Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉમાસ્વાતિવાચક વિરચિત प्रशमरति प्रकरणम्. (મૂળ, અર્થ, વિવેચનયુક્તક)
આર્થિક સહાયક. સંઘવી નેણશીભાઈ ફુલચંદ.
લખતર,
: પ્રકાશક :~
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા.
બાવનગર,
Jan Education International
For Personal & Private Use Only
www.n
aryo
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમાન ઉમાસ્વાતિ વાચક વિરચિત
श्री प्रशमरति प्रकरणम् સદગુણાનુરાગી મુનિશી કપૂરવિજયજીએ લખેલા અર્થ વિવેચન યુક્ત
આર્થિક સહાયક—શ્રી લખતર નિવાસી-સંઘવી નેણશીભાઈ કુલચંદ વગેરે બંધુઓ
સદ્ગત સંઘવી કુલચંદભાઈ કમળશીના સ્મરણાર્થે તેમજ શ્રેયાર્થે,
છપાવી પ્રસિદ્ધ કરનાર, શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર,
વિક્રમ સંવત ૧૯૮૮ મુદ્રક:—શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈ. આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ–ભાવનગર,
વીર સંવત ૨૪૫૮
For Personal Private Use Only
www.n
ary.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
+मंगलाचरणम् । KA
जयइ जगजीवजोणी-वियाणभो जगगुरू जगाणंदो। जगणाहो जगबंधू, जयइ जगप्पियामहो मयवं ॥१॥ जयइ सुआणं पभवो, तित्थयराणं अपच्छिमो जयइ । जयइ गुरू लोगाणं, जयइ महप्पा महावीरो ॥२॥
(नन्दीसूत्र) ऊँकार बिन्दुसंयुक्तं, नित्यं ध्यायन्ति योगिनः । कामदं मोचदं चैव, ऊँकाराय नमोनमः॥१॥
अज्ञानतिमिरान्धानां, ज्ञानांजनशलाकया। नेत्रमुन्मीलितं येन, तस्मै श्री गुरवे नमः॥
Jain Education Interior
For Personal Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક તરફનું નિવેદન.
આ પ્રશમરતિ ગ્રંથ પ્રથમ સં. ૧૯૬૬ માં ટકા અને અવચુરિ સાથે અમારી સભા તરફથી જ પ્રગટ થયેલ છે. તેજ I વર્ષમાં તેનું મૂળ અને ગુજરાતી ભાષાંતર વિવેચન સાથે શ્રી મેસાણા જૈન શ્રેયકર મંડળ તરફથી પ્રગટ થયેલ છે. તે ગ્રંથનું !
મૂળમાત્ર સં. ૧૯૬૦ માં વકીલ કેશવલાલ પ્રેમચદે છપાવેલ છે. અમે ટીકાની સાથે વિવરણ પશુ સંસ્કૃત આપેલું છે જેનું બીજું નામ અવચુરિ છે અને તે સં. ૧૧૮૫ માં શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ રચેલ છે, તે હરિભદ્રસૂરિ બીજા સંભવે છે. ટીકાકા૨નું નામ ઉપલબ્ધ નથી. આ ગ્રંથ ઉપર બીજી પણ ટીકાઓ હોવી સંભવે છે પણ તે કેનીકેની કરેલી છે તે કહેવાનું સાધન નથી. આ પ્રયાસ તે પ્રથમ શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશમાં પુ. ૨૬ માં એક અંકમાં, પુ. ૨૮ માં બે અંકમાં, પુ. ૨૯ માં એક અંકમાં, પુ. ૩ર માં આઠ અંકમાં ને પુ. ૩૩ માં સાત અંકમાં-કુલ ૧૯ અંકમાં મૂળ શાસ્ત્રી ને અર્થ-વિવરણ સગુણાનુરાગી મુનિ કપૂરવિજયજીના લખેલા ગુજરાતી ટાઈપથી છપાયેલ છે તેનું જ અનુકરણ છે. તે સહુ અત્યાર્થી સાધુસાધ્વીઓને વ્યાખ્યાન પ્રસંગે તેમજ સ્વાધ્યાય કરવાને પ્રસંગે ઉપયોગી થાય તેસ્લા માટે શાસ્ત્રી ટાઈપથી અને પ્રતાકારે છપાવેલ છે.
આ ગ્રંથ છપાવવામાં આર્થિક સહાય સગુણાનુરાગી મુનિ કપૂરવિજયજી મહારાજના ઉપદેશથી સંઘવી નેણુશીભાઈએ પિતાના પિતાશ્રી પુલચંદભાઈ કે જેઓ શ્રાવકની કટિમાં ઉંચી પંકિતએ ગાવા ગ્ય થઈ ગયા છે તેમના નામસ્મરણાર્થે અને શ્રેયાર્થે તેમના વારસ તરફથી કરી છે.
For Personal Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિવેન્દ્ર
प्रशमरति
આ ગ્રંથના કર્તા શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક દશપૂર્વધર અને ૫૦૦ ગ્રંથ (પ્રકરણ) ના પ્રણેતા છે. જેમના કરેલા ગ્રંથમાંથી હાલ તે માત્ર તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર ( સભાખ્ય), પ્રશમરતિ, શ્રાવકપ્રજ્ઞપ્તિ, જંબુદ્વીપ સમાસ પ્રકરણ, પૂજાપ્રકરણ, ક્ષેત્રવિચાર વિગેરે ઉપલબ્ધ છે. બીજા મેટી સંખ્યાના ગ્રંથના નામે પણ ઉપલબ્ધ નથી. એમના સંબંધમાં તત્ત્વાર્થસૂત્રના અનુવાદક પંડિત સુખલાલજીએ પરિચયના મથાળાનીચે ઘણુ વિસ્તારથી (પૃષ્ઠ. ૯૮ માં) ઉલ્લેખ કરેલો છે. તે ખાસ વાંચવાલાયક છે. | આ મહાપુરૂષ શ્વેતાંબર ને દિગબર અને આસ્નાયમાં સરખા માનનીય છે. એમના કરેલા તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર ઉપર વેતાંબર આમ્નાયમાં શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિએ બહુ વિસ્તારવાની વૃત્તિ રચી છે તે છપાયેલ છે. તેમજ દિગંબર આમ્નાયમાં પણ બે ત્રણ વૃત્તિઓ રચાયેલ છે. પ્રથમ દિગંબરે તેઓને ઉમાસ્વામી કહેતા હતા પરંતુ હવે તે તેઓએ પણ ઉમાસ્વાતિ નામને સ્વીકાર કર્યો છે.
આ ગ્રંથકર્તા કયારે થયા? તે સંબંધમાં જુદા જુદા ઉલેખે ઉપલબ્ધ છે, પણ તે બધામાં ખાસ વિશેષ પ્રતિષ્ટાપાત્ર તેમણે પિતેજ તત્ત્વાર્થાધિગમની પ્રાંતે લખેલ ટુંક પ્રશસ્તિ છે. તેમાં તેઓશ્રી જણાવે છે તે પ્રમાણે–તેમના દીક્ષાગુરૂ અગ્યાર અંગના ધારક શ્રી શેષનદિ શ્રમણ હતા. મગુરૂ-ગુરૂના ગુરૂ વાચકમુખ્ય શીવશ્રી હતા. વાચનાથી એટલે વિદ્યાગ્રહણની દષ્ટિએ તેમના ગુરૂ મૂલ નામક વાચકાચાર્ય અને મગુરૂ મહાવાચક સંપાદ ક્ષમણ હતા. તેઓ ગાત્રે કૈાભીષણિ હતા. સ્વાતિ પિતા ને વાલ્સી માતાના પુત્ર હતા. (માતાનું બીજું નામ ઉમા સંભવે છે, કારણ કે તેઓ માતાપિતાના નામથી જ ઉમાસ્વાતિ કહેવાયા છે. ) જેમને જન્મ ગ્રેધિકા ગામમાં થયો હતે. જેઓ ઉચ્ચનાગરી શાખાના હતા, તે ઉમાસ્વાતિ વાચકે વિહાર કરતાં કરતાં કુસુમપુર-પાટલીપુત્ર નામના મહાનગરમાં આવીને તસ્વાથધિગમ નામને ગ્રંથ રચેલો છે.
આ ઉચ્ચનાગરી શાખા કલ્પસૂત્રમાં આપેલ સ્થવિરાવલી મુજબ મહાવીરસ્વામીથી બારમી પાટે થયેલા આર્યશાંતિ
For Personal Private Use Only
www.lainelibrary.org
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રેણિક મહારાજે કાઢેલી છે અને ડોકટર પીટસનના ત્રીજા રિપોર્ટમાં જણાવ્યા પ્રમાણે તે તેમના શિષ્ય શ્યામાયા વીરપ્રભુ પછી ૩૭૬ કે ૩૮૬ વર્ષે સ્વર્ગવાસી થયા છે. એટલે પટ્ટાવલીમાં બલિસ્સહના શિષ્ય અને શ્યામાચાર્યના ગુરૂ સ્વાતિ એમ લખેલ છે, તે સ્વાતિ ને આ ઉમાસ્વાતિ એક હેવાને સંભવ નથી. કારણ કે બલિસ્સહ તે વીરપ્રભુની આઠમી પાટે થયેલા આર્યમહાગિરિના શિષ્ય છે. ' આ સંબંધની વધારે ચર્ચામાં ન ઉતરતાં તેના ઈચ્છકે પૂર્વોકત પરિચય તેમજ તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્રની ટીકાની પ્રસ્તાવના વિગેરે જેવું.
આ ગ્રંથ ઘણાજ ઉપયોગી અને હિતકારક છે. તેમાં અનેક અધિકાર સમાવેલા છે. તે વિષે સ. મ. કરવિજયજીએ ઉપર જણાવેલ મેસાણુથી પ્રસિદ્ધ થયેલ બુકમાં પ્રસ્તાવના લખેલી છે તેમાં લેક સંખ્યા સાથે વિસ્તારથી ઉલ્લેખ છે. તે અમે આ સાથે સામેલ રાખી છે. તે વાંચી લેવા તસ્દી લેવી, આટલું લખી આ ટુંક નિવેદન સમાપ્ત કરવામાં આવે છે. સં. ૧૯૮૮
- શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા. માગશર શુદિ ૧૧
ભાવનગર,
Jain Education international
For Personal Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
प्रशमरति
- શ્રી જિનેશ્વર પ્રભુના પવિત્ર વચનાનુસારે વૈરાગ્યમાર્ગના દશક એવા પૂર્વ મહાપુરૂષકૃત અનેક ગ્રથને અનુસરી આ પ્રશમરતિ ગ્રંથ અનૂન દશપૂર્વધર મહાસમર્થ જ્ઞાની વાચકમુખ્ય શ્રી ઉમાસ્વાતિકૃત હોવાથી પ્રાચીન હોવા સાથે અત્યંત ઉપકારક છે.
પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં વૈરાગ્ય માર્ગ–વૈરાગ્યપ્રાપ્તિના કારણ સંક્ષેપથી પણ એવી સરસ રીતે પડ્યાં છે કે આત્માર્થી જીવ ઉપર તેની વીજલીક અસર થયા વિના રહેજ નહિ, ઉપદેશમાળાની પેરે આ ગ્રંથમાં પણ પ્રસંગોપાત અનેક ઉપયોગી વિષને ચચ એક્ષપર્યત તવને નિર્ણય કરી ગ્રંથકારે ભવ્યજને પ્રતિ પ્રશમરતિજન્ય સુખ જ સહજ સ્વાભાવિક છે એમ હસ્તામલકની જેમ બતાવી આપ્યું છે.
આ અંતિ ઉત્તમ ગ્રંથમાં મુખ્ય ૨૨ અધિકારે સમાવેલા છે. ૧ પીઠબંધ, ૨ કષાય, ૩ રાગાદિક, ૪ અષ્ટવિષ કર્મ, | ૫ પાંચે ઈંદ્રાના વિષયે, ૬ આઠ મદ, ૭ આચાર, ૮ ભાવના, ૯ દશવિધ ધર્મ, ૧૦ તદર્થ સારભૂત ધર્મકથા, ૧૧ જીવાદિક નવ તત્વ, ૧૨ ઉપરો, ૧૩ ભાવ, ૧૪ ૧દ્રવ્ય, ૧૫ ચરણ (સંયમ–ચારિત્ર), ૧૬ શીલાંગ (શીલના ૧૮૦૦૦ ભેદ), ૧૭ નિર્મળ ધ્યાન, ૧૮ ક્ષકશ્રેણિ, ૧૯ સમુદ્દઘાત, ૨ ચગનિરોધ, ૨૧ શિવ (મોક્ષ) ગમન વિધાન અને ૨૨ અંતલ. એ આ ગ્રંથમાં મુખ્યપણે કથેલા ૨૨ અધિકાર છે. ઉક્ત મુખ્ય અધિકારોમાં શુદ્ધ વિરાગ્યના સંબંધે કથવા એગ્ય સર્વ બાબતેને | બહુધા સમાવેશ થઈ જાય છે. ઉક્ત અધિકાર ઉલ્લેખ એક એવા સમર્થ જ્ઞાની અને વૈરાગ્યવંત મહાત્માના હૃદયધ્વનિથી II
in Education
For Personal Private Use Only
i
n
library.org
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
થયેલ છે કે તે ગમે તેવા કઠોર દીલવાળા અભ્યાસી ઉપર પણ સચોટ અસર કરી શકે તેમ છે. આવી બુદ્ધિથી સંસ્કૃત | ભાષાના અભ્યાસી માટે પ્રશમરતિ ગ્રંથનું મૂળ અને ભાષાન્તરપજીવી માટે મૂળ મંથને અનુવાદ દાખલ કરવામાં આવ્યું છે. આ ગ્રંથને સવિતર પ્રસ્તુત અનુવાદ મૂળ ગ્રંથ ઉપરની પૂર્વ આચાર્ય કૃત ટીકાને આશ્રય લઈને કરવામાં આવ્યા છે. આ અતિ ઉપયોગી વિષયમાં પ્રવેશ કરનારને કંઇક વધારે સરલતા થાય એટલા માટે પ્રથમ આ ગ્રંથમાં કયા કયા અધિકાર, કેટલા કેટલા લેકમાં સમાયેલા છે તેનું અહીં વિવરણ કર્યું છે.
શિષ્ટાચાર પ્રમાણે ગ્રંથને આરંભ કરતાં ગ્રંથકાર શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકમુખે વિશ્વવંદિત શ્રી અરિહંતાદિક પંચ પરમેષ્ટીને પ્રણામ કર્યો છે, ત્યારબાદ ગ્રંથને વિષય, તેનું પ્રયોજન વિગેરે પ્રકાશતાં ગ્રંથકારે પિત મહા સમર્થ જ્ઞાની છતાં હરકેઈ વિદ્વાનને ચકિત કરી નાંખે એવી લઘુતા બતાવી કોઈ પણ મુમુક્ષુ જનને મેક્ષપ્રાપ્તિ માટે કરવા ગ્ય પ્રયત્ન સફળ થવા માટે ખાસ કરીને હૃદયમાં ધારી રાખવા ગ્ય-ભૂલી નહિ જવા ગ્ય, આત્માને ઉપકારી અને અપકારી ગુણદૈષનું મરણ કરાવી પ્રથમ પીડબંધ પૂર્ણ કરી સ્વ ઉપદેશપ્રેણિને સમારંભ કરેલો છે. આટલા સુધીમાં ગ્રંથકાર એવાં એવાં ઉત્તમ દષ્ટાંતે વડે જિજ્ઞાસુ શ્રેતાજનેનું મન આકર્ષે છે કે તેથી શ્રાતાજને એકચિત્તે તેઓશ્રીના ઉપદેશામૃતનું પ્રેમપૂર્વક પાન કરવા અત્યંત આતુર થઇ રહે. ( અહીં સુધી ૧૯ શ્લેક પૂરા થયેલા છે.)
ત્યાર બાદ બ્લેક ૨૦ થી ૨૩ સુધીમાં કેવાં અવળાં આચરણથી આત્મા કષાયી કહેવાય છે તે જણાવ્યું છે. ૨૪ થી ૩૦ શ્લેક સુધી ધાદિ કષાયથી થતા અનર્થ બતાવ્યા છે. ૩૧ થી ૩૩ હેક સુધી રાગ દ્વેષનું સ્વરૂપ કહેલું છે.
Jan Education n
ational
For Personal Private Use Only
W
inery.IO
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
કિલ્લાનાં
प्रशमरति
૩૪ થી ૩૮ શ્લેક સુધી પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશના ભેદે કર્મબંધની વિચિત્રતા તથા તેમ થવાનાં મુખ્ય કારણ બતાવ્યાં છે. - ૩૯ થી ૭૯ શ્લેક સુધી પાંચે ઇદ્રિના વિષયસુખને વશ થવાથી થતી જીવની ખુવાસ અને તેને જ સ્વવશ કરવાથી થતું સ્વાભાવિક સુખ વખાણ્યું છે.
૮૦ થી ૧૦૧ લેક સુધી આઠે પ્રકારના મદ કરવાથી જીવને આ ભવમાં તથા પરભવમાં જે જે અનર્થ થવા સંભવે છે છે. તે દેખાવ આપ્યા છે.
શ્લેક ૧૦૨ થી ૧૪૮ સુધી ઇદ્રિયજન્ય વિષયસુખને કિપાક ફળની જેવાં પરિણામે દુઃખદાયી જાણી તેથી વરક્ત થઈ પંચવિધ આચારને રૂ રીતે આરાધવા બનતે ઉદ્યમ કરવા સહુને, તેમાં વિશેષ કરીને સાધુ નિગ્રંથને સારી રીતે સમજાવી તેને સ્વ નિર્ચથતા સાર્થક કરવા ભલામણ કરી છે.
૧૪૯ થી ૧૬૬ શ્લોક સુધી અનિત્યપણું, અશરણુપણું વિગેરે બાર પ્રકારની ભાવનાનું સૂમરીતે મનન કરી, સંયમમાર્ગમાં બાધકકારી એવા વિષયકષાયાદિક વિકારેને વારવા મુમુક્ષુ જીવેને ભલામણ કરી છે.
૧૬૭ થી ૧૮૧ શ્લેક સુધી ક્ષમા, માવ, આર્જવ પ્રમુખ દશવિધ યતિધર્મને યથાવિધ આરાધી, રાગ દ્વેષ અને મહાદિક પ્રબળ દેને દૂર કરી, ઉત્તમ સાધનને વૈરાગ્યવાસનાની વૃદ્ધિ કરવા શાસ્ત્રકારે આગ્રહ કર્યો છે.
- ૧૮૨ થી ૧૮૮ લોકપર્યત વિકથાદિક પ્રમાદ દૂર કરી, જેથી ભવ્યજને ધર્મપ્રતિ આવર્જિત ( આકર્ષિત) થાય એવી | ધર્મના માર્ગે દોરનારી કથા શ્રોતાજનેને સંભળાવવા, અભિનવ શાસ્ત્રો ભણવા ભણાવવા તથા તેના ગુઢ રહસ્યના ચિંતન માટે
|
૨ ||
Jain Education in
For Personal Private Use Only
+.l
inelibrary.org
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતત ઉદ્યમ કરવા ભલામણ કરી છેવટે ગ્રંથકારે સિદ્ધ કરી બતાવ્યું છે કે જે મોક્ષમાર્ગનું સારી રીતે પ્રતિપાદન કરે અને દુર્ગતિથી બચાવે તેજ ખરાં શાસ્ત્ર અને તે સર્વજ્ઞ પ્રભુનાં વચનરૂપજ હોઈ શકે.”
૧૮૯ થી ૧૨ શ્લેક સુધી જીવાજીવાદિક નવ પદાર્થો (ત) પૈકી જીવતત્ત્વના અનેક ભેદો દર્શાવ્યા છે.
૧૯૪ થી ૧૫ શ્લેક સુધી સાકાર (જ્ઞાન) અને અનાકાર (દર્શન) એમ બે પ્રકારના ઉપયોગ કરી, તે દરેકના અનુક્રમે આઠ તથા ચાર ભેદ બતાવ્યા છે. - ૧૬ થી ૧૭ શ્લેક સુધી દયિક, પારિણામિક, ઔપશમિક, ક્ષાયિક અને ક્ષાપશમિક એ પાંચ ભાવે તથા તે પાંચના મિશ્રણથી થયેલે સાન્નિપાતિક નામને છઠ્ઠો ભાવ બતાવેલ છે.
૧૯૮ થી ૨૭ લેક પર્યત જીવાદિક ષ દ્રવ્યનું સ્વરૂપ પ્રતિપાદન કરતાં, પ્રસંગે કયા કયા દ્રવ્ય કયા કયા ભાવમાં વર્તે છે તે તથા ઉદ્ઘલેક, અલેક અને તિર્યગૂલેકનું ટુંકું સ્વરૂપ તેમજ ન પદાર્થોનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ આપી, છેવટે સમ્યગુ દર્શન એટલે સમ્યક્ત્વ અને જ્ઞાનનું સવિસ્તર ખ્યાન આપ્યું છે.
૨૨૮ થી ૨૪૨ કપર્યત ચારિત્રના ભેદ, તેની યથાયોગ્ય આરાધના પ્રમાણે આત્માને સંભવતા લાભ, તથા છેવટ પ્રથમ કી ગુણનું મહાસ્ય અને તેના રોગથી આત્માને થતું અવણ્ય સુખ સંક્ષેપથી વર્ણવ્યું છે.
૨૪૩ થી ૨૪૫ સુધી શીલાંગરથના ઘેરી એવા મુનિના આચાર સંબંધી જે ૧૮૦૦૦ ભેદ થાય છે તે પ્રાપ્ત કરવાના ઉપાય બતાવ્યા છે. તથા તે સદાચાર સાવધાનપણે સેવનાર ધર્મધ્યાનના ગે રે વૈરાગ્ય પામે છે તે જણાવ્યું છે.
૨૪૬ થી ૨૭૧ લેક સુધી ધર્મધ્યાનના ભેદનું સ્વરૂપ, શુદ્ધ ચારિત્રપાત્ર મુનિની દશા અને એવા અપ્રમત્તમુનિ અનુક્રમે
Jain Education inte
For Personal & Private Use Only
library.org
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
જી प्रशमरति प्रकरणम्
શુક્લધ્યાનશે ક્ષપકશ્રેણિ ઉપર આરૂઢ થઈ જેવી રીતે કર્મનું ઉન્મેલન કરી કેવલજ્ઞાનાદિક શાશ્વત ઋદ્ધિ પામીને અક્ષય प्रस्तावना અવ્યાબાધ એવા એક્ષસુખને પામે છે તેનું વર્ણન કર્યું છે. - ૨૭૨ થી ૨૭૬ “ક પર્યત કેવલી ભગવાનને આયુષ્યથી નામ, ગોત્ર અને વેદનીય કર્મ અધિકતર હોય તે તે અવશિષ્ટ કર્મને સમ કરવાને ( આયુષ્યની સાથેજ સઘળાં કર્મ ભેગવી લેવાય તેવાં કરી નાંખવાને) કેવળી સમુઘાત રૂપ એટલે જે પ્રયત્નવિશેષ કરવામાં આવે છે તે સમુઘાતનું સ્વરૂપ પ્રતિપાદન કરેલું છે.
૨૭૭ થી ૨૮૨ બ્લેક પર્યત કેવળી સમુદ્રઘાતથી નિવૃત્ત થયા બાદ કેવલી ભગવાન જેવી રીતે સંપૂર્ણ યોગને નિરોધ કરે છે તે ક્રમ બતાવે છે.
૨૮૩ થી ૨૯૫ બ્લેક પર્યત થોગનિરાધ કર્યા બાદ કેવલી ભગવાન પાંચ હરના ઉચ્ચાર પ્રમાણ કાળવાળી શેલેશી | (૧૪ માં ગુણસ્થાનક)ને પામી, સમયે સમયે સત્તાગત અવશિષ્ટ અશેષ પ્રકૃતિને ખપાવી દઈ, દેહાતીત થઈ, છેવટ એક સમય માત્રમાં સમશ્રેણિએ લેકાગ્રસ્થાને પહોંચી, સમસ્ત જન્મ જરા અને મરણથી મુક્ત થઈ, સાદિ અનંત, અનુપમ, અવ્યાબાધ સુખને આસ્વાદ કરે છે તે વાત પ્રમાણુથી સિદ્ધ કરી બતાવી છે.
૨૯ થી ૩૦૧ “ાક પર્વત જે મુનિ સંપૂણ સામગ્રીની ખામીથી આ પ્રબલ પુરૂષાર્થ કરી શકયા ન હોય તે પણ 1 યથાશક્તિ તપ જપ સંયમના પ્રભાવે સગતિ સાધી અનુક્રમે અલ્પકાળમાં મોક્ષગતિ પામી શકે છે એમ બતાવ્યું છે.
૩૦૨ થી ૩૦૮ શ્લેક સુધીમાં જે ભબાજી મુનિમાર્ગ યાડાવાને અસમર્થ હોઈ ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહીને પણ જિન આજ્ઞાને યથાશક્તિ પાળવા અભિરુચિવાળા છે તેવા શ્રાવક અને એગ્ય સંક્ષેપમાં માર્ગ બતાવી તેથી પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ થતા લાભ | II જ
Jan Education
For Personal Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
*並作f
**************
સમજાવ્યા છે, અર્થાત્ તેથી ગૃહસ્થ પણ સદ્ગતિ પામી અનુક્રમે સાત આ લવમાં અવશ્ય મેાક્ષગતિ પામી શકે છે એમ જણાવ્યું છે.
૩૦૯ મા લેાકમાં પ્રશમરતિ ( વૈરાગ્યરંગ ) થી સ કોઇ આત્માર્થાંજનાને એકાંત હિત થાય છે એમ જણાવ્યુ` છે. ૩૧ થી ૩૧૨ શ્લાક સુધીમાં ગ્રંથને ઉપસંહાર કરતાં ગ્રંથકારે સજ્જના પ્રતિ પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં જે કંઇ ખામી રહેલી માલમ પડે તેની ઉપેક્ષા કરી, તે માટે ક્ષમા કરી, તેમાંથી રાજહંસની પેરે ગુણમાત્ર ગ્રહણ કરવા અને પવિત્ર શાન્ત રસનું આસ્વાદન કરવા ખાસ વિનંતિ કરી છે.
૩૧૩ મા શ્લોકમાં સ` સુખદાયી, સર્વોથસિદ્ધિકારી અને સ* ગુણ પ્રાપ્તિ માટે પ્રમળ સાધનભૂત એવા શ્રી જિનશાસનની સ્તુતિ કરી છે. અહીં આ ગ્રંથની સમાપ્તિ થાય છે.
એ રીતે વૈરાગ્ય રસ પાષક અનેક ઉપયેગી વિષયાનુ ગ્રંથકારે સમ રીતે પ્રતિપાદન કરેલું છે.
એકાન્ત મેાક્ષસુખના અર્થી એવા મુમુક્ષુ-મુનિજનાને પ્રસ્તુત ગ્રંથ અતિ ઉપયોગી છે તેથી તેમજ તત્ત્વજીજ્ઞાસુ એવા ગૃહસ્થ જનાને પણ તે તત્ત્વનિયને માટે અતિ ઉપયોગી હાવાથી સર્વ ભવ્યજને શ્રવણુ મનન નિદિધ્યાસન દ્વારા તેના યથા સ્વકર્તવ્યપરાયણ થાય એમ અંતઃકરણથી ઇચ્છી અત્ર વિરમું છું.
પરમા પામી,
પ્રશમસુખાર્થી સગુણાનુરાગી કપૂરવિજયજી.
For Personal & Private Use Only
********
9 + + + O
www.jainlibrary.org
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवनरेखा.
प्रशमति प्रकरणम्
વીરપ્રભુના શાસનના સ્તંભરૂપે શ્રાવકોમાંના એક સંઘવી સ્વર્ગસ્થ કુલચંદભાઇ કમળશીની સંક્ષિપ્ત જીવનરેખા.
સંઘવી કુલચંદભાઈને જન્મ વિ. સં. ૧૮૮૧ ની સાલમાં જામનગરમાં થયે હતું, ફક્ત ગામઠી નિશાળમાં ગુજરાતી અભ્યાસ કરી પ્રથમ લખતર સ્ટેટમાં નોકરી કરી ઉત્તમ ગુણેથી વધતાં વધતાં એ રાજ્યના મુખ્ય કારભારી થયા અને લખતર ટેટના નામદાર ઠાકોર સાહેબ ઝાલા કરણસિંહજીના ઉદય સાથે તેમને પણ ઉદય થતે ચાલે, પોતાની ચારે પુત્રને કેળવવા લક્ષ આપ્યું, મેટા પુત્ર જગજીવનદાસના પિત્રે હાલ વિદ્યમાન છે, બીજા પુત્ર દલીચંદભાઈના પુત્ર વિદ્યમાન છે.
પરંતુ પિતાના નામ તથા હેદાને દીપાવનાર ત્રીજા પુત્ર નેણશીભાઈ અત્યારે ૬૮ વર્ષની ઉમરના વિદ્યમાન છે, જેમણે પિતાની દીવાનગિરિની જગ્યા આજસુધી શોભાવી રાજ્યની અને પ્રજાની પ્રીતિ મેળવી છે, અત્તે આખી જીંદગી આ રાજ્યની સેવામાં અાપેલી છે.
– લખતરનું દેરાસર – અહીં દેરાસર નહોતું પણ એક ભવ્ય પ્રતિમા આદીશ્વરપ્રભુની સં. ૧૯૦૩ માં નીકળી, તે હાલના દેરાસર પછવાડે એક ઓરડામાં બિરાજમાન હતી, તથા વખારીયા હીરાભાઈ શ્રાવકનું એક ઘર હતું અને નગરશેઠ પ્રેમાભાઈ હેમાભાઈની પેઢી હતી, આ કુલચંદભાઈના પ્રયાસથી સં. ૧૯૩૦ ની સાલમાં ટીપ થઈ અને હાલનું શિખરબંધી દેરાસર તૈયાર થયું. ગામના ઉદયથી આજુબાજુના ગામના શ્રાવકે અહીં રહેવા આવ્યા અને સં. ૧૯૩૬ ના શ્રાવણ વદિ ૮ મે કુલચંદભાઈના ખર્ચથી અમદાવાદના ઝવેરી છોટાલાલભાઈ
For Personal Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
****
米香(若头下
Jain Education Internationa
તથા મગનભાઈ સુખાના હસ્તક પ્રતિષ્ઠા થઈ. આ દેરાસરને અત્રેના ઠાકોર સાહેબે એક ખેતર તેના વાર્ષિક ખર્ચ માટે આપેલ છે તથા ઘીના દીવામાટે છ રૂપિયા વાર્ષિક આજસુધી આવ્યા કરે છે, તે તેમની સર્વાંધ પર પ્રેમવૃત્તિ સૂચવે છે અને પુલચ ંદભાઇએ પેાતાના જીવનસુધી આ દેરાસરની ઉન્નતિ માટે પ્રયાસ કર્યાં છે.
—: તેમનાં ખીજાં ધાર્મિક કાર્યો :—
દુધીથી ભરેલી મિલન કાયાને પવિત્ર કરવા પરમપવિત્ર પંચપરમેષ્ઠી નવકાર મંત્રના ૨૭ લાખ જાપ કર્યા તેવું તેમની નોંધમાં છે. સિદ્ધગિરિની વિધિપૂર્ણાંક ૯૯ યાત્રા કરી છે અને અષ્ટાપદના દેરાસરમાં શાંતમૂર્ત્તિ મુનિવર્યાં હ`સવિજયજી મહારાજના ઉપદેશથી આરસ જડાવી તીર્થંકરગોત્ર માંધનાર રાવણુ અને મદોદરીની નાટારંભ કરતી મૂત્તિએ તે દેરામાં પ્રભુ સન્મુખ પધરાવી છે, પુડરીક ગણધરના ઉપર આરસની છત્રી કરાવી છે, અને ગિરનારતીર્થની તળાટીમાં પાંચ એરડાની ધર્માંશાળા કરાવેલી છે. તેઓ ધામિક ક્રિયા, દેવપૂજન, સામાયિક, ગુરૂવ ંદન વિગેરેમાં તત્પર હતા, અને છેવટના છ ચામાસાં ૧૯૫૧ ની સાલમાં નોકરી ઉપરથી રીટાયર થઈ પાલીતાણામાં કર્યાં અને આત્મસાધન કર્યું. તેમના સુપગલે નેણશીભાઇએ ચાલી મહા પુણ્યબંધનું કારણ એવા ઉપાશ્રય દેરાસરના સન્મુખ બંધાવી આપી શ્રીસ ંઘને સ. ૧૯૬૫ના ફાગણ વદે ૧ મે અણુ કર્યા છે. અહીં વીરમગામ વઢવાણ ને પાટડીને ધોરીમાગ હાવાથી અહીં આવતાં સાધુ સાધ્વી પાસે જાતે આવી સાધુ સાધ્વીની વેયાવચ્ચ કરવાથી તેમને તથા અન્ય બંધુએને ધર્મજાગૃતિ કાયમ રહેલ છે. ફુલચંદભાઇને લેખકે જોયા છે તેથી તેમજ તેમના આ સાક્ષાત્ આદર્શરૂપ નેણુશીભાઇ પુત્રને જોઇને તેમનાં પરોપકારી કૃત્યથી ફુલચ ંદ ભાઇનું જીવન કેવું પવિત્ર હશે તે અનુમાન કરી શકાય છે. નેણશીભાઇએ સાધુ સાધ્વીની વેચાવચ્ચ, દેરાસર, સાધારણ દરેક ખાતાની વ્યવસ્થા કરવા ઉપરાંત ગિરનાર પર્વતના પ્રાચીન દેરાસરના જીર્ણદ્વાર ખાતે રૂા. ૧૦૦૧) માતુશ્રી ડાહીબાના સ્મરણાર્થે આપેલા છે,
For Personal & Private Use Only
*** *** *** *** *** *** *** *
www.saultharitrary.org
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति પ્રાક્ || ૬ ||
出界
*******
રૂા. ૩૫૦) યાત્રાળુઓનાં રસાડા ખાતે સ. ૧૯૮૪માં આપેલા છે. સ. ૧૯૮૩ માં પિતાજીના સ્મરણાર્થે રૂા. ૩૫૧) આપેલા છે તથા પિતાજીની સ્વર્ગવાસની વૈશાખ વદિ ૧૨ ની તિથિએ શત્રુ જયની તલાટીમાં સ્વામીભાઇને સાકરનું પાણી પીવા માટે રૂા. ૧૫૦૦) નાં સાડા છ ટકાના ડેવલેપમેન્ટ બેડ શેઠ આણુ દજી કલ્યાણજીની પેઢીમાં આપેલાં છે. એટલુંજ નહિ, પણ વ્યવહારસૂત્રની ઉપચાગિતા જાણતાં સાતમા ઉદ્દેશો પ્રસિદ્ધ કરવાના ખર્ચમાં ખુટતી રકમ આપી જ્ઞાનભિત કરી છે. શેઠ આણુંદજી કલ્યાણજીની પેઢીના સ્થાનિક પ્રતિનિધિ તરીકે ફુલચ ંદભાઇ હતા તેમની ગેરહાજરી થયા બાદ નેણશીભાઇ સ્થાનિક પ્રતિનિધિ થયા છે. મરહુમે શેઠ આણુંદજી કલ્યાણજીની હેડ ઓફીસ અમદાવાદમાં સ્થાપવા શેઠે પ્રેમાભાઇ હેમાભાઇ તથા શેઠ દલપતભાઇ ભગુભાઇની સાથે રહી સુરત મુંબઇના ગૃહસ્થાને સમજાવવામાં અનતા પ્રયાસ કર્યાં હતા. તેમજ શેઠ આણુ દજી કલ્યાણજીનુ રેકર્ડ પાલીતાણા દરબાર સાથે શત્રુ ંજયની તકરાર થતાં પાલીતાણાથી અમદાવાદ લઇ જવામાં ઘટતા પ્રયત્ન કર્યાં હતા.
ગુજરાત તરફથી શ્રી સિદ્ધગિરિજીની યાત્રાએ છ રી પાળતા નીકળતા સદ્યાને લખતર બની શકયા પ્રમાણે ચેાગ્ય રીતે ભક્તિ કરી દ્રવ્યના સદ્ઉપયોગ કર્યાં હતા.
For Personal & Private Use Only
મુકામ થતાં મરહુમે શ્રી સંઘની
કુંવરજી આણંદજી.
***********_********
जीवनरखा.
॥ ૬ ॥
Www.littelibrary.org
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુવાદક
સગુણાનુરાગી મુનિવર્ય શ્રી કરવિજયજી મહારાજ.
આર્થિક સહાયકના પિતા, સંઘવી કુલચંદભાઈ કમળશી લખતર સ્ટેટના માજી કારભારી.
Jain ducation intentar
For Personal Private Use Only
www.janebry.ora
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education international
For Personal Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीउमास्वातिवाचकविरचितं. प्रशमरति प्रकरणम्. (सरल व्याख्या-विवेचन समेतं)
विवेचनकारनुं मंगळाचरण. प्रशमस्थेन येनेयं, कृता वैराग्यपद्धतिः । तस्मै वाचकमुख्याय । नमो भूतार्थभाषिणे ॥ भावार्थ-"प्रशम-शांत वैराग्य रसमा निमग्न थयेला जे वाचकशिरोमणिए भा वैराग्य-रचना करी छे ते सद्भुत (सत्य ) अर्थ निरूपक श्री उमास्वाति महाराजने अमारो नमस्कार थाओ." प्रशमरति प्रकरण शरु करतां उक्त ग्रंथार्थ निर्विघ्ने परिसमाप्त थाय ते माटे प्रकरणकार मंगलाचरण करे छेनाभेयाद्याः सिद्धार्थराजसूनुचरमाश्चरमदेहाः। पंच नव दश च दशविधधर्मविधिविदोजयन्ति जिनाः॥१॥
For Personal Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
भावार्थ-जैनी आदिमा नाभिराजाना पुत्र ऋषभदेव के अने अंतमा सिद्धार्थराजाना पुत्र वर्धमान के एवा चरम शरीरी पांच, नव अने दश एटले चोवीश जिनो क्षमादिक धर्मविधिने जाणनारा जयवंता वर्ते छे. १ - विवेचन-नाभि नामना कुलकरना पुत्र श्री ऋषभ-आदिदेव जेमनामा प्रथम थया के अने सिद्धार्थ राजाना पुत्र श्री वर्धमान प्रभु जेमनाम छेल्ला थया छे एवा चरमशरीरी अने दश प्रकारना धर्ममार्गना संपूर्ण रीते जाणनारा चोवीशे जिनवरो जयवंता वर्ते छे. चरमशरीरी एटले जे शरीरने धारण कर्या पछी भवभ्रमणनो अंत करवाथी पछी पालो बीजो देह धारण करवानुं जेमने काइपण प्रयोजन ज नथी तेवा, अने दशविध धर्मविधिना जाण एटले जे क्षमादि दश प्रकारना यतिधर्मनुं स्वरूप आगळ जणाववामां आवशे तेनुं संपूर्ण स्वरूप केवळज्ञान प्राप्त थयाथी जेमने जणायुं छे अने त्यारवाद मुमुक्षु जनोप्रत्ये तेनो जेमणे उपदेश आप्यो छे एवा समस्त तीर्थकरो रागद्वेषादिक अंतरंग शत्रुवर्गनो संपूर्ण रीते उच्छेद करनारा होवाथी सर्वदा जयवंता वर्ते छे. १ जिनसिद्धाचार्योपाध्यायान् प्रणिपत्य सर्वसाधूंश्च । प्रशमरतिस्थैर्यार्थ वक्ष्ये जिनशासनात्किंचित् ॥ २॥
भावार्थ-अरिहंत, सिद्ध, आचार्य, उपाध्याय अने सर्व मुनिजनोने प्रणाम-नमस्कार करीने वैराग्यरसनी दृढताने माटे श्री जिनशासनना आधारे कंइक कहीश.२
विवेचन-जिन एटले तीर्थकरो अथवा जेमने केवळज्ञानादि संपदा प्राप्त थइ छ एवा बीजा सामान्य केवलीओ,
Jain Education in
For Personal & Private Use Only
M
w.lainelibrary.org
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिद्ध एटले जमनां सकळ कार्य सर्या छ भने सर्व कर्मनो संपूर्ण उच्छेद करवाथी जे लोकाग्रे रह्या छे, तेमज जे सर्वदा स्वाधीन सुखने अनुभवनारा छे, प्राचार्य एटले पांचे प्रकारना आचारमां स्थित तेमज तेनो उपदेश देवावाळा होवाथी परम भागमार्थने प्रदर्शित करवामां कुशळ, उपाध्याय एटले जेमनी समीपे शिष्यो विनय-विवेकपूर्वक सकळ दोष रहित सूत्रसंपदाने पामी शके छ भने साधु एटले सम्यग् ज्ञान दर्शन अने चारित्ररूप संयुक्तशक्ति-पुरुषार्थवडे जेओ मोक्षसुखने साधे छे, एवा सर्व साधुसमुदायने प्रणाम करवाथी जेमणे तरत ज संसार तजी, दीक्षा ग्रहण करी, समस्त पापव्यापारनो परिहार करवा रूप समता-सामायिकने आदरेल छे तेवा अद्य दीक्षित साधुजनो पण प्रणाम करवा योग्य छ एम ग्रंथकार जणावे छे. अथवा सर्व कहेवाथी समस्त अरिहंतादिक पांचने प्रणाम करेलो जणावे छे. एवी रीते इष्टदेवने उद्देशी प्रणाम करवा रूप मंगलाचरण कयु. वळी आसन्न उपगारी एवा आचार्य प्रमुखने नमस्कार करी, श्रा प्रस्तुत ग्रंथ करवानुं प्रयोजन अने तेनी यथार्थता पाछली अर्धी कारिकावडे प्रदर्शित करे छे-राग द्वेष रहितता एज प्रथम वैराग्य छे, एवं आगळ उपर ग्रंथकारे एक गाथामां स्पष्ट कर्यु छ, तेवा वैराग्यरूप प्रशममा रति-शक्ति-प्रीति-तेमां निश्चळता करवा माटे एटले मोक्षार्थी भव्यजीवथी केवी रीते प्रशमरतिमा स्थिर थवाय ? ते जणाववाना आशयथी आ प्रकरण रचवामा भान्यु छे. अने ते पण जिनशासनथकी ज पमाय छे, केमके अन्यत्र एवा प्रशमनो प्रभाव छे. जेवू सर्व आश्रवनो निरोध करवामां दक्ष जैन शासन प्रवर्ते छ, तेवू अन्य कोइ शासन नथी. आचारांगथी लही दृष्टिवाद पर्यत द्वादशांग प्रवचन प्रशमकारी के अने ते रत्नाकरनी पेठे अनेक आश्चर्यनुं निधान छे. तेमांथी आ ग्रंथकार कहे छ के हुँ किंचित् मात्र कहीश. जो
Jain Education intiemetorsal
For Personal Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति प्रकरणम्
॥२॥
के समस्त कहेवानी मारी शक्ति नथी तोपण ग्रहण, धारण अने अर्थ निश्चय करवामां वधारे दुर्बल एवा भव्यजनोना | हृदयमा पाडेलो प्रशमामृतनो स्वल्प पण बिंदु तेमने म्होटो उपकार करे छे भने उपगारीनो ते भव्योपकार स्वपरहित प्रति विशिष्ट फळदायी नीवडे छे माटे ग्रंथकार कहे छे के हुँ जिनशासनमाथी ज किंचित् मात्र कहीश. २. ___ अबहुश्रुतने तो ते जिनशासनमा प्रवेश करवो पण कठण छे, ए वात बे आर्यावडे ग्रंथकार बतावे छेयद्यप्यनन्तगमपर्ययार्थहेतुनयशब्दरत्नाढ्यम् । सर्वज्ञशासनपुरं प्रवेष्टुमबहुश्रुतैर्दुःखम् ॥३॥ श्रुतबुद्धिविभवपरिहीणकस्तथाप्यहमशक्तिमविचिन्त्य । द्रमक इवावयवोंछकमन्वेष्टुं तत्प्रवेशेप्सुः ॥४॥
भावार्थ-यद्यपि अनंत गम, पर्याय, अर्थ, हेतु, नय अने शद्वरूप रत्नोथी भरपूर एवा सर्वज्ञ शासनरूप नगरमा अबहुश्रुतपणावडे प्रवेश पामवो दुष्कर छ तोपण श्रुतज्ञानना अभ्यास थकी उत्पन्न थयेली बुद्धिनी संपदाथी हीन छतां मारी अन्पशक्तिनो विचार को विना जेम भिक्षुक धान्यना कणीया शोधवाने माटे नगरमा प्रवेश करवाने इच्छे तेम हूं | पण सर्वज्ञशासनपुरमा प्रवचन अवयवोने एकठा करी लेवा माटे प्रवेश करवा इच्छु छु. ३-४
विवेचन–अनन्त गमा अने पर्यायोवडे जेनो अर्थ लभ्य छे एवा जिनशासनमां मारी जेवा अबहुश्रुत-अल्पश्रुतने * प्रवेश करवो अति कठण होवाथी तेनुं समस्त रहस्य कहेवू अशक्यज छे. तेमा स्यादस्ति स्यान्नास्ति विगेरे सप्त भंगी
सात विकल्पो रूप मार्गो अने सरखा पाठ ए गमा कहेवाय छे. कोइपण वस्तु संबंधी क्रम परावती भेदो अथवा क्रिया
Jan Education
For Personal Private Use Only
Masainelibrary.org
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
भ्यवसाय रूप मेदो ए पर्याय कहेवाय छे. अने शब्दोना भाव (रहस्य ), द्रव्योना गणित अथवा धर्मास्तिकायादिक अर्थ कहेवाय छे. एक सूत्रपदना अनेक अर्थ थइ शके छे. अपूर्व अर्थ रहस्य उपार्जन करवाना अमोघ उपाय रूप अन्वय व्यतिरेकी हेतु कहेवाय छे. प्राप्त अर्थरहस्यने रक्षवाना उपायरूप नैगमादिक नयो कहेवाय छे. संस्कृत प्राकृतादिक विधविध भाषादिक शब्दो कहेवाय छे अने आमोसही प्रमुख लब्धियो ते अत्र रत्नो लेवाना छे. ए सर्ववडे समृद्ध एवं शासनपुर छे. तेमां मारी जेवा अल्पश्रुतने प्रवेश करवो दुष्कर छे. वस्तुस्थिति आम छे तोपण ग्रंथकार पोते प्रस्तुत वातर्नु आवी रीते समाधान करे के के हुं समस्त श्रुत ( दृष्टिवाद पर्यंत) ज्ञाननी संपदाथी हीन छु, तेमज ' कोष्टबुद्धि' 'बीजवुद्धि' अने ‘पदानुसारी बुद्धि' विगेरे बुद्धि संबंधी संपदाथी रहित छु तोपण हुं आत्मगत अशक्ति-असामर्थ्यनो विचार नहिं करता जेम कोइक रंक-निर्धन देवता पासे ढांकेली वस्तुओना कणीया एकठा करीने स्व-उदरपोपण करे छे अथवा जेम क्षेत्रमाथी धान्य लणी लीधा पछी भूमि उपर पडी रहेला-विखरेला धान्यना कणीया वीणी वीणीने कोइ पोतानी उदरपूरणा करे छे. तेम पूर्व पुरुष-सिंहोए स्वमतिवडे प्रवचन अर्थर्नु अनेकवार दोहन कर्यु छ तेमांनो जे काइ अन्पांश मने उपलब्ध थइ शके ते गवेषी लेवाने हुं सर्वज्ञशासनपुरमा प्रवेश करवा इच्छु छु, जेम रत्नोवडे समृद्ध नगरमा रंक जननो प्रवेश थवो दुर्लभ छ तेम सर्वज्ञशासनमा पण श्रुतबुद्धिविकळ जनने प्रवेश करवो ते अति कठिन छे. ३-४.
तेवीज पोतानी वृत्ति त्रण कारिकावडे बतावे छे
Jan Education
For Personal Private Use Only
Www.jainelibrary.org
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति
प्रकरणम्
॥३॥
बहभिर्जिनवचनार्णवपारगतैः कविवृषैर्महामतिभिः। पूर्वमनेकाः प्रथिताः प्रशमजननशास्त्रपद्धतयः॥५॥ ताभ्यो विस्ताः श्रुतवाक्पुलाकिकाः प्रवचनाश्रिताः काश्चित् । पारंपर्यादुच्छेषिकाः कृपणकेन संहृत्य ॥६॥ तभक्तिबलार्पितया मयाप्यविमलाल्पया स्वमतिशक्त्या प्रशमेष्टतयानुसृता विरागमार्गकपदिकेयम् ॥७॥
शब्दार्थ-जिनवचनरूप महासागरनो पार पामेला एवा महामतिवंत अनेक कविवरोए पूर्वे वैराग्य रस उत्पादक अनेक शास्त्रोनी रचनाओ करेली छे. तेश्रोमांथी नीकळेली श्रुतग्रंथोने अनुसरनारी अने प्रवचन सिद्धांतनो आश्रय करनारी तथा परंपरागत एवी केटलीक जिनवाणीने रंकनी जेम यथामति एकठी करीने तेनी अंदर भक्तिना बळथी अर्पण करेली | अनिर्मळ अने अन्प एवी स्वमतिशक्तिवडे शांत वैराग्य रसनी इच्छाथी आ एक वैराग्यमार्गनी पगदंडीरुप ग्रंथरचना में है करी छे. ५. ६.७.
विवेचन-जिनवचन समुद्र समान गंभीर-उंडा छे, तेनो मंदमति पार पामी शकता नथी. विशाळ बुद्धिबळ जेमणे | प्राप्त कर्यु छे एवा महामतिवंत पुरुषो तेनो सुखे पार पामी शके छे. एज वात शास्त्रकार बतावे छे. जिनवचनना पारने पामेला अनेक चतुर्दशपूर्वधारी, महामतिवंत, शास्त्रप्रतिबद्ध काव्यरचनामां कुशळ एटले शब्दार्थदोषरहित काव्य करनारा
श्रेष्ट कविश्रोए वैराग्य रसने उत्पन्न करी शके एवी अनेक शास्त्ररचना मारा पहेलाथी ज करेली छे. ते महामतिवंत सत्कविओए जे जे वैराग्यरसपोषक शास्त्ररचनाओ करेली के तेमाथी नीकळेली श्रुतग्रंथानुसारी प्रधान अर्थप्रतिबद्ध केटलीका
॥३
॥
Jain Education intHA
For Personal Private Use Only
Mw.jainelibrary.org
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
वाणी जेनुं चौदपूर्वधरो अने एकादशभंगधरो एवा गणधरशिष्योए दोहन करेलुं छे तेने रंकनी पेठे एकठी करीने उक्त श्रुतवाणीना अवयदो जेमना द्वारा प्राप्त थया के ते महाशयो प्रत्ये अथवा ते श्रुतवाणी प्रत्ये जे भक्तिभाव-ते भक्तिना बळवडे प्राप्त थयेली जे अल्प अने अनिर्मळ स्वमति शक्ति-ते शक्तियोगे प्रशमप्रत्ये अत्यंत प्रेम जागृत थयेलो होवाथी पा वैराग्ययुक्त ग्रंथरचना करवामां आवी छे. मतलब के पूर्व महाशयो अने तेमनी शास्त्रवाणी प्रत्येनो भक्तिभाव मारी मतिशक्तिने प्रोत्साहित करे छे. ते तेमज प्रशमप्रत्ये प्रेमभाव ए आ ग्रंथरचनाना हेतु छे. ५-६-७.
आवी रीते प्राप्त थयेला श्रुतवाणीना अवयवो एकठा करीने करेली या ग्रंथरचना सज्जनोने केम मान्य थशे ? तेनो ग्रंथकार जाते ज खुलासो करे छ
यद्यप्यवगीतार्था, न वा कठोरप्रकृष्टभावार्था । सद्भिस्तथापि मय्यनुकम्पैकरसैरनुग्राह्यम् ॥८॥
शब्दार्थ-जो के आमां प्रबळ युक्तिओ अने अति गंभीर भावार्थ नथी तो पण अनुकंपाशील सज्जन पुरुषोए मारा उपर अनुग्रह करवो ८.
विवेचन-आ ग्रंथरचनामा विस्तार अर्थ मूकी देवामां आव्यो छे ते एवी रीते के आमा तर्क वितर्क उत्पन्न करी तेनुं समाधान करवारूप आक्षेप परिहार नथी, तथा आमां कथित करेला अर्थथी बाकी कोइ पण अधिक अर्थ कहेवो अवशिष्ट रहेतो नथी एवो प्रकृष्ट ( उत्कृष्ट ) भाव पण अत्र प्रदर्शित करेलो नथी, तो पण गुणदोषना जाणकार अनुकंपाशील
For Personal Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति
प्रकरणम्
॥४॥
सजनोए आगमवाणीना अवयवमात्रने रंकनी पेठे एकठा करनार करुणापात्र एवा मारा उपर अनुग्रह करवो. केमके सज्जन पुरुषो करूणापात्रने अवलोकीने अवश्य करूणा करेज छे. ८ ... सज्जनोनो आवो सहज स्वभाव होय छे एम बतावता सता ग्रंथकार कहे छे.कोऽत्र निमित्तं वक्ष्यति निसर्गमतिसुनिपुणोऽपिवाह्यन्यत्। दोषमलीनेऽपि सन्तो यद्गुणसारग्रहणदक्षाः॥६॥ ___ भावार्थ-दोषवडे मलीनमाथी पण सज्जन पुरुषो गुण मात्र ग्रहण करवामां दक्ष होय छे, तेनुं सहज सुबुद्धि पुरुष पण बीजुं शुं कारण बतावी शकशे ?
विवेचन-सहज स्वभावी अकृत्रिम मति खरेखर अमोघ होय छे. एवी अमोघ मतिवडे अति निपुण पुरुष पण | सज्जनोनी सजनतामा बीजुं शुं कारण बतावी शकशे ? फक्त एज कारण बतावी शकशे के सजनता बताववी ए सजनोनो सहज सिद्ध स्वभावज छे. मालतिना फूलनी सुगंधनी पेठे बीजं कशुं कारण बतावी शकशेज नहि. तेथी पारका गुणोनी स्तुति करवी अने पारका दोष बोलवामा मौन धारण करवू ए सज्जनोनो सहज स्वभावज छ. ए वात ग्रंथकार अर्धी गाथाथी जणावे छे के दोप युक्त एवी पण पारकी वाणीमां सज्जनो सारभूत गुणनेज ग्रहण करे छे. मतलब के सज्जनो परगुण ग्रहण करवामां निपुण होय छे. हुँ (ग्रंथकार ) जाणुं छु के पूर्वपुरुषोना छूटा छूटा वचन अवयवो एकठा करीने में आ वैराग्य- [] मार्गनी पगदंडी बनावी छे तेथी ते विद्वानोने बहु आनंददायक न होय परंतु तेश्रो सञ्जनवृत्तिथी कृपादृष्टि विस्तारशे. ९
॥४॥
Jan Education
For Personal Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
हवे ग्रंथकार स्वमन्तव्य प्रकाशित करे छ.सद्भिः सुपरिगृहीतं यत्किंचिदपि प्रकाशतां याति । मलीनोऽपि यथा हरिणः प्रकाशते पूर्णचन्द्रस्थः॥१०॥
भावार्थ-सज्जन पुरुषोए स्वीकार करेल कंइ पण प्रसिद्धिने पामे के. जुनो! पूर्णचंद्रने विषे रहेलो मलीन एवो | पण हरणीओ शुं प्रसिद्धिने पामतो नथी ? पामे छे ज. १०
विवेचन-सज्जनोए आदरवडे स्वीकारेल कंद पण सदोष निःसार वस्तु पण लोकमा प्रसिद्धिने पामे छे. आ वात विद्वानोने सम्मत ज छे. तेज वात दृष्टांतथी दृढ करी बतावे छे के चन्द्रमंडळना मध्यमा रहेलो कालो पण हरणीयो शोभाने पामे छे. ते पाश्रयनो गुण समजवो. एवीरीते सजन पुरुषो जे स्वीकार करे ते निस्सार होय तो पण ते साराना आश्रयथी शोभी नीकळे छे. १०
वळी सञ्जनना संबंधमां ग्रंथकार बीजं उदाहरण आपे छेबालस्य यथा वचनं काहलमपि शोभते पितृसकाशे। तद्वत्सजनमध्ये प्रलपितमपि सिद्धिमुपयाति ॥११॥
भावार्थ-जेम बाळकना कालाकाला बोल मातापितानी पासे शोभे छे तेम सजन समीपे कहेलुं गांडं घेखें पण वचन लेखे लागे छे. ११
विवेचन-जेने हजु पूरेपूरूं बोलतां आवडतुं नथी एवं बाळक माता पिता आगळ जे कालुं कालुं सरल गद् गद्
Jain Education international
For Personal Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति
प्रकरणम्
112 11
Jain Education Inte
****++**+++***+0
( भांग्युं तुटयुं ) वचन उच्चरे छे ते तेमने प्यारुं लागवाथी पुनः पुनः अधिक-अधिक सांभळवाने कौतुक उपजावे छे. तेवा बालकना वचननी पेठे सज्जनोनी आगळ कथन करेलुं असंबंध वचन पण प्रख्यातिने पामे छे. अत्र कोइ तर्क करे के पूर्वे वैराग्यजनक अनेक शास्त्ररचनाओ महामतिवंतोए करेली छे तो पछी या प्रशमरति प्रकरण रचवानी शी जरुर छे ? वैराग्यरसना इच्छक जनो ए पूर्वनी रचनानो अभ्यास करशे. ११
ग्रंथकार पोते ज ए तर्कनुं समाधान करे छे
ये तीर्थकृत्प्रणीता भावास्तदनन्तरैश्च परिकथिताः । तेषां बहुशोऽप्यनुकर्तिनं भवति पुष्टिकरमेव ॥ १२॥ भावार्थ - तीर्थंकर महाराजाए प्ररूपेला अने तेमना गणधरादिके विशेषे विवेचेला जे भावो छे तेमनुं वारंवार अनुकीर्तन करते तेनी पुष्टिने अर्थेज छे. १२
विवेचन - पूर्वे तीर्थकर भगवंतोए जे जीवादिक पदार्थों तेना लक्षणादि क्रमथी अर्थथकी कला अने गणधरोए सूत्रगुंफनावडे जणाव्या, वळी तेमना शिष्यप्रशिष्योए परंपराए वखाण्या तेनेज मन वचन अने कायावडे वारंवार वखाणवा एटले जेम आत्मा कर्मबंधनथी मुक्त थइ मोचपदवीने पामे, एवी रीते तेनुं श्रवण, मनन अने निदिध्यासन करं ते पुष्टिकारी थाय छे. मतलब के एम करवाथी ज्ञान, दर्शन भने चारित्ररूप आत्मगुणोनी पुष्टि थाय छे अने आत्मगुणोनी पुष्टि कर्मनी निर्जरा थाय छे. एटले मोचसुख पामवामां बाधकभूत भावनो नाश थाय छे अने एवा क्रमथी आत्मानो
For Personal & Private Use Only
*****-++++**
॥ ५ ॥
jainelibrary.org
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
| मोच एटले सकळ सिद्धि संप्राप्त थाय छे. १२
वळी आवा प्रकारे वैराग्यनो अभ्यास करवाथी पुनरुक्त दोष पण लागु पडतो नथी. ते विषे कहे छयद्वद्विषघातार्थ मन्त्रपदे न पुनरुक्तदोषोऽस्ति । तद्वद्रागविषघ्नं पुनरुक्तमदुष्टमर्थपदम् ॥ १३ ॥
भावार्थ-जेम विष उतारवाने मंत्रपदो वारंवार उच्चारतां दोष नथी तेम रागविष उतारनार अर्थपदने वारंवार कहेतां पुनरुक्त दोष नथी. १३ ।
विवेचन-वींछी, साप प्रमुख झेरी जंतुमोना झेरने दूर करी शके एवा मंत्रवादीओ झेरनी वेदना दूर करवाने इच्छता छतां जेम तेना ते मंत्रपदोने वारंवार बोले छे अने एम करतां क्षणे क्षणे वेदनानो क्षय थतो अनुभवाय छे तेम रागद्वेषादिक अति उग्र अंतरंगविषनो घात करी शके एवा परमार्थवाळा पदोनुं वारंवार रटन करतां लगारे पुनरुक्त दोष लागतो नथी. १३
वळी बीजं उदाहरण आपे छे.यद्वदुपयुक्तपूर्वमपिभैषजं सेव्यतेऽर्त्तिनाशाय। तद्वद्रागातिहरं बहुशोऽप्यनुयोज्यमर्थपदम् ।। १४ ॥ ____ भावार्थ-जेम व्याधिना नाशने माटे प्रथम वापरेलु औषध बीजी वार पण वपराय छे, तेम रागरोगने हरनार अर्थपद पण वारंवार उपयोगमा लइ शकाय छे. १४
Jan Education International
For Personal & Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति प्रकरणम्
विवेचन-जेनाथी लाभनी प्रतीति थइ छ एबुं प्रथम सेवेलु औषध रोगर्नु दुःख टाळवाने जेम वारंवार उपयोगमां लेवाय छे अने तेना उपयोगथी एटले तेनु सेवन करवाथी दिवसे दिवसे व्याधि अधिकाधिक उपशांत थतो जोवामां आवे छे, तेम रागद्वेषादिक अंतरंग व्याधिनी वेदना दूर करी शके एवां परमार्थवाळा पदनो वारंवार अभ्यास करवो हितकारी ज छे. एवां पारमार्थीक वचनोनुं अनेकवार आलंबन लेवू ते एकांत हित करनार ज थइ पडे छे. १४
उक्त वातने वधारे दृढ करवा माटे शास्त्रकार वळी त्रीजुं दृष्टांत आपे छेवृत्त्यर्थ कर्म यथा तदेव लोकः पुनः पुनः कुरुते । एवं विरागवार्ताहेतुरपि पुनः पुनश्चिन्त्यः ॥ १५॥
भावार्थ-जेम लोको भाजीविकाने माटे ते ने ते धंधो (रोजगार ) वारंवार करे छे तेम वैराग्यनां कारण पण पुनः पुनः सेवबा जरुरनां छे. १५
विवेचन-पोतार्नु के कुटुंबर्नु पोषण थाय तेटला माटे पोतानी पासे पुष्कळ धन धान्य होय तेम छतां वर्षोवर्ष म्होटी संपदा मेळववा इच्छता लोको जेम खेती विगेरे वारंवार करे के तेम जेथी वैराग्य गुण अधिकाधिक प्रगटे एवां कारणोनो अभ्यास वारंवार करवो जरुरनो छे. एवा कारण ते वैराग्यपोषक शास्त्रो के के जेर्नु आलोचन करी करीने प्रतिक्षण रागादिक दोषोनो परित्याग करी वैराग्य गुणने प्राप्त करी शकाय छे. १५
वळी ते वैराग्य पण अविच्छित्रपणे बन्यो बन्यो रहे एवी रीते उद्यम करवो जोइए एम ग्रंथकार जणावे छे
॥६
For Personal Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्रढतामुपैति वैराग्यभावना येन येन भावेन । तस्मिंस्तस्मिन् कार्यः कायमनोवाग्भिरभ्यासः ॥ १६ ॥
भावार्थ-जे जे भाववडे करीने वैराग्यवासना दृढ थाय ते ते भावमा तन मन वचनथी अभ्यास करवो योग्य छे. १६
विवेचन-जन्म, जरा, मरण अने शरीरादिक उत्तरकारणोनुं वारंवार पालोचन करवा विगेरे जे जे भाववडे | वैराग्यवासना वधारे मजबुत थाय, संसारसुखनी अनित्यता भासे, तेनापर प्रभाव आवे, मोचसुखनी अभिलाषा जागे अने तेनां कारणो सेववा इच्छा थाय, तेमां मन वचन अने कायाना योगथी अभ्यास करवो. अथवा अत्यंत निर्वेद अने संवेगरूप जे भावनामय मनना परिणामवडे वैराग्य दृढ थाय तेमां अधिक अधिक आदर करवो जोइए. १६
हवे सुखावबोधने माटे वैराग्यना अर्थवाची पर्याय शब्दो ग्रंथकार कहे थेमाध्यस्थ्यं वैराग्यं विरागता शान्तिरुपशमः प्रशमः । दोषक्षयः कषायविजयश्च वैराग्यपर्यायाः ॥ १७ ॥
"वैराग्यनां वीजां नामो." भावार्थ-मध्यस्थता, वैराग्य, विरागता, शान्ति, उपशम, प्रशम, दोषक्षय, कषायविजय-ए सर्व वैराग्यना पर्याय-नाम छे. १७
विवेचन-रागद्वेषरहित वृत्तिवाको मध्यस्थ कहेवाय, तेवा मध्यस्थनो भाव अथवा आचरण तेनुं नाम माध्यस्थ्य.
Jain Education in
For Personal Private Use Only
.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति
प्रकरणम्
रागद्वेषरहितपणु ते वैराग्य. राग रहित ते विराग अने विरागनो भाव ते विरागता. शम एज शान्ति एटले रागादिक दोषोना अनुदयादिकवाळी स्थिति. वैराग्यना समीप भावे जे शम तेनुं नाम उपशम. रागादिक दोषोनो घणो विलय ते | प्रशम. नवनवा कर्मना संचयवडे जीवने जे दूषवे-कलुषित करे ते रागादिक दोषो, तेवा दोषोनो समूळगो क्षय-उच्छेद तेनुं नाम दोषक्षय. जेमा जीवो रोळाय ते कष एटले संसार, तेना जे उपादान कारण क्रोधादि कषाय तेमनो विजय एटले पराभव-निराकरण तेनुं नाम कषायविजय. एम ए सर्वे वैराग्यना पर्यायो जाणवा. १७
हवे राग तजवो ते विराग-तेने ओळखवा माटे रागना पर्यायो ग्रंथकार कहे छे| इच्छा मूर्छा कामः स्नेहो गायं ममत्वमभिनन्दः। अभिलाष इत्यनेकानि रागपर्यायवचनानि ॥ १८॥
" रागनां बीजां नामो." ___ भावार्थ-इच्छा, मूर्छा, काम, स्नेह, गृद्धता, ममत्व, अभिनंद अने अभिलाष एवा अनेक रागना पर्याय वचनो छे. १८
विवेचन-स्त्री आदिक रमणिक वस्तुप्रोमा जे प्रीति ते इच्छा. बाह्य वस्तुमो साथे एकमेक थइ जवा रूप अध्यवसायवाळा परिणाम ते मूच्र्छा. इष्टवस्तुनी प्रार्थना विशेष ते काम. कोइ इष्टप्रति विशिष्ट प्रेमादिरूप स्नेह. अमर्याद | अभिकांक्षा ते गृद्धता या गाय. आ वस्तु मारी छे अने हुं तेनो स्वामी छु, एवो चित्तनो परिणाम ते ममत्व. इष्ट
॥७॥
Jain Education in
For Personal Private Use Only
O
w.jainelibrary.org
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
वस्तु प्राप्त थये छते परितुष्ट थर्बु ते अभिनन्द. इष्ट प्राप्तिने माटे मनोरथ ते अभिलाष. ए पर्याय शब्दोवडे जे अर्थ कहेवाय ते राग जाणवो. १८
राग द्वेषादिक दोषनो क्षय ते वैराग्य कह्यो. तेमां पर्याय शब्दोवडे रागर्नु निरूपण कयु. हवे दोषनुं निरूपण शास्त्रकार करे छेईया रोषो दोषो द्वेषः परिवादमत्सरासूयाः। वैरप्रचण्डनाद्या, नेके द्वेषस्य पर्यायाः॥१६॥
" द्वेषनां बीजां नामो." भावार्थ-इर्ष्या, रोष, दोष, द्वेष, परिवाद, मत्सर, असूया, वैर, प्रचंडन ए आदि अनेक द्वेषनां पर्याय वचनो छे.१६
विवेचन–परधनादिकने देखी चित्तना एवा परिणाम थाय के ए धनथी आ माणस रहित थामो ! ए धन मनेज प्राप्त थाओ! बीजा कोइने प्राप्त न थामो, एनुं नाम इर्षा. लोकप्रियत्वादिक गुणने लोपनारो रोप ते क्रोध. प्रात्माने मलीन करे ते दोष. अप्रीति छे लक्षण जेनुं ते द्वेष. पारका दोष गावा ते परिवाद. सद्धर्मथी पोताने चूकवे-भूलावे ते मत्सर. अक्षमा-परनी सरसाइ सहन करी न शकाय ते असूया. परस्पर वधादिकथी उत्पन्न थयेल कोपमांथी नीपजेलं ते वैर. अत्यन्त कोप एटले शान्त थयेला पण कोपाग्निनुं प्रज्वलित थर्बु ते प्रचंड. ए विगेरे बीजा पण अनेक द्वेषना पर्यायो छे.
