________________
११४
सूत्रार्थमुक्तावलिः ૬-પ્રવૃત્તિ નિમિત્તના ભેદથી ભિન્ન અભિધેયને સ્વીકાર સમભિરૂઢ નય છે. જેવી રીતે ઈન્દ્રશક્ર વિગેરે પદોથી વાચ્ય એવા પદાર્થને ભિન્ન સ્વીકારે છે.
૭-શબ્દથી પ્રતિપાદ્ય એવી ક્રિયાને કરનાર એવી વસ્તુના વિષયવાળો એવંભૂત નય છે. જ્યારે સ્ત્રીના મસ્તક ઉપર આરૂઢ થયેલ હોવાથી જલને ધારણ કરવાની ક્રિયાવાળો હોય છે. ત્યારે જ આ ઘટ છે, અન્ય નહિ, (તેથી આ પ્રમાણે મૂળભૂત સાત ગયો છે. આ સાત નયોનો વિસ્તૃત વિચાર-ઉત્તરોત્તર ભેદ-પ્રભેદ અન્ય ગ્રંથમાંથી જાણવા યોગ્ય છે. ઉપક્રમથી ઉપક્રાંત થયેલ અને નિક્ષેપથી યથા સંભવ નિક્ષિપ્ત થયેલ અને અનુગમથી અનુગત થયેલ એવા સામાયિકાદિ અધ્યયન વિગેરેની વિચારણા કરવી તે નયોનું પ્રયોજન છે. તેવી રીતે નયો વડે ક્યાંક કોઈક સૂત્રનો વિષય અને ક્યાંક સમસ્ત અધ્યયનનો વિષય વિચારાય છે. પરંતુ દરેક સૂત્રમાં નયના વિચારનો નિયમ नथी, तेथी 'न नया समोयरंति इहम्' इत्याहि 43 विरो५ थाय.
ननु किं नयैविचार्यमाणमध्ययनं सर्वैरेव नयैविचार्यं किंवा कियद्भिरेव, नाद्यः, तेषामसंख्येयत्वेन तैर्विचारस्य कर्तुमशक्यत्वात्, यावन्तो हि वचनमार्गास्तावन्त एव नयाः । न द्वितीयः संख्यातीतत्वान्नयानां कतिभिर्विचार्यमाणे एभिरपि कथं न विचार्यमिति पर्यनुयोगप्रसङ्गात् । न च तेषामसंख्येयत्वेऽपि सकलनयसमाहिभिर्नयैर्विचारो विधीयत इति वाच्यम्, सङ्घाहिनयानाम-प्यनेकविधत्वात्, तथाहि पूर्वविद्भिः सप्तनयशतानि सकलनयसङ्ग्राहीण्युक्तानि यत्प्रतिपादकं सप्तशतारं नयचक्राध्ययनमासीत्, तेषां सङ्ग्राहकाः पुनरपि द्वादशनयाः यत्प्ररूपकमिदानीमपि द्वादशारं नयचक्रमस्ति, एतत्सङ्ग्राहिणोऽपि सप्त नैगमादिनयाः, तत्सङ्ग्राहिणौ द्रव्यपर्यायास्तिको नयौ ज्ञानक्रियानयौ वा निश्चयव्यवहारौ वा शब्दार्थनयौ वेति संग्राहकनयानामप्यनेकविधत्वात् पर्यनुयोगतादवस्थ्यमित्याशङ्कायामाह--
ज्ञानक्रियोभयसाध्या मुक्तिरिति ॥५२॥
ज्ञानेति, ज्ञानक्रियोभयसाध्यैव मुक्तिर्न पुनरेकेन केनचित्साध्या, साधकोऽपि ज्ञानक्रियाभ्यां द्वाभ्यामपि युक्तः साधुरेवेति स्थितपक्षः, न हि ज्ञानमात्रात् पुरुषार्थसिद्धिः अपि दृष्टा, पाकार्थिनामपि दहनपरिज्ञानमात्रादेव न हि पाकसिद्धिः किन्तु दहनानयनसंधुक्षणज्वालनादिक्रियानुष्ठानादपि, न च तीर्थकरोऽपि केवलज्ञानमात्रान्मुक्तिं साधयति किन्तु यथाख्यातचारित्रक्रियातोऽपि, क्रियाकालेऽपि ज्ञानावश्यम्भावितया तदनन्तरभावित्वलक्षणसाधकस्योभयत्र तुल्यतया न क्रियामात्रात् पुरुषार्थसिद्धिः प्रत्येकं च तयोर्देशोपकारित्वेन समुदाये संपूर्णा हेतुताऽस्तीति न काचित् क्षतिः । प्रकरणान्ते मङ्गलसूचनाय मुक्तिशब्दः, इतिशब्दश्चानुयोगद्वारशास्त्रसारस्य समाप्तिसूचनकः उपक्रमादिद्वारचतुष्टयस्य निरूपणादिति संक्षेपः ॥५२।।
