ! yadi tujhe brahmacaryake phalakI abhilASA ho to manakA saMyama karake brahmacaryakA pAlana kara / " anuSTup. vivecana--sparzanendriyake viSayameM strIsaMyogakA viSaya mahA gRddhikA kAraNa hai / isaliye isakA vizeSa manana karane ke liye isakI vyAkhyA eka alaga zlokameM kIgai hai / isase yaha na samajhe ki yaha pAcoM indriyoMse bhinna hai, yaha to sparzanendriyakA eka vibhAga hai| yaha indriya kitanI bhayaMkara hai ki zAstrakAra kahate haiM ki anya indriyoMke viSayoMko bhogate hue to kevalajJAna honA saMbhava hai / sugandha lete, susvara sunate, rUpa dekhate aura uttama padArtha khAte samaya to yadi AtmasvarUpa vicAre aura paudgalika bhAvakA tyAga vicAre to kevalajJAna bhI prApta kara sakate haiM, parantu strIsaMyoga karanepara aisA kadApi nahIM ho sakatA hai| ekAnta durdhyAna ho, sAta dhAtukI ekatratA ho aura mahAkliSTa adhyavasAya ho taba hI strIsaMyoga ho sakatA hai| isaprakAra ekAnta adhaHpAta karanevAlI sparzanendriya kucha ajaya nahIM hai, parantu guhyendriyakA balAtkAradvArA saMyama karanA paDe to usase kucha lAbha nahIM hotA hai / asannI paMcendriya taka to napuMsakaveda haiM parantu vaha puruSavedase adhika kaThina hai, ve tathA nArakIke jIva aura kRtrima napuMsaka baila tathA azva yadi brahmacaryakA pAlana kare to usameM kucha lAbha nahIM hai, parantu sanmukha raMbhA tathA
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 ] adhyAtmakalpadruma [caturdaza urvazI pAkara khar3I ho, prArthanA karatI ho; apane pAsa paise tathA zakti ho, sthAna ekAnta ho aura anya saba bAtoMkI anukUlatA ho phira bhI yadi manapara saMyama rahe taba hI sacamuca munipana prApta ho sakatA hai| parasvArdhAnapana Adi kAraNoMse to kaI bAra azvako bhI brahmacArI rahanA paDatA hai, parantu isase azvakI icchA zAnta nahIM hotI hai / yahI dazA isa jIvakI bhI hai| strIke liye zAstrakAroMne bahuta kucha kaha diyA hai ( aisA hI striye puruSake prati samajhaleM) isa viSaya para vicAra karanese jIva zuddha svarUpako svayaM samajha sakatA hai / isI pranthake strImamatvamocana adhikAra meM bahuta vistArapUrvaka isakA svarUpa samajhAne kA prayatna kiyA gayA hai; ataH vidvAnoMko trIsaMyoga karate samaya vicAra karanA cAhiye / isa saMyogakI sattA kaisI prabala hai aura dRDha sattvavaMta mahAtmA usa sattAko usake puSkala prabala kAraNa honepara bhI kisaprakAra jar3amUlase nAza kara dete haiM yaha siMhaguphAvAsI muni aura sthUlabhadrajIke dRSTAntase samajhameM A sakatA hai / cAra mAsa taka svAdiSTa miSTAnna khAkara vaizyAke ghara rahanepara bhI gurune unake kAryako mahAna duSkara btlaayaa| aura cAra mAsake upavAsa karake prANAMta bhayameM rahakara AtmajAgRti rakhanevAle siMhaguphAvAsIkA kArya mAtra duSkara batalAyA guruke isa niSpakSapAtapanako jo paMDita samajha gaye haiM ve mUtra, mAMsa, rudhira aura camar3ekI thelIpara rAgAMdha bana kara saMsArakUpameM giranese baca gaye haiM / isa sparzanendriyake vazIbhUta hokara ilAyacIputra nATakakAra banA, isIke vazIbhUta hokara benAtaTa nagarakA rAjA ilAyaputrakI mRtyukI vATa johane lagA, isIke vazIbhUta hokara ' bhayavaM jA sA sA ' vAlI strI pAMcasau puruSoMke sAtha bhoga karanepara bhI asaMtoSI rahatI thI, isIke vazIbhUta hokara brahmadatta
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodhasaMvaropadezaH [ 613 cakro sAtavI nArakImeM rahatA rahatA bhI " cArudattA, cArudatvA" aisA pukArA karatA hai, isIke vazIbhUta hokara rAvanane apane daza mastaka aura mahA Rddhiko raNameM khoI, isIke. vazIbhUta humA jIva eka mAbApale utpanna hue saMga bhAIke sAtha kleza karatA hai, isIke vazIbhUta hokara vivekahIna ho jAte haiM, andhe bana jAte haiM, aneka pApoMko karate haiM aura sArAMzameM kahA jAya to kSaNika sukhake liye manuSya janmameM jisa mahAlAbhakA upArjana kara ananta sukha prAptakara sakate haiM usa sabako kho baiThate haiM / ___ isa Avazyaka viSayapara race hue aneko vidvAnoMke anekoM grantha labhya haiM / sArAMzameM jAnanevAle jijJAsumoMko indriyaparAjayazataka' * zrRMgAravairAgyataMrIgaNI ' aura 'zIlopadezamAlA' ina tInoM granthoM kA svAdhyAya kreN| yahAM vistArake bhayase vizeSa ullekha nahIM kiyA, parantu itanA to punarukti karake kahA jAtA hai ki he baMdhuoM ! tUmako kaunasA sukha hai aura vaha kahAM hai ? isake sacce svarUpako samajhanekI koziSa kro| prAkRta puruSoMkI avagaNanAke pAtra pravAhapara cale jAnekI anAdi paddhatiko choDa do / ananta guNa tumhAre pAtmAmeM hI bhare hue haiM, unako prApta karaneke liye dUsaroM ke pAsa jAnekI AvazyakatA nahIM hai, kevala unake pragaTa karanekI AvazyakatA hai| brahmacaryakA pAlana kiye binA bhaura aisA na ho sake to sparzendriyakA bhalIbhA~ti saMyama rakkhe .binA ina guNoMkA pragaTa honA kaThina hai / ataH apaneko (AtmAko ) pahacAnane aura parAyA (pudgalakA) choDanA isa sAmAnya pratita honevAle sUtrAnusAra vyavahAra . karanA yogya hai| jaina subodhaprakAza bhAga 2 // 2 prakaraNaratnAkara bhAga 2
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 ] . adhyAtmakarupadruma [caturdaza samudAyase pAMco indriyoMke saMvarakA upadeza. viSayendriyasaMyogAbhAvAtke ke na saMyatAH / rAgadveSamanoyogAbhAvAdye tu stavImi tAn // 18 // "viSaya aura indriyoM ke saMyoga na honese kauna saMyama nahIM pAlatA hai ? parantu rAga-dveSakA yoga jo manake sAtha nahIM hone dete unhIkI meM to stavanA karatA huuN|" anuSTup. vivecana-madhurasvara, sundara rUpa, sugandhita puSpa, miSTa padArtha aura sukomala strI-ye pAMca viSaya haiM / ye indriyoMko na mila sake arthAt kAnako susvara na mile, A~khako surUpa na mile, rasanAko anukUla padArtha na mile, ityAdi; taba to, vRddhanArI pativratA' jaisI dazA hotI hai, parantu yaha prAtmasaMyama nahIM kahalA sakatA hai / indriyoMke priya viSayoMpara rAga na hoM aura, apriya viSayoMpara dveSa na hoM, vaha hI vAstavika saMyama hai| vAstavikatayA trikAlika vastusvarUpako vicArate hue koI bhI vastu priya yA apriya hai hI nahiM, kyoM ki yadi svAbhAvikatayA koI vastu apriya ho to vaha sadaiva apriya hI rahanI cAhiye, parantu avalokana karane para isase viruddha hI anubhava hotA hai / nIma kaDuvA hotA hai isaliye rasanAko apriya jAna paDatA hai, parantu bimAra hone para vyAdhikA nAza karatA hai aura tithaMca use Anandase khAte haiM / ataeva kisI vastu kA priya aura apriya honA manakI mAnyatApara hI nirbhara hai esA siddha hotA hai aura bahudhA to isake grahaNa karanevAle vyaktike manake calana vicalana svabhAvapara hI usakA AdhAra hai / isaliye nItikArakA kahanA hai ki
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodhasaMvaropadezaH [615 na ramyaM nAramyaM prakRtiguNato vastu kimapi / priyatvaM vastUnAM bhavati ca khalu graahkvshaat|| . __'koI bhI vastu prakRtise sundara yA asundara nahIM hai, sundara tathA asundarapana vastuke grAhakapara AdhAra rakhatA hai|' isaliye aba jo prazna uThatA hai vaha vastupara nahIM parantu apane nijake manakI sthitipara AdhAra rakhatA hai isa manake anukala indriyoMkA jaya karanA yaha prabala puruSArtha hai aura isIliye indriyasaMyama hamArA kartavya hai / thor3AsA AtmavIrya jAgRta kara manameM sacce niyamase kAryataMtra vahana karanekA dRDha saMkalpa kiyA jAya to indriyaviSaya upabhogakA mArga aMkita ho jAya aura eka bAra aisA abhyAsa thor3ese samaya taka rakhA jAya to phira vaha naisargika pravAha ho jAyagA / isa prakArake Atmazuddha pravAhameM ramaNa karanevAle-indriyoM ko zubha mArgameM pravRta karanevAle mahA* tmAmoMkI hama stuti karate haiN| kaSAyasaMvara-karaTa aura utkaraTa. kaSAyAn saMvRNu prAjJa !, narakaM yadasaMvarAt / mahAtapasvinopyApuH, karaTotkaraTAdayaH // 19 // ___" he vidvAn tU kaSAyakA saMvara kara / usakA saMvara nahIM karanese karaTa aura utkaraTa jaise mahAtapasvI bhI narakako anuSTupaH vivecana-mithyAtvatyAga aura yogasaMbara nimita kaha cuke, aba kaSAyasaMvarake liye kucha zabda kahe jAte haiN| isa viSayapara pUrA adhikAra pahile likha diyA gayA hai, isase aba aura yahAM adhika likhanekI bhAvazyakatA nahIM hai| isa saba bAtakA " kaSAyatyAga " nAmaka sAtabA adhikAra pddh'eN| prApta hue haiN|"
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [ caturdaza sAra yaha hai ki kaSAyakA tyAga karanA, unake ( kaSAya ) karanekA prasaMga upasthita honepara bhI na karanA aura Atmika cintavanA karate rahanA cAhiye / kaSAya hI saMsArakA lAbha hai tathA saMsArakI vRddhi karanevAlA hai / isakI vRddhi hone denese mahAn hAni hotI hai / kaSAyase aneko jIva durgatiko prApta hue haiM jisake dRSTAnta isa granthake sAtave adhikArameM yogya sthAnapara batalAye gaye haiM / karaTa aura utkaraTa munikA dRSTAnta jAnanelAyaka hai isaliye yaha yahAM diyA jAtA hai| karaTa aura utkaraTa nAmake do bhAI the| ye donoM sage bhAI nahIM the kintu mAsI mAsI ke laDake the| ve donoM adhyApakakA kAma karate the| eka bAra unako saMsArase vairAgya utpanna ho gayA isaliye unhoMne vrata grahaNa kiyaa| ve bahuta tapasyA karane lage / pRthvItalapara vihAra karate karate ve kuNAlAnagarI meM caumAsA karaneke liye bhAye aura grAmameM phira kara kileke pAsa eka khAimeM baiThakara ghora tapasyA karane lge| varSAta hogI to ye sAdhu baha jAvegeM aisA vicArakara kSetradevatAne varSAtako kuNAlA nagarI meM nahIM barasane diyA, usako rokdii| usa nagarIko choDakara AsapAsa bahuta acchI varSA hui| gAMvake manuSya isakA kAraNa jAna gaye isaliye ve muniyoM ko antaHkaraNase zrApa dene lage aura antameM saba loga ekatra hokara muniyoMpara yaSTi-muSTi AdikA prahAra karake unako grAmase bahAra nikAla diye| isa samaya logoMke kiye tAdanatarjanase gusse hokara ve muni bole / karaTa-varSa megha! kuNAlAyAM' he varSA ! tU kuNAlAmeM barasa / utkaraTa-dinAni dazapaMca ca ' pandraha dinataka barasa / karaTa-muzalapramANadhArAbhiH ' mUsalAdhAra pAnI, harasne /