Jain Education inte
For Personal Private Use Only
Www.jainelibrary.org
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥८॥
हवे कइ कइ क्रियाओने करतो आत्मा राग द्वेषने वश थाय छे ते वात चार कारिकाओ वडे शास्त्रकार कहे छेरागद्वेषपरिगतो मिथ्यात्वोपहतकलुषया दृष्टया । पञ्चाश्रवमलबहुलातरौद्रतीव्राभिसंधानः ॥२०॥ कार्याकार्यविनिश्चयसंक्लेशविशुद्धिलक्षणैर्मूढः । आहारभयपरिग्रहमैथुनसंज्ञाकलिग्रस्तः ॥२१॥ क्लिष्टाष्टकर्मबन्धनबद्धनिकाचितगुरुर्गतिशतेषु । जन्ममरणैरजस्रं बहुविधपरिवर्तनाभ्रान्तः॥२२॥ दुःखसहस्रनिरन्तरगुरुभाराक्रान्तकर्षितः करुणः। विषयसुखानुगततृषः कषायवक्तव्यतामेति ॥२३॥
भावार्थ-रागद्वेषथी व्याप्त, मिथ्यात्वथी मलीन थयेली कलुषित बुद्धि-दृष्टिवडे पंचाश्रवरूप अतिशय मळने लीधे आरौद्रध्यानना तीव्र परिणामवाळो, कार्याकार्य विनिश्चय अने संक्लेश तथा विशुद्धिना लक्षणोथी मूढ, आहार, भय, | मैथुन अने परिग्रह संज्ञारूप क्कैशथी ग्रस्त, आठ प्रकारना क्लिष्ट कर्मना निकाचित बंधनथी मारे थयेलो, सेंकडो गतिने | विषे जन्म मरणवडे निरंतर बहु प्रकारना परिभ्रमणवडे भमेलो, हजारो गमे अविच्छिन्न दुःखवडे अत्यंत भाराक्रांत थवाथी दुर्बळ, करुणाजनक स्थितिवाळो, अने विषयसुखनी तृषावाळो एवो (दीन दुःखी ) जीव कषायी कहेवाय छे. २०-२३.
विवेचन-उपर जेमना पर्याय बताववामां आव्या ते राग अने द्वेषयुक्त अने तत्त्वार्थमां अश्रद्धानरूप अभिगृहीत, अनभिगृहीत अने संदेहात्मक त्रण प्रकारना मिथ्यात्ववडे उपहत होवाथी मलीन बुद्धियोगे पांच इंद्रियो अथवा प्राणातिपातादिक
Jain Education
For Personal Private Use Only
dainelibrary.org
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
***+++****$@K+ >**<-431
Jain Education Interio
पांच श्राश्रवोद्वारा जेणे कर्म राशि उपचित (एकठो) करेल छे तेमज आर्तध्यान अने रौद्रध्यानवडे जेना बहुज कठोर परिणाम छे, जीवरक्षादिक कार्य अने जीवहिंसादिक कार्य तेनो निर्णय, तथा क्लिष्ट चित्तना अने निर्मळ चित्तनां जे लक्षणो तेथी मूढ ( मुग्ध) तेमज आहारसंज्ञा, भयसंज्ञा, परिग्रहसंज्ञा अने मैथुनसंज्ञारूप क्लेशथी ग्रस्त बनी अनेक गतिमां पुनः पुनः भ्रमण थकी क्लिष्ट एवां आठ प्रकारनां कर्मबंधनथी बंधायेलो अने बद्ध निकाचितपणाथी भारे थयो सतो जन्म, जरा मरणो वडे अनेक आकारे वारंवार रखडतो, नरक, तिर्यच, मनुष्य अने देवगतिमां निरंतर सेंकडो गमे दुःखोना म्होटा भारवडे व्याप्त होवाथी दुर्बळ अने दीन बनेलो, शब्दादिक विषयसुखमां आसक्त थइ पुनः तेनीज अधिकाधिक अभिलाषा राखतो जीव कषायी क्रोधी, मानी, मायावी अने लोभी कहेवाय छे. २०-२३.
'एवो कपायी आत्मा केवी विडंबना पामे छे ते बतावे छे. '
स क्रोधमानमायालो भैरतिदुर्जयैः परामृष्टः । प्राप्नोति याननर्थान् कस्तानुदेष्टुमपि शक्तः ॥ २४ ॥ भावार्थ - श्रति दुर्जय एवा क्रोध, मान, माया श्रने लोभवडे करीने वींटायेलो प्राणी जे जे अनर्थने पामे छे; तेनुं कथन करवाने पण कोण समर्थ के ? २४.
विवेचन - दुर्जय एवा क्रोध, मान, माया श्रने लोभरूप कपायने वश पडेलो जीव वध बंधादिक जे जे अनर्थ १ अग्रशोच, इष्टवियोग, अभिष्टसंयोग अने रोगचिन्ता रुप. २ हिसानुबंधी, मृषानुबंधी, स्तेयानुबंधी अने परिग्रहरक्षणानुबंधी रुप.
For Personal & Private Use Only
*€€** ***-+XQ34847033*-*++
.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति प्रकरणम्
॥९
॥
(आपदा) पामे छे ते नाममात्रथी वर्णववाने पण कोण समर्थ के ? जो के सकळ अनर्थ वर्णवी शकाय एम नथीज, परंतु स्थूलतर केटलाक अनर्थनुं कथन भव्यजनोने हितकर जाणीने ग्रंथकार कहे छे. २४. | क्रोधात्पीतिविनाशं मानाद्विनयोपघातमामोति । शाव्यात्प्रत्ययहानि सर्वगुणविनाशनं लोभात् ॥ २५ ॥
भावार्थ-क्रोधवडे प्रीतिनो विनाश थाय छे, मानथी विनयनो उपघात थाय छे, मायाथी विश्वासनो लोप थाय छे, अने लोभथी सर्व गुणनो विनाश थाय छे. २५.
विवेचन-मोहकर्मोदयजनित क्रोधी स्वभावथी पा लोकमा प्रगट प्रियतम जनो साथे पण प्रीतिनो लोप थाय छ, अने प्रीतिनो नाश थये सते आत्माने बहु असुख प्रगटे छे. 'हुं ज ज्ञानी दाता के शूरवीर छु' इत्यादिक गर्व युक्त श्रा| त्माना परिणामथी विनयनो लोप थाय छे. विनयमूळ धर्म होवाथी देव, गुरु, साधु अने वृद्धोनो यथायोग्य विनय करवो ज जोइए, ते जेनामा गर्व जागे छे ते करी शकतो नथी. शठवृत्ति-माया परिणामथी पोताना उपरथी लोकोनी प्रतीति उठी जाय छे. व्यवहारमार्गमां कपटवृत्तिथी असत्य भाषण योगे 'सत्यवादी, शाहुकार' जेवी पोतानी आवरुने धक्को लागे छे, जेथी कोइ तेना उपर विश्वास करतुं नथी. अने लोभवश थयेलो जीव क्षमा, मार्दव (नम्रता) तथा आर्जव (सरलता) प्रमुख समस्त गुणोनो विनाश करे छे; तेमज समस्त आपदाने स्वयमेव मागी ले छे. २५.
'हवे क्रोधादिक प्रत्येक कषायर्नु पृथक्करण करी समजावे छे.'
॥९
Jan Education in
For Personal Private Use Only
Delibrary.org
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्रोधः परितापकरः सर्वस्योद्वेगकारकः क्रोधः। वैरानुषङ्गजनकः क्रोधः क्रोधः सुगतिहन्ता ।। २६॥
भावार्थ-क्रोध सर्वने परिताप करनार, उद्वेग करनार, वैरभावने उत्पन्न करनार अने सद्गतिनो नाश करनार छे.२६ विवेचन-दाहज्वरवाळानी जेम क्रोधी जीवने परिताप थाय छे. क्रोधी जीव सहु कोइने सर्व गतिमा भय-उद्वेग उपजावे छे, तेमज क्रोधी जीव-वैर विरोधनी परंपरा वधारे छे अने मोक्षगतिथी वंचित रहे छे, एटले परम निवृत्ति सुखने पामी शकतो ज नथी. सुभूम अने परशुरामादिक कइकने क्रोधवश दुर्गतिगामी थयेला शास्त्रमा सांभळीए छीए तेथी ते आ लोक तेमज परलोकमा हानिकारक ज छे एम समजी शाणा माणसोए तेने तजवो ज युक्त छे. ' क्रोधना विरुवा विपाक वेदती वखत बहुज कडवा लागे छे. ' २६. श्रुतशीलविनयसंदूषणस्य धर्मार्थकामविघ्नस्य । मानस्थ कोऽवकाशं मुहूर्तमपि पण्डितो दद्यात् ॥ २७ ॥
भावार्थ-शास्त्र, शील अने विनयने दूषणरूप, धर्म, अर्थ अने कामने विघ्नरूप एवा मानने कोण पंडित पुरुष एक मुहूर्त मात्र पण अवकाश आपे ? २७.
विवेचन-श्रुत एटले आगम अने शील एटले सर्वज्ञदेशित आगम अनुसारे करवामां आवतुं क्रियानुष्ठान, ए बनेने गर्व बहु दूषणकारी थाय छे. श्रुतवडे मदने गाळवो जोइए तेने बदले श्रुतनो ज गर्व करवाथी ते दूषित ठरे छे. एवी ज रीते शील आश्री पण समजी लेवु. विनय रहित होवाथी 'आ दुःशील ज छे' एम लोकमां गवाय छे तेथी शील पण
Jan Education intere
For Personal Private Use Only
ainelibrary.org
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति
प्रकरणम्
॥ १० ॥
दुषित ठरे छे. तेमज धर्म, अर्थ अने काम साधवामां मान-अहंकार विघ्नकारी छे. धर्म विनयमूळ होवाथी, मान धर्मनो विघनकारी ठरे के एटले ते सत्य धर्मनी प्राप्ति थवा देतोज नथी. धर्म-अनुष्ठानशून्य होवाथी अर्थप्राप्तिमां पण विघ्नकारी थाय के. कामनी पण संप्राप्ति विनयसंपन्ननेज संभवे छे. आम होवाथी एवा प्रकारना गर्वने एक क्षणमात्र पण अवकाश आपवान कोण मतिमान पसंद करे ? कोइज नहि. २७. मायाशीलः पुरुषो यद्यपि न करोति किंचिदपराधम् । सर्प इवाविश्वास्यो भवति तथाप्यात्मदोषहतः ॥२८॥
भावार्थ-जो के मायावी पुरुष काइ पण अपराध न करे तोपण स्वाभाविक दोषथी हणायेला सर्पनी जेम ते विश्वासपात्र थतो नथी. २८. | विवेचन--माया-शठता-कुटीलता करनारे कंइ पण अपराध कर्यो न होय एटले प्रथम मायावीपणे वर्तन चलाया बाद दैवयोगे ते दोषथी निवयों होय तोपण पोतानाज (पूर्व ) दोषथी हणायेलो ते सर्पनी पेठे विश्वासपात्र थतो नथी. जेम निर्विष सर्पनो पण कोइ विश्वास करतुं नथी; तेम उपर जणावेला मायावाननो पण कोइ विश्वास करतुं नथी; तेनाथी लोको स्वाभाविक रीते डरता ज रहे छे. २८. सर्वविनाशाश्रयिणः सर्वव्यसनैकराजमार्गस्य । लोभस्य को मुखगतः क्षणमपि दुःखान्तरमुपेयात् ॥२६॥
भावार्थ-सर्व विनाशना आश्रय-स्थानरूप अने सर्व दुःखना मुख्य मार्गरूप लोभने वश थयेलो कयो माणस एक
॥१०॥
Jain Education Internet
For Personal Private Use Only
A
jainelibrary.org
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्षण पण सुखने पामी शके ? २९.
विवेचन-सर्व प्रकारना वैर-विरोधादिक लोभथी ज प्रभवे छे. जे चोरी, जारी प्रमुख व्यसनोने वश थनार अनेक प्रकारनी विटंबना पामे छे, ते ते सर्व व्यसनोनो लोभ ज एक राजमार्ग छे. तेवा लोभने वश थयेलो कोण एक क्षणमात्र पण सुख-शाता पामी शके ? कोइ कदाचित् पण नज पामी शके.
" हवे बहु दोषयुक्त कषायनो अधिकार समाप्त करता कहे छे." एवं क्रोधो मानो माया लोभश्च दुःखहेतुत्वात् । सत्त्वानां भवसंसारदुर्गमार्गप्रणेतारः ॥३०॥
भावार्थ-एवी रीते क्रोध, मान, माया अने लोभ दुःखदाइ होवाथी जीवोने चार गतिरूप संसारना विषम मार्गे || दोरनार छे. ३०
विवेचन-एवी रीते उक्त क्रोध, मान, माया अने लोभरूप सर्व कषाय प्राणीोने नरकादिक गतिओमां दुःख पेदा करावनारा होवाथी चार गतिरूप संसारनो महा विषम मार्ग ज बतावनारा छे. एटले के हिंसा, असत्य, अदत्त, अब्रह्म | प्रमुख दुर्गतिदायक अनिष्ट आचरण (अनाचरण ) मांज पराणे प्रेरनारा छे. तेथी ते समस्त कषाय निर्दलन करवाने ज | योग्य छे. ३०.
मनकाराहंकारावेषां मूलं पदद्वयं भवति । रागद्वेषावित्यपि तस्यैवान्यस्तु पर्यायः ॥ ३१ ॥
Jan Education
For Personal Private Use Only
le.jainelibrary.org.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम् ॥११॥
भावार्थ-श्रा कषायोनुं मूळ कारण अहंकार अने ममकाररूप पदनुं जोडलं छे, राग अने द्वेष पण तेनाज बीजां नाम छे. ३१
विवेचन-ममकार एटले 'आ मारूं एवो' ममत्व. तेथी माया अने लोभ ए बे कषायनुं ग्रहण थाय छे. तेमज | अहंकार एटले गर्व ते भभिमान अने क्रोध लक्षण जाणवो. माया-कपट पण वणिको द्रव्य उपार्जनना लोभ माटे ज करे | छे. तेमज क्रोध पथ अभिमानथी ज करवामां आवे छे. शुआ मारो पराभव करी जाय ? एवा अभिमानथी क्रोध उपजे
के तथा राग अने द्वेषन पण क्रोधादिकना बीजरूप जाणवां. ते रागद्वेषना ज पूर्वोक्त ममकार अने अहंकार पर्यायरूप जाणवा. एटले ममकार ए राग अने अहंकार ए द्वेषरूप छे एम समजी लेवु. ३१
मायालोभकषायश्चेत्येतद्रागसंज्ञितं द्वंद्वम् । क्रोधो मानश्च पुनद्वैष इति समासनिर्दिष्टः ॥३२॥ भावार्थ-माया अने लोमरुप कषाय ए रागनी संज्ञा छ, तथा क्रोध अने मान ए द्वेषनी संज्ञा संक्षेपमां कहेल छे.
विवेचन-उक्त लक्षणवाळा माया अने लोभ कपाय ए राग नामनुं द्वंद्व छे अने क्रोध तथा मान ए बंने कषाय द्वेष नामना संक्षेपथी समजी लेवा. ३२
'ते राग द्वेष अथवा ममकार अने अहंकार ज ज्ञानावरणीयादि कर्मबंधना पूरता समर्थ छ के ते बीजा पण कोइनी * सहायनी अपेक्षा राखे छे ? ते संबंधी शास्त्रकार खुलासो करे छे.'
For Personal Private Use Only
Jainelibrary.org
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
मिथ्यादृष्ट्यविरमणप्रमादयोगास्तयोबलं दृष्टम् । तदुपगृहीतावष्टविधकर्मवन्धस्य हेतू तौ ॥ ३३ ॥
भावार्थ-मिथ्यात्व, अविरति, प्रमाद ने योग ए रागद्वेषनुं बल छ, तेनी सहायथी ते रागद्वेष आठ प्रकारना कर्मबंधना हेतु थाय छे. ३३
विवेचन-पूर्वोक्त तत्वार्थमा अश्रद्धान लक्षण मिथ्यात्व, अविरति अने पाप आश्रयथी विषय, इंद्रिय, निद्रा, अने विकथारूप चतुर्विध प्रमाद तेमज मन, वचन अने कायारूप योग ए चारनी सहायनी कर्मबंध करवामां रागद्वेषने जरुर पडे छे. एटले ए चारनी सहायथी उक्त राग अने द्वेष ज्ञानावरणीयादि पाठ प्रकारना कर्मबंधनना हेतु ठरे छे. ३३
'हवे आठ प्रकारनो कर्मबंध दर्शावतां शास्त्रकार कहे छे.' स ज्ञानदर्शनावरणवेद्यमोहायुषां तथा नाम्नः । गोत्रान्तराययोश्चेति कर्मबन्धोऽष्टधा मौलः॥ ३४ ॥ पञ्चनवद्वयष्टाविंशतिकश्चतुः षङ्कसप्तगुणभेदः । द्विपञ्चभेद इति सप्तनवतिभेदास्तथोत्तरतः ॥ ३५ ॥
भावार्थ-ज्ञानावरण, दर्शनावरण, वेदनीय, मोहनीय, आयुष्य, नाम, गोत्र, अने अंतराय, एवी रीते ते मूळ कर्मबंध अष्टविध छे. पांच, नव, बे, अहावीश, चार, बेंतालीश, बे अने पांच भेद अनुक्रमे मेळवतो तेना उत्तर भेद सवाणु थाय छे. ३४-३५
Jain Education in US
For Personal Private Use Only
Nainelibrary.org
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
.
प्रशमरति प्रकरणम्
॥१२॥
विवेचन-आत्माना छता ज्ञान दर्शनादिक गुणोने आवरण-आच्छादन करनारा ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीय, आयुष् , नाम, गोत्र अने अंतराय-एम मूळ कर्मनो बंध आठ प्रकारे छे. जेनाथी क्षायोपशमिक अने क्षायिक ज्ञानगुण अवराइ जाय ते ज्ञानावरणीय, जेनाथी चक्षु-दर्शनादिक अवराइ जाय ते दर्शनावरणीय (निद्रादिक पंचक सहित, केमके ते पण दर्शनने आवरे ज छे.), सुखानुभव लक्षण अने दुःखानुभव लक्षण वेदनीय कर्म छे. जेनाथी जीव मुंझाय ते मोह अनन्तानुबंधी आदि कषाय तथा मिथ्यात्वरूप छे. जे कर्मना प्रसादथी जीव प्राणने धारण करे छे ते आयुष् कर्म कहेवाय छे. जेनाथी गति जात्यादिक स्थान प्राप्त थाय ते नामकर्म. विशिष्ट कुळ, जाति अने ऐश्वर्यादिक पमाडवा समर्थ ते उच्च गोत्र, तेथी विपरीत ते नीच गोत्र अने दान लाभादिकमां विघ्न करनार अंदराय कर्म कहेवाय छ.
'ते आठे कर्मना उत्तर भेद केटला छे ते बताचे छ.'
ज्ञानावरणीय कर्मना मतिज्ञानावरणीय प्रमुख पांच भेद छे. दर्शनावरणीय कर्मना चक्षुदर्शनावरण प्रमुख चार तथा निद्रापंचक मळीने नव भेद थाय के. वेदनीय कर्मना शाता अने अशाता एवा वे भेद छे. मोहनीय कर्मना अनन्तानुबंध्यादिक चार प्रकारे चारे कषाय मळी १६ कषाय, हास्यादिक पदक अने त्रण प्रकारना वेद मळी नव नोकषाय, तेमज समकित, मिश्र अने मिथ्यात्व मोहनीय एम सर्व मळी तेना २८ भेद छे. देव, मनुष्य, तिर्यच अने नरकना आयुष्य मळी आयुःकर्मना धार भेद के नामकर्मना ४२ भेद नीचे मुजब कह्या छे. गतिनाम, जातिनाम, शरीरनाम, अंगोपांगनाम,
Jain Education in
For Personal Private Use Only
Now.jainelibrary.org
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
निर्माणनाम, बन्धननाम, संस्थाननाम, संघातननाम, संहनननाम, स्पर्शनाम, रसनाम, वर्णनाम, गन्धनाम, आनुपूर्वीनाम, अगुरुलघुनाम, उपघातनाम, पराघातनाम, आतपनाम, उद्योतनाम, उच्छ्वासनाम, विहायोगतिनाम, प्रत्येक शरीरनाम, साधारण शरीरनाम, वसनाम, स्थावरनाम, शुभनाम, अशुभनाम, सुभगनाम, दुर्भगनाम, सुस्वरनाम, दुःस्वरनाम, सूक्ष्मनाम, बादरनाम, पर्याप्तनाम, अपर्याप्तनाम, स्थिरनाम, अस्थिरनाम, श्रादेयनाम, अनादेयनाम, यशोनाम, अयशोनाम अने तीर्थकरनाम. कुल ४२ तेमां पण गतिना चार प्रमुख बीजा भेदो मेळवतां नामकर्मना ६७ भेदो पण थाय छे. गोत्र कर्मना उच्च गोत्र अने नीचगोत्र मळी बे भेद के अने दानांतराय, लाभांतराय, भोगांतराय, उपभोगांतराय अने वीर्यातराय एम अंतराय कर्मना पांच भेद छे. एम आठे कर्मना १२२ भेदो थाय छे. तेमां पण बंध तो १२० प्रकृतिनोज थाय छे. समकित मोहनीय तथा मिश्र मोहनीयनो बंध थतो नथी. केमके मिथ्यात्व दजिकज विशुद्ध सतुं सम्यकत्व कहेवाय छे अने अर्धविशुद्ध सतुं मिश्र कहेवाय छे. तद्दन अविशुद्ध दलिक मिथ्यात्व कहेवाय छे. ३४-३५. प्रकृतिरियमनेकविधा स्थित्यनुभावप्रदेशतस्तस्याः। तीव्रो मन्दो मध्य इति भवति बन्धोदयविशेषः॥३६॥
भावार्थ-आ प्रकृति, स्थिति, अनुभाव अने प्रदेशवडे करीने अनेक प्रकारे छे, तथा तीव्र, मंद अने मध्यम एवी रीते तेनो बंध अने उदय विशेष होय छे. ३६
विवेचन-एवी रीते कर्म-प्रकृति अनेक प्रकारनी १२२ भेदे थाय छे. स्थिति बंध, अनुभाग (रस) बंध अने प्रदेशबंध थकी ते प्रकृतिबंध तीव्र, मंद के मध्यम थाय छे. तेमज तेने अनुसारे उदय पण तीव्र, मंद के मध्यम संभवे छे.
For Personal Private Use Only
Praw.jainelibrary.org
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति प्रकरणम् ॥१३॥
ज्ञानावरण, दर्शनावरण, वेदनीय अने अंतराय कर्मनो उत्कृष्ट स्थितिबंध ३० क्रोडाक्रोड सागरोपमनो, मोहनीय कर्मनो ७. क्रोडाकोड सागरोपमनो, नाम-गोत्रनो २० कोडाकोड सागरोपमनो अने आयुः कर्मनो उत्कृष्ट स्थितिबंध ३३ सागरोपमनो थाय छे. वेदनीय कर्मनी जघन्य बंधस्थिति १२ मुहूर्तनी, नाम गोत्रनी मुहूर्तनी भने बाकीनां कर्मनी अंतमुहूर्तनी होय छे. शुभाशुभ कर्मनो विपाकनामे अनुभागबंध बंध समये ज रस विशेषतुं निर्माण करे छे ते रसनुं वेदवू, अनुभव ते विपाक. तेवो विपाक नामकर्म पैकी गत्यादिक स्थानोमा जेम जेम परिपाकपणाने पामे के तेम तेम अनुभवातो जाय छ, प्रदेशबंध तो जेम एक आत्मप्रदेशमा ज्ञानावरणना अनंत पुद्गलो (कर्म-वर्गणाना) के तेम बीजां कर्मनां पण अनंत पुद्गलो रहेला होय छे ते जाणवो. ३६ तत्र प्रदेशवन्धो योगात्तदनुभवनं कषायवशात् । स्थितिपाकविशेषस्तस्य भवति लेश्याविशेषेण ॥ ३७॥
भावार्थ-तेमां प्रदेशबंध मन वचन अने कायना योगे करीने थाय छ, कषायना वशथी ते अनुभाग (रस) बंध थाय छे, अने लेश्याना तारतम्यवडे करीने स्थितिबंधनुं निर्माण थाय छे. ३७
विवेचन-तेमां प्रदेशवंध ( ज्ञानावरणादिक कर्म पुद्गलोनो आत्मप्रदेशोमा उपचय ) मन वचन अने कायाथकी थाय छे. ते प्रदेशबद्धकर्मर्नु अनुभवयु कषायवशथी थाय छे. ते कर्मनी स्थिति तथा रसनी निष्पत्ति लेश्याविशेषवडे उत्कृष्ट, मध्यम के जघन्य थाय के एम समजवू. ते लेश्या कइ अने केटली छे ? ते शास्त्रकार जणावे छे. ३७
*
॥१३॥
Jain Education Internet
For Personal Private Use Only
M.jainelibrary.org
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ताः कृष्णनीलकापोततैजसीपद्मशुक्लनामानः । श्लेष इव वर्णबन्धस्य कर्मबन्धस्थितिविधात्र्यः ॥ ३८ ॥
भावार्थ-ते (लेश्याओ) कृष्ण, नील, कापोत, तेजस, पद्म भने शुक्ल नामे छे, अने ते चित्रकाममा सरेस (श्लेष ) नी पेठे कर्मबंधनी स्थितिने करनारी छे. ३८
विवेचन-लेश्यानां छ भेद कह्या छे. कृष्ण, नील, कापोत, तेजस्, पद्म अने शुक्ल ए तेनां नाम छे. जंबुफळ (जांबु) खावाने इच्छता छ पुरुषोना दृष्टांते पोतपोताना परिणामनी अपेचाए अध्यवसायविशेषरूप लेश्या जाणवी. बीजा प्राचार्यों कहे छे के कायादिक योग परिणाम ए लेश्या छे. केमके काया भने वाणीनो व्यापार पण मनःपरिणामने अपेक्षीने तीव्र-अशुभादिक होय छे. अशुभ के शुभ कर्मद्रव्यसदृश प्राणीओने पोताना मनना परिणाम थाय छे. जेम भीत प्रमुख उपर चित्रकर्म करवामां वपराता रंगोमां श्लेष (सरेस ) नांखवाथी ते चित्रकर्म चिरस्थायी मजबूत-टकाउ थाय छे तेम उपर कहेली षट् लेश्या शुभ के अशुभ कर्मनी स्थितिनुं निर्माण करे छे. एटले के कृष्णादिक त्रण लेश्यामो अशुभ कर्मनी अति दीर्घ अने दुःखदायी स्थिति नीपजावे छे त्यारे तेजस्, पद्म अने शुक्ल लेश्याश्रो अति शुभ फळने आपनारी थाय छे. ३८ ___एवी रीते कर्मनो बंध थये सते शुं थाय छे ते कहे थे. कर्मोदयाद्वगतिर्भवगतिमूला शरीरनिवृत्तिः । देहादिन्द्रियविषया विषयनिमित्ते च सुखदुःखे ॥३६॥
For Personal Private Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति प्रकरणम्
॥१४॥
भावार्थ-कर्मोदयथी भवभ्रमण अने भवभ्रमणथी शरीरनुं निर्माण, शरीरथकी इंद्रियजन्य विषयो अने विषय निमित्तथी सुख दुःख प्रवत छे. ३१
विवेचन-ते बांधेलु अशुभादिक कर्म परिपाकपणाने पाम्ये सते नरकादिक गतिमां गमन करतुं पडे छे. नरकादिक गतिमां तत् प्रायोग्य शरीरनु निर्माण थाय छे. शरीर थकी स्पर्शनादिक इंद्रियोर्नु निर्माण थाय के अने ते इंद्रियोना निर्माण थकी स्पर्शनादिक विषय ग्रहणनी शक्ति संपजे छे. पछी इष्ट विषय योगे सुखानुभव अने अनिष्ट विषय योगे दुःखानुभव थाय छे. ३६.
'आ संसारमा स्वभावेज सर्व कोइ प्राणी सुखने अभिलषे छ भने दुःखथी त्रासे छे, छतां मोहथी अंध बनेल जीव गुणदोषनो विचार कर्या वगर सुखप्राप्ति माटे यत्न करता जे जे क्रिया करे छे-आरंभे छे ते ते तेने दुःखदायी नीवडे छे. ए शास्त्रकार दर्शावे छे.' दुःखद्विद् सुखलिप्सोहान्धत्वाददृष्टगुणदोषः। यां यां करोति चेष्टां तया तया दुःखमादत्ते ॥४०॥
भावार्थ-दुःखनो द्वेषी अने सुखनो अभिलाषी, मोहान्धपणाथी गुण-दोषने नहीं देखतां जे जे चेष्टा करे के ते ते वडे ते दुःख पामे छे. ४०.
विवेचन-दुःखने अणइच्छतो अने सुखने अभिलपतो जीव मिथ्यात्व कषायादिक मोहवडे अंध बनेलो होवाथी गुण-दोषने जोइ शकतो नथी अने जे जे मन, वचन अने काया संबंधी चेष्टा सुखनिमित्ते करे ले ते ते वडे दुःखकारी
॥१४॥
Jain Education Inter
For Personal Private Use Only
jainelibrary.org
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
**********
Jain Education Inte
कर्म बांधी दुःखनो ज अनुभव करे छे. ( जेम कोइक मूर्ख कौतुकवडे शस्त्र फेरवे तो तेज शस्त्रथी पोते घवाइ जाय छे, तेम गुण दोषनो अजाण सुख माटे मनमानती चेष्टा करतो परिणाम दुःखनोज भोगी थाय छे. ) ४०.
' तेमां पांच इंद्रियोना विषयो पैकी एक एक इंद्रियना विषयमां पण प्रवृत्त थये सते जे जे विटंबना थाय छे ते पांच दृष्टांतोथी बतावे छे. '
कल रिभितमधुरगांधर्वतूर्य योषिद्वि भूषणरवाद्यैः । श्रोत्रावबद्धहृदयो हरिण इव विनाशमुपयाति ॥ ४१ ॥ गतिविभ्रमेङ्गिताकारहास्यलीलाकटाक्ष विक्षिप्तः । रूपावेशितचक्षुः शलभ इव विपद्यते विवशः ॥ ४२ ॥ स्नानाङ्गरागवर्त्तिकवर्णकधूपाधिवासपटवासैः । गन्धभ्रमितमनस्को मधुकर इव नाशमुपयाति ॥ ४३ ॥ मिष्टान्नपानमांसौदनादिमधुररसविषयगृद्धात्मा । गलयन्त्रपाशबद्धो मीन इव विनाशमुपयाति ॥ ४४ ॥ शयनासनसंबाधनसुरतस्नानानुलेपनासक्तः । स्पर्शव्याकुलितमतिर्गजेन्द्र इव बध्यते मूढः ॥ ४५ ॥ एवमनेके दोषाः प्रणष्टशिष्टेष्टदृष्टिचेष्टानाम् । दुर्नियमितेन्द्रियाणां भवन्ति बाधाकरा बहुशः ॥ ४६ ॥ एकैकविषयसङ्गाद्रागद्वेषातुरा विनष्टास्ते । किं पुनरनियमितात्मा जीवः पञ्चेन्द्रियवशात्तः ॥ ४७ ॥
भावार्थ - मनोहर अने मधुर एवी गांधर्वनी वीणा अने स्त्रीयोना आभूषणना भवाज विगेरेथी श्रोत्रइंद्रियमां लीन हृदयवाळो जीव हरिणनी पेरे विनाशने पामे छे. गति, विलास, इंगिताकार, हास्य, लीला अने कटाक्षथी विह्वळ थयेलो
For Personal & Private Use Only
***+++***++63K+***0303+→
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति प्रकरणम्
अने विचित्र रूपमा लीन चक्षुवाळो जीव पतंगनी जेम परवश थइ प्राण तजे छे. स्नान, विलेपन, गंधवट्टि, वर्णक (रंग), धृप, खुशबो तथा पटवास वडे करीने गंधभ्रमित मनवाळो प्राणी मधुकरनी पेरे विनाश पामे छे. मिष्टान्न, पान, मांस, प्रोदन आदि मधुर रसना विषयमा गृद्ध थयेलो आत्मा गलयंत्रमा लोहकंटकथी विधायेला माछलानी पेठे विनाशने पामे छे. शयन, आसन, अंगमर्दन, रतिक्रीडा, स्नान अने अनुलेपनमां आसक्त थयेलो मूढात्मा स्पर्श इंद्रियना विषयमा मुंझाइने गजेन्द्रनी पेरे बंधनने पामे छे. एवी रीते जेमनी शीष्ट जनोने इष्ट एवी दृष्टि अने चेष्टा प्रणष्ट थइ छ एवा इंद्रियोने परवश पडेला प्राणीसोना भनेक दोषो बहु रीते बाधाकारी थाय छे. एकेक इंद्रियनी विषयासक्तिथी रागद्वेषातुर थयेला ते प्राणीओ विनाशने पामे छे तो पांचे इंद्रियोना विषयोने परवश पडेला मोकळा मानवीनुं तो कहेवुज शुं ? ४१-४७.
विवेचन-कल एटले ग्राम राग संबंधी रीतिथी युक्त (मनहर ), अने श्रोत्रने सुखदायी स्वरवाळा गंधर्वना वाजित्र तथा स्त्रीना झांझर प्रमुख विभूषणना ध्वनि विगेरे मनोहर शब्दोवडे श्रोत्रंद्रियना विषयमा जेनुं हृदय तल्लीन थयुं छे ते हरिणनी पेरे विनाशने पामे छे. एकज श्रोत्रंद्रियना विषयमा निमग्न थइ गयेलो हरिण प्रमादवश मरण पामे छे तेवीज रीते बीजो गमे ते स्वेच्छाचारी पण दुर्दशाने पामे के. ठमका करती चाल (विकारवाळी गति), स्निग्ध दष्टिथी अवलोकन, स्त्री संबंधी मुख, साथळ प्रमुख अंग-प्राकार, विलासयुक्त हास्य अने स्त्रीनां कटाचवाणथी विधायेलो जीव, स्त्री प्रमुखना सुंदर रूपमा स्वेच्छा मुजब चक्षुयुगल स्थापी परवश बनेलो पतंगनी पेरे पोताना प्राण खुए छे. जेम पतंग एक चतु इंद्रियना प्रबळ विकारने वश थइ दीपक (अग्नि) मां झंपलाइ मरे के तेम अन्य प्राणीओ पण प्रमाद प्राधीन बनी पोताना
Jain Education intended
For Personal Private Use Only
by na
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
*O****************
Jain Education Internationa
प्राण खुए छे. केटलाक सुगंधी द्रव्य मेळवीने करवामां आवतुं स्नान, चन्दन - केशर प्रमुख द्रव्यवडे विलेपनरूप अंगराग, अगरबत्ति, कृष्णादि वर्णवाळा धूप, मालतीना पुष्पादिकवडे अधिवास भने सुगन्धि द्रव्यनां चूर्ण ए सुगंधी वस्तुनोवडे जेनुं मन भ्रमित थयेलुंछे एवा जीवो भ्रमरनी पेरे एमां मुंझाइने मरे छे. अत्यंत स्वादिष्ट, सर्व दोष रहित, विविध भोजन तथा सुरादिक पान, छाग हरिणादिकनां मांस, शाली प्रमुख उत्तम धान्य तेमज खांड, साकर प्रमुख मधुर रस ए सर्व रसना इंद्रियना विषयमां गृद्ध-आसक्त थयेल जीव जेम मीन (मच्छ) लोढाना गलयंत्र ( कंटक) अने जालादिकमां बंधाइ जइ विनाश पामे छे म प्रमाद परवश बनी पोताना प्यारा प्राणने खोइ बेसे छे. शयन-मूह रहेवानी प्रमाणोपेत शय्या, आसन - बेसवाने अनु कूळ मृदु- सुकुमाळ पट्टादियुक्त, संबाधन-अंगमर्दन, सुरत- सुकुमार शरीरवाळी प्रिया संबंधी चुंबन आलिंगनादि अने पूर्वोक्त स्नान तथा अनुलेपनमां आसक्त - व्यसनी जीव, स्त्री शय्यादि संबंधी स्पर्शयोगे मतिमूढ बन्यो सतो गजेन्द्रनी पेरे परवशताना दुःखने पामे छे. एवी रीते शिष्ट ( विवेकी) जनने उचित ज्ञान अने आचरणथी सदंतर बेनशीब रहेला तेमज पांचे इंद्रियोना विषयोने पराधीन थइ पडेला पामर प्राणीभोने श्र लोक तेमज परलोक संबंधी अनेक दोषो बहु पेरे पीडाकारी थाय छे उपर बतावेला दृष्टांतथी या लोक संबंधी प्रत्यक्ष दोष जणाव्या, तेमज परलोकमां नरकतिर्यचादिक नीच गतिमां वारंवार जन्म मरण करवा संबंधी दोषो पण समजी लेवा. स्वच्छंदपणे विषयसुखमां आसक्त थइ रहेनार जीवने संसारचक्रमां अनेकवार परिवर्तन करतां अनेक प्रकारना कडवा अनुभव करवा पडे छे. शब्दादिक एक एक विषयना संग वडे रागद्वेष प्राधीन थवाथी विह्नळ बनेला ते कुरंग ( हरिण ) आदि प्राणीश्रो अपथ्यने सेवनार रोगीनी पेरे विनाशने
For Personal & Private Use Only
*************
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
पामे छे तो पछी जेणे पोताना मात्माने शब्दादिक पांचे विषयोमा कशा नियम वगर मोकळो मृक्यो छे तेवा पांचे इंद्रियोने वश वर्तनार पामर जीवनुं तो कहेज शुं ? जे अप्राप्त विषयोनी अभिलाषा राख्या करे छे अने प्राप्त विषयोनो वियोग कोइ रीते न थाय तेवी जंखना कर्या करे छे ते पामर प्राणीओ पोताना दहाडा सदा दुःखमा ज वीताडे छे. ४१-४७
'एवो कोइ पण शब्दादि विषय नथी के जेनुं वारंवार सेवन करतां जीवने सर्वथा संतोष प्राप्त थइ शके-एम | बतावता सता कहे छे.' नहि सोऽस्तीन्द्रियविषयो येनाभ्यस्तेन नित्यतृषितानि । तृप्तिं प्राप्नुयुरक्षाण्यनेकमार्गमलीनानि ॥४८॥ कश्चिच्छुभोऽपि विषयः परिणामवशात्पुनर्भवत्यशुभः। कश्चिदशुभोऽपि भूत्वा कालेन पुनः शुभीभवति ॥ कारणवशेन यद्यत् प्रयोजनं जायते यथा यत्र । तेन तथा तं विषयं शुभमशुभं वा प्रकल्पयति ॥५०॥ अन्येषां यो विषयः स्वाभिप्रायेण भवति तुष्टिकरः। स्वमतिविकल्पाभिरतास्तमेव भूयो द्विषन्त्यन्ये ॥५१ तानेवार्थान्द्विषतस्तानेवार्थान्प्रलीयमानस्य । निश्चयतोऽस्यानिष्टं न विद्यते किंचिदिष्टं वा ॥ ५२ ॥
भावार्थ-एवो कोई इंद्रियनो विषय नथी के जेना चिर परिचयथी नित्य तरशी अने अनेक मार्गे धावती इंद्रियो तृप्तिने पामी शके. कोइ शुभ विषय पण परिणामवशात् पालो अशुभ थाय छे, अने कोइ एक विषय अशुभ छतां पण काळांतरे पाछो शुभ थाय छे. कारणवशे जेम अने ज्यां जे जे प्रयोजन उत्पन्न थाय छे तेवी रीते त्यां ते विषय शुभ अथवा
॥१६॥
Jan Education
For Personal & Private Use Oney
alainelibrary.org
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुभ कहेवाय छे. अनेराभोने जे विषय पोताना अभिप्रायथी तुष्टिकारी होय छे ते विषयनेज स्वमतितरंगमा झीलता बीजा बहु धिक्कारे छे. तेज विषयोने धिक्कारनार अने तेज विषयोने अत्यंत आदर आपनारने निश्चयथी कइ पण इष्ट के अनिष्ट ( संभवतुं ) नथी. ४८-५२
विवेचन-शब्दादि पंच विषयपैकी एवो कोइ पण विषय नथी के जेनुं पुनः पुनः प्रासेवन करवावडे, शब्दादिक अनेक भेदमा आसक्त थयेली अने सदाय संतोष वगरनी इंद्रियो तृप्ति पामे. 'केमके ते इंद्रियो इष्ट वस्तुने पण अनिष्ट अने अनिष्ट वस्तुने पण इष्ट माने छ एम दर्शावता सता कहे छे.'-वेणु, वीणा, गायनादिकनो ध्वनि राग परिणामवशात् प्रथम इष्ट छतां भूख के तृपाथी पीडित प्राणीने पाछळथी द्वेष परिणामवशात् अनिष्ट थइ पडे छे. तेज अनिष्ट थइ पडेलो विषय पुनः काळान्तरे राग परिणामथी इष्ट थइ जाय छे. एवी ते इंद्रियोनो विषय प्रत्ये प्रेम अनवस्थित होवाथी ते विषयजनित सुख पण अनित्य-कृत्रिम ज छे. कोइ एक रागरसिक बनी गीतध्वनि (गायन) सांभळवा माटे कान दे छे, एवी रीतेज अभीष्ट रूप आलोकवा इच्छतो सतो चक्षुनो उपयोग करे के अने प्रयोजनवशात् शेष इंद्रियोना विषयोमां पण घ्राणादिकनो उपयोग करे छे. एम उत्पन्न थयेला जुदा जुदा प्रयोजनवडे ते ते शब्दादिक विषयने इष्टपणे के अनिष्टपणे राग द्वेष वशात् कल्पी ले छे. विवक्षित पुरुष थकी जे अन्य तीव्र रागी तेमने जे शब्दादिक विषय स्वमनःपरिणामवशात् संतोषदायी | थाय छे तेज शब्दादिक विषयने बीजा पुरुषो प्रबळ द्वेषवशात् पोतानी मतिकल्पनाथी अनिष्ट मानीने धिक्कारे छे. एवी रीते | अस्थिर-कृत्रिम प्रेमवाळा विषयो तस्वथी प्रिय पण नथी अने अप्रिय पण नथी. ४८-५२
HD
Jan Education international
For Personal Private Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
तेज शब्दादिक विषयोने धिक्कारता अने तेमांज पुनः आसक्त थता जीवने परमार्थ बुद्धिथी जोतां ते शब्दादिक विषय केवळ प्रिय के केवळ अप्रिय संभवता नथी, परंतु राग-द्वेष परिणामथी केवळ कर्मबंध ज थाय छे. एम दर्शावता शास्त्रकार कहे छे. रागद्वेषोपहतस्य केवलं कर्मबन्ध एवास्य । नान्यः स्वल्पोऽपि गुणोऽस्ति यः परत्रेह च श्रेयान् ॥ ५३ ॥ यस्मिन्निन्द्रियविषये शुभमशुभं वा निवेशयति भावम् । रक्तो वा द्विष्टो वा स बन्धहेतुर्भवति तस्य ॥५४॥ स्नेहाभ्यक्तशरीरस्य रेणुना श्लिष्यते यथा गात्रम् | रागद्वेषक्लिन्नस्य कर्मबन्धो भवत्येवम् ॥ ५५॥ एवं रागद्वेषौ मोहो मिथ्यात्वमविरतिश्चैव । एभिः प्रमादयोगानुगैः समादीयते कर्म ॥ ५६ ॥ कर्ममयः संसारः संसारनिमित्तकं पुनर्दुःखम् । तस्माद्रागद्वेषादयस्तु भवसंततेर्मूलम् ॥ ५७ ॥ एतद्दोषमहासंचयजालं शक्यमप्रमत्तेन । प्रशमस्थितेन घनमप्युद्वेष्टयितुं निरवशेषम् ॥ ५८ ॥
भावार्थ-रागद्वेषथी पराभव पामेला जीवने केवळ कर्मबंध ज थाय छे, पण पा लोक के परलोकमां कल्याणकारी थाय एवो अल्प पण गुण थतो नथी. जे इंद्रियना विषयमा शुभ के अशुम भाव स्थापन करे छे ते रागयुक्त अथवा द्वेषयुक्त होवाथी तेने बंधनकारी थाय छे. तेल खरड्या शरीरवाळानुं गात्र जेम धूळथी खरडाय छे तेम रागद्वेषथी अत्यंत खरडायेलाने कर्मबंध थाय छे. प्रमादना सहचारी एवा राग, द्वेष, मोह, मिथ्यात्व भने अविरतिथीज एवी रीते कर्म ग्रहण
S
॥१७॥
Jain Education Internet
For Personal Private Use Only
J
ainelibrary.org
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
थाय छ, संसार कर्ममय छ भने दुःखनुं कारण संसार छ, माटे राग-द्वेषादिक संसारसंततिनां मूळ छे. अप्रमत्त अने शान्त वैराग्ययुक्त (महापुरुष ) आ दोषना म्होटा संचयनी जाळ गमे एवी निबीड होय तो पण तेने समस्त रीते उखेडी नाखवाने समर्थ थाय छे. ५३-५
विवेचन-राग अने द्वेषवडे जेनुं मन विडंबित थयेलुं छे तेने केवळ (क्लिष्ट)कर्मनो बंध ज थाय छे, परंतु परलोकमा के मा लोकमां कोइ पण श्रेयकारी गुण संभवतो नथी. 'कर्मबंध शिवाय बीजो कोइ पण श्रेयकारी गुण केम संभवतो नथी ? ते बाबत हेतु सहित समजावता सता शास्त्रकार कहे छे. शब्दादिक विषयमा रागयुक्त सतो जे इष्ट चित्त परिणाम धारे छे के द्वेषयुक्त सतो अनिष्ट चित्त परिणाम स्थापे छे ते इष्टानिष्ट परिणाम तेने ज्ञानावरणादिक अष्टविध कर्मबंधनो हेतु थाय छे. सकषायपणाथी जीव कर्मबंधने योग्य पुद्गलो ग्रहे छे. 'आत्मप्रदेशो साथे कर्मना पुद्गलो शी रीते लागे छे ते समजावे छे.' तेलादिक स्निग्ध पदार्थथी खरडायेलां गात्रने जेम रजकणो आवी चोंटी जाय छे तेम रागद्वेष परिणामरूप स्निग्धतावडे आर्द्र थयेला जीवना प्रदेशोमां ज्ञानावरणादिक वर्गणायोग्य पुद्गलो प्रावी लागे छे. ___ हवे राग द्वेष विशिष्ट समस्त कर्मबंध हेतुओनो उपसंहार करता कहे छे.'
उपर जणावेला लक्षणबाळा राग अने द्वेष, चेतनने मुंझवे ते मोह, तत्वार्थभां अश्रद्धान लक्षण मिथ्यात्व अने कर्मआश्रवोथी अनिवृत्ति ते अविरति तथा विकथादिक पांच प्रकारना प्रमाद सहित अने मन, वचन तथा काययोगयुक्त एवा राग
Jain Education Intern
For Peronal & Private Use Only
ory on
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति प्रकरणम्
॥१८॥
द्वेषादिकवडे आत्मा स्वप्रदेशमा कर्मनो संचय करे छे. तेथी घटीयन्त्र न्याये करी रागादिक कर्मबंधना हेतु थाय छ भने कर्मनो पण रागादिक परिणाम थाय छे. नारकीपणुं, तिर्यचपणुं, मनुष्यपणुं अने देवपणुं ए कमविकार छे. ए नारकादिक रूप संसारथकी शरीर अने मन संबंधी दुःख पेदा थाय छे. ते संसार बगर तथाप्रकारना दुःख अनुभवां पडतां ज नथी, तेथी रागद्वेषादिक पांच कर्मबंधना हेतुप्रो छे, एटले ते नारकादिक भवपरंपरानां बीजरूप छे.
'त्यारे ा रागद्वेषादिकजनित संसारचक्रने भेदवानो शो उपाय छे? ते बतावता सता शास्त्रकार कहे छे.'
रागद्वेषादिक दोष तथा तजनित कर्मनो महासंचय ते रूप गहन जाळने कषाय तथा निद्रादिक प्रमाद रहित अने केवळ शांत वैराग्य रसमा निमग्न येल महापुरुषज मूळथी उच्छेदी शके छे. ५३-५:
'हवे पांच कारिकावडे कुलक कहे छ'अस्य तु मूलनिबन्धं ज्ञात्वा तच्छेदनोद्यमपरस्य । दर्शनचारित्रतपःस्वाध्यायध्यानयुक्तस्य ॥५६॥ प्राणवधानृतभाषणपरधनमैथुनममत्वविरतस्य । नवकोटयुद्गमशुद्धाञ्छमात्रयात्राधिकारस्य ॥ ६॥ जिन भाषितार्थसद्भावभाविनो विदितलोकतत्त्वस्य । अष्टादशशीलसहस्रधारणकृतप्रतिज्ञस्य ॥ ६१॥ परिणाममपूर्वमुपागतस्य शुभभावनाध्यवसितस्य । अन्योऽन्यमुत्तरोत्तरधिशेषमभिपश्यतःसमये ॥ ६२ ।।
*
॥१८॥
Jain Education in
For Personal & Private Use Only
.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
वैराग्यमार्गसंस्थितस्य संसारवासचकितस्य । स्वहितार्थाभिरतमतः शुभेचमुत्पद्यते चिन्ता ॥ ६३ ॥
भावार्थ-आनुं मूळ कारण जाणीने नेनो उच्छेद करवाने उद्यमवंत, दर्शन-चारित्र-तप-स्वाध्याय भने ध्यानयुक्त हिंसा-असत्य-अदत्त-अब्रह्म अने ममत्व रहित, नव कोटी शुद्ध निर्दोष आहारमात्रथी संयम पाळनार, जिन सर्वज्ञभाषित सिद्धान्तने भावनार, लोकतत्वना जाण, अढारहजार शीलांगना धोरी, अपूर्व परिणामने प्राप्त थयेल, शुभभावना-अध्यवसाय युक्त, आगममा अन्योन्य एक बीजाथी अधिक रहस्यने जोनार, वैराग्यमार्गमा लीन, संसारवासथी उभगेल (त्रासेल) अने मात्महितने माटे उजमाळ थयेल ( भाग्यवंत ) ने प्रावी शुभ चिन्ता उत्पन्न थाय छे. ५६-६३.
विवेचन-आ महा दोषसंचयरूप जाळर्नु मूळ कारण जाणीने, मारे ा महाजाळने छेदी नांखवी एवा निश्चय-* पूर्वक तेनो छेद करवाने जे उत्साहवंत छ तेमज तत्वार्थश्रद्धानरूप दर्शन, गामायिकादिक चारित्र, अनशनादिक द्वादश प्रकार तप, वाचना पृच्छनादिक पंचविध स्वाध्याय अने एकाग्र चित्तनिरोध लक्षण धर्म-शुक्लध्यान, उक्त सम्यग्दर्शनादिक परिणामोथी जे युक्त छे; वळी प्रमत्तयोगथकी प्राणविनाशरूप प्रायवध, 'आत्मा नथी एवी रीते सद्भुत वस्तु नो अपलाप करवो, आत्मा सर्वगत (सर्वव्यापी) के एवी रीते असद्भूत वात कहेवी,' तथा विपरीत अने कटुक सावद्यादि वचन बोलवारूप असत्य भाषण, कुबुद्धिथी पराइ वस्तु पोतानी करी लेवारूप परधन हरण, स्त्री-पुरुष के नपुंसक वेदना उदयथी पुरुष, स्त्री के तदुभयनुं सेवन करवारूप मैथुन अने ममत्वलक्षण परिग्रह, 'आ धन मारुं छे, हुं एनो स्वामी ढुं.'
शरूप प्रावधानी तथा विपरकाष के नपुंसक
.
Jain Education
For Personal & Private Use Only
I
tna.sainelibrary.org
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति
प्रकरणम्
॥ १६ ॥
rathaat मूर्छा, तथा रात्रिभोजन- ए सर्व थकी जे निवर्त्या छे; एवी रीते मूळ गुण कही हवे उत्तर गुण कहेवा इच्छता जावे -पोते प्राणी वर्गने हणे नहि, बीजा पासे हणावे नहि अने हणनारने सारो जाणे नहि, ए त्रण कोटि; तथा पोते रसोइ करे नहि, बीजा पासे करावे नहि अने करनारने सारो जाणे नहि, ए बीजी ऋण कोटि तेमज पोते खरीद करे नहि, बीजा पासे करावे नहि ने करनारने सारो जाणे नहि ए त्रीजी ऋण कोटि ए सर्व एकठी करतांनव कोटि थाय. ते नव कोटिवडे तेमज अन्वेषणादिकवडे शुद्ध-निर्दोष भिक्षायोगे संयमयात्रानो जे निर्वाह करे छे एटले शुद्धतम आहार, उपधि अने पात्र ग्रहण करवा जे तत्पर छे; सर्वज्ञभाषित जीवादिक पदार्थ संबंधी परमार्थ स्वरूप भाववामां जे कुशळ छे; जीवाजीवने आधारभूत संपूर्ण लोकनुं स्वरूप जेणे सारी रीते जाण्युं छे; भने जेनुं स्वरूप यागळ कहेवामां आवशे एवा मटार हजार शीलांग तेने धारण करवा जेणे प्रतिज्ञा करेली छे; संयममार्गमां शुद्ध प्रकर्षयोगे अपूर्व परिणामने जे प्राप्त थयेल छे; पांच महाव्रत संबंधी २५ भावनाओ अथवा आगळ कहवाशे ते अनित्यत्वादिक द्वादश शुभ भावनाओोवडे जे भावित छे तेमज भावनामय ज्ञानवडे समय - सिद्धान्तमां कहेला भाव - श्रभिप्रायना तारतम्यने ( या बेमां आ प्रधान छे, तेथी वळी या वधारे प्रधान छे-एवी ररीते ) जे जाणी - जोइ शके छे; सम्यग् दर्शन, ज्ञान अने चारित्ररूप वैराग्यमार्गमां जे सारी रीते स्थित थयेल हे; संसारवासथी जेने त्रास लागेलो छे अने मुक्तिसुख मेळवावा माटे तेने अनुकूल साधन सेववामां ज जेनी प्रीति बंधायेली छे तेवा महाशय - मुमुक्षुने आवी कल्याणकारी शुभ चिन्ता उपजे छे. ५९-६३.
' तेज चिन्ताने स्पष्ट करे छे. '
For Personal & Private Use Only
**+++*****-03
॥ १६ ॥
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
a
भवकोटीभिरसुलभं मानुष्यं प्राप्य कः प्रमादो मे ! न च गतमायुर्भूयः प्रत्येत्यपि देवराजस्य ॥ ६४ ।। आरोग्यायुर्बल समुदयाचला वीर्यमनियतं धर्मे । तल्लब्ध्वा हितकार्ये मयोद्यमः सर्वथा कार्यः ॥ ६५ ॥
भावार्थ-कोटी भवे पण पामयो दुर्लभ एवो मनुष्य भव पामीने मारे आ शो प्रमाद !! गयेली तक (गएलुं आयुष्य) इंद्रने पण पाछी मळती नथी. आरोग्य, आयुष्य, बल अने लक्ष्मी आदि चपळ छ; धर्मने विषे वीर्य उत्साह अस्थायी छे (नियत नथी) माटे ते पार्माने हितकार्यमा म्हारे सर्वथा उद्यम करवो जोइए.६४-६५.
विवेचन-नरक, तिर्यंच अने देवता संबंधी अनंत भवो कीधा छतां अति दुर्लभ एवो आ मनुष्य जन्म पामीने मुक्तिनां साधनरूप ज्ञानादिकनुं आराधन करवामां जाणता एवा मने आ शो प्रमाद ? प्रतिक्षण उदय आवी भोगवाइ ने क्षीण थइ जतुं आयुष्य सौधर्माधिपति जे इंद्र तेने पण पाळु श्रावतुं नथी तो पछी मारा जेवा मनुष्यनुं तो कहेवू ज शुं ? आरोग्य (नीरोगीपणुं) अस्थिर छे के मके पूर्वकृत कर्मयोगे नीरोगी पण सनत्कुमार चक्रीनी परे रोगी थइ जाय छे आयुष्य पण अध्यवसायादिक सात प्रकारे तूटी जाय छे तेमज अंजलिगत जळनी जेम क्षणे क्षणे ते ओछु थतुं जाय छः वीर्यान्तराय कर्मना क्षयोपशमथकी प्रगटतुं बळ ( उत्साह ) पण निमित्त पामी मंद पडी जाय छे धनधान्यादिकना भंडार पण क्षणभंगुर छे अने परिषह सहन करवामां जोइतुं वीर्य ( उत्साह ) पण वखते विणसी जाय छे तेथी उक्त सर्व शुभ सामग्री प्रारोग्यादिक ( पूर्व पुण्ययोगे) पामीने ज्ञानादिकर्नु पाराधन करी लेवारूप हितकार्यमां मारे सर्व
Jain Education Internat
For Personal Private Use Only
arma.jainelibrary.org
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति
प्रकरणम्
॥ २० ॥
Jain Education Inter
****+K++**<*COK+-**+**OK+++++****
प्रकारे अविच्छिन्न यत्न- प्रयत्न - उत्साह श्रादरवो युक्त छे. ६४-६५.
'ते हिताचरण शुं छे ते शास्त्रकार समजावे . ,
शास्त्रागमाहतेन हितमस्ति न च शास्त्रमस्ति विनयमृते । तस्माच्छास्त्रागनलिप्सुना विनीतेन भवितव्यम् | ६६ | | कुलरूपवचनयौवनधनमित्रैश्वर्यसंपदपि पुंसाम् । विनयप्रशमविहीना न शोभते निर्जलेव नदी ॥ ६७ ॥ न तथा सुमहाध्यैरपि वस्त्राभरणैरलंकृतो भाति । श्रुतशीलमूलनिकषो विनीतविनयो यथा भाति ॥ ६८॥ भावार्थ - शास्त्रना जाणपणा विना हित थतुं नथी अने विनय विना शास्त्रज्ञान थतुं नथी, माटे शास्त्रज्ञानना अभिलाषी विनीत थj जोइए. कूळ, रूप, वचन, यौवन, धन, मित्र ने मैश्वर्य-संपत्ति पुरुषाने विद्यमान छतां विनय, वैराग्यविरहित ते ( संपत्ति ) निर्जळ नदीनी पेरे शोभती नथी. श्रुत-शीळनी मूळ कसोटीरूप अविनयवंत जेव शोभे छे तेवो महा मूल्यवाळा वस्त्र आभरणथी अलंकृत थयेलो मनुष्य शोभतो नथी. ६६-६८
विवेचन – सन्मार्गदेशक अने दुर्गतिथी बचावी सद्गतिदायक शास्त्र कहेवाय छे. ते परमार्थरूपे तो भगवानना मुखकमळथकी नीकळे छे अने सूत्ररूपे गणधरनां वदनकमळथी नीकळे छे. एवा सूत्र - अर्थरूप शास्त्र गणधरप्रमुख आचार्य - परंपराथी चाली आवेल होवाथी ते 'आगम' कहेवाय छे. ते शास्त्र - श्रागमवगर बीजुं कंइ हितकारी नथी. श्रविनीत-विनय
*****+++******++
For Personal & Private Use Only
॥ २० ॥
ainelibrary.org
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीन या दुविनीत-स्वेच्छाचारीने शास्त्रलाम थइ शकतो नथी. आचार्यादिकनी सेवाभक्तिवडे विनीत-विनयवंत ज शास्त्रलाभ मेळवी शके छे. तेटला माटे शास्त्रागमनो लाम लेवा इच्छनारे विनीत थर्बु जोइए. . अनेक गुण विद्यमान सते विनयगुण ज परम भूषणरूप छ, पण बीजा कुळ, रूप. सौभाग्यादिक शोभारूप नथी एम शास्त्रकार युक्तिसर समजावे छे:
क्षत्रिय प्रमुख सारं कुळ होय; शरीरना अवयव लक्षणोपेत सारी रीते गोठवायेला होय; वचनमा माठाश, प्रियता अते अस्खलित भाषण करवानी शक्ति होय; यौवन वय होय; सुवर्ण, मणि, मोती, प्रवालादि प्रचुर धन होय; विश्वासपात्र मित्रवर्ग होय अने अनेक दास दासी प्रमुख पोतानी आज्ञामां वर्तता होयः ए विगेरे संपदा कोइ पुरुषने प्राप्त थयेली होय तो पण ते उचित, विनय अने समभाव वगर निर्जळ नदीनी पेरे शोभती नथी. जेम जळ वगरनी नदी म्होटी खाडनी पेरे अळखामणी लागे छे तेम पुरुष पण विनय रहित मनुष्य गमे तेटली बीजी संपदा पाभ्यो होय तेम छतां शोभा पामतो नथी. एटलुंज नहि पण ते बीजाने अळखामणो थइ पडे छे. महा मूल्यवाळां वस्त्र-आभरणोबडे भूषित पुरुष जे काइ शोना पामे
छे तेथी बहुगणी उत्तम शोभा श्रुत (ज्ञान) अने शील (सदाचरण) वडे भूषित सुविनीत साधु पामे छे. जे सुविनीत होय | तेनाज ज्ञान अने सदाचरण प्रमाण छे. जेम कसोटीथी सुवर्णनी परीक्षा कराय छे तेम विनयगुणथी सामाना ज्ञान अने
आचार ओळखाय छे. विनयगुणवडे तेना ज्ञानने आचार सार्थक छे अने विनयवगरना निरर्थक छे. मतलब के विनय गुण बीजा बधा गुणर्नु मूळ छे. विनयगुणयुक्त श्रुतशीलवान साधु जेटली शोभा पामे के तेटली शोभा देदीप्यमान
in Education international
For Personal Private Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति
प्रकरणम् ॥२१॥
वस्त्र-आभरणथी अलंकृत पुरुष पामी शकतो नथी. ६६-६८. गुर्वायत्ता यस्माच्छास्त्रारम्भा भवन्ति सर्वेऽपि । तस्माद्गुवाराधनपरेण हितकांक्षिणा भाव्यम् ॥ ६६ ।। धन्यस्योपरि निपतत्यहितसमाचरण धर्मभिर्वापी। गुरुवदनमलयनिमृतो वचनसरसचन्दनस्पर्शः॥७॥ दुष्परिकारौ मातापितरौ स्वामी गुरुश्च लोकेऽस्मिन् । तत्र गुरुरिहामुत्र च सुदुष्करतरप्रतीकारः।। ७१ ॥
भावार्थ----जे कारण माटे सर्व शास्त्रारंभ गुर्वाधीन छे ते कारण माटे आत्मार्थी जीवे गुरुमहाराजनुं आराधन करवा तत्पर थq. अहिततापने शमावनार गुरुमुख मलयथी नीकळेला वचनरूप सरस चंदननो स्पर्श कोइ धन्य कृतपुण्यने थाय छे. या लोकले विषे माता, पिता, स्वामी अने गुरुनो बदलो वाळवो बहु मुश्केल छ, तेमां पण गुरुमहाराजना उपकारनो बदलो तो पा लोक ने परलोकमा अत्यंत मुश्केलीथी वळी शके छे. ६९-७१
विवेचन-शास्त्रार्थनु प्रतिपादन करे ते गुरु कहेवाय छे अने शास्त्रपठन तथा अर्थश्रवणनी प्रवृत्ति तेमज काल| ग्रहणादिक सकल शास्त्रारंभ गुर्वाधीन छे. तेथी स्वहित संपादन करवा इच्छनारे सदाय गुरुमहाराजनी चरणसेवामा रसिक थर्बु युक्त छे.
"गुरु महाराज हितशिखामण आपे त्यारे विचार के-हुं धन्य कृतपुण्य छु. केमके गुरुमहाराज मारीउपर अनुग्रह | कर ले ते हकीकत विशेष प्रकारे बतावे छे."
॥२१॥
Jan Education
For Personal Private Use Only
w
w.jainelibrary.org
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
4+0
68+00
Jain Education Internationa
उत्सूत्र - शास्त्रविरुद्ध आचरण एज अहितरूप ताप, तेने उपशान्त करनार गुरुमहाराजना मुखरूप मलयपर्वतमांथी नीकलां शीतळ वचनरूप सरस चन्दननो स्पर्श कोइक विरला पुण्यशाळी जीवोने ज थाय छे. जेम सरस चंदनना रसथी जीवने लागेलो ताप शमी जाय छे तेम गुरुमहाराजनां स्नेहयुक्त प्रेमाळ शान्त वचनोवडे भव्यजनोनो अहित ताप उपशमे छे, एटले तेश्रो अहित आचरण तज्जी हित आचरण सेवी सुखी थइ शके छे. ए उपकार श्री गुरुमहाराजनो ज के.
" एवी रीते हितोपदेशवडे अनुग्रह करता गुरु महाराजनो बदलो शिष्यवर्गे शी रीते वाळवो ? ते कहे छे. "
लोकमां माता, पिता, स्वामी अने गुरु ए बधा उपगारी के माता पोते अनेक कष्ट सहीने बाळकने उछेरी म्होहुं करे छे तेथी तेमज तेने इच्छित वस्तु थापवावडे उपकारी छे. पिता पण हितोपदेश देवावडे तेमज भोजन - वस्त्रादिक हाजतो पूरी पाडवाडे उपगारी छे. राजाप्रमुख स्वामी सेवकानुं अनेक रीते परिपालन करवावडे उपगारी छे. सेवको जो के स्वामीने माटे प्राणत्याग करे छे, परंतु ते तो स्वामीए करेला उपकारना बदला तरीके ज करे छे; तेथी स्वामीनो उपकार अधिक गाय ने आचार्यादिक गुरुमहाराज तो सन्मार्गदर्शक होवाथी, शास्त्रार्थदायक होवाथी तेमज संसारसागरथी पार उतारवा पुष्टावलंबन रूप होवाथी आ लोकमां तेमज परलोकमां एटला बघा उपगारी छे के तेनो कोइ रोते बदलो वळी शके तेम नथी. तेवा परम उपगारी गुरु महाराजनो बदलो कोटि भवे पण वळवो दुष्कर छे. ६९-७१ " हवे विनयनुं अनुक्रमे छेवट मोक्षरूप फळ दर्शावता सता कहे छे. "
For Personal & Private Use Only
***+******+***80K+-**+6+
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥२२॥
विनयफलं शुश्रूषा गुरुशुश्रूषाफलं श्रुतज्ञानम् । ज्ञानस्य फलं विरतिविरतिफलं चावनिरोधः ॥ ७२ ॥
संवरफलं तपोबलमथ तपसो निर्जराफलं दृष्टम् । तस्माक्रियानिवृत्तिः क्रियानिवृत्तेरयोगित्वम् ।। ७३ ।। * योगनिरोधाद्भवसंततिक्षयः संततिक्षयान्मोक्षः। तस्मात्कल्याणानां सर्वेषां भाजनं विनयः ॥ ७४ ।।
भावार्थ-विनयर्नु फळ शुश्रूषा (सांमळवानी इच्छा) रूप छे. गुरुनी शुश्रूषानुं फळ श्रुतज्ञान छे. ज्ञान- फळ विरति (संयम ) रूप छे भने संयमर्नु फळ आश्रवनिरोध (संवर ) रूप छे. संवरचें फळ तपोबळ छे अने तपनुं फळ निर्जरा (देशथी कर्मक्षय) जणावेलु छ तेथी क्रियानी निवृत्ति अने क्रियानिवृत्तिथी अयोगीपणुं (योग निरोध) थाय छे. योग
निरोधथी भवनी परंपरानो क्षय अने भवपरंपराना क्षयथी मोक्ष थाय छे ते माटे सर्व कल्याणचें मूळ स्थान विनय छे. ७२-७४. * विवेचन-ज़े गुरुमहाराज उपदेश ते सांभळवानी इच्छा अने सांभळीने ते मुजब वर्तवं ते विनयर्नु फळ छे. विनय
पूर्वक शास्त्रश्रवण करवाी श्रुतज्ञाननी प्राप्ति थाय छे. सम्यग्ज्ञान (अने श्रद्धा ) बडे देशविरति तथा सर्वविरतिनी प्राप्ति थाय छ भने विरतिवडे आवतां नवां कर्मनो अटकाव थाय छे, एटले संवरनी प्राप्ति थाय छे. संवरथी तपोबळ प्राप्त थाय छे. तपयोगे कर्मनुं परिशाटन (निर्जरा) थाय छे. निर्जराथी क्रियानी निवृत्ति थाय छे, अने क्रियानी निवृत्तिथी योगनिरोधवाळा बनी अयोगी थवाय छे. योगनिरोधथकी जन्म-जरा-मरणप्रबन्ध लक्षण नरकादि भवसंततिनो आत्यंतिक क्षय थाय छे अने जन्ममरणनी परंपरानो क्षय थवाथी एकान्तिक अने आत्यन्तिकादिक गुणयुक्त
॥२२॥
Jain Education Intel
For Personal Private Use Only
ainelibrary.org
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वात्मस्थितिरूप मोक्षनी प्राप्ति थाय छे, तेथी परंपराए सर्व कल्याणोनुं भाजन विनय छ अर्थात् विनयगुणवडे उत्तरोत्तर सर्व श्रेय सधाय छे अने समस्त क्लेशनो सर्वथा क्षय करी, अक्षय अनंत अव्याबाध एबुं मोक्षसुख प्राप्त थाय छे. ७२-७४ .." परंतु जे अविनीत छ तेमने केवो फळविपाक वेदवो पडे छे ? ते कहे छे." विनयव्यपेतमनसो गुरुविद्वत्साधुपरिभवनशीलाः। त्रुटिमात्रविषयसङ्गादजरामरवन्निरुद्विग्नाः ॥ ७५ ॥ केचित्सातर्द्विरसातिगौरवात्सांप्रतक्षिणः पुरुषाः । मोहात्समुद्रवायसवदामिषपरा विनश्यन्ति ॥ ७६ ॥
भावार्थ-विनयशून्य मनवाळा अने गुरु, विद्वान तथा साधुओनो पराभव करनारा, रंचमात्र विषयनी प्राप्तिथी अजरामरवत् निर्भय बनेला, रसगारव, ऋद्धिगारव अने शातागारवथी आगळ पाछळनो विचार नहीं करनारा अने वर्तमान सुखने ज जोनारा केटलाएक पुरुषो मोहथी मांसलोलुपी समुद्रवायसनी पेरे विनाशने पामे छे. ७५-७६
विवेचन-पूर्वोक्त विनयशून्य मनवाळा तथा प्राचार्यादिक गुरुजनोनो, चौदपूर्व विगेरेना अर्थ जाणनारा ज्ञानी जनोनो, तेमज रत्नत्रयीवडे मोक्षने साधनारा साधुजनोनो पराभव-अनादर करवावाळा ( अविनीत जनो) एक रंचमात्र विषयसुखना संगथी तेनुं परिणाम नहि विचारता जाणे पोते जन्ममरणथी मुक्त थया होय तेम पोताने निर्भय मानता फरे छे. एज वातने शास्त्रकार वधारे स्पष्ट करे छे.
