Book Title: Tattvartha Sutra Part 02 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
दीपिका-निर्युक्ति टीका अ.७ सु. ६० तपसो भेदनिरूपणम्
४५१
तपो व्यपदिश्यते तच्च द्विविधम् बाह्यमाभ्यन्तरश्च । तत्र वाह्य द्रव्यपेक्षत्वात् - बाह्यं तप उच्यते, आभ्यन्तरश्च - अन्तःकरणव्यापारसाध्यत्वात् बाह्यद्रव्यानपेक्षत्वाच्चाऽभ्यन्तर तप उच्यते तत्राऽतापनादिः कायक्लेशात्मकं तपो बहिलक्ष्यते इति बाह्य तत्-तप उच्यते, अनशनादिकञ्चापि बाह्यं तपः । प्रायश्चित्त विनयादिकन्तु - आभ्यन्तरं तप उच्यते, अथवा पर प्रत्यक्षं तपो बाह्यम्, स्वपत्यक्षं पुन राभ्यन्तरं तप उच्यते, अथवा परप्रत्यक्षं तपो वाह्यम्, स्वप्रत्यक्षं पुन राज्यन्तरं तप उच्यते । तदुभयं तपः प्रत्येकं षड्भेदाद् द्वादशविधं बोध्यम् ||३०||
तत्वार्थनियुक्तिः - पूर्वं कर्माखा निरोध उक्षणसं बरं प्रति समिति - गुप्तिआभ्यन्तर तापन को तप कहते हैं। शरीर और इन्द्रियों को तप्त करने के कारण या कर्म-फल को दग्ध करने के कारण भी वह तप कहलाता है । बाह्य तप और आभ्यन्तर तप के भेद से तप दो प्रकार का है । जिस तप में बाह्य द्रव्यों की अपेक्षा होती है यह बाह्य तप और अन्तः करण के व्यापार से ही होने के कारण एवं बाह्य द्रव्यों की अपेक्षा न रखने के कारण आभ्यन्तर तप कहलाता है। आतापना आदि कायक्लेश रूप तप बाह्य से प्रतीत होता है, अतः बाह्य तप कहलाता है । अन शन आदि भी बाह्य तप ही हैं । प्रायश्चित्त, विनय आदि को आभ्यन्तर तप कहते हैं। या जो तप दूसरों को प्रत्यक्ष हो सके वह बाह्य और जो स्वप्रत्यक्ष ही हो वह आभ्यन्तर तप । दोनों तपों के छह-छह भेद हैं, अतः सब मिलकर बारइ प्रकार का तप है ।। ६० ।।
तत्वार्थनियुक्ति- पहले यह प्रतिपादन किया गया था कि कर्मास्रव શરીર અને ઇન્દ્રિયને તપાવવાના કારણે અથવા કમ મળને દુગ્ધ કરવાના કારણે પણ આ તપ કહેવાય છે.
माह्य તપ અને આભ્યન્તર તપના ભેદથી તપ એ પ્રકારના છે. જે તપમાં ખાદ્ય દ્રબ્યાની અપેક્ષા રહે છે. તે બાહ્ય તપ અને અંતઃકરણના વ્યાપારથી જ થવાના કારણે અને ખાદ્ય દ્રવ્યેાની અપેક્ષા ન રાખવાને કારણે આભ્યન્તર તપ કહેવાય છે આતાપના આદિ કાયકલેશ રૂપ તપ બહારથી પ્રાપ્ત થાય છે. આથી માહ્ય તપ કહેવાય છે. અનશન આદિ પણ માહ્ય તપ છે. પ્રાયશ્ચિત્ત. વિનય આદિને આભ્યન્તર તપ કહે છે. અથવા જે તપ ખીજાને પ્રત્યક્ષ થઈ શકે તે બાહ્ય અને જે સ્વપ્રત્યક્ષ જાય તે આભ્યન્તર તપ બંને તપના છ છ ભેદ છે. આથી મધા મળીને ખાર પ્રકારના તપ છે. ૫૬મા તત્ત્વા નિર્યુકિત—પહેલાં એ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ` હતુ` કે
શ્રી તત્વાર્થ સૂત્ર : ૨