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodha saMvaropadezaH [617 ___utkaraTa-' yathA rAtrI tathA divA.' jaise dinameM barase vaise hI rAtameM bhI brse| varSA zIghra prArambha huI aura mUsalAdhAra kuNAlAmeM pandraha dina taka barasA, barasane lagI thoDIsI bhI na ThaharI, jisase sampUrNa grAmameM pAnI hI pAnI bhara gayA aura isaliye saba loga bahane lage / bar3A bhArI saMhAra huaa| isa mahApApakA prAyazcita kiye binA, hI pApako kATe binAhI, tIsare varSameM ve donoM sAdhu sAke. tapura nagarameM kAlake grAsa hue aura sAtavI narakameM kAla nAmaka narakAvAsameM battIsa sAgaropamake bhAukheM utpanna hue / mahAkrodhakA yaha pariNAma huA ! kSaNika krodhake liye asaMkhya varSAMtaka narakake mahAna duHkhoMko sahanA par3atA hai / isIprakAra sanatkumArako mAnase, mallinAthajIko mAyAse aura dhavala-mammaNa-sAgaraseTha bhAdiko lobhase mahAduHkha bhogane par3e / ina saba dRSTAntoMpara vicArakara kaSAyakA saMvara karanA cAhiye / baMdha hetumeM isakA mukhya sthAna hai isako dhyAnameM rakhanakI pAvazyakatA hai| kriyAvaMtakI zubhayogameM pravRtti honI cAhiye isake kAraNa, yasyAsti kiMcinna tapoyamAdi, brUyAtsa yattattudatAM parAnvA / yasyAsti kaSTAptamidaM tu kiM na, tadazabhIH saMvRNute sa yogAn // 20 // "jisake pAsa tapasyA yama Adi kucha bhI nahIM hai ve to. yadi cAhe jaisA bhASaNa kare athavA dUsaroMko kaSTa pahuM
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 ] adhyAtmakalpadruma [caturdaza cAveM, parantu jinhoMne atyanta kaSTa uThAkara tapasyAdikako prApta kiyA hai ve isake nAza ho jAneke bhayase yogakA saMvara kyoM nahIM karate haiN|" indravajra. vivecana-~anantakAlase mithyAtvake pravAhameM bahatA huA prANI cAhe jo kucha bhI kyoM na bole ? mana-vacana-kAyAke azubha yogoMkI pravRttidvArA cAhe jisako kaSTa kyoM na pahu~cAve, duHkha deM, pIr3A pahuMcAve yA cAhe so bhI kyoM na kare vaha usake liye ucita hI hai / usako adhika sukha prApta nahIM huA hai, prApta karanekI usakI icchA bhI nahIM hai aura prayAsa bhI nahIM hai; parantu jo ghora tapasyA karate haiM, mahApaJcakhkhAna karate haiM, aura anya usI prakArake asAdhAraNa prayAsase virati dhAraNa karate haiM unako to yogakA avazya saMvara karanA cAhiye; cAhe jitanA paudgalika bhoga kyoM na denA par3e to bhI vaisA karanemeM apanI sarva zaktikA upayoga karanA cAhiye / granthakartA Azcarya pragaTa karate haiM ki isaprakAra tapasyAdika karanepara bhI usake nAza honekA bhaya hoto yogakA saMyama karanA cAhiye aisA jAnate hue bhI isake adhikArI jIva yoga saMvara kyoM nahIM karate haiM ? atyanta prayAsase prApta kiye pirati guNakA nAza ho jAyagA / parizrama niSphala hogA aura pariNAmameM pazcAttApa hogA; ataeva yoga saMvara kara / manayogake saMvarakI pradhAnatA. bhavetsamagreSvapi saMvareSu, paraM nidAnaM zivasaMpadAM yH| tyajan kaSAyAdijadurvikalpAn, kuryAnmanaH saMvaramiddhadhIstam // 21 //
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodha saMvaropadezaH [ 619 . "mokSalakSmI prApta karanekA bar3ese bar3A kAraNa saba prakArake saMvaromeM bhI manakA saMvara hai aisA samajhakara samRddha buddhijIva kaSAyase utpanna hue durvikalpoMkA tyAgakara manakA saMvara kre|" upajAti, vivecana-sukha prApta karanA sarva pravRttiyoMkA hetu hai / inameM bhI mokSasukha prApta karanekI icchA utkRSTa hotI hai, kyoMki yaha ananta sukha hai / taba phira pichI bAta to mana saMyamapara hI Akara ThaharatI hai / saMvara karanA mokSaprAptikA parama upAya hai, isameM bhI mana saMvara karanA sarvotkRSTa sAdhana hai / " mana jItA usane saba kucha jItA" aura 'mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH' isa prabala sUtrapara racA huA mAnavazAstra yadi manakI pravRttipara AdhAra rakkhe to isameM koI vicitratA nahIM haiM / manapara bar3A AdhAra hai, isameM bhI jaba kaSAyase honevAle saMkalpavikalpa tyAga kara diye ho taba manameM jo zAMti, prema, maitrIbhAva utpanna hote haiM usakA apUrva AnaMda to anubhavI hI jAna sakate haiN| isakA sArAMzameM khyAla karanA ho to itanA hI kahA jA sakatA hai ki, cha khaNDake adhipati cakravartIkA sukha bhI manake sukhake sAmane ginatImeM nahIM, hisAbameM nahIM aura adhika spaSTatayA kahA jAya to isake sAmane kucha bhI nahIM hai / isaliye he bandhuo ! vAraMvAra sUcanA hai, preraNA hai, upadeza hai ki manako sudhAro, kharAba vicAra karanese roko, kaSAyajanya durdhyAna aura durvikalpoMkA tyAga karAvo aura zubha vicAroMkI ora pravRtti karAvo antameM dhyAnadhArA dhAraNa kara, karmakI nIrjarA kara, nIceke zlokameM likhA huA sukha prApta karo, athavA usake prApta karaneke adhikArI bno|
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 ] adhyAtmakalpadruma [caturdaza ni:saMgatA aura saMvara-upasaMhAra. tadevamAtmA kRtasaMvaraH syAt, niHsaGgatAbhAk satataM sukhena / niHsaGgabhAvAdatha saMvarastadda, dvayaM zivArthI yugapadbhajeta // 22 // " Upara kahe anusAra jisane saMvara karaliyA ho usakI AtmA zighra hI binA kisI prayAsake hI ni:saMgatIkA bhAjana ho jAtI hai, apitu niHsaMgatAbhAvase saMvara hotA hai| ataeva mocake abhilASI jIvako ina donoMko sAthahI sAtha bhajanA cAhiye / " upajAti. vivecana-mithyAtvakA tyAga kiyA ho, avirati dUra kI ho, kaSAyako zaktihIna karadiyA ho aura yogakA rUMdhana kiyA ho to phira mamatvabhAva svAbhAvikatayA hI kama ho jAtA hai / mamatvake ghaTanese saMsArake sAtha jo dRDha vAsanA hotI hai vaha bhI kama hotI hai aura vAsanAke kama honese viSayake sAtha ekAkAra vRtti honese rukatI hai, antameM vAsanA bhI naSTa ho jAtI hai aura mamatA bhI naSTa ho jAtI hai, usake jAnese moha gayA aura moha jAnese bhavabhramaNa gayA aura bhavabhramaNake jAnese mAno avyA. bAdha mokSasukha milaa| kitane hI jIvoMko prathama mohatyAga hotA hai, vairAgya nimitta ke prApta honese strIputrAdi parakA prema kama hotA hai, jisake pazcAt aisI jAgRti hotI hai, kAyA, vacana aura manake yogoMkI prazasta pravRtti hotI hai aura kaSAya zaktihIna hote haiM / isaprakAra 1 putra, strI, dhana, Adi para mamatvarahitapana /
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodha saMvaropadezaH [621 saMyamase ni:saMgatA aura niHsaMgatAse saMvara prApta hotA hai / kisa jIvako kaunasA mArga anukUla hogA isake liye eka sAmAnya niyama nahIM kahA jA sakatA hai, isakA AdhAra puruSa, kAla, sthAna aura saMyogopara hai / amuka prANoko konasA mArga anu. kUla hogA vaha svayaM vicAra kara samajhale / adhika uttama mArga yaha hai ki yogAdikakA saMvara karanA aura mamakAkA tsama karanA ye donoM kArya sAtha hI sAtha karane caahiye| doseMse mahAlAbha hai aura donoM aise haiM ki eka sAtha hI ho sakate haiN| isaprakAra mithyAtvAdinirodha aura saMvaropadeza ani kArako samApti huI / isa adhikArameM bhI hada kI gaI hai| eka mAMvameM paradezase mAnevAle mAlapara jakAta lenekA Thahasava hunaa| vaha gAMva bandara na thA parantu eka bar3A zahara thaa| aneka prakArakA vyApAra, aneka vyaupArI aura aneka dukAne honese unakA kahA sambandha rakkhe, kisaprakAra rakkhe, kitane dekharekha karanevAle rakkhe, isa vicArase adhikArI ghabarA gaye; phira eka puruSane yukti batalAI ki zahara meM praveza karaneke nAkeM pakar3o aura vahAM caukI rkkho| isa yuktise pAMca yA cha puruSa rakhane sampUrNa prAmapara amala ho gyaa| isIprakAra pApa-puNyakI aneka prakRtiyA~, baMdhake vicitra sthAna aura unakoM rokanekI mahAna kaThinatA vicArane para bhI samajhameM nahIM A sakatI hai| ataH yaha nAke batalAye gaye haiM inako pakar3a kara adhikAra jamAnese sampUrNa karmapurapara sAmrAjya cala skegaa| ye nAkArUpa cAra baMdhahetu batalAye-midhyAtva, avirati, kaSAyaM aura yoga / inakI aMvaraMga vATikAmoM ko dekhA jAya to
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 ] adhyAtmakalpadruma [ caturdaza sattAvana hetu hote haiN| mithyAtvapara vizeSa vivecana na kara usake tyAga karanekA hI upadeza kiyA gayA hai, kAraNa ki isa pranthaka adhikArI bahudhA mithyAtvI ho na ho isIliye isapara vizeSa vivecana na karake yogake mahattvapUrNa viSayako hAtha meM liyA gayA hai / unameM manonigraha, vacanAnagraha, kAyAnigraha aura aMtaraMgameM indriyadamanake liye jo vicAra pragaTa kiye gaye haiM ve bahuta hI upayogI haiN| manakI apravRtti aura manonigraha ina donoMmeM bahuta vaimanasya hai| manake vyApAroMko choDa denA, usako koI kArya nahIM karane denA aura haThayoga karanA yaha zAstrazailIse viparIta hai, isase yathocita lAbha nahIM hotA hai| kitane hI prANo isa mArgameM kArya karake lAbha uThAnA cAhate haiN| isase zArIrika ArogyatA yA kAlajJAnAdi alpa lAbha hotA hai, parantu prayAsake pariNAmameM kucha lAbha nahIM hotA hai| manake saMbaMdha karane yogya kArya yaha hai ki mana jaba kumArgameM jAtA ho taba usake pariNAmoMkA vicAra kara usako pichA pheranA, kuvicAra na karane denA, parantu usakI zubha pravRttipara aMkuza lagAnekI AvazyakatA nahIM hai / zubhameM pravRtti aura azubhameM nivRtti yaha hI mahAyoga hai aura isIke liye dharma zuklAdi dhyAnakA vistAra hai / " maiM kaba 32 doSa rahita pAhAra karuMgA ? kaba paudgalika bhAvakA tyAga kara Atmika tattvameM ramaNa karuMgA ?" Adi Adi zubha manoratha karane bhI prazasta manoyogakI AcaraNAmeM hI gine jAte haiM / isIprakAra vacanayoga aura kAyayoga nimitta samajhe / vacana aura kAyAkI pravRtiko sadaiva rokanA Avazyaka nahIM hai, parantu inake pravRttikI rukha badala denA hamArA mukhya kartavya hai / kAyayogake liye jo indriya saMvarakA upadeza kiyA gayA hai vaha bhI itanA hI upayogI hai| yaha eka sAmAnya niyama
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] mithyAtvAdinirodha saMvaropadezaH . [623 hai ki jahAMtaka bAhya indriyoM para aMkuza nahIM lagAyA jAtA hai tabalaka manakA vazameM honA kaThina hai, aura jabataka mana para aMkuza na lagAyA jAya tabataka indriyoMpara aMkuza lagAnA bhI kaThina hai| isaprakAra mana aura indriya eka dUsarepara prabhAva DAlate haiM, ataH una donoMkA damana karaneke liye asAdhAraNa AtmavIrya sphUrita karanekI AvazyakatA hotI haiM / yaha kArya azakya nahIM parantu anubhava honevAleko viSama pratIta hotA hai; anyathA jaba aisA karane kI Teva par3a jAtI hai taba to indriya viSayoMkA bhoga ucchiSTa bhojana sadRza pratIta hone lagatA hai| isaprakAra yogaruMdhanake prayAsake sAtha hI sAtha kaSAyoMko jItanekI bhI AvazyakatA hai / antaraMga zatruomeM kaSAya prabala zatruoMkA kArya karate haiM isaliye unake liye bhI puruSArthako AvazyakatA hai| yogaruMdhana aura kaSAyavijayake sAtha sAtha calane para hI viratiguNa svAbhAvikatayA prApta hosakatA hai / isaprakAra bandhahetu zithila hote jAte haiM, kama hote jAte haiM aura anta meM naSTa ho jAte haiN| isa janmameM dhana, strI, putra pAnA kaThina nahIM haiN| kitane hI puruSoM ko jo kaThina jAna paDate haiM yaha inakI jhUThI dhAraNA hai| ye vastuye anAdikAlase milatI rahatI hai inakI prAptike liye prayAsa karanA vyartha hai, itanA hI nahIM parantu vaha saMsArabhramaNa karAnevAlA hai| inameM pha~sA huA prANI apane karttavyakA bhAna bhUla jAtA hai aura mAnadazAkI ora bhAkarSita ho jAtA hai / isako ekAntameM baiThakara Atmacintavana karanekA bhAna nahIM hotA hai / pichalI gAthAmeM niHsaMgabhAva prApta karaneke liye kiyA huA upadeza bahuta manana karane yogya hai / vizeSa bAta to yaha hai ki