वळी मोह-अज्ञानवश केटलाक परमार्थना अजाण लोको अनेकप्रकारनी सुखशीलता, अनेकप्रकारनी परिग्रह ममता
Jain Education in
For Personal Private Use Only
P
w.jainelibrary.org
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति प्रकरणम्
॥२३॥
अने अनेक प्रकारनी रसगृद्धतामां आसक्त बनी वर्तमान सुखनी ज गवेषणा करता सता आमिष (मांस)मां लुब्ध थयेला समुद्र वायस (काग) नी पेरे विनाश पामे छे. ते आ रीते:-एकदा कोइ एक मरी गयेला हाथीन कलेवर जोइ तेना मांसमां लोलुपी बनी एक कागडो ते हाथीनी गुदाद्वारा तेमा पेठो. समुद्रमा तणाता ते हाथीना कलेवर साथे ज रहेतो ते काग अंते हाथीना अपानद्वारा बहार नीकळ्यो, पण क्याय विश्रांतियोग्य स्थान नहि देखवाथी ते समुद्रमा ज डूबी मृओ. एवी रीते मोह-अज्ञानवश विविध रस, ऋद्धि अने शाता गारवमा लुब्ध बनेला जीवो रागद्वेषयोगे निबिड कर्म बांधी चार गतिरूप संसारसमुद्रमा रझळी मरे छे. ७५-७६ ते जात्यहेतु दृष्टान्तसिद्धमविरुद्धमजरमभयकरम् । सर्वज्ञवाग्रसायनमुपनीतं नाभिनन्दन्ति ॥ ७७ ॥
भावार्थ-तेभो खरा हेतु अने दृष्टान्तथी सिद्ध, अविरुद्ध, अजर अने अभयकारी एवं सर्वज्ञ प्रभुनी वाणीरूप रसायन समीप छतां आदरता नथी. ७८
विवेचन-एची रीते रस-ऋद्धि अने शातागारवां गृद्ध बनेला जीवोने सत्य (अव्यभिचारी ) हेतुओ तथा अनेक दृष्टांत [ उदाहरणो] वडे प्रसिद्ध, अविरुद्ध, अक्षीण (अखट ) अने क्षुद्रोपद्रवने नाश करी नाखनार एबुं सर्वज्ञप्रवचनरूप रसायन प्राप्युं होय तेम छतां तेमने ते लगारे रुचतुं नथी. संपूर्ण दोषहर अने संपूर्ण सुखकर एबुं सर्वज्ञोपदेशित शास्त्ररूप रसायन पण उक्त पामर जनोने पसंद पडतुं नथी. तेज वातने शास्त्रकार दृष्टान्तवडे सिद्ध करी बतावे छे. ७७
Jain Education in
For Personal & Private Use Only
Hinw.jainelibrary.org
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
यद्वत्कश्चित् क्षीरं मधुशर्करया सुसंस्कृतं हृद्यम् । पित्तार्दितेन्द्रियत्वाद्वितथमतिर्मन्यते कटुकम् ॥ ७८ ॥ तद्वन्निश्चयमधुरमनुकम्पया सद्भिरभिहितं पथ्यम् । तथ्यमवमन्यमाना रागद्वेषोदयोवृत्ताः ॥ ७९ ॥ जातिकुलरूपबललाभबुद्धिवाल्लभ्यकश्रुतमदान्धाः । क्लीवाः परत्र चेह च हितमप्यर्थं न पश्यन्ति ॥८॥
भावार्थ-जेम कोइ पित्तप्रकोपथी विपरीत मतिवाळो मध अने साकरथी सारी रीते संस्कारल मनोहर क्षीरभोजनने कडवू लेखे छे, तेम रागद्वेषना उदयथी उद्धत-उन्मत्त बनेला जाति, कूळ, रूप, बळ, लाभ, बुद्धि, वल्लभता अने श्रुतमदथी अंध थयेला नामर्दो निश्चये करीने मधुर तथा अनुकंपाए करीने उत्तम पुरुषोए उपदेशेला हितकारी सत्य वचनोने अणआदरता आ लोक तथा परलोकमां हितकारी मार्गने पण जोइ शकता नथी. ७८-८०.
विवेचन-जेवी रीते मधु-शर्करा ( साकर ) वडे सारी रीते संस्कारित करेलु मजेनुं दूध होय छतां पित्तना प्रकोपथी जेनी मति विपरीत थयेली छे तेवो माणस ते ( दूध )ने कडवं माने छे, तेवी रीते भव्यजनोनी भावदयावडे (केमे करी जनसमुदाय द्रव्यभावथी सुखी थाय एवी भावकरुणाथी ) तीर्थकर गणधर जेवा समर्थ ज्ञानीपुरुषोए भाखेला परमार्थथी मिष्ट अने हितकारी एवां सत्य वचनोनुं तीव्र राग द्वेष-कपायना उदयथी स्वेच्छाचारी बनी अपमान करता (द्रव्यभावथी सुखदायी वचनोनुं उल्लंघन करी केवळ पापमतिथी उच्छंसल बनी मोजमां आवे तेम चालता) अने जाति, कुळ, रूप, बळ, लाभ प्रमुख आठ प्रकारका दुर्धर मदथी मदोन्मत्त वनेला पामर प्राणीओ पूर्व महापुरुषदेशित सर्वत्र सुखदायी
Jain Education in
For Personal & Private Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥२४॥
|साचा अर्थने कंह पण समजी शकता नथी तेथीज परिणामे तेमनी दुर्दशा बने थे. ७०-८० । संसारमा परिभ्रमण करता प्राणीओने स्वकर्मोदयथी कदाचित् ब्राह्मण जाति, कदाचित् चांडाल जाति तेमज कदाचित् क्षत्रियादिक जाति धारण करवी पडे छे, परंतु सदाय एकज विशिष्टजाति होती नथी एम दशावता छतां ग्रंथकार कहे छे. ज्ञात्वा भवपरिवर्ते जातीनां कोटीशतसहस्रेषु । हीनोत्तममध्यत्वं को जातिमदं बुधः कुर्यात ॥१॥ नैकाञ्जातिविशेषानिन्द्रियनिवृत्तिपूर्वकान्सत्त्वाः। कर्मवशाद्गच्छन्त्यत्र कस्य का शाश्वता जातिः॥८२॥ रूपवलश्रुतमतिशीलविभवपरिवर्जितांस्तथा दृष्ट्वा । विपुलकुलोत्पन्नानपि ननु कुलमानः परित्याज्यः ॥८३॥ यस्याशुद्धं शीलं प्रयोजनं तस्य किं कुलमदेन । स्वगुणालंकृतस्य हि किं शीलवतः कुलमर्दन ॥४॥ कः शुक्रशोणितसमुद्भवस्य सततं चयापचयिकस्य । रोगजरापाश्रयिणो मदावकाशोऽस्ति रूपस्य ॥८॥ नित्यपरिशीलनीये त्वङ्मांसाच्छादिते कलुषपूर्णे । निश्चयविनाशधर्मिणि रूपे मदकारणं किं स्यात् ॥८६॥ बलसमुदितोऽपि यस्मान्नरःक्षणेन विबलत्वमुपयाति । बलहीनोऽपि च बलवान् संस्कारवशात्पुनभर्वति॥८॥ तस्मादनियतभावं बलस्य सम्यग्विभाव्य बुद्धिबलात् । मृत्युबले चावलतां मदं न कुर्याद्वलेनापि ॥८॥ उदयोपशमनिमित्तौ लाभालाभावनित्यको मत्वा । नालाभे वैक्लव्यं न च लाभे विस्मयः कार्यः ॥८६॥
Jain Education Intera
For Personal & Private Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
परशक्त्यभिप्रसादात्मकेन किंचिदुपभोगयोग्येन । विपुलेनापि यतिवृषा लाभेन मदं न गच्छन्ति ॥१०॥
भावार्थ-संसार परिभ्रमण करतां लाखो, करोडो जातिमा हीन, उत्तम अने मध्यमपणुं प्राप्त थतुं जाणीने कोण | डाह्यो माणस जातिमद करे? कर्मना वशथी प्राणीभो जुदी जुदी इंद्रियोनी रचनापूर्वक जुदी जुदी जातिमा उत्पन्न थाय
छ तो कोनी कइ जाति शाश्वती जाणवी ? विशाळ कुळमां उत्पन्न थया छतां रूप, बळ, श्रुत, मति, शील अने लक्ष्मी । रहित देखीने निश्चे कुळमद परिहरवा योग्य छे. जेनुं शील (चरित्र ) अशुद्ध छे तेने कुळमद करवानुं शुं प्रयोजन छे ?
तेमज आत्मगुणथी विभूषित शीलवंतने पण कुळमदनुं शुं प्रयोजन छ ? शुक्र (वीर्य) अने शोणित ( रुधिर ) थी उत्पन्न थयेला, निरंतर वृद्धि अने हानिने पामता अने रोग तथा जराथी क्षीण थता रूपने मदनो अवकाश क्या छ ? नित्य संस्कार करवा योग्य, त्वचा अने मांसथी आच्छादित, मळथी पूर्ण तथा निश्चे करी विनाशशील एवा रूपने विषे मद शामाटे करवो ? जे कारण माटे बळवान् माणस पण क्षणमात्रमा निर्वळताने पामे छ भने बळहीन पण संस्कारयोगे करी बळवान् थाय छे तेथी बुद्धिना बळे शरीरर्नु अनियत बळ विचारी अने मृत्युना बळ पासे पोतानी निर्वळता जाणी बळनो पण मद करवो नहीं. क्षयोपशमानुसारे अनित्य एवा लामालामने जाणीने अलाममा उद्वेग अने लाभमां विस्मय न करवो. पारकी शक्ति अने महेरबानी योगे कंइ पण उपभोग योग्य मळेला म्होटा लामवडे करीने पण मुनिवरो मद करता नथी.८१-६०
विवेचन-भव एटले नारकादिक जन्म तेनो परिवर्त एटले परिभ्रमण अर्थात् स्वकर्मवशात् नारकी थइने तिर्यच
For Personal Private Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति प्रकरणम्
॥२५॥
योनिमा अथवा मनुष्य जातिमां जन्म ले फरी एकेन्द्रिय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय तेमज पंचेन्द्रिय जातिमा अवतरे तमा एकेन्द्रियना स्वस्थानमा शर्करा वालुकादिक बहु भेदो कह्या छे एवी रीते अप्काय, तेउकाय, वायुकाय अने वनस्पतिकायनी जेटली योनिश्रो तेटला ज लक्षप्रमाण जातिो. तेवीज रीते देवताओनी पण जाणवी. आधीज ८४ लक्ष योनि
प्रमाण संसार कह्यो छे. तेमा उत्पन्न थता जीव हीन उत्तम तेमज मध्यम कुळोमां जन्म ले छे. आ प्रकारना ढंगधडा वग| रना भव भ्रमणर्नु भान करी कोण विद्वान् जातिमदने आदरे ?
एज वातने शास्त्रकर्ता स्फुटतर-वधारे स्पष्ट करे छ:-एक स्पर्शन इन्द्रियर्नु निर्माण थये छते एकेन्द्रिय जाति IOS | कहेवाय छे. एवी रीते अनुक्रमे रसना, घ्राण, चक्षु अने श्रोत्ररूप एकेक अधिक इंद्रियर्नु निर्माण थये छते ते बेइंद्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय अने पंचेन्द्रिय जाति कहेवाय छे. एवी रीते स्वकर्मवशात् इन्द्रियना निर्माण पूर्वक अनेक प्रकारनी जातिओने जीव धारण करे छे. श्रामा कोनी कइ शाश्वती जाति छ ? तेथी जातिमद करवो युक्त नथी.
तेवीज रीते कुळमद टाळवा शास्त्रकार उपदेश आपे छ:-पिताना वंशने कुळ कहिये. एवा विशाळ एटले लोकप्रसिद्ध कुळमां उत्पन्न थयेला स्त्रीपुरुषोने पण विरूप, कुबडा-वामनरूप पामेला, निर्बळ, निरक्षर-अत्यंत मूर्ख, बुद्धिहीन, सदाचारशून्य-परदारादिक व्यसनलुब्ध, अने धनधान्यादिक संपदा रहित-निर्धन स्थितिनां जोइने गर्व करवानो अवकाशज नहिं होवाथी जरूर कुळमद परिहरवा योग्य छे.
॥२५॥
Jain Education in
For Personal & Private Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
वळी विशेषमा असदाचार ( निंद्य आचार ) नुं सेवन करवाथी जेनु वर्तन मलीन छे ते कुळमद शुं जोइने करे ? तेने कुळमद करवो निष्प्रयोजन छे. अने जेनामा रूप, बळ, श्रुत, बुद्धि अने विभवादिक विद्यमान छे ते स्त्री-पुरुष ते ते गुणथीज अलंकृत छे तेथी सदाचारसंपन्न होय तेने पण कुळमद करवानी कशी जरुर रहेती ज नथी. ए रीते कुळमद करवो निरर्थक छे, माटे तेनो त्याग ज करवो घटे छे.
रूपमद पण नज करवो जोइए एम शास्त्रकार बतावे छ:-पितानुं वीर्य अने मातानुं रुधिर ए बंनेथी उद्भवेला, अने । निरंतर मळता अनुकूळ पोषणथी वृद्धिने पामता अने अपथ्य अनिष्ट खानपानना उपयोगथी हानिने पामता, वळी ज्वर, अतिसार, कास (खांसी) अने श्वासादिक रोग अने वयहानि रूप जरावस्थाना स्थानभूत एवा श्रा औदारिक देहमां रूपनो मद करवा जेवो अवकाशज क्या छ ? मतलब या अशुचिथी पेदा थयेला, नित्य हानिवृद्धिने पामता अने विविध
रोग तेमज जराथी जर्जरित थता देहमा रूपनो मद शुं जोइने करवो ? तेज वात वधारे स्पष्ट करी आगळ बतावे छे. पुरुषना | नव द्वारथी अने स्त्रीना द्वादश द्वारथी सदाय स्रवता मळ (अशुचि )ने यत्नपूर्वक दूर करी साफसूफ राखवा योग्य,
चामडी अने मांसवडे आच्छादित थयेला (ढंकायला), मूत्र, विष्टा, रुधिरादिक अशुचि पदार्थोथी भरेला, अने गमे तेटला प्रयत्नथी गमे ते रीते लालनपालन कराया छतां पण अंते अवश्य विणसी जनारा ( भस्मीभूत थनारा अथवा माटी साथे मळी जनारा ) एवा आ क्षणभंगुर देहना रूपमा मद करवा जेवु छ शुं ? के जेथी विवेकी लोको तेनो मद करे ! मतलब के आ क्षणभंगुर देहना रूपमा मद करवा जेवू कशुं सुज्ञ जनोने तो जणातुं नथी, फक्त निर्विवेकी मूढ
For Personal & Private Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति
प्रकरणम्
॥२६॥
जनो ज तेनो गर्व करे छे.
बळमद पण अवश्य तजवा योग्य छ एम शास्त्रकार जणावे छः-गमे तेवो बळवान्-कौवतवान् माणस पण जोतजोतामा तीव्र ज्वर के विशुचिकादिक वेदनाथी पीडातो छतो बळहीन थइ जाय छे अने कोइक दुर्बळ छतो स्निग्ध रसना संसेवन प्रमुखथी संस्कारवशात् शीघ्र पाछो बळवान् थइ जाय छे. उक्त न्यायथी बळ-सत्ता कदाचित् होय अने कदाचित् न पण होय ए रीते तेनुं अनियतपणुं स्वबुद्धिबळथी सारी रीते विचारी जोइ अने मृत्युना बळ पासे तो शरीरबळ, स्वजनबळ के द्रव्यबळ कशुं ज काम आवतुं नथी एम चोकस समजी राखी, छता बळनो पण मद न करवो एज सुज्ञ जनोने उचित छे. ___लाभमद करवो ए पण अनुचित छ एम शास्त्रकार बतावे छः-लाभान्तराय कर्मना क्षयोपशमथी खान, पान, वस्त्र, वसति, पीठ फलकादिकनो लाभ थाय छे अने लाभान्तराय कर्मना उदयथकी तेमाथी कशुं मळतुं नथी. एवी रीते लाभ (प्राप्ति ) अने अलाभ (अप्राप्ति ) अनित्य-अनियत जाणी अप्राप्ति समये दीनता करवी नहिं अने प्राप्ति समये गर्व करवो नहिं. जो लाभ थाय तो धर्मसाधनना आधाररूप शरीर दशविध चक्रवाल सामाचारी पाळवा समर्थ थशे अने लाभ नहीं थाय तो तेथी अदीनवृत्तिवाळा मुनिने निर्जरा तो अवश्य थशेज. एथी उक्त उभय प्रसंगे ज्ञानी पुरुषोने समभाव ज राखवो घटे छे. पर जे दाता-गृहस्थादि ते तेनी दानान्तराय कर्मक्षयोपशमजनित शक्ति प्रमाणे दान आपे छे-आपी शके छे. साधु तपस्वीने जोइ ते दातार्नु मन प्रसन्न थाय छे के "अहो ! आ महात्माने दीधेलुं दान बहु फळदायी थशे."
४
॥२६॥
Jain Educationloall
For Personal Private Use Only
G
w.jainelibrary.org
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
एवी रीते मळेलो परप्रसादात्मक लाभ ते पण ते (वस्त्रादिक)ना प्रमाणमांज पोतानी गरज सारे; पण कइ जीवितपर्यंत गरज सारे नहिः ए रीते (पर-दातानी शक्ति अनुरूप तत्प्रसादात्मक, अने किंचित् उपभोग योग्य ) मळेला विशाळ लाभवडे पण मुनिवरो लवलेश मात्र मद करे नहि. मुनिवरोने एज नीति उचित छे. ८१-९०.
बुद्धिमद-श्रुतमद पण वर्जवा शास्त्रकार उपदिशे छःग्रहणोद्ग्राहणनवकृतिविचारणार्थावधारणायेषु । बुद्धयङ्गविधिविकल्पेष्वनन्तपर्यायवृद्धेषु ॥ ९१ ॥ पूर्वपुरुषसिंहानां विज्ञानातिशयसागरानन्त्यम् । श्रुत्वा सांप्रतपुरुषाः कथं स्वबुद्धया मदं यान्ति ॥ ९२ ॥ द्रमकैरिव चाटुकर्मकमुपकारनिमित्तकं परजनस्य । कृत्वा यद्वाल्लभ्यकमवाप्यते को मदस्तेन ।। ९३ ॥ गर्व परप्रसादात्मकेन वाल्लभ्यकेन यः कुर्यात् । तं वाल्लभ्यकविगमे शोकसमुदयः परामृशति ॥ ९४ ॥ माषतुषोपाख्यानं श्रुतपर्यायप्ररूपणां चैवं । श्रुत्वातिविस्मयकरं च विकरणं स्थूलभद्रमुनेः॥९५ ।। संपर्कोद्यमसुलभं चरणकरणसाधकं श्रुतज्ञानम् । लब्ध्वा सर्वमदहरं तेनैव मदः कथं कार्य: ।। ९६ ॥
भावार्थ-ग्रहण करवू, बोध प्रापवो, नवी रचना करवी, विचारणा अने अर्थधारणादि अनंतगुण वृद्धिवाळा बुद्धिना भेदो विद्यमान छते पूर्व महापुरुषोना समुद्र समान विज्ञानातिशयने सांभळीने आधुनिक पुरुषो पोतानी बुद्धिवडे केम मद
Jain Education in
For Personal & Private Use Only
*
w.jainelibrary.org
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति
प्रकरणम्
॥ २७ ॥
Jain Education Int
***
-*-*-**
करे ? भीखारीनी जेम अन्य जनोनी उपकार निमित्ते खुशामत करीने जे प्रीति मेळवाय ते वडे मद शो करवो ? परनी कृपारूप वल्लभतावडे करीने जे गर्व करे ते वल्लभता नाश पाम्ये छते अत्यंत शोकने प्राप्त थाय छे. माषतुष मुनिनुं आख्यान श्रुतज्ञाना भेदनी प्ररुपणा तेम ज श्री स्थूलभद्र मुनिनी अति विस्मयकारी विक्रिया सांभळीने सत्संग अने अभ्यास वडे सुलभ, चरणकरणनुं साधक एवं सर्व मदने हरनारुं श्रुतज्ञान मेळवीने तेज श्रुतज्ञानथी मद केम कराय १९१-९६ विवेचन - पृथक् पृथक् वदता एवा पण बहु जनोना वचनोनी उपलब्धि- समज प्राप्त थवी ते ग्रहण. परप्रत्ये संस्कृत गद्य पद्य शब्दार्थनुं कहेतुं ते उद्ग्राहण. स्वयमेव नवां प्रकरण अध्ययनादिनुं निर्माण करवुं ते अभिनव कृति. आत्मासाथे कर्मबंध शी रीते थाय अने तेनाथी छुटकारो शी रीते थाय, इत्यादिक सूक्ष्म बाबतोविषे युक्तिसर जिज्ञासादिक विचारणा. आचार्यादिकना मुखथकी निकळेला शब्दार्थनुं एकज वखते ग्रहण करी लेवं पण वे त्रण वार उच्चारण करवानो प्रयास न आपवो ते अर्थावधारण. यदि शब्दथी धारणा पण ग्रहण करी लेवी. बुद्धिनां अंग जे जे शुश्रूषादिक तेनुं श्रागमवडे प्रतिपादन कर ते विधि. तेना विकल्प ( भेद ) पैकी केटलाक परस्पर अनन्त पर्याय वृद्ध होवा भवित छ ( केमके मति - श्रुतज्ञान समस्त द्रव्यविषयिक होवाथी अने मनःपर्यव ज्ञान तद् अनंतभागवर्ती रूपी द्रव्य विषयिक होवाथी ) क्षयोपशमजनित बुद्धि विशेष-भेदो परस्पर अनन्त पर्याय वृद्ध होइ शके. बळी पूर्व पुरुषो:गणधर प्रमुख चौद-दश पूर्वधरो यावत् एकादश अंगधारीयो, परीसह कपाय इन्द्रियोरूपी कुरंगाने हवा समर्थ होवाथी, ते पुरुषसिंह कहेवाय छे. तेमनो विज्ञान प्रकर्ष, समुद्र समान विशाल सांभळीने, अथवा एवा अनेक गहन विज्ञानातिशय- ॐ ॥ २७ ॥
For Personal & Private Use Only
*40*40*
w.jainelibrary.org
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
धारी पुरुषो पूर्वे थइ गयेला सांभळीने, संप्रति दुषम काळमां वर्तता पुरुषो पोतानी स्वल्प बुद्धिवडे केवा प्रकारे मद करे ? कोइ रीते मद करवो तेमने नज घटे.
वळी वीजा प्रकारना मद पण परिहरवा शास्त्रकार समजावे छ:-रंकनी पेरे गृहस्थादिक परजननी अनुवृत्ति साचवी, तेनी खुशामत करी अथवा एवां ज काम करी कोइ लोकने व्हालो थाय अथवा एमणे प्रथम म्हारा उपर उपकार करेल छ अथवा तो ते हवे पछी करशे एम विचारी बीजानी वृत्ति साचवी व्हालप मेळववामां आवे एवी रीते मेळवेली कृत्रिम व्हालपबडे मद शो करवो ? नज करवो. अत्र आचार्यादिक पूज्य जनोनो आगम मर्यादा मुजब सत्कार करवो, तेमनो विनय साचवो, अने तेमनी आज्ञा उठाववी ए कोइ रीते दृषित ठरतुं नथी. केमके तेम करवामां लोकोत्तर हेतु समायेलो छे. वळी प्रथम जणावेली कृत्रिम व्हालपथी दूषणांतर धतुं जणावे छे. 'हु बहु जनोने वल्लभ छु'ए रीते कोई परप्रसाद पामी गर्व करे, पोतानी वृत्तिथी चालनारा उपर तुष्टमान थइ बीजो कंइक प्रासाद करे-तेने अन्नपानवस्त्रादिक आपे, एटला मात्रथी जे गर्व करे तेने बीजा पासेथी मेळवेली व्हालप मटी गये छते अने उलटो द्वेष जाग्ये छते शोक मात्र छवाइ रहे थे. 'अहो ! भाटपाटलो हुँ एने अनुसरी चाज्यो छतां ए एकीसाथेज माराथी विरक्त थइ गयो.' एवी रीते पूर्वली बात संभारी संभारी ते बापडो मनमा पीडा पामे छे..
वळी श्रुतमदनो परिहार करवा शास्त्रकार उपदिशे छ:-भावथी ग्रहण करेला स्वल्प पण श्रुतज्ञानथी जडमतिवाळो
For Personal Private Use Only
Waw.jainelibrary.org
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति
प्रकरणम् ॥ २८ ॥
Jain Education Inter
******
पण निर्वाण पद (मोक्ष) साधे के एम समजी गुरुमहाराजाए अनुकंपा बुद्धिथी एक जडबुद्धि शिष्यने रागद्वेषनो निग्रह करवाना रहस्यवाळा " मा रुस, मा तुस " ए वे पद आप्यां ते पदने गोखतां तेमने स्मृतिभ्रंश थह जवाथी 'माष तुष' एते ते पदो मुखे चढी गयां, परंतु रागद्वेषना निग्रह तरफ तेनुं सतत् लच होवाथी अने गुरुमहाराजना ए अर्थगर्भित पद उपर पूरतो विश्वास होवाथी ते शिष्यमुनिनी मुक्ति थयेली संभळाय छे. तेथी हुं बहु भण्यो हुं अने तेना अर्थ पण सारी रीते करी जाणुं हुं एवो गर्द राखवो मिथ्या छे.
वी को एक अवाळी श्रुत व्याख्या करे छे, कोइ वे अर्थ कही शके के, त्यारे कोइ एकज सूत्रना अनेक अर्थ कहे - कही शके छे. एते आगमना अर्थ संबंधी तारतम्य सांभळी तेमज श्रीस्थूलभद्र महर्षिने अति विस्मयकारी विकरण - विक्रिया थयेली सांभळीने, अर्थात् ज्यारे श्री स्थूलभद्र मुनीश्वरनी व्हेनो यतादिक साध्वित्र श्री गुरुमहाराजने वंदन करी, स्थूलभद्र मुनिने वंदन करवा जती हती, त्यारे पासे भावती पोतानी व्हेनोने चमत्कार बताववा निमित्ते तेम वैक्रिय सिंहरूप निर्माण कर्यु हतुं श्रा हकीकत यचादिकना मुखथी सांभळी श्रुत उपयोग मूकी जोतां गुरुमहाराजने जायुं के स्थूलभद्र मुनि पोते ग्रहण करेलुं ज्ञान जीरवी शक्या नथी, एम निश्चय करी तेमने त्यारपचीनी नवी वाचना आपवामना करी; जेना परिणामे पाछला चार पूर्वना अद्भुत रहस्यथी ते बे-नशीब रह्या अने त्यारपछी थयेला कोइ पण साधु ते रहस्य पामी शक्या ज नहि. श्रा बनेली हकीकत (fact) सांभळीने, तेमज आगमना जाण बहुश्रुत आचायदिको साथै संसर्ग - समागम सेववाथी तेमज अभ्यासवा योग्य शास्त्रार्थ श्रवण करवामां उत्साह - चढता परिणाम राख
For Personal & Private Use Only
K
*3*********
॥ २८ ॥
1-2-1 jainalibrary.org
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
वार्थी अनायासे मळी शके एवं अने मूळगुण तेमज उत्तरगुणने पेदा करी आपनारुं अने सर्व कोइना जात्यादि मदने गाळी नाखनालं श्रुत ज्ञान संपादन करीने तेज श्रुतज्ञानवडे मद केम करवो घटे ? अपि तु नज करवो घटे. विषवारक औषधिना प्रयोगथी विषवृद्धि नज थवी जोइए. ९१-९६
त्यारे आवा प्रकारना मदनुं सेवन करवाथी फायदो शो थाय ? ते शास्त्रकार बतावे छे:एतेषु मदस्थानेषु निश्चये न च गुणोऽस्ति कश्चिदपि । केवलमुन्मादः स्वहृदयस्य संसारवृद्धिश्च ॥ १७॥ जात्यादिमदोन्मत्तः पिशाचवद्भवति दुःखितश्चेह । जात्यादिहीनतां परभवे च निःसंशयं लभते ॥१८॥ सर्वमदस्थानानां मूलोद्घातार्थिना सदा यतिना । श्रात्मगुणैरुत्कर्षः परपरिवादश्च संत्याज्यः ॥ १९ ॥ परपरिभव परिवादादात्मोत्कर्षाच बध्यते कर्म । नीचैर्गोत्रं प्रतिभवमनेकभवकोटिदुर्मोचम् ॥ १०६॥ कर्मोदयनिवृत्तं हीनोत्तममध्यमं मनुष्याणाम् । तद्विधमेव तिरश्चां योनिविशेषान्तरविभक्तम् ॥१०१॥
भावार्थ-श्रा मद स्थानकोमा निश्चे करीने जोतां कोइ पण गुण जणातो नथी; किंतु केवळ स्वहृदयनो उन्माद अने संसारवृद्धि एज फळ मालुम पडे छे. जाति आदिथी मदोन्मत्त थयेलो जीव आ भवने विषे पिशाचनी परे दुःखी थाय छे अने परभवने विषे जरुर जात्यादिकनी न्यूनता पामे छे. सर्व मदस्थानकोने मूळथी उखेडी नाखवाना कामी मुनिआए
Jain Education
For Personal Private Use Only
Maw.jainelibrary.org
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति
प्रकरणम्
॥ २६ ॥
Jain Education In
**+CK+--
033
भ
त्मोत्कर्ष परापकर्ष सदा सर्वथा त्यजवो जोइए. परनो पराभव, परनी निंदा, तेमज आत्मोत्कर्ष करवाथ अनेक कोटी भवे छूटी न शके एवं नीचगोत्रकर्म भवे भवे बंधाय छे. कर्मोदयथी निर्माण थयेलुं मनुष्योनुं हीन, उत्तम अ मध्यमपणुं तेमज योनिविशेषना मेदथी व्हेंचाएलुं तिर्यंचोनुं तेवुं ज हीनोत्तम मध्यमपणुं संभवे छे. ६७-१०१
विवेचन - श्रा उपर वर्णवेला जात्यादिक मदनुं सेवन करवाथी आ लोक संबंधी के परलोक संबंधी कशी पण फायदो तो नथी. कदाच विशिष्ट जाति होय तोय शुं ? अने हीन जाति होय तोपण शुं ? मद करवाथी तो घेलद्यावाळानी पेरे अथवा भूत प्रवेशेलानी पेरे केवळ पोताना हृदयनी उन्मत्तता, यद्वातद्वा बोलवाप अने विपरीत काय चेष्टानुं करवापणुं एज परिणाम आवे छे. तेथी जन्म जरा मरणना विस्ताररूप संसारनी अनिवार्य वृद्धि थया करे छे. जाति प्रमुख आठ प्रकारना मदवडे उन्मत्त बनेलो जीव आ लोकमां ज शुचिपिशाचनी पेरे दुःखी थाय छे. तेनुं दृष्टांत या रीते छे:- कोइ एक शुचिपिशाच (जेने शौचनुं भूत भरायुं हतुं ते) लोक- बसतीवाळो देश तजी दइ, समुद्रमध्यवर्ती द्वीपमां जड़ने रह्यो . त्यां शेलडीना पुष्कळ वाढ होवाथी तेना रसनुं न पान करवाथी गुदाद्वारा गोळना कटका जेवुं कोइ अन्य पुरुषनी विष्टानुं परिणामांतर थयेलुं जोइ शुचिपिशाचे ते चाखी जोयुं तो तेने ते स्वादिष्ट लाग्यं अने ते खाइने सदा तृप्त रहेवा लाग्यो. त्यारपछी कोइ एक वणिक तेनुं वहाण भांगी गयाथी प्रथम आनी रह्यो हतो तेने तेथे जोयो तेथी उद्वेग पामेलो शुचिपिशाच ते स्थान पण त्याग करी बीजा द्वीपे गयो. त्यां पण वल्गुली ( बागोळ ) प्रमुख पंखीश्रोवडे दूषित थयेला फळनो आहार करवा लाग्यो. एम ज्यां ज्यां गयो त्यां त्यां ते दुःखी थयो. एवी रीते मद करनारना प्रगट माठा हाल यहीं पण
For Personal & Private Use Only
19
॥ २६ ॥
w.jainelibrary.org
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education Int
K*****
थाय छे अने परभवमावळी हीन जात्यादिकपणे उपजे छे. एम समजी शाखा माणसोए जातिमद करवो पण युक्त नथी.
त्यारे मदतजी मुनिजनोए शुं करवुं ? ते शास्त्रकार बतावे छे:- कोइ पण प्रकारनो मद करवामां एकान्त नुकशान ज छे, तेथी जाति प्रमुख आठे मदोनुं मूळ-बीजरूप जे गर्व तेनो विनाश करवाना अर्थी एवा मोक्षसाधनमां प्रयत्नशील मुनिए सदा सर्वदा जात्यादिक आत्मगुणोवडे उत्कर्ष एटले गर्व अने परपरिवाद एटले पारका अवर्णवाद सर्वथा त्यजवायोग्य छे.
परपरिवाद शा माटे वो जोइए ? ते हवे शास्त्रकार दर्शावे छ:-' या जातिहीन वडे शुं ? " ए रीते अन्यनुं अपमान करने आ आ आ अकार्य करे छे' ए री अन्यना अवर्णवाद बोलवा, तेमज जात्यादिकवडे पचडाइ करवी, ए रीते जीव नीचगोत्रकर्म बांधे छे. पछी ज्यां ज्यां जन्म ले छे त्यां त्यां म्लेच्छ, दास ने चांडालादिक जाति विषे ते कडवो अनुभव करे छे अने तेवुं कर्म अनेक कोटिगमे भवमां ( सर्वत्र भीतियुक्त) भोगवतां पण तेनो छूटको तो नथी. केमके तेवा नामगोत्रकर्मनी उत्कृष्ट स्थिति २० क्रोडाक्रोड सागरोपमनी कही छे.
कर्मना उदयथी हीनादिक जातिमां जन्म थाय छे, पण अकस्मात् थतो नथी, उच्च नीच गोत्र कर्मना उदयथी मनुष्योनुं तेमज तिर्यंचोनुं हीन, उत्तम अने मध्यमपणुं, मनुष्य योनि अने तिर्यंच योनि तेमज बीजी बधी मळी कुल ८४ लक्ष योनिना भेदोथी घोळखातुं जाणीने, तेमज आगळ बतावाती हकीकत उपरथी जीवने भारे वैराग्य जागवो जोइए एम शास्त्रकार बतावे छे. ६७-१०१
For Personal & Private Use Only
**********
jainelibrary.org.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति प्रकरणम् ॥३०॥
| देशकुलदेहविज्ञानायुबलभोगभूतिवैषम्यम् । दृष्ट्वा कथमिह विदुषां भवसंसारे रतिर्भवति ॥ १० ॥
अपरिगणितगुणदोषः स्वपरोभयबाधको भवति यस्मात् । पञ्चेन्द्रियबलविबलोरागद्वेषोदयनिबद्धः॥१०॥ तस्माद्रागद्वेषत्यागे पश्चेन्द्रियप्रशमने च । शुभपरिणामावस्थितिहेतोर्यत्नेन घटितव्यम् ॥१०४॥ तत्कथमनिष्टविषयाभिकांक्षिणा भोगिना वियोगो वै। सुव्याकुलहृदयेनापि निश्चयेनागमः कार्यः॥१०॥
भावार्थ-देश, कुळ, देह, विज्ञान, भायुष्य, बळ, भोग अने लक्ष्मीनु विषमपणुं जोइने विद्वान् पुरुषोने आ भवसंसारने विषे केम रति थइ. शके ? जे कारण माटे पांचे इंद्रियोना बळ आगळ निर्बळ थएलो अने रागद्वेषना उदयथी नियंत्रित थयेलो, गुण-दोषने नहीं समजी शकेलो जीव स्वपर उभयने बाधकभूत थाय छे; ते कारण माटे रागद्वेषनो त्याग करवाने अने पांचे इंद्रिओना बळने निर्वळ करवाने तेम ज शुभ परिणामने टकावी राखवाने यत्न करवो जोइए. अनिष्ट विषयने भोगवता भोगीर तेवा विषयथकी आत्यंतिक वियोग केम थाय ते माटे अति व्याकुळ हृदयवडे पण निश्चे करी | आगमनो अभ्यास-परिचय करवो जोइए. १०२-१०५
विवेचन-मगध, अंग, कलिगादीक आर्य देश अने शक, यवन, किरात विगेरे अनार्य देश; इक्ष्वाकु हरिवंशादिक | उत्तम कुळ अने भिक्षुकादिक नीच कुळ; शुभ लक्षणयुक्त अवयववाळो शोभनिक देह अने कुब्ज हुंडकादिक संस्थानवाळो माठो अशोभनिक देह; जीवादिक पदार्थ विषयिक विशिष्ट बोधरुप विज्ञानवंत अने तेथी विपरीत अज्ञानवान् । एक दीर्घ
Jain Education in
For Personal Private Use Only
Diww.jainelibrary.org
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
आयुष्यवंत भने बीजो अल्प आयुष्यवंत; एक बळवान् अने बीजो निर्वळ एक भोगवान् अने भोग भोगववा समर्थ, बीजो भोग रहित तेमज भोग भोगववाने पण असमर्थ; एक धनाढ्य अने बीजो निर्धन आ सघळी विषमता कर्मोदयजनित जाणीने बुद्धिमान जीवोने या विषम संसारमा रति केम थाय ? नज थाय. पूर्वोक्त शुभाशुभ वस्तुनी प्राप्ति तथाप्रकारना शुभाशुभ कर्मजनितज थयेली जाणी संसारथी वैराग्य थवोज जोइए अने वैराग्यपूर्वक धर्मानुष्ठान उपर अधिक प्रादर जोइए.
वळी बीजं पण वैराग्य निमित्त दर्शावतां छता शास्त्रकार कहे छः-पांचे इंद्रियोना प्रबळ सामर्थ्यवडे पराभव पामेलो होवाथी कोइरीते मार्गमा स्थापवाने अयोग्य बनेलो अने रागद्वेषना प्रबळ विकारने वश थइ गयेलो होवाथी गुणदोषनी दरकार सरखी नहि करनारो जीव स्वपर उभयने बाधाकारी थाय छे. प्रेक्षापूर्वक प्रवृत्ति करनार जीव गुणदोषनो पूरतो | विचार करी गुणकारी मार्गने आदरे छे अने दोपकारी मार्गनो परिहार करे छ; अर्थात ते गुणनो ज आदर करे छे भने दोषनो परित्याग करे छे.
वस्तुस्थिति भावी होवाथी जीवनुं खरं कर्तव्य शुं छे ? ते बतावे छे:-जेम रागद्वेषादिक दुष्ट विकारोनो समूळगो त्याग थइ शके तेम ज प्रवर्तवु योग्य छ अने जेम पांचे इंद्रियोनुं बळ प्रशान्त थाय-इंद्रियो उन्मत्त थती अटके तेम शुम परिणामने टकावी राखवा माटे काळजीथी उद्यम करवो घटे छे अथवा जे जे कारणोनुं सेवन करतां शुभ परिणाम प्रगटे अने तेवा शुभ परिणाम टकी रहे तेवां कारण सेववा पूरती काळजी राखवी घटे छे.
जे रीते प्रवृत्ति करवी घटे छे ते शास्त्रकार बतावे छे:-पोतानी शुभ प्रवृत्तिनी शरुआत समजपूर्वक-विवेकपूर्वक थवी
Jain Education in
For Personal Private Use Only
jainelibrary.org
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम् ॥३१॥
जोइए अने ते आवी रीते-वक्ष्यमाण न्यायथी अनिष्ट विषयोना अमिलाषी-विषयभोगमा आसक्त बनेला-भोगी जीवे ए विषयोनो भात्यंतिक वियोग थाय-थइ शके तेटला माटे पोतार्नु हृदय गमे तेवू व्यग्र होय तोपण ते शद्धादि विषयो आ लोकमा तेमज परलोकमा अत्यंत हानिकारक छ एम यथार्थ निश्चय करी लइने अरिहंत-सर्वज्ञप्रणीत आगम-शास्त्रनो अभ्यास-परिचय करवो जोइए, जेथी उक्त उपायना आलंबनवडे पूर्वोक्त विषयासक्ति विलय पामी जाय-नष्ट थइ निर्मूळ थइ जाय. १०२-१०५ ___उक्त विषयो अनिष्ट केम कह्या ते शास्त्रकार बताये छे:श्रादावत्यभ्युदया मध्ये शृङ्गारहास्यदीप्तरसाः । निकषे विषया बीभत्सकरुणलजाभयप्रायाः॥ १०६॥ यद्यपि निषेव्यमाणा मनसः परितुष्टिकारका विषयाः। किंपाकफलादनवद्भवन्ति पश्चादतिदुरन्ताः॥१०७॥ यद्वन्छाकाष्टादशमन्नं बहुभक्ष्यपेयवत्स्वादु । विषसंयुक्तं भुक्तं विपाककाले विनाशयति ॥ १०८ ॥ तद्वदुपचारसंभृतरम्यकरागरससेविता विषयाः। भवशतपरम्परास्वपि दुःखविपाकानुबन्धकराः ॥१०६॥ अपि पश्यतां समक्षं नियतमनियतं पदे पदे मरणम् । येषां विषयेषु रतिर्भवति न तान्मानुषान्गणयत् । विषयपरिणामनियमो मनोऽनुकूलविषयेष्वनुप्रेक्ष्यः। द्विगुणोऽपि च नित्यमनुग्रहोऽनवद्यश्चसंचिन्त्यः॥१११॥
भावार्थ-प्रारंभमा अति अभ्युदयवाळा, मध्यमां शृंगार, हास्य अने दीप्त रसवाळा अने अंतमा बिभत्स, करुणा, लज्जा अने भयवाळा विषयो छे. यद्यपि विषयो बहुपेरे सेव्या थका मनने तुष्टिकारी लागे छे तो पण किंपाकफळना
॥३१॥
Jan Education in
For Personal Private Use Only
T
rainederary.org
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
| भक्षणनी पेरे पाछळथी अति दुःखदायक निवडे छे, जेम अढार जातना शाक युक्त अन्न मिष्टानपाननी पेरे मधुर छतां | विष संयुक्त खाधुं थकुं ते छेवट परिणामे विनाशकारी थाय छे, तेम सामग्रीयुक्त रमणिक रागरसथी सेवेला विषयो सेंकडो भवपरंपरामा पण दुःखना अनुभवनी परंपराने वधारे छे. अनिश्चित एवू पण मरण जोतजोतामा डगले डगले निश्चित थतुं जोया छतां जेमने विषयोने विषे रति थाय छे तेमने मनुष्य जन गणवा. मनने अनुकूल विषयोने विषे चमणो अनुग्रहकारी अने निष्पाप एवो विषय परिणाम नियमा नित्यप्रति सारीरीते चिंतववो. १०६-१११
विवेचन-स्पर्शादिक विषयो प्रथम-शरुआतमां कुतुहलथी उत्सुकतावडे भोगवतां मधुरा उत्सवभूत लागे छ; मध्यमा विषय प्राप्ति समये शृंगार, वेषाभरण, स्तनस्पर्श, मुखचुंबन, करनखक्षत प्रहार, हास्य स्नेह कोपादिमय होवाथी ते दीप्त रसवाळा लागे छे अने विशिष्ट भोगसंयोग थया बाद वस्त्र रहित होवाथी प्रगट गुदाद्वारादिक अंग विकृति देखावाथी तेज स्पर्शादिक विषयो बिभत्स-बिहामणा लागे छे, तेमज बहु विलापादिक स्वरना श्रवणथी, अनुकंपापात्र होवाथी भने परिसमाप्त प्रयोजनपणाथी, रखे मने कोइ आवी स्थितिमा देखी जाय एवी भीतिथी त्वरित लजावंती स्ववस्त्रादि धारी ले तेथी, प्रांते ते करुणा, लजा, भय अने परिश्रमथी भरेला जणाय छे. मध्यमा पण उदय पामेली तीव्र मोह वेदनानो अनुभव करावनारा अने प्रारंभमा अति कुतूहलथी आतुरताने प्रगटावनारा होय छे. ए रीते कदापि ते चित्तनी स्वस्थता तो संपादन करावता ज़ नथी तेथी परिणामदर्शी-परमार्थदर्शी जनोए उक्त विषयो त्यजवा योग्यज छे.
उक्त विषयो भोगवती वखते लेश मात्र सुख बुद्धि उपजावे छे तो पण परिणामे तो ते अति अनर्थ करे छे ते शास्त्र
For Personal Private Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
भी
प्रशमरति प्रकरणम्
॥३२॥
कार बतावे छ।-ते स्पर्शादिक कामभोगो सेवती वखते जो के क्षण मात्र मनमा हर्ष उपजावे छे तोपण पछी परिणाम काळे किंपाक वृक्षनां फळनी परे प्रति दुःखदायी निवडे छे. जेम किंपाकना फळ देखावमा मनोहर लागे छे, जीभे लगाया छतां स्वादिष्ट लागे छ तेमज सुगंधि पण होय छे परंतु ते पच्या छतां खानारना प्राणनो वियोग करावे के एटले तेनुं मृत्यु निपजावे छे. तेम आ पांचे इंद्रियोनां कामभोग पण शरुआतमा सेवतां सुंदर मनोहर आकर्षक जणाय छे; परंतु परिणामे उपर जणाववामां आवेला न्याये ते अति अनर्थ उपजावनारा निवडे छे. किंपाकना फळनुं भक्षण करनारना द्रव्यप्राण मात्रनो वियोग थाय छे त्यारे अति आसक्ति पूर्वक कामभोगनुं सेवन करनारने तो अनेक भव पर्यत राग द्वेषना विकारवडे भावप्राणना पण वियोगजनित असह्य दुःख सहेवां पडे छे. आ हकीकतनुं यथार्थ मनन करनारने ए वात स्पष्ट समजी |शकाय तेवी छे. ८४ लक्ष गहन जीवायोनिमा परिभ्रमण कराववामा प्रबळ निमित्तभूत होवाथी ज ज्ञानी पुरुषोए विषयभोगोने ' महावैरी' कह्या छ भने ए उपरथी ज विषयासक्ति तजवानी-ओछी करी नांखवानी आवश्यकता सिद्ध थइ शके छे. बळी अन्य दृष्टान्तथी शास्त्रकार एज वातनुं समर्थन करे :
जेम सुंदर जातिना शाक युक्त अढार जातनुं अन्न बहु भक्ष्य ( मोदकादि ) अने पेय ( मदिरापान' प्रमुख ) नी पेरे | स्वादिष्ट छतुं जो विषसंयुक्त थयेलुं खावामां आव्युं होय तो ते परिणामकाळे खानारनो विनाश करे के तेम शब्दादिक विषयो पण चाटुकर्म-बिनयप्रतिपत्तिरूप उपचारथी विस्तार पामेलुं रमणीयत्व अने स्नेहरागातिशयवडे सेववामां आव्या छता (विषनी पेरे एक भवमांज नहि पण) सेंकडो गमे भवसंततिमां जन्म जरा मरण अथवा आधि व्याधि उपाधि
For Personal Private Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथवा संयोग वियोग जन्य दुःखना कडवा अनुभवनी कोटियोने वधारनारा--दुःखना सतत अनुभवने करावनारा निवडे छे. वळी प्रत्यक्ष प्रमाणथी स्थाने स्थाने देवनारकादिक जन्ममां, आर्यअनार्यादिक मनुष्यमा तेमज गाय, भंश अने अजादिक तियच जातिमां प्राणीओनुं नियत अनियत काळभावी मरण थतुं जाण्या छतां पण जेमने विषयभोगमा रति-पासक्ति थाय छे, तेमने कुशळ पुरुषो मनुष्यनी गणनामा ज गणता नथी; परंतु बुद्धिहीन होवाथी तेमने तिर्यचनी गणनामा गणे छे. देवनारकीमोनु मरण नियत (निश्चित) काळ भावी होय छे त्यारे मनुष्य तियेचोर्नु मरण अनियत काळ भावी होय छे. अथवा सर्वकाळे मनुष्य भने तिर्यचोनुं आयुष्य अनियत-अनित्य होय छे. या प्रमाणे आयुष्यनी अनित्यता जाण्या छतां जेओ विषयराग तजता नथी, तेमने मनुष्य करतां तिर्यचज गणवा ठीक छ. सुज्ञ जनोए तो आयुष्यनी अस्थिरता विचारी शीघ्र चेती विषयासक्ति तजवा पूरतो ख्याल करवोज घटे छे एम शास्त्रकार भागळ जणावे छ।
मनने व्हाला लागे एवा शब्दादिक विषयोनो भावी परिणाम सुज्ञजनोए अवश्य विचारवो जोइए. एटले अत्यारे इष्ट || परिणामवाळा जणाता विषयो काळान्तरे भनिष्ट परिणामवाळा थाय छ; अनिष्ट परिणामवाळा देखाता विषयो पाछा इष्ट परिणामवाळा थइ जाय छे तेमनो कोइ अवस्थित परिणाम जणातो नथी. त्यारे तेवा अनवस्थित परिणामवाळा विषयोथी विरमता छता आत्माने अतुल अने अनवद्य (पापबंधना अभावथी निर्दोष ) अनुग्रह ( लाभ ) थाय छे. ते सुझोए विचारबुं जोइए. इति गुणदोषविपर्यासदर्शनाद्विषयमूञ्छितो ह्यात्मा। भवपरिवर्तनभीरुभिराचारमवेक्ष्य परिरक्ष्यः॥११२॥
Fer Personal Private Use Only
w.pinecorry.org
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति
प्रकरणम्
॥ ३३ ॥
Jain Education In
++++++++KO
सम्यक्त्वज्ञानचारित्रतपोवीर्यात्मको जिनैः प्रोक्तः । पञ्चविधोऽयं विधिवत्साध्वाचारः समनुगम्यः ॥ ११३॥
अर्थ- गुणदोषना विपर्यासथी विषयमूच्छित थयेला आत्मानुं, भवभ्रमणथी भय पामेला भव्यजनोए आचार चिंतन वडे समस्त प्रकारे रक्षण करवुं. दर्शन, ज्ञान, चारित्र, तप अने वीर्यरुप पांच प्रकारनो साधुनो आचार जिनेश्वरोए कहेलो छे तेने सम्यग् रीते अनुसरखं ११२ - ११३.
विवेचन - भा रीते जे कोइ गुणने दोषरूपे जुए के अने दोषने गुणरूपे जुए छे, दृष्टिविपर्यासथी विपरीतता देखे छे शब्दादिक विषयोमा तन्मय थइ जाय छे - थयेलो होय छे. तेवा मूढ-भज्ञान- अविवेकी आत्माने नरकादिक मवभ्रमणनी भीति पामेलाए प्रथम आचारांग सूत्रना अर्थने अवगाही लक्षमां लही सारी रीते बचावी लेवो जोइए. ११२. ए आचार पांच प्रकारनो छे. ते संक्षेपथी बतावे छे:
तत्वार्थश्रद्धान लक्षण प्रथम सम्यक्त्वाचार, ते सम्यक्त्वथी सहाय पामेल बीजो मत्यादिक ज्ञानपंचकाचार, अष्टविध कर्मचयरिक्त करवाथी त्रीजो चारित्राचार, अनशनादिक द्वादशविध तप करण रूप चोथो तपाचार अने श्रात्मशक्ति फोरववा रूप पांचमो वीर्याचार-ए पांच प्रकारनो आचार प्रथम अंगमां अर्थथी श्री तीर्थकर भगवंतोए अने सूत्रथी गणघर महाराजाओए निरुपेलो छे. ते साधुनो आचार मुमुक्षु जनोए विधिवत् जाणवो अने श्राचरवो जोइए. ए विधि केवा प्रकारनो कहेलो छे ? ते कहे छे:- तेमां सूत्रग्रहणविधि अष्टम योगादि अने अर्थग्रहणविधि अनुयोग प्रस्थापनादि रूप जाणवो. ते सकळ साधु आचार - क्रिया कलाप अहोरात्र आत्मार्थी जनोए श्रचरवा योग्य छे. नव ब्रह्मचर्यात्मक तथा ॥ ३३ ॥
For Personal & Private Use Only
103+***
w.jainelibrary.org
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
उक्त पांच प्रकारनो प्राचार हवे अध्ययनार्थ अधिकार द्वारवडे संक्षेपे कहे छे:षड्जीवकाययतना लौकिकसन्तानगौरवयोगः। शीतोष्णादिपरीषहविजयः सम्यक्त्वमविकम्प्यम् ॥११॥ संसारादुद्वेगः क्षपणोपायश्च कर्मणां निपुर्णः । वैयावृत्त्योद्योगातपोविधिर्योषितां योगः ॥ ११५ ।। विधिना भैक्ष्यग्रहणं स्त्रीपशुपण्डकविवर्जिता शय्यो । ईयोभाषाम्बरभाजनैषणावग्रहाँ शुद्धाः ॥ ११६ ॥ स्थाननिषद्याव्युत्सर्गशब्दरूपंक्रियाः परान्योऽन्याः । पञ्चमहाव्रतदीयं विमुक्तता सर्वसङ्गेभ्यः ॥११७॥ साध्वाचारः खल्वयमष्टादशपदसहस्रपरिपठितः । सम्यगनुपाल्यमानो रागादीन्मूलतो हन्ति ॥ ११८॥
श्री आचारांग सूत्रना बे श्रुतस्कंधना कुल (२५) अध्ययनोना नाम कहे छे:
अर्थ-पृथ्व्यादि छ जीवनिकायनी रक्षा, गृहस्थ संबंधी गौरवनो त्याग, शीतोष्णादि बावीश परीसहोनो जय, निश्चय समकित, संसार थकी त्रास, कर्मक्षय करवानो निपुण उपाय, वैयावच्चमा उद्योग, तपोविधान, स्वीसंसर्गनो त्याग, विधिथी भिक्षाग्रहण, स्त्री पशु पंडग रहित शय्या ( वसती ), इाशुद्धि, भाषाशुद्धि, वस्त्र पात्र एषणा भने अवग्रह शुद्धि, स्थान, निषद्या, व्युत्सर्ग (मळशुद्धि), शब्द अने रूपमा अनासक्ति, परक्रिया, अन्योन्य क्रिया, पंचमहाव्रतमा दृढता अने सर्वसंगथी विरक्तताः-आवो साधुनो आचार अढार हजार पदयुक्त 'आचारांग' मा कह्या मुजब सम्यग् रीते पाळ्थो छतो रागादिक दोषोने मूळथी हणे छे. ११४-११८.
Jain Education Intel
For Personal Private Use Only
jainelibrary.org
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति प्रकरणम् ॥ ३४ ॥
***********
विवेचन - प्रथम शस्त्रपरिज्ञा अध्ययनमां पृथ्वी, अप्, तेजस, वायु, वनस्पति अने त्रसरूप षट् जीवनीकायनुं स्वरूप, तेमां शरुआतमां सामान्यतः जीवनुं अस्तित्व प्रतिपादन, पछी पृथिव्यादिक छ कायना स्वरूपनुं व्यावर्णन, तेना वधथी संसारहेतुक कर्मबंध, अने मन वचन कायावडे तेनो वध करवा कराववा तेमज अनुमोदवाना परिहारथी विरति - ए ते षट् जीवनिकायनुं रक्षण करवा माटे ज्ञानपूर्वक प्रयत्न करवा संबंधी उपदेश. बीजा लोकविजय अध्ययनमां लौकिक संतान- मातापिता, स्वजन, संबंधी, स्त्रीपुत्रादिक उपरनी स्नेहासक्तिनो त्याग, तेमज बळवान् क्षमादिक बळवडे क्रोधादिक कषायनो जय. त्रीजा शीतोष्णीय अध्ययनमां क्षुधातृषादिक परिषहोनो विजय ( तेमां स्त्री अने सत्कार परिषद भावथी शीत अने शेष २० भावथी उष्ण जाणवा ). चोथा सम्यक्त्व अध्ययनमां शंकादिक शन्य रहित तत्त्वार्थश्रद्धान लक्षण - निश्चित समकित वर्णवेलुं छे. पांचमा लोकसार अध्ययनमा संसारभ्रमण थकी मारे खेद; केमके हिंसादिकमां प्रवृत्त मुनि कहेवाता नथी, परंतु हिंसादिकमां अनेक दोष जाणी तेथी निवृत्त थयेल, कामभोगथी विरक्त, निष्परिग्रही मुनि कहेवाय छे; वळी ते सन्मार्ग सेवी सारभूत रत्नत्रयीने प्राप्त थाय छे. छठ्ठा धूत अध्ययनमां स्वजन, मित्र, स्त्री, पुत्रादिकनी निरपेक्षता, तेनो त्याग, ज्ञानावरणीयादिक कर्मक्षयनो उपाय, श्रुतज्ञानानुसारे क्रियानुष्ठान तथा शरीर अने उपकरण उपरनी मूर्छानो त्याग वर्णवेल छे. सातमा महापरिज्ञा अध्ययनमां मूळ उत्तर गुणने सारी रीते समजी मंत्र तंत्र तेमज आकाशगामी लब्धिनो प्रयोग न करवो, अने प्रत्याख्यान परिज्ञामां तजवा योग्य तजीने ज्ञान दर्शन तथा चारित्रमां सदा उजमाळ थइ रहेवा उपदिश्युं छे. आठमा विमोचयतना अध्ययनमां तपोविधि प्राधान्यपणे ग्रहण करेल छे; श्रावकोने
For Personal & Private Use Only
C*********-+K
॥ ३४ ॥
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
देश विमोच अने साधुओने सर्व विमोक्ष, क्षीणकर्मा-मुक्तोना आत्मानो पण स्वजनित कर्म साथे जे सर्वथा वियोगरूप मोच ते सविस्तर भक्तप्रत्याख्यान, इंगिनी अने पादपोपगमन मरण सहित वर्णववामां आवेल छे अने उपधान श्रुत नामना नवमा अध्ययनमा भगवान् श्री वर्धमान स्वामीए पोते सेवेला तपर्नु सविस्तर वर्णन करवामां आवेलुं छे. तेमज स्त्रीना संगनो त्याग अने ब्रह्मचर्यादिकनुं लक्षण कयुं छे. ए रीते आचारार्थ नव अध्ययने पृथक् पृथक् बताव्यो छे. पहेली तथा बीजी चूलिकामांना सात सात अध्ययनोमा जे जे अधिकारो वर्णववामा पाव्या छे तेनुं विवेचन टीकाकारे करी बतावेल छे. त्यारपछी छलां वे अध्ययनो कहेला छे. कुल अध्ययन २५ नो सार नीचे प्रमाणे छे:
अध्ययन १लं (शस्त्र परिज्ञा) १त्रणे काळ संबंधी, मन वचन अने कायाथी, करवू करावq अवे अनुमोदq-एवी रीते कर्मबंधना हेतुरूप क्रियाना २७ प्रकार थाय छे.
२ ज्ञपरिज्ञाथी तत्संबंधी शुद्ध समज मेळवी लेवी भने प्रत्याख्यान परिज्ञाथी समजीने उक्त क्रियानो त्याग करवो.
३ जेणे ए क्रियाना भेदो उक्त रीते शुद्ध समजेला होय तेज कर्मोने समजीने तेना कारणोथी दूर रहेनार मुनि के एम जाणवू.
४ जे पृथ्वीकाय विगेरे जीवोनी विराधना करवी अहितकारी छ ऍम जाणीने तजे के तेज मुनि के. ५ महापुरुषोए ते मार्ग सेवेलो के माटे निःशंकपणे तेनुंज सेवन कर, अने कोइ जीवने प्रभुनी आज्ञा समजी भय
Jain Education in
For Personal Private Use Only
w.jainelibrary.org
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति प्रकरणम्
नहि भापतां संयमर्नु पालन करता रहेवू.
६ जे विषयो छे ते संसार छ भने संसार छे ते विषयो के तेमा जे मुनि थइने अगुप्त (अनिग्रहित ) रहे छे ते प्रभुनी आज्ञाथी बहार वर्ते छे भने वारंवार विषयासक्त बनी असंयमने भाचरी घरवास मांडी रहे थे.
७ आ वातने सर्व पापथी अलग रहेनार तथा निर्दोष चारित्र पाळवामां यत्नवंत अने अप्रमादी एवा वीर पुरुषोए बराबर समजीने परिषहादिकने हठावी केवळज्ञान पामीने साचात् देखेली छे. अतः आत्मार्थी जनोए प्रमाद तजी निर्मळ भावथी चारित्रनुं सेवन कर, युक्त छे.
अध्ययन बीजं. (लोक विजय) १भायु अत्यंत अल्प छे. दरम्यान जरा अवस्था प्रावतां इंद्रियवळ घटतुं जाय छे; वृद्ध भवस्थाने जोइने प्राणी | दिग्मूढ बनी जाय छे. एम समजीने अवसर पामी बुद्धिमान पुरुष संयमने माटे तरत उजमाळ थइ जाय छ, एक घडी पण प्रमाद करता नथी, केमके आयुष भने यौवन धसाराबंध चान्यां जाय छ, पण मणसमजु प्राणीमो तो प्रमादवंत छता असंयमवडे छ कायनो कुटोज करता रहे छे.
२ ज्यां सुधी इंद्रियनी (विज्ञान) शक्ति मंद पडी नथी त्यांसुधी चीक्ट राखीने आत्मार्थ साधी लेवो. ३ बुद्धिवंते संयममा थती अरति दूर करवी, जेथी शीघ्र स्व मोक्ष थाय छे.
॥३५॥
Jain Education
For Personal Private Use Only
1
HDainelibrary.org
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
४ अज्ञानी जीव परीषह के उपसर्ग भावतां पवित्र आज्ञा तजी संयमथी भ्रष्ट थइ जाय छे. ___५ जे संयमने सदा पाळता रहे छे तेज खरा त्यागी के निर्लोभी थइने जे विषयने पूंठ दे छे भने अनुक्रमे सर्व कर्मनो अंत करे छे तेज अणगार कहेवाय छे. ६ बाळ-अज्ञानी जीवोज एम बके छ के यम नियम कशा कामना नथी.
तत्व समजनारने कंइ कहेवानी जरुर नथी, केमके ते तो सीधे मार्गे चान्यो जाय छे. (वीर प्रभुए मजबूतीथी कडं के के मुनिए स्त्रीनो बीलकुल विश्वास करवो नहीं. भोगो रोगोनु कारण छे एम तेश्रोए स्पष्ट रीते बतावी प्राप्युं छे.)
८ शरीर जेम बहारथी असार छ तेम अंदरथी पण प्रसार छे. ___ जेम बाळको लाळने चूसी ले छे तेम बुद्धिवंते छंडेला भोगने फरी इच्छवा नहि, शब्दादि विषयो उपस्थित थतां तेमा खुशी थq नहीं. (केमके ते अनादि भज्ञान-चेष्टा ज छे.)
१. मुनिए संयम धारीने शरीर भने कर्मने तोडवा मांडवा. वीर-तत्वदशीं पुरुषो हलकुंभने लुखं भोजन करे छकरवू पसंद करे के अने संसार प्रवाहने तरे छे-तरी पार पामे छे.
११ तीर्थकरनी आज्ञाने नहि मानतां स्वेच्छाथी वर्तनारा मुनि मुक्ति पामवाने अयोग्य थाय छे.
For Personal Private Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥३६॥
१२ जंजाळथी छुटुं थर्बु ए उत्तम रस्तो छ. कुशळ पुरुषो दुःखना कारण पोते तजे छे अने बीजा पासे तजावे छे. ।
१३ जे परमार्थदर्शी छे ते मोक्ष मार्ग विना बीजे रमतो नथी अने जे बीजे रमतो नथी तेज परमार्थदर्शी छे. ते निरीहपणे सर्वने समान गणी सदुपदेश दे छे. परमार्थदर्शीने कंइ पण हानि नथी.
अध्ययन त्रीजं. (शीतोष्णीय) १ गृहस्थो सदा मतेला के भने मुनिमो सदा जागता छ जगतमा अज्ञान एज अहितकारी छे..
२ अवसर मळेलो जाणीने प्रमाद न करवो. तुंज तारो मित्र छे. मित्रने बहार शा माटे शोधे छ ? तारा भात्माने विषयोथी रोकी राखी तुं दुःखोथी छुटीश.
३ प्रमादीने सर्व तरफथी भय रहेलो छ, अप्रमादीने कोइ तरफथी भय नथी. ४ जे एक मोहनी कर्मने नमावे छे ते सर्वने नमावे के.
५ बुद्धिवंत पुरुष क्रोध, मान, माया, लोम, राग, द्वेष अने मोहने छंडी सर्व दुःखनो अंत करी शके छे. मोक्षार्थी मुनिओए कर्मबंधनां कारण तजीने कमैने खपावां जाइए. सर्वज्ञ सर्वदर्शाने तो कशी उपाधि छ ज नहि.
मध्ययन चोएं. (ANI तो कशी उपाधिकरी शके छे. मोक्षार्थ
१ संसारमा आसक्त रही तेनी अंदर खुंची रहेनारा जीवो चिरकाळ संसार-परिभ्रमण करे के.
Jain Education in
For Personal Private Use Only
Jainelibrary.org
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
२ जे कर्मबंधनना हेतुओ छे ते कर्म छोडवाना हेतु पण थइ शके छ भने जे कर्म छोडवाना हेतुओ छे ते कदाच कर्मबंधनना हेतु पण थइ शके छे. अथवा जेटला कर्म खपाववाना हेतुओ के एटलाज कर्मबंधनना हेतुनो छ भने कर्मबंधनना हेतुश्रो छे एटलाज कर्म खपाववाना पण के. एम संपूर्ण रीते समजीने प्रभुनी आज्ञा मुजब धर्म भाराधवा कोण | उजमाळ न थाय ?
३ हे मुनि ! तु तारा शरीरने तपथी खुब कुश तथा जीर्ण कर. जेम जुना लाकडांने अग्नि जलदी बाळे छे तेम | स्नेह रहित अने सावधान पुरुषनां कर्म जलदी बळी जाय छे.
४ जेो कषायोने उपशमावी शान्त बन्या छे तेस्रो परम सुखी छे, एम समजी कदापि क्रोधादि कषायने सेववा || नहि. क्रोधादिकथी प्राणीओ केवा दुःखी थाय छे तेनो तुं विचार कर.
५ मुनिए सर्व संसारनी जंजाळ छोडी, उपशम भावथी अनुक्रमे वधता जता तप वडे देहनु दमन करवू. मुक्ति मेळवनार महापुरुषोनो मार्ग बहु विकट छे.
६ माटे हे मुनि ! तुं तारा मांस भने लोहीने सुकव, कारण के जे ब्रह्मचर्यमा रहीने तपथी सदा शरीरने दमे के तेज महापुरुष मुक्ति मेळवनार होवाथी माननीय थाय छे. सदुद्यमी-अप्रमत्त पुरुषोने प्रांते कशी उपाधि रहेती नथी.
अध्ययन पांचमुं. (लोकसार) "समकित मुनिभावे-मुनिभावज समकित कडं."
Jain Education in
For Personal Private Use Only
ww.jainelibrary.org
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति
प्रकरणम्
॥ ३७ ॥
६+<********
Jain Education Interna
१ मुनिए कंड पण कार्य गुरु महाराजनी श्राज्ञापूर्वकज करवानुं निरंतर ध्यान राखनुं
२ जो मुनिने विषयपीडा थाय तो हलको आहार करवो, उणोदरी करवी, स्थिर काउसग्ग ध्याने रहेवुं ग्रामांतर जनुं, छेवटे आहार पाणीनो त्याग करी देवो, पण स्त्रीसंसर्गमां कदापि फसावुं नहि.
३ सर्वने स्वसमान लेखीने मुनिए संयमानुष्ठानमां सावधान थइ रहेवुं. जेवुं आपणने दुःख थाय छे तेतुं सर्व कोइने थाय छे एम समजी कोइने कंद पण दुःख थाय एम करवुं नहि, सर्व कोइने सुखज प्रिय छे एम विचारखं. तात्पर्य के पर दुःखं उपजावतां प्रथम पोतानोज विचार करवो एटले के आपने कोइ दुःख उपजावे तो ते केबुं लागे १ एम दरेक बाबत प्रथम पोतानी उपरज अजमावी जोवी.
अध्ययन छटुं. (धूत)
१ जंतुनां दुःखनी परिसीमा नथी. जीवो निःसार देहने माटे पाप करीने दुःखी थाय छे.
२ विवेकहीन जीवो रोग चिकित्सामां लाखो जीवोनो नाश करे छे पण तेथी कंइ रोग तो मटतो नथी, मुनिए एवी चिकित्सा करवी नहिं. केमके हिंसा महा भयंकर छे.
३ कर्मोने आत्माथी दूर करवा माटे संयममां उत्साहवान् रहने परिमित आहार लइ पेटने अपूर्ण राखता रहेवुं, सर्व परीषद उपसर्गने समता भावथी सहन करता रहे.
