Tattvartha Sutra Part 02 Sthanakvasi

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 591

दीपिका-नियुक्ति टीका अ. ८ सू.२ निर्जरायाः वैविध्यनिरूपणम्
५७५
तच्चार्थ निर्युक्तिः पूर्वसूत्रे - कर्म क्षयरूपनिर्जरायाः स्वरूपं निरूपितम्, सम्पति- तस्या भेदद्वयं प्रतिपादियितुमाह- 'सा दुविहा, विवागजा अविवा गजा-' इति । सा पूर्वोक्तस्वरूपा निर्जरा द्विविधा भवति, तद्यथा - विपाकजाङविपाकजाचेति । तत्र - विपचनं विपाकः, उदद्यावलिकाप्रवेशः, ज्ञानावरणादि कर्मणां विशिष्ट नानाप्रकारको वा पाकः कर्मफलानुभावो विषाकः, अप्रशस्त शुभपरिणामानामुत्कटः, प्रशस्त शुभपरिणामाना मनुस्कटश्च कर्मबन्धफलभोग रूपो Sनुभवः, सर्वांसां कर्मप्रकृतीनां फलभोगो विपाकोदयोऽनुमान उच्यते । विविधः पाको विपाकः, स खलु विपाक स्तथा भवति, अन्यथा च भवति, यथा येनाऽध्यवसायमकारेण यादृग्भावं बद्धं कर्म भवति तत्तथा तेनैव प्रकारेण विषच्यते
-
भोगने के पश्चात् वह आत्मा से पृथक् हो जाता है, उसे अविपाकजा निर्जरा कहते हैं जैसे गर्मी पहुंचाकर आम को समय से पहले ही पका लिया जाता है, ऊसी प्रकार स्थिति का परिपाक होने से पहले ही तपस्या आदि के द्वारा कर्म को विपाकोन्मुख कर लेना अविपाकजा निर्जरा है ॥२॥
तत्वार्थनियुक्ति -- पूर्वसूत्र में निर्जरा का स्वरूप प्रतिपादन किया गया, अब उसके दो भेदों का निरूपण करते हैं
निर्जरा दो प्रकार की है- विपाकजा और अविपाकजा । ज्ञानावरण आदि कर्मों का नाना प्रकार को जो फलानुभव है, वह विपाक कहलाता है। सभी कर्मप्रकृतियों का फलभोग-विपाकोदय अनुभाव कहा जाता है । विविध प्रकार के पाक को भी विपाक कहते हैं । कर्म का विपाक कभी उसी रूप में होता है, जिस रूप में बांधा है और कभी अन्यथा भी
પૃથક્ થઈ જાય છે, તેને અવિપાકજા નિજ રા કહે છે. જેમ ગરમી આપીને કેરીને સમય થતા પહેલા જ પકાવી લેવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે સ્થિતિ ના પરિપાક થતાં અગાઉ જ તપસ્યા આદિ દ્વારા કર્માંને વિપાકાન્મુખ કરી લેવા તે અવિપાકજા નિર્જરા છે ॥ ૨ ॥
તત્ત્વા નિયુŚકિત ---પૂર્વ સૂત્રમાં નિરાનુ આવ્યુ, હવે તેના બે ભેદ્દેનુ નિરૂપણ કરીએ છીએ
નિરા એ પ્રકારની છે-વિપાકજા અને અવિપાકજા જ્ઞાનાવરણ આદિ કમેĒ ના જુદા જુદા પ્રકારને જે લાનુભવ વિપાકેય અનુભવ છે તે વિપાક કહેવાય છે બધી કમ પ્રકૃતિયાના ફળ ભાગને વિષાકેાદય અનુભાવ કહેવામાં આવે છે વિવિધ પ્રકારના પાકને પણ વિપાક કહે છે કમના વિપાક કોઈવાર તે જ રૂપમાં હોય છે, કે જે રૂપે માધ્યુ હોય અને કયારેક અન્યથા પણ હાય છે.
શ્રી તત્વાર્થ સૂત્ર : ૨
રૂપ પ્રતિપાદન કરવામાં