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624] adhyAtmakalpadruma [ caturdaza anantakAla taka prayAsa karanepara bhI jo na mila sakA vaha yahA~ batAyA gayA hai / yogaruMdhana, kaSAyavijaya aura mithyAtvanirodha karanekA prayAsa karanA cAhiye / jo isa pathake pathika bana pAtmika kArya karegeM ve sukhI hoMge aura antameM ghora saMsAra samudra taira kara usakA anta dekha skeNge| iti savivaraNo mithyAtvAdinirodha-saMvaropadezanAmA cturdsho'dhikaarH||
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcadazaH zubhavRttizikSopadezAdhikAraH / ci tadamana, vairAgyaupadeza aura yatizikSA kaha kara ra gata adhikArameM mithyAtva, avirati, kaSAya aura yogake nirodha karane kA upadeza kiyA aura prasaMgaNow vaza saMvara karanekA garbhita upadeza diyA gyaa| aba yaha batalAyA jAtA hai ki vRtti kisa prakArakI honI cAhiye / amuka praNAlikAke banda hone para yaMtrakI zaktikA upayoga karaneke liye navIna pravAhoMko DhuMr3hane cAhiye, anyathA zaktikA laya hotA hai athavA astavyasta dizAmeM calI jAtI hai| isa adhikArameM jo vRtti-vartana batAyA gayA hai unameMse bahutase sAdhuyogya hai aura kaI zrAvakake yogya hai / pAThakoMko apane yogyatAke pramANameM zikSA grahaNa karanI cAhiye / yaha adhikAra vizeSatayA sAdhuko uddeza kara likhA gayA hai| pratyeka zlokake prasaMgapara vivecana kiyA gayA hai| Avazyaka kriyA karanA. AvazyakeSvAtanu yatnamApto. diteSu zuddheSu tamo'paheSu / na hantyabhuktaM hi na cApyazuddhaM, vaidyoktamapyauSadhamAmayAn yat // 1 // "prApta puruSodvArA batalAye zuddha aura pApoMko nAza 1 mAmayApahamiti pAThAntaraM rogaharaNakSamamityarthaH //
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 ] adhyAtmakalpadruma [paMcadaza karanevAle AvazyakoMko karanekA yatna kara; kyoMki vaidyakI batalAI auSadhi na khAI ho athavA (khAneparabhI yadi ) azuddha ho to vaha rogakA nAza nahIM kara sakatI hai|" upajAti. vivecana-Avazyaka arthAt avazya karane yogya nityakarma athavA adhika spaSTa zabdomeM kahA jAya to sAdhu aura zrAvakakA karttavya nityakriyA / ye 6 haiM / (1) sAmAyika:-do ghaDI taka sthira cittase sthira Asanapara samatA rakhakara zAMta sthAnapara Atmika jAgRti karanA / isameM abhyAsa, tattvacintavana, dhyAna aura jApameMse apanI zaktianusAra kartavya hai| yaha zrAvakake liye hai aura sAdhuke liye itanA bheda hai ki ve nirantara sAmAyika dazAmeM hI rahate haiN| (2) caturviMzatijina stavana-saMsAra para mahAupakAra karanevAle, mahAprabhAvaka paramAtmAkI nAmAdi rUpase stuti / (3) vandana-guru bhAdi bar3e puruSoMko vandanA karanI! (4) pratikramaNa-sampUrNa dina yA rAtri sambandhI, pandaraha dina, cAra mAsa yA varSa sambandhI kArya, uccAra yA cintavanase hue doSa, pharamAye hue kAryakA anumodana, kiye asadvartano sambandhI doSoM ke liye antaHkaraNase pazcAttApa krnaa| na karane sambandhI jo vicAra karanA cAhiye usako na kiyA ho to usake sambandhI vicAra karanA, ye sabase adhika upayogI Avazyaka hai / isake hetuko batAte hue zrAvaka pratikramaNasUtrameM kahate haiM ki 'niSedha kiye hue kAryoko kiye ho, Adeza phiye kAryoMko na kiyA ho, jIvAdika padArthoMpara zraddhA na kI ho, aura dharmaviruddha prarUpaNA kI ho ina sabake liye kSamA yAcanA karanA pratikramaNa hai / (1) kAyotsarga-dehakA utsarga karanA, tyAga karanA arthAt usake sambandhI bAhya vyavasAyako kama kara aMdarase prAtmajAgRti
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] zubhavRttizikSopadezaH [627 karanA aura (6) paJcakhkhANa-sthUla padArthoMkA bhoga kama karanA, tadana manda karanA aura bharasaka tyAgabhAva rakhanA / / ye cha Avazyaka sarva jainiyoM ke liye avazya karane ke haiM, zAstramaNIta haiM, paramAtmAke mukhase nirdiSTa hue hue haiM aura svataH nirdoSa haiM / apitu ye svayaM nirdoSa hI nahIM hai kintu bhavaroga miTAne nimitta auSadharUpa hai| inake auSadhapanakI zaki sarvajJapra. NIta hai aura anubhavagamya hai / auSadhi batAnevAle vaidya cAhe jitanA vidvAn kyoM na ho parantu vyAdhikA nAza to unakI batAI huI auSadhIko khAnese hI hotA hai, kevala mAtra nAma jAnanese kArya nahIM ho sakatA hai / isIprakAra AvazyakarUpa auSadhI khAnese hI bhavaroga miTa sakatA hai| apitu khAne para bhI yadi vaha auSadhI zuddha na ho to vyAdhi dUra nahIM ho sakatI hai isake liye bhI cintA karane kI AvazyakatA nahIM hai / aneka mANiyoMpara upayoga karaneke pazcAt aura atIndriya cakSuse usakA lAbha pratyakSa dRSTimeM Aneke pazcAt hI vaha batalAI gaI hai aura isake batAnevAle sarva prakArakA vicAra kara sake aisI sthitimeM the, isaliye yaha auSadhI, phUTa nikalegI yA vyAdhiko bar3hAyegI isakI bhI cintA na karanI cAhiye / Avazyaka kriyAkI bahuta AvazyakatA hai| isase AtmA bahuta nirmala rahatA hai, purAne pApa aMze aMze chor3atA jAtA hai, navIna grahaNa nahIM karatA hai isase vaha dharma sanmukha rahatA hai aura usakI AntaravRtti jAgRta rahatI hai| Avazyaka kriyA sambandhI doSoMko jAnanekI AvazyakatA hai| sAmAyikake 32 doSa, kAyotsargake 19 doSa Adi kriyAmArgake granthoMse par3heM aura unake tyAga karanekA prayAsa kreN| doSarahita Avazyaka mahAphala dete haiM, aura yaha sthiti abhyAsase prApya hai / jabataka
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 ] adhyAtmakalpahuma [ paMcadaza yahasthiti prApta na ho taba taka zubha dazAmeM rahe; parantu sadoSa kriyA karanese kriyA na karanA hI uttama hai-aisI viparIta vRtti nahIM rakhanA cAhiye / isa zlokameM sarvajJa bhagavAnakA vaidya ke sAtha, Avazyaka kriyAkA auSadhIke sAtha aura vyAdhikA bhavaparyaTanake sAtha upamAna upameya sambandha hai| tapasyA karanA. tapAMsi tanyAdvividhAni nityaM, mukhe kaTUnyAyati sundarANi / nighnanti tAnyeva kukarmarAzi, rasAyanAnIva durAmayAn yat // 2 // " zurUmeM kaDave laganevAle parantu pariNAmameM sundara donoM prakArake tapa sadaiva karane cAhiye / ve kukarmake Dherako zIghra naSTa kara dete haiM, jisaprakAra rasAyaNa duSTa rogoMko dUra kara detI hai| " upajAti. vivecana-tapa do prakAra ke hote haiM-1 bAhya, 2 abhyaMtara / na khAnA ( anazana ), kama khAnA kama padArthoM ko khAnA, rasakA tyAga karanA, kaSTa sahana karanA aura aMgopAMgako saMkoca kara rakhanA yaha bAhya tapa kahA jAtA hai| kiye hue pApoMke liye prAyazcita karanA, baDoMkA vinaya karanA, bAlavRddhaglAna kA vaiyAvRtya karanA, abhyAsAdi karanA, dhyAna karanA aura kAyAkA utsarga karanA yaha AMtaratapa hai| ina saba tapoMko karate hue kaSTa jhelane par3ate haiM, kucha AkarA bhI lagatA hai parantu anAdikAlase AtmAke sAtha jo karmasamUha lagA huA hai yadi usako ekadama dUra karanA ho, bhoge sivA usakA tyAga karanA ho, jaina pari
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] zubhavRttizikSopadezaH [629 bhASAmeM kahA jAya to karmakI 'nirjarA' karanI ho to isakA yaha ucita mArga hai / harasamaya sAta yA ATha karma bAndhanevAlA jIva bhogate samaya saba karmoMko vipAkodaya honepara hI bhoge aisA koI niyama nahIM haiM, isaliye yadi tapasyA kara Atmapradezase bhogakara karmako naSTa kara deve taba hI isake kaTuka vipAkodayase chuTakArA mila sakatA hai / tapasyA karanA kucha kaDuvA jAna par3atA hai, kyoM ki usameM sthUla bhogoMkA tyAga karanA par3atA hai isaliye vaha prArambhameM AkarA jANa par3atA hai, apitu abhyaMtara tapameM ekAkAra vRtti rakhanI par3atI hai sthiratA rakhanI par3atI hai, jinase kucha kaThinatA par3atI hai parantu yaha prArambhameM hI bhAtI hai, isakA pariNAma bahuta acchA hai aura bAdameM abhyAsa par3aneke pazcAt abhyAsake prArambhameM mAlUma honevAlI kaThinAiyA bhI gAyaba hojAtI hai| . jisa indriyadamanake liye caudahave adhikArameM bahuta acchItarahase kahA gayA hai aura jisase mahAna lAbha hosakatA hai una indriyadamanakA parama sAdhana tapa hI hai| isaprakAra tapasyAse mahAlAbha hotA hai jaise rasAyaNa khAte samaya, kaI khAneke padArthoMkA tyAga karanese kaThinatA mAlUma hotI hai, parantu zarIrameM jAne ke pazcAta duHsAdhya jAna paDanevAlI vyAdhiyoM ko bhI miTA detI hai| isIprakAra yadi sugurUrupa suvaidyadvArA batalAi hui taparUpa rasAyaNa zAstrAnusAra vidhi anusAra apathyakA yAga kara bhakSya kI jAya to isa saMsArI jIvakA karmaroga susAdhya hokara naSTa hojAya aura pariNAmameM usako ananta sukhakI prApti ho / __ granthakartA kahate haiM ki tapa kukarmakA nAza karatA hai itanA hI nahIM parantu kukarmakI rAzikAbhI nAza karatA hai / isakI ora vizeSatayA dhyAna AkarSita kiyA jAtA hai| sahaja lAbha ho to
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________ 630] adhyAtmakalpadruma - [paMcadaza yaha eka sAmAnya bAta ginI jAya parantu yaha to atyanta lAbha hai| zIlAMga-yoga-upasarga-samiti-gupti. . vizuddhazIlAGgasahasradhArI, __ bhavAnizaM nirmitayogasiddhiH / sahopasargAstanunirmamaH san , bhajasva guptIH samitIzca samyak // 3 // " tU ( aThAraha hajAra ) zuddha zIlAMgoMko dhAraNa karanevAlA bana, yogasiddhi niSpAdita bana, zarIraparakI mamatA chor3a kara upasoko sahana kara, samiti aura guptiko bhalibhAMti dhAraNa kara / " indravajra. vivecana-(1) zIlAMga arthAt cAritrake aMga / isake yatidharma sahita aThAraha hajAra bheda hote haiM jisakA isa granthameM anyatra savistara varNana kiyA gayA hai| yahAM sAdhukA kyA kArya hai yaha batalAte hue usakA smaraNamAtra karAyA jAtA hai / (2) mana, vacana, kAyAke yogoMko vazameM karale aura inake sAdhanarUpa aSTAMga yogakI sAdhanA kara / yogarUMdhanakA kitanA mAhAtmya hai yaha caudahaveM aura navameM adhikArameM savistara dekhaleM / saMsArasamudramaise U~ce AnekA parama sAdhana yogaruMdhana hI hai| ( 3 ) zarIraparakI mamatA chor3a de aura parISaha tathA upasargoMko yathAzakti sahana kr| zarIra kyA hai ? kaisA hai ? kisakA hai ? aura isakA svabhAva kyA hai ? yaha hama dehamamatvamocana nAmaka isI grantha ke pAMcaveM adhikArameM dekha cuke haiM / (4) samiti aura gupti dhAraNa kara zuddha vyavahAra rakhanA / 1 teraveM adhikArake 2-3 zlokoMko dekhiye / 2 terahave adhikAra ke 2-3 zlokoMke vivacanako dekhiye /