For Personal & Private Use Only
*03+++******+******+
1130 11
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
४ मुनिए अल्प उपगरण राखवां अने शरीरने जेम बने तेम कयता रहेQ अने एम करतां पूर्व महापुरुषोनां पवित्र चरित्र तरफ जोता रहे.
५ उत्तरोत्तर प्रशस्त भावमा चडनार मुनि द्विप (बेट) तुल्य के अने शुद्ध धर्म पण तेवोज शरण्य छे.
६ मुनिए सुखलंपट न थq, विषय कषायने वश थइ दुानी थयेला सत्वहीन साधुमो अंते संयमथी भ्रष्ट ज थाय छे, जेथी तेमनी भारे अपकीर्ति फेलाय छे.
७ मुनिए संकटोथी नहिं डर, कोइ प्रशंसा के सत्कार करे तेथी खुशी पण न थवू, मुनिए संयमथी डगवू नहिं. अध्ययन ७ मुं. * * * * * (विच्छेद गयेल छ )
___ अध्ययन ८ मुं. ( कुशील त्याग) १ विपरीतवादीने समर्थ मुनिए कहेवु के तमारुं बोलवू-कहq हेतु विनानुं छे, पण असमर्थ मुनिए तो मौन ज रहेवू. २ विवेक होय तो गाम अटवी के गम त्यां रहेतां धर्म थाय छे. अने विवेकना अभावे तो तेनो पण अभाव थाय छे. ३ पराक्रमी पुरुषो परीपहो पडतां पण दया धर्म तजता नथी. १ असंबंध भाषी, असत्य-उत्सूत्र भाषक. २ धर्मनो पण अभाव.
Jain Education international
For Personal Private Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्ते ॥३८॥
४ वस्त्रादि उपकरणोमां पण जेम बने तेम लाघव-ओछाश करवी, तेथी चिंता भोछी थशे.
५ शीतादिक संबंधी असह्य परीषहो न सहन थाय तो स्वमर्यादा नहि तजतां वेहानसादि (माकाशमा रहीने मरवू ) वडे संयम आराधन करवु.
६ मादगीमां पण गृहस्थादि पासे वैयावृत्य नहि कराववाना नियमवाळा साधुए (जरूर पडे तो) साधर्मी साधु पासे विवेकथी वैयावच्च कराववी अने बखते पोते पण करवी.
७ जे शुभ प्रतिज्ञा जेवी रीते लीधी होय ते तेवी रीते ज पाळवा प्रयत्नशील थq.
८ आहारपाणी करतां साधुसाध्वीए स्वादने माटे ते आहारादिक अहिं तहिं मोढामा फेरवां नहिं. एम वर्तवाथी बहु सारो फायदो थशे. समपणे प्रमुभाज्ञाने पाळ्या करवी.
९ सत्यवादी, पराक्रमी, संसार पारगामी, निर्भय, तत्त्वज्ञ, निर्लेप अने सुश्रद्धावंत साधुपुरुषो भयंकर परीषहादिकने अवगणीने आ नश्वर ( नाशवंत ) देहने छांडता छता ( अनशन करीने ) खरेखलं सत्य अने दुष्कर काम करे छे.
१० जेने मालम पडे के हवे शरीरने क्रियामा जोडतां अशक्त जणाय छे, तेणे अनुक्रमे आहार घटाडी कषायने पातळा पाडवा अने एम करतां शरीरव्यापारने नियमित करवा. (संक्षेपवा.)
११ सर्व विषयमा अमूछित थइने धैर्य युक्तपणे अंगीकृत अनशन पाळबुं.
॥३८॥
Jain Education int
For Personal & Private Use Only
mww.jainelibrary.org
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
703+40+ 1.03 **+******++**++++
अध्ययन ९ मुं. ( श्रीवीर प्रभुनो विहार. ) १ भगवाने देवदुष्य वस्त्र फक्त पूर्व तीर्थंकरोनो कल्प जाणीने अंगीकार कर्यु हतुं. २ भगवान गृहस्थो साथे हळवं मळवु छोडीने ध्यानमां निमग्न थह रहेता हता. ३ भगवान सर्व अनुकूल के प्रतिकूल उपसर्ग परीषहोने समभावे सहन करता.
४ भगवान नियमित अशन पान वापरता, रसासक्त न थता, रसनी इच्छा पण न करता भने खरज मटाडवा शरीरने खणता पण नहिः सर्वत्र उदासीन भावे ज भगवान रहेता .
५ विहार करतां आई अवळं जोता नहि, मार्गमां बोलता नहि, एम यतना पाळता थका प्रभु विचरता हता; भगवान् प्रतिबंध रहित विहार करता हता.
६ प्रतिबंध रहित विचरता प्रभु एकांत निर्भय अने निर्दोष स्थानमा रही निर्मळ ध्यान ध्याता हता.
७ दीक्षा लइने निद्रा करता नहि पण पोताने जागृत राखता, कयांक लगारेक सूता तो पण त्यां निद्रा करवानी इच्छा नहि करता.
८ तेश्रो निद्राने कर्मबंधनना हेतुभूत जाणीने जागता रहेता कदाच निद्रा भाववा लागती तो तेश्रो तेने यत्नथी दूर करता हता.
For Personal & Private Use Only
+******+******+******+*
.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
९ वळी भगवान हर्ष शोक टाळीने बहु थोडं बोलता थका मौनपणे विचरता हता. मतलब के भगवान पोताना प्रशमरति|| शुद्ध स्वभावमा ज रमण करता करता रहेता.
१. जेम बळवान हस्ती संग्राममा माखरे पहोंची जय मेश्वी पराक्रम बतावे छ तेम पोतार्नु पराक्रम फोरवी प्रभुजी
विकट उपसर्गोना पारगामी थया. ॥३९॥
११ जेम खरो शूरवीर पुरुष संग्रामने मोखरे रह्यो छतो कोइथी पाछो हठतो नथी तेम प्रभु उपसर्गथी पाछा नहि हठतां तेने सहन करता थका विचरता हता.
१२ भगवान शीयाळामा छायडामा बेसी ध्यान करता अने उनाळामां तडके बेसी ताप सहन करता. (प्रातापना लेता हता.)
२३ प्रभु उत्कटीक, गोदोहीका अने वीरासन विगरथी निर्विकारपणे धर्म ध्यान करता हता.
१४ पोतेज संसारनी असारता जाणीने आत्मानी पविः ताथी मन वचन अने कायाने कबजे राखी शान्त अने निष्कपटी प्रभु जीवित पर्यंत पवित्र प्रवृत्तिवंत रह्या तेम बीजा मुनिओए पण प्रवर्तवू; प्रबल पराक्रम दाखवी कदापि पण प्रमादी बनवू नहि.
इति प्रथम ब्रह्मचर्य श्रुतस्कंध समाप्त.
॥३९॥
Jain Education in
G
For Personal Private Use Only
T
ainelibrary.org
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय श्रुतस्कंधमाहेना श्लोक ११६-११७ मा बतावेला (१६) अध्ययनोनो सार या प्रमाणेः
अध्ययन १० मुं. पिंडैषणा. १ गृहस्थना घरे भिक्षा लेवा जतां जे आहार शंकित लागे ते मलीन आशयथी ग्रहण न करवो, निर्दोष आहारपाणीथीज निर्वाह करवो.
अध्ययन ११ मुं. शय्या. १ मुनिन गमे तेवी सारी नरसी वसति मळी हाय ते सरखी रीते ग्रहण करीने समभावे वर्तवं. कंइ पण नरम के गरम थर्बु नहि.
अध्ययन १२ मुं. इा. | १ मुनिए ग्रामानुग्राम विचरतां मागमा मोटी नदी आवे के जे नाववडेज उतरी शकाती होय त्यारे जे नाव गृहस्थ पोताने माटे ते पाणीनी आरपार लइ जवाना होय तेमांज प्रथम तपास करीने बेस. पण बेठां पहेला सागारी अणसण करवू अने तेम कर्याबाद बहाण उपर यतनाथी चडवू. तेमां पण नावना मोखरे न बेसवु तथा बच्चोवच्च पण न बेसबुं. तेमज सहुथी अगाउ पण चडी न बेस. मर्यादापूर्वक बेसीने धर्मध्यान कर्या करवं. सर्व प्रकारना संकल्प विकल्प तजीने
१ रहेवानुं स्थान.
For Personal Private Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री शांतपणे एकांत मां समाधिस्थ रहेवुं.
प्रशमरति
प्रकरणम्
॥ ४० ॥
+10+**<*******+******++CC
Jain Education Int
२ मार्गमां विचरतां क्वचित् लूटारा आवीने वस्त्रादिक धर्मोपकरण आपी देवानुं कहे तो ते हाथोहाथ आपवां नहिं, किंतु पोताना कबजामांथी ते भूमि उपर स्थापी देवा. एम करीने ते पाछां दीनताथी मागवां नहि, पण योग्य लागे तो धर्मोपदेश दइने पाछां मांगवां अने ते पाछां आपे तो लइ पण लेवां भने जो ते पाछां न आपे तो ते वात कोहनी पासे जाहेर करवी पण नहिं.
अध्ययन १३ मुं. भाषाजात.
साधु के साध्वीए क्रोधादि तजीने, विचार पूर्वक, निश्चय पूर्वक, सांभळ्या पूर्वक, उतावळा न थतां, विवेकथी, शांत पणे, लक्ष राखीने, निर्दोष भाषा बोलवी.
अध्ययन १४ - १५ मुं. वस्त्रैषणा - पात्रैषणा.
वाळां भने शोभीतां एव बहु मून्यवाळां कपडा मुनिए लेवां नहिं. मुनिए बीनां, लाकडानां के माटीनां पात्र निर्दोष जोइ तपासीने लेवां.
१ मुखे मुहपत्ति राखीने यतनाथी पूर्वापर अविरुद्ध प्रमाणभूत बोलवु .
For Personal & Private Use Only
************** **********
॥ ४० ॥
ww.jainelibrary.org
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
अध्ययन १६ मुं. अवग्रह-प्रतिमा. निर्दोष स्थान विधिवत् माग्या पछी स्थानना मालीकने कहेवु के 'हे आयुष्मन् ! तमारी परवानगी छे त्यांसुधी जेटला अमारा समानधर्मी साधुओ आवशे तेमनी साथे अमे अहिं रहेशु, त्यारवाद अमे चाल्या जशुं.' पछी भावता सांभोगिक साधुओने यथोचित अन्नपानादिकथी अने बीजा असांभोगिक साधुओने बाजोठ पाट विगेरेथी निमंत्रित करवा चूकवू नहि.
सूइ दोरो नेरणी विगेरे लावीने काम कर्या बाद गृहस्थने त्यां जइ तेने ते (हाथमा राखीने के भूमिपर स्थापीने) | पाछां सोंपवां, पण हाथोहाथ देवां नहिं. ( पोताना हाथे गृहस्थना हाथमा मूकवां नहिं.)
कोइ रीते संयममा बाधक न भावे एवी वसतिमाज मुनिए विचारीने रहे. ___ अध्ययन १७ मुं. स्थान. मुनिमओए उभा रहेवा माटेनी जग्या केवी पसंद करवी ?
गाम नगर के संनिवेशमा जता जे स्थान जीवाकुळ मालम पडे ते अयोग्य गणीने पसंद करवू नहिं, पण निरवद्यनिर्दोष स्थळज पसंद करी लेवु अने तेमा उचित प्रतिज्ञा धारीने वर्तवू.
१ जे एक साथे मंडळीमा बेसी आहार पाणी करी शके तेवा.
For Personal Private Use Only
whaw.jainelibrary.org
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति
प्रकरणम् ॥ ४१ ॥
अध्ययन १८ मुं, निषीथिका. 'अभ्यास करवा माटे केवी जग्या पसंद करवी ? '
साधु के साध्वी स्वाध्याय करवा माटे पोताने रहेवानुं स्थान तजी बीजे स्थाने जतां जो ते स्थान जीवाकुळ जणाय तो अयोग्य जाणीने लेबुं नहिं ने जो ते स्थान निर्दोष होय-जीवाकुळ न होय तो ते लेबुं तेमज तेवा स्थानमां रही प्रमाद रहित स्वाध्याय करवो, पण कोइए कंड पण कुचेष्टा करवी नहीं. ए साधु साध्वीश्रोनो पवित्र आचार छे. अध्ययन १९ मुं. उच्चार-प्रश्रवण.
स्थंडिल (लघुनीति के बडीनीति ) माटे केवी भूमि पसंद करवी ?
जे जग्या जीवजंतुवाळी होय त्यां लघुनीति अने वडीनीति करवी नहिं पण जीवजंतु वगरनी जग्या जोइनेज लघुनीति अवडीनीति करवी. एवी जग्यानी सगवड न होय तो पोतानां मात्रकमां करी तेने निर्दोष स्थळे परठवी देवी, पण निषेध करेली अने जीवाकुळ जग्यामां लघुनीति अने वडीनीति करवी नहि.
अध्ययन २० मुं. शब्द. ( साधुए शब्दमां मोहित न थवुं . )
साधु के साध्वी मृदंगादिक वाजित्रना तेमज एवा बीजा कोइ जातना थता शब्दो सांभळवा जनुं नहि, यावत् तेमां आसक्त, रक्त, गृद्ध, मोहित या तन्मय थह जनुं नहिं. एज मुनिनो परिपूर्ण श्राचार छे के साधु साध्वीए सदा सर्वदा संयम मार्गमां सावधानपणे वर्तता रहेवुं.
For Personal & Private Use Only
*****
********
॥ ४१ ॥
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
अध्ययन २० मुं. रूप. ( रूप जोइ मोहित न थर्बु.) साधु साध्वीए उपर जणाव्या मुजब अनेक जातना कारीगरीना कामो खास इरादापूर्वक जोवानी बुद्धिथी जोवा जवु नहि.
अध्ययन २२-२३ मुं. ( पक्रिया-अन्योन्य क्रिया.) मुनिना शरीरे कोइ गृहस्थ कर्मबंध जनक क्रिया करे तो ते मुनिए मनथी इच्छवी नहि, तेमज वचनथी के कायाथी | कराववी पण नहि. आज प्रमाणे मुनिओए अन्योन्य क्रिया माटे पण समजी लेवू.
अध्ययन २४ मुं. भावना. शरुपातमा आदर्शभूत श्रीमहावीर प्रभुनु अखिल चरित्र मनन करी विचारी ज. पछी दरेक महाव्रतने तेनी रक्षा अने पुष्टि करनारी भावना साथे अवधारवां.
१. हे भगवंत ! हु सर्वथा प्राणातिपात-जीवहिंसानो त्याग करूं छु. कोइ सूक्ष्म के बादर, त्रस के स्थावर जीवने हुँ मन वचन काया बडे हणीश नहीं, हणावीश नहीं के हणतां प्रत्ये अनुमोदीश नहीं. वळी त्रिकाळ विषय जीवहिंसाने हुँ पडिक, छु, निंदु छु, गरहुं छु भने तेवा दुष्ट स्वभावने वोसिरा, छु.
प्रथम महाव्रतनी भावना-१ इर्या समिति साचवी राखवी एटले गमनागमन क्रिया प्रसंगे जयणा सहित
Jain Education Interior
For Personal Private Use Only
i
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति
प्रकरणम्
॥४२॥
चालवू. २. मनगुप्ति साचववी एटले मनमा माठा विचार आववा न देवा. ३ वचनगुप्ति पाळवी एटले जीवोपघातक-पापवाल्लु वचन उच्चरवु नहीं पण जरुर पडे त्यारे निष्पाप बचनज उच्चरवं. ४ भंडोपकरण लेता मुकता जयणा सहित प्रवर्तवू अने ५ आहार पाणी जोइ-तपासी जयणा सहित वापरवां, जोया वगर वापरवां नहि.
२. हुं सर्वथा मृषावादनो त्याग करुं छु. क्रोध, लोभ, भय के हास्यथी त्रिविध त्रिविध एटले मृषा भाषण करुं नहीं, करावु नहीं के करताने अनुमोदुं नहिं. वळी ते मृषावादने पडिक्कमु छु, गरहुं छु, अने तेवा दुष्ट स्वभावने वोसिरावु छु.
भावना-१ विमासी (विचारी) ने बोलवू. सहसा बोली नाखवू नहिं. २-५ क्रोध, लोभ, भय अने हास्यनुं स्वरूप समजी ते दोष दूर करवा, केमके तेथी सहसा जूठ बोली जवाय छे.
३ हु सर्वथी अदत्तादान वर्जु छु. अर्थात् गाम नगर के अरण्यमां थोडं के घj, नानु के मोटुं, सचित्त, अचित्त के मिश्र कंइ पण अणदीधेनुं हुं उपर जणाव्या मुजब मन वचन कायाथी जीवित पर्यत लइश नहीं, लेबरावीश नहीं के लेताने अनुमोदीश नहिं.
भावना-१ रहेवा माटे बिचारीने परिमित अवग्रह मागवो. २ गुर्वादिक वडीलनी रजा लइने आहार पाणी वापरवा ३ काळमाननी अवधि बांधी अवग्रह मागवो. ४ अवग्रह मागतां वारंवार हद बांधवा लच राख. अने ५ पोताना साधर्मिक (साधु) पासे पण परिमित भवग्रह मागवो. उक्त भावनाओथी ए महाव्रत रुडी रीते आराधित थाय छे.
॥४२॥
Jan Education
For Personal Private Use Only
mainelibrary.org
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education Int
************
४ हुं मैथुन सर्वथा तनुं हुं, एटले देव, मनुष्य अने तिर्यच सबंधी विषयक्रीडा मन, वचन अने काया करूं करा के अनुमोदुं नहिं.
भावना - १ वारंवार स्त्री कथा कर्या करवी नहिं. २ स्त्रीनां अंगोपांग निरखीने जोवां नहि. ३ पूर्वे करेली कामक्रीडा याद करवी नहि. ४ स्निग्धरसकसवालं प्रमाण रहित भोजन करवुं नहि. अने ५ निर्दोष स्थान आसन स्त्री पशु पंडक रहित होय तेवा सेवव. अन्यथा विक्रिया थवाथी धर्मभ्रष्ट थइ जवाय छे.
५ हुं सर्वथा परिग्रहने तनुं हुं. त्रीजा महाव्रतनी पेरे यावत् तेवा दुष्ट स्वभावने वोसिरानुं कुं.
भावना - १-५ भला के झुंडा शब्द, रूप, रस, गंध अने स्पर्श पामी तेमां आसक्त, रक्त, गृद्ध, मोहित, तल्लीन विवेकविक थइ जनुं नहि, राग द्वेष करवा नहि. ए रीते सावधानपणे साधुयोग्य श्राचारमां प्रवर्ततां उक्त महाव्रत यथाविध आराधित थाय छे.
अध्ययन २५ मुं. विमुक्ति.
१ हे विज्ञ मुनिजनो ! संसारचक्रमां कर्मवशवर्ती जीवो पराधीनपणे ज्यां त्यां (जुदी जुदी जाति-गतिमां) भटक्या करे छे. ए सिद्धांत दीलमां धारी सर्व प्रकारनो परिग्रहारंभ तजी द्यो.
२ निग्रंथ मुनिजनो संयममार्गमां सावधानपणे विचरता होय छे. तेमने अज्ञानी जीवो सख्त वचनना प्रहार करे
For Personal & Private Use Only
++******+€03•**++€**CO
jainelibrary.org
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमर ति
प्रकरणम्
॥ ४३ ॥
Jain Education Inte
*************+++
कटुक वचनो बोले, त्यारे रणसंग्रामना मोखरे रहेल हाथीनी पेठे तेच ते सघळं शुद्ध सरळ आशयथी अदीनपणे सहन करे छे, ने जेम पर्वत पवनथी कंपायमान थाय नहीं तेम गमे तेवा परिसह उपसर्गथी पोते डगता नथी.
३ ज्ञानी गुरु पासे समभावे रहीने क्षमानिधि संयमयोगमां सावधान थइने वर्ते छे अने शास्त्रनीतिने अनुसरी निर्मळ ध्यान धारी समाधि योगने साधे छे. तेमनुं तपोतेज अग्निशिखानी पेठे प्रकाशने पामे छे. वळी जे रागद्वेषादिकना कारणो विद्यमान छतां तेमां लेपाता नथी. निर्लेप-निर्विकार रही शके छे. ते धैर्ययुक्त महामुनिश्रोनो कर्ममळ अग्नियोगे रूपाना मळनी जेम जलदी बळी जाय छे.
४ जे महानुभावमुनि संयम आचारमां सुदृढ रही, निस्पृहपणे वर्ती, सर्व विषयविकाराने दूर करे छे, ते जेम भुजंग (सर्प) पोतानी जीर्ण कांचळीने क्षणवारमां दूर करी नाखे छे तेम दुःखमात्रने दूर करी शके छे.
५ जे मुनिजनो बंध अने मोचने यथार्थ जाणे छे, यावत् जे जे कारणोवडे जीव संसारमां बंधाय छे अने जे जे कारणोवडे मुक्त थाय छे ते यथार्थ जाणे छे अने जाणीने बंधना कारणथी अळगा रही मोक्षना कारणाने ज सावधानपणे सेवे छे, एवा निःस्पृही भने अप्रतिबद्ध महामुनिने वधारे वखत संसारमां भटकवुं पडतुं ज नथी. तेमनो जलदी मोच थाय छे. आचाराध्ययनोक्तार्थ भावनाचरणगुप्तहृदयस्य । न तदस्ति कालविवरं यत्र वचनाभिभवनं स्यात्॥११६॥ अर्थ - श्राचार अध्ययनमां ( आचारांगमां ) कहेला अर्थनी भावना मुजब आचरण करवामां सावचेत रहेता मुनिनो
For Personal & Private Use Only
*********************
॥ ४३ ॥
Parjanelibrary.org.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
***-****++***++
कोइ पण काळे पराभव थइ शकतो नथी. ११९.
विवेचन - श्री आचारांग सूत्रमां जे अर्थ कहेवामां आव्यो छे तेने विषे षड् जीवनिकायना यतनादिकरूप वासना अम्यासना आसेवनवडे - मूळ उत्तर गुणो योगे जेमनुं हृदय संरक्षायलं रहे छे तेमने कषाय, प्रमाद अने विकथादि दुष्ट दोषो कदापि छळी शकता नथी. जे सद्बोध सुभाग्ये प्राप्त थयेलो छे तेमां तीच्ण उपयोग राखी सदा सदाचरण सेवनार साधुजनोनो पराभव कोइ कदापि करवा समर्थ थइ शकता नथी.
बळी पूर्वोक्त श्रर्थम जेमनुं मन परोवायलं होय छे तेमने अबळे मार्गे दोरी जनारी दुर्मति कदापि जागतीज नथी ए वात शास्त्रकार दृष्टांतो आपीने द्रढ करे छे:
पैशाविकमाख्यानं श्रुत्वा गोपावनं च कुलवध्याः । संयमयोगैरात्मा निरंतरं व्यापृतः कार्यः ॥ १२० ॥ अर्थ - पैशाचिकाख्यान (भूतवार्ता) भने कुळवधुनुं रक्षण थयेलुं सांभळीने संयमव्यापारथी श्रात्माने सदा सावधान ( उद्यमी ) राखवो. १२०.
विबेचन - प्रथम पिशाच संबंधी दृष्टांत आपे छे:- कोइ एक वणिके मंत्रबळथी कोइ एक पिशाचने वश कर्यो. पिशाचे किने कांके ' मने सदा कंइने कंइ कार्य बतावतांज रहेनुं, एमां विलंब या उपेक्षा करशे तो तत्काळ हुं तारो विनाश करीश. ' वणिके ते वात कबूल करी अने तेथे तेने घर तैयार करी भापवा भने धन धान्य लाववा तथा सुवर्ण रजता
For Personal & Private Use Only
*******************
.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति
प्रकरणम्
॥४४॥
दिक इष्ट विभूति संपादन करी आपवा सूचव्यु. ते बधुंय पिशाचे थोडा वखतमा करी प्राप्युं अने बीजा कार्य माटे फरी पूछy. एटले वणिके जणाव्यु के ' एक अति दीर्घ वांस लावी घरना भांगणे खोडीने तुं व्हडवा उतरवार्नु काम त्यां सुधी करतो रहे के ज्यां हुँ तने फरी बीजु कंइ काम करवाने फरमाq.'ा प्रमाणे व्यवस्था करी देवाथी वणिकनो पराभव थाय एवो अवकाशज पिशाचने मळ्यो नहीं. ए प्रमाणे दिन रात सद् अनुष्ठान सेववामा तत्पर रहेनारा साधुजनोने पण | दुष्ट विचार छळवाने शक्तिमान् थता नथी. बीजुं एक कुळवधुनुं दृष्टांत शास्त्रकार नीचे मुजब आपे छः
रूप लावण्यथी भरेली कोइ एक कुळवधुने कोइ एक जारकर्म करनारे दीठी अने विषयभोम माटे प्रार्थना करी, जे तेणीए कबूल राखी. मावो तेणीनो अभिप्राय तेनी सासुए जाणी लीधो अने तेणीने माथे सघळो घरव्यापार नांखी दीधो. घरसंबंधी सघळां कामकाज तेणीनेज करवानां माथे भावी पडवाथी निद्रा लेवानो अवकाश पण हवे तेणीने मुशीबतथी मळवा लाग्यो, तो पछी विषयभोग संबंधी पहेली कबूलात याद ज कोने आवे? ए रीते निज सदाचार सेववामां सदा मग्न रहे
नारा मुमुचु साधुजनोने पण विषयभोगादिक संबंधी वात क्याथी याद आवे ? एटला माटेज साधुए संयम व्यापारमांज *निज मनने निमन करी देवु एटले के विषयकषायनो सारी रीते निग्रह करी पवित्र मन वचन अने कायावडे अहिंसादि
| महाव्रतोनी धुरा धारण करी राखी त्हेनो अंत सुधी बहादुरीथी निर्वाह करवो. कदापि प्रमाद वश थइ जवू नहि. १२०. * प्रारीते सत् क्रियानुष्ठानमा मग्न थयेल महात्मा आ लोक संबंधी भोगना कारणो विषे अनित्यता विचारे ते ग्रंथकार | जणाचे छ:
प्रशा॥४४॥
+1
For Perona
Pre Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
चणविपरिणामधर्मा मानामृद्धिसमुदयाः सर्वे । सर्वे च शोकजनकाः संयोगा विप्रयोगान्ताः॥१२१ ॥ भोगसुखैः किमनित्यैर्भयबहुलैः कांक्षितैः परायत्तः । नित्यमभयमात्मस्थं प्रशमसुखं तत्र यतितव्यम् ॥१२२॥
अर्थ-मनुष्योनी सर्व ऋद्धियो क्षणमा बदलाइ जाय एवी छे, पने सर्वे संयोगो अंते वियोगवाळा होवाथी शोकजनक छ तो अनित्य, भयथी भरेला, अभिलषेला भने पराधीन एवां विषयसुखथी सयु. नित्य, निर्भय अने स्वाधीन एवा शान्त सुखने माटे ज प्रयत्न करवो. १२१-१२२.
विवेचन-विशब्द कुत्सा वाची छे. मरण धर्म ( स्वभाव ) वाळा जे मयंजनो तेमना धन धान्य रजत सुवर्णादिक सघळा ऋद्धि-समुदायो द्रष्टनष्ट परिणामवाळा छ. एम अनेक परोक्ष अने प्रत्यक्ष दृष्टांतोधी स्पष्ट समजी शकाय छे. वळी स्त्रीपुत्रादिक सघळा संयोगिक संबंधो एक वखते मोहांधताथी गमे तेवा हर्षदायक देखाता होय तो पण ते वधा अंते वियोगशीलज होवाथी ज्यारे विखूटा पडे छे त्यारे निश्चे शोकदायक थइ पडे छे, ते भूल जोइतुं नथी. दृश्य दुनीमामा एवो कोइ संयोग-संबंध छेज नहि के जेनो वियोग स्वभाववाळा संबंधोमा अंतर्भाव थवा न पामे, तेथी पूर्वापर लामहानिनो विचार करी शकनारा सुझ जनो एवा तुच्छ विषयसुखनी अभिलाषा करताज नथी.
शब्दादिक जे पांच विषयो भोगवाय छे ते भोग संबंधी सघळा सुख पूर्वोक्त न्याय प्रमाणे अनित्य-क्षणिक के. चोर, संबंधीओ, अग्नि अने राजादिक तरफना अनेक तरेहना भयथी भरेखा के जेने माटे झंखना करवी पडे छे अने तेम छतां
गया.
Jan Education
For Personal Private Use Only
A
AJainelibrary.org
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशामरति
प्रकरणम्
॥। ४५ ।।
***********
जो ते मनोहर होय तो ज भोगजिनोने सुखदायक लागे छे; अन्यथा सुखदायक लागता नथी. तेवा परवशता भरेलां भोगसुखनो प्रतिबंध शा माटे राखवो जोइए ? न ज राखवो जोइए. तेथी तेवो भोगाभिलाष तजीने जे सुख कायम टकी रहे, जेमां पूर्वोक्त भय लेशमात्र संभवितज नथी भने जे निज सत्तामांज रहेलुं छे भने जे रागद्वेष रहित - मध्यस्थ, शान्त कषायवंतने सहेजे प्राप्त थह शके के एवं प्रशमसुख प्राप्त करवाने ज प्रयत्न करवो उचित छे. १२१-२२.
उक्त प्रशमसुख प्रयत्नशील एवा पुरुषार्थी जनोने प्राप्त थवं सुलभ छे एम शास्त्रकार दर्शावे छेयावत्स्वविषयलिप्सोरचसमूहस्य चेष्टयते तुष्टौ । तावत्तस्यैव जये वरतरमशठं कृतो यत्नः ॥ १२३ ॥ यत्सर्वविषयकांक्षोद्भवं सुखं प्राप्यते सरागेण । तदनन्तकोटिगुणितं सुधैव लभते विगतरागः ॥ १२४ ॥ इष्टबियोगाप्रियसंप्रयोगकांचासमुद्भवं दुःखम् । प्राप्नोति यत्सरागो न संस्पृश्यति तद्विगतरागः ॥ १२५ ॥ प्रशमितवेदकषायस्य हास्यरत्यरतिशोकनिभृतस्य । भयकुत्सानिरभिभवस्य यत्सुखं तत्कुतोऽन्येषाम् ? १२६
अर्थ - पोताना विषयने मेळववा भातुरतावाळी इंद्रियोने संतुष्ट करवाने जेटलो प्रयत्न कराय छे तेटलो प्रयत्न कपट रहितपणे तेनो जय करवाने श्राचरखो श्रेष्ठ छे. सर्व विषयनी स्पृहाथी उत्पन्न थतुं जे सुख रागातुर मेळवे छे, तेथी अनंत कोटी सुख विरागी माणस सहजमां मेळवे छे. इष्ट वियोग भने अनिष्ट संयोगनी चिंताथी उत्पन्न थतुं जे दुःख सरागी पामे के तेनो स्पर्शमात्र पण विरागीने थतो नथी. विषयकषाय रहित, हास्य, रति, अरति भने शोकभी निराळो तेमज
For Personal & Private Use Only
।। ४५ ।।
.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
भय भने दुगंच्छाथी दर रहेलो मात्मा जे सुख भनुमवे के ते मन्यने क्याथी होय ११२३-१२६.
विवेचन-शन्दादिक स्वविषयोने इच्छती एवी इन्द्रियोने संतोषवामा जेटलो प्रयास करवामां आवे छे तेटलो प्रयास जो सरल चित्तथी एज इन्द्रियोने दमवा माटे करवामां आवे तो ते बहु गुणकारी थइ शके अने एथी प्रशमसुख सहेजे मळी शके. जे सुख रागी माणसने सकळ विषयसामग्रीनो संयोग थवे छते मारे प्रयासथी प्राप्त थाय छे तेथी अनन्त कोटीगणं सुख रागद्वेषादिक विकार रहित महानुभाव साधु सहेजे-वगर प्रयासे मेळवी शके छे. इष्ट एवा शन्दादि, पुत्रादि अथवा रजत सुवर्णादिकना वियोग वखते अने अनिष्टना संयोग वखते, इष्टनो कोइ रीते वियोग न थाय अने अनिष्ट जल्दी
कूटी जबानुं बने एवी आकांचाथी उत्पन्न थतुं जे दुःख विषयसुखना अभिलाषीने वेदवु पडे छे ते दुःख रागद्वेषादिक वि। कार रहितने वेदवू पडतुं नथी. अर्थात् समभावी महाशय पूर्वोक्त दीनतामा दुःखथी तइन नीराळो रही शके छे. जेमना
वेद अने कषाय शान्त थइ गया छे एटले स्त्री, पुरुष के ए उभय संबंधी विषय भोगववानी अभिलाषाज शमी गइ छ। वळी जे हास्य, रति, परति अने शोक संबंधी विकारथी रहित स्वस्थ बन्या छे; एटले हास्यनुं कारण मन्ये छते पण जेने हास्य आवतुं नथी, प्रिय अने अप्रियमा जे समभावे रहे छे, अनित्यतादिक भावनाना बळथी शोक जेनोपराभव करी शकतो नथी तेमज भय अने दुर्गच्छा जेनाथी सदा दूर रहे थे ते प्रशान्त चित्तवाळा महानुभावने जे सहज प्रात्मसुख प्राप्त | थाय छे ते वीजा विषयरागी जीवोने क्यांधीज थाय ? १२३-२६.
वळी विषयसुख करतां प्रशमसुख घणुंज चडीयातुं छे एम दर्शावता छतां शास्त्रकार कहे छ:
Jain Education in
For Personel Private Use Only
Haadlinelibrary.org
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति प्रकरणम् ॥४६॥
सम्यग्दृष्टिानी ध्यानतपोषलयुतोऽप्यनुपशान्तः। ते लभते न गुणं यं प्रशमगुणमुपाश्रितो लभते ॥१२७॥
अर्थ-सम्यग्दृष्टि ( सुश्रद्धावान् ), ज्ञानी, ध्यान भने तपोबळ युक्त पण उपशमरहित साधु, जेवो गुण उपशमयुक्त साधु पामे के वो गुण पामी शकतो नथी. १२७.
विवेचन-शंकादि दोष रहित सम्यग् दर्शन संपन्न, यथासंभव मति-श्रुतज्ञाने करी युक्त अने शुभध्यान तपोबळ सहित होवा छतां जेना विषय कषायादि दोष उपशान्त थया नथी ते प्रशम गुणवंतनी पेठे निर्मळ ज्ञान चारित्र अने निराकुळता रूप उच्च गुणने प्राप्त करी शकता नथी, तेथी प्रशमसुख मेळववा माटे जरुर प्रयत्न करवो. १२७.
फरी पण प्रशमसुखनीज उत्कर्षता प्रगट करवा माटे शास्त्रकार कहे छे के:नैवास्ति राजराजस्य तत्सुखं नैव देवराजस्य । यत्सुखमिहैव साधोर्लोकव्यापाररहितस्य ।। १२८ ॥
अर्थ-राजाधिराजने तेमज देवना पण देवने एवं सुख नथी के जेवू सुख लोकव्यापार रहित साधुने अहिंज साचात् अनुभवाय छे. १२८.
विवेचन-राजाना राजा चक्रवर्ती अथवा वासुदेवादिकने तेमज इंद्रने पण एवं सुख नथी के जेवू सुख लोकव्यापार रहित प्रशमरसमा निमय साधुने महीज मनुष्य जन्ममाज सहेजे सांपडे छे. केमके ते चक्रवर्ती प्रमुखनुं सुख तो शब्दादि समृदिवाळ होय छे के जेनी भनित्यता-पणिकता पूर्व जणाववामां भावी छे. वळी शब्दादिक विषयो एकान्ते सुखना हेतुरूप थता
॥४६॥
Jain Education in
For Personal & Private Use Only
w.jainelibrary.org
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
नथी, केमके कोइ वखते इष्ट एवा ते पण भनिष्ट थइ पडे छे. देवेन्द्रनुं सुख प्रकृष्ट होय छे ते सुख पण तेनी उपरना इन्द्रने अधिक सुखी देखी अधिक सुखनी इच्छाथी भने च्यवननी चिन्ताथी दुःखथी भरपूर ज छे. अथवा सर्व देवोमां उत्तम होवाथी अनुत्तर विमानवासी जे देवराज तेने जे सुख छे ते पण काळ जतां क्षय पामे एवं छे अने त्यांथी फरी पाछु मनुष्य स्त्रीना गर्भावासमां भाववा संबंधी दुःखद् चिंतन करतां तेने पूर्ण सुख तो नथी ज. मतलब के प्रशमसुखमाज जेनी स्थिर चित्तवृत्ति छ तेने जे सहज स्वाभाविक सुखनी प्राप्ति छे ते राजराजेश्वर एवा चक्रवर्ती प्रमुखने तेमज सर्व देवोमा शिरोमणि इन्द्रोने के अनुत्तर विमानवासी देवोने पण नथी. तेथी प्रशमजनित वास्तविक सुखज आत्मार्थी जनोए मेळवबा योग्य छे. १२८.
प्रशमजनित सुखनेज पुनः शास्त्रकार स्पष्ट करी बतावे छे. संत्यज्य लोकचिन्तामात्मपरिज्ञानचिन्तनेऽभिरतः जितलोभरोषमदनः सुखमास्ते निर्जरः साधुः॥१२६॥
भावार्थ-लोकचिंताने समग्र रीते त्यजीने आत्मज्ञान-अध्यात्मचिंतामा लयलीन, लोभ रोष भने कामक्रीडा वर्जीत एवा समपरिणामी साधु सदा समाधिरसमा झीले छे. १२९.
विवेचन-वजन अने परजन संबंधी दुःख दारिद्र के दुर्गतिनी चिंता त्यजीने, आ अमृल्य मानवदेहादिक उत्तम सामग्री पामी हवे पछी जेम मा दुःखमय संसारमा परिभ्रमण करतुं न पडे तेम मारे अवश्य प्रयत्न करवो जरुरनो के, ए रीते निज हितचिंतनमा उजमाळ थइ जे पारकी पंचात मुकीने स्वहित साधनमा सावधानता धारी रहे छे अने जेणे विषय कषायने वश करी लीधा छे एवा साधुजनो सर्व प्रकारना ताप रहित थइ सहज आनंदमां झीले छे. १२९.
For Personal Private Use Only
wranw.jainelibrary.org
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति प्रकरणम्
-॥४७॥
मा रीते लोकचिन्ताथी दूर रहेनारने पोतार्नु भरण पोषण विगेरे शी रीते थइ शके १ तेनो ग्रंथकार खुलासो करे छे. या चेह लोकवार्ता शरीरवार्ता तपस्विनां या च । सद्धर्मचरणवार्तानिमित्तकं तद्वयमपीष्टम् ॥ १३०॥
भावार्थ-साधुजनोने चारित्रना निर्वाहनिमित्तरूप जे लोकवार्ता अने शरीरवार्ता होय ते इष्ट छे. १३०.
विवेचन-जेमा पोताना संयमनिर्वाह निमित्ते भरणपोषणनो हेतु रहेलो छे, तेमज बीजा साधुजनोनी पण शरीरस्थितिनो हेतु रहेलो छे एवी-एटला पूरति लोकवार्ता अने शरीरवार्ता ए बने संबंधी लच साधुजनोने कर्तव्य छे. द्रव्य, क्षेत्र, काळ, भावने अनुसरी जेम संयमनिर्वाह सुखे थइ शके, तेम तेमणे प्रवर्तवार्नु होय छे. निर्दोष भने प्रासुक माहार पाणी वस्त्र पात्रादिकनी प्राप्ति थाय तेवी गवेषणा तेमणे करवानी छे. एवो दुष्कर मुनिमार्ग लोकोने उपदेशद्वारा निवेदन करवो जोइए, भने गृहस्थोए निजकुटुंव अर्थे तैयार करेला निर्दोष आहार पाणी प्रमुख संयमधारी साधुमहात्माओने निःस्वार्थपणे बहुमानपूर्वक भापवा-अपाववाथी जे अतुल लाभ थाय छे ते समजाववो जोइए. पा रीते उभयर्नु हित सधाय छे. साधुजनोने दमादिक दशविध धर्मनी रक्षा अने पुष्टि थाय छे, यावत् मूळगुणरूप पांच महाव्रतोनुं भने उत्तरगुणरूप पिंडविशुद्धि प्रमुखनी रक्षापूर्वक वृद्धि थया करे छे भने एवाज शुद्ध धर्ममार्गनी देशनादानादिकपडे अनेक मव्य गृहस्थ जनोनुं पण कन्याण सहेजे सधाय छे. ए रीते सद्धर्माचरण निमित्ते शरीरस्थिति संरक्षवा माटे शास्त्रसंमत लोकवार्ता-लोकचर्या सेववी उचित छे. १३०
वळी लोकवार्ता] अन्वेषण करवामां एक बीजुं कारण पण छे ते ग्रंथकार बतावे छे:
॥४७॥
For Personal & Private Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
लोकः खल्वाधारः सर्वेषां ब्रह्मचारिणां यस्मात् । तस्मालोकविरुद्धं धर्मविरुदं च संत्याज्यम् ॥ १३१॥
भावार्थ-सर्व चारित्रपात्र साधुनोने लोक खरेखर आधाररूप के तेथी तेमणे लोकविरुद्ध अने धर्मविरुद्ध सर्वथा त्यजवं. १३१
वि०-खरेखर सघळा गच्छवासी अने गच्छनिर्गत (प्रतिमाघर जिनकन्पधर प्रमुख) संयमवंत साधुभोने गृहस्थजनो आश्रयरूप छे, तेथी लोकविरुद्ध जे जन्ममरणना सूतकवाळां, तेमज पंक्ति बहार करेला अने दुर्गच्छनिक कुळ होय | तेना घरना आहार पाणी प्रमुख न लेवा तथा अमुक लोकविरुद्ध एवा दारु, मांस, लसण अने अनंतकायादि अनेक पदार्थ जे धर्मविरुद्ध पण जणाय ते अवश्य परिहरवा अर्थात् नज लेवा. १३१
भावा हेतुथी लोकवार्ता अन्वेषण करवू हितकारी-कल्याणकारी के एम शास्त्रकार दर्शावे छे:देहो नासाधनको लोकाधीनानि साधनान्यस्य । सद्धर्मानुपरोधात्तस्मालोकोऽभिगमनीयः ॥१३२॥
भावार्थ-शरीर चारित्रना साधनरूप नथी एम नथी, पण साधनरूप छे. अने ए शरीरना साधन लोकाधीन छ तेथी सद्धर्म-चारित्रधर्मने हानि न पहोंचे तेम लोकोने अनुसरवु. १३२ ।
वि०-'शरीरमायं खलु धर्मसाधनम् ' शरीर साजु नर, होय तोज धर्मसाधन सारी रीते थइ शके छ भने शरीरने | टकावी राखवा आहारपाणी उपधि शय्या प्रमुख साधननी जरूर पडे छे. तथाप्रकारना साधन वगर शरीर टकी शकतुं
Jain Education Inte
l
For Personal Private Use Only
jainelibrary.org
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकरणम्
श्री
नथी, अने ए बर्धा साधनो गृहस्थ लोकोने आधीन रहेलां छे, एटला माटे क्षमादिक धर्म आचरणमां विरोध न भावे प्रशमरति तेम लोकने अनुसरनुं धर्थात् लोकवार्तानुं अन्वेषण कर उचित छे. १३२
से माचरणथी लोकोमा उलटा अप्रिय थवाय तेवां श्राचरण साधुए सावधानपणे तजी देवां एम ग्रंथकार जगावे छे. दोषेणानुपकारी भवति परो येन येन विद्वेष्टिः । स्वयमपि तद्दोषपदं सदा प्रयत्नेन परिहार्यम् ॥१३३॥ भावार्थ - जे जे दोषथी अन्यजन अनुपकारी भने अत्यंत खिन्न थाय ते ते दोषना स्थान सदा पोवेज प्रयत्नथी परिहरवां. १३३
वि- जे जे कार्य करवाथी लोको कुपित थाय ने उलटा सामा थइ जाय ते ते दोषस्थाननो साधुए पोते प्रमाद रहितपणे त्याग करी देवो. अर्थात् जे कारखोने लइने लोकोने अप्रियकारी थतो कोइ अन्य जोवामां आवे एटले ते कार्य जातेज विचारी साधुए साबधानपणे तजी देवुं उचित छे. १३३
एवं
जेम श्रा रीते दोषस्थान तजी देवां जरुरनां छे तेम भागळ जणावेली हितशिक्षा पण ख्यालमा राखवानी के एम शास्त्रकार कहे छेःपिण्डेषणानिरुक्तः कल्प्या कल्प्यस्य यो विधिः सूत्रे । ग्रहणोप भोगनियतस्य तेन नैवामयभयं स्यात् ॥१३४ भावार्थ – पिंडनिर्युक्ति सूत्रमां श्राहारादि गवेषणा संबंधी जे विधि कह्यो छे ते मुजब नियमसर आहारादि ग्रहण
॥ ४८ ॥
*+****+***+******+***
Jain Education Intentiofla
For Personal & Private Use Only
***++****
॥ ४८ ॥
w.jainelibrary.org
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
अने उपभोग करनार साधुने कदापि रोगनो भय रहेतो नथी. १३४
वि०-पिंडेपणा अध्ययनमा उद्गम उत्पादना अने एषणाना दोष रहित आहार ग्रहण करवा संबंधी अने कम्पनीय अकल्पनीय संबंधी जे विधि निश्चयथी जणाव्यो छे ते प्रमाणे आहार ग्रहण करवामां जो नियामितपणुं साचवे छ, अर्थात् जो जरूर जेटलो ज परिमित आहार व्होरी लावे छे तो ते परठवी देवो पडतो नथी. अने लावेलो आहार वापरवामां पण परिमितपणुं-नियमितपणुं साचवे छे-उणोदरी करे छ तो त्हेने कदापि अजीर्णजनित व्याधिनो भय रहेतो नथी. ए रीते प्रवर्तता मंदवाडादि न आववाथी तज्जन्य अपवाद सेवबा पडता नथी अने धर्म अनुष्ठानमा पण अंतराय थतो नथी. मतलबके अकल्प्य आहार तजीने परिमित जाहार लाववानुं अने वापरवानुं जो लक्ष राखवामां आवे छे तो साधुने कशो वांधो आवतो नथी. १३४ ।
उपर जणांवली हकीकतने ज वधारे स्फुट करीने बतावतां छतां शास्त्रकार कहे छ:व्रणलेपाक्षोपाङ्गवदसङ्गयोगभरमात्रयात्रार्थम् । पन्नग इवाभ्यवहरेदाहारं पुत्रपलवच्च ।। १३५ ॥
भावार्थ-संयमव्यापारनो निराबाधपणे निर्वाह करवाने ज माटे साधुए व्रणलेपनी परे, चक्रने तेलसिंचननी पेरे, अने पुत्रमांसनी पेरे, सर्पनी माफक आहारने आरोगवो जोइए. १३५.
विवेचन-जेम व्रण उपर लेप, हेनी उपर रुझ श्रावी जाय एटला पूरतोज़ देवामां आवे छे, एथी अधिक लेप करवामां आवे तो ते नकामोज जाय छे; वळी चक्रनी नाभिने एटलुंज तेल के एरंडीयु प्रमुख उंजवामां आवे छे के जेथी
Jan Education
For Personal Private Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥४६॥
गाडी सहेलाइथी चाली शके एथी वधारे उंजवामां आवे तो ते नकामु जाय छ तेम साधुए पण क्षुधा वेदनीय रूपी वणने रुझयवा माटेज आहाररूप लेप देवो. ते देहादिक उपर ममता रदितपणे स्वसंयम यात्रानो सुखे निर्वाह थाय तेटला पूरतोज देवो पण तेथी अधिक देवो नहि. मन, वचन अने कायाना योगो सावधानपणे संयममार्गमा प्रवर्ते अर्थात दश विध चक्रवाल सामाचारी. पंचविध स्वाध्याय अने भिक्षा अटनादिक संयमयात्रानो वगर हरकते निर्वाह थाय तेवो अने तेटलोज निर्दोष आहार साधुए वापरवो. वळी ते आहार चक्रनी नामिनी पेरे धर्मधुराने वहन करवानी खातरज वापरवो. पण रूप रस के बळ वधारवा माटे नहि. हवे ते माहार केवी रीते वापरवो ते बतावे छ:-जेम सर्प पोतानुं भक्ष्य लइने चावतो नथी पण गळीज जाय छे, तेम पात्मार्थी साधु पण आहार करती वखते स्वादनी खातर ते भाहारने डाबी दाढाथी जमणी दाढा तरफ अने जमणी दाढाथी डाबी दाढा तरफ वारंवार लावी वागोळीने खाता नथी, तेमज स्वसंताननुं मांस भक्षण करनारने रसगृद्धि न थाय तेम-रसगृद्धि कर्या वगर (चिलातीपुत्रे मारी नाखेली सुसीमा कन्यानुं मांस | भक्षण खास कारण विशेषे करनार तेना पितादिकनी परे) केवळ शरीर रक्षण करवा माटेज लावेलो आहार आरोगे छे. १३५
वळी एज वातने पुष्टि भापे छेगुणवदमूर्च्छितमनसा तद्विपरीतमपि चाप्रदुष्टेन। दारूपमधृतिर्भवति कल्प्यमास्वाद्यमास्वाद्यम् ॥१३६॥
भावार्थ-मुनिए सारो के नरसो निर्दोष आहार मूर्छा रहीत, प्रसन्न चित्ते काष्टनी जेम अत्यंत क्षमायुक्त थइने वापरवो जोइए. १३६
॥४
॥
Jain Education Inte
l
For Personal Private Use Only
+Dainelibrary.org
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
वि०-शुभ रस अने सुगंधयुक्त आहार मळ्यो होय तो ते राग-आसक्ति कर्या वगर वापरी लेवो भने अशुभ रस ने दुर्गन्धवाळो आहार मळ्यो होय तो ते खद ग्लानी लाव्या वगर वापरी लेवो; मतलब के संयमयात्राना सुखपूर्वक निर्वाह निमित्ते ज जे कइ सरस के निरस निर्दोष खानपान मळे ते समभावे वापरी लेवु जोइए. जेम वांसलादिक वडे छोलातुंकोरातुं काष्ट द्वेष करतुं नथी अने पुष्पादिकवडे पूजातुं छतुं राग करतुं नथी, ते जेम अचेतन छतुं राग द्वेष रहित छे तेम साधु चेतनावान् छतां पण पोताने कल्पे एवां निर्दोष अन्नपान गमे तेवां सारां के नरसां मळे ते लगारे राग द्वेष कर्या वगर ( काटनी पेरे निर्विकारपणे ) समभाव राखीने वापरी जाय छे. १३६
तेवं भोजन पण जो द्रव्यक्षेत्रादिक लक्षमा राखी स्वबळ विचारीने वापरवामां आवे तो तेथी अजीर्णादिक दोष थवा न पामे एम शास्त्रकार दावे छे:काले क्षेत्रं मात्रां सात्म्यं द्रव्यगुरुलाघवं स्वबलम् । ज्ञात्वा योऽभ्यवहार्य भुंक्ते किं भेषजैस्तस्य ॥१३७।। . भावार्थ-काळ, क्षेत्र, प्रमाण, पथ्य, द्रव्यतुं भारे हलकापणुं, अने आत्मबळ जोइने जे मुनि श्राहार वापरे छे तेने औषध भेषजनी कशी जरूर रहेती नथी. १३७
वि०-भोजन करनारे ऋतु-काळ कयो छे ते ख्यालमा राखी जो ग्रीष्मकाळ होय तो पाणी वधारे भने अन्न मोर्छ वापर, वर्षाकाळ होय तो कोठानो छठो भाग उणो रहे तेम अन्नपान समान वापरवां, अने शिशिर काळ होय तो अन्न करतां जळ अल्प वापर. क्षेत्र के छे ते लक्षमा राखी सोरठ देश जेवं रुक्ष क्षेत्र होय तो वधारे भोजन करवू, बहु जळ
Jain Education in
For Personal Private Use Only
Ww.jainelibrary.org
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति
प्रकरणम
।। ५० ।।
Jain Education Int
→>*<***@· · • →→**+*@**********@***
वाळु स्निग्ध क्षेत्र होय तो सुखे जरी शके तेटला पूरतुंज वापरकुं, अने काश्मीर जेवुं ठंडु क्षेत्र होय तो त्यां सुखे जरे तेबुं तेलुं वापर. वळी पोतानी जठराग्निना प्रमाणमांज सुखे पचे तेज ने तेटलोज खोराक लेवो पण वधारे नहि. तेमज पोतानी प्रकृतिने माफक आवे एवो स्निग्ध, रुक्ष के मध्यमसर आहार ग्रहण करवो. वळी खावापीवानी चीज केवी हलकी के मारे छे ? अने स्वशरीर रोगी छे के नीरोगी छे ? बळिष्ट छे के निर्बळ छे ? ते बधुं लक्षमां राखीने श्रन्नादिक वामां आवे तो पछी औषध भेषज लेवानुं कथं प्रयोजन रहेतुं ज नथी. १३७
अहीं कोई आशंका करे के आहार शय्या अने वस्त्रपात्रादिक ग्रहण करतां छतां साधु अकिंचन अपरिग्रही केम कहेवाय १ तेनुं शास्त्रकार समाधान करे छे:
पिण्डः शय्या वस्त्रैषणादि पात्रैषणादि यच्चान्यत् । कल्पयाकल्प्यं सद्धर्मदे हरक्षानिमित्तोक्तम् ॥ १३८ ॥ कल्पयाकल्प्यविधिज्ञः संविग्नसहायको विनीतात्मा । दोषमलिनेऽपि लोके प्रविहरति मुनिर्निरुपलेपः ॥ १३९॥ यद्वत्पङ्काधारमपि पङ्कजं नोपलिप्यते तेन । धर्मोपकरणधृतवपुरपि साधुरलेपकस्तद्वत् ॥ १४० ॥
भावार्थ - आहार, शय्या, वस्त्र, अने पात्र एषणा विगेरे जे कंइ कल्प्याकल्प्य कीं छे ते सर्व चारित्रदेहनी रचाने निमित्ते छे. कल्प्याकल्प्य विधिनो जाण, गीतार्थनिश्रित अने विनयवंत मुनि, दोषथी मलीन लोकमां पण लेपरहित व छे. जेम पंकनी उपर रहेलं कमळ पंकथी लेपातुं नथी तेम धर्मोपकरणवडे शरीरने धारण करनार साधु पण तेनाथी लपाता नथी. १३८-१३९-१४०.
For Personal & Private Use Only
।। ५० ।।
v.jainelibrary.org
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
विवेचन-अशन, पान, खादिम अने सादिम ए चार प्रकारनो पिंड (आहार ), शय्या-संथारो, झोळी, पल्लां, चोळपट्ट, मुहपत्ति प्रमुख वस्त्र अने ते ग्रहण करवा संबंधी सघळो विधि. तेमज पात्र-भाजन अने ते ग्रहण करवानो सघळो विधि तेमज वळी दंडक (दांडो) प्रमुख प्रोपग्रहिक उपधि ए सर्वमा कल्प्य अकल्प्यनो भेद जे बताववामा प्राव्यो के ते क्षमादि दशविध यतिधर्मर्नु अने तेना आधारभूत देहर्नु रक्षण करवा माटे बतावेल छे. तेमां पण यथासंभव उत्सर्ग अने अपवाद मार्ग लक्षमा राखीने कल्प्य अने इ.कल्प्य बंने अंगीकार करी शकाय छे. एक मैथुन सिवाय बधा विषयमा अपवाद होइ शके छे. यथासंभव एनो भादर करता तेमां मूळ रहितपणुं होवाथी ए परिग्रह लेखाता नथी, केमके 'मूर्छाममता' एज परिग्रह छ एम शास्त्रमा फरमावेलुं छे.
एरीते साधुने निष्परिग्रहता जणावी तेनुज फरी स्पष्टीकरण करवामां आवे छे. जे साधु शुद्धाशुद्ध आहार, शय्या, वस्त्र पात्रादिक यथाअवसर ग्रहण करवानी विधिना जाण होय, भवभीरु अने सम्यग् ज्ञानक्रियाथी युक्त एवा साधुओनी | सहायवाळा होय अर्थात् बीजी नकामी सहायनी परवा नहि राखनारा विनीत-विनयवंत होय ते महानुभाव मुनि रागद्वेहोय अथवा सुसहाय प्राप्त होय, अने सम्यग् ज्ञान दर्शन चारित्रादिक गुणो भने एवा गुणवंत प्रत्ये जे स्वाभाविक रीते षादि दोषवडे मलीन एवा लोकमा रहेता छतां निर्लेपपणे वर्ती, निज कर्ममळ दूर करवा शक्तिवान् थइ शके छे. केमके ते तुच्छ लोभादिक दोषमात्रथी सावधानपणे दूर रहे छे.
रागादिक दोषवाळा लोकमां रहेता अने तेना संसर्गमा आवता साधु दोषोथी केम-केवी रीते लेपाता नथी ? ते |*
For Personal Private Use Only
M
w.jaineterary.org
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति प्रकरणम्
॥५१॥
शास्त्रकार कहे छे. जेम कादवना मध्यमाथी उत्पन्न थयेलुं अने कादवना मध्यमा रहेखें कमळ ते कादवथी लेपातुं नथी तेम | धर्मोपकरणबडे धर्मनी रक्षा माटे देहने धारण करनार साधु शुद्धाशयपणाथी मूर्खारहित होवाथी लोभदोषवडे स्पर्शाता नथी तेथी ते निर्लेप-लेप रहित रही शके छ. १३८-१३९-१४०.
वळी तेना उपर बीजुं पण द्रष्टांत शास्त्रकार आपे छ:यद्वत्तरगः सत्स्वप्याभरणविभूषणेष्वनभिषक्तः । तद्वदुपग्रहवानपि न संगमुपयाति निर्घन्धः ॥ १४१॥ ग्रन्थः कर्माष्टविधं मिथ्यात्वाविरतिदुष्टयोगाश्च । तज्जयहेतोरशठं संयतते यः स निर्ग्रन्थः ॥ १४२ ॥
भावार्थ-जेम अनेक आभरणो धारण कर्या छतां अश्व तेमा मासक्त थतो नथी तेम धर्मोपकरणने धारण कर्या छतां निग्रंथ तेमा मोह पामता नथी. आठ प्रकारना कर्म, मिथ्यात्व, अविरति अने मन वचन अने कायाना दुष्ट योग ए ग्रंथ कहेवाय छे, तेनो जय करवाने जे कपट रहित पुरुषार्थ करे के तेज निग्रंथ छे. १४१-१४२.
विवेचन-जेम अश्व, (घोडा) ने गमे तेटला आभूषणो पहेराव्यां होय अने चामर विजवा प्रमुखथी गमे तेटली | शोभा करी होय छतां तेमां ते राग धरतो नथी तेम धर्मरक्षा निमित्ते उपकरण धरता छतां साधु-निग्रंथ मूर्छा पामता नथी. अने ए रीते धर्मोपकरणमां पण मूर्छा-ममता रहित होवाथीज ते निग्रंथ कहेवाय छे.
ए ग्रंथ केवा प्रकारनो के के जेनाथी मुक्त थये निग्रंथ कहेवाय ते शास्त्रकार समजावे छ:-जेनावडे बंधाय-विंटाय ते ग्रंथ कहेवाय छ भने ते ज्ञानावरणीय प्रमुख आठे प्रकारनां कर्म, तत्वार्थ विषे अश्रद्धान रूप मिथ्यात्व, प्राणातिपातादिक
॥५१॥
Jain Educationinten dl
For Personal Private Use Only
Mahainelibrary.org
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education Inter
*******
**********→
पापस्थानकोथी नहिं निवर्तवारूप अविरति, अने मन वचन कायासंबंधी दुष्ट योगो के जे अष्टविध कर्मबंधना हेतुरूप छे ते धानुं निराकरण करवा निष्कपटपणे सम्यग् रीते यत्न करे ते निग्रंथ कहेवाय छे. १४१-१४२.
साधु- संयमवंतने शुं कन्पे अने शुं न कल्पे १ तेनो खुलासो ग्रंथकार करे छे:
यज्ज्ञानशीलतपसामुपग्रहं निग्रहं च दोषाणाम् । कल्पयति निश्चये यत्तत्कल्प्य मकल्प्यमवशेषम् ॥ १४३ ॥ यत्पुनरुपघातकरं सम्यक्त्वज्ञानशीलयोगानाम् । तत्कल्प्यमप्यकल्प्यं प्रवचन कुत्साकरं यच्च ॥ १४४ ॥ किंचिच्छुद्धं कल्प्यमकल्प्यं स्यात्स्यादकल्प्यमपि कल्प्यम् । पिण्डः शय्या वस्त्रं पात्रं वा भेषजाद्यं वा ॥ १४५॥ देशं कालं पुरुषमवस्थामुपयोगशुद्धपरिणामान् । प्रसमीक्ष्य भवति कल्प्यं नैकान्तात्कल्पते कल्प्यम् | २४६| भावार्थ — जे निश्चे ज्ञान, शील अने तपने सहाय करे तेमज ज्ञानादि दोषने दूर करे ते कल्प्य अने तेथी विपरीत बीजं बधुं कल्प्य समजवुं. वळी जे सम्यक्त्व, ज्ञान भने शील विगेरे चारित्रव्यापारने उपघात करे ते तथा शासननी लघुता करे ते कल्प्य छतां अकल्प्य ( समजवुं . ) आहार, शय्या, वस्त्र, पात्र अने औषधादि कोइ वस्तु शुद्ध भने कल्प्य होय तोपण कल्प्य थाय अने कल्प्य होय ते कल्प्य पण थाय. देश, काळ, पुरुष, अवस्था, उपयोग, अने शुद्ध परिणामनो सारी रीते विचार करने पछी कोइ पण वस्तु कल्पे छे; अन्यथा कोई वस्तु एकान्ते कन्पती नथी. १४३-१४६. विवेचन—जे आहार, उपधि, शय्यादिक वस्तु, साधुने श्रुत, ज्ञान, शील-सदाचार ( मूळ उत्तर गुणो ) अने बाह्य
For Personal & Private Use Only
***+******+******+CK
www.jainalibrary.org
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥५२॥
अभ्यंतर तपनी वृद्धि करे अने क्षुधा, तृषा, शीत, उष्णता अथवा द्वेषादिक दोषने दूर करे तेवी वस्तु उत्सर्ग के अपवाद मार्गे ( सामान्य के विशेष प्रसंगे) तेमने कल्पे छे. अर्थात् ज्ञानादिक गुणोने उपकारक थाय अने रागद्वेषादिक दुष्ट दोषोने निग्रहकारी थाय ते आहारादिक वस्तु खरेखर साधुजनोने लेवी कम्पे छे. अने चाकीनी बधी वस्तुभो लेवी कल्पती नथी. एज वातने शास्त्रकार वधारे स्पष्ट करी बतावे छे. | जे आहारादिक वस्तुने सेवतां सम्यग् ज्ञान, दर्शन अने चारित्र व्यापारने अर्थात सद्धर्म अनुष्ठानने अथवा ते ते धर्म अनुष्ठान करवामां सहायरूप थता मन वचन कायाना योगने हानि पहोंचे ते तथा दारु, मांस, कन्दमूळ अने अभोज्य घरनी भिक्षा के जे लेवाथी पवित्र शासननी निंदा गर्दा थवा पामे ते बधी वस्तु (अन्यथा कल्प्य होय तोपण) अकल्प्य लेवाने अयोग्य जाणवी. शासन निंदाकारक सघळी वस्तु अकल्प्यज छे.
घी, दुध, दहि, गोळ प्रमुख विगयोनो आहार दोषरहित छता कामविकारादि उत्पन्न थवामा कारणरूप होवाथी ते अनर्थ उत्पन्न करे माटे वयं छे; तेज वस्तु तथाप्रकारना रोगादिक कारणे कल्प्य पण छे. आहार, शय्या, वस्त्र, पात्र
अने औषधादिक सघळी वस्तुना ए रीते कल्प्याकल्प्य भेद घटे छे. उक्त वस्तु क्यारे कल्पे अने क्यारे न कल्पे ते संबंधी | विवेक ग्रंथकार बतावे छे.
ज्यां साधुजनोनो परिचय न होय एवा देशमां, दुर्भिक्षादिक काळमां अने राजा अमात्यादिक दीक्षित पुरुषने निमित्ते, अकल्प्य वस्तु पण लेवी कल्पे छे. तेमज मांदगी विगेरे अपवाद प्रसंगे सवैद्यना उपदेशथी भने शुद्ध परिणाम योगे पण
॥५२॥
Fer Personal Private Use Only
P
a
nelorary.org
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकल्प्य वस्तु कल्प्य (लेवा योग्य ) थाय छे. एकान्ते कल्प्यज कल्पे अने अकल्प्य न ज कल्पे एम नथी, किन्तु जेवो देश काळ प्रमुख प्रसंग होय तेवी रीते ते कल्प्याकल्प्यनो विवेक राखी शकाय. केमके देशकाळादिक योगे अकल्प्य पण कल्प्य थाय अने कल्प्य पण अकन्प्य थाय. १४३-१४६.
एते स्याद्वाद रीते कल्प्याकल्प्य विधि बतावी मन वचन काय योगनो निग्रह करवा माटे संचेपथी कहे छ:तच्चिन्त्यं तद्भाष्यं तत्कार्यं भवति सर्वथा यतिना। नात्मपरोभयबाधकमिह यत्परतश्च सर्वाद्धम् ॥१४७॥
भावार्थ-जेथी स्वपर कोइने कदापि पण आलोक के परलोकमां पीडा न थाय एवं ज मुनिए सर्वथा चिंतववं, एवं ज बोलवू अने एवं ज करवू. १४७. * विवेचन-संयमधारी साधुजनोए सर्वथा आत रौद्र ए बंने ध्यानने दूर करी मनवडे एवं ( रु९) चिन्तवq, जीह्वा| वडे पण एवु ज वचन वदवू भने कायावडे पण धावन वल्गनादिक अजयणावाळी क्रिया तजी एवुज कार्य करवू के जेथी ते कदापि कोइने पण (पोताने के परने ) बाधककारी-हानिकारी न थाय. १४७.
हवे शास्त्रकार सघळी इन्द्रियोने नियममा राखवा माटे उपदिशे छे:सर्वार्थेष्विन्द्रियसंगतेषु वैराग्यमार्गविघ्नेषु । परिसंख्यानं कार्य कार्य परमिच्छता नियतम् ॥ १४८ ।।
भावार्थ-वैराग्य मार्गमा विघ्नकारी, इंद्रिय संबंधी सर्व विषयोमा मोक्षाभिलाषी मुनिए निचे नियम-निग्रह करवो. १४८
For Personal Private Use Only
A
Mw.jainelibrary.org
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति प्रकरणम्
।। ५.३ ॥
Jain Education In
Co
*O**************
विवेचन - धर्म अर्थ काम अने मोक्ष ए चारमां श्रेष्ठ एवा मोक्षप्राप्ति - लक्षण शाश्वत कार्यने इच्छता - अभिलपता पुरुषे पांचे इंन्द्रिय संबंधी जे सघळा विषयो वैराग्य मार्गमां विघ्नकर्ता निवडे के, अर्थात् सम्यग्ज्ञान अने क्रियानुं सेवन करवामां अंतराय करे छे एवा ए विषयो प्राप्त थये छते पण तेमनी क्षणिकता - अनित्यता, निःसारता अने हितकारिता संबंधी सारी रीते आलोचना करता रहेवुं के जेथी तेमां प्रसंग- आसक्ति थवा न पामे. मतलब के दुःख मात्र दूर करी शाश्वत सुखरूप मोक्षनीज इच्छा राखनारे विषयसुखमां अवश्य विरक्तता - निःस्पृहता धारण करवी जोइए. पूर्वोक्त निःस्पृहता, अनित्यादि द्वादश भावनानो सतत् अभ्यास करवाथी प्राप्त यह शके छे तेथी शास्त्रकार उक्त भावनानो अधिकार पत्र प्रस्तावे कहे छे:
भावयितव्यमनित्यत्वमशरणत्वं तथैकतान्यत्वे । अशुचित्वं संसारः कर्मास्रवसंवरविधिश्च ॥ १४६ ॥ निर्जरण लोकविस्तर धर्मस्वाख्याततत्त्वचिन्ताश्च । बोधेः सुदुर्लभत्वं च भावना द्वादश विशुद्धाः ।। १५० ।। भावार्थ - अनित्य, अशरण, एकत्व, अन्यत्व, अशुचीत्व, संसार, श्राश्रव, संवर, निर्जरा, लोकस्वरूप, सत्धर्मस्वरूप चिंतन अने सम्यक्त्व - बोधि दुर्लभता - एवी रीते द्वादश विशुद्ध भावना भाववी. १४६ - १५०.
