________________
३१०
सूत्रार्थमुक्तावलिः पादानत्वस्यानुपादानत्वस्य वा प्रसङ्गात् । न च शब्दविद्युदादेरनुपादानस्याप्युपलम्भोऽस्तीति वाच्यम्, पटादिवत्तस्यापि कार्यत्वेन सोपादानत्वानुमानात् तस्मादुत्पत्त्याश्रयेणापि भूतेभ्यो न चैतन्यस्य सम्भवः । ततश्चैतन्यासम्भवादित्युक्त्य चैतन्यस्यान्यगुणत्वमावेदितम् तश्ना च चैतन्यं भूतानां न गुणः, प्रत्येकागुणत्वे सति तत्समुदायगुणत्वसम्भवान्न हि प्रत्येकं सिकतायाः स्निग्धतागुणरहितायाः स्निग्धतागुणवत उत्पत्तिर्दृश्यते, अथवा चैतन्यापेक्षया पृथिव्यादीनामन्यगुणत्वान्न चैतन्यं तत्समुदायगुणः, न ह्यन्यगुणानां समुदायेऽपूर्वगुणोत्पत्ति: क्वापि दृष्टा,अनुभूयते चैतन्यगुणः कायेऽतोऽन्यस्य द्रव्यस्य चैतन्यं गुणः स एव चात्मा । एतेनैव हेतुनेन्द्रियादीनामपि चैतन्यगुणत्वं प्रतिक्षिप्तम्, एतात्मकेभ्य इन्द्रियेभ्योऽभिव्यक्त्युत्पत्तिभ्यां चैतन्यासम्भवात् यदपि प्रत्यक्षव्यतिरिक्तं प्रमाणं न सम्भवतीत्युक्तं तदपि न युक्तम्, अनुमानादेरपि प्रतिनियतस्वविषयव्यवस्थायां प्रत्यक्षवदविसंवादकत्वेन प्रामाण्यसिद्धेः । अविसंवादकत्वादेव हि प्रत्यक्षस्यापि प्रामाण्यम्, तच्चेतरत्रापि तुल्यम् अनुमानादितो निर्णीतेऽर्थे विवादाभावात्, किञ्चानुमानस्याप्रामाण्ये प्रतीतिसिद्धसकलव्यवहारोच्छेदः स्यात् अविनाभूतात्प्रतिनियतादेवार्थात् प्रतिनियतमर्थमेव प्रतिपत्तारः प्रतियन्ति न त्वेकस्मादखिलम् । अतीन्द्रियार्थानुमानस्यैव प्रतिक्षेपे प्रत्यक्षतद्भिन्नानामतीन्द्रियाणां प्रामाण्येतरव्यवस्थाया असम्भव: स्यात्, परचेतोवृत्तीनाञ्च तद्व्यापारव्यवहारादिकार्यविशेषात् प्रतिपत्तिरपि न स्यात्, तस्मात्प्रत्यक्षव्यतिरिक्तप्रमाणानामपि सिद्धत्वादस्त्यात्मा, असाधारणतद्गुणोपलब्धेः, चक्षुरिन्द्रियवदित्याद्यनुमानतो भूतभिन्नस्य चैतन्यगुणाधारस्यात्मनः सिद्धिरिति भावः ॥५॥
તે આ મતનું નિરાકરણ કરે છે. સૂત્રાર્થ : આ વાત બરાબર નથી પ્રગટીકરણ તથા ઉત્પત્તિવડે ચૈતન્યતા અસંભવ છે..
ટીકાર્થક વિશિષ્ટ પાંચ ભૂતોનો પરિણામ એ “આત્મા” એ વાત બરાબર નથી. એમાં જે હેતુ કહ્યા છે કે પ્રગટીકરણ અને ઉત્પત્તિ દોષવાળા છે. એમાં (૧) શું સત્-સરૂપ છે કે અસરૂપ છે. ચૈતન્યની અભિવ્યક્તિ ઉત્પત્તિ સહસત્ રૂપે છે. પહેલો પક્ષ બરાબર નથી કેમકે ચૈતન્ય છે. અનાદિ અનંતપણાની સિદ્ધિ થવાનો પ્રસંગ આવશે. તેની સિદ્ધિ થયા વગર સર્વદા ચૈતન્યની સત્ત્વતાનો અસંભવ છે. પૃથ્વી વગેરે સામાન્યની જેમ...તથા પરલોકગામિ આત્માનો અભાવ હોવાથી પરલોકનો અભાવ સ્વીકાર બાધિત થાય છે.
બીજો પક્ષ : પ્રતીતિ થવામાં વિરોધ આવતો હોવાથી સર્વથા અસતમાંથી કોઇનું પણ પ્રગટીકરણ થતું નથી. ત્રીજો પક્ષ : પરમતમાં પ્રવેશવાનો પ્રસંગ આવે છે. કોઇ દ્રવ્યથી સત ચૈતન્યનું પર્યાયથી અસત્ કાયારૂપે પરિણમેલ પૃથ્વી વિગેરે પુગલોવડે પ્રગટીકરણ બીજાઓએ