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavamaTandriyo adhikAra]. zubhavRttizikSopadezaH [ 631 isa zlokameM zubhapravRtti kisa prakAra rakhI jA sakatI hai isaka mArga dikhAne nimitta nAmamAtra nirdeza kiyA gayA hai| yaha sampUrNa zloka mukhyatayA munimahArAjako uddeza kara likhA gayA hai| isa sampUrNa adhikArameM yaha hI rIti grahaNa kI gaI hai / caudaha adhikAroMko padalenevAlA isa adhikArako AsAna se hI samajha sakatA hai ataeva mUla granthakarttAne inapara vizeSa vivecana karanA yogya nahIM samajhA hai / svAdhyAya-AgamArtha-bhikSA zrAdi. khAdhyAyayogeSu dadhastra yatnaM, madhyasthavRttyAnusarAgamArthIn / bhagAravo bhaikSamaTAviSAdI, _hetau vizuddhe vazitendriyoghaH // 4 // * "sajhAya dhyAnameM yatna kara, madhyastha buddhise Agamake arthakA anusaraNa kara, ahaMkAra tyAga kara, mikSA nimitta phira, isIprakAra indriyoM ke samUhako vazameM karake zuddhahetumeM vikhavAda rahita bana / " upajAti. vivecana-Uparake zlokameM jaise nAmanirdeza kiyA gayA hai usIprakAra yahAM bhI sAdhuko uddeza kara zubha pravRtti nimitta vizeSa kAryoMke nAmamAtra batalAye gaye haiN| (1) he yati ! tU svAdhyAyameM kAla nirgamana kara / tujhe vyartha bAteM karanA yA paMcAyata karanA zobhA nahIM detA hai, kyoM ki isase bhASAsamiti aura jIvarakSAkA abhAva honese tujhe sAvadha upadeza aura sAvadha pitavanakA khyAla bhI nahIM A sakatA hai| abhyAsase jJAnadRSTi jAgRta hotI hai aura paropakAra karanekA prabala sAdhana milatA hai / bhapitu tujhe yoga dhAraNa karanA caahiye| se Agamana
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________ 632 ] adhyAtmakalpadruma [paMcadaza AgamakA jJAna prApta karanekI yogyatA prApta karane ke liye uddeza samuddeza anujJAnurupa anuSThAna karane cAhiye / yoga dhAraNa karamekI AvazyakatA zAstrameM batalAI gaI hai / isakI kriyAko dekhate hue isase yogasiddhi aura mana-vacana-kAyAke yogoMpara bhI acchA aMkuza laga sakatA hai / (2) AgamameM batalAye bhAvoMko madhyastha buddhise grahaNa kara / kadAgraha kara khIMcakhAca kara AgamakA artha karanA chor3a de aura terA zuddha dRSTibindu hRdayacanu sanmukha nirantara rakha kara zuddha prarUpaNA kr| (3) tujhe nRpAdikRta satkArakA, uttama padArtha milanekA tathA ArogyatAkA ahaMkAra nahIM karanA cAhiye / inake liye ahaMkAra karanese kitane duHkha utpanna hote haiM yaha hama kaSAyamocana dvAra meM par3ha cuke haiM / (4) tere manameM bhI viSAda paidA na kara / khedase Atmatattva kSINa hotA hai aura saMsArabhAvakI vRddhi hotI hai / (5) indriyoM ke samUhako vazameM kara / ye kitanA duHkha detI hai yaha hama caudahaveM aura dazameM adhikArameM par3ha cuke haiM, tathA inako vazameM karanese kitanA AnaMda prApta hotA hai yaha bhI unhI sthAnoMpara dekha cuke haiN| (6) zuddha hetu ke liye bhikSA grahaNa karaneko paryaTana kara / sAdhu madhu. karI vRtti rakhatA hai arthAt jisaprakAra madhumakSikA eka puSpase dUsare puSpapara baiTha kara ( usa phUla ke dikhAvako binA bigar3e ) unameM se madhu cUsatI hai isIprakAra sAdhu zAstrokta gaumutrarekhAdi AkArAnusAra bhinna bhinna gRhomese, bhArarUpa hue binA, zuddha mAhAra lekara, jo mile usameM hI santoSa rakha kara, baiTha rahate haiN| inakA AhArapAnI zuddha hetuke liye hI hotA hai, zarIrakA 1 jainaparibhASAmeM ye anukramaseRddhi, rasa aura zAtAgArava kahalAte haiN| 2 caudahaveM adhikArake 12 veM zlokase 18 ve zloka taka dekhiye; tathA dazaveM adhikArake 14 ve zlokako dekhiye /
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] zubhavRttizikSopadezaH [633 poSaNa karane ke liye AhAra nahIM hotA, parantu dharmakAryameM zarIra upayogI ho sake isa zuddha hetuse zarIrako bhAr3eke rUpameM mAhAra denekA unakA Azaya hotA hai. upadeza-vihAra. dadasva dharmArthitayaiva dhAn , sadopadezAn svaparAdi saamyaan| jagaddhitaiSI navabhizca kalpai me kule vA viharApramata ! // 5 // " he muni ! tU dharma prApta karaneke hetuse aise dharmAnusAra upadeza kara ki jo sva aura parake sambandhameM samAnapana pratipAdana karanevAle hoN| tU saMsArakI bhalAIkI icchA rakha kara, pramAda rahita hokara, grAma athavA kulameM navakalpI 'vihAra kr|" upajAti. vivecana-(1) he sAdhu ! upadeza karanA yaha terA dharma hai / tere upadezameM tIna guNa hone cAhiye / (a) upadeza niSpApa honA cAhiye arthAt usameM sAvadha AcaraNakI AjJA yA sUcanA nahIM honI cAhiye / ( ba ) vaha upadeza dharmaprAptike ekAnta hetuse hI kiyA huA honA cAhiye; aura usa upadezako karate samaya kisI bhI prakArakA svArtha na honA cAhiye; kevala pAramArthika hetuse hI vaha upadeza karanA cAhiye / ( ka ) vaha upadeza apanI tathA dUsaroMkI Atmika aura paudgalika vastuoMpara samabhAva utpanna karanevAlA honA cAhiye / yaha uddhatApUrNa yA svotkarSa 1 'sAmyAt ' aisA pATha hai / apane pakSa aura dUsaroM ke pakSakI ora rAgadveSakI vRttiko chor3a kara upadeza karanA /
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________ 633] adhyAtmakalpadruma - [paMcadaza batAnevAlA na honA cAhiye / sunanevAleko maNi aura pattharapara, lavaMDara aura biSTApara samabhAva utpanna ho aisA yaha honA cAhiye / ye upadezake pradhAna guNa haiN| inake antargata anekoM viSayoMkA samAveza ho jAtA hai / dRSTAntarUpase viSaya sarvasAmAnya honA cAhiye, aMgita dveSabuddhise amuka vyaktipara AkSeparUpase kucha bhI na bolanA cAhiye, bhASA prauDha honI cAhiye, vacanapaddhatisara aura vicAra niyamasara ekake bAda eka kudaratI taurase anusaraNa karane yogya hone cAhiye, viSayakI prauDhatAke sAtha sAtha zAstrokta dRSTAntoMse saMkalitabhAva honA cAhiye, bhASA zrotAoMko priya ho parantu hitakArI honI cAhiye, prasaMga upasthita honepara durguNoMke kaTu phala samajhAnevAlI honepara, bhI nirantara satya honI cAhiye, dalIla nyAyasara aura kadAgrahakA abhAva darzAnevAlI honI cAhiye ityAdi aise anekoM guNa upadezameM hone cAhiye / sArAMzameM kahA jAya to zrotAoMke manapara aisI chApa par3anI cAhiye ki mAno ve zravaNa karate samaya kisI apara vyavahAra meM sammilita ho gaye haiM aura unakA cAlu vyavahAra vilIna ho gayA hai, aisA prabhAvika upadeza pattharako bhI pIgalA sakatA hai| (2) sAdhuko navakalpI vihAra karanA cAhiye / kArtika pUrNimAse aSADha zuda caudaza taka ATha mahinomeM ATha vihAra aura comAsAkA eka vihAra, isaprakAra nau vihAra to avazya karane cAhiye / inameM kabhI pramAda na kareM aura saMsArakA hita dRSTi sanmukha rakkhe / yaha saba sAdhuoM-yatiyoMke liye upayogI hai / khAsa abhyAsa, roga, vRddhAvasthA athavA zAstrakA apUrva lAma honevAle zAstrokta kAraNake sivAya eka sthAnapara sAdhuko nahIM rahanA cAhiye / eka sthAnapara rahanese bahuta hAni hotI hai|
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] zubhavRttizikSopadezaH [635 sabase bar3I hAni gRhastha ke pratibaMdhakI hotI hai| mere zrAvaka, yA merAkSa aisA ho jAtA hai aura isa kAla meM calate pravAhake samAna yaha amuka sAdhukA upAzraya aisA bhI ho jAtA hai| nagarameM rahane kI AjJA pradAna karanevAle sthavirakalpakA dhIre dhIre atyaMta durupayoga kiyA jAtA hai| vihAra karanese upadezakA lAbha sarva prAmoMke puruSoMko mila sakatA hai, karane yogya kArya pUrNa ho sakate haiM, aura jIvana saphala ho jAtA hai / eka sthAnapara rogAdi kAraNoM ke atirikta saMyamanirvAha yogya anya kSetra honepara bhI bahota vakta rahanA zAstrAjJAse viruddha hai, anucita hai aura pariNAmameM pratyakSarUpase saMsArakI vRddhi karAnevAlA hai| isa zlokameM eka atyanta agatyake praznako hala kiyA gayA hai / sAdhu jIvanameM nivRtti pradhAna hai yA pravRti pradhAna hai| sAdhuko ekAnta para baiThakara kucha na karanA aisA yaha uddeza nahIM hai aura aisI nivRttikI sthiti prApta karanese pahile apramatta pravRti karanI par3atI hai| alabata, yaha prazasta pravRtti hai aura vAstavika rItimeM kahA jAya to yaha nivRtti hI hai / upadeza denA, sabhAyeM bharanA, kartavya batalAnA, vihAra karanA, prantha racanA, abhyAsa karanA, Avazyaka kriyAye karanA, yoga dhAraNa karanA, Adi prazasta pravRtti hI hai aura sAdhu jIvanako varNana karanekA hetu bahudhA isa prazasta pravRttipara hI nirbhara hai| kaI bAra pravRtti zabdase hI ghabarAkara loga isake viruddha bhAvAja UThAte haiM, parantu bahuta vicAra karaneke pazcAt nirNaya hotA hai ki jaina zAstra meM nivRttihetuka prazasta pravRtti bhI vizeSa AdaraNIya hai / adhikAra vizeSa prApta ho jAnepara kyA kartavya hai yaha adhikArI svayaM DhUMr3ha nikAlate haiN|
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [paMcadaza svAtmanirIkSaNa pariNAma. kRtAkRtaM svasya tapojapAdi, __ zaktIrazaktIH sukRtetare c| sadA samIkSasva hRdAtha sAdhye, yatasva heyaM tyaja cAvyayArthI // 6 // " tapa, japa Adi tUne kiye haiM yA nahIM, uttama kArya aura anuttama kAryoMke karanemeM zakti prazakti kitanI hai ina saba bAtoMkA sadaiva tere hRdayameM vicAra kara / tU mokSasukhakA abhilASI hai isaliye karaneyogya ( ho sake aise ) kAryoM ke liye prayatna kara aura tyAgane yogya kAryoMkA parityAga kara / " upajAti. vivecana-AtmavicAraNA karanese anekoM lAbha hote haiN| svayaM kaunasA kArya karatA hai isakA khyAla AtA hai aura unameMse kaunase kAryakA tyAga karanA, kaunasA grahaNa karanA Adike sambandhameM vicAra hotA hai| pariNAmameM kAryarekhA aMkita karanekA nizcaya ho jAtA hai aura zuddha vartana honekA nimitta prApta ho jAtA hai| he prANI ! tU tapa, japa Adi arthAt pUjA, prabhAvanA, svAmivAtsalya ( eka jyaunAra hI nahIM, parantu usase svadharmI logoMkA utkarSa ho aise upAya vatsala bhAvase vicAranA aura tadanusAra yojanA karanI ) AdimeMse kyA kyA kara sakatA hai aura kyA kyA nahIM kara sakatA hai inakA vicAra kara / yaha zrAvakake liye kahA gayA hai| sAdhuke liye usane kitane logoMko upadeza diyA, usane svayaM paThana-pAThana kitanA kiyA, kaba kiyA, usase zAsana udyota kitanA huA, isakA