विवेचन -- संसारमां सर्वे स्थानो अनित्य छे. कंइ नित्य नथी ए रीते सदाय दिनरात अनित्यता चिन्तवत्री. जन्म जरा मरणथी पराभव पामेला जीवाने क्यांय शरण नथी ए रोते अशरणता चिन्तववी. ज्ञानदर्शन संयुक्त हुं स्वा
For Personal & Private Use Only
॥ ५३ ॥
jainelibrary.org
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रयी स्वतंत्र ज छु, बीजा कोइने आधीन नथी-पराधीन नथी ए रीते एकत्वता चिन्तववी. स्वजनो अने धनधान्यादिक
सर्वथी हुं न्यारो छु ए रीते अन्यत्वता भाववी. अशुचिथी उत्पन्न थयेटु अने शुचि वस्तुने पण अशुचि करी देनारुं प्र शरीर अशुचिमय छे ए रीते शरीरनी अशुचिता चिन्तववी. संसार स्टेज उपर जीवो कर्मवशवीपणे विविध प्रकारना
नाच नाचे छ ए रीते संसार भावना भाववी. इंद्रिय, कषाय, अव्रत अने योग ( मन वचन कायानी मोकळाश) द्वारा विविध कर्म आव्यां करे के ए रीते आश्रय भावना अने ए बांय कर्मने भाववानां द्वार बंध कर्येज छूटको छे ए रीते संवर भावना चिन्तववी. अंतर लक्ष साथे समता सहित द्वादशविध तप तपवावडे ज पूर्वकृत कर्मोनो नाश थइ शकशे ए रीते निर्जरा भावना भाववी. उर्ध्व, अधो ने तिर्खा लोकमां सर्वत्र अनादि संसारचक्रमा जीवे अज्ञान अने मिथ्यात्वादिक योगे परिभ्रमण कयु छे ए रीते लोकस्वभाव भावना भाववी. जिनेश्वर देवोए भव्य जीवोना हित माटे क्षमादि दश प्रकारनो बहु रुडो धर्म दर्शाच्यो छे ए रीते धर्मस्वाख्यात भावना अने मनुष्य जन्म, कर्मभूमि, आर्य देश, उत्तम कुळ, नीरोगी शरीर तेमज दीर्घ आयुष विगेरे सत्सामग्री प्राप्त थये छते पण श्री वीतराग वचनानुसारे तत्त्वश्रद्धा प्राप्त थवी बहु दुर्लभ छे ए रीते बोधिदुर्लभ भावना अहर्निश भाववी.-ए रीते द्वादश भावना सदाय चिंतववी. १४९-५०.
हवे शास्त्रकार एकेक कारिकावडे एक एक भावनानुं स्वरूप कहे छे तेमा प्रथम अनित्य भावनानो बोध आपे छःइष्टजनसंप्रयोगद्धिविषयसुखसंपदस्तधारोग्यम् । देहश्च यौवनं जीवितं च सर्वाण्यनित्यानि ॥ १५१॥
भावार्थ-इष्टजन संयोग. समृद्धियुक्त विषयसुख संपदा, तथा प्रारोग्य, देह, यौवन अने जीवित ए सर्वे भनित्य छे. १५१
Jain Education in
For Personal & Private Use Only
V
inelibrary.org
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
R-*-*
-**
विवेचन--इष्टजनो साथेनो संयोग अनित्य छ, प्राप्त थयेली सघळी संपदा अनित्य छ, शब्दादिक विषयजनित सुख प्रशमरति||| अनित्य छ अने आरोग्य पण अनित्य-अस्थिर छे, तेमज गमे तेटलुं पालणपोषण करेलुं शरीर, यौवन अने आयुष् ए प्रकरणम्
सघळां अनित्य-जोतजोतामां द्रष्टनष्ट थइ जाय एवां छ. ए रीते सर्व वस्तुनी अनित्यता चिंतवतां तेमां स्नेह-राग थाय
नहि अने निःसंगपणे मोक्षमार्गमा प्रवर्ताय छे. १५१. ॥५४॥
हवे शास्त्रकार बीजी अशरण भावना आश्री स्वरूप निवेदन करे छःजन्मजरामरणभयरभिद्रुते व्याधिवेदनाग्रस्ते । जिनवरवचनादन्यत्र नास्ति शरणं क्वचिल्लोके ॥ १५२ ॥
भावार्थ-जन्म जरा अने मरण ना भयथी व्याप्त अने व्याधि वेदनाथी प्रस्त एवा लोकने विषे श्रीजिनेश्वर भगबानना वचनथकी अन्यत्र क्यांय शरण नथी. १५२.
विवेचन-राग द्वेष अने मोहवशवर्तीपणावडे जन्म जरा अने मरण संबंधी भयथी भरेला तेमज ज्वर, अतिसार, क्षय प्रमुख अनेक रोग तथा शरीर संबंधी अने मन संबंधी अनेक प्रकारनी वेदनाथी व्याप्त एवा प्राणीओने श्री वीतराग सर्वज्ञ परमात्माए अर्थथी उपदिशेला अने गणधर महाराजाओ सूत्रथी गुंथेला प्रवचन (सत्शास्त्र) वगर बीजे क्याय त्राण-शरण-आधार नथी तेथी तेनुज शरण कर्तव्य छे. १५२.
हवे शास्त्रकार त्रीजी एकत्व भावना आश्री स्वरूप समजावे छे:
॥५४॥
Jain Education in
For Personal Private Use Only
Mainelibrary.org
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
एकस्य जन्ममरणे गतयश्च शुभाशुभा भवावर्ते । तस्मादाकालिकहितमेकेनैवात्मनः कार्यम् ।। १५३ ॥
भावार्थ-संसारचक्रमां फरता एकलाने जन्ममरण करवां पडे छे, अने शुभाशुभ गतिमा जर्बु पडे छे, तेथी आत्माए एकला पोतेज पोतानुं अक्षय आत्महित साधq. १५३.
विवेचन-एकला पोतानेज जन्म मरण करवां पडे छे, अर्थात् जन्मतां तेमज मरतां कोइ बीजं स्वजनादिक सहायरूप थतुं नथी. वळी करेलां कर्म अनुसारे संसारचक्रमा फरतां देव मनुष्यादिक शुभ गतिमा अने नरकादि अशुभगतिमा जीव पोते ज जाय छे, त्यां त्यां जीवने पोताने ज जन्ममरणना दुःख-विपाक भोगवा पडे छे. ते दुःख वेदवा कोइ बीजो भावतो नथी; तेथी आत्माए पोते ज स्वाश्रयी बनी, सघळी पराधीनता त्यजीने, संयम अनुष्ठानवडे पोतानुं अत्यंत हित साधी लेवु जरुरनुं छे. १५३.
हवे शास्त्र कार चोथी अन्यत्व भावनानुं स्वरूप प्रतिपादन करे छे:अन्योऽहं स्वजनात्परिजनाच विभवाच्छरीरकाचेति। यस्य नियता मतिरियंन बाधतेतं हि शोककलिः|१५४
भावार्थ-डं स्वजनथी, परिजनथी, वैभवथी अने शरीरथी जुदो छु एवी जेनी निश्चित मति छे तेने शोक-संताप संभवतो नथी. १५४.
विवेचन-'माता-पिता, पुत्र-कलत्रादिकथी हुं न्यारो छु, दास-दासी प्रमुख परिजनथी हुं न्यारो छु, तेमज धन
Jain Education Internationa
For Personal Private Use Only
wow.jainelibrary.org
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥५५॥
-धान्यादिक अने सुवर्ण-रजतादिक वैभवथी हुं न्यारो छु,तेमज अनेक प्रकारना विषय उपभोगना स्थानरूप देहथी पण हुँ। न्यारो (जूदो ) छ' प्रावी आलोचनावाळी बुद्धि जेने रातदिन बनी रहे के तेने शोक-क्लेश पीडी शकतो नथी, माटे अवश्य अन्यत्व भावना सेववी. १५४.
हवे शास्त्रकार अशुचित्व भावना संबंधी स्वरूप निरुपण करे छःअशुचिकरणसामर्थ्यादाद्युत्तरकारणाशुचित्वाच । देहस्याशुचिभावः स्थाने स्थाने भवति चिन्त्यः॥१५५॥
भावार्थ---अशुचिथी उत्पन्न थयेला, अशुचिथी वृद्धि पामेला अने अन्यने पण अपवित्र करनारा एवा देहनो अशुचि भाव दरेक स्थाने चिंतववो. १५५.
विवेचन-पवित्र वस्तुने पण अपवित्र करी नाखवानुं शरीरमा सामर्थ्य-शक्ति छे, अर्थात् कपूर, चन्दन अने केशरादिक सुगंधी पवित्र पदार्थो पण आ देहना संसर्गथी अपवित्र-दुर्गधवाळा बनी जाय छे ए देखीती वात छे. तेमज आ देहर्नु आदि कारण पितानुं वीर्य अने मातानुं रुधिर अने पछीनुं कारण माताए करेलो आहार रसहरणी वाटे पांवेलो तेनुं आस्वादन ए बने कारणो अशुचिमय छे. तेथीज तेना कार्यरूपे थयेलो-निपजेलो मा देह पण अशुचिमय छे. एम शरीरना प्रत्येक अवयवे चिन्तवन करवू, अर्थात् देहमा सर्वत्र चामडीथी ढांकेली विविध प्रकारनी अशुचि ज भरेली छे. आवी सतत भावनाथी आ देह उपर मृा-ममता थती अटके छे. १५५.
Jain Education in
For Personal Private Use Only
POLainelibrary.org
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
हवे शास्त्रकार संसार भावना पाश्री स्वरूप निवेदन करे छ:माता भूत्वा दुहिता भगिनी भार्या च भवति संसारे। व्रजति सुतः पितृतां भ्रातृतां पुनः शत्रुतां चैव ॥१६॥
भावार्थ-माता थइने पुत्री, व्हेन अने भार्या श्रा संसारने विषे थाय छे, तेमज पुत्र थइने पिता, भाइ अने शत्रु पण थाय छे. १५६.
विवेचन-संसारमा परिभ्रमण करतां प्राणीओनी जे एक वखते माता होय छे तेज पाछी कर्म परवशताथी पुत्री, भगिनी अने भार्या पण थाय छे तथा एक वखते जे पुत्र थयो होय तेज पुनः कर्मयोगे पिता भाइ अने शत्रु पण थवा पामे छे. तेथी आ चराचर जगतमा सर्वे जीवो अरसपरस पितापणे, मातापणे, पुत्रपणे अने शत्रुपणे पण अनेकधा संबंधमा भावी गयेला जाणवा. आ भावनाना सतत् अभ्यासयोगे अमुक उपर रागबुद्धि अने बीजानी उपर द्वेषबुद्धि रहेती होय ते शान्त थइ जवा पामे छे. १५६.
हवे शास्त्रकार आश्रव भावनानुं स्वरूप निवेदन करता सता कहे छ:मिथ्यादृष्टिरविरतःप्रमादवान् यः कषायदण्डरुचिः। तस्य तथास्रवकर्मणि यतेत तन्निग्रहे तस्मात् ॥१५७।।
भावार्थ-जे प्राणी मिथ्यादृष्टि, अविरति, प्रमादी अने कषाय तथा योगने विषे रुचिवंत छ तेनामा कर्मनो प्रवाह चाल्यो आवे छे, ते माटे तेनो निरोध करवा यत्न करवो. १५७.
Jain Education international
For Personal Private Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
विवेचन-श्री तीर्थकर देवनां तव वचन उपर अश्रद्धा लक्षण मिथ्यात्व योगे कर्मबंधन थाय छे अने सम्यग्दृष्टि ( समकितवंत ) छतां जे प्राणातिपातादिक पापस्थानको सेवे के ते तथा देशविरति के सर्वविरति अंगीकार कर्या छतां विषय कषाय अने विकथादिक प्रमादवश रहे छे ते पण कर्मबंधन करे छे. कषाय प्रमाद वधारे बळवान् होवाथी ते जूदो गणाव्यो छे. वळी मन वचन अने कायाना असद् व्यापारथी पण कर्मबंधन थाय छे. मनवडे मार्त रौद्रध्यानना परिणामथी, वचनवडे हिंसक अने कठोर वाणी वदवाथी, तेमज कायावडे जयणा रहित अनेक प्रकारनी क्रिया करवाथी कर्मबंधन थाय छे. अर्थात् ए बधांवडे आत्मा दंडाय छे अने तेथी ज जन्म मरणनां दुःख भोगवतां भवभवमा भटकवु पडे छे. एम समजी उपर जणावेलां बधो कर्मनां द्वार जेम बने तेम संवरवा यत्न करवो जोइए. पूर्वोक्त प्रमाद योगेज घणां कर्म | बंधाय छे अने प्रमाद तजवाथी कर्मबंध थतो अटके छे. १५७
___ हवे प्रसंगागत संवर भावनानुं स्वरूप निरुपण करता सता शास्त्रकार कहे छे:FI या पुण्यपापयोरग्रहणे वाकायमानसी वृत्तिः। सुसमाहितो हितः संवरो वरददेशितश्चिन्त्यः ॥ १५८ ॥
भावार्थ-पुन्य पापने नहि ग्रहण करवामां जे मन, वचन, कायानी वृत्ति ते आप्त पुरुषोए उपदिशेलो, अत्यंत समाधिवाळो अने हितकारी संवर चिंतववा योग्य छे. १५८
विवेचन-पुण्यकर्म शातादिरूप अने पापकर्म ज्ञानावरणादिरूप तेवां पुन्यपापथी अलगा रहेवाय एवी जे मनवचन
Jain Education in
For Personal Private Use Only
COw.jainelibrary.org
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
कायानी वृत्ति ( व्यापार ) तेज परम सुखदायी-हितकारी संवर श्रीतीर्थकर देवोए उपदिश्यो छ एम चिन्तवन कर.. एथी आश्रवरूप पुन्यपापनां द्वार बंध थशे अने संसार परिभ्रमण थतुं भटकवा पामशे. १५८
हवे शास्त्रकार निर्जरा भावना आश्री निरुपण करे छे:यद्वद्विशोषणादुपचितोऽपि यत्नेन जीर्यते दोषः । तद्वत्कर्मोपचितं निर्जरयति संवृतस्तपसा ॥ १५९ ।।
भावार्थ-जेम वृद्धि पामेलो दोष लंघनथकी यत्नवडे क्षीण थाय छे, तेम एकठां थयेला कर्म, संवरयुक्त पुरुष तप वडे क्षीण करी नांखे छे. १५६
विवेचन-आश्रवना द्वार बंध करवाथी नवां कर्म आवी शकतां नथी अने पूराणां कर्म पण तपयोगथी अनुक्रमे क्षय alथाय छे. केवी रीते ? ते द्रष्टांतथी शास्त्रकार पोते ज बतावे छे. जेम आहार त्याग करवा योगे-लंघनवडे भारे वृद्धि पामेला
अजीर्ण विकारथी पीडा पामनारना भामादिक दोषो उपशान्त थाय छ-क्षय पामे छे तेम संसारमा भमतां संचेला ज्ञानावरणीयादिक कर्मना विकार पण विविध तपयोगे मंद पडीने अनुक्रमे क्षय पामे छे. शुद्ध श्रद्धानपूर्वक समतासहित द्वादशविध तपयोगी निकाचित कर्म पण बय पामे छे तो पछी बीजां कर्मनुं तो कहेवुज शुं ? ए रीते सकळ कर्म दोष | दूर थये निज आत्मकंचन शुद्ध-निर्मळ थाय छ, जेथी पछी जन्म जरा मरण संबंधी सकळ दुःख रहित अक्षय अव्यावाध सुखमय मोक्षपदनी प्राप्ति थाय छे. १५९
Jain Education Internation
For Personal Private Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥ ५७॥
हवे शास्त्रकार लोकभावना संबंधी स्वरूप जणावे छे:लोकस्यास्तिर्यग्विचिन्तयेदूर्ध्वमपि च बाहल्यम् । सर्वत्र जन्ममरणे रूपिद्रव्योपयोगांश्च ॥ १६० ॥
भावार्थ-उर्ध्व, अधो अने तीच्छा लोकनुं स्वरूप, तेनो विस्तार, सर्वत्र जन्म मरणरूपी द्रव्य अने उपयोगर्नु चितवन करवू. १६०
विवेचन-लोक ए जीव अने अजीव (धर्मास्तिकायादि)नुं आधार क्षेत्र छे. तेनुं उर्व अधो ने तीी लोकविभागे चिन्तवन करवू अने तेनो विस्तार चिन्तववो. अधोलोक विस्तारपणे सात रज्जु प्रमाण छे. तिच्छोलोक एक रज्जु प्रमाण छे अने उर्ध्व, ब्रह्मलोके पांच रज्जु प्रमाण अने ठेठ छेडे एक रज्जु प्रमाण विस्तारे छे. सर्व मळीने उंचो १४ रज्जु प्रमाण छ. उक्त लोकमा श्रा जीवे सर्वत्र जन्म मरण कर्या छे. एक तिलतुष मात्र पण लोकाकाश भाग बाकी (खाली) रह्यो नथी के ज्यां मा जीवे जन्म मरण करेला न होय. तेमज परमाणुथी मांडी अनंतानंत परमाणुना स्कंध पर्यन्त जे कोइ रूपी द्रव्यो छे ते सर्वेनो मन, वचन, काया, आहार, उश्वास अने निश्वासादि रूपे परिभोग आ जीवे अनादि संसार पर्यटन करता कर्यो छे. तेम छतां ए तृप्ति पाम्यो नथी (ए भारे आश्चर्यनी वात के) एम प्रतिक्षण चिन्तय. ए भावनाथी वैराग्य जागे छ अने अप्रतिबद्धपणे मोक्षमार्गमा प्रवर्ती शकाय छे. १६०
हवे शास्त्रकार स्वाख्यात धर्मभावनानुं स्वरूप प्रतिपादन करे छे:
Jain Education international
For Personal Private Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education Inte
-1130*40*4
धर्मोऽयं स्वाख्यातो जगद्धितार्थं जिनैर्जितारिगणैः ॥ येऽत्र रतास्ते संसारसागरं लीलयोत्तीर्णाः ॥ १६१ ॥ भावार्थ – जेमणे अंतरंग शत्रुभोने जीत्या है एवा जिनेश्वरोए जगतना हितने माटे या चारित्रधर्म प्ररूपेलो छे. मां जे रक्त थयेला छे ते संसारसमुद्रने लीलामात्रमां पार पामेला समजवा. १६१
विवेचन - श्रुत धर्म अने चारित्र धर्म, प्राणीओना कल्याण अर्थे, रागादि दोषवर्जित तर्थिंकर देवोए निर्दोष रीते roar छे. रागादिक विकारवाळाथी निर्दोष धर्म स्पष्ट रीते प्ररुपी शकाय नहि. अन्य धर्मोमां तेमज तेमनां धर्मशास्त्रोमां जे जे दोषो या खामीयो मालूम पडे छे ते ते तेना प्रणेता - प्ररुपक पुरुषोमां रहेला रागादि दोषोने आभारी छे एम सिद्ध थाय छे. या संबंधां विशेष हकीकत शास्त्रनी व्याख्या प्रसंगे आगळ कहेवानी होवाथी अत्र संक्षेपवामां आवे छे. पूर्वोक्त वीतरागप्रणीत प्रवचनरूप श्रुतधर्म अने क्षमादि लक्षण युक्त चारित्र धर्ममां जे महात्माच्योने दृढ प्रीति लागी छे, तेश्रो या संसारसागरनो सुखे सुखे ( अनायासे ) पार पामी, अक्षय मोचसुखने पाम्या छे, पामे के अने पामशे. ए निःसंदेहपणे मान्य करवा योग्य बात छे. एम समजीने मुमुक्षु जनोए एकनिष्ठाथी श्री वीतरागोक्त धर्मनुं ज शरण करवुं योग्य छे. १६१.
शास्त्रकार दुर्लभ बोधित्व भावनानुं स्वरूप समजावे छेः
मानुष्यकर्म भूम्यार्यदेशकुलकल्यतायुरुपलब्धौ । श्रद्धाकथकश्रवणेषु सत्स्वपि सुदुर्लभा बोधिः ॥ १६२ ॥
For Personal & Private Use Only
*********************
Jainalibrary.org
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति प्रकरणम्
| पाम्या पछी पणश्रवण आदि सामर आर्यदेश, उत्तम
तां दुर्लभां भवशतैर्लब्ध्वाप्यतिदुर्लभा पुनर्विरतिः। मोहाद्रागात्कापथविलोकनागौरववशाच्च ॥ १६३ ॥ | तत्प्राप्य विरतिरत्नं विरागमार्गविजयो दुरधिगम्यः । इन्द्रियकषायगौरवपरीषहसपत्नविधुरेण ॥ १६४ ॥
भावार्थ-मनुष्यपणुं, कर्मभूमि, आर्यदेश, उत्तम कुळ, आरोग्यता अने दीर्घायुष प्राप्त थये छते तेमज श्रद्धा, सद्गुरुयोग अने शास्त्रश्रवण आदि सामग्री विद्यमान छते पण सम्यक्त्व प्राप्ति अति दुर्लभ छे. सेंकडो भवे दुर्लभ एवं सम्यक्त्व पाम्या पछी पण मोहथी, रागथी, कुमार्ग देखवाथी अने गौरवना वशथी चारित्र प्राप्त थर्बु अति दुर्लभ छे. ते चारित्ररत्न पामीने इंद्रिय, कषाय, गौरव अने परीसहरूप शत्रुथी विह्वळ थयेला जीवने वैराग्य मार्गमा विजय मेळववो ए अत्यंत कठीन छे. १६२-१६३-१६४.
विवेचन-प्रथम तो 'चुल्लक, पासगादि' दश द्रष्टांते दुर्लभ एवा मनुष्यभवनी ज प्राप्ति थवी मुश्केल छे. महा पुन्ययोगे मनुष्यभव प्राप्त थवे छते पण ज्या असि मसि कृषिथी व्यवहार चलावाय छे एवी कर्मभूमिमा जन्म पामवो सुदुर्लभ छे. ज्यां तीर्थकरो उपजे छ तथा सद्धर्मनी देशना देवामा तत्पर रहे छ भने जेने अवलंबी भव्यजनो निर्वाणपद (मोक्ष) पामे छे ते कर्मभूमिमां पांच भरत, पांच औरवत अने पांच विदेह ए पंदर क्षेत्रोनो समावेश थाय छे. तेवी कर्मभूमिमां पण मगध, बंग, कलिंग, सौराष्ट्र प्रमुख आर्य देशमां अने तेमां पण इक्ष्वाकु के हरिवंशादिक उत्तम कुळमां जन्म थवो घणोज दुर्लभ छे. ते पण सघल्लं प्राप्त थये छते धर्मजिज्ञासा थवी दुर्लभ छे, अने एवी उत्तम धर्मजिज्ञासा थये छते
॥५८॥
Jan Education
For Personal Private Use Only
ale.jainelibrary.org
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
सद्धर्म मार्गना कथक गुरुनो योग मळवो दुर्लभ छे. तेवो सुयोग मळ्ये छते पण प्राणी घणा कार्यमा व्यग्र थयेल होवाथी तेमज भाळस, मोह, अवज्ञा, मद, प्रमाद, कृपणता, भय, शोक, अज्ञान अने कुतुहळादिक काठीभावडे धर्मश्रवण करवामां प्रवृत्ति थइ शकती नथी माटे तेनी दुर्लभता जणावी छे. वळी ए बाय वानां प्राप्त थये छते पण शंकादि शन्य रहित सम्यग् | ज्ञान सहित तत्वश्रद्धा प्राप्त थवी अत्यंत दुर्लभ छे. मतलब के बीजी वधी शुभ सामग्री पाम्या छतां श्री वीतरागकथित धर्मनो बोध भने तेनी उंडी श्रद्धा थवी बहु दुर्लभ छे.
सेंकडो भवे पण प्राप्त थर्बु दुर्लम एवं बोधिरत्न (सम्यक्त्व) प्राप्त थये छते पण सर्वविरति के देशविरति (आत्मनिग्रह योग्य संयम दशा) प्राप्त थवी दुर्लभ छे. तेनां कारण शास्त्रकार बतावे छे. आ कार्य करीने के पेठे कार्य करीने पछी आवक धर्म आदरीश, पण सर्वत्यागरूप साधुमार्ग तो पादरीश नहि. एवा प्रकारे मोह या अज्ञान नडे छे. जीव जाणतो नथी के आ क्षणभंगुर जीवित पलकमां पूरूं थइ जशे तेथी स्वहित साधी लेवामां विलंब करवो घटतो नथी. वळी बापडो जीच स्त्रीपुत्रादिकमा अनुरक्त थइ जवाथी घरवास तजी शकतो नथी. तेम ज अनेक कुपंथो-मतमतांतरो जोवाथी शंकामा | पडी जाय छे के आ बधा मार्गोमां कयो मार्ग अनुसरवाथी भव-संसारनो पार पमाय ? तेथी अने ऋद्धिगारव, रसगारव तथा शातागारवथी पण चारित्रधर्म आदरी शकतो नथी. प्राप्त थयेली द्रव्यसंपदा लोभवशात् तजी शकतो नथी. रसना इंद्रियने वश बनी जवाथी इष्ट रसासक्ति तजी शकतो नथी अने शरीर-ममतावश सुखशीलपणाथी इष्ट चन्दनादि विलेपन, सानुकूळ खान पान शयन गन्ध धूप माल्यादि सेवन तथा स्त्रीपरिभोगमा आसक्त बनी जवाथी तेनो त्याग
कमा पूर्व थर जमागे तो आदरीशार बतावे छे. आपतविरति के देश
For Personal Private Use Only
IALr.jainelibrary.org
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति प्रकरणम्
॥ ५९॥
करी शकतो नथी; एटला माटे ठीक ज कां छे के सम्यक्त्व प्राप्त थये छते पण मोहादिक परवशताथी त्याग मार्ग आदरवो दुर्लभ छे. . पूर्वोक्त दुर्लभ एवं सर्वविरति रत्न पामीने पण विराग (वैराग्य ) मार्गनो परिचय-अभ्यास-परिशीलन दुर्लभ छे. शाथी ? ते शास्त्रकार पोते ज जणाचे छे. रसना (जीभ ) प्रमुख इन्द्रियो वैराग मार्गमा विघ्न-अंतराय करे छे. क्रोधादिक कषायो विरागमार्गमां शत्रुवत् सामा थाय छे. पूर्वोक्त ऋद्धिगौरव, रसगौरव अने शातागौरव विरागमार्गमां धोळे दहाडे धाड पाडी चारित्रधनने लूटी ले छे. तेमज क्षुधा, तृषा, शीत, तापादिक परीसहो पण जीवने विरागमार्गमा बहु बहु सतावे छे. ए बधाय शत्रुनी पेठे विरागमार्गनो अभ्यास करतां भाडा आवे छे तेथी तेनी दुर्लभता कही छे. १६२-६४.
पूर्वोक्त सर्व अंतरायोमा पण कषाय शत्रुओनुं जोर जबरं छे. तेथी इन्द्रियादिक सर्व गणना नायकरूप कषायोनो ज विजय करवो जोइए ते कहे छ:तस्मात्परीषहन्द्रियगौरवगणनायकान्कषायरिपून । क्षान्तिबलमार्दवार्जवसंतोषैः साधयेद्वीरः ।। १६५ ॥ संचिन्त्य कषायाणामुदयनिमित्तमुपशान्तिहेतुं च । त्रिकरणशुद्धमपि तयोः परिहारासेवने कार्ये ॥१६६॥
भावार्थ-तेटला माटे परीषह, इंद्रिय अने गौरव गणना नायक एवा कषाय शत्रुओनो क्षमा, मृदुता, ऋजुता अने संतोषवडे करीने वीर पुरुषोए जय करवो. तथा कषायना उदय निमित्त अने उपशांतिना निमित्त सम्यग् रीते विचारीने
Jain Education into
For Personal Private Use Only
A
w
.jainelibrary.org
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education Inter
K+******+******+
त्रिकरण शुद्धिथी तेमनो अनुक्रमे त्याग अने आदर करवो. १६५ - १६६
विवेचन – नायक जीताये छते ' हतं सैन्यं अनायकं ' ए न्याये पछी इन्द्रियादिकनुं जोर चालतुं नथी. तेथी परीषद, इन्द्रियो ने गौरव (अभिमान) रूप समूहना नायक एवा कषायोने क्या साधनथी जीतवा ? ते शास्त्रकार पोते ज जगावे छे. क्षमावळ, मार्दव- मृदुताबळ, आर्जव - सरलतावळ अने संतोष बळवडे अनुक्रमे पूर्वोक्त क्रोध, मान, माया अने लोभ कषायने धीर पुरुषे जीती लेवा जोइए. अडग उद्यमथी शुं शुं सिद्ध नथी थतुं ? ठीकज कह्युं छे के
Patience and Persivearance over come mountains.
जे जे कारणोने पामीने क्रोधादिक कपायो उत्पन्न थता होय तेनो, अने जे जे कारणोथी क्रोधादि कषायो शान्तउपशान्तथता होय तेनो, सारी रीते विचार करीने राग द्वेष अने मोहने निवारवा माटे त्रिकरण शुद्धे कषाय उत्पत्तिनां कारणोनो त्याग अने कषाय शान्तिनां कारणोनुं श्रासेवन-मन वचन कायाथी कर, कराव अने अनुमोदनुं ते जरुरनुं छे. एटला माटे क्षमादिक दशविध साधुधर्मनुं अनुशीलन करवुं जोइए एम शास्त्रकार कहे थे, १६५ - १६६. सेव्यः क्षान्तिर्मार्दवमार्जवशौचे च संयमत्यागौ । सत्यतपोब्रह्माकिंचन्यानीत्येष धर्मविधिः ॥ १६७ ॥ भावार्थ - क्षमा, मृदुता, ऋजुता, पवित्रता, संयम, संतोष, सत्य, तप, ब्रह्मचर्य अने निष्परिग्रहता ए रीते दशविध धर्मविधि सेवा योग्य छे. १६७.
विवेचन - ते क्षमादिक दशविध धर्मना मेदोनां नाम जणावे छे. १ क्षमा- प्राक्रोश प्रहारादिक सहन करवा.
For Personal & Private Use Only
10-**-6****+03
*****@*••**←→
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति प्रकरणम् ॥६ ॥
२ मार्दव-माननो विजय करवो. ३ आर्जव-ऋजुता-सरलता-जेवू करवू एज कहेवू. ४ शौच-पवित्रपणुं-प्रमाणिकपणुं साचवqअथवा अलोभता-तृष्णानो त्याग करवो. ५ संयम-हिंसादि आश्रवोनुं विरमण करवू. ६ त्याग-वध बंधनादि तजवा अथवा साधुजनोने आहारपाणी प्रमुख उदार बुद्धिथी (निःस्वार्थपणे) आणी मापवू. ७ सत्य-प्रिय पथ्य अने यथातथ्य कथन करवं. ८ तप-अनशनादिक (द्वादशविध) आचर. ९ ब्रह्म-मैथुननी निवृत्ति करवी अने १० आकिंचन्य-निष्परिग्रहता धारण करवी अर्थात् धर्मोपकरण वगर कंइ पण लेवु-राखवू नहि. ए दशविध साधुधर्म वखाण्यो-कह्यो छे. १६७
हवे शास्त्रकार प्रथम क्षमाधमनी प्रधानता बतावता सता कहे छे:धर्मस्य दया मूलं न चाक्षमावान्दयां समादत्ते । तस्माद्यः क्षान्तिपरः स साधयत्युत्तमं धर्मम् ॥ १६८ ॥
भावार्थ-धर्मर्नु मूळ दया छे. क्षमारहित माणस दयाने सारी रीते आदरी शकतो नथी. ते माटे जे क्षमा आपवामां तत्पर छे तेज उत्तम धर्मने साधी शके छे. १६८.
विवेचन-जे आ दश प्रकारनो धर्म कह्यो तेनुं मूळ दया छे. प्राणीओनी रक्षा-पहिंसा एज दया. प्राणीना प्राणरक्षण अर्थे ज समस्त व्रतो ग्रहण करवानो उपदेश छे. जे चमा-सहनशीलता रहित हशे ते दया एटजे प्राणीनी प्राणरक्षा करी शकशे नहि. क्रोधथी व्याप्त बनेलो जीव कंइ पण चेतन के अचेतनने तेमज आलोक संबंधी के परलोक संबंधी कष्टदुःखने जोइ शकतो नथी. तेथी जे आमाप्रधान-धमाल होय छे तेज दश प्रकारना उत्तम धर्मने साधी-पाराधी शके छे. १६८
॥६
॥
For Personal Private Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education Int
**
干(天下(本下
हवे मार्दव - मृदुता श्री शास्त्रकार कहे छे:
विनयायत्ताश्च गुणाः सर्वे विनयश्च मार्दवायत्तः । यस्मिन्मार्दवमखिलं स सर्वगुणभाक्त्वमाप्नोति ॥ १६६ ॥ भावार्थ- सर्वे गुणो विनयने अधीन के अने विनय मृदुताने श्राधीन छे. जेमां संपूर्ण मृदुता वसी छे ते सर्व गुणसंपन्न थाय छे. १६९.
विवेचन - सम्यग् ज्ञान, दर्शन भने चारित्रादिक उत्तम गुणो प्रत्ये जे भक्तिभाव तेनुं नाम विनय ए विनयने
सर्वे गुणो रहेला छे भने ए विनय मार्दव-मृदुताने आभारी छे. मार्दव एटले माननो जय. गर्व तज्ये छते, गुणीजन स्वसमीप ये छते उभा थवं, हाथ जोडीने अदब साचववी ए आदिक उपचारने विनय कहवामां आवे छे. जेना विषे जाति, कुळ, बळ, लाभादि संबंधी सघळा मदने गाळी नांखनार संपूर्ण मार्दव होय छे ते सर्व गुणसंपन्न थह a. अर्थात् तेने ज्ञान, दर्शन भने चारित्रने साधनार सघळा गुणो संप्राप्त थाय छे. तेथी मान - अहंकारने दूर करी समस्त गुणाने वश करी आपनार एवा विनयगुणने उत्पन्न करनार मार्दवनुं सारी रीते सेवन करवुं. १६९.
हवे आर्जव - ऋजुता - सरलता श्राश्री शास्त्रकार फरमावे छे:
नाव विशुध्यति न धर्ममाराधयत्यशुद्धात्मा । धर्मादृते न मोक्षो मोक्षात्परमं सुखं नान्यत् ॥ १७० ॥ भावार्थ — ऋजुता विना कोइ शुद्धिने पामतो नथी, अशुद्ध आत्मा धर्म आराधी शकतो नथी, धर्म विना मोच
११
For Personal & Private Use Only
**++++******++)
jainelibrary.org
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
*.nk
प्रशमरात प्रकरणम्
॥६१॥
नथी अने मोक्ष विना बीजु कोइ परम सुख नथी. १७०.
विवेचन-माया-शठता-कुटिलता तेथी विपरीत आर्जव या ऋजुता, तेनुं नाम के के जेवू करवं तेवु कहे. कंह पण गोपवयु नहि के ढांकपिछोडो करवो नहि. जे एवी सरलता-प्रमाणिकता साचवे नहि ते ऋजु कहेवाय नहि अने तेनी शुद्धि थइ शके नहीं. जे पोतानाथी थयेला अपराधोने आलोची-निंदी तेनुं योग्य प्रायश्चित्त यथार्थ रीते अंगीकार करे छे तेनी शुद्धि थाय छे. अशुद्ध-मलीन आत्मा क्षमादिक दशविध धर्मने पाराधी शकतो नथी, ते वगर मोक्षप्राप्ति थइ शकती नथी अने मोक्षप्राप्ति वगर एकान्तिक अने प्रात्यन्तिक अक्षय सुखनो लाभ मळतो नथी. तेटला माटे निज पापदोषनी मालोचनादिक करती वखते सरलता-नि:शन्यता राखवी ज जोइए. १७०.
हवे शास्त्रकार शौचधर्म केवी रीते पाळवो युक्त छे ते बतावे छेयद्व्योपकरणभक्तपानदेहाधिकारकं शौचम् । तद्भवति भावशौचानुपरोधाद्यत्नतः कार्यम् ॥ १७१॥
भावार्थ-जे उपकरण, आहार, पाणी अने देहने आश्रीने द्रव्यशौच करवो घटे ते भावशौचने वाधक न पहोंचे तेम यत्नथी करवो योग्य छे. १७१.
विवेचन-द्रव्य अने भाव एबे प्रकारनो शौच कह्यो छे. सचेतनादि शिष्यादि द्रव्यमा जो अयोग्यतादि दोषो होय तो ते त्याज्य छे. ज्ञानादिकना उपकरणो जो उद्गमादिवडे शुद्ध मळे तो शुचि, अन्यथा अशुचि. माहारपाणी पण
Jain Educationder
For Personal Private Use Only
INr.jainelibrary.org
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्गमादिवडे शुद्ध मळे तो शुचि अन्यथा अशुचि भने देहशुचि ने मळशुद्धि कर्या बाद निर्लेप भने निर्गध थवाय तेम करवू ते. तेमज बीजां वस्त्रादि अचेतन द्रव्य उपकरणादि संबंधी मळ-प्रक्षालनादि विषे शास्त्रोक्त रीति मुजब वर्तवू. एटले के निर्लोभता-नि:स्पृहतारूप भावशौचने बाधक न आवे तेम सचेतन के अचेतन द्रव्य उपकरणादिनी प्रयत्नथी परीक्षा करी, मळप्रक्षालनादि विषे यथायोग्य प्रवर्तवू. १७१. ___ हवे संयम आश्री शास्त्रकार कहे छ:पञ्चास्रवाद्विरमणं पञ्चेन्द्रियनिग्रहः कषायजयः। दण्डत्रयविरतिश्चेति संयमः सप्तदशभेदः ॥ १७२ ॥
भावार्थ-हिंसादिक पंचाश्रवथी विरम, पांचे इंद्रियोनो निग्रह करवो, चार कषायोनो जय करवो अने मन, वचन अने कायाना त्रण दंडथी विरमवु एम संयम १७ प्रकारे कह्यो छे. १७२.
विवेचन-पापस्थानकोथी पाछा निवर्तवु ते संयम सत्तर प्रकारनो छे. प्राणातिपातादिक जे पांच कर्माश्रवना हेतुओ छे ते थकी विरमदूं, स्पर्शनादिक पांच इंद्रियोनो निग्रह करवो, क्रोधादि चार कषायोनो जय करवो-उदय निरोध करवो अथवा उदित थयेलने निष्फळ ( फळ रहित ) करवा; तेमज मन, वचन अने कायाना दंडथी विरम, अर्थात मनथी अभिद्रोह, अभिमान, इर्ष्यादि न करवा; जीभथी निर्दय, कठोर के असत्य न बोलवू अने कायाथी जयणारहित धावनादिक क्रिया न करवी. ए रीते १७ मेदे संयम समजवो. १७२.
Jain Education inteal
For Personal Private Use Only
mainelibrary.org
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम् ॥६२॥
हवे खरा त्यागर्नु स्वरूप शास्त्रकार वखाणे छे:बांधवधनेन्द्रियसुखत्यागात्त्यक्तभयविग्रहः साधुः। त्यक्तात्मा निग्रंथस्त्यक्ताहंकारममकारः॥ १७३ ॥ . भावार्थ-बान्धव, धन अने इंद्रियसुखना त्यागथी जेणे भय अने विग्रह तज्या छ, अने अहंकार ममकार तज्या छे एका त्यागी साधु ज निग्रंथ कहेवाय छे. १७३.
विवेचन-स्वजन-बांधवोनो, सुवर्णादिक धननो अने स्पर्शन प्रमुख इन्द्रिय संबंधी विषयसुखनो त्याग करवाथी एटले तेमां माध्यस्थ्य धारवाथी जेणे अहंकार अने ममकार (अहंता अने ममता ) तजी दीघां छे, अने ए रीते असंयम | परिणामनो जेणे त्याग करेल छे ते साधुने इहलोक परलोकादि सप्तविध भय, देहाध्यास (शरीर ममता) अथवा कोइ पण जातनो क्लेश रहेतो नथी. अष्टविध कर्मनो जय करवामा प्रवृत्त एवा त्यागी साधु खरा निग्रंथ महात्मा छे. १७३.
हवे शास्त्रकार सत्य संबंधी स्वरूप प्रतिपादन करे छ:अविसंवादनयोगः कायमनोवागजिह्मता चैव । सत्यं चतुर्विधं तच्च जिनवरमतेऽस्ति नान्यत्र ॥ १७४ ॥
भावार्थ-पूर्वापर अविरुद्ध वचननो उच्चार करवो भने तन मन वचननी एकता-अकुटिलता आदरवी एम चार प्रकारनुं सत्य श्री जिनेश्वर शासनमां कड्यु छ; अन्यत्र कहेलुं नथी. १७४.
विवेचन-अन्यथा स्थित वस्तुने अन्यथा भाषवी जेमके बळदने घोडो कहेवो अने घोडाने बळद कहेवो अथवा
।। ६२॥
Jain Education in
For Personal Private Use Only
W
w.jainelibrary.org
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education In
+++**93+++++**
चाडीयो थइने के गमे ते रीते सामाने भंभेरी प्रीतिनुं छेदन करवं ते विसंवादन योग कहेवाय. तेम नहि करतां वस्तुने वस्तुगते कवी ते प्रथम सत्य - अविसंवादन योग जाणवो. कायावडे कृत्रिम वेष धारीने जे परवंचना करवी, तेवी कायकुटिलता न करे ते बीजो अवत्र काय - सत्यभेद समजवो. मनवडे प्रथमथी ज एवी आलोचना करीने बोले अथवा करे के जेथी परवंचना थवा न पामे ते अवक्र मन- सत्य नामे त्रीजो भेद जाणवो. तेमज सद्भूतनो अपलाप भने कासभूतनुं उद्भावन ( प्रगटन ) तथा कटुक, कर्कश अने सावद्यादि नहि वदतां अवक्रवाणी वदवी ते श्रवक्रवचन सत्य नामे चोथो भेद जाणवो. ए चतुर्विध सत्य जैनेंद्र शासनमां ज संभवे छे; अन्यत्र आवुं सत्य संभवतुं नथी. १७४.
हवे शास्त्रकार तप संबंधी समज आपे छे. तेमां बाह्य अभ्यंतर तपना छ छ भेदो बतावे छे:अनशनमूनोदरता वृत्तेः संक्षेपणं रसत्यागः । कायक्लेशः संलीनतेति बाह्यं तपः प्रोक्तम् ।। १७५ ॥ प्रायश्चित्तध्याने वैयावृत्यविनयावथोत्सर्गः | स्वाध्याय इति तपः षद् प्रकारमाभ्यन्तरं भवति ।। १७६ ।।
भावार्थ - अनशन, ( आहार त्याग ), उनोदरी ( आहारमा श्रोछाश करवी ), वृत्तिसंक्षेप ( नियमित रहेनुं ), रसत्याग ( विकार करनार विगह तजवी), कायक्लेश (शीत-तापादि समभावे सहेवां) अने संलीनता ( स्थिरासने रहेनुं ). ए छ प्रकारनो बाह्य तप कह्यो छे. प्रायश्चित्त (पापनी आलोचना ), ध्यान, वैयावच्च, विनय, कायोत्सर्ग श्रने स्वाध्याय, ए रीते अभ्यंतर तप पण छ प्रकारनो के १७५-१७६.
For Personal & Private Use Only
****@*********************
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति
प्रकरणम्
॥ ६३ ॥
Jain Education Int
*61701
विवेचन- १ एक उपवासथी मांडी छ मास पर्यंत काळ अवधिवाळं अनशन अने बीजुं भक्तप्रत्याख्यान, इंगिनी - मरण. तथा पादपोपगमन नामे काळ अवधि वगरनुं जीवित पर्यंत अनशन जाणवुं. २ उत्तम पुरुष योग्य बत्रीश कवलना आहारथी यथाशक्ति न्यूनता आठ कवळ सुधी करवी ते उणोदरी नामे तप जाणवो. ३ वृत्ति-वर्त्तन - भिक्षानुं संचेप, परिमित अन्नपान ग्रहण कर अथवा अमुक दत्तिना मानथी भिक्षा ग्रहण करवी ते वृत्तिसंक्षेप तप ४ दूष, दहिं, घी, गोळ, माखण प्रमुख विगइ ( विकृतिजनक पदार्थो )नो त्याग करवो ते रसत्याग तप. ५ कायोत्सर्ग-मुद्रा या उत्कटुकासनादि वडे आतापनादि कष्ट सहेवां ते कायक्लेश नामे तप अने ६ इन्द्रियो तथा मनने गोपवी राखवां अर्थात् काचवानी पेरे अंगोपांगने संकोची राखवा भने रागद्वेषना हेतुरूप शब्दादिक विषयोथी निवर्ती इन्द्रियोने नियममां राखवी ते इन्द्रिय संलीनता तथा मननो तथा कषायनो निग्रह करवो, श्रार्त-रौद्रध्याननो त्याग करवो ए नोइन्द्रिय संलीनता तप. ए रति छ प्रकारनो बाह्य तप जाणवो. बाह्य तप अभ्यंतर तपनी पुष्टि माटे करवानी होवाथी हवे छ प्रकारनो अभ्यंतर तप ग्रंथकार वखाणे छे. १ अतिचार रूप मळने प्रचालन करवा माटे थालोचनादिक दश प्रकारनो प्रायश्चित्त नामे तप. २ एकाग्र चित्तनिरोधरूप ध्यान नामे तप तेमां भार्त्त-रौद्रनो त्याग अने धर्मशुक्लनो आदर. ३ आहार- पाणी वस्त्रादिकवडे श्राचार्यादिक दश पूज्य-पदनी भक्ति अने शरीरसुश्रूषा करवारूप वैयावृत्य नामे तप. ४ जना वडे अष्टविध कर्मनो क्षय थवा पामे ते ज्ञान, दर्शन अने चारित्र तथा उपचार भेदे विनय तप ५ वगर जरुरनां उपकरण भने भक्तपाननो त्याग करी देवो अने अंतरथी मिध्यात्व कषायादिकनो त्याग करवो
For Personal & Private Use Only
46)
॥ ६३ ॥
w.jainelibrary.org
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
*********---*
तद्रूप उत्सर्ग नामे तप. ६ वांचना, पृच्छना, परावर्त्तना, अनुप्रेचा अने धर्मकथारूप पंचविध स्वाध्याय नामे तप जाणो. श्रमां आर्त्तध्यान ते अनिष्टसंयोग, इष्टवियोग, अग्रशोच भने व्याधि-वेदना प्रत्येनी चिंतारूप. रौद्रध्यान ते हिंसानुबंधि, मृषानुबंधि, स्तेयानुबंधि भने विषयसंरक्षण संबंधी चित्त एकाग्रता धर्मध्यान ते आज्ञाविवय, अपायविचय, विपाकविचय अने संस्थानविचयरूप चार प्रकारनुं, भने शुक्लध्यान ते पृथक्त्व वितर्क सप्रविचार, एकत्व वितर्क विचार, सूक्ष्म क्रिया श्रप्रतिपाति तथा व्युपरत क्रिया अनुवृत्ति रूप, एम दरेकना चार चार भेदो समजवा. उपचार विनय ते विनय करवा योग्य पूज्य जनो आवे छते उभा थह जनुं, हाथ जोडवा, बेसवा आसन आप, आज्ञा वचन सांभळवा उत्कंठित थनुं तेमज बहारथी आव्या बाद दंडग्रहण अने चरण प्रक्षालनादिक कर. एम सकळ रीते उचितता साचवावी. १७५ - १७६
शास्त्रकार हवे ब्रह्मचर्य संबंधी प्रतिपादन करता छता कहे छे:
दिव्यात्कामरति खात्रिविधं त्रिविधेन विरतिरिति नवकं । औदारिकादपि तथा तद्ब्रह्माष्टादशविकल्पम् १७७ भावार्थ - दिव्य तथा औदारिक कामभोग संबंधी सुखथकी त्रिविधे त्रिविधे निवर्तकुं. एवी रीते ब्रह्मचर्य अढार प्रकारनुं छे. १७७
विवेचन - दिव्य ने औदारिक विषयभोग थकी त्रिविधे त्रिविधे निवर्ततां तेना अढार भेद थाय छे. एवी रीते के
For Personal & Private Use Only
**-**--*****-***3
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति प्रकरणम्
॥६४॥
॥ भवनपति. व्यंतर, ज्योतिष्क भने विमानवासी देवीओ संबंधी दिव्य विषयभोगथी मन, वचन अने कायावडे कृत, कारित अने अनुमोदित भेदे निवर्तवाथी नव भेद थाय, तेवीज रीते मनुष्य अने तिर्यच संबंधी औदारिक विषयभोगथी त्रिविधे त्रिविधे निवर्ततां तेना पण नव भेद थाय. एम बधा मळीने अढार मेदो थाय छे. १७५ __शास्त्रकार हवे छल्ले आकिंचन्य-अकिंचनता संबंधी स्वरूप निरुपण करे छे:अध्यात्मविदो मूर्छा परिग्रहं वर्णयन्ति निश्चयतः । तस्माद्वैराग्येप्सोराकिञ्चन्यं परो धर्मः ॥ १७८ ॥
भावार्थ अध्यात्मज्ञानीयो निश्चयथी मूर्छाने ज परिग्रह कहे छे, तेथी वैराग्यना अर्थीने निष्परिग्रहता-निःस्पृ. हता ए परम धर्म छे. १७८
विवेचन-निज आत्मस्वरूप वेदी-केवी रीते आत्मा कर्मथी बंधाय के अने केवी रीते तेथी मुक्त थाय छे तेने सारी रीते समजनारा अने निज स्वरूप सामे लक्ष राखी वीतरागवचनानुसारे शुद्ध क्रियाने सेवनारा महाशयो निश्चयनयना अभिप्राये मुर्छा-ममतानेज परिग्रहरूप वर्णवे छे. तेथी वैराग्य-वितरागताने इच्छनारा साधुजनोने अकिंचनता ए परम धर्म छे. निःस्पृहताधारी एवा तेमणे कोइ पण द्रव्य, क्षेत्र, काळ के भाव संबंधी प्रतिबंध या मूर्छा-ममता रहित ज रहेQ, एमां ज सर्व हित समायेलुं छे. १७८
एवी रीते मूर्खारहितपणे धर्मानुष्ठान सेववानुं फळ शास्त्रकार हवे दर्शावे छे:
॥६४॥
Jan Education
For Personal Private Use Only
Mainalibrary.org
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशविधधर्मानुष्ठायिनः सदा रागद्वेषमाहानाम् । दृढरूढघनानामाप भवत्युपशमोऽल्पकालेन ॥ १७६ ॥
भावार्थ-पूर्वोक्त दशविध धर्मनुं सदा सेवन करनारने अत्यंत निविड थयेला पण राग, द्वेष अने मोहनो अल्पकाळमां क्षय थाय छे. १७९
विवेचन-क्षमादिक दश प्रकारनो धर्म उपर जणाव्या मुजब सदाय सेवनार साधुजनोने गमे तेवा द्रढ-रूढ थइने जामी गयेला एवा राग, द्वेष अने मोह नामना महा विकारोनो अल्प काळमां क्षय अथवा उपशम थाय छे. मतलब के तेमने प्रथम गमे तेटलो द्रढ थयेलो राग, रूढ थयेलो द्वेष अने जामी गयेलो मोह होय तो ते तमाम आ उत्तम क्षमादि धर्मना सतत सेवनथी-तेना प्रभावथी हताहत थइ नष्ट थइ जाय छे या उपशान्त थइ जाय छे. १७६
माया अने लोभरूप ममकार तथा क्रोध भने मानरूप अहंकार ते बनेनो त्याग करवाथी शुं हित थाय छे ते शास्त्रकार कहे छे:ममकाराहंकारत्यागादतिदुजयाद्धतप्रबलान् । हन्ति परीषहगौरवकषायदण्डेन्द्रियव्यूहान् ॥ १८०॥
भावार्थ-अहंकार अने ममकारना त्यागथी अति दुर्जय, उद्धत अने प्रबळ एवा परीषह, गौरव, कषाय तथा मन, | वचन, कायाना दंड अने इंद्रियोना ममूहने ( योगी पुरुषो ) हणे छे. १८०
विवेचन:-अति दुर्जय अने उद्धत एटले प्रकृट बळवाळा एवा परीषहो जे क्षुधातृषादिक तेमने, तथा रसगारव,
For Personal Private Use Only
jainelibrary.org
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रकरणम्
ऋद्धिगारव अने शातारूप गौरवत्रयने, क्रोधादिक कषायोने, मन, वचन अने कायाना दंडोने, तेमज स्पर्शनादिक इन्द्रिप्रशमरतियोने हणी शकाय छे. मतलब के अहंता अने ममताने मारवाथी परीषह, गौरव, कषाय, योग भने इन्द्रियोनां व्यूह
समूह मात्रनो सहेजे विनाश थइ शके छे. ते बघाय सहजे ज पछी जीताइ जाय छे. १८०.
एटले के उक्त उभय महादोषने मारी, परम समतारसनिमग्न महाशय पछी कोइ परीषह प्रमुखथी गांज्यो जतो नथी. ॥६५॥
ते एकलो ज सहु कोइ प्रतिपक्षीनो पराभव करी शके छे. अने जेम वैराग्य मार्गमा स्थिरता थाय तेम ते प्रयत्न करे छे. एम शास्त्रकार दर्शावे छे. प्रवचनभक्तिः श्रुतसंपद्यमो व्यतिकरश्च संविग्नैः । वैराग्यमार्गसद्भावभावधीस्थैर्यजनकानि ॥ १८१॥
भावार्थ:-प्रवचन (जिनशासन )नी भक्ति, श्रुतज्ञाननी संपदाने माटे उद्यम, गीतार्थ साथे परिचय-ए वैराग्यमार्गना सद्भावमा साची बुद्धि अने स्थिरता पेदा करे छे. १८१.
विवेचना-प्रवचन एटले प्राप्त वचन अथवा गणधरादि तेने विषे भक्ति, श्रुत-अभ्यासनी अभिवृद्धि ( नव नव | शास्त्र अभ्यास-परिचय ) अने शास्त्रोक्त क्रियानुष्ठान सेवनार भवभीरु साधुजनोनो संसर्ग-एटलावडे वैराग्यमार्गमां स्थिरता प्रगटे छे. एटलुंज नहि पण शास्त्रोक्त जीवाजीवादिक सद्भावो विषे अने शुद्ध देव गुरु संबंधी दर्शनादिक भाव विषे बुद्धि स्थिर थाय छ; अर्थात् श्री जिनेश्वर देवोए कहेला जीवादिक तत्त्वो सघळा यथातथ्य छ भने ए महानुभाव देवो
Jan Education
For Personal Private Use Only
Thomjainelibrary.org
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा साधु पुरुषो सदाय सत्कार-सन्मान करवा लायक छे ए प्रकारे स्थिरबुद्धि थाय छे-थवा पामे छे. ए पण महान् लाभ लेखवा योग्य छे. १८१..
पूर्वोक्त सत् साधनो विषेज बुद्धि-स्थैर्य इच्छनारे चार प्रकारनी धर्मकथानो अभ्यास राखवो युक्त के. एम शास्त्रकार निर्देशे छे:
आक्षेपणिविक्षेपणि विमार्गबाधनसमर्थविन्यासा। श्रोतृजनश्रोत्रमनाप्रसादजननीं यथा जननीम् ॥१८२॥ संवेदनी च निवेदनीं च धयां कथां सदा कुर्यात् । स्त्रीभक्तचौरजनपदकथाश्च दूरात्परित्याज्याः ॥ १८३ ॥
भावार्थ:-उन्मार्गनो उच्छेद करवाने समर्थ रचनावाळी अने श्रोताजनोना श्रोत्र भने मनने मातानी पेठे प्रसन्न करनारी आक्षेपणी, विक्षेपणी, संवेदनी अने निर्वेदनी धर्मकथा सदा करवी अने स्वीकथा, भक्तकथा, चोरकथा अने देशकथाने दूरथी ज त्यजी देवी. १८२-१८३.
विवेचन:-जे कथा श्रोताजनोने आकर्षे-अभिमुख करे-परिणामे सत्यधर्म प्रत्ये वाळे ते आक्षेपणी कथा अने जे भोगाभिलाषथी पाछा वाळे-विरक्त करे ते विक्षेपणी कथा जाणवी. उक्त कथाना ज विशिष्ट लक्षणने शास्त्रकार वखाणे छ के ते कथा सम्यग् दर्शनादि रत्नत्रयीथी विपरीत अन्य कथित मार्गर्नु सदोषपणुं प्रगट करवामां समर्थ रचनावाळी
१ अत्र समाहारद्वंद्वः।
Jain Education
For Personal Private Use Only
MAHainelibrary.org
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति
होय छ भने वळी निज जननी-मातानी पेरे श्रोताजनोना कानने अने मनने प्रसन्न करनारी होय छे. चार प्रकारनी धर्म
कथामां बाकी रहेली कथा संबंधी शास्त्रकार हवे कहे छे. जे कथावडे श्रोताजनो नरकादिक दुःखो थकी भय पामे ते प्रकरणम् |संवेदनी या संवेजनी कथा अने जे कथावडे कामभोगथकी निर्वेद-वैराग्य पामे ते कथानुं नाम निर्वेदनी के एम जाणवू.
नरकगतिमां शीत-तापनी वेदनानो एक निमेष मात्र पण विरह नथी मने एवी वेदना ओछामा ओछी दशहजार वर्ष पर्यंत भने उत्कृष्टी ३३ सागरोपम पर्यत वेदवी पडे छ. तियचयोनिमां शीत, ताप, भृख, तरस, अति भारवहन संबंधी दुःख उपरांत ताडन तर्जन दमन छेदनादि संबंधी दुःख सहेवां पडे छे. मनुष्यगतिमां अंग उपांग तथा इन्द्रियनी खोड उपरांत ज्वर कोढ प्रमुख अनेक प्रकारनी व्याधि-वेदना सहेवी पडे छे. वळी अनेक प्रकारनी चिन्ताओ, भय अने शोक व्यापे छे. तेमज इष्टानिष्ट, प्रियाप्रिय, संयोगवियोग प्रसंगे थतां रागद्वेषादि विकार अने कर्मयोगे थता वध-बंधन, दासत्व प्रमुखथी भारे वेदना अनुभवी पडे छे. देवगतिमां पण पर उत्कर्ष अने निज अपकर्ष देखीने दुःख उपजे छे. बळवान् पुण्यशाळी देवताओनु बीजा अल्प पुण्यवाळा देवताओए दासत्व विगेरे करवु पडे छे. तेमज च्यवनकाळे छ मास आयुष् बाकी रहेता महा अशुचिमय निज उत्पत्तिस्थान अवधिज्ञानथी जाणीने तेमने भारे दुःख अनुभव पडे छे. ए रीते चार गतिमां दुःख रहेला छे. तेथी उद्विग्न-विरक्त बनी केवळ मोक्षप्राप्ति माटे ज प्रयत्न कर्तव्य छ, एवो बोध आपनारी कथा निर्वेदनी
कहेवाय छे. सुखनी भ्रान्तिथी दुःखमा ज फसावी देनारा कामभोगी विरक्त करनारी ते कथा छे. क्षणिक कामभोग पछी * तेने तृप्ति आपी शकता नथी. वळी स्त्री-योनि पण दुर्गन्धी, अशुचिवाळी अने अत्यन्त दुर्गच्छनिक होवाथी तेमा रति
॥६६॥
in Education in
For Personal Private Use Only
T
wainelibrary.org
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
करवी घटेज केम? तेम छतां खरज खणनार खसवाळानी पेरे मोहोदयथी मृढ आत्मा तेमां सुख माने छे. केवु माश्चर्य ! एम सम्यग् विचारी विरक्त बनी कामभोगने तजी निःसंग छतो साधक आत्मा सिद्धिवधूनुं माराधन करवा उजमाळ बने छ. ए रीते संवेदनी अने निवेदनी धर्मकथा सदाय करवी मने स्त्रीकथादिक विकथा मात्र दूर तजवी. तेमा स्त्रीनां रूप, लावण्य, वेष, भाषा, हावभाव. विलास, गति प्रमुख जे कथावडे वर्णवाय ते स्त्रीकथा जाणवी. भात, दाळ, शाख, खांड, खाजादि भोजन संबंधी कथा ते भक्तकथा जाणवी. चोर लोको पा रीते खात्र खणे छे, इंटो गाळे छे, गांठो छेदे छे, ताळा उघाडे छ भने वीजाने छेतरे छे ए रीतनी कथा ते चोरकथा जाणवी. आ देशमा जूदी जूदी जातनां धान्य पाके के, मा देशमा घी दूध बहु मळे छ तथा अहीं चोखा, मग अने घउं प्रमुख निपजे छ पण बीजे क्याय निपजतां नथी, एवी कथा ते जनपद या देशकथा जाणवी. आवी विकथा करवानुं मनथी पण न विचार तो पछी जीभथी बोलवा आश्री कहेवू ज शुं? अर्थात् ते विकथाओ सघळी दूर ज तजवी. १८२-१८३.
निज लक्ष कइ बावतमा परोवर्बु जरुरनुं छे तेनो शास्त्रकार ज खुलासो करे छ. यावत्परगुणदोषपरिकीर्तने व्यापृतं मनो भवति । तावद्वरं विशुद्धे ध्याने व्यग्रं मनः कर्तुम् ॥ १८४ ॥
भावार्थ:-ज्यां सुधी मन पारका गुण दोष कथवामा व्यापारवंत रहे त्यां सुधी ते मनने विशुद्ध ध्यानमा परोवी देवु श्रेयकारी छ. १८४.
१२
Jain Education Inter
For Personal Private Use Only
Umainelibrary.org
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम् ॥६७॥
विवेचनः-ज्यां सुधी मन पारको गुणदोष उघाडवा-प्रगट करवा उजमाळ रहेतुं जणाय अने ए रीते पैशुन्य दोषने सेवी कर्मबंधकारक थतुं जणाय त्यां सुधी पोताना मनने शुद्ध-निर्मळ विचारनी एकतारूप उज्वळ ज्ञान ध्यानमा सतत व्यापारवंत करवुज व्याजबी छे. अहीं कोई शंका करे के 'परदोष प्रकाशन करवानी टेव तो खरेखर निंद्यज छ पण परगुण प्रकाशन करवामां शो बांधो छ ? परगुण कीर्तन केम खोटुं कहेवाय?' तेनुं टीकाकार समाधान करे छे के-'अध्यात्मचिन्तामा मग्न थयेल महापुरुषने परगुण कीर्तन करवानुं पण कंइ प्रयोजन रहेतुं नथी; तेथी परगुणदोष प्रगट करवानी अनिष्ट प्रवृतिथी सदंतर दूर रहीने ते निज आत्मस्वरूपमांज रम्या करे छे.' परंतु याद राखq के आ दशा बहु उंची ज्ञानदशाए पहोंचेलाने माटे छे. स्वरूपरमण तारूप परम अप्रमत्त दशा पामेला माटेज आवो सख्त नियम होवो घटे छे. एवा अध्यात्मवेदी साधुजनो निवृत्तिपरायण होवाथी परप्रवृत्तिमा पडता ज नथी, तेओ परभावमा उदासीन भावे रहे छ तेथी रागद्वेपथी निराळा रही समतारसमाज झीले छे. आ हदे पहोचवा माटे आपणी जेवा प्रमादशील मंद अधिकारी जीवोने तो निजगुण वृद्धि अने दोष हानि करवा माटे अन्य उत्तम आत्माओमा जे श्रेष्ट छता गुणो द्रष्टिगोचर थाय ते प्रशंसवा
अने आदरवा योग्य लेखाय छे; परंतु प्रभु आज्ञा मुजब अभ्यासवशात् उच्च आत्मदशा उपर आरुढ थये छते परना दोष A ने परगुण उपेक्षा योग्य बने छे, एम न्यायद्रष्टिधी विचारतां व्याजबी जणाय छे. १८४.
विशुद्ध ज्ञानध्यानमा मनने शी रीते व्यापृत करवू ते तथा शास्त्र शब्दनो व्युत्पत्तियुक्त अर्थ हवे शास्त्रकार स्पष्ट रीते बतावे छे:
॥६७॥
P
For Personal Private Use Only
a inelibrary.org
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
शास्त्राध्ययने चाध्यापने च संचिन्तने तथात्मनि च । धर्मकथने च सततं यत्नः सर्वात्मना कार्यः ॥१८॥ शास्विति वाग्विधिविद्भिर्धातुः पापठ्यतेऽनुशिष्ट्यर्थः। त्रैङिति च पालनार्थे विनिश्चितःसर्वशब्दविदाम् १८६ यस्माद्रागद्वेषोद्धतचित्तान्समनुशास्ति सद्धर्मे । संत्रायते च दुःखाच्छास्त्रमिति निरुच्यते सद्भिः ॥ १८७ ॥ शासनसामर्थेन तु संत्राणवलेन चानवद्यन । युक्तं यत्तच्छास्त्रं तच्चैतत्सर्वविद्वचनम् ॥ १८८ ॥
भावार्थः-शास्त्राध्ययन अने अध्यापनमा ( भणवा-भणाववामां ), आत्मचिंतवनमां, तथा धर्मोपदेश देवामां सदा सर्वथा प्रयत्न करवो. शास्त्र शन्दनो अर्थ:-व्याकरणवेत्ताए शास धातु 'अनुशासन अर्थवाळो गण्यो छ भने त्रै धातु सर्व शब्दवेत्तामोए 'पालन' अर्थमा निश्चित कर्यो छे. रागद्वेषवडे उद्धत चित्तवाळा जीवोने सद्धर्मने विषे सारी रीते अनुशासन करे अने दुःखथकी सम्यक् प्रकारे बचावे तेने सत् पुरुषो शास्त्र कहे छे. अनुशासन करवाना सामर्थ्यथी अने निर्दोष एवा रक्षण बळथी जे युक्त होय तेज शास्त्र कडेवाय छे, अने ए, शास्त्र ते सर्वज्ञनां वचनरूप ज होइ शके..
विवेचनः-जेनावडे उन्मार्गगामी थयेला जीवोने शिक्षा प्रापी ठेकाणे लवाय तेनुं नाम शास्त्र. एवा अपूर्व शास्त्रनुं * पठन करवू, ग्रहण करेलां शास्त्रनु अनुचिन्तन करवू, अन्यने वंचाव, पठन करावq इत्यादि, वळी तेनी पर्यालोचना करवी,
ते एवी रीते के शास्त्रोक्त शुं शुं आज म्हें कर्यु अने शुं शुं नथी कर्यु ? अने क्षमादि दशविध धर्म संबंधी उपदेश देवामां सर्वथा मन वचन कायावडे प्रयत्न करवो. ए रीते विशुद्ध ज्ञानध्यानमा सदाय व्यापारवंत रहेQ उचित छे.
Jain Education Inter
For Personal & Private Use Only
nelibrary.org
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥६८॥
जो के धातुओना अनेक अर्थ थइ शके छ तो पण चौद पूर्वधरोए शास धातुने अनुशासन अर्थमां अने त्रै धातुने पालन अर्थमा सर्व प्राकृत संस्कृतादि शब्दज्ञोए नक्की कर्यो छे.
रागद्वेषवडे जेमनां चित्त उद्धत थइ गयां के तेमने चमादि दशविध धर्म संबंधी अनुशासन करे के भने शरीर तथा मन संबंधी दुःखथी सारी रीते रक्षण करे छे, तेथी यथार्थ न्यायवादी सत्पुरुषो निश्चय करी तेने शास्त्र कहीने बोलावे छे.
अनवद्य अनुशासन भने संरचण बळ एटले शुं? ते शास्त्रकारना आशयथी टीकाकार स्पष्ट करे छे-के जेम कोइक | बीजानो उपघात करीने अन्यने रक्षे छ तेम तेवा सावद्य-सदोष उपाय वडे नहि, पण निर्दोष अनुशासनना बळे संसारस्वभावने समजावता अने तेथी उलटा मोचमार्गने बतावता भने ए रीते निर्दोष उपाय वडे शरणागत प्राणीमाने वाधा रहित सारी रीते रचवा वडे करीने जे युक्त होय तेज वास्तविक रीते शास्त्र लेखाय छे. उक्त उभय अर्थथी युक्त एवं शास्त्र तो समस्त रागद्वेषादि दोष मात्र जेमना क्षीण थया होय एवा सर्वत्र वीतरागनां ज वचन होइ शके, पण बीना कोइना वचनरूप होइ शके नहि. १८५-१८८
तेज श्री वीतरागनां वचन उद्देशथी दर्शावता छता हवे शास्त्रकार कहे छ।जीवाजीवाः पुण्यं पापानवसंवराः सनिर्जरणाः । बन्धो मोक्षश्चैते सम्यक् चिन्त्या नवपदार्थाः ॥१८९॥
भावार्थ-जीव, अजीव, पुन्य, पाप, पाश्रव, संवर, निर्जरा, बंध अने मोक्ष ए नव पदार्थो सारी रीते
॥ ६८॥
Jain Education int
For Personal Private Use Only
S
ainelibrary.org
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
चिंतववा योग्य छे. १८६
विवेचन-यथासंभव प्राणने धारण करे ते प्राणी-जीव कह्या छे. ते प्राण वे प्रकारना छे. द्रव्य अने भाव. पांच इन्द्रियो, कायबल, वचनबळ अने मनबळ, उश्वास निःश्वास अने आयुष् ए दश द्रव्यप्राण कहेवाय छे. तथा ज्ञान दर्शन उपयोग ए भावप्राण कहेवाय छे. उक्त यथासंभव प्राणवडे जेभो जीवित धारे ते जीव. तेथी विपरीत लक्षणवाळा अजीव. सातादि ४२ कर्मप्रकृतिरूप पुन्य अने तेथी विपरीत ८२ कर्मप्रकृतिरूप पाप. मन, वचन, कायावडे आत्माने कर्म संबंध थाय ते आश्रव. ए आश्रवोनो जे निरोध करवो ते संवर. आश्रवद्वारनो निरोध कर्ये छते पांच समिति, त्रण गुप्ति, क्षमादि दशविध धर्म, अनित्यादि द्वादश भावना, तुधादिक २२ परीषहोनो जय अने सामायक प्रमुख पंचविध चारित्रयुक्त महात्माओ द्वादशविध तपोनुष्ठानथी कर्मनु शाटन करे ते निर्जरा. मिथ्यात्वादिक जे कर्मबंधना हेतुओ तेना योगसंबंधथी आत्मा कषाययुक्त थयो छतो कर्मने योग्य दळीयां ग्रहण करे ते बंध. बन्ध हेतुभोनो अभाव भने पूर्वकर्म निर्जरावडे समस्त कर्मनो क्षय थाय ते मोक्ष. ए रीते मा नव पदार्थों तत्त्वजिज्ञासुओए सम्यग् बुद्धिबळ वापरीने भालोचवा अने अन्य योग्यजनोने समजाववा योग्य छे. अत्र कोइ आशंका करे छे के • अन्य शास्त्रमा सात पदार्थों कया छे अने अहीं नव कह्या तेनुं शुं कारण ? ' तेनुं समाधान करे के के 'अन्य शास्त्रमा बन्ध ग्रहण करवावडे ज पुन्य पापर्नु ग्रहण कर्याथी संख्याए सात पदार्थ कह्या छ, भने भहीं पुन्य तथा पाप प्रकृतिनुं पृथक् प्रतिपादन करवा माटे तेना जूदा भेदो कही नव पदार्थों गणान्या छे.' १८९
Jain Education in
For Personal Private Use Only
•TAllow.jainelibrary.org
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति
प्रकरणम्
ए नव पदार्थोमा प्रथम जीवभेद प्रतिपादन करवा माटे शास्त्रकार कहे छ:जीवा मुक्ताः संसारिणश्च संसारिणस्त्वनेकविधाः । लक्षणतो विज्ञया द्वित्रिचतुःपञ्चषडभेदाः ॥ १९ ॥ द्विविधाश्चराचराख्यास्त्रिविधाः स्त्रीपुंनपुंसका ज्ञेयाः । नारकतिर्यग्मानुषदेवाश्चतुर्विधाः प्रोक्ताः ॥ १६१ ॥ पञ्चविधास्त्वेकद्वित्रिचतुःपश्चेन्द्रियास्तु निर्दिष्टाः। क्षित्यम्बुवहिपवनतरवस्त्रसाश्चेति षड्भेदाः ॥ १६२ ।।
भावार्थ---सिद्ध अने संसारी एम मुख्यपणे वे प्रकारना जीव के. एमां संसारी जीव बे प्रकारना, त्रण प्रकारना, चार प्रकारना. पांच प्रकारना, छ प्रकारना एम जुदी जुदी रीते अनेक प्रकारना जाणवा. त्रस भने स्थावर एम वे प्रकारना स्त्री पुरुष अने नपुंसक त्रण प्रकारना; तेमज नारकी, तिर्यच, मनुष्य अवे देवता एम चार प्रकारना जीवो कह्या छे. एकद्रिय, बेइंद्रिय, त्रिइंद्रिय, चउरिंद्रिय अने पंचेंद्रिय एम पांच प्रकारना तथा पृथ्विकाय, अपकाय, तेउकाय, वायुकाय, बनस्पतिकाय अने त्रसकाय एम छ प्रकारना जीव कह्या छे. १६०-१९१-१९२.
