Book Title: Tattvartha Sutra Part 02 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
७५०
तत्त्वार्थस
सीमित विषयो यस्य तादृशमिद मीदृशमित्याकारकं ज्ञानम् अवधिज्ञान मुच्यते । अवत्रीयते द्रव्य-क्षेत्र - काल-भावैः परिच्छिद्यते विषयोऽनेनेति व्युत्पत्तेः, यद्वाऽधस्ताद विद्यमान बहुत र विषयग्रहणा दवधिरुच्यते, अवशब्दोऽधः शब्दार्थः अव-अधो विस्तृतं वस्तु धीयते - परिच्छिद्यतेऽनेनेति - अवधिः, यद्वा-अवधिमर्यादा रुपि द्रव्येषु परिच्छेदकतया ज्ञानम् अवधिज्ञानम् । देवाः खलु अवधिज्ञानेन सप्तमनरकपर्यन्तं पश्यन्ति । उपरि पुनरल्पमेव स्वविमानदण्डपर्यन्तं पश्यन्ति । एवम् - मात्सर्यादि ज्ञावरणक्षयोपशमे सति अन्य मनोगतस्याऽर्थस्य स्फुटं परिअर्थात् रूपी द्रव्यों का जानने की मर्यादा से युक्त हो वह अवधिज्ञान अथवा जो ज्ञान अधस्तन अर्थात् नीचि दिशा में अधिक जाने वह अवधिज्ञान | यहां 'अव' शब्द अधः अर्थात् नीचे के अर्थ में है ।
देव अवधिज्ञान से सातवें नरक तक देखते है मगर ऊपर थोडा ही देखपाते है - केवल अपने विमान के दण्ड पर्यन्त ही ।
मनःपर्यायज्ञानावरण का क्षयोपशम होने पर दूसरे के मनोगत पर्यायों को साक्षात् रूप से जानने वाला ज्ञान मनःपर्यवज्ञान कहलाता
। यह ज्ञान परमनोद्रव्यों और उनके पर्यायों को ही प्रत्यक्ष जानता है मगर मन द्वारा चिन्तित घट आदि बाह्य पदार्थों को नहीं जानता । उन्हें अनुमान मे ही जानता है। तात्पर्य यह है कि जब कोई संज्ञी जीव किसी पदार्थ का मनन- न-चिन्तन करता है तब उस चिन्तनीय पदार्थ के अनुरूप उसके मन के पर्याय उत्पन्न होते हैं । मनःपर्यवज्ञान જાણવાની મયદાથી યુક્ત હું ય તે અવધિજ્ઞાન અથવા જે જ્ઞાન અધસ્તાતા અર્થાત્ નીચી દિશામાં અધિક જાણે તે અવધિજ્ઞાન અહી અશબ્દ अधः અર્થાત્ નીચેના અર્થોમાં છે.
દેવ અવધિજ્ઞાનથી સાતમી નરક સુધી જુએ છે પરંતુ ઉપર તે થે ુ જ જોઈ શકે છે- માત્ર પેાતાના વિમાનના ક્રુણ્ડ પન્ત જોઈ શકે છે,
મનઃ પર્યાયજ્ઞાનાવરણના ક્ષયાપશમ થવાથી ખીજાનાં મનેાગત પાંચાને સાક્ષાત્ રૂપથી જાણુનાર જ્ઞાન મનઃ પવજ્ઞાન કહેવાય છે. આ જ્ઞાન પરમને દ્રુજ્યે અને તેના પર્યાયાને જ પ્રત્યક્ષ જાણે છે પરન્તુ મન દ્વારા ચિન્તિત ઘટ આદિ પણ પદાર્થાને જાણુતે નથી. તેને અનુમાનથી જ જાણે છે તાપ એ છે કે જ્યારે કાઈ સંજ્ઞી જીવ કોઈ પદાનુ' મનન-ચિન્તન કરે છે ત્યારે તે ચિન્તનીય પદાર્થના અનુરૂપ તેના મનના પર્યાય ઉત્પન્ન થાય છે. મન: પવજ્ઞાન તે પાંચાને સાક્ષાત જાણે છે અને તેના આધારે બાહ્ય પાનુ
શ્રી તત્વાર્થ સૂત્ર : ૨