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] zubhavRttizikSopadezaH - [637 vicAra kara aura kyoM nahIM kara sakatA hai isapara dhyAna de / zarIkI azakti hai yA manakI kamajorI hai ise DhUMr3ha nikAla / apitu sukRtya aura duSkutyameM terI zakti aura mana kitane pravRta hote haiM, unameM terI kyA sthiti rahatI hai, tU kisa tAdAtmya vRttise uttama kArya karatA hai aura kitane aMtarase kharAba kArya karatA hai, yA tere sambandhameM isake viparIta hI hotA hai arthAt uttama kArya Upara Uparase karatA aura kharAba kAma tAdAtmya vattise karatA hai; ina saba bAtoMko tere hRdayameM vicAra kara / apitu kitane sukRtyameM yA apakRtyameM terI zaktikA vyaya hotA hai isakA bhI tU vicAra kara / ___isaprakAra AtmanirIkSaNa kara jAgRta hue jIva aneka pApomeMse svAbhAvikatayA hI chUTakArA pA sakate haiM athavA pApakAryose bacanekA use prabala nimitta prApta ho jAtA hai / isaliye mAtmavicAraNA kara jo sAdhya kArya pratIta ho usImeM tujhe lakSya denA aura unhIkI siddhike liye prayAsa karanA cAhiye, aura jo tyAga karane yogya kArya jAna par3e unakA tyAga kara denA cAhiye / kahanekA yaha tAtparya hai ki AtmavicAraNA karake phira hAthapara hAtha dharakara na baiTha rahanA cAhiye, parantu phira jo karane yogya yA tajane yogya jAna par3e unako karanA tathA tyAga karanA cAhiye / caudaha niyamoMko isI dhAraNA anusAra dhAraNa karanekA zAstrakAra upadeza karate haiM aura unase jisaprakAra sthUla padArthopara aMkuza lagatA hai usIprakAra Antara pravRttipara aMkuza lagAneke liye AtmajAgRti bahuta upayogI hai aura isIse caudaha niyamopara aMkuza AtA hai| inakA upayoga sAdhujIvana aura zrAphakajIvanameM ekasA hI hai|
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________ 638 ] adhyAtmakalpadruma [ paMcadaza parapIDAvarjana-yoganirmalatA. parasya pIDAparivarjanAtte, tridhA triyogyapyamalA sadAstu / sAmyaikalInaM gatadurvikalpaM, manovacazcApyanaghapravRttiH // 7 // " dUsare jIvoMko tInoM prakArakI pIr3A na pahuMcAnese tere mana, vacana, kAyAke yogoMkI tripuTI nirmala hotI hai, mana eka mAtra samatAmeM hI lIna ho jAtA hai, apitu vaha usakA durvikalpa chor3a detA hai aura vacana bhI niravadya vyApArameM hI pravRta rahatA hai|" upajAti. vivecana-mAnasika, vAcika aura kAyika hiMsAkA yathAdhikAra tyAga karaneke mUla siddhAntapara hI jainadharmakI racanA hai| 'ahiMsA paramo dharmaH' yaha sUtra sarva saMyogomeM satya hai aura ina siddhAntopara baMdhA huA dharma hI isa nAmake yogya hai yaha jainI vartanase tathA dalIlase siddha kara sakate haiN| Atmavyatirikta kisI bhI prANIko kaSTa pahuMcAnA, dUsaroMse pahuMcavAnA, athavA pahuMcAnevAleko sahAyatA karanA, yA usa kAryakI prazaMsA karanA yA usakI puSTi karanA yaha sarva vayaM hai aura isake manA karanese mana, vacana aura kAyAke yoga bahuta nirmala ho jAte haiM / jainAcArya kisI bhI kAryakI taratamatA, zubhava azubhatva, usake hiMsAke sAthake saMbandhase hI karate haiN| jisa kAryameM jitanI alpa hiMsA hotI hai vaha kArya utane hI aMzomeM adhika uttama hotA hai| hiMsAke sambandhameM yaha smaraNa rahe ki kAma, krodha, lobha, moha, mada, matsara Adi karanA ye (bhAva) bhI hiMsA hI hai, kyoMki inameM AtmaguNakA ghAta hotA hai| bAhya hiMsA aura, antaraMga
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] zubhavRttizikSopadezaH [ 639' hiMsAke tyAga honepara hI samatA aura kSamArUpa mahAguNa prApta hote haiM aura phIra guNazreNIkI ora vRddhi pAte vilamba nahIM hotA hai| samatArahita kisI bhI kAryako zAstrakAra vyartha samajhe itanA hI nahIM apitu kitanI hI bAra vyarthase bhI adhika kharAba samajhate haiM, jabaki samatAyukta kAryoM meM eka isa prakArakA advitIya bhAnanda AtA hai ki use anubhavase hI jAnA jA sakatA hai / hiMsAkA tyAga honepara manameM se sarva prakArake kutsita vikalpa dUra ho jAte haiM, kAraNaki durvikalpoMkA kAraNa hiMsA hI hai / jaba yaha samajha liyA jAya ki dUsaroMkA mana dukhAnA bhI hiMsA hai aura usake tyAga karaneke upAya grahaNa kiye jAve taba saMkalpoMkA utpattisthAna naSTa ho jAtA hai / isaprakAra hiMsAkA parityAga karanese manayogakI zuddhi hotI hai aura vacanapravRtti bhI niravadya ho jAtI hai isakA kAraNa uparoktAnusAra hai / ' granthakarttAne manayoga aura vacanayogakI zuddhikA spaSTa zabdoMmeM varNana kara diyA hai, ina donoMkI zuddhise kAyayogazuddhi susAdhya hai, isaliye isakA spaSTatayA varNana nahIM kiyA gayA hai, parantu aura sambandhase samajale / zrImad yazovijayajI vAcaka maunASTakameM likhate haiM ki sulabhaM vAganuccAramaunamekendriyeSvapi / pudgaleSvapravRttistu yogAnAM maunamuttamam / / " vANIkA anuccArarUpa mauna to ekendriyake lIye bhI mulama hai, parantu yogoMkA pudgalake sabandhameM apravRttirUpa mauna hI uttama hai|" yaha bhAva barAbara hRdayameM rakhanA cAhiye / bhAvanA-Atmalaya. maitrI pramodaM karuNAM ca samyaka,
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________ 640 ] adhyAtmakalpadruma [paMcadaza madhyasthatAM cAnaya sAmyamAtman ! / sadbhAvanAsvAtmalayaM prayatnAt, kRtAvirAmaM ramayasva cetaH // 8 // " he prAtman ! maitrI, pramoda, karuNA aura madhyasthatAkI uttama rItise abhilASA rakha, aura ( usake dvArA ) samatAbhAva pragaTa kara / prayatnadvArA sadbhAvanA rakha kara AtmalayameM binA kisI rukAvaTake ( tere ) manako krIr3A karA / " vivecana-1 bhaitrIbhAva, pramodabhAva, karuNAbhAva aura mAdhyasthabhAvako sadaiva tere hRdayameM sthAna de / ye cAra bhAvanAeM bahuta upayogI hai, isa meM AtmaramaNa karanese parama sAdhya padArtha anubhavagocara hotA hai aura manako parama zAMti prApta hotI hai| isake sUkSmasvarUpako prathama adhikArameM batAnekA prayAsa kiyA gayA hai / yaha bhAvanA zubhavRttikA mukhya aMga hai| 2-bhAvanA karate karate zuddha samatAkA udaya hotA hai| yaha samatA Atmika guNa hai aura sthiratA isakA pAyA hai| zani, dhyAna, tapa aura zIlayukta muni bhI, samatAyukta muni jitanA guNa niSpAdana nahIM kara sakate hai| isaprakAra jaba vAcakavarya umAsvAtijI aura zrI yazovijayajI kahate haiM taba samatAke lAbhakI parAkASThA samajhameM AtI hai| 3-isaprakAra zubha pravRtti karate karate jaba samatA prApta ho jAtI hai taba jIva bhAtmajAgRti karatA hai, usako sAMsArika sarva kArya tuccha pratIta hote haiM, usakA mana prAtmapariNatimeM daur3atA hai, usako sarva dizA praphullita jAna par3atI hai / / 1 sAtmyamiti pAThAntaraM AtmanA sahekIbhAvamityarthaH / 2 svAptalaya. miti vA pAThaH saMprAptatanmayasvabhAva yathAsyAttathetyarthaH / 3 prathama adhikArake 13 se 16 zloka taka dekhiye /
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] zubhavRttizikSopadezaH parantu bhAtmaramaNa hI kArya jAna par3atA hai| zubhadhyAnadhArAoMkI varSA hone lagatI hai taba bhAtmanaya hotI hai aura usa samaya jo Ananda prApta hotA hai vaha vacanaagocara hai / AtmaramaNa karaneke liye prabala puruSArthakI AvazyakatA hai aura mana jaba usakI ora pravRtta ho jAtA hai taba use bAhya vastuoMkA bhAna nahIM rahatA hai / aise AtmaramaNameM anyatra kahI alpamAtra bhI ruke vinA pravRtti kara arthAt nirantara AtmaramaNatAke kAryameM udyukta bana / mohake subhaToMkA parAjaya, kuryAnnaM kutrApi mamatvabhAvaM, na ca prabho ratyaratI kaSAyAn / ihApi saukhyaM labhase'pyanIho, ___ hyanuttarAmartyasukhAbhamAtman ! // 9 // " he samartha prAtmA ! kisI bhI vastupara mamatvamAva na rakha, isIprakAra rati bharati aura kaSAya mI na kara / jaba tU vAMchArahita ho jAyagA usa samaya to anuttara vimAnameM rahanevAle devatAoMkA sukha bhI tujhe yahAM hI prApta hogaa|" indravajra. vivecana-zubhavRtti ke sAdhanoMkA vizeSa darzana karAte hue kahate haiM ki-1 he cetana ! terA jo he use tere pAsa rakha / deha terA nahIM, putra tere nahIM, strI terI nahIM aura dhana terA nahIM hai| ina cAroMkA mamatva yahAM mahAn kaSTadAyaka hI hai itanA hI nahIM parantu parabhavameM bhI mahAn duHkha denevAlI hai / jo vastueM terI 1 kuryA na iti vA pAThojamA vidadhyA ityarthaH / 2 vizeSa hakIkatake liye isa granthake dUsare, tIsare, cothe aura pAMcaveM adhikArako dekhiye /
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________ 642 ] adhyAtmakalpadruma [paMcadaza nahIM hai unako terI mAna kara unameM kyoM tallIna rahatA hai ? terA bhAramA mohamadirAmeM masta hokara satyAsatyakA viveka bhula jAtA hai, isaliye usa sthitiko tilAJjalI de, mamatvabhAvakA tyAga kara de| 2-3 tU sundara vastuko dekhakara khuza mata ho aura apriya vastuko dekhakara nArAja bhI na ho| koI bhI vastu svayaM kharAba yA acchI nahIM hotI hai, isameM terI mAnyatA hI jhUThI hai / isa jhUThI mAnyatApara avalaMbita vicAra tujhe hairAna karate haiM, ataeva rati aratikA vicAra hI chor3a de / phira tujhe Upara AThaveM zlokameM batAye anusAra apUrva Ananda prApta hogaa| 4-saMsArameM bhramaNa karAnevAle kaSAyoMko tujhe chor3a denA cAhiye, inakA svarUpa hama sAtaveM adhikArameM dekha cuke haiM / ye saba moharAjAke subhaTa haiM, inhoneM tere para vijaya prApta karaneko AkramaNa kiyA hai| isaliye yadi tU isako apane para. AkramaNa na karane degA to tujhe lAbha hogA aura yadi tU unako jIta legA aura mArakara bhagA degA to tujhe mahAn sukhakI prApti hogI; kyoM ki yadi kaSAya aura mamatva cale jAyaMge to tU niHspRha bana jAyagA / kahA hai ki paraspRhA mahAduHkhaM, niHspRhatvaM mahAsukham / etaduktaM samAsena, lakSaNaM sukhaduHkhayoH // niHspRha vRtti bar3ese bar3A sukha hai| anuttara vimAnake devoMko sabase adhika sukha hai, kyoM ki na to vahAM svAmi sevaka bhAva hI hai aura na kAmavikArase honevAlI zArIrika tathA mAnasika viDaMbanA hI / vaha sukha tume prApta hogA / are ! hama to kahate haiM ki tujhe unase bhI aura adhika sukha prApta hogA, kAraNa ki niHspRha jIvanapara duHkha asara nahIM karatA hai aura dukha bhI
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] zubhavRttizikSopadezaH [643 kadAca hI hotA hai / isIliye zuddha cAritra pAlate hue akhaNDarUpase eka varSa vyatIta hojAnepara cAritravAnako anuttara vimAnake devatAoMse bhI adhika sukha prApta honA AgamakAra batalAte haiM / duHkha aura sukha bhI manokalpita hai isaliye tujhe mahAna lAbha hogA isakA dhyAna rkhnaa| AtmA anantajJAnavAlA aura anantavIryavAna hai / vIraprabhuke jaisA bala, abhayakumAra jaisI buddhi, hemacandrAcArya jaisA zrutajJAna, kayavannA zeThake jaisA saubhAgya aura gajasukumAla jaisI samatA zaktirUpase saba AtmAmeM bharI huI hai / puruSArtha kara usako pragaTa karanekI hI AvazyakatA hai / isI hetuse yahAM AtmAko 'samartha ' zabdase sambodhita kiyA gayA hai / zubha pravRtti ke sthAna yahAM batalAye gaye haiM aura kiMcit phala bhI nirdiSTa kiye gaye haiN| upasaMhAra-zuddhapravRtti karanevAlekI gati. ' iti yativarazikSAM yo'vadhArya vratastha zcaraNakaraNayogAnekacittaH shryet| sapadi bhavamahAbdhi klezarAziM sa tIvA, vilasati shivsaukhyaanntysaayujymaapy||10|| .yativaroM ke sambandhameM ( uparoktAnusAra ) batAI huI zikSA jo vratadhArI ( sAdhu aura upalakSaNase zrAvaka ) ekAgraha cittase hRdayameM dhAraNa karate haiM aura cAritra tathA kriyAke yogoMkA pAlana karate haiM ve saMsArasamudrarUpa klezake jhuNDako ekadama taira kara mocake ananta sukhameM tanmaya ho kara Ananda karate haiM / " . vivecana-isaprakAra tIrthaMkara mahArAjAoM, gaNadharoM aura pUrvAcAryoMne sUcanA kI hai| ve isa jIvapara ekAnta upakAra