विवेचन-जीव वे प्रकारना छे. मुक्त अने संसारी. सकळ कर्मनो क्षय करी सिद्ध, बुद्ध, मुक्त बयेला जीवो सघळा एकज लक्षणवाळा छे, त्यारे संसारी जीवो चार गतिमा प्रवृत्त थयेला अनेक प्रकारना छे. नारक, तिर्यच, मनुष्य अने देवता. ते दरेकना पाछा भेद होय छे. रत्नप्रभादिक नारकीना सात भेदो छे. एकेन्द्रियथी मांडी पंचेन्द्रिय पर्यत तियंचोना अनेक भेदो छे. पृथ्वी प्रमुख एकेन्द्रियना भेदो; शंख, शुक्तिका (छीपली) प्रमुख बेइन्द्रियना भेदो; कीडी,
॥६९
Jain Education in
For Personal Private Use Only
Rasainelibrary.org
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education Inte
कुंथु प्रमुख इन्द्रियना भेदो; माखी, भ्रमर, पतंग प्रमुख चौइन्द्रियना भेदो; तथा गाय, भेंश, अजादिक तिर्यंच पंचेन्द्रियना भेदो; ते पण गर्भज भने संमूर्छिम. मनुष्योना पण आर्य अने म्लेच्छादिक भेदो; तेमज गर्भज ने संमूर्छिम एवा पण भेदो होय छे. देवोना पण भवनपति व्यंतर, ज्योतिष्क अने वैमानिक ए मुख्य चार भेदो अने भवनपतिना असुरकुमारादि दश भेदो; व्यन्तरोना किन्नरादि आठ भेदो; ज्योतिष्कना चंद्र सूर्यादिक पांच भेदो; तथा वैमानिकना सौवासी प्रमुख अनेक भेदो कहेला छे. वळी प्रकरणकार संसारी जीवना अनेक प्रकार बीजी रीते दर्शावे छे. तेजस्काय aaryara ( गतिस ) तथा बेइन्द्रियथी मांडी पंचेन्द्रिय पर्यंत सघळा त्रस (काय ) अने पृथ्वीकाय, अप्काय अने वनस्पतिकाय रूप स्थावर ए रीते वे प्रकारः स्त्रीलिंग, पुल्लिंग अने नपुंसकलिंगवाळा ए रीते ऋण प्रकार तथा नारक, तिर्यंच, मनुष्य, अने देव ए रीते चार प्रकार जाणवा. एकेंद्रियथी पंचेंद्रिय सुधीना पांच प्रकार अने पृथ्वीकायथी काय पर्यंत छ प्रकार जाणवा. १९० - १९१- १६२.
एवमनेकविधानामेकैको विधिरनन्तपर्यायः । प्रोक्तः स्थित्यवगाहज्ञानदर्शनादिपर्यायैः ॥ १६३ ॥
भावार्थ - एवी रीते स्थिति अवगाहना, ज्ञान, दर्शन आदि पर्यायोवडे करीने अनेक प्रकारना जीवोनो एकेक भेद अनंत पर्यायवाळो कहेलो छे. १६३.
विवेचन – ए रीते उक्त न्याये अनेक प्रकारमांना एकेक मूळ भेदना पाछा अनेक भेद कला छे. कया कारणवडे ?
For Personal & Private Use Only
*OK
*******
NUR++*
v.jainelibrary.org
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥ ७० ॥
ते कहे छ. स्थितिथी, अवगाहनाथी, ज्ञानथी अने दर्शनथी. तेमां स्थितिथी अनादि संसारमा पर्यटन करतां अनंता स्थिति पर्यायो थयेला छे. अवगाहथी असंख्यात प्रदेशावगाह छतां हीन अधिक के समप्रदेशना भेदे करीने अवगाह पण बहु प्रकारनो थयेलो छे. तेमज ज्ञानथी अने दर्शनथी पण अनंत भेद कह्या छ; एकेक नारकादि भेदना पण यथासंभव अनंत भेद थाय छे. १९३.
हवे शास्त्रकार जीवनां लक्षण कहेवानी इच्छाथी कहे छे:सामान्यं खलु लक्षणमुपयोगो भवति सर्व जीवानाम् । साकारोऽनाकारश्च सोऽष्टभेदश्चतुर्धा च ॥१६४॥ ज्ञानाज्ञाने पञ्चत्रिविकल्पे सोऽष्टधा तु साकारः । चतुरचतुरवधिकेवलहग्विषयस्त्वनाकारः ॥ १६५ ॥
भावार्थ-सर्व जीवोनु सामान्य लक्षण निश्चे करीने उपयोग छे. ए उपयोग साकार अने अनाकार (ज्ञानदर्शन ) रूप छे. तेमा साकारोपयोग आठ प्रकारे अने अनाकारोपयोग चार प्रकारे छे. पांच ज्ञान ( मति, श्रुत, अवधि,
मनःपर्यव तथा केवळ) अने त्रण अज्ञान (मतिअज्ञान, श्रुतअज्ञान अने विभंगज्ञान ) ए आठ प्रकारे साकारोपयोग छे. * तथा चक्षुदर्शन, अचक्षुदर्शन, अवधिदर्शन अने केवलदर्शन ए चार प्रकारे अनाकार उपयोग छे. १९४-१६५.
विवेचन-सर्व जीवोनु सामान्य लक्षण खरेखर ज्ञान दर्शन उपयोगरूप चेतना छे. ते उपयोगने विशेषे स्पष्ट करी बतावे छे. एक साकार एटले विकल्पवाळो उपयोग अर्थात् सविकल्प ज्ञानोपयोग अने बीजो अनाकार सामान्य ग्रहणरुप
minarane
a
w
॥७०॥
Jan Education
For Personal Private Lise Oy
eGll Sainelibrary.org
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
निर्विकल्प दर्शन उपयोग. तेमां ज्ञानोपयोग ते मति, श्रुत, अवधि, मनःपर्याय ने केवळज्ञान, मतिप्रज्ञान, श्रुतअज्ञान अने विभंगज्ञान ए नामे आठ प्रकारनो के अने दर्शनोपयोग ते चक्षु, अचक्षु, अवधि अने केवलदर्शन ए नामे चार प्रकारनो छे.
उपयोग लक्षणवाळा जीवनाज परिणति विशेष भावोने दर्शावता सता शास्त्रकार कहे छ:भावा भवन्ति जीवस्यौदायकः पारिणामिकश्चैव । औपशमिकः क्षयोत्थः क्षयोपशमजश्च पञ्चैते ॥ १९६ ।। ते चैकविंशतित्रिद्विनवाष्टादशविधाश्च विज्ञेयाः । षष्ठश्च सान्निपातिक इत्यन्यः पञ्चदशभेदः ॥ १९७॥
भावार्थ-औदयिक, पारिणामिक, औपशमिक, क्षायिक अने क्षायोपशमिक ए पांच प्रकारना भावो जीवोना होय छे. ते भावोना अनुक्रमे एकवीश, त्रण, बे, नव अने अढार भेदो जाणवा. तथा छठो सान्निपातिक भाव पंदर (१५) प्रकारनो छे. १९६-१९७.
विवेचन-१ जीवे उपार्जन करेला-संचय करेला कर्मना उदयथी देव नारकादि पर्यायो (भेदो) ने उपजावनार भाव ते औदायिक; २त्रणे काळ एक सरखो बदलाइ न शके तेवो टकी रहेनार जीवत्व, भव्यत्व अने अभव्यत्वादिरूप भाव ते पारिणामिक; ३ विपाकथी के प्रदेशथी बने रीते मोहनीय कर्मना उदयनो अभाव ते सम्यक्त्व, चारित्ररूप औपशमिक भावः ४ उक्त कर्मना चयोपशमथी निपजेलो (प्रदेश उदयवाळो ) सम्यक्त्व, ज्ञान, चारित्रादिरूप भाव ते बायोपशमिक अने ५ उक्त कर्मना क्षयथी निपजेलो भाव ते क्षायिक सम्यक्त्वादिरूप समजवो. ए रीते जीवना पांच भाव कह्या छे.
Jain Education in
Den
For Personal Private Use Only
V
Ivjainelibrary.org
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥७१॥
औदयिक भावना २१ भेदो आ रीते थाय छ-नारकादि गतिना चार भेद, क्रोधादि कषायना चार भेद, स्त्री आदिक लिंगना त्रण भेद, अश्रद्धा लक्षण मिथ्यात्वनो एक भेद, अज्ञाननो एक भेद, असंयतपणानो एक भेद, असिद्धस्वनो एक भेद अने कृष्णादि छ लेश्याना छ भेद. उक्त गत्यादिक सर्वे कर्मना उदयथी प्राप्त थाय छे. अनादि पारिणामिक भाव त्रण प्रकारनो छे, जीवत्व. भव्यत्व अने अभव्यत्व. ए कंइ कर्मोदयादिकनी अपेक्षा राखता नथी. कर्मना उपशमथी थयेलो औपशमिक भाव सम्यक्त्व अने चारित्र रूप बे प्रकारनो छे. कर्मना क्षयथी थयेलो दायिक भाव नव प्रकारनो छे. केवळज्ञान, केवळदर्शन, दानलब्धि, लाभलब्धि, भोगलब्धि, उपभोगलब्धि, वीर्यलब्धि, सम्यक्त्व अने चारित्र. कर्मना क्षयोपशमथी थयेलो क्षायोपशमिक भाव अढार प्रकारनो छे. मत्यादि चार प्रकारना ज्ञान अने त्रण प्रकारना अज्ञान, चतु आदि त्रण प्रकारना दर्शन, दानादि पांच प्रकारनी लब्धियो, सम्यक्त्व, सर्वविरति अने देशविरति चारित्र. ए पांच भावोना मळीने (५३) भेदो कह्या छे. ए पांच भावोमांना बे आदिकना संयोगथी छटो सांनिपातिक या सायोगिक भाव कह्यो छे. तेवा सांयोगिक २६ भेदो थाय छे. जेमांना अविरुद्ध भेदो आदरवा योग्य छे. १९६-१६७. एभिर्भावैः स्थानं गतिमिन्द्रियसंपदः सुखं दुःखम् । संग्रामोतीत्यात्मा सोऽष्टविकल्पः समासेन || १६८॥ द्रव्यं कषाययोगावुपयोगो ज्ञानदर्शने चेति । चारित्रं वीर्य चेत्यष्टविधा मार्गणा तस्य ॥ १६६ ॥
भावार्थ-ए भाववडे करीने जीव स्थान, गति, इंद्रिय, संपदा अने सुख दुःख पामे छे. ते जीव (आत्मा) संक्षेपथी
॥७१॥
For Personal Private Use Only
S
w
.jainelibrary.org
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
+--
आठ प्रकारना छे. द्रव्य, कषाय, योग, उपयोग, ज्ञान, दर्शन, चारित्र अने वीर्य या तेनी आठ प्रकारनी मार्गणा छे. १६८-१६६ विवेचन—उक्त औदयिकादिक भावोवडे जीवो स्थान गत्यादिक प्राप्त करे छे. तेमां सामान्य रीते संसारमां भ्रमण करतां प्राप्त थतां सघळां स्थान अशाश्वत के त्यारे एक मोक्षस्थान ज शाश्वत छे. अत्र शंका करे छे के स्थान अने गतिमां शो तफावत छे ? तेनुं समाधान ए छे के नरकगतिमां ज जघन्य, मध्यम भने उत्कृष्ट एवां बहु स्थानो छे ते जणाववा माटे स्थान ग्रहण जूनुं क्युं छे. बळी इन्द्रियोनी समग्रता - अविकलता अथवा इन्द्रियो अने संपदा तेमज सुखदुःख आ घळां औदयिक भाववशे जे प्राप्त करे छे ते आत्माना संक्षेपथी आठ प्रकार जाणवा. ते आठ प्रकार प्रकरणकार कहे छे. द्रव्यात्मा, कपायात्मा, योगात्मा, उपयोगात्मा, ज्ञानात्मा, दर्शनात्मा, चारित्रात्मा ने वीर्यात्मा. एम आत्माना आठ प्रकार छे. १६८-१६६
द्रव्यादि पाठ प्रकारना श्रात्मानुं स्वरुप निरुपण करवानी इच्छाथी शास्त्रकार कहे छे:
जीवाजीवानां द्रव्यात्मा सकषायिणां कषायात्मा । योगः सयोगिनां पुनरुपयोगः सर्वजीवानाम् ॥ २०० ॥ ज्ञानं सम्यग्दृष्टेर्दर्शनमथ भवति सर्वजीवानाम् । चारित्रं विरतानां तु सर्वसंसारिणां वीर्यम् ॥ २०१ ॥ भावार्थ-जीव ने अजीवनो द्रव्यात्मा, कषायवंतनो कषायात्मा, योगवाळानो योगात्मा अने सर्व जीवोनो उपयोगात्मा, सम्यग्दृष्टिनो ज्ञानात्मा सर्व जीवोनो दर्शनात्मा, चारित्रवंतनो चारित्रात्मा भने सर्व संसारी जीवोनो वीर्यात्मा.
For Personal & Private Use Only
******************→→
: .
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति प्रकरणम्
॥७२॥
|
विवेचन-एकन्द्रियादिक जीवोने सर्वत्र जीवत्व अविशेष होवाथी तेमज धर्मास्तिकायादिक अजीवोने सर्वत्र अजीवत्व अविशेप होवाथी ते उभयने द्रव्यात्मा कही शकाय छे. अर्थात् जे नारकादि पर्यायोने पामे ते ( जीवद्रव्य ) तेमज * उत्पादादि पर्यायाने पामे ते (धर्मास्तिकायादि) द्रव्यात्मा लेखाय छे. क्रोधादि कषायवंतोनो आत्मा कषायो साथे एकताने पामे छे तेथी ते कषायात्मा कहेवाय छे. मन वचन अने कायारूप योगोमां एकत्व परिणामने पामेला सयोगी आत्मा योगात्मा कहेवाय छे भने ज्ञानदर्शनरूप उपयोगमा परिणाम पामेला सर्व आत्मा उपयोगात्मा लेखाय छे. सम्यग्दर्शन संपन्न-तत्त्वार्थश्रद्धान परिणामने भजनारानो जे ज्ञानपरिणाम ते ज्ञानात्मा कहेवाय छे. चक्षु अचक्षु आदि दर्शनमा परिणाम पामेल-तेमा एकता पामेला दर्शनात्मा लेखाय छे. सर्व जीव विषयक प्राणातिपातादिक पापस्थानकोथी विरमेल अने चारित्राकार परिणामने पामेल चारित्रात्मा कहेवाय छे. तेमज वीर्यशक्ति-चेष्टावडे सर्वे संसारी जीवो वीर्यात्मा लेखाय छे. २००-२०१.
द्रव्यात्मेत्युपचारः सर्वद्रव्येषु नयविशेषेण । आत्मादेशादात्मा भवत्यनात्मा परादेशात् ॥ २०२॥ एवं संयोगाल्पबहुत्वाद्यैर्नेकशः स परिमृग्यः । जीवस्यैतत्सर्व स्वतत्त्वमिह लक्षदृष्टम् ॥२०३।। उत्पादविगमनित्यत्वलक्षणं यत्तदस्ति सर्वमपि। सदसद्वा भवतीत्यन्यथार्पितानर्पितविशेषात् ।२०४।। भावार्थ-सर्व द्रव्योने विषे नय विशेषे करीने द्रव्यमात्मा एवो उपचार घटे छे. स्वस्वरूप (स्वद्रव्य क्षेत्र काळ
For Personal Private Lise Oy
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
भाव) थी आत्मा आत्मा अने परस्वरूप (परद्रव्य क्षेत्र काळ भाव ) थी आत्मा अनात्मा थाय छे. एवी रीते विविध संयोग तथा अल्पबहुत्वादिवडे जीव अनेक प्रकारे चितववो जीवनुं आ सर्व स्वरूप अहीं लक्षणोवडे अनेकविध प्रतीत थाय छे. उत्पाद, विनाश अने ध्रौव्य लक्षणवाळा जे जे पदार्थों के ते सर्वे सत् अने उत्पाद आदि लक्षण रहित सर्व असत्. तेमज अन्यथा अर्पित, अनर्पितना विशेष थकी ते सत् असतादि (सप्त) भंगीरूपे थाय छे. २०२-२०३-२०४
विवेचन-द्रव्योने द्रव्यात्मा कहेवाथी शंका करे के के-'अचेतन द्रव्योने पण द्रव्यात्मा केम कहो छो? ते काइ आत्मा नथी, ते तो अनात्मा छे.' तेना उत्तरमा कहे छ के 'सर्व द्रव्योमा जे द्रव्यात्मापणुं कहेवाय छे ते उपचारिक छ, अने ते सामान्यग्राही नयभेदे करीने कहेवामां आवे छे. वळी द्रव्यात्मा निमित्तने आश्रीने कहेवामां आवे छे अने निमित्त बनेमा तुन्य छे. जेम चेतन अन्वयी छे तेम अचेतन पदार्थो पण अन्वयी छे, तेथी 'अततीति अात्मा' ए व्युत्पत्ति तेने पण लागु पडे छे. ते आत्मा पण द्रव्यक्षेत्रादि विवक्षाए छ, सर्वथा नथी. स्वरूपवडे करीने भादिष्ट करतां आत्मा छे, पररूपे आदिष्ट करतां मात्मा नथी. जे स्व अस्तित्वथी अस्ति कहेवाय अने पर नास्तित्वथी नास्ति कहेवाय तेमज स्व अवगाह क्षेत्रादि अपेक्षाए ते पर्याये अस्ति, तदन्यपणे नास्ति. एम काळात्मा पण वर्तमान काळनी विवक्षाए अस्ति अने अतीत अनागतपणे नास्ति. आ प्रमाणे अचेतन द्रव्योमा पण द्रव्यात्मापणुं समजवू. जीवद्रव्यनी संयोगवडे विवक्षा आ प्रमाणे करवी-जीव ज्यारे नारकी होय त्यारे नरकगति संयोगे करीने ते विद्यमान छे; देवगति संयोगे विद्यमान नथी. अल्पत्व बहुत्वपणे विवक्षा करतां पण स्यादस्ति स्यानास्ति कही शकाय. ते भा प्रमाणे-मनुष्यो अल्प छे, देवो ते करतां असं
For Personal Private Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
की
प्रशमरति प्रकरणम्
॥७३॥
ख्यात गुणा छ, तिर्यचो ते करतां अनंता छे. एटले तिर्यचनी संख्यापणे मनुष्यो नथी अने पोतानी संख्यापणे छे. एज प्रमाणे नामादि अनुयोग द्वारना भेदे करीने पण अस्तित्व नास्तित्वनी विचारणा करवी. निर्देश स्वामित्वादि अनेक भेदे जीव विचारवो. एटले ते स्व तवरूप सहज लक्षणे करीने अनेक भेदवाळो आत्मा जाणी शकाय छे-उपलब्ध थाय छे.
उत्पाद, व्यय ने ध्रौव्य युक्त जे पदार्थ होय तेज सत् होय छे. दृष्टांत तरीके एक आंगळी मूर्तपणे ध्रुव छ भने सरलपणे विनष्ट थाय छे त्यारे वक्रपणे उत्पन्न थाय छे अने वक्रपणे विनष्ट थाय छे त्यारे सरलपणे उत्पन्न थाय छे. ए प्रमाणे सर्व पदार्थो माटे समजवु. खरविषाणादि पदार्थों जे त्रिकाळ असत् ज छे तेनामा उत्पाद, व्यय अने धौव्यपणुं पण नथी. आ उत्पादादि त्रिपुटी उपरथी बे विकल्प उत्पन्न थाय छे. स्यात् अस्ति, स्यात् नास्ति, तेमज त्रीजो स्यादस्ति च नास्ति च ए विकल्प पण तेना संयोगथीज उपजे छे. बीजा अर्पित अनर्पितना विशेषपणाथी चार विकल्प सूचित थाय छे. ते आ प्रमाणे-स्याद् अवक्तव्य, स्याद् अस्ति अवक्तव्य, स्याद् नास्ति अबक्तव्य अने स्यादस्ति नास्ति अवक्तव्य. या प्रमाणे सप्त भंगी थाय छे. तेनुं स्वरूप सूक्ष्म छे अने बाळ जीवोने ग्राह्यमां आवी शके तेवू नथी तेथी अहीं तेनो विस्तार करवामां आव्यो नथी. विस्तारना अर्थीए आ प्रकरणनी टीका तथा सप्तभंगी तरंगिणी विगेरेथी तेनुं स्वरूप जाणी लेवू. २०२-२०३-२०४. यो ऽर्थो यस्मिन्नभूत् साम्प्रतकाले च दृश्यते तत्र । तेनोत्पादस्तस्य विगमस्तु तस्माद्विपर्यासः ॥२०५॥ साम्प्रतकाले चानागते च यो यस्य भवति सम्बन्धी । तेनाविगमस्तस्यति स नित्यस्तेन भावेन । २०६॥
Jain Education Interiors
For Personal Private Use Only
womaainelibrary.org
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावार्थ-जे वस्तु जेमा प्रथम नहोती अने वर्तमानकाळे तेमा देखाय ते उत्पाद, तेथी जे विपरीत ते तेनो नाश; वर्तमानकाळे अने भविष्यकाळे जे जेनो संबंधी छे तेनी साथे तेनो वियोग न थाय ते तेवा नित्यसंबंधथी नित्य-ध्रुव छ. २०५-६
विवेचन-उत्पाद व्यय ने ध्रौव्यनुं स्वरुप मृत्पिडना दृष्टांतवडे वधारे स्पष्ट करी बतावे छः-जे जे पदार्थ जेमा सांप्रतकाळे न देखातो होय ते तेमांथी उत्पन्न थतो देखाय तेनुं नाम उत्पाद कहीए, एटले माटीना पिंडमां घडो देखातो
नथी पण ते माटीनो पिंड कुलालचक्रपर चडवाथी तेमाथी घडो जे उत्पन्न थाय ते घटाकारे उत्पाद कहीए. अने * प्रथम जे माटीनो पिंड देखातो हतो ते हवे देखातो नथी ते तदाकारनो विनाश कहीए. हवे वर्तमानकाळे, भविष्य E काळे अने अतीतकाळे जे माटीपणाने तजवापणुं नथी ते ध्रौव्य कहीए. माटीनो पिंड हतो त्यारे, घडो थयो त्यारे
अने घडो फुटी जइने तेना ठीकरा थइ जाय त्यारे पण तेमांथी माटीपणुं नाश पामतुं नथी तेथी ते ध्रुव समजवु एटले जे पदार्थ अस्तिपणे होय ते सर्व उत्पाद व्यय ध्रौव्यवाळा ज होय. तथा ध्रुवपणा विना उत्पाद ने व्यय होय ज नहीं. आ प्रमाणे ते त्रिपुटी सर्व छता (सत् ) द्रव्यमां समजवी. आत्मद्रव्य ए त्रिपुटीवाळु होवाथी सत् छे. एम श्रा कथनवडे सिद्ध करेलुं छे. २०५-२०६. इति जीवस्वरुपम्.
अजीव स्वरूप. धर्माधर्माकाशानि पुद्गलाः काल एव चाजीवाः । पुद्गलवर्जमरूपं तु रूपिणः पुद्गलाः प्रोक्ताः ॥ २०७ ।। द्वयादिप्रदेशवन्तो यावदनन्तप्रदेशिका स्कन्धाः । परमाणुरप्रदेशो वर्णादिगुणेषु भजनीयः ॥ २० ॥
For Personal Private Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
की
प्रशमरति प्रकरणम्
॥७४॥
भावार्थ-धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय, पुद्गलास्तिकाय अने काळ ए पांच अजीव छ, पुद्गल सिवायना चार अरुपी अने पुद्गल एक रुपी छे. २०७. | वे प्रदेशथी मांडीने अनन्त प्रदेशवाळा पुद्गल स्कंधो होय छे. प्रदेशरहित परमाणु कहेवाय छे. तेवा दरेक परमाणुमां एक वर्ण, एक गंध, एक रस अने वे स्पर्श होय छ. २००
विवेचन-प्रथम काव्यमा पुद्गळ द्रव्य एक रुपीछे एम कयुं तेटला उपरथी ते गंध, रस अने स्पर्श-रूप विना | रहेता ज़ नथी एम सूचव्युं छे. एटले परमाणुने विषे पण रूप (वर्ण) नी साथे गंध, रस ने स्पर्श रहेलाज होय छे एम | समजवु 'अने तेटला उपरथी ज तेनी रूपी संज्ञा के एम जाणवू. २०७ । स्कंधो वे प्रदेशी, गण प्रदेशी, चार प्रदेशी, संख्यात प्रदेशी, असंख्यात प्रदेशी, यावत् अनंत प्रदेशी होय छे. "पर| माणु अप्रदेशी" तेनो बीजो विभाग न थाय तेवा होवाथी ते स्कंध शब्दथी बोलावाता नथी. तेने प्रदेश अथवा परमाणु
ज कहेवामां आवे छे, ते पोतेज प्रदेश छे; तेना बीजा प्रदेशो होता नथी. तेना करतां सूक्ष्मतर एवो कोइ पुद्गळ विभाग होतो ज नथी. वर्ण, गंध, रस, स्पर्शादि गुणोने विषे द्रव्यप्रदेशो रहेला छे. एटले प्रदेशपणे सन्निहित थयेला जे वर्णादिक अवयवो ते अवयवोवडे ते सप्रदेशी कहेवाय छ, बाकी द्रव्य अवयववडे तो ते अप्रदेशी छे. शास्त्रमा कमु छ केकारणमेव तदन्त्यं, सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः। एकरसगन्धवर्णो, द्विस्पर्शः कार्यलिंगश्च ॥१॥
धर्मास्तिकायादि अजीव द्रव्यो औदायकादि भावमाथी कया कया भावमा वर्ते छे ते कहे छ:
॥७४॥
Jain Education
For Personal Private Use Only
Ilam wlainelibrary.org
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावे धर्माधर्माम्बरकालाः पारिणामिके ज्ञेयाः । उदयपरिणामि रूपं तु सर्वभावानुगा जीवाः ॥ २०९ ॥
भावार्थ-धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय अने काळ ए पारिणामिक भावने विषे जाणवा, रूप (पुद्गल ) उदयभावी ने परिणामी छ अने जीवो सर्व भावने अनुसरनारा छे. २०९
विवेचन-धर्मास्तिकायादि चार द्रव्य अनादि पारिणामिक भावे वर्ते छे. जेम जीवमा भव्यत्व अभव्यत्व अनादि पारिणामिक भावे छे तेम. वळी जेम आ संसार अनादि छे तेग धर्मादि द्रव्यना परिणाम पण अनादि छ क्यारे पण धर्मादि द्रव्यथी रहित आ लोक हतो नही. ए प्रकारनो अनादि पारिणामिक भाव ए चार द्रव्यमा छे. पुद्गल द्रव्य पारिणामिक भावे छे अने औदयिक भावे पण छे. परमाणु ते परमाणुज छे. ए रीते तेनामा अनादि पारिणामिक भार छ, अने परमाणुना द्वथणुकादि जे स्कंधो थाय छे ते तथा अभ्र (मेघ) ने इंद्रधनुष्यादिपणे पुद्गल द्रव्यो परिणमे छे ते तेनामा सादि (आदिवाळो) पारिणामिक भाव छे. वर्ण, गंध, रसादि परिणाम जे परमाणु तथा स्कंधोमां थाय छे ते औदयिकभाव छ तेमज द्वथणुकादि संहतिना परिणाम पण औदयिक भावना छे. जीवद्रव्य तो औपशमिकादि सर्व भावमा वर्ते के ए हकीकत जीवतचना स्वरूपमा कहेवायेल छे. २०९ |. हवे पा लोक ते शुं छे ? पद्रव्यरूपज लोक छ के ते काइ बीजी वस्तु के ? अने ते लोकनी आकृति केवी छे ? |
ते कहे छे:2 जीवाजीवा द्रव्यमिति षइविधं भवति लोकपुरुषो ऽयम्। वैशाखस्थानस्थः पुरुष इव कटिस्थकरयुग्मः।२१०॥
प्रशासन
Jan Education
For Personal & Private Use Only
L
yon
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति
प्रकरणम्
॥ ७५ ॥
Jain Education Int
03+******+20>***
तत्राधोमुखमल्लकसंस्थानं वर्णयन्त्यधोलोकम् | स्थालमिव च तिर्यग्लोकमूर्ध्वमथ मल्लकसमुद्गम् ॥ २११ ॥ सप्तविधोऽधोलोकस्तिर्यग्लोको भवत्यनेकविधः । पञ्चदशविधानः पुनरुर्ध्वलोकः समासेन ॥ २१२ ॥
भावार्थ:- एवी रीते जीव ने अजीवरूप षड्विध द्रव्य थाय छे, आ लोकपुरुष केड उपर करयुग्मवाळा अने बन्ने पग प्रसारीने उभा रहेला धनुषधारी पुरुष जेवी आकृतिवाळो छे. २१०
तेमां अधोलोक अधोमुख राखेला मल्लक ( रामपात्र ) ना जेवा संस्थानवाळो, तिच्छुलोक थाळ जेवा आकारवाळो उर्ध्व लोक मल्लकना युग्म जेवा श्रथवा उभा राखेला मृदंगना आकार जेवो छे. २११ अधोलोक सात प्रकारनो, तिच्छलोक अनेक प्रकारनो अने उर्ध्वलोक पन्नर प्रकारनो संक्षेपथी कह्यो छे. २१२
विवेचन - जीवादि द्रव्यना आधारभूत जे क्षेत्र ते लोकशब्दथी बोलावाय छे. लोक ते पडद्रव्यथी व्यतिरिक्त अन्य कांइ नथी. लोकनो आकार शास्त्रमां वैशाखस्थाने रहेला अने केड उपर वे हाथ राखेला एत्रा पुरुषनी जेवो कहेलो छे. वैशाखस्थान पग पहोळा राखीने उभा रहेला पुरुषनुं कहेवाय छे. आ लोकना त्रण मुख्य विभाग छे. १ अधोलोक, २ उर्ध्वलोक, ३ तिर्यग्लोक. तेमां अधोलोक उंधा राखेला मोटा शरावलाने आकारे छे, उपर संक्षिप्त होय ने नीचे जतां वधतुं विशाळ होय ते अधोमुख शराव कहेवाय छे. तिर्यग्लोक रूपाना थाळने आकारे गोळ अने चपटो छे. उर्ध्वलोक तिर्यग्लोकनी उपर अधोलोकवाळा शराव करतां कांइक नाना शरावना संपुटने आकारे छे. एक शराव चतुं ने बीजं शराव तेनी उपर उंधुं मूकीए तेने संपुट कहे छे. या हकीकतने बीजी रीते बतावे छे - अधोलोक नीचे सात रज्जु प्रमाण
For Personal & Private Use Only
**************************
॥ ७५ ॥
v.jainelibrary.org.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
छे ने उपर घटतो घटतो एक रज्जु प्रमाण छ तिर्यग्लोक एक रज्जुप्रमाण सरखो के अने उर्ध्वलोक नीचे एक रज्जु प्रमाण, मध्ये पांच रज्जु प्रमाण ने उपर एक रज्जु प्रमाण छे. रज्जु असंख्याता योजन प्रमाण होय छे. २१०-११.
आत्रणे प्रकारना लोक पैकी अधोलोक रत्नप्रभाथी मांडीने महातमःप्रभा सुधी सात नरकना भेदथी सात प्रकारे छे. तिर्यग्लोक अनेक प्रकारनो छे, कारण के तेमा जंबूद्वीपादि असंख्याता द्वीपो छे अने लवणसमुद्रादि असंख्याता समुद्रो छे. ज्योतिष्कना भेदो पण तिर्यग्लोकमांज छ. उर्ध्वलोकना १५ प्रकार कहेला छे. ते श्रा रीते-९ मुं १० मुं अने ११ मुं १२ मुंए चे बे देवलोकना स्वामी इंद्र एकेकज होवाथी १० प्रकार बार देवलोकना, नव ग्रैवेयकमा त्रण अधो, त्रण मध्य अनेत्रण उपरितन होवाथी त्रण प्रकार नव ग्रेवेयकना, एक प्रकार पांच अनुत्तर विमाननो अने एक प्रकार इषतप्राग्भारा पृथ्वी के जे सिद्धशिलाना नामथी ओळखाय छे, जेनी उपर एक योजने लोकांत आवे छे तेनो, एम सर्व मळीने उर्ध्वलोकना १५ प्रकार थाय छे. २१२.
हवे आकाश लोकमात्र व्यापीज छ के विशेष छे ? अने बाकीना द्रव्यो पण शी रीते व्यापेला छे ? ते कहे छेलोकालोकव्यापकमाकाशं मर्त्यलौकिकः कालः । लोकव्यापि चतुष्टयमवशेषं त्वेकजीवो वा ।। २१३ ॥
भावार्थ-आकाश लोकालोकव्यापक छे. काळ मनुष्यलोक संबंधी छे, बाकीना चार (४) लोकव्यापी छ, | तेमज एक जीव पण (केवळीसमुद्घात समये) लोकव्यापी थाय छे. २१३.
विवेचन-आकाश मात्र लोकव्यापी नथी पण लोकालोकव्यापी छे. जीवने अजीवना आधारभूत जे क्षेत्र ते लोक
Jain Education Interior
For Personal Private Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥७६॥
कहेवाय छे अने तेथी पर अलोक छे.जे श्राकाशमां जीवाजीवादि पदार्थ पंचक रहेला छे ते लोकाकाश छे भने ज्यां जीवादि पदार्थोनो सर्वथा अभाव छे ते अलोकाकाश छे. लोकाकाश अने अलोकाकाश एवो मात्र जीवादिकना आधारपणाथीज भेद पडेलो छ, बाकी तो ते बने एकरूपज छे. काळ द्रव्य मनुष्यलोकव्यापी छ अर्थात् तेनो मुख्य आधार चर ज्योतिषी उपर रहेलो छ अने चर ज्योतिषी मात्र मनुष्यलोकमां एटणे अढीद्वीपमा ने बे समुद्रमाज छे, तेनी फरतो मानुषोत्तर पर्वत छे. तेटला क्षेत्रनौ अंदरज वर्तमानादि लक्षण काळ द्रव्य छे. बाकी काळनी वर्तना तो सर्वत्र छे. बाकीना चार द्रव्यो धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, पुद्गळ अने जीव लोकव्यापी छे. धर्मास्तिकाय ने अधर्मास्तिकाय लोकव्यापी एक अखंड द्रव्यज छे. सूक्ष्म शरीरबाळा सूक्ष्म एकेंद्रिय जीवो पाखा लोकमां व्यापीने रहेला छे. पुद्गळ पण परमाणु ने स्कंधरूपे आखा लोकाकाशमां सर्वत्र व्यापी रहेल छे. एक जीव पण केवळी समुद्घात करे त्यारे आखा लोकमां सर्वत्रव्यापी जाय छे. २१३.
हवे या द्रव्यो शुं एकेकज छे के अनेक छे? इत्यादि स्वरूप कहे छेधर्माधर्माकाशान्येकैकमतः परं त्रिकभनन्तम् । कालं विनास्तिकाया जीवमृते चाप्यकतृणि ॥ २१४ ॥
भावार्थ:-धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय अने आकाश ए त्रण एकेको छ, बाकीनां त्रण अनंता छे. काळ विना शेष पांच अस्तिकाय छे अने जीव विना अकर्ता छ. २१४.
विवेचन-धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय अने भाकाशास्तिकाय ए त्रणे एकेक द्रव्यज छे. तेमा आकाशने लोका
॥७६॥
For Personal Private Use Only
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
I
लोक व्यापकपणे एक द्रव्य समजवु. केमके लोकाकाशने अलोकाकाश एम चे पृथक् द्रव्य नथी. जीवो अनंता छे अने ते चारे गतिमा तेमज सिद्धावस्थामा पृथक् पृथक् स्वरूपे रहेला छे. पुद्गळ पण अनंता छे अने ते परमाणुरूपे तेमज व्यणुकादिथी मांडीने अनंत परमाणुना स्कंधरूपे पृथक् पृथक् रहेला छे. काळद्रव्य अतीत अनागतादि भेदवडे करीने अनंत समयात्मक छे. ___हवे अस्तिकाय शब्द माटे कहे छे के-अस्तिकाय शब्द काळद्रव्य विनाना पांच द्रव्योने माटे छे. कारण के काळ अस्तिकाय नथी, बाकीना पांच अस्तिकाय छे. अस्तिकाय प्रदेशना समृहनु नाम छे. पांच द्रव्योमा प्रदेशोनो समूह छ, काळना प्रदेशचें नाम समय छे. ते समय वर्तमान तो एक समयरूप ज छे. ते समयोनो प्रचय थतो नथी. कारण के वर्त्तमान समय बीजे समये अतीत भावने पामे छे, तेथी काळ अस्तिकाय नथी. धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय ने एक जीवना असंख्याता प्रदेश छे. (त्रणे सरखा छे.) आकाश लोकालोक व्यापक होवाथी अनंत प्रदेशी छे. मात्र लोकाकाश असंख्य प्रदेशी छे. पुद्गल द्रव्यो अनंता छे. जीव विनाना पांचे द्रव्यो कर्तृत्वपणाथी शून्य छ, एक जीव ज शुभाशुभ कर्मोनो कर्त्ता छ. २१४
धर्मास्तिकायादि द्रव्योर्नु कार्य अथवा स्वभाव कहे छे:धर्मो गतिस्थितिमतां द्रव्याणां गत्युपग्रहविधाता । स्थित्युपकर्ताऽधर्मो ऽवकाशदानोपकृद्गगनम् ॥ २१५ ।।
भावार्थ-गतिपरिणामी जीव अने पुद्गल द्रव्योने गतिमा सहाय देनार धर्मास्तिकाय छे. स्थितिमा सहाय देनार अधमास्तिकाय छे अने अवकाश प्रापवा रूप सहाय करनार आकाशद्रव्य छे. २१५.
Educ
ational
For Personal & Private Use Only
IKI
.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
विवेचन-स्वयमेव गतिमान थयेला जीव अने पुद्गल ए बे द्रव्योने धर्मास्तिकाय गतिमां सहाय आपे छे, पण प्रशमरति * ते नहीं चालता एवा जीव के पुद्गल द्रव्यने चलावतुं नथी, मात्र गतिपरिणतने ज सहाय आपे छे. जेम चालता एवा | प्रकरणम्
मत्स्यने जळ उपकारक छ तेम. वळी जेम आकाश द्रव्य स्वयमेव अवगाहमान द्रव्यने अवगाह आपवाना कारणभूत थाय छे; परंतु अनवगाहमान द्रव्यने बलात्कारे काइ अवगाह आपतुं नथी तेम. वळी जेम स्वयमेव कृषिकार्य (खेती) मां प्रवर्डला कृषिवळ (खेडुत )ने वर्षा अपेक्षा कारण थाय छे; परंतु खेती नहीं करनार खेडुत पासे कांइ बलात्कारे ते खेती करावतो नथी तेम. वळी जे बगलीओने गर्भाधान के प्रसव थवानो होय तेने वरसादना गर्जारवनो शब्द सांभळवाथी गर्भाधान के प्रसव थाय छे पण जेने गर्भाधान के प्रसव थवानो न होय तेने बळात्कारे वरसादनो गर्जारव काइ गर्भाधान के प्रसव करावतो नथी तेम. वळी गुरू विगेरेनो प्रतिबोध जेने पापी विरमवु होय तेने पापथी विरमवामां निमित्तभूत थाय छे परंतु जेने पापथी विरमवु नथी तेने प्रतिबोध काइ बळात्कारे पापथी विरमावतो नथी तेम. ए दृष्टांतो प्रमाणे धर्मद्रव्यने गतिपरिणामवाळा जीवो तथा पुद्गलोने गतिमा अपेक्षा कारण समजबु. तेज रीते स्वयमेव स्थिति करता (स्थिर रहेता) एवा जीव पुद्गलने स्थितिमा अपेक्षा कारण अधर्मास्तिकाय द्रव्य जाणवू. ते काइ स्थिर रहेवा न इच्छता एवा जीव के पुद्गलने बलात्कारे स्थिर राखतुं नथी. मात्र स्थितिपरिणतने स्थितिमां ते उपकारी छे, आकाश अवकाश लेनाने इच्छता जीव अने पुद्गलने अवकाश प्रापे छे, अर्थात् तेनो उपयोग अवकाश अर्थे थाय छे. ते काइ इच्छापूर्वक
१ अहीं इच्छा शब्द जीव साथे ज जोडवो..
॥ ७७
Jain Education intain
For Personal Private Use Only
Mw.jainelibrary.org
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
अवकाश आपे छ एम नथी. २१५. ___ हवे पुद्गल द्रव्य शुं उपकार करे छे ते कहे छ:स्पर्शरसगन्धवर्णाः शब्दो बंधश्च सूक्ष्मता स्थौल्यम् । संस्थानं भेदतमश्छायोद्योतातपश्चेति ॥ २१६ ॥ कर्मशरीरमनोवाविचेष्टितोच्छासदुःखसुखदाः स्युः। जीवितमरणोपग्रहकराश्च संसारिणः स्कन्धाः ॥२१७॥ ___ भावार्थ--स्पर्श, रस, गंध, वर्ण, शब्द, बंध, सूक्ष्मता, स्थूलता, संस्थान, भेद, अंधकार, छाया, उद्योत अने आतप ए सर्व पुद्गलस्कंधो संसारी जीवोने कर्म, शरीर, मन, वाक्चेष्टा तथा उच्छ्वासद्वारा दुःख सुख देनारा अने जन्ममरणमा सहाय करनारा थाय छे. २१६-२१७.
विवेचन-पुद्गलो संसारी जीवोने स्कंधपणे अनेक प्रकारे उपकारक थाय छे; परमाणुपणे ते काइ पण करी शकता नथी. हवे तेना उपकार गणावे छे-स्पर्श, वर्ण, रस ने गंध ए पुद्गल द्रव्यना उपकार छ, शब्दपरिणाम पण पुद्गल द्रव्यनो ज उपकार छे, कर्मपुद्गलनो आत्मप्रदेशोनी साथे क्षीर नीरनी जेवो एकलोली भाव थाय छे ते पण पुद्गल द्रव्यनो ज उपकार छ, अनंतप्रदेशी स्कंध जे सूक्ष्म परिणामने पामे छे ते पुद्गलनो उपकार छ तेमज ते स्कंधो अभ्र ने इंद्रधनुष्यादिमां स्थूलपणे परिणमे छे ते पण पुद्गलनो ज उपकार छे, चउरंसादि संस्थान (आकृति) जे थाय छे ते पुद्गलनो उपकार के, खंडरूप भेद थाय छे ते पण पुद्गलनुं परिणाम छ; अंधकार, छाया, चंद्र तारा विगेरेनो उद्योत अने सूर्यादिकनो आतप ए सर्व पुद्गलना ज परिणाम छे, ज्ञानावरणादि कर्म ते पुद्गलनो ज उपकार छे, औदारिकादि
For Personal Private Use Only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
शरीर, मन, बचन ने काया, तेनी चेष्टा (क्रिया), श्वासोच्छ्वास ए सर्व पुद्गलना ज परिणाम छे. दुःख अने सुख पण प्रशमरति पुद्गलजनित ज छ. जीवितने उपग्रह करनारा दूध, घी विगेरे अने मरणने उपग्रह करनारा विष, गरल विगेरे ते सर्वे प्रकरखा
पुद्गलना ज उपकार (परिणाम) छे. अहीं उपकार, परिणाम, स्वभाव एकार्थवाची समजवा. एटले उपर बतावेला बधा
वानां पुद्गलस्कंधोबडे ज थाय छे. ते तेनो ज स्वभाव छे. तेमांना केटलाक भाव जीवनी साथे भळवाथी थाय छे अने ॥७८॥
केटलाक स्वाभाविक थाय छे; परंतु जीवना भळवाथी जे थाय छे ते पण स्वभाव के परिणाम तो पुद्गल स्कंधोनो ज समजवो. २१६-२१७.
हवे काळ अने जीवद्रव्यना उपकार बतावे छे:परिणामवर्तनाविधिपरापरत्वगुणलक्षणः कालः । सम्यक्त्वज्ञानचारित्रवीर्यशिक्षागुणा जीवाः ॥ २१८॥
भावार्थ-परिणामवर्तनारूप अने परापरत्व गुणवाळू काळद्रव्य छे. सम्यक्त्व, ज्ञान, चारित्र अने वीर्य शिक्षा गुणवाळा जीवो छे. २१८.
विवेचन-वृक्षादिना अंकुर वधे छे, घटे छे, क्षय पामे छे ए काळजनित उपकार के. मा वर्ते छे, मा नथी वर्ततुं ए पण काळने अपेक्षीने ज कहेवाय छे तेथी ते पण काळकृत उपकार छे. पांच वर्षथी दश वर्ष पर छे अने पचास वर्षथी
१ हानि वृद्धिरूप. २ गुरु-लघुपणुं (वयमा एकबीजाथी न्हाना-म्होटापणुं).
॥७८॥
Jan Education
For Personal Private Use Only
jainelibrary.org
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
पचीस वर्ष अपर छे, आम परत्वापरत्व पण काळकृत ज छे. अर्थात् तेने अपेक्षीने ज कहेवाय छे. या प्रमाणे परिणाम
वर्तना अने परापरत्ववडे काळद्रव्य जाणी-पोळखी शकाय छे. जीवद्रव्य शुं शुं उपकार करे छे ? उत्तर-तत्वार्थश्रद्धानरूप है| सम्यक्त्व उत्पन्न करे छे, श्रुतादि ज्ञान उपजावे छे, क्रियानुष्ठानरूप चारित्रनो उपदेश करे छ अने शक्तिविशेष जे वीर्य तेने देखाडे छे तथा लिपि-अक्षरादि संविज्ञान उत्पन्न करे छे. श्राबधा जीवकृत उपकार छे. २१८.
इति जीवाजीव स्वरूपं. जीव अने अजीव तत्ववें निरूपण कर्या पछी हवे पुण्य पाप-ए बे पदार्थने ओळखवा माटे शास्त्रकार कहे छःपुद्गलकर्म शुभं यत्तत्पुण्यमिति जिनशासने दृष्टम् । यदशुभमथ तत्पापमिति भवति सर्वज्ञनिर्दिष्टम् ।२१६।
भावार्थ-शुभ एवां जे कर्मनां पुद्गळ ते पुन्य अने अशुभ एवां कर्मनां पुद्गल ते पाप एम सर्वज्ञ भगवाने कयुं छे. २१९
विवेचन-आठ कर्मनी उदयमा १२२ उत्तर प्रकृतिओ होय छे. तेमा मिश्रमोहनी तथा समकितमोहनी एबे भलेली छ. तथा वर्ण, गंध, रस ने स्पर्श ए चार नामकर्मनी प्रकृतिमो शुभ अशुभ बन्ने प्रकारनी होवाथी १२६ प्रकृति उदयमां थाय छे. तेमां उच्च गोत्र, सातावेदनी, मनुष्यनी गति इत्यादि ४२ प्रकृति यो जे शुभ ले ते पुण्य नामथी ओळखाय छे. अर्थात् फळरूपे प्रदर्शित थती ए ४२ पुण्यप्रकृति कहेवाय छः अने पांच ज्ञानावरणी, नव दर्शनावरणी, पांच अंतराय, मिथ्यात्वादि
१४
For Personal Private Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकरणम्
३ अने २५ कषाय विगेरे ८४ पापप्रकृतिओ कहेवाय छे. ते आत्माने अशुभ फळ आपे छे. मा प्रकृतिमोनुं विशेष स्वरूप खास जाणवा योग्य छे. अहीं स्थळ संकोचना कारणथी ते बतावेल नथी. तेना अर्थीए कर्मग्रंथ, नवतत्वादिकमाथी जोइ लेबु. या श्लोकमां वे शब्द ध्यान खेंचवा लायक छे. एक तो 'जिनशासने दृष्टम्' ए शब्द कहेल छ तेथी ए समजवान के के आ पुण्य पाप अथवा शुभाशुभ प्रकृतिमोर्नु स्वरूप जिन शासनमा ज कहेलुं छे. अन्य कोइपण दर्शनमा कर्मप्रकृतिपोर्नु भावु यथार्थ अने विस्तृत स्वरूप कहेलुं नथी. बीजो शब्द 'सर्वज्ञनिर्दिष्ठम्' कहेल छे. ए शब्द उपरथी समजवान ए छे के मा स्वरूप सर्वज्ञहूँ कहेलुं छे छद्मस्थy-अल्पमतिर्नु कहेलुं नथी. वळी तेमां बीजुं ए पण रहस्य रहेलुं छे के ए आगमग्राह्य पदार्थ के मात्र बुद्धिग्राह्य नथी. सर्वज्ञकथित होवाथी तेने तथाप्रकारे सर्दहवो ए समकिती जीवोर्नु लक्षण छे. २१६
हवे ए पुण्य पापना कारणभूत भाव तत्व छे तेनुं तथा ते आश्रवने रोकनार संवर तत्त्वनुं स्वरूप शास्त्रकार कहे छ:योगः शुद्धः पुण्याश्रवस्तु पापस्य तद्विपर्यासः । वाक्कायमनोगुप्तिनिराश्रवः संवरस्तूक्तः ॥ २२० ।।
भावार्थ-शुद्ध एवा मन वचन अने कायाना योग ( व्यापार ) ते पुन्याश्रव, तेथी विपरीत ते पापाश्रव अने मन वचन कायानी गुप्ति ते निराश्रय एवो संवर कह्यो छे. २२०
विवेचन-मन वचन कायाना जे योग तेनो भागमपूर्वक जे व्यापार ते पुण्याश्रव छे, अने स्वेच्छापूर्वक जे व्यापार ते पापाश्रव छे. एम कहेवानुं तात्पर्य ए के के-इंद्रिय, कषाय, अव्रत अने योग ए रीते आश्रवना मुख्य ४
For Personal Private Use Only
sanineterary.org
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
भेद छ, अने तेना उत्तर भेद १७ थाय छे. तेमां २५ क्रिया भेळवता ४२ भेद थाय छे. परंतु ए सर्वमा मुख्यता योगनी छ. योगनी साथे कषायादि भळवाथी प्राणी शुभाशुभ कर्म बांधे छे; एटले मन वचन कायाना योगनो आगमकथनपूर्वक व्यापार अर्थात जे रीते पागमोमां कर्तव्याकर्त्तव्य बतावेलुं छे ते प्रमाणे समजीने कर्त्तव्य आचरवू अने अकर्त्तव्य तजवू तेथी पुण्याश्रव थाय छे. अर्थात् पुण्यप्रकृति-शुभ प्रकृति बंधाय छः अने खेच्छापूर्वक मन वचन कायानो जे व्यापार एटले पौद्गळिक भावमा राचवु माचवू, कर्त्तव्य न करवू अने अकर्त्तव्य करवू तेथी पापाश्रव थाय छे. अर्थात् पाप प्रकृतिअशुभ प्रकृति बंधाय छे. अहीं शुभ या अशुभ कर्मर्नु आवq तेने पाश्रव कहेल छे. आत्मानी साथे ते कर्मपुद्गलोनुं जे बद्ध थq तेनो बंध तरीके बंधतत्वमा उपदेश करेलो छ. शुभ के अशुभ कोइ पण प्रकारना कर्म बांधवा तेथी जीव संसारमा भमे छे-छुटी शकतो नथी, तेथी आश्रवतत्वना बे भेद छतां तेने हेय-त्याज्यज गणेल छे.
आ श्लोकना पूर्वाधा आश्रवतत्त्वनुं निरूपण करीने उत्तरार्धमां संवर तत्व टुंकामां समजावेल छे. शास्त्रकार मन, वचन अने कायानी गुप्ति-तेने गोपववा-पोताने वश करवा-यथेच्छ प्रवर्तवा न देवा, तेने निराश्रव अथवा संवर कहे छे.
श्रा संवर आश्रवना द्वारनो रोध करनार छे. तेना समिति, गुप्ति, परिसह, यतिधर्म, भावना ने चारित्र एवा मुख्य ६ भेद | छे अने तेना उत्तर भेद ५७ थाय छे. समितिगुप्तिपुरःसर मन वचन कायानी जे प्रवृत्ति ते संवर छे. संवरना बीजा पण अनेक मेदो छे. आश्रव ने संवर तत्वनुं विशेष स्वरूप जाणवाना इच्छके नवतत्त्वादि प्रकरणोनुं ज्ञान मेळव. २२०
हवे निर्जरा, बंध ने मोक्ष-ए त्रण तत्त्वनुं स्वरूप कहे छ:
For Personal Private Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति प्रकरणम्
८०॥
संवृततपउपधानात्तु निर्जरा कर्मसन्ततिबन्धः । बन्धवियोगो मोक्षस्त्विति संक्षेपान्नवपदार्थाः ॥ २११ ॥
भावार्थ-संवरयुक्त जीवने तप-उपधान थकी निर्जरा थाय छे. कर्मनी संतति ते बंध, अने बंधनो वियोग al (सर्वथा अभाव ) ते मोक्ष. ए रीते संक्षेपथी नव पदार्थो कह्या. २२१
_ विवेचन-जेणे आश्रबना द्वार, संवरवडे रोकी दीधा के एवा जीवनो यथाशक्ति तपमा प्रवेश थतां अपूर्व ( नवां) | कर्मनो प्रवेश रोकाय छे अने पूर्वोपार्जित कर्मनी निर्जरा एटले क्षय थाय छे. ते तपर्नु बीजुं नाम उपधान पण छे. माथानी नीचे राखेखें उपधान-ओशीकुं जेम मस्तकने अथवा शरीरने सुखना कारणरूप थाय छे तेम तप पण प्राणीने सुखना कारणरूप होवाथी उपधान कहेवाय छे. ते तप १२ प्रकारे छे. छ प्रकारे बाह्य तप के अने छ प्रकारे अभ्यंतर तप छे. बाह्य तप करतां अभ्यंतर तप अनेक गुण फळदायक छ. पूर्व कर्मने निर्जरवामां तपज अपूर्व निमित्त छ. तप सिवाय पूर्व कर्म निजरी शकातां नथी. कर्मनुं निर्जरवू एटले जीवने फळ-विपाक आप्या सिवाय प्रदेशोदयवडे आत्माथी तेनुं छुटुंई पडी जq. आ तप निकाचित कर्मोने पण बाळीने भस्म करी दे छ. तप शब्दमात्रथी उपवासादि अनशन तप तरफ ज माणसनी दृष्टि खेचाय छे, तेनेज तप तरिके ओळखे छे, परंतु तपना बारे प्रकार तरफ दृष्टि करवी. अभ्यंतर तपमा विनय, वैयावच्च, स्वाध्याय, ध्यान विगेरेने तप तरिके ज गणेल छे. ते तप महा लाभकारक छ अने तेनावडेज अनंत भवोनां पूर्वबद्ध कर्म निर्जरी शके छे. मात्र बाह्य तपनी के अज्ञानकष्टनी तेवी शक्ति के ज नहीं. अज्ञानकष्टथी तो मात्र पौद्गळिक ॥८॥
Jain Education Inter
For Personal Private Use Only
witayainelibrary.org
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुख प्राप्त थाय छे के जे पुनः पुनः प्राणीने संसारमा परिभ्रमण करावे छे. हवे पंधतच्च समजावे के. कर्मनी संततिज्ञानावरणादि कर्मोनो अविच्छेद ते बंध कहेवाय छे. कारणके पूर्वकर्मना उदयवडे ज प्राणी नवां कर्म बांधे के अने वे उदयमा आवतां सुधी सत्तापणे रहे छे. पूर्व कर्म सिवाय नवा कर्म बंधाता नथी. बंधना चार प्रकार कहेला छे.१ प्रकृति बंध, १ स्थिति बंध, ३ अनुभाग बंध अने ४ प्रदेश बंध. आ चारेनो प्रदेशबंधमा समावेश थइ जाय छे. कारण के बंधायेल कर्मोना प्रदेशोनो स्वभाव, तेनी स्थिति अने तेनो रस ते प्रदेशमा ज रहेल छे. बीजी रीते प्रकृतिबंधमां पण बीजा त्रण प्रकारना बंधनो समावेश करवामां आवेलो छ. आ चारे प्रकारना बंधन स्वरूप कर्मग्रंथ, कर्मप्रकृति, पंचसंग्रहादिकथी जाणवा योग्य छे. बंधनुं यथार्थ स्वरूप समज्या पछी तेने अटकाववानो उपाय ठीक थइ शके छे. जेम व्याधिनुं यथार्थ निदान थया पछी चिकित्सा बराबर थइ शके छे तेम. समग्र प्रकारे कर्मोनो जे आत्यंतिक क्षय-वियोग ते मोक्ष कहेवाय छे. मोक्ष ते काइ जुदी वस्तु नथी. अनादि काळथी कर्मोवडे बंधायेला जीवोनुं जे तदन कर्मरहित थइ जq-कर्मोनो एवो आत्यंतिक वियोग थवो के जे फरीने बंधाय नहीं तेनुं नाम मोक्ष. एवी कर्मविरह दशा थतां शुद्ध निर्मळ थयेल आत्मा लोकाग्रे जइने रहे छे. प्रसंगोपात मोक्ष (सिद्धि ) स्थाननु वर्णन मोक्षद्वारमा करवामां आवे छे, तेमज सिद्धना भेद अने तेनी संतपदादि नव द्वारवडे प्ररुपणा करवामां आवे छे, ते नवतत्त्व प्रकरणादिकथी जाणी लेवी. बाकी मोक्षतचनो अर्थ तो टुंकामा उपर जणाव्यो छे तेज समजवो. आ प्रमाणे कर्ता कहे छ के-संक्षेपी नव पदार्थो कह्या. २२१
इति नवतत्त्व स्वरूपम्.
Jain Education international
For Personal Private Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥
१॥
हवे सम्यग्दर्शन, ज्ञान अने चारित्रादिनुं स्वरूप कहेवाना प्रारंभमां प्रथम सम्यग्दर्शननुं स्वरूप कहे छ:एतेष्वध्यवसायो योऽर्थेषु विनिश्चयेन तत्त्वमिति । सम्यग्दर्शनमेतत्तु तन्निसर्गादधिगमाद्वा ॥ २२२ ॥ शिक्षागमोपदेशश्रवणान्येकाथिकान्यधिगमस्य । एकार्थः परिणामो भवति निसर्गः स्वभावश्च ॥ २२३ ॥
भावार्थ-श्रा नव पदार्थोने विषे विशेषे करीने निश्चयपूर्वक 'आज तत्व ' एवो जे अध्यवसाय ते सम्यग्दर्शन. ए सम्यग्दर्शन स्वभावथी अथवा गुरुउपदेशथी थइ शके छे. शिक्षा, भागमोपदेश अने शास्त्रश्रवण ए गुरुउपदेशना एकार्थवाचक छे. तेमज परिणाम, निसर्ग अने स्वभाव ए पण एकार्थवाचक छे. २२२-२२३
विवेचन-उपर कही गयेला जीवादि नव पदार्थोने विषे जे निश्चय-अर्थात ते यथार्थ छे-तथ्य छे-सत्य के एवा निर्णयवाळो अध्यवसाय ते सम्यग्दर्शन कहेवाय छे. तेमां पारकी दाक्षिण्यता के अनुवृत्ति न होवी जोइए-आत्मानाज शुद्ध अध्यवसाय एवा होवा जोइए. ते सम्यग्दर्शन के प्रकारे प्राप्त थाय छे. निसर्गथी ने अधिगमथी. निसर्गथी एटले स्वभावथी. संसारमा परिभ्रमण करता जीवने अनाभोगे कर्मनो क्षय थवाथी अर्थात् कर्म ओछा थवाथी-यथाप्रवृत्ति करणवडे कर्मोनी स्थिति घटवाथी ग्रंथी-देशने पामीने, अपूर्व करणना लाभवडे, ते ग्रंथीनो भेद करीने अर्थात् अति निविड एवी जे रागद्वेषनी परिणति तेने निवारीने अनिवृत्ति करण पामवाथी एटले शुभ परिणामनी अनिवृत्ति-स्थिरता थवाथी प्राणी स्वभावे ज समकित पामे छे तेने निसर्ग समकित कहे छे. तेनुं लक्षण-चिन्ह तत्त्वार्थश्रद्धान छे. जे भग
Jain Education in
For Personal Private Use Only
HIN
ainelibrary.org
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
**3********
वंतनी प्रतिमाना देखवाथी अथवा साधु मुनिराजना दर्शन मात्रथी पूर्वोक्त प्रकारे सम्यग्दर्शन प्राप्त थाय छे ते निसर्ग समकित कहेवाय छे. शुभ परिणाम, निसर्ग ने स्वभाव ए त्रणे शब्दो एक ज अर्थना वाचक छे. हवे जे गुरुमहाराज विगेरेना उपदेशथी शुभ परिणाम उत्पन्न थाय छे अने तेथी ग्रंथीभेद थतां समकित प्राप्त थाय छे ते अधिगम समकित कहेवाय छे. शुभ परिणामनी तो बनेमां तुल्यता छे; मात्र कारण परत्वे ज भेद छे. शिक्षा, आगमोपदेश ने शास्त्रश्रवण ए त्रसे अधिगमना वाचक ज छे. सम्यग्दर्शन ते आत्मस्वरूपनुं वास्तविक देखयुं, ते तत्वार्थ श्रद्धानवडे ज थाय छे. एटले सम्यग्दर्शन ने समकित एकज वस्तु छे. २२२-२२३
ear प्रकारे प्राप्त थता समकितनी प्राप्ति तेमज तेनाथी विपर्यय भाव ते मिथ्यात्व छे एम कहे छे भने ज्ञानना भेद समजावे छे:
एतत्सम्यग्दर्शनमनधिगमविपर्ययौ तु मिथ्यात्वम् । ज्ञानमथ पञ्चभेदं तत्प्रत्यक्षं परोक्षं च ॥ २२४ ॥
तत्र परोक्षं द्विविधं श्रुतमाभिनिबोधिकं च विज्ञेयम् । प्रत्यक्षं त्ववधिमनः पर्यायौ केवलं चेति ॥ २२५ ॥ एषामुत्तरभेदविषयादिभिर्भवति विस्तराधिगमः । एकादीन्येकस्मिन् भाज्यानि त्वाचतुर्भ्य इति ॥ २२६॥ सम्यग्दृष्टेर्ज्ञानं सम्यग्ज्ञानमिति नियमतः सिद्धम् । आद्यत्रयमज्ञानमपि भवति मिथ्यात्वसंयुक्तम् ॥ २२७॥ १ तु शब्दात् संशयश्च.
For Personal & Private Use Only
*O*→
**************
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥
२॥
भावार्थ:-उपर कहेला सम्यग्दर्शन ( तत्वश्रद्धान )थी विपरीतपणु, गुरुउपदेशनो अनादर अने संशय ते मिथ्यात्व छे. प्रत्यक्ष अने परोक्ष एवं ज्ञान पांच प्रकारनुं छे. तेमा श्रुतज्ञान अने मतिज्ञान एम बे प्रकारचें ज्ञान परोक्ष जाणवुः अने अवधि, मनःपर्याय तथा केवल ए त्रण प्रकारे प्रत्यक्ष (ज्ञान) जाणवू. उत्तरभेद विषयादिवडे थाय छे, तेथी आ ज्ञाननो विशेष बोध थइ शके छे. एक आत्माने विषे एकथी मांडीने चार ज्ञान पर्यंत होवा घटे छे. सम्यग्दृष्टि जीवनुं ज्ञान निश्चे करीने सम्यगज्ञान कहेवाय छे, तेमज मिथ्यात्वसंयुक्त एवां आदिनां त्रण (ज्ञान ) अज्ञान कहेवाय छे.
विवेचन-आ चार श्लोक पैकी प्रथमना अर्धा श्लोकमां ज मिथ्यात्वनुं स्वरूप कहेलुं छे. तत्वार्थनी यथार्थ श्रद्धा न होवी ते मिथ्यात्व छे. ज्यांसुधी प्राणीने कर्मस्थिति विशेष होय छे त्यांसुधी तेने तत्त्वार्थनी श्रद्धा थती ज नथी. आ | संसारमा अनादि काळथी अनंत पुद्गल परावर्तन करतां ज्यारे प्राणीने छेनुं पुद्गल परावर्तन प्राप्त थाय छे अर्थात् भावी संसार मात्र एटलो ज रहे थे त्यारे तेनामां मार्गानुसारीपणुं आवे छे अने ते करतां पण ज्यारे संसारस्थिति घटेअर्ध पुद्गल परावर्तन जेटली वधारेमा वधारे रहे त्यारे जीव समकित पामे छे. ज्यांसुधी जीव समकित पामतो नथी त्यांसुधी तेनामां विपर्ययभाव रहे छे. जड चेतननुं वास्तविक स्वरूप तेने समजातुं नथी-तेना पर यथार्थ श्रद्धा आवती ज नथी. तेवा भावने शास्त्रकारे मिथ्यात्व कहेल छे. तेना अभिग्रहिक, अनभिग्रहिक, अभिनिवेशिक, अनाभोगिक अने सांश- | यिक एवा पांच प्रकार छे. तेमज बीजा पण तेना घणा मेदो शास्त्रमा बतावेला छे. ते भेदोने बराबर समजीने जेटलो प्रयास थइ शके तेटलो करी मा महान् दोषने टाळवानी जरूर छे. प्राणीनो परम शत्रु मिथ्यात्व छे. तेनावडे ज प्राणी
Man
८२॥
Jain Education
!
For Personal & Private Use Only
Mar
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
संसारमा अपरिमित काळ पर्यंत परिभ्रमण करे छे. ए मिथ्यात्वनुं स्वरूप अन्य ग्रंथोथी जाणी लेवु. अहीं तेनो विस्तार करवामां आव्यो नथी. - हवे ज्ञानना मुख्य पांच भेद छे. तेमां बे परोक्ष ज्ञान छ भने त्रण प्रत्यक्ष ज्ञान छे. अक्ष शब्द अहीं आत्मावाचक छे. जे ज्ञान इंद्रियोना साधन सिवाय परमायु जाणी शके छ अर्थात् जे ज्ञानमा आत्माने इंद्रियादिकनी अपेक्षा रहेती नथी ते प्रत्यक्ष ज्ञान कहेवाय छे. प्रत्यक्ष ज्ञानना पण वे प्रकार छे. देश प्रत्यक्ष ने सर्व प्रत्यक्ष. अवधि ने मनःपर्यव ए देश प्रत्यक्ष छ; केवळज्ञान सर्वप्रत्यक्ष छे. मति भने श्रुत ए बे परोक्ष ज्ञान छे. ते इंद्रिय अने मनना निमित्तथी इंद्रियोद्वारा
आत्माने थाय छ साक्षात् आत्माने परभार्या थता नथी. ए बंने ज्ञान क्षयोपशमजन्य छे. प्रत्यक्षज्ञानमां पण अवधि ने मनःपर्यव क्षयोपशमजन्य छ भने केवळज्ञान क्षायिक भावनुं छ. ते ज्ञानावरणीय कर्मना सर्वथा क्षयथी ज उत्पन्न थाय छे. मतिज्ञाननु चीजें नाम आभिनिवोधिक ज्ञान छे. श्रुत-आगम ते अतींद्रिय विषयवारों छे, परंतु ते सर्वज्ञकथित होवाथी यथाथे बोध आपनार छे एटले ते प्रमाणभूत गणाय छे.
मतिज्ञानना श्रुतनिधित अने अश्रुतनिश्रित एवा वे प्रकार छे. श्रुतनिश्रितना अवग्रह, इहा, अपाय ने धारणा एम चार भेद छे. अवग्रहना पण व्यंजनावग्रह ने अर्थावग्रह एवा बे प्रकार छे. श्रुतनिश्रित मतिज्ञानना एकंदर २८ भेद थाय छे. ए दरेक भेदना वळी बहु ने अबहु, बहुविध ने अबहुविध विगेरे बार बार भेद थाय छे, एटले बधा मळी ३३६ भेद थाय छे. अश्रुतनिश्रित मतिज्ञानना औत्पातिकी, वैनयिकी, कार्मणकी अने पारिणामिकी बुद्धिरूप चार भेद
Jain Education in
For Personal Private Use Only
A
w.jainelibrary.org
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति
॥
३॥
छे-ते भेळवतां मतिज्ञानना ३४० भेद थाय छे. श्रुतज्ञानना १४ अने २० भेद थाय छे. अंगवाह्य अने अंगप्रविष्ट एवा बे भेद पण तेना छे. अंगवाह्यमा आवश्यक, उत्तराध्ययन, दशवैकालिकादिकनो समावेश थाय छे. अंगप्रविष्टमां आचारांगादि द्वादशांगीनो समावेश थाय छे. आ बंने ज्ञान सर्वद्रव्यविषयी छे. ___ अवधिज्ञानना जघन्य, मध्यम ने उत्कृष्ट एम त्रण भेद छ, अनुगामी, अननुगामी विगेरे छ भेद के अने तरतमता योगे असंख्य भेद पण थाय छे. मन:पर्यवज्ञानना ऋजुमति ने विपुलमति एम वे भेद छे. ऋजुमति करतां विपुलमति विशेष निर्मळ छे. या ज्ञान अवधिज्ञानना उत्कृष्ट विषय करतां अनंतमा भागना मनोद्रव्यने जाणनार थे, परंतु तेना करतां कात्यंत विशुद्ध के अने तेना स्वामी अप्रमत्त मुनि ज छे-बीजाने ते ज्ञान थतुं नथी. जातिस्मरण ज्ञान मतिज्ञाननोज भेद छे. मति श्रुत ने अवधि एत्रण ज्ञान मिथ्यादर्शनना योगथी विपर्ययभावने पामे छे एटले ते मतिअज्ञान, श्रुतप्रज्ञान अने विभंगज्ञानना नामथी ओळखाय छे. केवळज्ञान तो सर्व जीवने एक सरखं ज थतुं होबाथी तेना भेद विभेद नथी. आ ज्ञान संबंधी विशेष विचार तेना भेद, काळ, कारण, स्वामी, क्षेत्रादि जाणवाथी जाणी शकाय छे. विस्तारना इच्छके श्री नंदीसूत्र अने विशेषावश्यकादिथी ते जाणी लेवो.
आ पांच ज्ञान पैकी समकाळे केटला होय ? तेना उत्तरमा १-२-३-४ होय एम कहेल छे. समकाळे पांच ज्ञान एटला माटे न होय के ज्यारे केवळज्ञान प्राप्त थाय छे त्यारे प्रथमना छानस्थिक ज्ञान बेत्रण के चार होय ते नष्ट थइ जाय छे. मात्र एकलु केवळज्ञान ज लोकालोक प्रकाशक रहे के के जेमां बीजानी बीलकुल अपेक्षा होनी नथी. जीवने
For Personal Private Use Only
Lo
n elarary.org
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
एक ज्ञान ज्यारे कहेवाय त्यारे ा प्रमाणे केवळज्ञान एक एम समजवु. अथवा अक्षरात्मक श्रुतनो सर्वत्र संभव न होवाथी एकलु मतिज्ञान पण कहेवाय छे. बे ज्ञान मति ने श्रुत होय त्यारे कहेवाय छे. त्रण ज्ञान मति श्रुत ने अवधि अथवा मति श्रुत ने मनःपर्यव होय त्यारे कहेवाय छे. अवधिज्ञान विना पण मनापर्यवज्ञान थाय छे. चार ज्ञान मति श्रुत अवधि ने मन:पर्यव साथे होय त्यारे कहेवाय छे. आ प्रमाणे ते संख्यानी विवक्षा जाणवी.
सम्यग्दृष्टि जीव तत्वार्थश्रद्धानरूप सम्यग्दर्शन युक्त कहेवाय छे. तेनुं शंकादि शल्यरहित जे ज्ञान ते सम्यग्ज्ञान कहेवाय छे केमके ते यथावस्थित पदार्थने जाणनार छः अने ते निश्चये अविरुद्धपणे सिद्ध थयेल छे. मिथ्यादर्शनना योगी मति श्रुत ने अवधि ए त्रण ज्ञान सदसद् विशेष परिज्ञाननो अभाव होवाथी, यदृच्छाभाव होवाथी, उन्मत्तनी जेम असत् वस्तुनी उपलब्धि करावनार होवाथी अने ज्ञानना फळरूप विरतिनो तेमा प्रभाव होवाथी अज्ञान कहेवाय छे. एटले मिथ्यादृष्टि जीवोने मतिश्रुतादि होय ते मतिअज्ञानादिना नामथी ओळखाय छे. २२४ थी २२७.
आ पांच ज्ञान- स्वरूप घणुं विस्तारवारों छे, परंतु स्थळसंकोचना कारणथी अत्र तेनो विस्तार करवामां पाव्यो नथी.
सम्यग्दर्शन अने सम्यग्ज्ञान- निरूपण करीने हवे सम्यगचारित्रनुं निरुपण करवामां आवे छे ते चारित्रना पांच प्रकार बतावे छे:सामायिकमित्याचं छेदोपस्थापनं द्वितीयं तु । परिहारविशुद्धिकं सूक्ष्मसंपरायं यथाख्यातम् ॥ २२८ ॥
For Personal Private Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
11८४॥
इत्येतत्पञ्चविधं चारित्रं मोक्षसाधनं प्रवरम् । नैकैरनुयोगनयप्रमाणमार्गः समनुगम्यम् ॥ २२६ ॥
भावार्थ-पहेलुं सामायिक, बीजं छेदोपस्थापन, श्रीजुं परिहारविशुद्धि, चोथु सूक्ष्मसंपराय अने पांच, यथाख्यात. ए पांच प्रकारचें चारित्र मोक्षनुं श्रेष्ठ साधन छे अने ते अनेक अनुयोग, नय अने प्रमाण मार्गवडे करीने सम्यग् प्रकारे जाणवा-आदरवा योग्य छे. २२८-२२९.
विवेचन-राग द्वेष रहितपणुं ते सम कहीए तेनो जे आय के लाभ थाय तेमज ज्ञानादिकनो उपचय थाय तेने सम-आय समाय कहीए. तेज छे प्रयोजन जेनुं ते प्रथम सामायिक चारित्र कहीए. सामायिक चारित्रनां बे प्रकार के.
१ इत्वर, २ यावतकथिक. पहेला छेला तीर्थकरने वारे सामायिक चारित्र इत्वर एटले छ मास पर्यतर्नु होय अने मध्यम २२ तीर्थकरोने वारे यावज्जीवित होय. २ पूर्व पर्यायनो छेद करीने उत्तर पर्यायर्नु स्थापन करवू ते छेदोपस्थापनीय चारित्र कहीए. आ चारित्र पहेला ने छेला तीर्थकरने वारेज होय छे. हाल जे वडी दीक्षाना नामथी ओळखाय के ते आ बीजुं छेदोपस्थापनीय चारित्र छे. ३ आहारना परित्यागवडे करीने एटले तपादिवडे करीने जे आत्मानी विशुद्धि करवी ते परिहारविशुद्धि चारित्र कहीए. ते चारित्र नवमा पूर्वनी त्रीजी आचार वस्तु पर्यत भणेला नव साधुओनो गण गच्छमाथी नीकळीने परिहारिक कल्पपणे स्थित थयेल होय तेने होय छे. तेमां चार परिहारिक मुनि ग्रीष्म, शिशिर ने वर्षा ऋतुमा एक उपवासथी मांडीने पांच उपवास पर्यत तप करे एटले ग्रीष्म ऋतुमा जघन्यथी १, मध्यम २, अने उत्कृष्ट
॥
४
॥
Jan Education
For Personal
Private Lise Only
mejainelibrary.org
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
माक्षीणमोह गुणाहीए. अथवा
३ उपवास अने शिशिरऋतुमा जघन्य २, मध्यम ३ अने उत्कृष्ट ४ उपवास; अने वर्षाऋतुमा जघन्य ३, मध्यम ४ अने उत्कृष्ट ५ उपवास करे. पारणे आंबील करे. बीजा वैयावच्च करनार ४ मुनि अने १ आचार्य ते निरंतर आयंबिल करे. प्रत्येकना छ छ मास गणतां एकंदर १८ मासे ए कल्प पूर्ण थाय. तेनी विशेष समजुती अने विधान प्रवचन साराद्धारादि ग्रंथोथी जाणवू. ४ सूक्ष्म संपराय नामे चारित्र के जेनी अंदर लोभ नामनो संपराय जे कषाय ते अत्यंत सूक्ष्म ( अल्प ) होय ते चारित्र श्रेणिगत मुनिने दशमे गुणठाणे होय. ५ पांचमुं यथाख्यात चारित्र ते अग्यारमा उपशांतमोह अथवा बारमा क्षीणमोह गुणठाणे वर्तता मुनिने प्राप्त थाय छे. भगवंते जे प्रमाणे चारित्र कमु छे ते प्रमाणे पूर्ण रूपमा जे चारित्र होय ते यथाख्यात चारित्र कहीए. अथवा अकषायीपणानुं चारित्र ते यथाख्यात चारित्र कहीए. मा पांच प्रकारना चारित्र आठ प्रकारना कर्मोनो चय जे संचय तेनुं रिक्तिकरण ते खाली करवु-रहित करवू एटले कर्मोना संचय रहित करनार होवाथी चारित्र कहेवाय छे अने तेमां सम्यग् ज्ञानपूर्वक क्रियानुष्ठान करातुं होवाथी ते मोक्षनुं प्रवर ( श्रेष्ट ) साधन छे. ते चारित्र अनेक प्रकारना अनुयोगद्वारवडे, नैगमादि अनेक नयोवडे भने प्रत्यक्ष परोक्षादि प्रमाणोबडे जाणवा-समजवा योग्य छे. २२८-२२६
सम्यग्दर्शन, सभ्यग्ज्ञान अने सम्यक्चारित्र ते त्रणे एकठा मळेला मोक्षना साधक छ के ते त्रणे एकला जुदा जुदा पण मोचना साधक छ ? तेनो उत्तर कहे छे. सम्यक्त्वज्ञानचारित्रसंपदः साधनानि मोक्षस्य । तास्वेकतराभावेऽपि मोक्षमार्गो ऽप्यसिद्धिकरः ॥२३०॥
तकरण ते खालावत होवाथी
Jain Education international
For Personal Private Use Only
Fow.jainelibrary.org
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥
५॥
पूर्वद्वयसम्पद्यपि तेषां भजनीयमुत्तरं भवति । पूर्वद्वयलाभः पुनरुत्तरलाभे भवति सिद्धः ॥ २३१॥
भावार्थ-दर्शन (सम्यक्त्व) ज्ञान अने चारित्रनी संपत्ति ए मोक्षनां साधन छे. तेमा एकना पण अभावे मोक्षमार्ग प्राप्त थतो नथी. ( पूर्वला ) सम्यक्त्व अने ज्ञान बेनी प्राप्ति थये छते पछी कहेलुं चारित्र कोइने प्राप्त थइ शके छ, तेमज चारित्रनो लाभ थये छते पूर्वला बेनो लाम नियमा थाय छे. २३०-२३१
विवेचन-सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान ने सम्यक्चारित्र ए त्रणे एकठां मळेला होय तोज ते संपूर्ण मोचप्राप्तिनां साधन छे ते विना मोक्षना साधनभूत थइ शकतां नथी. ए सम्यक्त्वादि परस्परनी अपेक्षावडे ज मोक्षना साधक थइ शके छे. त्रिफळां एटले हरडा, बेडां ने आमळां एत्रणे समभागे एकठां मळेला होय तोज जेम अमुक व्याधिनिवारणादि कार्य करी शके छे, ते सिवाय समविषमपणे अथवा एक के वे वानां खास व्याधिनिवारणचें कार्य करी शकतां नथी; तेनी जेम अहीं आ त्रिपुटी माटे पण समजवु. ते त्रणमां पण सम्यग्दर्शन अने सम्यग्ज्ञान छतां सम्यक्चारित्रनी प्राप्ति होय के न होय पण सम्यग्चारित्रनी प्राप्ति साथे तो सम्यग्दर्शन अने सम्यग्ज्ञान होयज. एटले उत्तरना लाभे पूर्वद्वयनो लाम नियमा समजवो ने पूर्वद्वयना लाभे चारित्रनी भजना समजवी. पूर्वद्वय एटले सम्यग्दर्शन अने सम्यग्ज्ञान ते तो समकाळे ज प्राप्त थाय छ, भने ते वे बिना सम्यक्चारित्र प्राप्त थतुंज नथी, तत्पूर्वकज तेनो लाभ थाय छे. २३०-२३१ | सम्यक्त्वादि साधनने आराधीने (पाळीने ) केवी रीते अविकळ अनुष्ठान करवू ते कहे छ:
धर्मावश्यकयोगेषु भावितात्मा प्रमादपरिवर्जी । सम्यक्त्वज्ञानचारित्राणामाराधको भवति ॥ २३२ ॥
८५
For Personal Private Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
*+++***K
आराधनास्तु तेषां तिस्रस्तु जघन्य मध्यमोत्कृष्टाः । जन्मभिरष्टत्र्येकैः सिध्यन्त्याराघकास्तासाम् ॥ २३३॥ तासामाराधनतत्परेण तेष्वेव भवति यतितव्यम् । यतिना तत्परजिन भक्त्युपग्रहसमाधिकरणेन ॥ २३४ ॥
भावार्थ - क्षमादिक दशविध धर्म अने आवश्यक योगने विषे भावितात्मा प्रमादरहित छतो सम्यक्त्व, ज्ञान अने चारित्रनो याराधक थाय छे. जघन्य, मध्यम धने उत्कृष्ट एवी त्रण प्रकारनी आराधना ते ( रत्नत्रयी ) नी थाय छे, अने तेना आराधक अनुक्रमे आठ, त्रण अने एक भवे सिद्ध थाय छे ( मोच पामे छे. ) तेनी आराधना करवामां तत्पर एवा मुनिए ते रत्नत्रयीनुं आराधन करवामां सावधान एवा साधुनी अने जिननी भक्ति, सहाय ने समाधि करवे करीने तेमां यत्न करवो युक्त छे. २३२-३३-३४
विवेचन-क्षमादिक दश प्रकारना धर्मने विषे एटले क्षमा, मृदुता, सरलता, निर्लोभता, तप, संयम, सत्य, शौच ( श्रदत्त त्याग ), अकिंचन अने ब्रह्मचर्य आ दश प्रकारना यतिधर्मने विषे अने प्रतिक्रमण, आलोचना, स्वाध्याय, प्रत्युपेक्षण, प्रमार्जन अने निर्गमप्रवेशादि अवश्य कृत्याने विषे भावितात्मा श्रने समस्त प्रकारना प्रमादना परिहारी मुनि सम्यक्त्वादि साधनोना खरेखरा आराधक थइ शके छे; बीजा थइ शकता नथी. तेना आराधक पण त्रण प्रकारना होय छे. ११ जघन्य, २ मध्यम, ने ३ उत्कृष्ट, तेमां जघन्य आराधक आठ भवे, मध्यम आराधक तण भवे अथवा त्री भवे अने उत्कृष्ट आराधक एक भवे अर्थात् तेज भवे सिद्धिने प्राप्त करे छे अर्थात् मोक्षसुख मेळवे छे. आठ भव करनार पण मनुष्य देवना भवोज करे छे घने श्रण भव करनार मध्यमां एक देवभव अने बीजा वे मनुष्यना भव करे छे. उत्कृष्ट आराधक
For Personal & Private Use Only
**********
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥८६॥
जीवो मरुदेवा मातानी जेवा होय छे के जे ए त्रिपुटीनो लाभ जे भवमां पामे तेज भवमा मोक्ष प्राप्त करे छे. ते सम्यक्त्व, | ज्ञान अने चारित्रना आराधनमा तत्पर जीवे तेने विषेज सतत् प्रयत्नवंत रहे. वळी तेमणे सत्ववंत थइने तीर्थकर भगवंतने यथासमय वंदन नमस्कार करवामां, तेमना गुणोत्कीर्तनमा अने जिनबिंब प्रतिष्ठादि कार्यना महान् फळ बताववामां निरंतर तत्पर रहे. साधु मुनिराजने वस्त्र, पात्र, भातपाणी अने वस्ती दानादिवडे समाधि उपजावी तेमनी प्रसन्नता मेळववी. ए प्रमाणे देवगुरुनी पूर्णपणे आराधना करवाथी ए त्रिपुटीनुं आराधन थइ शके छ; ते विना थइ शकतुं नथी.
हवे प्रशम सुखना अभिलाषी जीवो केवा होय ? ते बतावीने सर्व सुख करतां प्रशम सुखनी श्रेष्ठता बतावे छे, तेमज खरं सुख ओळखावे छे:स्वगुणाभ्यासरतमतेः परवृत्तान्तान्धमूकबधिरस्य । मदमदनमोहमत्सररोषविषादैरधृष्यस्य ॥ २३५ ॥ प्रशमाव्याबाधसुखाभिकांक्षिणः सुस्थितस्य सद्धर्मे । तस्य किमौपम्यं स्यात् सदेवमनुजेऽपि लोकेऽस्मिन् ॥ स्वर्गसुखानि परोक्षाण्यत्यन्तपरोक्षमेव मोक्षसुखम् । प्रत्यक्षं प्रशमसुखं न परवशं च न व्ययपाप्तम् ॥२३७॥ | निर्जितमदमदनानां वाकायमनोविकाररहितानाम् । विनिवृत्तपराशानामिहैव मोक्षः मुविहितानाम् ।।२३८ शब्दादिविषयपरिणाममनित्यं दुःखमेव च ज्ञात्वा । ज्ञात्वा च रागद्वेषात्मकानि दुःखानि संसारे ॥२३९॥ स्वशरीरेऽपि न रज्यति शत्रावपि न प्रदोषमुपयाति । रोगजरामरणभयैरव्यथितो यः स नित्यसुखी ॥२४०॥
॥८६
Jain Education
For Personal Private Use Only
INuw.jainelibrary.org
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मध्यानाभिरतस्त्रिदण्डविरतस्त्रिगुप्तिगुप्तात्मा। सुखमास्ते निद्वंद्वो जितेंद्रियपरीषहकषायः॥ २४१॥ विषयसुखनिरभिलाषः प्रथमगुणगणाभ्यलंकृतः साधुः। द्योतयति यथा न तथा सर्वाण्यादित्यतेजांसि ॥ ( सम्यग्दृष्टिज्ञानी विरतितपोबलयुतो ऽप्यनुपशान्तः । तं न लभते गुणं यं प्रशमगुणमुपाश्रितो लभते)॥
भावार्थ-आत्मगुणनो अभ्यास करवामां तत्पर, परवृत्तांतमां अंध, मूक अने बधिर, तथा मद, मदन, मोह, मत्सर, रोष अने विषादवडे करीने अजित एवा, शान्त अव्यावाध सुखना अभिलाषी तथा साधुधर्मने विषे सुस्थिरतावंत मुनिने देव मनुष्ययुक्त आ सकल लोकने विषे शी उपमा पापी शकाय ? स्वर्गनां सुख परोक्ष छे. मोक्षनुं सुख तो अत्यंत परोचज छे, पण नहीं परवश अने नहीं व्ययप्राप्त एवं प्रशम सुख प्रत्यक्ष छे. मद, मदनने सर्वथा जीतनारा, तन मन वचनना दोष रहित अने निःस्पृह एवा सुविहित साधुओने अहींज मोक्ष छे. अनित्य एवा शब्दादि विषयना परिणामने दुःखदायी जाणीने अने रागद्वेषथी यता दुःखोने समजीने संसारमा जे पोताना शरीर उपर पण राग करतो नथी, शत्रु उपर पण द्वेष करतो नथी भने रोग जरा तथा मरणना भयथी व्हीतो नथी-अबाधित रहे छे ते नित्य सुखी छे. धर्मध्यानमा मग्न, त्रण दंडथी मुक्त, त्रण गुप्तिथी गुप्त अने इंद्रिय, परीषद तथा कषायने जीतेलो एवो सर्व प्रपंचरहित पुरुष सुखसमाधिमा मस्त बन्दो रहे छे. विषयसुखथी विरक्त अने प्रशमादिक गुणगणथी विभूषित साधु जेवो उद्योत करे
के तेवो उद्योत सूर्यना सघळा किरणो पण करी शकता नथी. सम्यग्दृष्टि, ज्ञानी, संयमी अने तपोबळ युक्त छतां पण ke अनुपशान्त साधु, जेबो गुण शान्त गुणवाळो साधु पामे के तेवो गुण पामी शकतो नथी. २३५-२४२.
For Personal Private Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति
प्रकरणम्
॥ ८७ ॥
08-13+193+100+
विवेचन – स्वगुण जे सम्यक्त्व, ज्ञान ने चारित्र - तद्रूप जे साधुगुण तेना अभ्यासमां रक्त एटले तेना अनुष्ठाननी वारंवार आवृत्ति करवामां तत्पर छे मति जेमनी एवा, पारकी वार्ता करवामां पारका चेष्टित जोवामां, पारका दोषनी हकीकत सांभळवामां जे मुंगा, अंध अने बहेरा छे अर्थात् जे पारका अवर्णवाद बोलताज नथी, पारका अयोग्य वर्त्तन सामी ष्ट करता नथीने पारका अवर्णवाद बोलाता होय ते सांभळताज नथी एवा, (अहीं पारका वृत्तांतनी अंदर पारका दोष साथै पारकागुनो पण समास थतो होवाथी तेने माटे एम खुलासा करेलो छे के पोतानाज सम्यक्त्वादि गुणनी वृद्धिमा व्यग्र होवाथी पारका गुण पण जोवामां, बोलवामां ने सांभळवामां तत्पर होता नथी ) तथा मद ते गर्व, मदन ते काम, मोह ते हास्य रति विगेरे, मत्सर ते चितस्थ एवो कोप के जे बहार प्रकट जणातो नथी, अर्थात् अन्य आक्रोशादि करना प्रत्ये जे सामो आक्रोशादि रूपे प्रकट थतो नथी ते, तथा रोष ते नेत्रनुं लाल थनुं, आक्रोश करवो, ताडना तर्जना करवी विगेरे बाह्य लिंग ( चिन्ह ) वाळो विकार अने विषाद ते स्वजनादिकनी आपत्ति जोइने हृदयमां थतो खेद इत्यादि दोषोथी जे पराभव पामेल नथी एवा, प्रशम सुखना अभिकांची अने अव्यावाध मोक्ष सुखना इच्छक तेमज मूळोत्तर गुणरूप जे सद्धर्म तेमां निश्चळ एवा उत्तम साधु मुनिराजने आ देव मनुष्यरूप सर्व लोकमां कोनी उपमा आपीए ? अर्थात् देवोमां ने मनुष्योमां प्रशम सुख जेवुं बीजुं कोइ सुखज नथी. मोक्ष सुख पण ते सुखथी वधे तेम नथी. प्रशमसुख ते संसारमा मोक्षसुखनी वानकी छे. तेनाज इच्छक जे होय तेने बीजी उपमा घटी शके ज नहीं. त्यां उपमान ने उपमेय एकज छे. २३५-३६
For Personal & Private Use Only
**< 980300
॥ ८७ ॥
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ स्वर्ग ने मोचना सुख परोक्ष छे. वळी ते बने प्रकारना सुख मात्र आगमगम्य छे. तेमां पण मोचनुं सुख तो अत्यंत परोक्ष छे. स्वर्गना सुखनुं तो लेशमात्र पण उपमान अहीं अत्यंत सुखी मनुष्यना सुखने करी शकाय, पण मोच सुख माटे तो अहीं कोइ उपमान छ ज नहीं, तेथी ते अत्यंत परोक्ष छे. सर्व प्रमाणमा ज्येष्ठ एवा स्वात्मवर्ती प्रत्यक्ष प्रमाणवडे जे | जाणी शकाय के एबुं प्रशमसुख पराधीन नथी, ते तो स्वायत्त-स्वाधीन ज छे. वळी स्वाधीन होवाथी ते व्ययप्राप्त पण नथी, अर्थात् कांइ बदलो आपवावडे मेळवी शकाय तेवू नथी; तेना बदलामा कांइ आपपडतुंज नथी. वळी जे नाश पण पामतुं नथी, आत्माने छोडीने अन्यत्र स्थिति करतुं नथी अने विषय सुख तो परवश छ अर्थात् विपयोने आधीन छे. विषयना अभावे तेनी प्राप्ति थइ शकती नथी. सुख शब्दथी बोलावाता चार प्रकारना सुखोमा आवु महद् अंतर छे ते समजवा योग्य छे. २३७
ग्रंथकार कहे छ के-जेमणे गर्व तथा कामने जीती लीधेल छ, जे स्वस्थ चित्तवाळा छ, शांत छे अने वचनादि विकारथी रहित छ तेमा वचन विकार-हिंसक, कठोर अथवा असत्य वाणी बोलवी ते कायविकार-दोडवू वळगq ते अने मनोविकार-कोइनो द्रोह चिंतववो, अभिमान करवु के ईर्ष्या करवी ते. एवा विकारोथी विरहित अने पर विषयनी जे आशा तेथी निवृत्त थयेला अर्थात् जेमने परविषयनी भाशा रहेली नथी एवा, परथी प्राप्त थाय तेवा धन, धान्य, रजतादिनी किंचित् पण इच्छा विनाना, मात्र भिक्षाथी प्राप्त थता अन्नपानथीज जीवननो निर्वाह चलावनारा-ते अन्नपान पण शास्त्रोक्त विधिपूर्वक निर्दोष मळी शके तोज ज्ञान चारित्रनुं उपकारक मानाने ग्रहण करनारा-नहीं तो ते विना चलावी
in Education
For Personal Private Use Only
Www.jainelibrary.org
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति
प्रकरणम्
3
॥८
॥
लेनारा-निरंतर तपस्वी गणवा योग्य-एटले जो विशुद्ध आहार न मळे तो जे शुद्धाशयवाळा मुनि तेने तपोवृद्धि रूपे निजरा माननारा एवा मुनि महंतोने मोक्षसुख अहींज छे. ए मोक्षसुख उपमान छे अने प्रशमसुख उपमेय छे. एटले ज्यां प्रशमसुख छे त्यांज मोक्षसुख छ एम समजवु. २३८.
शब्द, रूप, रस, गंध भने स्पर्शरूप जे इंद्रियादिकना विषयो तेना इष्टानिष्ट परिणाम ते परिणामथी उत्पन्न थतुं जे सुख ते अनित्य छ; केमके विषय समीप छतां तजन्य सुख होय छे अने विषय दूर था तजन्य सुख नाश पामे छ वळी विषयजन्य सुख ते दुःखज छ; जेम धाधर अर्थात् पामावाळा पुरुषने खरज खणवाथी जे सुख थाय छे ते परिणामे दुःखरूप ज परिणमे छे, तेम विषय सुखना परिणाम पण कटु होवाथी ते परिणामे दुःखरूपज छे. तेने अन्प बुद्धिवाळाज सुखरूप माने छे. आ प्रमाणे जाणीने तेमज तेने आ संसारमा राग द्वेषात्मक-राग द्वेषनी परिणतिथी थयेला-रागद्वेषानुविद्ध जाणीने उत्तम मुनिओ-उत्तम जीवो पोताना शरीरमा पण राग-ममता करता नथी अने शत्रुने विषे पण प्रद्वेष करता नथी, तेमज रोग ते ज्वरादि व्याधि, जरा ते वयोहानि, मरण ते प्राणनाश (प्राणविरह), भय ते इहलोक परलोकादि सात
प्रकारना-तेनाथी-तेनी प्राप्तिथी किंचित् पण जे बाधित थता नथी, एनाथी जे बीलकुल भयभीत थता नथी तेवा जीवोनातेवा मुनिओ ज नित्य सुखी छे. २३९-४०
__आज्ञाविचय, अपायविचय, विपाकविचय ने संस्थानविचयरूप धर्मध्यानने विषे रक्त, अनागमिक जे व्यापार ते दंड | कहीए, तेवा मनदंड, वचनदंड ने कायदंडरुप त्रण दंडथी विरक्त, त्रण गुप्तिवडे गुप्तात्मा एटले मौनी, निरवद्यभाषी,
For Personal Private Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
कायावडे कायोत्सर्ग करनार अथवा काय व्यापारने रोकनार, प्रवचनोक्त विधिवडे धर्मध्यानना ध्यानार अने आर्त रौद्र ध्यानना अध्यवसायने रोकनार, निराबाधपणे समस्त क्रियानुष्टान करनार, निद्वंद्व एटले एकला-सकळ उपद्रव रहितनिष्कलह, इंद्रियोने जेणे जीति लीधी छे एवा अर्थात् इंद्रियोने पोताने वश करनारा, समस्त परिसहने सम्यक् प्रकारे सहनारा अने कषायना उदयने रोकनारा अर्थात् तेने निष्फळ करनारा एवा मुनि ज खरेखरा सुखमा रहे थे. खरा सुखनो तेज अनुभव करे छे. २४१.
शब्दादिजन्य विषय सुखमाथी जेमनो अभिलाष नाश पामी गयो छे एवा अने स्वाध्याय संतोषादि जे प्रशमगुण तेनो जे समूह तेनावडे अलंकृत-विभूषित, एवा साधु जेम तारा विगैरेनी प्रभाने सूर्य पोतानी प्रभावडे पराभव पमाडे छे । अर्थात् पोते पोताना तेजथीज प्रकाशे छे अने बीजा सर्व तेजने परास्त करे के तेम देवमनुष्यादि सर्वना तेजने पराभव पमाडीने पोते पोताना तेजवडे-पोताना गुणोवडे प्रकाशे छे. २४२.
सम्यग् दर्शनसंपन्न, सम्यग् ज्ञानसंपन्न, विरति अने तपोबळवडे युक्त एटले विरतिरुप मूळ गुणवडे अने तपादि उत्तर गुणवडे संयुक्त छतां पण जो क्रोधादि कषायना उदयथी प्रशमने पामेला होता नथी तो तेश्रो ते गुणने मेळवी शकतो नथी के जे गुणोने प्रशम गुणाश्रित प्राणी मेळवी शके छे-पामी शके छे. अर्थात् प्रशममा रहेला प्राणीने ज | पूर्वे कहेला गुणो लेखे थाय छे, बीजाने थता नथी, तेथी प्रशमगुणीज थबु, सर्व सुखने सर्व गुणोनो आधार प्रशमज समजवो.
Jain Education inte
For Personal Private Use Only
metainelibrary.org
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
भी प्रशमरति प्रकरणम्
॥28॥
सम्यग्दृष्टिानी विरतितपोध्यानभावनायोगैः। शीलाइसहस्राष्टादशकमयत्नेन साधयति ॥२४३॥
अर्थः-सम्यदृष्टि अने ज्ञानी साधु संयम, तप, ध्यान अने भावना योगवडे करीने अढार हजार शीलांगने सुखे साधी शके छे. २४३.
विवेचन-यथार्थ तत्त्वश्रद्धानरूप सम्यग्दर्शन अने यथार्थ तच्च अवबोधरूप सम्यग्ज्ञान जेने संप्राप्त थयेल के ते महाशय, पांच महाव्रत अने रात्रीभोजनथी सर्वथा विरमणरुप मूळ गुण अने निर्दोष आहार गवेषणादिक उत्तर गुण लक्षणवाळी विरतिवडे, अनशन उणोदरी प्रमुख बाह्य तप अने प्रायश्चित्त-विनयप्रमुख अभ्यन्तर तपवडे, धर्म अने शुकलप्रशस्त ध्यानवडे, अनित्य अशरणादि द्वादश अने मैत्री प्रमुख चार अथवा पांच महाव्रत संबंधी पचवीश भावनावडे तेमज मन वचन अने काया संबंधी प्रशस्त व्यापाररुप योगवडे, अढार हजार शीलांगने अनायासे लीला मात्रमा ज साधे छे-स्वीकारे छ. २४३.
ते अढार हजार शीलांग कया ? अने ते कया उपायवडे नीपजे ते संबंधी खुलासो प्रकरणकार पोते ज करे छेधर्माभूम्यादीन्द्रियसंज्ञाभ्यः करणतश्च योगाच । शीलाङ्गसहस्राणामष्टादशकस्य निष्पत्तिः ॥२४४॥
अर्थ:-दशविध धर्म, पृथ्व्यादि दश प्रकारनी हिंसाथी विरमण, पांच इंद्रिय, आहारादि चार संज्ञा तथा तन, मन, वचनथी करवा कराववा अने अनुमोदवावडे करीने अढार हजार शीलांगनी सिद्धि थाय छे. २४४.
18॥
Jain Education
For Personal & Private Use Only
wwwmainelibrary.org
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
विवेचन-क्षमादिक दश प्रकारनो यतिधर्म पहेली पंक्तिमा मृकवो तेनी नीचे बीजी पंक्तिमा पृथ्वी पाणी प्रमुख पांच स्थावर, बेइन्द्रिय, त्रिइन्द्रिय, चउरिन्द्रिय अने अजीवकाय ए दशको स्थापवो; तेना पण नीचे त्रीजी पंक्तिमा श्रोत्र, चक्षु प्रमुख पांच इन्द्रियो स्थापवी; तेनी नीचे चोथी पंक्तिमा आहार भय प्रमुख चार संज्ञा स्थापवी; तेनी नीचे पांचमी पंक्तिमा 'न करे, न करावे, अने न अनुमोदे ' ए त्रण स्थापवा; भने तेनी नीचे छठी पंक्तिमा 'मन वडे, वचन वडे अने काया वडे ए त्रण स्थापवा. तेमा उक्त भेद (१८०००) उपजाववा माटे उच्चार नीचे मुजब करवा-क्षमायुक्त, पृथ्वीकाय समारंभ प्रत्ये, पोते श्रोत्र इन्द्रिय संवरेल अने आहार संज्ञा रहित होवाथी, न करे, मनथी; ए रीते मृदुतादि ब्रह्मचर्य पर्यन्त पद जोडवाथी दश भेद जेम पृथ्वीकाय संबंधे थया तेम अप्काय प्रमुख बाकीनां दरेक पद साथे दश दश भेद गणतां सो भेद फक्त श्रोत्र इन्द्रिय संबंधे थया. तेम बाकीना दरेक इन्द्रिय संबंधे सो सो भेद करता ५०० भेद केवळ
आहार संज्ञाना संबंधे थया. तेवी जरीते बाकीनी त्रणे संज्ञा योगे ५००, ५०० भेद गणता २००० भेद फक्त 'समारंभ न करे' ए एक पद योगे ज थया. एज रीते न करावे, न अनुमोदे ' ए वाकीना दरेक पद योगे बेबे हजार भेद करतां एकंदर ६००० भेद केवळ 'मन वडे ' ए पद योगे ज थया. तेवी रीते 'वचन वडे अने काया बडे ' पण छ छ हजार भेद गणतां एकंदर शीलना १८००० भेद सिद्ध थया. शीलांगर्नु उक्त स्वरुप समजी सुज्ञ जनोए तेमां अवश्य यथाशक्ति आदर करवो. २४४
संपूर्ण शीलांग सेवननुं फळ शास्त्रकार पोते ज बतावे छे
H
For Personal Private Use Only
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति प्रकरणम्
॥६
॥
शीलार्णवस्य पारं गत्वा संविग्नसुगममार्गस्य । धर्मध्यानमुपगतो वैराग्यं प्राप्नुयाद्योग्यम् ॥ २४५॥
अर्थ-साधु पुरुषोने सुगम एवा शील-समुद्रनो पार पामीने धर्मध्यानने प्राप्त थयेला एवा मुनि खरा वैराग्यने पामे छे. २४५
विवेचन-मूळ उत्तर गुणरूप जे शील तेने अवगाहq-पार पाम बहु ज मुश्केल होवाथी अथवा तो ते अनेक गुणरत्नोना स्थानरूप होवाथी ते समुद्र समान कहेवाय. तेनो पार पामीने एटले संपूर्ण शील पाळी धर्मध्यानने प्राप्त Mlथयेला महाशयो तत्काळ अवस्थाने उचित एवा प्रकृष्ट वैराग्यने पामे छे. उक्त शीलसमुद्रनो कोण केवी रीते पार पामे छ?
ते आश्री प्रकरणकार कहे छ के भवभीरुजनो (जेमने जन्म मरणनां दुःखनो भारे त्रास लाग्यो छे एवा स्त्री पुरुषो) सुखे | अनायासे लीला मात्रमा ज सकळ शीलनो पार पामी शके छ भने तेश्रो ज धर्मध्यानने पामी बहु उमदा वैराग्यने प्राप्त थइ शके छे. २४५
ते धर्मध्यानना चार भेद शास्त्रकार वखाणता सता कहे थेआज्ञाविचयमपायविचयं च सद्धयानयोगमुपसृत्य । तस्माद्विपाकविचयमुपयाति संस्थानविचयं च ॥२४६॥
अर्थ-आज्ञाविचय अने अपायविचय एवा धर्मध्यानने पामीने ते विपाकविचय भने संस्थानविचय धर्मध्यानने प्राप्त थाय छे. २४६
॥३०॥
For Personal Private Use Only
ainelibrary.org
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
विवेचन-१ आज्ञा विचय, २ अपाय विचय, ३ विपाक विचय अने ४ संस्थान विचय ए चार प्रकारना धर्मध्यान पैकी प्रथमना चे ध्यानभेदने संप्राप्त करी, ते शील-समुद्रनो पारगामी महाशय, त्रीजा भेदने अने पछी चोथा भेदने पामे के. अत्र भेदप्राप्तिनो अनुक्रम बताव्यो छे. २४६
तेमां आज्ञाविचय भने अपायविचय ए बे भेदोर्नु स्वरूप निरूपण करवा शास्त्रकार कहे छ:आप्तवचनं प्रवचनं चाज्ञाविचयस्तदर्थनिर्णयनम् । आश्रवविकथागौरवपरीषहाद्येष्वपायस्तु ॥ २४७॥
अर्थ-सर्वथा रागद्वेषरहित एवा सर्वज्ञनां वचन ए प्रवचन तेना अर्थनो निर्णय ए भाज्ञाविचय; अने आश्रव, विकथा, गौरव अने परिसहादिकने विषे अनर्थ देखवे करीने अपायविचय जाणवू. २४७
विवेचन-जेना समस्त रागद्वेष मोहादि दोषो क्षीण-नष्ट थइ गया छे ते प्राप्त कहेवाय. तेनां वचन ते प्रवचनअसत्यादि के शंकादि दोषरहित जे द्वादशांगीरूप आगम वीतराग वचन तेना अर्थ-परमार्थनो निर्णय करवो एटले के सर्वज्ञ देवे फरमावेली आज्ञानी गवेषणा करवी-अर्थात् सर्वज्ञनां वचन सर्व थाश्रवद्वारनो निरोध करवा समर्थ होवाथी ते एकान्त हितकारी प्रने निर्दोष के एवो उंडा उतरी निर्णय करवो ते आज्ञाविचय; अने मनवचन कायाना शुभाशुभ
व्यापाररूप आश्रवो; स्त्री, भक्त ( भोजन ), चौर अने देश संबंधी वगरजरुरी बातो ते विकथा; रस, ऋद्धि अने शाता * संबंधी त्रण प्रकारनां गौरव तेमज क्षुधा, तृषादिक परिसहो; आदि शब्दथी समिति अने गुप्ति रहितपणुं-ए सर्व प्रसगोमां
in Education
For Personal Private Use Only
ww.jainelibrary.org
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति
प्रकरणम्
॥ ९१ ॥
Jain Education Int
***********£03+***++9+8+C
वर्तता जीवने या लोक तथा परलोकमा ( नरक, तिर्यंच, मनुष्य अने देवगतिमां ) प्रायः घणां दुःख श्रावी पडे छे. एम धर्मार्थी चिन्तवे ते अपायविचय नामे धर्मध्यान समज. २४७.
वे धर्म ध्यानना श्रीजा अपने चोथा भेदनुं निरुपण करे छे:
अशुभशुभकर्मपाकानुचिन्तनार्थो विपाकविचयः स्यात् । द्रव्यक्षेत्राकृत्यनुगमनं संस्थानविचयस्तु ॥ २४८ ॥ अर्थ- शुभाशुभ कर्मना विपाकनुं अनुचिंतन करवारूप विपाकविचय ने द्रव्य, क्षेत्र, श्राकृतिने विचारवारूप संस्थानविचय ध्यान समजबुं. २४८
विपाक
शुभ कर्मो
विवेचन - अशुभ अने शुभ एम बे कोटीनां कर्म वर्ते छे. तेमां व्यासी प्रकारनां अशुभ कर्म अने ४२ प्रकारनां शुभ कर्म तेनो जे कटुक मधुरादि रसविपाक-अनुभव तेनुं चिन्तवन एटले के संसारी जीवोनां अशुभ कर्मोन विपाक, एवी जे अन्वेषणा - विचारणा ते विपाकविचय ध्यान जावं. अने धर्मास्तिकाय, श्रधर्मास्तिकाय, भाकाशास्तिकाय, पुद्गलास्तिकाय, जीवास्तिकाय अने काळ ए छ द्रव्यो; उर्ध्व, अधो अने तिच्छु एम त्रण प्रकारनं क्षेत्र, तेमना आकार - संस्थान संबंधी चिन्तवन करवुं ते संस्थानविचय ध्यान जाणवुं. ते एवी रीते के धर्मास्तिकाम अने अधर्मास्तिकाय बने लोकप्रमाण छे; तेमनुं संस्थान पण लोकाकाश जेवडुं अने जेवुंज छे. (ते प्रथम कहेवामां आवी गयुं छे.) पुद्गल द्रव्य अनेक प्रकारे वर्ते छे, अने अचित्त महास्कंध लोकाकारे होय छे. जीव पण
For Personal & Private Use Only
K+4
॥ ९१ ॥
jainelibrary.org
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
शरीरादि भेदे अनेक आकारे यावत केवळी समुद्घात वखते ते संपूर्ण लोकाकारे होय छे. काळ पण ज्यारे (नवा पुराणादि वर्तना) क्रिया मात्र द्रव्य पर्याय रूप अपेक्षित होय छे त्यारे ते द्रव्याकार ज होय छे; परंतु ज्यारे ते ( काळद्रव्य ) स्वतंत्र अपेक्षित होय त्यारे तो ते भढीद्वीप ने बे समुद्रवर्ती एक समयरूप ज लेखाय छे. २४८.
हवे परंपराए धर्मध्याननुं विशेष फळ देखाडवा ग्रंथकार कहे छे:जिनवरवचनगुणगणं संचिन्तयतो वधाद्यपायांश्च । कर्मविपाकान् विविधान संस्थानविधीननेकांश्च ॥२४९॥ नित्योद्विग्नस्यैव क्षमाप्रधानस्य निरभिमानस्य । धुतमायाकलमलनिर्मलस्य जितसर्वतृष्णस्य ॥२५॥ तुल्यारण्यकुलाकुलविविक्तबन्धुजनशत्रुवर्गस्य । समवासीचन्दनकल्पमप्रदेहादिदेहस्य
॥२५॥ आत्मारामस्य सतः समतृणमणिमुक्तलेष्टुकनकस्य । स्वाध्यायध्यानपरायणस्य दृढमप्रमत्तस्य ॥२५२।। अध्यवसायविशुद्धेः प्रशस्तयोगैर्विशुद्धयमानस्य । चारित्रशुद्धिमत्र्यामवाप्य लेश्याविशुद्धिं च ॥२५३।। तस्यापूर्वकरणमथ घातिकर्मक्षयैकदेशोत्थम् । ऋद्धिप्रवेकविभववदुपजातं जातभद्रस्य
॥२५४॥ __अर्थ-वीतराग प्रभुना वचनोनां गुणोने, वधादिक अपायोने, विविध जातना कर्मविपाकोने अने अनेक जातनी संस्थान रचनाने सम्यग् रीते चितवन करता, तेमज नित्य भवभीत, अत्यंत क्षमायुक्त, अभिमान रहित, मायादोषमुक्त होवाथी निर्मळ, सर्व तृष्णा वर्जित, गाम अने भरण्य तथा शत्रु अने मित्रमा समचित्त, तेमज वासी (वांसलो) अने
For Personal Private Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री चंदनवडे अंगच्छेदन अने अंगविलेपनमां समभावी, आत्मरमणी बनी तृण-मणि ने कनक - पत्थर उपर समचित्त, प्रशमरति स्वाध्यायध्यानमां तत्पर, अत्यंत अप्रमत्त, प्रशस्तयोगवडे अध्यवसायविशुद्धिथी विशुद्ध थता अने चारित्रनी अति विशुद्धि लेश्या विशुद्धिने पामीने कन्यायमूर्ति बनेला मुनिने घातिकर्मना क्षयना एक देशथी उत्पन्न थयेलं महा प्रभाववा पूर्वकरण प्राप्त थाय छे. २४९-२५४
विवेचन - सामान्य केवळीना पण मुगटमणिरूप जे तीर्थकरो, तेमनां वचन ( प्रवचन ), तेना अहिंसकत्व - दयादि प्रधान गुणोना समूहने - आज्ञा गुणाने ( प्रथम भेदमां ) सम्यग् प्रकारे आलोची, वध बंधन दासत्व भने असमाधि प्रमुख अपायोने ( बीजा भेदमां ) विचारी, त्रीजा भेदवडे विविध शुभाशुभ विपाकोने, तथा चोथा भेदमां घणाएक संस्थान कारोने चिन्तवता वा मुनिने ए रीते ध्यानयोगे चिन्दवन करतां शुं प्राप्त थाय छे १ ते शास्त्रकार कहे छे उक्त प्रकारे अहर्निश संसारथी भय पामेला, चमाधर्मना मूळरूष होवाथी क्षमा, धैर्य-समतावंत, गर्व - अहंकार रहित, मायारूप पापने खपावता ( चय करता ) अने सर्व लोभ कषायने जीती लेनार, जेने गाम अने अरण्य सरखां छे, स्वभात्मकार्यमां रक्त रहेबाथी जेवुं अरण्य तेवुंज नगर जेने लागे छे; स्वजन तथा शत्रुवर्गनो भेद मटी जवाथी जेवा स्वजन तेवोज शत्रु वर्ग पण प्रतिभासे छे; तेमज कोइ बांसलावती शरीरने छोली या छेदी जाय अने चंदनवती शरीरने कोइ लेपन करी जाय ते बने उपर जेने समभाव वर्ते थे; तचण अने उपलेपन क्रिया ए बनेमां समान भाव हे जेने एवा जे आत्मामां ज प्रीति करे - स्वकार्यमा ज तत्पर रहे थे, बीजे क्यांय प्रीति बांधता नथी; जेने दर्भ प्रमुख घास ने पद्मरागादि मणि सरखां
प्रकरणम्
॥ ९२ ॥
COK→****O***************
Jain Education Ind
For Personal & Private Use Only
69
॥ ९२ ॥
Oljainelibrary.org
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education I
*********
++*
मासे थे; धूळना ढेफांनी पेरे कंचननी इच्छा पण जेणे तजी छे, अर्थात् जेम धूळनां ढेफांनी इच्छा नहि तेम कंचननी इच्छा पण जेने नथी; एटले धूळनी जेम कंचन पण जेणे तजी दीधुं छे: वाचनादि पांच प्रकारना स्वाध्यायमा अने धर्मादि रुडा ध्यानमां जेनो उपयोग एक तार वर्ते छे; तथा सकळ प्रमाद पटलथी जे अत्यंत दूर रहे थे मनना परिणामनी निर्मळता थवाथी, प्रमादवाळा मन, वचन, कायाना दंडथी मूकातां यावत् विशुद्धयमान थतां प्रधानभूत-उमदा - उंची प्रकारनी चारित्रशुद्धिने तेमज तैजस, पद्म अने शुक्ललेश्या पैकी कोइपण प्रकृष्ट लेश्याशुद्धिने पामीने ते जातभद्र - कल्याणवंतने त्यारबाद प्रथम नहि प्राप्त थयेलुं एवं अपूर्वकरण ( आठ गुणठाएं ) जे पूर्वकर्मनो क्षय करवाने समर्थ छे तथा ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, मोहनीय अने अंतरायरूप चार घातिकर्मना देशचयथी उत्पन्न थाय अ मषैषधि प्रमुख अनेक ऋद्धि संपदाभो, अवधिज्ञानादि विशेषो तथा तृणाग्र खंचवा मात्रथी सुवर्ण वृष्टि करवा प्रमुख विभवो जेमां विद्यमान होय छे ते प्रगट थाय छे. २४६ - २५४
सातर्द्धिरसेष्वगुरुः सुप्राप्यर्द्धिविभूतिमसुलभामन्यैः । सक्तः प्रशमरतिसुखे न भजति तस्यां मुनिःसङ्गम् २५५ अर्थ – रसगाव, ऋद्धिगारव अने शातागारवने विषे नहिलोमायेला ( अमूढ ) अने अन्यने असुलभ एवी लब्धि आदिकनी संपदा पामीने प्रशमरति सुखमां आसक्त थयेला एवा मुनि ते लब्धि श्रादिक संपदामां मोइ पामता नथी. २५५ विवेचन--पछी साता, ऋद्धि अने रस (गौरव) विषे आदर नहि करनार एवा ते मुनि अन्यने प्राप्त थवी दुर्लभ
For Personal & Private Use Only
*************
ww.jainelibrary.org
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति
प्रकरणम्
॥९३॥
एवी आकाशगमनादिक विभूति पामीने, तथाप्रकारनां सदाचरणवडे प्रशमरति सुखमा अभिरक्त बन्या छतां, पूर्वोक्त विभूतिने विषे किंचित् पण प्रीति (राग) धरता नथी, आकाशगमनादिक ऋद्धिने खास शासनप्रभावनादिक कारण वगर फोरवता नथी, तेनो खरे प्रसंगे ज उपयोग करे छे. २५५
परम अतिशय प्राप्त थवाथी सर्व समृद्धिवंत मुनिजनोने जे ऋद्धि होय छे ते शास्त्रकार बतावे छेया सर्वमुरवरद्धिर्विस्मयनीयापि सानगारद्धैः। नार्घति सहस्रभागं कोटिशतसहस्रगुणितापि ॥ २५६ ।। तज्जयमवाप्य जितविघ्नरिपुभवशतसहस्रदुष्पापम् । चारित्रयथाख्यातं संप्राप्तस्तीर्थकृत्तुल्यम् ॥ २५७ ॥ शुक्लध्यानाद्यद्वयमवाप्य कर्माष्टकप्रणेतारम् । संसारमूलबीजं मूलादुन्मूलयति मोहम् ॥ २५८ ॥
अर्थ-विस्मयकारी एवी पण सर्व सुरवरोनी ऋद्धिने लक्ष-कोटी गुणी करी होय तोपण ते मुनिनी ऋद्धिना सहस्रमे भागे प्रावती नथी. विघ्नरिपुने हठावी तेनो जय करीने लक्ष गमे भवोमां दुर्लभ एवं यथाख्यात चारित्र तीर्थकर भगवाननी तुल्य संप्राप्त करी, शुक्लध्यानना आदिना वे पायाने पामीने आठ कर्मना उत्पादक अने संसारवृद्धिना मूल कारणरूप मोहनुं ते मूळथी उन्मूलन करे छे. २५६-२५८
विवेचन-सर्व देवताओना जे वडा प्रधानभूत देवनायको-शक्रादिक इन्द्रो अने नव ग्रैवेयक तथा पांच अनुत्तरवासी १ अणिमा, गरिमा प्रमुख अष्ट सिद्धि विगेरे, अथवा आकाशगामिनी अने वैक्रिय प्रमुख लब्धियो विगेरे.
॥९३॥
For Personal Private Use Only
ww.jainelibrary.org
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
कल्पातीत देवो तेमनी प्राणीओने विस्मय करावनारी जे ऋद्धि-विभूति तेने कोटी लच गुणी करी होय तो पण ते साधुजननी समृद्धिना हजारमा भागे पण आवे नहि-हजारमा भागे पण मुनिजनोनी ऋद्धिनी तुलना करी शके नहि. ते विभूतिनो जय करीने एटले तेमां पण निःस्पृहताधारी मुनि (केमके उत्पन्न थयेली लब्धिमोनो पण साधुजनो खास कारण वगर वारंवार उपयोग करता नथी.) क्रोधादिक कषाय शत्रुनोने परास्त करीने लाखो भवे पण मळवू दुर्लभ एवं तीर्थकर तुन्य यथाख्यात चारित्र पामे छे. अर्थात् जेम तीर्थकर ते स्थान पामे छे तेम आ महाशय पण पामे छे. पछी शुक्ल ध्यानना पहेला बे पाया पृथक्त्व वितर्क सप्रविचार अने एकत्व वितर्क अप्रविचारने प्राप्त थइ ए महाशय शु करे के ? तो के मोहर्नु उन्मूलन करे छे. केवा मोहने ? तो के पाठे कर्मना नायक अने संसारवृक्षना आद्य बीजरूप जे मोह तेने समूळगो उखेडी नाखे छे. २५६-२५८
(हवे आगळ क्षपकणिर्नु स्वरुप कहेशे.)
केवा प्रकारे ते महाशय मोहन उन्मूलन करे छे ते हवे शास्त्रकार कहे छ:पूर्व करोत्यन्नतानुबन्धिनाम्नां क्षयं कषायाणाम्। मिथ्यात्वमोहगहनं क्षपयति सम्यक्त्वमिथ्यात्वम् ।।२५९ सम्यक्त्वमोहनीयं क्षपयत्यष्टावतः कषायांश्च । क्षपयति ततो नपुंसकवेदं स्त्रीवेदमथ तस्मात् ॥ २६० ॥ हास्यादि ततः षट्कं क्षपयति तस्माच्च पुरुषवेदमपि । संज्वलनानपि हत्वा प्रामोत्यथ वीतरागत्वम् ॥२६॥
Jain Education international
For Personel Private Use Only
www.jainalibrary.org
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति
॥९४॥
अर्थ-प्रथम ते अनंतानुबंधी कषायोनो क्षय करे छ, पछी मिथ्यात्व मोहनीय, मित्र मोहनीय, समकित मोहनीयनो चय करे छे, ते पछी आठ कषाय (अप्रत्याख्यानी तथा प्रत्याख्यानी), ते पछी नपुंसक वेद अने स्त्री वेद, पछी हास्यादि षद्क, ते पछी पुरुषवेद, पछी संज्वलन कषायोने अनुक्रमे हर्णीने ते वीतरागपणुं पामे छे. २५९-२६०-२६१.
भावार्थ-क्षपकश्रेणिर्नु स्वरूप बतावे छ:-श्रेणिए चढतो पुरुष प्रथम अनन्तानुबंधी ( क्रोध, मान, माया, लोभ) कषायने खपावे के. पछी जेमां गाढो मोह के एवा मिथ्यात्व मोहनीय, ते पछी मिश्र मोहनीय, ते पछी सम्यक्त्व मोह
नीयने खपावे छे. त्यारबाद अप्रत्याख्यान कषायनी चोकडी अने प्रत्याख्यानावरण कषायनी चोकडीने खपावे छे. पछी T नपुंसकवेदने अने पछी स्त्रीवेदने खपावे छे. जो स्त्री श्रेणि आरोहती होय तो स्त्रीवेदने पछी खपावे छे भने नपुंसक आरो
हतो होय तो नपुंसक वेदने पछी खपावे छे. पछी हास्य, रति, अरति, भय, शोक, दुगंछा ए छ ने खपावे छे. पछी पुरुष वेदने भने पछी संज्वलन कषायोने खपावी वीतरागपणाने पामे के. अहावीश प्रकारना मोहर्नु उन्मूलन कर्ये छते तेश्रो वीतराग थाय छे. २५९-२६०-२६१ सर्वोद्घातितमोहो निहतक्लेशो यथा हि सर्वज्ञः। भात्यनुपलक्ष्यराद्वंशोन्मुक्तः पूर्णचन्द्र इव ।। २६२ ॥
अर्थ-मोहनो जेणे सर्वथा उच्छेद कर्यो के भने क्लेशनो समग्रपणे नाश कर्यो के एवा ते सर्वज्ञनी पेरे, नहीं देखाता एवा राहुना अंशथी सर्वथा मुक्त थयेला पूर्णचन्द्रनी जेम शोभे छ. २६२
॥९४॥
Jain Education internator
For Personal Private Use Only
witw.jainelibrary.org
..
.
--
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावार्थ:-जेणे सर्व मोहनो ( सर्वथा ) नाश कर्यो के अने सर्व क्लेशोनो अंत कर्यो छे, अर्थात क्लेशकारी कषायोनो नाश कर्यो के ( मोहनी प्रकृतिरूपज कषायो होवाथी मोहनो अंत करवा साथेज तेनो भंत थइ जाय छे तेम छतां ते कषायो अति दुर्दम होवाथी अहीं जुदा बताववामां आवेला छे) एवो ते महाशय संपूर्ण केवळज्ञान कळावान् सर्वज्ञनी पेठे शोभे छे. जेम राहुथी सर्वथा मुक्त थयेल संपूर्ण चंद्र शोभे छे, तेम मोहथी मुक्त थयेल ते महाशय संपूर्ण ज्ञान कळावान सर्वज्ञनी पेठे शोभे छे. २६२.
प्रकरणकारे मात्र संक्षेपथी क्षपकश्रेणिनो क्रम जणाव्यो छे ते हवे विस्तारथी बताववामां आवे छे:
प्रथम अनन्तानुवन्धी चारे कषायने एक साथे खपावे छे. बाकी रहेलो तेनो अनन्तमो भाग मिथ्यात्वमा नाखी मिथ्यात्वने खपावे छे. मिथ्यात्वनो पण शेष भाग सम्यमिथ्यात्व (मिश्र) मा नाखी तेने खपावे छे. तेमांनो शेष सम्यक्त्व मोहनीयमा नाखी तेने पण खपावे छे. जो प्रथम भायुष्यनो बंध पाड्यो होय तो ए सात प्रकृतिनो चय करी त्यांज अटकी जाय छे, आगळ उपर चडतो नथी; पण जो पहेलां आयुष्य बांध्युं न होय तो वचमां अटक्या वगरज सतत सकळ श्रेणि उपर चढे छ, अर्थात् ते श्रेणि पूरी करे छे. एटले पछी अप्रत्याख्यानी अने प्रत्याख्यानी ए आठ कषायने खपावे छे. सर्वत्र जे खपावतां बाकी रह्यं ते आगळ खपाववामां आवे छे. आठे कषायोनो संख्यातमो भाग खपावतो विमध्यभागे नामकर्मनी आगळ कहेबामां आवती तेर तथा त्रण निद्रा सुधां १६ प्रकृतिओ खपावे छे-नरकगति अने तिर्यचगति, एक बे त्रण चार इन्द्रिय जाति, नरक अने तिर्यचगतिनी अनुपूर्वी, अप्रशस्त विहायोगति, स्थावर, सूक्ष्म, अपर्याप्त अने साधारण
For Personal Private Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति प्रकरणाम्
॥९
॥
शरीर नाम तथा निद्रानिद्रा, प्रचलाप्रचला अने स्त्यानधि एवं १६. पछी पाठे कषायोनो जे अवशेष रहेल होय तेने खपावे छे. पछी नपुंसक वेद अने स्त्रीवेदने. त्यारपछी हास्य, रति, अरति, भय, शोक, जुगुप्साने खपावे छे. पछी पुरुषवेदना त्रण भाग करी तेना बे भागने एकी साथे खपावे छे. त्रीजा भागने संज्वलन क्रोधमा प्रक्षेपी, क्रोधना पण त्रण भाग करी तेना बे भाग एक साथे खपाची, त्रीजो भाग संज्वलन मानमां नाखी संज्वलन मायाना पण त्रण भाग करी तेना बे भाग एक साथे खपावी त्रीजो भाग संज्वलन लोभमां नांखी लोभना पण त्रण भाग करी तेना बे भाग एक साथे खपावी त्रीजा भागना संख्याता खंडो करे, ते बादर खंडोने खपावतो बादर संपराय कद्देवाय छे. तेमां जे छेल्लो संख्यातमो भाग रहे तेना असंख्यात खंडो करे, ते बधा अनुक्रमे खपावतो सूक्ष्म संपराय कहेवाय छे. ते सघळा खंडो संपूर्ण क्षीण थये छते निग्रंथ थइ मोहसागरनो पार पामे छे. मोह महासागरनो पार पामी अंतर्मुहूर्त सुधी अगाध समुद्र उतरी पार पामेला पुरुपनी पेरे विश्रान्ति ले छे. विश्रान्ति लइ अंतर्मुहूर्तना बे समय बाकी रहेतां ते बे समयमांना पहेला समये निद्रा अने प्रचला ए बे प्रकृतिने खपावे छे अने छल्ला समये पांच प्रकारना ज्ञानावरण, चार प्रकारनां दर्शनावरण तथा पांच प्रकारना अंतरायने एकी साथे खपावी केवळज्ञान पामे छे. ए रीते १२२ प्रकृतिमाथी ६० प्रकृति क्षय थये छते केवळज्ञाननो लाभ प्राप्त थाय छे. २६२
ते आपकश्रेणिमा वर्तनारनी केवी अवस्था होय छे ते ग्रंथकार कहे छसर्वेन्धनकराशीकृतसंदीप्तो ह्यनन्तगुणतेजाः । ध्यानानलस्तपःप्रशमसंवरहविर्विवृद्धबलः॥ २६३ ॥
॥९
॥
For Personal Private Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
चपकश्रेणिमुपगतः स समर्थः सर्वकर्मिणां कर्म । क्षपयितुमेको यदि कर्मसंक्रमः स्यात्परकृतस्य ॥ २६४ ॥
अर्थ-सर्व इंधनना समुदायने एकठा करवाथी प्रदीप्त थयेलो, अनंतगुण तेजवाळो, तप वैराग्य अने संवररूप घीवडे विशेष वृद्धि पामेला बळवाळो ध्यानानळ, क्षपकश्रेणिने प्राप्त करीने, जो अन्य जीवकृत कर्मनो तेनामा संक्रम थतो होय तो सर्व जीवोनां कर्म क्षय करवाने ते एकलो समर्थ छे. २६३-२६४
भावार्थ-सर्व इन्धनोने एकठा करी सळगाव्या होय त्यारे तेमा लागेलो अग्नि जेवो दहे तेवो, अनन्त गुण तेज| वाळो ध्यानाग्नि के जेनी शक्ति बार प्रकारना तप, कषायजयरूप प्रशम अने प्राश्रवनिरोधरूप संवर तद्रूप घीना प्रक्षेपथी प्रबळ थयेली छे. २६३ ।
जो के परकृत एटले अनेरा जीवोए करेलां कर्मोनो ते क्षपकश्रेणिगत जीवना कर्मोमां संक्रम थइ शकतोज नथी, परंतु जो ते थइ शकतो होय तो क्षपकश्रेणि उपर आरूढ थयेल आत्माने जे ध्यानानळ प्रदीप्त थाय छे ते सकळ संसारी जीवोना कर्म मात्रने क्षय करवा एकलो ज समर्थ थाय. एटले सर्व जीवोनां कर्मने तेनो ध्यानाग्नि बाळी शके. २६४ ___एज वातने सुस्पष्ट करता छता शास्त्रकार कहे छेपरकृतकणि यस्मान्नाकामति संक्रमो विभागो वा। तस्मात्सत्त्वानां कर्म यस्य यत्तेन तद्वेद्यम् ॥ २६५ ॥
१ घृतादिक हव्य पदार्थ.
For Perona
Pre Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
|
अर्थ जेथी अन्यकृत कर्मने विषे अन्यकृत कर्म संक्रमता नथी अथवा वहेंचाता नथी, तेथी जे जेनां करेला कर्म प्रशमरति, होय ते तेणेज वेदवां जोइए. २६५ प्रकरणम् भावार्थ-बीजा जीवोए करेला कर्म एटले अन्य कोइए कर्म करेल छे ते वीजा कोइना करेला कर्ममा संक्रमी शकता
नथी. कोइ शंका करे के कदाच वर्धा कर्म संक्रमी न शके पण तेनो एक देश (विभाग) संक्रमी शके के केम ? तेनुं समाधान करे के के-परकृत कर्मनो-एक देश-विमाग पण अन्यत्र संक्रमी शके नहि. केमके एम थवाथी तो कृतनाश अने अकृताभ्युपगम नामना दोष लागु पडे. तेथी प्राणीनां कर्म जे जेनां होय ते तेणेज वेदा-अनुभवां जोइए. पण तेनी अन्यत्र संक्रान्ति-संक्रमण थाय नहि. २६५
हवे मोहनीय कर्मनो क्षय थतां शेष कर्मनो अवश्य क्षय थाय ते बतावे छेमस्तकसूचिविनाशात्तालस्य यथा ध्रुवो भवति नाशः। तद्वत्कर्मविनाशो हि मोहनीयक्षये नित्यम् ॥२६६॥
अर्थ-जेम ताडना अग्रभाग उपर उगेली चिनो नाश थवाथी निश्चये ते (ताड ) नो नाश थाय छे तेम मोहनीय कर्मनो क्षय थये छते समस्त कर्मनो नियमा नाश थाय छे. २६६
भावार्थ-ताडवृक्षना मस्तके जे सूचि (सूइना आकारे ) उगे के तेनो विनाश थये छते ताडवृचनो अवश्य नाश थाय छे तेम मोहनीय कर्मनी सकळ (भठ्ठावीश) प्रकृतिनो नाश थये बाकीनां सात कमनो निश्चे नाश थायज छे. अन्वय
॥९६॥
Jan Education in
For Personal Private Use Only
ainelibrary.org
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
अने व्यतिरेकथी मोहनीय साथे शेष कर्मनो संबंध जाणवो. २६६ छद्मस्थवीतरागः कालं सोऽन्तर्मुहूर्तमथ भूत्वा । युगपद्विविधावरणान्तरायकर्मक्षयमवाप्य ॥ २६७ ॥ शाश्वतमनन्तमनतिशयनुपममनुत्तरं निरवशेषम् । संपूर्णमप्रतिहतं संप्राप्तः केवलज्ञानम् ॥ २६८ ॥ __अर्थ-पछी अंतर्मुहर्च काळ ते छमस्थ वीतराग थइ एकी साथे ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय अने अंतराय
कर्मनो (सर्वथा ) क्षय करीने शाश्वत, अनंत, सर्वातिशायी, अनुपम, अनुत्तर, निरवशेष, संपूर्ण अने अप्रतिहत एg | केवळज्ञान संप्राप्त करे छे. २६७-२६८
विवेचन-छद्म अटले आवरण तेमा रहेल ते छद्मस्थ अने कपाय मात्रनो क्षय कर्याथी वीतराग अन्तर्मुहूर्त काळ सुधी विश्रान्ति लही एकी साथे बे घडीनी अंदर मतिज्ञानादि पांच प्रकारनां आवरण तथा चार प्रकारनां दर्शनावरण तथा दानान्तरायादि पांच प्रकारनां अंतरायनो क्षय करीने कायम स्वरूपस्थित (जेवू ने तेवु) बन्युं रहे ते माटे शाश्वत, क्षय न पामे ते माटे अनन्त, तेनी साथे कोइ होड करी न शके एवं महा अतिशयवाळु होवाथी अनतिशय, तेना सर कोइ नहि होवाथी-उपमा रहित होवाथी अनुपम, तेना करतां कोई प्रधान-चढीयातुं ज्ञान नहि होवाथी अनुत्तर, परिपूर्ण पणे उत्पन्न थवाथी निरवशेष, सकळ ज्ञेय-पदाथने ग्रहण करे तेथी संपूर्ण, पृथ्वी समुद्रादिथी क्यांय पण क्यारे पण ( सर्वतः अने सर्वदा) प्रतिघात वगरनु होवार्थी अप्रतिहत एवा केवळज्ञानने प्राप्त करे छे. २६७-६८
For Personal Private Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति
प्रकरणम्
॥९७॥
कृत्स्ने लोकालोके व्यतीत साम्प्रत भविष्यतः कालान् । द्रव्यगुणपर्यायाणां ज्ञाता दृष्टा च सर्वार्थः ॥२६॥
अर्थ-( उक्त सर्वज्ञ भगवान ) सर्व लोकालोकमां अतीत अनागत अने वर्तमानकाळ संबंधी द्रव्य गुण पर्यायने सर्व रीते जाणे देखे छे. २६६
विवेचन-परिपूर्ण लोकालोकमां, गुणपर्यायवाळां द्रव्य, सहभावी गुण अने क्रममावी पर्याय ए सर्वना अतीत, अनागत अने वर्तमान काळ संबंधी सर्व भावने सर्व प्रकारे ते जाणे-देखे. ज्या काळ-द्रव्य नथी त्यां द्रव्यगुणपर्यायोने ज सर्व प्रकारे जाणे देखे अथवा लोकमा जे द्रव्य गुण पर्यायो के तेमना प्रतीत, अनागत अने भविष्यकाळ (वर्तनाक्रिया) ने सर्व प्रकारे जाणे अने देखे. २६६ क्षीणचतुष्काशो वेद्यायुर्नामगोत्रवेदयिता। विहरति मुहूर्तकालं देशोनां पूर्वकोटिं वा ॥ २७० ॥
अर्थ-जेणे चारे घातिकर्मनो क्षय कर्यो के एवा ते केवळी वेदनीय, आयुष्य, नाम अने गोत्रकर्मने वेदता छता मुहर्चपर्यंत अथवा कंइक न्यून क्रोडपूर्वपर्यंत विचरे छे. २७०.