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________ 644] adhyAtmakalpadruma [ paMcadaza karanekI ni:spRhavRtti rakhate the, isaliye isa jIvako zubha mArgAnusArI banAneke lIye kisI viSayameM kahanA bAkI nahIM rakhA hai / aise paramopakArI mahAtmAoMke zabda lakSyameM rakhakara jo prANI cAritra aura kriyA udyata ho jAtA hai vaha prabhukA prAjJAMkita sevaka kahalAtA hai / isa upadezase sAdhuko apane yogya bhaura zrAvakako apane yogya upadeza grahaNa karanA cAhiye / isa niyamake anusAra jo prANI caraNakaraNa guNoMkA anusaraNa karate haiM ve alpa. kAlameM hI saMsArasamudrako lAMgha jAte haiM aura jisa mokSasukhakA varNana karanA bhI azakya hai usakA apane AtmAke sAtha ' anaMta' zabdase yoga karAte haiM arthAt anantakAla takake liye usa sukhako prApta karate haiM / eka to mahAsukha ho aura vaha bhI phira anantakAlatakake liye ho to phira isameM vicAra karanekA bhI koi avakAza nahIM rahatA hai| isako prApta karaneke liye bharasaka prayAsa karanA hI karttavya kahalAtA hai| isaprakAra zubhavRtti nAmaka pandrahavAM adhikAra samApta huaa| isa adhikArameM vRtti arthAt vartana athavA pravRtti yaha artha samajhanekA hai / zubha pravRttike aneka prasaMga isameM batalAye gaye haiM / una sabakA viSayake sAtha sAmAnya sambandha hai, parantu eka dUsareke sAtha vizeSa sambandha nahIM hai / isa adhikArameM mukhyatayA upadeza sAdhuke liye hai, parantu kItanI hI bAteM zrAvakake liye bhI upayogI hai| pravRttike viSayoMkA prathakkaraNa zlokomeM hI kiyA hai ataeva yahAM punarAvartana karanekI koi AvazyakatA pratIta nahIM hotI hai / zubha pravRtikI aneka hakIkate haiM, ve saba yahAM nahIM batalA sakate haiM isaliye bahuta Avazyaka viSayoMkA hI varNana kiyA gayA hai / ina sabapara vizeSa dhyAna denekI bhAvazyakatA hai|
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] zubhavRttizikSopadezaH [645 bhAvazyaka kriyAkI AvazyakatA prathama hI batalAI gaI hai aura vaha vartamAnayugake liye bar3e kAmakI hai / aprazastavRtti bar3hatI jAtI hai aura dharma sAdhana alpa hote jAte haiM, isaliye sadaiva Avazyaka kriyA avazya karanI caahiye| jaise sadaiva patrikA ( News-paper ) par3hanevAleko pAMca dina patrikA na mIle to dizA zUnyasA jAna par3atI hai, isIprakAra Avazyaka kriyAmeM raTaNa hojAnA cAhiye / tapazcaryA bhI itanI hI upayogI hai / jamAnA jaba pApabandhanake aneka kArya sIkhatA hai taba chor3aneke ye prabala sAdhana manda hote jAte haiM yaha kheda karane yogya hai / jJAnAbhyAsakA bhI isI viSayameM samAveza hotA hai yaha vizeSatayA dhyAnameM rakkhe / isake pazcAt sAdhuko anizta vihAra karanekA upadeza kIyA gayA hai / vihArake viSaya ke sambandhameM zrAvakoMko bhI varSake kucha dina jAtI bhalAIke lIye arpaNa kara dhArmika viSayapara vivecana-bhASaNa karanA, dhyAna denA cAhiye yaha upalapaNase samajha lenA cAhiye / AtmanirIkSaNakI sUcanA to bahuta hI upayogI hai| isase apane saba kAryoMpara adhikAra jamatA hai aura koI bhI kArya binA vicAre nahIM hotA hai, athavA huA ho to bhI bhaviSyameM na honeke liye nizcaya karanekA prasaMga prApta hotA hai / aThAraha pApasthAnoMke liye yadi pratidina AtmanirIkSaNa ho to apUrva lAbha honA nizcaya hI hai / isa zubha pravRttikA mukhya uddeza mana, vacana aura kAyAko zubha rAste meM pravRtta karanekA prayAsa karanA hI hai| aura isa hetupara bhI dhyAna avazya khIMcA gayA hai| jabataka manameM vicAra bhinna, vacana bhinna, aura vartana tIsare hI prakArakA ho tabataka saba vyartha hai / tripuTIko tIna rAstepara nahIM calAnA cAhiye / ina tInomeM bhI manako
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________ 646 ] adhyAtmakalpadruma [ paMcadaza vazIbhUta karane kI vizeSa AvazyakatA hai / ye jyoM jyoM vazameM hotA jAtA hai tyo tyoM karmabandhameM bahuta bhinnatA hotI jAtI hai| yaha jaba nirmala hotA hai taba AtmapradezameMse zubha bhAvanA uThatI hai, zubha bhAvanAse aAtmalaya hotA hai, Atmalayase kevalajJAna prApta hotA hai aura usake bAda hI mukti prApta hotI hai| mukti prApta karanA hI kartavya hai aura yaha hI prAptavya hai| heya, jJeya, upAdeyakA svarUpa samajha kara svAnukUla kriyA pravRtti rakhanA yaha hamArA kAma hai, pariNAma sulabha hai aura isa bhavameM bhI anubhava. gocara hai / eka vAra kArya karo aura phIra zubha phala prApta hogA ise nizcaya samajho / ye zubhavRtti rakhaneke jo zikSApATha diye gaye haiM ve hRdayapaTapara aMkita karalene yogya haiM / iti savivaraNaH zubhavRttizikSopadezanAmA pnycdsho'dhikaarH|
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha SoDazaH sAmyasarvasvAdhikAraH ba sampUrNa granthake dohanarUpa-eka pradhAnatattva-sAmyasamatA sarvasva hI hai isa viSayapara upasaMhAra karate ' saMkSipta vivecana kiyA jAtA hai| isa sampUrNa * pranthakA kyA uddezya hai, sAdhyavindu kyA hai, prayojana kyA hai, ina sabako andhakAra batalAte haiN| dUsare rUpase dekhA jAya to yaha adhikAra prazasti jaisA hai / samatAke viSayameM yahAM jo vicAra batalAye gaye haiM ve saMkSipta kintu mahattvapUrNa haiN| manonigraha, mamatvatyAga aura zubhavRtti ye saba samatAmeM pari'samApti pAte haiM, isaliye yaha dvAra sarva dvAroMpara zikhara caDhAnevAlA hai / samatAke rahasyako dhAraNa karaneke liye yahAM digdarzana kasayA gayA hai| samatAkA phala-mAkSasaMpatti evaM sadAbhyAsavazena sAtmyaM, nayasva sAmyaM paramArthavadin / yataH karasthAH zivasaMpadaste, bhavanti sadyo bhavabhItibhettuH // 1 // " he sAvika padArthake jAnanevAle ! isaprakAra (Upara pandraha dvAroMmeM kahe anusAra) nirantara abhyAsake yogase samatAko prAtmAke sAta jor3a de, jisase bhavake bhayako bhedanevAle tujhe mokSasampaciye ekadama hastanata ho sake / " upajAti,
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648 ] adhyAtmakalpadruma [ SoDaza vivecana-kucha mamatvabhAvako chor3a kara, kucha kaSAyako chor3a kara, kucha yogoMkI nirmalatA karake aura kucha svAtmalaya karake zubhavRtti dhAraNa karanA yaha hama pandrahaveM adhikArameM par3ha cuke haiM / ina saba prazasta pravRttikA hetu samatAkI prApti karanA hI hai / isaliye isa sampUrNa granthameM jo jo sAdhana batalAye gaye haiM una sabakA sAdhya samatAprApti hI hai / yadi tujhe sampUrNa grantha par3hane para koI paramArtha samajhameM AyA ho to vaha yaha samatA hI hai / " praNihanti kSaNArdhana, sAmyamAlambya karma tat / yanna hanyAnnarastIvratapasA janmakoTibhiH // 1 // " arthAt jo karma karoDoM janma taka tatri tapasyA karanepara bhI nahIM tor3e jA sakate haiM ve hI samatAkA avalaMbana karanese eka kSaNamAtrameM naSTa ho jAte haiM / terA sAdhya samatA honI caahiye| usakA AtmAke sAtha saMyoga karAne ke liye nirantara abhyAsakI AvazyakatA hai yaha bhI hama sampUrNa grantha meM yena kena prakAreNa dekha cuke haiN| aba samatA prApta karanA niSphala nahIM hai, yaha sAdhya aura sAdhana donoM haiM / sukhakA Adara aura duHkhakA tyAga yaha saba pravRttiyoM kA parama kArya hai / samatAse jo sukha milatA hai vaha avarNanIya hai, kAraNa ki anya saba sukha pichese duHkha dete haiM, parantu sukhamaya samatAse honevAlA mokSasukha to ananta hai / isa parama sAdhyabinduko dRSTimeM rakha kara samatA prApta karane-samatA dhAraNa karanekA yahAM upadeza hai / mokSasukha anirvacanIya hai / mokSamaMdira para car3haneke liye caudaha pagathiye (guNasthAna) haiM, inake upara ArohaNa karaneke liye yahAM dAdara batalAI jAtI hai / isa mandirakA ghaNTA bajAneke liye guNasthAnapara ArohaNa karanekA puruSArtha ucita hai / he bandhuoM ! eka bAra taddana nirupAdhi, nijasvarUpameM lInatA, ajarAmaratva, dor3AdoDakA prabhAva aura akhanDa zAnti
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] sAmya sarvasva [ 649 tathA sthiratAkA khyAla karoM / yadi inameM kucha prAptavya jAna par3e to inake prabala kAraNa samatAko prApta karanekA abhyAsa karo aura usako prApta karane ke liye isa sampUrNa prantha meM batalAye hue bhinna, bhinna viSayoMpara dhyAna doM / dRr3ha prayatna, dRDha nizcaya, aura cAlu anusaraNa avazya icchita pariNAma lAveMge aura mokSamandira meM tumhAre nAma ke ghaMTe bajeMge parantu isake liye UThA, udyama karo 1 smaraNa rahe ki isa samaya jaisA avasara hai, jaisI jogavAI hai, vaisA samaya aura vaisI anukUlatA phira bAra bAra milanA kaThina hogA / avidyA tyAga yaha samatA bIja. svameva duHkhaM narakastvameva, tvameva zarmApi zivaM tvametra / svameva karmANi manastvameva, jahI vidyAmavadhehi cAtman ! // 2 // " he Atmana ! tU hI duHkha, tU hI naraka, tU hI sukha aura mokSa bhI tU hI hai| apitu tU hI karma aura mana bhI tU hI hai / avidyAko chor3a de aura sAvadhAna hojA / " indravajrA vivecana - he Atman ! tUhI duHkha hai kAraNa ki duHkhako niSpAdana karane ke lIye jIna karmoM kI AvazyakatA hotI hai, unako tune hI kiye haiM / duHkha ke sAdhanako bhI tUhI taiyAra karatA hai aura duHkhasukhakI saccI-jhUThI kalpanA bhI tU hI karatA hai / isI niyamAnusAra naraka bhI tU hI hai| apitu du:kha ko saMcaya karane " 1 amiyAM pAThAntare avajJAM ' arthAt avajJAkA tyAga karade, arthAt anAdarakA tyAga kara de / isase bhI avidyA adhika ucita artha batalAnevAlA hai / 82
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________ 650 ] adhyAtmakalpadruma [ SoDaza vAlA aura samajhanevAlA bhI tU hI hai sukhake liye bhI tU hI adhiThAtA aura vivekavAna hai| terI nyUnAdhika samajhake anusAra tU amUka laganIko sukha mAna baiThA hai vaha bhI tU hI hai aura yadi prabala puruSArtha kare to sarva sukhaduHkhakA atyaMtAbhAva karake mokSamandirameM cirakAla taka AnaMda bhoge vaha bhI tU hI hai / ataeva vAstavika rUpameM kahA jAya to mokSa tega hai arthAt tU hI mokSa hai| nyAyake eka niyamAnusAra dharma aura dharmImeM abheda hai| namaka khArI hai / yahAM khArApana dharma huA aura namaka dharmI huaa| yahAM khArAza aura namaka ye bhinna nahIM hai isaliye dharma aura dharmIkA abheda huA; isIprakAra jIva apane Apa saMvRta aura asaMvRta hai, phIra bhI paryAya aura paryAyImeM uparake niyamAnusAra abheda hai| isI niyamAnusAra karmakA karanevAlA aura manako preranAra bhI tU hI honese tU karma aura mana bhI tU hI hai / jaina zAstrameM AtmApara hI saba kucha AdhAra hai / isakI . na to koi sahAyatA karatA hai na ise bAharakI sahAyatAkI apekSA hI rahatI hai / isakI akhaMDa sthitimeM yaha zuddha, akSaya, avinAzI, nitya hai / karmake sambandhase isakI zuddha dazApara taha jama gaye haiM, ina tahoMko haTAne ke lIye prabala puruSArtha pragaTa karanA cAhiye aura isake liye asAdhAraNa udyoga karanA caahiye| yaha prAtmA ananta zaktimAna hai / yaha dhAre to parvatako bhI tor3a sakatA hai aura vIra paramAtmA jitanA jJAna aura Rddhi prApta kara sakatA hai isake lIye hama pahale dekha cuke haiM kI " appA nai veyaraNI, appA meM kUDasAmalI / appA kAmadUdhA gheNu, appA me naMdanaM vanaM // 1 // " yaha siddhAntakA vAkya hai aura zIghra samajhameM Ane yogya hai / isameM kahA hai ki AtmA kAmadhenu hai, aura AtmA nandanavana hai / isase kAma lenA z2Arate ho
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] sAmyasarvasva [ 651 to yaha sarva icchita sukha (sthUla aura mAnasika ) detI hai / ye saba haiM yaha bAta to saca hai kintu yaha batalAkara dikhAde kI saba teremeM haiN| * inako batalAneke liye avidyAkA tyAga kara / amAnase aMdheke samAna dazA hotI hai| ajJa jIvana lagabhaga vyarthasA hI hotA hai, isaliye avidyAkA tyAga karake tere yogya kartavyoM meM dattacitta hojaa| zAstrakArakA kahanA hai ki "prajJAnaM khalu bho kaSTa, krodhAdibhyo'pi tIvrapApebhyaH // " krodhAdi tIvra pApoMse bhI ajJAna mahAkaSTa pahuMcAnevAlA hai / jabataka ajJAnakA nAza nahIM hogA tabataka sAdhya dRSTigocara nahIM hogaa| isaliye he bhAI! tU jAgrata ho, khaDA ho, puruSArtha pragaTa kara, vIrya pragaTa kara / sukhaduHkhake mUla-samatA mamatA. niHsaGgatAmehi sadA tadAtma nartheSvazeSeSvapi sAmyabhAvAt / bhavehi vidvan ! mamataiva mUlaM, zucAM sukhAnAM samataiva ceti // 3 // " he prAtmana ! sarva padArthoMpara sadaiva samatAbhAva rakha kara niHsaMgapana prApta kara / he vidvan ! tU jAnalenA ki duHkhakA mUla mamatA hI hai aura sukhakA mUla samatA hI hai|" . upajAti. vivecana-hama par3ha cuke haiM ki sukhaduHkha, mokSa yA naraka ye AtmA hI hai, kyoM ki inakA upAdAna kAraNa bhAtmA hI hai / isa AtmAmeM jo samabhAva rakkhA jAya to yaha apanA prakala svarUpa pragaTa karake icchita martha prApta kara sakatI hai / isa samatAko prApta karane ke sAdhana tathA mArga isa granthameM batalAye gaye
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________ 652 ] adhyAtmakalpadruma [ SoDaza haiM / isaprakAra samatAbhAva jaba prApta hotA hai taba phira niHsaMgavRtti prApta honekA mArga milatA hai / paudgalika sarva vastuyeM aura bhAva arthAt ghara, sampatti, palaMga Adi padArtha aura kaSAyAdi bhAvoMse dUra rahanA, unakA sambandha chor3anA yaha ni:saMgatA kahalAtI hai / isa bAtako lakSyameM rakha kara ise sAdhyabindu banAnA caahiye| aba sukhakA mUla kyA hai aura duHkhakA mUla kyA hai ? yaha canda zabdomeM batalAyA jAtA hai / sarva jIvoMpara samabhAva, sarva vastuoMpara samabhAva ho, rAjA yA raMkapara, dhanavAna yA nirdhanapara, athavA isaprakArake virodha batalAnevAle do zabdoMse pradarzita kisI bhI vyaktiyugalapara tathA koI bhI padArthayugalapara nizcita AkarSaNa yA dUrI gamana na ho yaha samatA hai aura yaha hI sarva sukhoMkA mUla hai / eka to samatA rakhanevAle para duHkha nahIM par3atA hai aura dUsarA use duHkha duHkha rUpa nahIM lagatA hai / isaprakAra samatA rakhanevAlA prANI donoM prakArake saMyogomeM Atmahita sAdha sakatA hai / dUsarI ora dekhA jAya to saba duHkhoMkA kAraNa mamatA hai / yaha ghara merA hai, yaha strI merI hai, yaha putra merA hai isa merepanase hI duHkha hotA hai| apane Apako sAkSIbhAva mAnanevAle vIra dhuraMdhara gharako dharmazAlA samajhate haiM aura parivArako mele tulya ginate haiN| yaha spaSTa hai ki mamatAse hI duHkha hotA hai / isako zAstrakAra mohajanya batalAte haiM aura mohako saba karmomeM zAstrakAra rAjAkA pada dete haiN| sarva karmoM meM usakI zakti bhI adhika hotI hai aura sthiti bhI adhika hotI hai / isa moharAjAko vazameM karaneke liye dharmabodhakara maMtrI jaise satyavaktA mahAtmAoMke saMgakI bahuta AvazyakatA hai / isa saMgatise saMsArasthiti samajhameM A jAtI hai| jisase usake
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ jghiaass] sAmyasarvasva [ 653 tyAga karanekA vicAra hotA hai, vicArase kArya hotA hai, kAryase samatAguNa prApta hotA hai aura samatAse ni:saMgatA prApta hotI hai, jinake honepara vairAgyazatakakArake kathanAnusAra gAyana aura vilApa, nRtya aura viTambanA, prAbhUSaNa aura bhAra, kAmabhoga aura duHkha ke sAdhanoMmeM usako kucha bhinnatA najara nahIM AtI hai / mamatA aura samatAkI yaha philaoNsaoNphI bahuta dhyAnameM rakhane yogya hai / samatAkA yaha bhAva nahIM hai ki baiTha raheM yaha Uparake vivecanase spaSTa huA hI hogaa| indriyoMkI zubha pravRtti karAkara apane jIvanako dharmamaya kara denA yaha duHSama kAlAnusAra svaadhikArAnusAra 'samatA'kA prathama AdaraNIya lakSaNa hai| samatAkI vAnagI phalAvApti. strISu dhUliSu nije ca pare vA, sampadi prasaradApadi cAtman ! / tattvamehi samatAM mamatAmug , yena zAzvatasukhAdvayameSi // 4 // " strIparase aura dhUla parase, apaneparase aura dUsaroMparase, sampattiparase aura vistRta Apattiparase mamatA haTA kara he bhAtman ! tU samatA rakha, jisame zAzvata sukhake sAtha aikya ho|" upajAti vivecana-samatAkA hI upadeza vizeSa spaSTa kIyA jAtA hai ! he Atman ! yadi tujhe mokSasukhake sAtha aikya karanA ho, abheda karanA ho, ekAkAra vRtti karanI ho to maiM kahatA hUM vaise tU samabhAva prApta kara / yaha samabhAva terA sarvasva hai, yaha hI tujhe duHkha meMse chur3Aneko zakimAn hai aura adhyAtma pranyakA yaha hI prathama padase upadezakA viSaya hai /
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________ 654 ] adhyAtmakalpadruma [SoDaza tujhe jaba svIpara aura dhUlapara, apanepara aura parAyepara samabhAva hogA taba hI samajhegA ki terA pArA nikaTa bhA pahuMcA hai / abhI to ekAeka khabara mIlI hai ki he bhAI ! terA lar3akA gira paDA hai, sakhta cauTa lagI hai, rudhirakI dhArAyeM baha nIkalI hai Adi / ina zabdoMke sunane para isa jIvake ghabarATakA pAra nahIM rahatA hai / cAhe jitane kAmoM meM bhI kyoM na pha~sA ho kintu una sabako jyoM kA tyoM chor3akara eka ora vaidyoMko bulAne ke lIye AdamI daur3AyagA aura dUsarI ora vaha svayaM bhI usa sthAnapara zighrAtizIghra pahuMcanekA prayAsa kregaa| mArgameM usake hRdayameM kItane prakArake saMkalpavikalpa uThate rahate haiM yaha pAThaka svayaM vicAra kre| Adhe mArgako taya karanepara sUcanA mIlatI hai ki yaha to dUsaroMkA lar3akA thaa| jo kI gira par3A hai / " aho ThIka huA" ye udgAra nIkala pdd'ege| yaha saba kyA batalAtA hai ? jabataka apane lar3ake aura parAye lar3akameM itanA bheda rahatA hai tabataka yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki hame samabhAva prApta ho gayA hai| jaba apane tathA parAyeke putrakI ora ekasA premabhAva athavA udAsInatA raheM (parantu apane lar3akepara prema aura dusareke lar3akepara dhikkAra nahIM) taba hI samatA prApta hotI hai aura taba hI niHsaMgatA prApta hotI hai aura antameM ajarAmara sukha bhI taba hI prApta hotA hai| jisaprakAra apane tathA parAyepara samabhAva rakhanekI bhAvazyakatA hai usIprakAra saMpatti aura vipattike prasaMgoMpara bhI manakI sthiratA banAi rakkhe to hI samatA prApta honA kahA jA sakatA hai / isa viSayapara anyatra bahuta kucha likhadiyA gayA hai isase yahAM vistAra karanekI AvazyakatA pratIta nahIM hotI hai /
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] . sAmyasarvasva [ 655 samatAke kAraNarUpa padArthoM kA sevana kara. * tameva sevasva guruM prayatnA, dadhISva zAstrApayapi tAni vidvan ! / tadeva tattvaM paribhAvayAtman !, yebhyo bhavetsAmyasudhopabhogaH // 5 // " usI gurukI sevA kara, usI zAstrakA abhyAsa kara aura he pAtman ! usI tatvakA tU cintavana kara ki jisase tujhe samatArUpa amRtakA svAda mila sake / " upajAti. vivecana-gurumahArAjakI sevA karanA ThIka hai parantu usakA hetu kyA hai ? isIprakAra zAstrAbhyAsa karanA bhI uttama hai aura tattvacintavana karanA bhI uttama hai; parantu ye saba kAraNa haiM, inakA kArya samatAkI prApti hI hai| anyathA to abhyAsa abhyAsameM hI rahatA hai aura sevAse kucha vizeSa lAbha nahIM hotA hai / isIliye prazamarati prakaraNa meM kahA gayA hai kidRDhatAmupaiti vairAgyavAsanA yena yena bhAvena / tasmin tasminkArya: kAyamanovAribharabhyAsaH // jina jina bhAvoMse vairAgyavAsanA dRr3ha ho, vairAgya bhAvoMkA poSaNa ho una una bhAvoMke liye mana, vacana aura kAyAse abhyAsa karanA caahiye| samatA hI sarvasva hai yaha batalAyA gayA aura isa zlokameM use utpanna karanevAle aura banAye rakhanevAle bhAvoMko vizeSa Amata karanekA aura abhyAsa karanekA upadeza karake samatAbhAvako sadaiva banAye rakhanekA upadeza kiyA gayA hai| usI gurukI sevA karanI cAhiye ki jisase samatAbhAva-- kA poSaNa ho sake, isa zabdase yaha dhvanita huA ki jisa
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadruma [ SoDaza guruke pAsa mojamaje ke liye sAMsArika bAteM hotI ho, khaTapaTa rahatI ho, kaSAyakI vRddhi hotI ho usake pAsa jAnekA paricaya kizcitmAtra bhI na rakkhe / zAstrAbhyAsameM bhI bahuta dhyAna rakhanekI AvazyakatA hai / jo zAstra viSayakaSAyako bar3hAnevAle ho, jinameM isa saMsArake saba prakArake paudgalika sukhabhoga lenekA upadeza ho, jinameM para jIvako kaSTa pahuMcAkara bhI apane liye sukha prApta karanekA kathana ho, ina zAstroMko par3hanekI abhilASA bhI nahIM karanI cAhiye / jina zAstroMke par3hanese saMsArakA svarUpa barAbara samajhameM A jAya aura manako samatA prApta hosake unhIM zAstroMkA abhyAsa karanA cAhiye / isIprakAra tattvaciMtavana nimitta bhI samajha leveM / yaha grantha samatArasakI vAnagI. samagrasacchAstramahArNavebhyaH, samudhdhRtaH sAmyasudhAraso'yam / nipIyatAM he vibudhA ! labhadhva mihApi mukteH sukhavarNikAM yat // 6 // " isa samatA amRtakA rasa bar3e bar3e samagra zAstrasamudroMmeMse udhdhuta kiyA gayA hai / he paMDito! tuma isa rasakA pAna karo aura mokSasukhakI vAnagI yahIMpara ckhoN|" indravajra. vivecana-samatAsukhakA svarUpa batalAte hue| zrImad cidAnaMdajI mahArAja kahate hai kije. bhari mitta barAvara jAnata, pArasa aura pASANa jyu hoI kaMcana kica samAna ahe jasa, nIca nareza meM bheda na koI /