भावार्थ-मोहनीय, ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय अने अंतराय ए चार घातिकर्म जेना क्षय पामी गया के अने | वेदनीय, आयुष्य, नाम तथा गोत्र ए चार भवधारणीय-अघाति कर्मनो जे अनुभव करे के एटले ते चार अघाति कर्म हजु खपाववानां बाकी छे ते सर्वज्ञ-भगवान भव्यजनोने प्रतिबोध करता, जघन्यथी मुहूर्त भने वधारेमां वधारे देशे उणां क्रोड
Jain Education intek
For Personal Private Use Only
'M
ainelibrary.org
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
पूर्वपर्यत विचरे के. देशे उणुं एटले आठ वर्ष न्यून, जे पुरुषर्नु आयुष्य क्रोड पूर्वनुं होय ते आठ वर्ष व्यतीत थये दीक्षा | ग्रहण करे अने दीक्षा ग्रहण कर्या पछी तरत केवळज्ञान उपजे तेना भाश्री उपरर्नु कथन समजवु. केवळज्ञान उत्पन्न थया पछी अंतकृत् केवली अंतर्मुहूर्त मात्र आयुष्य भोगवे तेना पाश्री जघन्य काळजें कथन अने शेष माटे मध्यम समजवु. २७० तेनाभिन्न चरमभवायुर्दुर्भेदमनपवर्तित्वात् । तदुपग्रहं च वेद्यं तत्तुल्ये नामगोत्रे च ।। २७१ ॥ यस्य पुनः केवलिनः कर्म भवत्यायुषोऽतिरिक्ततरम् । स समुद्घातं भगवानथ गच्छति तत्समीकर्तुम् ।२७२।
अर्थ-चरमशरीरीनुं आउखु निरुपक्रमी होवाथी ते अभिन्न ( पूर्ण ) भने जीवितपर्यंत अभेद्य छे. ते आयुष्यने सहायकारी वेदनीय कर्म अने नाम तथा गोत्र कर्म पण तेने तुल्य होय छे. अर्थात् आयुष्यपर्यतज तेमनी स्थिति होय छे. जे केवळी भगवान्नां अवशिष्ट वेदनी, नाम ने गोत्र कर्म आयुष्य कर्मथी अधिकतर होय तेने सम करवाने माटे ते (केवळी) समुद्घात करे छे. २७१-२७२.
विवचन-जे भवमा जीवनो मोक्ष थवानो होय छे ते तेनो चरम भव कहेवाय छे. ते चरम भवमा आयुष्यनुं अपवर्तन (फेरफार-वधघट) थतुंज नथी, एटले के अध्यवसाय निमित्तादिक सात कारणोमांना कोइथी पण मरण पर्यन्त आयुष्य तूटतुं नथी-अभेद्य रहे छे. तेथी ते आउखानी जेटली स्थिति होय छे तेटलीज स्थितिवाळां वेदनीय, नाम
१ अध्यवसाय, निमित्त, कषाय अने वेदना प्रमुख सप्त कारणोवडे ओछु न थइ शके एनु. २ कर्म समीकरणार्थे प्रयत्न विशेष.
Jain Education international
For Personal Private Use Only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
एटले ए चारे भवोपग्राही कर्मनी
प्रशमरति प्रकरणम्
आयुष्यण्डे ते वेदनीया चदा एवां पण नाम, गोत्र
| होय त्यां सुधीज वेदना
॥९८॥
अने गोत्र कर्म होय छे, अने ते वेदनीयादि कर्मनी स्थिति जेटलुंज आउखु पण होय छे, एटले ए चारे भवोपग्राही कमनी स्थिति एक सरखी होय छे. सार ए छे के आउखाथी जूदा एवां पण नाम, गोत्र अने वेदनीय कर्म अभिन्न एटले तेना सरखी स्थितिवाळां होय छे. आयुष्यवडे ते वेदनीयादि उपगृहित के एम कहेवानी मतलब एवी के के आयुष्यनो संबंध होय त्यां सुधीज वेदनीयादि कम होइ शके छे अने ते आयुष्य कर्मनी संगावेज वेदी-अनुभवी शकाय छे. जे केवळी भगवंतने चरम भवना आयुष्यथी वेदनीय, नाम अने गोत्र कम भोगववानां अधिकतर होय ते केवळी भगवानज वेदनीयादिक ऋण कर्मने आउखा साथे सरखां करवाने एटले आउखा साथे भोगवाइ जाय तेटली स्थितिवाळां करवा माटे समुद्घात करे छे. अने तेम करीने जेटलुं आयुष्य अवशिष्ट होय तेटला वखतमा ज भोगवाइ शके तेटली ज स्थितिवाळां वेदनीयादिक कर्मने बनाये के. समुद्घातमा आत्माना आत्मप्रदेशो लोकव्यापी थइ रहे छे. सम्यग्-उत्कृष्ट, हनन-गमन एटले संपूर्ण लोकप्रमाण जेमां गमन-व्यापी जवानुं छे ते केवळी-समुद्घात जाणवो. लोकथी बहार जवाय तेम नहि होवाथी त्यांथी आगळ गमन थतुं नथी. १७१-७२ ___ हवे शास्त्रकार केवळी समुद्घातनो विधि-मर्यादा बतावे छःदण्डं प्रथमे समये कपाटमथ चोतरे तथा समये । मन्धानमथ तृतीये लोकव्यापी चतुर्थे तु ॥ २७३ ॥ संहरति पञ्चमे त्वन्तराणि मन्थानमथ पुनः षष्ठे । सप्तमके तु कपाटं संहरति ततो ऽष्टमे दण्डम् ॥ २७४ ।।
Jain Education intelete
For Personal Private Use Only
bojainelibrary.org
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
अर्थ-पहेले समये दंड, बीजे समये कपाट, त्रीजे समये मंथान करे छे, चोथे समये लोकव्यापी थाय के पांचमे समये अांतरां, छठे समये मंथान, सातमे समये कपाट अने आठमे समये ते दंडने उपसंहरे छे. २७३-२७४
भावार्थ-प्रथम समये दंड करे एटले स्व शरीर प्रमाण जाडो अने लोकान्त सुधी पहोंचे एवडो अर्थात् चौद राजलोक प्रमाण लांबो प्रात्मप्रदेशनो दंड करे एटले लोकान्त सुधी उंचा अने नीचा आत्मप्रदेशोने विस्तारे; बीजे समये तेनो कपाट करे एटले दक्षिण अने उत्तर दिशे लोकान्त सुधी आत्मप्रदेशोने विस्तारे ए रीते जीजा समये तेज कपाटने
मन्थान करे एटले पूर्व अने पश्चिम दिशे लोकान्त पर्यन्त स्वप्रदेशोने विस्तारे; एज रीते चोथे समये मन्थानना आंतरा | पूरीने लोकव्यापी थाय. आ प्रमाणे अखंड वीर्यवडे आत्मप्रदेशो अखिल ब्रह्मांड ( संपूर्ण लोक ) मां विस्तारीने ते केवळज्ञानी भगवान् वेदनीयादि त्रण कर्मने आयुष्य समान करे एटले ते अवशिष्ट आउखा साथेज वेदी लेवाय एवां बनावे. स्वायुष्यनुं तो अपवर्तन थतुं नथी, तेथीज एम कडं छे के पोते उक्त उपक्रम करीने वेदनीयादिक कर्म जे वधारानुं होय
ते खपावे. उपर जणाव्या मुजब चार समयो वडे अनुक्रमे आखा लोकमां व्यापी जइ पाछा चारज समयवडे तेने संहरी शालेय छे ते आ प्रमाणे-पांचमे समये मन्थानना आंतरा संहरे छे, छठे समये मंधानने संहरे छे, सातमे समये कपाटने संहरे के अने आठमे समये दंडने संहरी शरीरस्थ-शरीरमांज स्थितिवाळा थाय छे. २७३-२७४
समुद्घात काळे कया समये कयो योग होय ते हवे बतावे छे:
-
For Personal Private Use Only
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री
प्रशमरति प्रकरणम् | ॥ ९९॥
औदारिकप्रयोक्ता प्रथमाष्टमसमययोरसाविष्टः । मिश्रौदारिकयोक्ता सप्तमषष्ठद्वितीयेषु ॥ २७५ ॥ कार्मणशरीरयोगी चतुर्थके पश्चके तृतीये च । समयत्रयेऽपि तस्मिन् भवत्यनाहारको नियमात् ॥ २७६ ॥ - अर्थ-पहेला अने आठमा समयने विषे औदारिक शरीरना योगवाळा, सातमा, छठा अने बीजा समयने विषे
औदारिकमिश्र योगवाळा अने चोथा, पांचमा तथा त्रीजा समयने विषे कार्मण शरीरना योगवाळा ते केवळी भगवान होय छे. तेमां ( चोथा, पांचमा अने त्रीजा) त्रण समयने विष नियमा अनाहारी होय छे. २७५-२७६ ।।
विवेचन-पहेले भने पाठमे समये शरीरस्थ होवाथी औदारिक योगज होय छे अने कपाटर्नु उपसंहरण करतां सातमो, मन्थान संहरता छट्टो तथा कपाट करतां बीजो एत्रणे समयोमा कामण व्यतिमिश्र औदारिक एटले औदारिकमिश्र योग होय छे. मन्थानना आंतरा पूरवानो समय चोथो, मन्थानना आंतरा संहरवानो समय पांचमो अने मथान करवानो समय त्रीजी; ए त्रणे समयमा केवळ कार्मण शरीर योगज होय अने ते त्रणे समयमा जीव नियमा (निश्चे) अनाहारक ज होय.
ए रीते चारे कर्म सरखां करी समुद्घातथी निवर्तेला ते केवली भगवान् त्यारवाद मन वचन अने काया ए प्रणे योगनो निरोध करे छे. तेमा मनोयोग केवळी भगवानने होवो केम घटे ? तेनुं समाधान करे छे:स समुद्घातनिवृत्तोऽथ मनोवाकाययोगवान् भगवान् । यतियोग्ययोगयोक्ता योगनिरोधं मुनिरुपैति॥२७७
अर्थ:-हवे मन वचन कायाना योगवाळा ते केवळी भगवान केवळी समुद्घातथी निवा छतां मुनियोग्य योगथी
॥९९॥
For Personal Private Use Only
wamjainelibrary.org
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
जोडायेला ते योगनो निरोध करे छे. २७७
विवेचन-जो कोइ अनुत्तरविमानवासी अथवा अन्य कोइ देव के मनुष्य पोताना ज स्थाने रह्यो छतो मनथी प्रश्न पूछे तो केवळी भगवान् मनोद्रव्य ग्रही, मनःपर्याप्ति करणवडे ते प्रश्ननो उत्तर सत्यमनोयोगे आपे छ, अथवा असत्यामृषा-व्यवहार मनोयोगवडे तेनुं समाधान करे छे. तेज रीते केवळी भगवानने वचनयोग पण सत्य अथवा असत्यामृषाव्यवहाररूप होय छे. अने गमनागमनादिक क्रिया करवाना साधनरूप औदारिकादि काययोग पण होय छे. करण त्रय शुद्ध योगवान् ते केवळी भगवान् ते अवस्थामां मोक्षे न जाय त्यांसुधी यतियोग्य सत्य के व्यवहार योगने ज प्रवावे छे. __पछी ते केवळी भगवान् योग निरोध करे छे ते आ प्रमाणे:पञ्चेन्द्रियोऽथ संज्ञी यः पर्याप्तो जघन्ययोगी स्यात् । निरुणद्धि मनोयोगं ततोऽप्यसंख्येयगुणहीनम् २७८ द्वींद्रियसाधारणयोर्वागुच्छासावधो जयति तद्वत् । पनकस्य काययोगं जघन्यपर्याप्तकस्याधः॥ २७६ ॥
१ छठ्ठा कर्मग्रंथमा योगनिरोधनो क्रममा प्रमाणे छे-प्रथम बादर वचन योग निरोधने भर्थे प्रवर्तमान थाय त्यां बादर काययोगे करीने बादरमनोयोगने अंतर्मुहूर्ते रंधे, पछी सूक्ष्म मनोयोगे करी बादर वचनयोग रुंधे, पछी सूक्ष्म काययोगे करी बादर काययोगने रुंधे, वळी तेणे करीने सूक्ष्म मनोयोग रुंधे, ते पछी सूक्ष्म वचनयोग रुंधे, ते पछी सूक्ष्म काययोग रुंधतो सतो सूक्ष्मक्रिया अप्रतिपाती नामना त्रीजे शुक्लध्यानना पाये चढे.
Jan Education
For Personel Private Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
प्रशमरति प्रकरणम्
॥१०॥
marrian
सूक्ष्म क्रियमप्रतिपाति काययोगोपयोगतो ध्यात्वा । विगतक्रियमनिवर्तित्वमुत्तरं ध्यायति परेण ॥ २८० ॥
अर्थ-जे पर्याप्त संज्ञी पंचेन्द्रिय प्रथम समये जघन्य मनोयोगवाळो होय तेथी पण असंख्यातगुणहीन मनोयोगनो निरोध करता अंते संपूर्ण मननो निरोध करी मनरहित थाय छे. प्रथम समयना पर्याप्त बेइंद्रियना जे वचनयोग तथा साधारण वनस्पति जीवना जे श्वासोश्वास तेथी असंख्यगुणहीन निरोध करतां समस्त वचनयोग अने श्वासोश्वास निरोध करे छे. एवी रीते मन वचननो निरोध थया बाद जघन्य पर्याप्त पनक जीवना काययोगथी असंख्यगुणहीन काययोगनो निरोध करतां अंते सकल काययोगने निरोधे छे. काययोगना निरोधकाले सूक्ष्मक्रिया अप्रतिपाति [शुक्लध्यानना त्रीजा पायारूप ] ध्यानने ध्यायीने पछी विगत क्रिया अनिवृत्तिरूप शुक्लध्यानना चोथा पादने ध्याने छे. २७८-२८०
भावार्थ-योग सहित-सयोगीने सिद्धि जे मोक्ष, ते योग छतां नहोय तेथी अवश्य योग निरोध करवो पडे छे. तेमां प्रथम मनोयोगने निरोधे छे. जनावडे मनोद्रव्य वर्गणा ग्रहण करायचे ते मनःपर्याप्त नामर्नु करण शरीरसंबद्ध छे. तेनुं वियोजन करवा माटे अनंत वीर्य-शक्तिधारी मनोयोगनो निरोध करे छे. केवी रीते ? तेज कहे छे के मनःपर्याप्तिवडे प्रथम समयनो पर्याप्तो संज्ञी पंचेन्द्रिय जीव तेनो जे सर्व जघन्य मनोयोग-मनोवर्गणा ग्रहण करवा योग्य शक्तिनो व्यापार तेथी पण असंख्यातगुणहीनपणे पोताना मनोद्रव्यवर्गणाना स्थानोने समये समये निरोधे के अने एम करीने पछी अमनस्क एटले मन रहित थाय छे. ए अवचूरिकारनो मत छे. टीकाकारने मते तो प्रथम समयनो मनपर्याप्तो संज्ञी पंचेन्द्रिय
१००॥
Jain Education inte
For Personal Private Use Only
PTAILr.jainelibrary.org
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीव होय. तेनो जे सर्व जघन्य योग होय, एटले तेने जेटली मनोद्रव्यवर्गणा ग्रहण करवा योग्य शक्तिनो व्यापार होय तेटलोज मनोद्रव्यवर्गणाना स्थानाने स्वात्मामां निरोधे. पछी प्रथम जणाव्युं तेम समये समये करी छेवटे अमनस्क-मन रहित थाय. त्यारपछी कोडी विगेरे बेइन्द्रिय जीव तथा सूक्ष्म निगोदादिक जे साधारण जीव ते अनुक्रमे वचन पर्याप्ति अने काय पर्याप्ति वडे प्रथम समयना पर्याप्त थया होय तेमनो अनुक्रमे वचन अने उच्छ्वास रूप जे जघन्य योग होय तेथी ओछो असंख्यगुण हानिवडे, ज्यांसुधी समस्त वचनयोग अने उश्वास निःश्वास पर्याप्ति करणनो निरोध थाय त्यांसुधी समये समये स्वात्मामां तेनो निरोध करे. पछी सूक्ष्मपनक जीवना प्रथम समयना जघन्य काययोगथी असंख्यगुणहीन काययोगनो समये समये निरोध करतां छेल्ने समये सर्व काययोगनो निरोध करे. ते वखते सूक्ष्मकाययोगमा स्थित छतांज सूक्ष्म क्रिय अप्रतिपाति ध्यानने ध्यावे के अजे त्यारेज शैलेशी करण करे छे. शैल एटले पर्वत तेनो इश जे मेरु ते शैलेश तेनी जेवी निष्प्रंकप-निश्चळ वृत्ति जेमां होय ते शैलेशी कहेवाय छे. ते अवसरे स्वदेह अवगाहनाथी त्रीजा भागे हीन आत्मप्रदेशोनो घन थाय छे. शा माटे स्वदेहमानथी त्रीजो भाग ओछी अवगाहना रहे एको आत्मपदेशनो घन थाय चे? तो के शरीरमा निर्माण थयेला जे सुख श्रवण नासिकादिनां छिद्र तेने पूरी देवाने माटे आत्मप्रदेशोनो घन थाय छे. जेथी स्वशरीरमानथी त्रीजा भागे न्यून
आत्मप्रदेशनी अवगाहना रहेवा पामे छे. त्यारपछी शुकध्याननो चोथो पाद ध्यावे के एटले के सकळ योगनो निरोध करी व्युपरत सकलक्रिय अनिवृत्ति नामना शुक्ल ध्यानने ध्यातां ते छेल्ला कौशने खपावी दे छे. २७८-८० चरमभवे संस्थानं यादृग्यस्योच्छ्रयप्रमाणं च । तस्मात्रिभागहीनावगाहसंस्थानपरिणाहः ।। २८१ ॥
-
Jain Education in
For Personal Private Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति
प्रकरणम्
॥१०१॥
13*>**++******+X03*************
res Jain Education Internationa
अर्थ - ते भवमां जेवुं संस्थान होय अने तेनी उंचाइनुं जेटलुं प्रमाण होय तेथी श्रीजा भागे न्यून अवगाहनावाळं संस्थानप्रमाण करी ते आत्मप्रदेशनो घन करे छे. २८१
विवेचन - जो के था कारिकानो अर्थ उपर कहेवाइ गयो छे तो पण फरी कहेवामां आवे छे. मोक्षगामी महाशयोने छेवटना भवमां जेवुं संस्थान ने जेटलं ते शरीरनुं लंबाई-चौडाइमां प्रमाण होय छे तेना त्रीजा भागे न्यून तेनुं संस्थान अने अवगाहना प्रमाण थवा पामे छे - आत्मप्रदेशनो घन थवाथी त्रीजो भाग न्यून थह जाय छे. २८१
सकळ योगनिरोध थये छते केवळी भगवान केवी अवस्थावाळा थाय छे ते कहे छे:
सोऽथ मनोवागुच्छ्रवासकाययोगक्रियार्थविनिवृत्तः । अपरिमितनिर्जरात्मा संसारमहार्णवोत्तीर्णः ॥२८२॥ अर्थ – मन, वचन, उच्छ्वास अने काययोग संबंधी क्रियाविशेषथी व्यावृत्त थया सता ते अपरिमित निर्जराना घणी संसारमहासागरनो पार पामे छे. २८२
विवेचन - ते केवळी भगवान् मन वचन कायाना योग अने श्वासोश्वास संबंधी सघळी क्रियाथी निवृत्त थइ एटले सकळ क्रियानो निरोध करी, अनहद निर्जराना घणी थाय छे. एटले तेमने संसारमहासागरनी पेलीपार पहोंच्याज समजवा. हवे ते व्युपरतक्रियायनिवर्ति नामना शुक्ल घ्यानना चोथा पायाने ध्यातां जे शैलेशी अवस्थाने पामे छे ते कहे छेः ईषद्ह्रस्व।क्षरपञ्चकोद्गिरणमात्र तुल्यकालीयाम् । संयमवीर्याप्तबलः शैलेशीमेति गतलेश्यः ॥ २८३ ॥
1
For Personal & Private Use Only
---
03++**++C+******+
॥१०१॥
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
| पूर्वरचितं च तस्यां समयश्रेण्यामथ प्रकृतिशेषम् । समये समये क्षपयत्यसंख्यगुणमुत्तरोत्तरतः ॥ २८४ ॥ चरमे समये संख्यातीतान्विनिहत्य चरमकाशान् । क्षपयति युगपत् कृत्स्नं वेदायुर्नामगोत्रगणम् ॥२८॥
अर्थः-संयमना पराक्रमवडे प्राप्त कर्यु छ (अपरिमित बल जेणे एवा लेश्यामुक्त थयेला ते भगवान् इषद् इस्व पंचस्वर उच्चारण मात्र काळप्रमाणवाळी शैलेशीने पामे छे. तेटली समयश्रेणिने विषे पूर्वरचित शेष कर्मप्रकृतिने समये समये उत्तरोत्तर असंख्यगुणी खपावे छे. चरम समयने विषे छेल्लां कर्मोना संख्यारहित अंशोने खपावीने एकी साथे संपूर्ण वेदनीय, आयुष्य, नाम अने गोत्र कर्मना समूहने खपावे छे. २८३-८५
विवेचन-कंइक इस्व ( सुखे जलदी उच्चारी शकाय एवा ) पांच अक्षर (स्वर) 'अ, इ, उ, ऋ, लू' तेनो उच्चार करतां जेटलो वखत लागे तेटला (अति अल्प) मात्र काळमानवाळी शैलेशी अवस्थाने, सर्वसंवरवीर्यवडे प्राप्त बळवाळा द्रव्यभाव लेश्या रहित थयेला एवा ते केवळी भगवान् पामे छे. पहेला समुद्घातकाळे व्यवस्थापित करेल जे वेदनीय, नाम, गोत्र अने आयुष्यकर्म बाकी रहेल के ते सर्वने अंतर्मुहूर्त काळ प्रमाण संयम श्रेणिमां गोठवी समये समये उत्तरोत्तर असंख्यातगणा खपावतो छेल्ने समये असंख्यात चरम कर्म अंशोने एटले तेर उत्तर प्रकृतिने दूर करी एकी साथे | वेदनीय, आयुष्य, नाम अने गोत्र ए चारे अघाति भवोपग्राहि कर्मप्रकृत्तिने खपावी दे छे. २८३-२८५
एटले पछी शुं थाय छे ते कहे छ:
Jan Education International
For Personel Private Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
१०२।।
* सर्वगतियोग्य संसारमलकरणानि सर्वभावनि । औदारिकतैजसकाणानि सम्मिना त्यतया ॥२८६ ।।
देहत्रयनिमुक्तः प्राप्यर्जुश्रेणिवीतिमस्पर्शाम् । समयेनैकेनाविग्रहेण गत्वार्ध्वगतिमप्रतिघः ॥ २८७॥ सिद्धितेने शिमले जन्मजरामरणरोगनिर्मुक्तः। लोकायगतः सिध्यति सातारेणोपयोगन ॥ २८८॥
अर्थ--सर्व गतियोग्य, संसारना मूळकारणरूप, सर्वत्र संभवता औदारिक, तैजय अने कार्मण (शरीर ) नो सवथा त्याग करीने त्रणे देहथी निर्मुक्त थया सता, अस्पर्शमान गतिवाळी समश्रेणिने पामीने, एक समये अवक्रगतिबडे अप्रतिहतपणे उर्ध्वगतिने पामी, निर्मळ सिद्धक्षेत्रने विषे, जन्म जरा मरण अने रोगथी सर्वथा रहित एवा लोकना अग्र भागे पहोंची साकार ( ज्ञान ) उपयोगे सिद्ध थाय छे. २८६-२८८
विवेचन-नरक, तियंच, मनुष्य अने देवता रूप सर्व गति योग्य अने संसार परिभ्रमण करवामां निमित्तरूप तेमज नरकादिक गतिमां सर्वत्र थनार-होनार एवा औदारिक. तैजस अने कामण एवणे शरीरने सर्वथा तजीने [ अत्रे आपेला विशेषणोनी सार्थकता आ रीते के के औदारिकादि शरीर वगर सर्व गति प्राप्त थती नथी अने ते सर्वत्र नरकादिक गतिमा होय छे. क्वचित् औदारिकने बदले वैक्रिय पण होय छे. तेने सर्व स्वरूपे तजी, मुक्ति पामनारने तो निश्चेज औदारिक, तेजस अने कार्मण एज त्रण शरीर होय छे, तेनाथी सर्वथा मुक्त बनी ) ऋजुश्रेणिनी गतिने पामी, केवी गति ? तो के सकळ कर्म क्षय समयथी अनेरा बीजा समयोने न स्पर्शे तेमज स्वअवगाह प्रदेशथी बीजा प्रदेशने पण न स्पर्श एवी
amananews
॥१०२॥
Jain Education inte
For Personal Private Use Only
Alainelibrary.org
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
अस्पर्श गतिने पामी एकज समये मुक्ति पामनार अविग्रह एटले सर्वथा अवक्रगतिवडे स्खळना रहित लोकान्ते जइ, (अहीं पुनः अविग्रह पद लीधुं छे ते समयनुं विशेषण जाणवू. केमके एक समयमा विग्रह संभवेज नहि.) समस्तपणे कर्मनाश ते सिद्ध, तेनुं क्षेत्र, जेमा सिद्ध भगवाननो अवगाह के ते इषत्प्राग्भार पृथ्वी, तेना उपरना तळाथी, जे उपरनुं (उत्सेध अंगुलनु) एक योजन, ते जोजन- पण उपरनुं एक गाउ, ते गाउनो पण जे उपलो छठो भाग ३३३३ धनुष्य (एटलो भाग बटाच्या पछी अलोकज आवे) तेटला प्रमाणवाळु जे श्राकाश ते सिद्धक्षेत्र कहेवाय छे. जेमा समस्त सिद्धो (सकळ कर्मथी मुक्त थयेला परमात्माओ) स्व स्व अवगाहना मुजब अवगाही रहे छे. ते सिद्धक्षेत्र विमळ एटले मळ-पटल वर्जित छ. त्या जन्म, जरा, मरण अने ज्वरादिक रोगथी सर्वथा मुक्त थइ, पूर्वोक्त ३३३३ धनुष्य प्रमाण लोकना उर्व भागरूप लोकान्तने पामी सिद्धे छे. पूर्वोचित गतिसंस्कारभाव छते सिद्ध थया कहेवाय छे. त्यां ज्ञान उपयोगमा वर्तता छता सिद्धे छ, पण दर्शन उपयोगे सिद्धता नथी. केमके सर्वे लब्धिमो ज्ञान उपयोगे वर्ततां ज उपजे एवो भागमवाद छे. त्यारवाद सिद्धोने ज्ञान भने दर्शन बंने उपयोग ( समयान्तरे ) होय छे. २८६-२८८ सादिकमनन्तमनुपममव्याबाधसुखमुत्तमं प्राप्तः । केवलसम्यक्त्वज्ञानदर्शनात्मा भवति मुक्तः ॥ २८६ ॥ __अर्थ-त्यां सादि अनंत, अनुपम अने अन्यावाध एवा उत्तम सुखने पाम्या सता, क्षायिक सम्यक्त्व ज्ञान अने दर्शन स्वरूपी थइने मुक्त थाय छे. २८९
१८
For Personal Private Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम् ॥१.३॥
विवेचन-जे समयमा सिद्ध थया तेने आदि करी सादिक, फरी क्षय थवानुं नथी तेथी अनंत, कोइ पण उपमा घटी शके नहिं तेथी अनुपम अने कोइ पण जातनी व्याबाधा-दुःख पीडा रहित होवाथी अन्याबाध एटले रोग आतंकादिक द्वंद्व रहित एवा उत्तम सुखने प्राप्त थयेल केवळ एटले क्षायिक, अपौद्गलिक पुद्गल रहित, अमूर्त अने असहाय एटले जेमां बीजानी सहायनी अपेक्षाज नथी एवा संपूर्ण अने समर्थ सम्यक्त्व, केवळज्ञान अने केवळदर्शन एज जेनो स्वभाव के एवा परमात्मा त्यां [ सिद्धचेत्रमा ] मुक्त थाय छे. २८६
केटलाएकना मते चेतनानो सर्वथा अभाव तेज मोक्ष छे तेनुं निराकरण करवा कहे छ:मुक्तः सन्नाभावः स्वालक्षण्यात्स्वतो ऽर्थसिद्धेश्च । भावान्तरसंक्रान्तेः सर्वज्ञाज्ञोपदेशाच ॥ २६ ॥ . अर्थ-मुक्त थएला एवा जीवनो, स्वलक्षणपणाथी अने स्वतः अर्थ सिद्ध थवाथी, भावान्तरमा संक्रांत थवाथी भने । सर्वज्ञप्रणीत आगमना उपदेश प्रामाण्यथी सर्वथा अभाव नथी. २६०
विवेचन-आठे कर्मथी मुक्त सिद्धात्मा जे चेतना स्वभाव अथवा ज्ञानदर्शन उपयोग लक्षणवान् छ, तेनों सर्वथा निरन्वय नाश एटले अभावज थइ जाय, ए दुःसाध्य-कोइ रीते साबीत न थइ शके एवं छे. तेमां हेतु भने दृष्टांत मा रीते घटे छे. परिणामीपणुं होवाथी ए हेतु छ भने प्रदीपशिखानी पेरे ए दृष्टांत छ. ते प्रदीप (दीपक) ना पुद्गलों काजळ आदि आकारे प्रगटे छे एटले ते परिणामान्तरने पामे छे-सर्वथा नाश पामी जता नथी. ए वात प्रत्यक्षपणाथी
For Personal Private Use Only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
सारी रीते समजी शकाय एवी छ, भने निरन्वय नाश साबीत करवामां तो जैनौनी दलील विरुद्ध कोई पर्ण व्याजबी हेतु भने दृष्टांतनो' संभव नथी, माटे परिणामीणाथी सिद्धना जीव 'ज्ञानदर्शन उपयोग स्वभाषी रहे थे परंतु तेनो प्रभाव थतो नधी:
स्व-आत्मा, लक्षण उपयोग तेनो माव जे स्वालवण्य ते स्वालक्षण्य हेतु थकी जीप कदापि पण उपयोग लक्षण स्वभावने तजे नहि. वळी स्वतः अर्थ सिद्धि होवाथी एटले के प्रात्मानुं ज्ञानदर्शन उपयोग स्वभावपणुं स्वतः सिद्ध के. ते बीजा कोइ निमित्तथी उत्पन्न थयेल नथी, ए तो अनादिकाळथी एवुज छे. जो के पूर्वला उपयोगथी उपरत-च्युत थइ जइ उपयोगान्तर ( बीजा उपयोग) पामे छे, तो पण ज्ञानस्वभावताने लही उपयोगपणुं तो कायमज रहे थे, ते कंद जतुं रहेतुं नथी. तथा एक भाव अन्यभावपणे संक्रमे छ पण तेनो सर्वथा उच्छेद थइ जतो नथी. द्रव्य क्षेत्र काळ भावनी अपेक्षाए ग्रामान्तर गयेल पुरुषादिकनी परे तेनो सर्वथा अभाव थइ गयो लेखाय नहि. एटले जे सर्वथा राग द्वेष मोह रहित वीतराग सर्वज्ञ तेमना कथेला प्रवचन-मागम अर्थरूप प्राज्ञा तेना उपदेश थकी सिद्धात्मा-मुक्तात्मा ज्ञान दर्शन स्वभाववाळा होय छे. एम सिद्ध थाय छे. २६०
एसिद्धात्मामो महिंज मनुष्यलोकमा शा माटे स्थिति न करे ? तेनुं समाधान हवे करवामां आवे छे:त्यक्त्वा शरीरबन्धनामहैव काष्टकक्षयं कृत्वा । न स तिष्ठत्यनिबन्धादनाश्रयादप्रयोगाच ॥ २६१॥
Fer Personal Private Use Only
by On
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति
॥१०४॥
अर्थ-शरीररूपी बंधनने अहीज त्यजीने आठे कर्मनो क्षय करी अनुबंध रहित, आश्रय रहित, अने प्रयोग रहित | होवाथी ते (सिद्धात्मा) अहीं स्थिति करता नथी. २६१ हैं विवेचन-शरीर एज बंधन तेनो त्याग करीने, सर्वथा शरीरनो त्याग शी रीते घटे ? तो के आठे कर्मनो समूळगो * क्षय करवाथी शरीरनो अत्यंत वियोग थाय, अने निष्कारणपणाथी ते अहीं रहे नहि. तेने नहीं रहेवार्नु कशुं कारण
नथी. शरीरादिकना कारणे अहीं रहेवार्नु थाय छे, ते तो सर्वथा-समृळगुं गयु तेथी. तथा अत्यन्त हळवा थवाथी सघळा सिद्धोनुं आश्रय स्थान लोकाग्रशिखरज होय. जेम माटीना आठ लेप चढावीने जळमा क्षेपेला तुंबडाना सघळा लेप धोवाइ जाय त्यारे ते जळनी सपाटी उपरज आवे पण नीचुं नज टकी रहे, तेम मुक्त आत्माने पण अहीं कोइ रोकनालं प्रतिबंधक कारण नथी, तेथी ते नहीं टकी रहे नहि. तथा अप्रयोगथी एटले ते मुक्त आत्माने एवी कोइ क्रिया नथी के जेथी अवस्थाननी कल्पना करी शकाय ए हेतुथी पण ते महीं स्थिति करे नहि. २६१
त्यारे तेमने उंचेज जवु, अन्यत्र नहि, एवो नियम शाथी ? एज वात शास्त्रकार कहे छे:नाधो गौरवविगमादशक्यभावाच्च गच्छति विमुक्तः । लोकान्तादपि न परं प्रवकइवोपग्रहाभावात् ॥२९२॥ * योगप्रयोगयोश्चाभावात्तिर्यग् न तस्य गतिरस्ति । सिद्धस्योर्ध्व मुक्तस्यालोकान्ताद्गतिर्भवति ॥ २६३ ॥
अर्थ-कर्म विक थवेळा ते सिद्धात्मा गौरवना अभावे मने अशक्यपणाने स्त्रीचे अधोगतिने भजता नयी अने
R०॥
For Personal Private Use Only
Mainalibrary.org
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
दडानी जेम सहायक-धर्मास्तिकायना अभावे लोकान्त थकी उपर पण जता नथी अने मन वचन कायाना योग अने तेना प्रयोगना प्रभावे तेमनी तिी गति पण थती नथी, मुक थयेला एवा सिद्धनी लोकना अंत सुधी उर्ध्वगति ज थाय छे.
भावार्थ-भारेपणाना अभावे नीचे न जाय. कर्ममुक्त नीचे जाय ए वात बनवी अशक्य छे. पाषाणादि भारे द्रव्य होय ते नीचे जाय. कर्ममुक्त थवाथी तेनामा भारेपणुं छेज नहि, के जेथी ते नीचे जाय. वळी जेम वहाण अथवा मच्छादिक तेने सहायकारी जळना अभावे स्थळमा जइ न शके तेम सहायकारी धर्मास्तिकाय द्रव्यना अभावे मुक्त आत्मा पोते लोकान्त थकी आगळ ( अलोकमां) जवा पामे नहि. मन वचन अने काय लक्षण योग तेना अभावथी तथा आत्मानी क्रियारूय प्रयोग तेना अभावथी, पूर्वपश्चिमादिक तिर्की दिशाओमां पण ते मुक्त आत्मानी गतिनो संभव नथी. ए रीते नीचे तेमज तिर्की गतिनो असंभव होवाथी अने अही अवस्थान करवामां कशुं कारण न होवाथी मुक्त आत्मा उंचेज जाय छे. ते उर्ध्व गति लोकान्त सुधीज थाय छे. धर्मास्तिकायरूप सहायना अभावे अलोकमां गति थती नथी ए वात प्रथम पण कहेवायेल छे. २६-२६३
निष्कय-क्रिया रहित छतां पण ते मुक्त भात्मानी उर्ध्व गति केम थवा पामे के ? एवी शंका उठावी शास्त्रकारज तेनुं समाधान करता सता कहे छ:पूर्वप्रयोगसिद्धेवन्धच्छेदादसंगभावाच । गतिपरिणामाच तथा सिद्धस्योर्ध्वगतिः सिद्धा ॥ २६४ ॥
For Personal Private Use Only
Tirirainelibrary.org
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री प्रशमरति प्रकरयम्
॥१०॥
अर्थ-पूर्व प्रयोगनी सिद्धिथी, बंधनना छेदथी, प्रसंग भावथी अने गति परिणामथी सिद्ध भगवाननी उर्च गति प्रसिद्ध छे.* २६४
विवेचन-शुक्ल ध्याननो सूक्ष्मक्रियाअप्रतिपाती नामनो त्रीजो पायो निपजावता, तेमा देह त्रिभागहीन स्वप्रदेशनो घन करता क्रियानो ज संस्कार रहेलो के ते पूर्व प्रयोगवडे ( कुंभारे प्रथम दंडवती भमाडेला भने पछी स्वयमेव भ्रमण करता चाकडाना भ्रमणनी पेरे ) भने बंधन छेदथी एरंडबीज कुलिकानी पेरे कर्मबंधन त्रुटी जवाथी मुक्त आत्मानी उर्ध्व गति सिद्ध थाय छे. वळी लेपरहित थयेनुं तुंबडं जेम जलनी सपाटी उपर आवे के तेम सर्व संग रहित एटले प्रसंग भावथी अने दीपशिखा अथवा अग्निनो धुमाडो जेम स्वाभाविक रीतेज उंचे जाय के तेम मुक्त आत्मा उर्ध्व गमनज करे छ. मतलब के चक्रभ्रमणनी पेरे पूर्व प्रयोग सिद्ध थवाथी, एरंडफळना बीजनी पेरे बंधन छेदथी, तुंबडीनी पेरे असंग भावथी अने धुमाडानी पेरे गतिपरिणामथी सिद्ध भगवाननी उर्ध्वज गति थाय छे, एम सिद्ध थाय छे. २९४
त्यां तेमने अनुपम सुख छ, एम शाथी समजाय ते बतावे छे:देहमनोवृत्तिभ्यां भवतः सरीरमानसे दुःखे । तदभावस्तदभावे सिद्धं सिद्धस्य सिद्धिमुखम् ।। २६५ ॥
* संक्षेपमा मनुष्यादि भवरूप कारणोनो अत्यंत लय थइ जवाथी मुक्तने खरेखर मनुष्यक्षेत्र नहि पण सिद्धिक्षेत्रज आश्रयस्थान छ, संसारव्यापारना अभावथी तेमज शरीरादिक कारणना अभावथी मुक्त भात्मा अहीं संसारमा टकी रहे नहि.
॥१०॥
Jain Education international
For Personal Private Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
अर्थ-देहमनोवृत्तिवडे करीने शरीर अने मन संबंधी दुःख थाय छ, तेना अभावे ते दुःखनो पण अभाव थाय के तेथी सिद्ध भगवानने सिद्धिनु अव्याबाधपणुं सप्रमाण सिद्ध थाय छे. २६५.
विवेचन--शरीर अने मन तेनी वृत्ति वर्तन-सद्भाव एटले आत्मामां तेना संश्लेषथी मानसिक दुःख इष्टवियोगादि प्रसंगे थवा पामे छे. ते मन अने शरीरनो ज प्रभाव थयो छे तेथी तेनाथी थता दुःखनो पण अभाव थवाथी सिद्ध भगबानने स्वाभाविक अने अव्याबाध एवं सिद्धिसुख सादि अनंत मांगे प्राप्त थाय छे. २९५. यस्तु यतिर्घटमानः सम्यक्त्वज्ञानशीलसंपन्नः । वीर्यमनिगूहमानः शत्त्यनुरूप प्रयत्नेन ॥ २६६ ॥ संहननायुबलकालार्यसंपत्समाधिवैकल्यात् । कर्मातिगौरवाद्वा स्वार्थमकृत्वोपरममति ॥ २९७ ।। सौधर्मादिष्वन्यतमकेषु सर्वार्थसिद्धिचरमेषु । स भवति देवो वैमानिको सहर्द्धिद्युतिवपुष्कः ।। २६८ ॥
भावार्थ-जे मुनि सम्यक्त्व-ज्ञान अने शीलसंपन्न होइ, वीर्यने गोपव्या विना यथाशक्ति संयमक्रियामा प्रयत्न करता सता संघयण, आयुष्य, बळ, काळ, वीर्यसंपत्ति अने समाधिनी निर्बळताथी अथवा कर्मना अतिशयपणाथी स्वार्थ (मोक्ष ) सिद्ध कर्या विना मरण पामे छे ते सौधर्मादिक कोइपण देवलोकने विषे अथवा छेल्ला सवार्थसिद्धि विमानने विषे | महाऋद्धि भने अनंत पुतियुक्त (तेजोमय ) शरीरवाळा वैमानिक देव थाय छे. २९६-२६८.
विवेचन-जे साधु शास्त्रोक्त सकळ क्रिया अनुष्ठानमा सदा प्रयत्नथी प्रवर्ते छः एटले के शंकादि शन्य रहित
Jain Educntion inte
For Personal Private Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
सम्यक्त्व श्रुतादि-सम्यग्ज्ञान अने मूळ-उत्तर गुणरूप शील ( चारित्र्य ) थी युक्त सतो स्ववीर्य-सामर्थ्यने गोपव्याछुपाव्या वगर अहर्निश करवायोग्य करणीमां कपट रहित निज शक्ति फोरवीने उद्यम करे छे, ते जो वज्रऋषभनाराचादि उत्तम संघयणनी खामीथी, स्वल्प आयुष्यथी, बल-हानि अथवा शरीरनी दुर्बळताना कारणथी, काळनी दुःषमताथी, प्रबळ वीर्यना अभावथी अर्थात् तथाप्रकारनी वीर्यसंपदा-लब्धि* या क्षयोपशमना अभावथी, अने समाधि एटले स्वस्थताचित्तनी अव्यग्रता, तेनी खामीथी मतलब के सशक्त संघयणादिक मोक्षगमनयोग्य सामग्रीनी विकळताथी अथवा ज्ञानाव- 1
रणादि कर्मनी गौरवता एटले निकाचनावाळी स्थितिथी, स्वार्थ एटले सकळ कर्मक्षयरूप आत्मार्थ तेने साध्या वगर मृत्यु | पामे छे तो ते सम्यग्दृष्टि साधु सौधर्मादिक द्वादश कल्प, नव ग्रैवेयक अने पांच अनुत्तर विमान पैकी कोइपण देवलोकमा विमानवासी देवपणे उत्पन्न थाय छे. त्यां तेने महा ऋद्धि द्युति युक्त दिव्य शरीर प्राप्त थाय छे. तेमां ऋद्धि परिवारादिकरूप, द्युति शरीरनी कान्ति अने शरीर ते पण अहीन-संपूर्ण समचतुरस्रसंस्थानवाळू वैक्रिय भने उत्तरोत्तर नव नव रूप धारवा समथ तेमज सुखादिक वडे प्रकृष्टतर अने प्रकृष्टतम संभवे छे. २६६-२६८ तत्र सुरलोकसौख्यं चिरमनुभूय स्थितिक्षयात्तस्मात् । पुनरपि मनुष्यलोके गुणवत्सु मनुष्यसंघेषु ॥२६६॥ ___* अत्र टीकाकारे ' संपदानो करेलो धनादि ' अर्थ संगत जणातो नथी, अवचूरिकारे करेलो ‘वीर्य संपत् साहस समृद्धि' ए अर्थ बंध बेसतो लागे के.
(लेखक)
११०६॥
Jain Education Inter
For Personal Private Use Only
naw.jainelibrary.org
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
जन्म समवाप्य कुलबन्धुविभवरूपवलबुद्धिसंपन्नः । श्रद्धासम्यक्त्वज्ञानसंवरतपोबलसमग्रः ॥ ३० ॥ पूर्वोक्तभावनाभिर्भावितान्तरात्मा विधूतसंसारः। सेत्स्यति ततः परं वा स्वर्गान्तरितस्त्रिभवभावात् ॥३०१॥
भावार्थ-त्यां देवलोक संबंधी सुख चिरकाळ अनुभवीने स्थिति पूर्ण थये सते, त्यांथकी पुनः मनुष्यलोकमा गुणवंत कुटुंबने विषे जन्म पामी कुळ, बंधु, विभव, रूप, बळ अने बुद्धिसंपन्न थइ, श्रद्धा, सम्यक्त्व, ज्ञान, संवर तथा तपोबळ संयुक्त होइ, पूर्वोक्त भावनाभावित अंतरात्मा बनी, जन्ममरणरूप सर्व संसारनो सर्वथा छेद करीने, तेज भवमा अथवा ते पछी स्वर्गातरित त्रीजे भवे सिद्धिपदने पामे छे. २६६-३०१
विवेचन-त्या एटले सौधर्मादिक देवलोक संबंधी सुखने चिरकाळ (केमके उपर उपरना देवलोकमां आयुष्य स्थिति लांबी होय छे ) अनुभवी स्वयोग्य प्राप्त आयुष्य स्थितिनो क्षय थवाथी एटले ते स्थिति पूरी थवाथी त्यांथी च्यवी, मनुष्य लोकमां उत्तम जाति कुळ अने आचार संपन्न एवा बहोळा कुटुंबवाळा गुणवंत मनुष्यने त्यां प्रावी अवतरे छे. अनुक्रमे जन्म लाभ पामी, कुळ ते उग्र क्षत्रीयादि पितानो अन्वय, बन्धु ते स्वजन वर्ग, विभव ते द्रव्यसंपदा, रूप ते विशिष्ट शरीर अवयवोनी रचना-सुघडता, बळ ते वीर्यसंपदा भने बुद्धि उत्पातिकी प्रमुख चार प्रकारनी ए सकळ कुळ बंधु प्रमुख सुयोगथी संपन्न, तेमज श्रद्धा ते अहत् भगवंतो उपर अत्यंत प्रीति तथा पूज्य मुनिजनो उपर दृढ अनुराग, सम्यक्त्व ते तत्वार्थ श्रद्धान लक्षण, ज्ञान ते यथासंभव मतिश्रुतादि, संवर ते आश्रव निरोध लक्षण, तपोबल ते द्वादशविध बाह्य-अभ्यंतर तप करवा उत्साह अने उद्यम ए सकळ
Jain Education
For Personal Private Use Only
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥१०७॥
सद्गुणानुष्ठानथी संपन्न थइ तथा पूर्वे वखाणेली जे अनित्यादिक बार भावना ते वडे भावित-बासित के अंतरात्मा एटले ज्ञानदर्शन उपयोग स्वभाव जेनो भने नरकादि गति लक्षण संसार जेणे टाळ्यो के अर्थात् संसारसागरनो लगभग पार कर्यो छे, फक्त जेने थोडा ज भव हवे करवाना बाकी रह्या के एवो थइ ते महानुभाव एक भवना प्रांतरे सिद्धिपदने पामे छे. एटले आ मनुष्य भवमा हमणां ज आगळ कही एवी उत्तम करणी करी वैमानिक देवपणे उत्पन्न थइ, त्यांथी च्यवीने फरी मनुष्य भवमा उत्तम गुणसंपदा पामी, ए रीते त्रणे भव अनुभवी सिद्धि सुख पामे छे. (जे मुनि-महाशय चारित्र अनुष्ठान उत्तम रीते कर्या छतां पूर्वोक्त कारणथी या कर्मगौरवथी सर्वार्थसिद्ध विमाने देवपणे उपजे ते तो नियमा त्यांथी च्यवी मनुष्य भवमा आवी उत्कृष्ट रीते चारित्रनी आराधना करी मोक्ष जायजा परंतु जेमने हजु पण भोगववा योग्य कर्म अवशेष रह्या होय ते ( सर्वार्थसिद्ध विमान शिवाय अन्य देवविमाने उत्पन्न थइ मनुष्य भवमां पावनार ) फरी एक देवभव करी त्यांथी च्यवीने मनुष्य जन्म पामी, उत्कृष्ट चारित्रनी आराधना करी मोक्षगति पामे छे. एवो प्राशय मूळ गाथा उपरथी फलित थतो अमने समजाय छे. २६६, ३००, ३०१.
१ । सेत्स्यति ततः परं वा, स्वर्गान्तरित त्रिभवभावात्-' आ कारिकामा जे 'वा' मूकेल छे तेथी पूर्व जणावी एवी साधु|क्रिया पाळी, देवगति पामी, त्यांथी च्यवी, मनुष्य भवमां भावीने ज सिद्धि पामे अथवा बहु तो त्यांथी देवगति पामी, फरी मनुष्य गतिमा आवी सिद्धे एवो ध्वनि जणाय छे.
॥१०७॥
Jain Education international
For Personal Private Use Only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
ए रीते मुनि-महाशयनी साधु-चर्या (सर्वसंयम योग्य अनुष्ठाननी मर्यादा ) कही हवे गृहस्थ-श्रावक भाश्री चर्या शास्त्रकार कहे छेयश्चेह जिनवरमते गृहाश्रमी निश्चितः सुविदितार्थः । दर्शनशीलवतभावनाभिरभिरञ्जितमनस्कः ॥३०२।। स्थूलवधानृतचौर्यपरस्त्रीरत्यरतिवर्जितः सततम् । दिग्वतमूर्ध्व देशावकाशिकमनविरतिं च ॥३०३ ॥ सामायिकं च कृत्वा पौषधमुपभोगपारिमाण्यं च । न्यायागतं च कल्प्यं विधिवत्पात्रेषुविनियोज्यम् ॥३०४॥ चैत्यायतनप्रस्थापनानि च कृत्वा शक्तितः प्रयतः। पूजाश्च गंधमाल्याधिवासधूपप्रदीपाद्याः ॥ ३०५ ॥ प्रशमरतिनित्यतृषितो जिनगुरुसत्साधुवन्दनाभिरतः। संलेखनां च काले योगेनाराध्य सुविशुद्धाम् ॥३०६॥ प्राप्तःकल्पेष्विन्द्रत्वं वा सामानिकत्वमन्यद्वा । स्थानमुदारं तत्रानुभूय च सुखं तदनुरूपम् ॥ ३०७ ।। नरलोकमेत्य सर्वगुणसंपदम् दुर्लभांपुनर्लब्ध्वा । शुद्धःस सिद्धि मेष्यति भवाष्टकाभ्यन्तरे नियमात् ॥३०८॥
भावार्थ-श्री जिनेश्वरभगवान्ना आ शासनने विषे जे गृहस्थ निश्चळ, सम्यग्ज्ञानसंपन्न, दर्शन, शील अने व्रतभावनाबडे भावितमति थइ, स्थूल हिंसा, असत्य, अदत्त, अब्रह्म, तथा रति अरति (परिग्रह) नो सर्वदा त्यागी सतो, दिग्विरमण, | देशावकाशिक, अनर्थविरति, सामायिक, पौषध भने भोगोपभोग परिमाण करीने, न्यायोपार्जित अने निर्दोष वस्तुनो विधिवत् पात्रने विषे विनियोग करे छे. तथा शक्तिअनुसार सावधान थइ श्री जिनचैत्योनी प्रस्थापना तेमज तेनी सुगंध
For Personal Private Use Only
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम् ॥१०८॥
(विलेपन ), मान्य (पुष्प ), अधिवास, धूप अने प्रदीप आदिक द्रव्योबडे पूजा करे छे. तथा प्रशमरतिनो नित्य अभिलापी होइ, जिन, गुरु अने साधुजनोने वंदन करवामां अत्यंत रसीक छतो अंत अवसरे सुविशुद्ध संलेखना त्रिकरणयोगे आराधी सौधर्मादि देवलोकने विषे इंद्रपणुं अथवा सामानिक देवपणुं अथवा एवुज चीजें उदारस्थान पामे छे. ते महानुभाव त्यां तदनुकूळ सुख अनुभवी पुनः मनुष्यलोकमा अवतरी दुर्लभ एवी सवगुणसंपदाने पामी आठ भवमां शुद्ध निर्मळ थइ नियमा सिद्धि-पदने पामे छे. ३०२-३०८.
विवेचन-आ मनुष्यलोकमां जिनेश्वरभगवाने भाषेला आगम-प्रवचन संबंधी अर्थनो भली रीते अर्थावबोध मेळवी जेणे तेनो आश्रय करेलो छ, निःशंकपणे सत्यतानो निर्धार कर्यो के के आ जिनप्रवचन ज भवसागरनो पार पमाडनार छे तथा तत्वार्थश्रद्धान लक्षण सम्यक्त्व, उत्तरगुणरूप शील, प्राणातिपातादि विरमणरुप अणुव्रत, अने अनित्यादिक द्वादश भावनावडे जेनुं मन भावित-वासित रहे छे, एवो गृहस्थ श्रावक स्थूल-बादर प्राणी-त्रस जीवोनी, नहि के सूक्ष्म पृथ्वीकायादि जीवोनी हिंसाथी विरमण, अथवा स्थूल-संकल्प जनित, नहि के आरंभजनित हिंसाथी विरमण एटले के हुं प्रा जीवने सारं-नाश करूं एवो संकल्प करीने वध करवाथी विरमवू-वध न करवो ते स्थूल प्राणातिपात विरमणरूप प्रथम अणुव्रत, कन्या, पशु, भूमि संबंधी तथा थापणमोसो ने कूटलेख-कूटसाक्षी संबंधी मोटका जूठथी विरमवू ते बीजुं अणुव्रत, जे वस्तुनुं हरण करतां चोर कहेवाय एवी चोरी न करवी ते त्रीजुं, परस्त्रीगमन तथा वेश्यागमननो त्याग करचो अने स्वनीमांज संतोष रानवारूप चतुर्थ, इष्ट विषयादिकमां प्रीति अने अनिष्ट-प्रतपा
१०८॥
Jain Education
For Personal & Private Use Only
inelibrary.org
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain Education Inter
卡卡头恶零下2
नादियां प्रीति एवा रागद्वेष या रति अरतिथी सदा अळगो रहे ( अहीं परिग्रह प्रमाण या इच्छा प्रमाण संबंधी साक्षात् उल्लेख कर्यो नथी छतां शेष व्रत ग्रहण करवाथी तेने तेमां समावेशित करेल जारावं, एटले के धन, धान्य, क्षेत्र, वास्तु, सोनुं, रूपुं विगेरे परिमित धारी राखी बाकीना उपरनी ममता तजवारूप पंचम अणुव्रत, तथा यथाशक्ति रात्रि - भोजन थकी पण विरमण ), चार दिशामां तेमज उंचे नीचे आटलुंज दूर जनुं अधिक नहि जवं एवो नियम ते दिग्विरमणव्रत, तथा ग्रहण करेला दिग्वतनो संक्षेप करवो ते सातमुं देशावगाशिक व्रत तथा जेमां अर्थप्रयोजन न होय, पण विना प्रयोजने अग्नि, शस्त्रादिक आपवा, पापोपदेश करवो विगेरे अनेक भेदे आत्मा दंडाय छे तेथी विरमकुं ते अर्थदंडविरमरूप आठ व्रत ( आदरे ); मन वचन कायावडे पापव्यापार करूं नहि तेम करावुं नहि एवा चोकस नियमरूप अने प्रतिक्रमणरूप नवमा सामायकव्रतमां एवी रीते नियम करे के ज्यांसुधी हुं अरिहंत भगवानना बिंबनी अथवा साधु जनोनी समीप रही तेमनी भावसेवा करूं त्यांसुधी हे भगवंत ! हुं सामायिक करूं छं एटले त्यांसुधी उपर मुजब पापव्यापार करूं के करानुं नहि. वळी आहार, शरीर सत्कार, अब्रह्म - मैथुन सेवा अने पापव्यापारना निवारणत्यागरूप व्रत ते पौषध, अष्टमी प्रमुख पर्व दिवसे विशेषे करे ते दशभुं; तेमज अग्यारमा भोगउपभोगपरिणामव्रतमां अन्न पान पुष्प धूप स्नान विलेपनादिक उपभोग अने वस्त्र शयनादिक परिभोग ( अथवा एकवारज भोगववामां आवे ते भोग अने वारंवार भोगववामां आवे ते उपभोग ) ते बे प्रकारे - भोजनथी अने कर्मथी, तेमां भोजनथी अशन, पान, खाद्य १ अनशनवडे शरीर शोषण करवुं ते द्रव्यसंलेषणा अने राग द्वेष मोह मत्सर आदिक दोषोनुं शोषण करवुं ते भावसंलेषणा कहीले.
१९
For Personal & Private Use Only
jainelibrary.org.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशमरति प्रकरणम्
॥१०९॥
भने स्वाधरूप मांस, मद्य, अनंतकाय, मधादि संबंधी अने कर्मथी-अंगारकर्म, वनकर्म, शकटकर्म भने भाटकादि लक्षणते थकी विरमण अथवा तेनुं प्रमाण जेमा करवामां आवे ते करीने, बारमा अतिथिसंविभागवतमा अगर्हित-अनिन्द्य व्यवहार-व्यवसायवडे उपार्जन करेल अने साधु संतने उद्देशीने तैयार नहि करेल निर्दोष अने साधुजनने कम्पे ( खपे) तेवी वस्तु, पौषधना पारणे, घेर आवेला मुनिजनोने सत्कारपूर्वक आपे; पण पोताना वासणमा नांखी उपाश्रये सामे लावीने आपे नहि तेमज जे वस्तु पौषध उपवासना पारणे मुनिजनोने आपी न होय ते पोते ( गृहस्थ ) वापरे पण नहि. मतलब के व्रतधारी गृहस्थ श्रावक, पौषधना पारणे मुनिजनोने विधिथी दान आपे अने पछी पोते पारणु करे. उपर | प्रमाणे बार व्रत अंगीकार करवा उपरांत चैत्य-चिति-प्रतिमा ए सर्वे एकार्थवाची शब्दो छे तेमनुं आतन एटले आश्रयगृह ते चैत्यकुळ-जिनमंदिर, तेनी प्रकृष्ट स्थापना-प्रतिष्ठा वाजित्र, नृत्य, तालथी, अनुचर, स्वजन परिवारयुक्त महा विभूतिवडे करीने जेम जेम शासननी प्रभावना थाय तेम तेम सावधानपणे करे. वळी विशिष्ट द्रव्य संबंधी गंध, पुष्पमाल्य, | पटवासादि अधिवास, सुगंधी द्रव्यवाळो धूप अने प्रदीप, आदि शब्दथी उपलेपन, संमार्जन तथा जे काइ भाग्युं त्रुटयुं होय ते सांधq-रीपेर करावq तथा आत्मामा जागृति आणे एवा आदर्श जीवनवाळानां चित्र करावा. तेमज जिनकल्याणकादिक विशिष्ट पर्वदिवसे सत्तर प्रकारी, एकवीश प्रकारी अने अष्टोत्तरी प्रमुख पूजाभक्तिमा तत्परता दाखवे. प्रभुनी अंगपूजा, अग्रपूजा अने भावपूजा करे. वळी 'क्यारे साधुपणुं पामीने कषायरिपुने जीतीश ?' एवी सद्भावनायुक्त प्रशमरति-कषायनो जय करवानी रति-प्रीतिमा सदाय तृषित एटले साभिलाष-उत्कट इच्छावंत होय अने अरिहंत
॥१०९॥
For Personal Private Use Only
Dainelibrary.org
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
मगवानने, प्राचार्य उयाध्याय प्रमुख मुरूजनने, तेमज सकळ साधुमंडळने वंदन नमस्कार करवा सदा उजमाळ होय. तथा मरणकाळ नजदीक आवे सते द्रव्यथी शरीरने अने भावथी कषायने संलेखी ( वोसिरावी ) धर्मध्यानवडे, जीवित मरणाशंसा रहितपणे सुविशुद्ध-अति निर्मळ संलेखना करे. अर्थात् घरमा रह्या छतां स्थूल प्राणातिपात, मृषावाद, अदत्तादान विरमण, स्वदारासंतोष भने इच्छाप्रमाणरूप पांच अणुव्रत; दिग्परिमाण, उपभोगपरिभोगपरिमाण अने अनर्थदंड विरमणरूप त्रण गुणवत; तथा सामायिक, देशावगाशिक, पौषधोपवास अने अतिथिसंविभागरूप चार शिक्षाव्रत-ए द्वादशविध श्रावक धर्मर्नु अनुपालन करी प्रान्ते-मरणावसान वखते उल्लसित भावे, सर्व आशंसा तजी, मुविशुद्ध संलेखना आराधीने कल्प-सौधर्मादिक विमान-तेमां इंद्रपणुं एटले अधिपतिपणुं पामे. अथवा कदाचित् इंद्रना सामानिकपणुं अर्थात् फक्त अधिपतिपणु नहि बाकीनुं बधुं इंद्रनी बरोबर तुल्यपणुं, अथवा एवं बीजु कोइ विशिष्ट वैमानिक देवपणुं पामे. त्यां ते ते स्थानने अनुरूप जघन्य, मध्यम के उत्कृष्ट देवसुखने अनुभवी, ते देवस्थितिनो भवधि पूर्ण थवाथी त्यांथी च्यवी मनुष्यलोकमा आवी, गुणवंत मनुष्योवाळा आर्यदेशादिकमां उत्तम जाति, कुळ, विभव, रूप, सौभाग्यादिक संपदा पामे. तेमज सम्यक्त्वप्रमुख गुणसंपदाने पामीने ते गुणोनी परंपरावडे सकळ कर्मकलंकथी मुक्त थइ, आठ भवनी अंदर नियमा ( चोक्कस ) मोक्षे जाय. ते माटे सुज्ञ जनोए आदरयुक्त थइ श्रावकउचित गृहस्थधर्म पण पाळवो अने छेवटे साधु धर्मनी पण सेवना-आराधना करवा भाव राखवो अने योग्य समये तेनी पण आराधना करवी. ३०२-३०८ इत्येवं प्रशमरतेः फलमिह स्वर्गापवर्गयोश्च शुभम् । संप्राप्यते ऽनगारैरगारिभिश्चोत्तरगुणात्यैः ॥ ३०९ ॥
Jain Education Interior
For Personal Private Use Only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
भी
प्रशमरति प्रकरणम्
॥११०॥
भावार्थ:-एवी रीते प्रशमरति थकी स्वर्ग अपर्वर्ग संबंधी शुभ फल गुणाढ्य अणगारोने तथा सागौरी-श्रावक जनोने उपलब्ध थाय छे. ३०९ ... विवेचन-इति शब्द आ आरंभेला प्रकरणनी परिसमाप्ति बताववा माटे छे. एवं उक्त वर्णन मुजष प्रशमरतिर्नु शुभ फळ अहीं मनुष्यभवाज बहुलताए करी स्वर्गगति रूप अने तिर्यचना भवां तो कोइक जनोनेज स्वर्गगतिरूप जाणवु. अन्यत्र (बेगतिमा ) स्वर्गफळ प्राप्त थतुं नथी. अपवर्ग एटले मोक्षरूप फळ तो केवळ मनुष्य भवमांज मळे छे. स्वर्ग संबंधी वैषयिक सुख अने मोक्ष संबंधी स्वाभाविक सुख-ए उभय शुभ फळ प्रशमरतिथी प्राप्त थइ शके छे. तेमा निग्रंथ साधुमो मोक्ष फळ मेळवे के अने गृहस्थ-श्रावको स्वर्गफळ तथा परंपराए मोक्षफळ भेळवे छे, पण ते केवा साधुमो तथा श्रावको मेळवे छ ? तो के जेओ प्रधान-उत्कृष्ट एवा मूळ उत्तर गुणथी भरेला होय अने निर्दोष समग्र संयम अनुष्ठानने सेवनारा होय तेश्रोज ते प्राप्त करी शके छे. ३०९ ___अत्यारसुधी करेलुं सघल्लं कथन प्रवचन अंतर्गत ले पण स्वकपोलकल्पित कथु नथी ते तथा प्रवचननी गंभीरता
आ आर्यावडे कर्ता बतावे छःजिनशासनार्णवादाकृष्टां धर्मकाधिकाभिमां श्रुत्वा । रत्नाकरादिव जरत्कपर्दिकामुद्धृतां भक्त्या ॥ ३१० ॥
१ मोक्ष. २ निग्रंथ-मुनि जनोने, ३ गृहस्थ.
-
॥११॥
Jain Education in
For Personal Private Use Only
Ww.jainelibrary.org
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
सद्भिर्गुणदोषज्ञैर्दोषानुत्सृज्य गुणलवा ग्राह्याः। सर्वात्मना च सततं प्रशमसुखायैव यतितव्यम् ॥ ३११॥।
भावार्थ-समुद्रमांथी घसाइ गएली कोडीनी जेम भक्तिवडे जिनशासनरूप महासागरमांथी उद्धरेली आ धर्मः | आख्यायिकानुं श्रवण करीने गुण दोषना जाण एवा सजन पुरूषोए दोषोने त्यजी गुणांश ग्रहण करवा अने प्रशमरति (प्रशम सुख ) ने माटे सदा सर्वथा प्रयत्न करवो. ३१०-३११
विवेचन-जिनशासन बहुज उदार आशयवाळं अने अनेक अतिशयर्नु निधान होवाथी ते रत्नागर समुद्र समान छे. तेमांथी अल्पमतिवाळा एवा म्हें उद्धरी काढेली जूनी कोडीनी जेवी आ संक्षिप्त धर्मकथा के जे केवळ प्रशमप्रीतिथी अथवा शुद्ध देवगुरूनी भक्तिथी प्रेराइने कहेली छे ते आ निःसार एवी पण प्रशमरति कथारचना श्रवण करीने गुणदोषने सारी रीते समजी-परखी शके एवा संत साधुजनोए तेमांना शब्द छंद अर्थादिक दोषोनी उपेक्षा करीने जे कंह अन्य गुण तेमा रहेलो जणाय तेज ग्रहण करवो. आ वचनथी प्रकरणकार महाशये पोतानी लघुता दर्शावी आ संक्षिप्त पण अति हितकर प्रकरण ग्रंथनुं सारी रीते श्रवण मनन करवा अने एम करीने स्वकर्तव्य करवा संतजनोनुं लक्ष खेंच्यु छ भने साग्रह सूचव्यु के के ते संतजनोए सर्व प्रयत्नवडे सदाय विषयसुखथी विमुख-विरक्त रहीने सहज स्वाधीन प्रशमसुख माटेज यत्न करवो.३१०-११ यच्चासमंजसमिह छन्दःशब्दसमयार्थतोमयामिहितम् । पुत्रापराधवत्तन्मर्षयितव्यं बुद्धः सर्वम् ।। ३१२ ॥
भावार्थ-या ग्रंथमा छंदशास्र, शब्दशास्त्र अने सिद्धान्तथी जे कंह विरूद्ध म्हाराथी कहेवायुं होय ते सर्व पुत्रना अपराधनी पेरे पंडितपुरूषोए माफ करवू घटे छे. ३१२
Jan Education n
ational
For Personal Private Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री ना
प्रशमरति प्रकरणम्
॥११॥
विवेचन-आ प्रशमरति प्रकरणनी रचनामां जे कंइ छंद, शब्दशास्त्र के शास्त्रप्रसिद्ध अर्थविरूद्ध म्हाराथी कहेवायु होय ते पुत्र अपराधवत् खमवू-माफ कर. जेम बाळकनो अपराध पिता खमे छे तेम ज्ञानवृद्धोए म्हारा सर्व अपराधने पण खमवा या माफ करवा. ३१२ सर्वसुखमूलबीजं सर्वार्थविनिश्चयप्रकाशकरम् । सर्वगुणसिद्धिसाधनधनमर्हच्छासनं जयति ॥ ३१३ ॥ ____भावार्थ-सर्व सुखनु मूल कारण, सर्वार्थसिद्धिने प्रकाश करनार, अने सर्व गुणसिद्धिनुं प्रगट साधन एवं अर्हत् || शासन सदा जयवंतु वर्ते छे. ३१३
विवेचन-आ लोकसंबंधी तेमज परलोक संबंधी प्रत्यक्ष तेमज परोक्ष सुखना मूळ कारणरूप अथवा लेशमात्र पण दःखथी अपित एवा सर्व सुख-मुक्तिसुखना प्राद्य बीजरूप जिनशासनज छे, तेमज सर्वे अर्थो-बाह्य पदार्थो काळ सहित पंचास्तिकायो ए सर्वनो अवबोध-निर्णयात्मक बोध तथा संसारस्थिति घटना अने मुक्तिमार्गने प्रकाशनार-प्रतिपादन करनार जैनशासनज छे. तथा सर्व गुण सिद्धि-निष्पत्ति करावी आपनार पुष्ट साधनरूप पण ए जिनशासनज छे. तेथी द्रव्यपर्याय नयसमूहात्मक अने सर्व कल्याणकारी एवं जैनशासन अन्य सर्व शासन मध्ये सर्वोपरी सत्ता धरावी सदा विजयवंतु वर्ते छे. ३१३.
प्रशमरति प्रकरणं समाप्तमिति..
॥११॥
Jan Education
For Personal Private Use Only
dainelibrary.org
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्री विपाकसूत्र मूळ तथा टीकार्नु भाषांतर. श्री जैन धर्म प्रसारक सभा भावनगर MuTRIEVERESENTERNMDICTION Jan Education Intematonal Far Personal Private Use Only