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] sAmyasarvasva [657 mAna kahA apamAna kahA mana, aiso vicAra nahIM tasa hoI rAga nahi marudosa nahi citta, dhanya ahe jagameM jana soI // 1 // jJAnI kahojyuM ajJAnI kaho koI,dhyAnI kaho manamAnI jyu koii| jogI kaho bhAve bhogI kaho koI, jAkuMjasyo mana bhAvata hoI / doSI kaho niradoSI kaho, piMDa poSI kaho ko auguna joI; rAga nahi aru rosa nahi jAkuM, dhanya ahe jagameM jana soI / / 2 / / sAdhu susaMta mahaMta kaho koI, bhAve kaho niragaMtha piyAre, cora kaho cAhe Dhora kaho koI, sevakaro kou jAna dunhAre / vinaya karo kou dvaMce baiThAva jyuM, dUrathI dekha kaho kou jAre, dhAra sadA samabhAva cidAnaMda, loka kahAvata sunata nAre // 3 // ____ yaha hai samatA kA lakSaNa / samatAke lIye kahA hai ki 'upazama sAra ke pravacane, sujasa vacana ye pramANo re' samatA hI zAstrakA sAra hai| ____ saMsArasukha meM sukha jaisA kucha bhI nahIM hai| cAhe jaisA kArya kyoM na ho kintu sukha to jaba usameM samatA hove taba hI hotA hai / isIlIye zAstrakAra kahate hai ki samatA bina je anusare, prANI puNyanA kAma / chAra Upara te lIMpaNu, jhAMkhara citrAma // ___ dhArmika kAryoM meM samatA honepara hI sukha prApta ho sakatA hai / mokSameM bhI samatAkA hI sukha hai / vahAM lar3ake lar3akiyoMkA pAlanapoSaNa yA mAlakI lenadena, dekhAva karanekA bAhya raMga aura antaraMga kapaTavRtti Adi kucha nahIM hotI hai / sthiratA hI samatA hai aura mokSameM sthiratA hI cAritra hai| moSasukhameM jo ... aThAraha pApasthAnoMmeM chaTe krodha pApasthAnakI sajjhAya /
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________ 658 ] adhyAtmakalpadruma [ SoDaza AnaMda hai unakI bAnagI yadi yahAM cakhanA ho to vaha samatAprAptise hI prApya hai| granthakarttAne kitanA vicArapUrvaka yaha grantha likhA hai vaha isa zlokadvArA jAnA jA sakatA hai| aneka zAstroMkA dohana karake yaha grantha likhA gayA hai| zAMtarasAtmaka granthakA dohana karanikAlA huA rasa jisa samaya pAna kiyA jAtA hai usa samaya mana khila uThatA hai, anirvacanIya sukhakA anubhava karatA hai aura praphullita hotA hai / isa prakAra jaba samatArasakA anubhava karatA hai, rasAdhirAjakA sevana karatA hai arthAt jaba mamatAkA tyAga kara samatAko grahaNa karatA hai taba UparoktAnusAra mokSasukhakI bAnagI isa manuSya janmameM bhI prApta kara sakatA hai / prAdhi, vyAdhi, upAdhikA tyAga, kaSAyakA viraha aura svAtmasaMtoSa jahAM saba eka sAtha ekatra ho jAya vahAM phira kyA bAkI rahatA hai ? priya vAMcaka ! thoDAsA eka bAra anubhava karanA / isa andhake par3hane kA yahI eka phala hai / Atmadarzana karanA ho, duHkhakA sarvathA nAza karanA ho to isa granthako dasa bIsa bAra par3hanA, vicAranA aura samajhanA / pranthakArane jo vicAra batalAye haiM ve hada vicAra kiye pazcAt siddha kiye hue vicAra hI haiN| prathama dRSTise sAmAnya jAna par3anevAle viSaya bhI atyanta gaMbhIra haiN| isa sukhakA anubhava hone para tujhe isameM aparimita AnaMda prApta hogA aura taba phira aura adhika kucha kahanekI AvazyakatA na hogii| __ kartA, nAma, viSaya, prayojana. zAntarasabhAvanAtmA, munisundarasUribhiH kRto granthaH / brahmaspRhayA dhyeyaH, svaparahito'dhyAtmakalpatarureSaH // 7 //
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra ] sAmyasarvasva ___"zAntarasa bhAvanAse bharapUra pradhyAtma jJAnake kalpavRkSa (adhyAtmakalpadruma) granthakI zrImunisundarasUrine apane aura parAyeke hitake liye racanA kI hai isakA brahma ( jJAna aura kriyA) prApta karanekI icchAse adhyayana kreN|" gIti. vivecana-isa granthakA kartA kauna hai yaha pahile hI batalA diyA gayA hai / zrIsomasundarasUrike ziSya munisundarasUri mahArAja isa pranthake kartA haiM / unakA jo kucha caritra nabhya huA hai vaha isa granthake prArambhameM diyA gayA hai / ve sahasrAvadhAnI hokara asAdhAraNa buddhibala rakhate the| janasamUhapara aneka upakAra karane meM aharniza tatpara raha kara ve zAMtarasakI varSA barasAte the| ___ isa granthakA nAma jo adhyAtmakalpadruma rakkhA gayA hai, yaha nAma kitane aMzataka sArthaka hai yaha hama upodghAtameM par3ha cuke haiM aura granthakA adhyayana karanese yaha viSaya sphuTa ho gayA / isa zlokameM kartA tathA granthakA nAma batalAyA gayA hai| isa granthakA kyA viSaya hai yaha bhI yahAM batalAyA gayA hai| yaha grantha zAntarasakI bhAvanAvAlA hai / yaha rasa hRdayako kitanA nirmala karatA hai aura isako kyoM rasakI vyAkhyAmeM rakhanA cAhiye, itanA hI nahIM apitu isako kyoM ' rasAdhirAja' kahA gayA hai isake liye hama bhUmikAmeM nirUpaNa kiyA huA vivecana par3ha cuke haiN| ___ prantha raMcanekA kyA prayojana hai yaha bhI yahAM spaSTa hotA hai| brahma arthAt jJAna aura kriyA athavA paramAtmasvarUpase pragaTa huA zuddha AtmasvarUpa mokSake abhilASI prANIyoMko usake prApta karane ke liye abhyAsa karanA cAhiye / isa prayojanako batalAte hue yaha bhI batAyA gayA hai ki isake adhikArI kauna haiM /
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmakalpadrama [ SoDaza .. pranthakartA sadaiva parahita karanekI ucca vRttise hI prerita hote haiM, phira bhI parahita bhI tattvase Atmahita hI honese isIprakAra samatArasapradhAna jIvanavAlekA prathama karttavya honese, sUrimahArA. jane yaha grantha svaparahita nimitta banAyA hai| inhIM mahAtmAke padacinhoMpara cala kara aura isIprakArakI abhilASAse prerita hokara yahAM kucha vivecana karanekA prayAsa kiyA gayA hai / isa kAryameM kahAMtaka saphalatA milI hai vaha dekhanekA kArya lekhakakA nahIM haiM, parantu zuddha hRdaya rakhanekA tathA batalAye bhAvoMko pragaTa karanA usakA kartavya hai / sUrimahArAjane isa prantharacanAmeM apanI zaktikA atyanta sadupayoga kiyA hai aisA hamArA anumAna hai ( isake liye upodghAta par3he ) yaha grantha adhyAtmajJAnakA kalpavRkSa hai, vAcaka yadi bhUla kare to eka bAta hI alaga hai, varanA jisa vastukI yAcanA kI jAyagI vaha vastu yaha kalpavRkSa zighra hI degaa| upasaMhAra. imamiti matimAnadhItyacitte ramayati yo viramatyayaM bhavAd drAk / sa ca niyatamato rameta cAsmin saha bhavavairijayazriyA zivazrIH // 8 // " jo buddhimAn puruSa isa granthakA adhyayana kara isakoM cittameM ramaNa karAte haiM ve alpakAla meM hI saMsArase virakta ho jAte haiM aura saMsArarupa zatruke jayakI lakSmI ke sAtha mokSalakSmIkI krir3A avazya karate haiM / " AryAgIti. vivecana-isa grantha ke adhyayana aura ramaNa ( nididhyAcAroM padameM anukramase 12-20-12-20 AtrA hotI hai|
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAra] sAmyasarvasva [ 661 sana ) para yahAM dhyAna AkarSita kiyA gayA hai| jo prANI isa pranthakA abhyAsa kara anubhavako jAgrata rakhate haiM ve sarva vAJchita padArthoMko prApta kara sakate haiM / eka mAtra abhyAsa kisI kAmakA nahIM hai / abhyAsakA sadupayoga aura durupayoga donoM hote haiN| saMsArameM kharAbase kharAba puruSa bhI abhyAsavAle hI hote haiM, aura kaI bAra vinA yogyatAke abhyAsakA dikhAvA karanese doga bhI hotA hai / vastutattve sAra yaha hai ki jo abhyAsa karake usa abhyAsako citta meM dhAraNa kara lete haiM, manake sAtha milA dete haiM aura cittameM ramaNa karAte haiM ve hI icchita sukha avazya prApta kara sakate haiN| loka ( Locke ) nAmaka aMgrejI vidvAnakA kahanA hai ki eka miniTa par3hoM aura usa para pandraha miniTa vicAra karo / isaprakAra jinako manana karanekI Adata par3a jAyagI kehI prANI saccA sAra DhUMDha sakeMge / manana kiye binA bhAtmajAgRti * nahIM ho sakatI, par3hA huA viSaya antaraMgameM thor3AsA bhI prabhAva DAle vinA Upara Uparase calA jAtA hai / manakI bhAdata par3anepara hI vastukA rahasya samajhameM A sakatA hai| varanA kuMeke muha parake pattharake sadRza jisa para kI tamAma dina pAnI girate rahane para bhI pAMca miniTa pAnI giranA banda hotA hai ki pAnI rahita ho jAtA hai isIprakAra manana rahita abhyAsa antaraMgameM nahIM paiThatA hai| isaprakAra manana kiyA jAya to saMsArazatrukI jayalakSmI aura mokSalakSmI donoM bahanoMke rUpameM isa jIvake sAtha varamAlA AropaNa kre| yaha prApta karane kI hI hamArI abhilASA hai| jayazriyA isa sAMketika zabdase pranthakartAkA nAma dhvanita hotA hai| X * isaprakAra sAmyasarvasvAdhikAra nAmaka solavAM aura
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________ 662 ] adhyAtmakalpadruma [ SoDaza antima adhikAra pUrNa huA / isameM granthake sarva viSayoMkA dohana kara sAra batalAyA gayA hai / jo haiM ve saba samatAmeM hI Akara samAte haiM / samatAke sukhake Age indra aura cakravartIkA sukha bhI alpa kahA gayA hai to phira isameM kucha bhI sandeha nahIM hai ki yaha sukha utkRSTa sukha hai / isa samatAke prabhAvase mokSa sakakA sukha aMgulIke ToMpara nAcane lagatA hai| isase bhaura adhika kyA kaheM ? sarva jIvoMpara samabhAva rakhanA, sarva vastupara samabhAva rakhanA, paudgalika vastupara rAga dveSa nahIM karanA aura yaha samajhanA ki rAgadveSa paudgalika hI haiM, doSavAn prANIpara bhI karuNA rakhanI aura guNavantako dekhakara antaHkaraNameM pramoda lAnA aura svayaM guNa prApta karanekI zubha icchA rakhanA yaha hI isa jIvanakA mukhya hetu hai, jIvanaprAptikA parama sAdhyavindu hai aura prApta jogavAikA sadupayoga hai| isaprakArakA jIvana samatAmaya jIvana kahalAtA hai| isakI anupasthitimeM isa bhavako eka cakra ke samAna samajhe / anAdI saMsArakI ghaTanAmeM pacAsa, sATha yA assI varSa kucha adhika nahIM haiM / itanese samayameM aneka prakArake tophAna kara sampUrNa saMsArameM halacala macAnA athavA apramANika AcaraNa karanA, aura pApakarmoMse bhArI ho jAnA yaha vastusvarUpakA ajJAna, jar3atA aura ekAnta mUrkhAi hai| ananta zaktivAlA yaha AtmA zubha pravRttile yadi cAhe to abhI bhI isa jIvana ke pazcAt no varSameM mokSa prApta kara sakatA hai| yaha jIva binA kAraNa hI anekoM duHkha sahana karatA hai, isa sabakA hetu aura kAraNa samajha kara mala viSayapara A jAnA cAhiye aura tIsare zlokameM kahA hai ki mamatA sarva duHkhoMkA mUla hai aura samatA saba sukhoMkA mUla hai / ise acchI prakAra samajha le / isake lIye krodhAgniko zama jalase zAnta karanA,
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________ I U MUNHUNSUMS