Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAsaNAhacariu eka samIkSAtmaka adhyayana lekhaka: DaoN. surendra kumAra jaina bhAratI prakAzaka/prakAzana : zrI digambara jaina atizaya kSetra mandira saMghI jI sAMgAnera, jayapura AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra, byAvara
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ do zabda mahAkavi 'raidhU' kRta 'pAsamAharcAta' 'pazapAlaganmoM vizimA sthAna rakhatA hai| isako kathAvastu sAta sandhiyoM meM vibhakti hai| rahadhU kI samasta kRtiyoM meM yaha kAvya zreSTha, sarasa evaM rucikara hai| isameM saMvAda tattva bar3A rocaka hai| ye saMvAda pAtroM ke caritra cikSaNa meM payAMta sahAyaka hote haiN| 'raidhR' kASThAsaMgha kI mAthura gaccha kI puSkara gaNAMya zAkhA me sambaddha haiN| inakI lagabhaga 40 racanAyeM prApta hotI hai| ___pAsaNAhavariTa' jainadharma ke teIsaveM tIrthakara bhagavAn pArzvanAtha ke caritra kI gaurava -gAthA se sambandhita haiN| 'jimmara'kA kathana hai ki 've varddhamAna mahAvIra ke nirvANa ke 246 varSa pahale vidyamAna the|'1 'mahAvagga' meM jisa varSAvAsa kA ullekha kiyA gayA hai, vaha pArzvanAthIya paramparA se prabhAvita honA cAhie / 'DaoN. harmana jaikobI' ne bhagavAna pArzvanAtha ko aitihAsika puruSa mAnA hai| DaoN. e. ema. ghATe ne likhA hai ki pArzvakA aitihAsikatva jaina Agama granthoM se siddha hai| zrI vimalacaramalA bhI isI mata ke samarthaka haiN| jaoNlaM zANTiyara ne 'da hisTrI aura jainAja' meM likhA hai ki prophesara bokobI tathA anya vidvAnoM ke mata ke AdhAra para pArzva aitihAsika puruSa aura jainadharma ke sacce sthApanakattA ke rUpa meM mAne jAne lage haiN| bhagavAn pArzvanAtha kI aitihAsikatA isa bAta se bhI siddha hotI hai ki-"bhagavAna mahAvIra ne kahA thA ki ve usa dharma kA pracAra kara rahe haiM jisakA pahale tIrthakara pArzvanAtha ne pracAra kiyA thaa| DaoN. rAdhAkumuda mukarjI ne apanI kati 'hinda sivilAijezana' meM likhA hai ki "pArzvanAtha aitihAsika puruSa the; 1 Zimmer H. Philosophies of India (keyan paul) 1953, p. 183 mahAvagga 2/1/1 That parsva was a historical person, is now admited by all as very probable-Thesacred book of the East vol. xiv Introduction, p.22 hisTrI eNDa kalcara oNpha iNDiyana popula, khaNDa 2 ( jainijma) pR. 412 5 iNDAlaoNjikala sTaDIja, bhAga--3, 4. 236 37 . kembrija hisTrI Ava iNDiyA, jilda. 1, pR. 156 vyAkhyA prajJAsa 5/9, pR. 227
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyoMki unake anuyAyI mahAvIra aura buddha ke jIvanakAla meM maujUda the. yahA~ taka ki mahAvIra ke mAtA-pitA svayaM yAtrA ke pApana bhora zramaNoM ke anuyAyI the|" paurANika anuzrutiyoM ke anusAra pArzvanAtha ko Ayu 100 varSa kI thii| ve banArasa ke rAjA azvasena ke putra the| unakI mAtA kA nAma bAmA thaa| 30 varSa kI avasthA meM unhoMne rAjya kA parityAga kara jinadIkSA grahaNa kI aura kaThora tapazcaraNa kiyaa| kevalajJAna prApti ke upaganA apanI divya dhvani ke mAdhyama se lagamana 70 varSa taka dharma kA pracAra karate hue 777 I. pUrva meM 'sammeda zikhara'se nivAMNa prApta kiyaa| sammeda zikhara' ko zAzvata tIrtha kI saMjJara prApta hai| yaha sthAna bihAra rAjya meM sthita hai, ise Aba bhI 'pArasanAtha parvata' kahate haiN| yaha tIrtha 20 tIrthakaroM kI nirvANa bhUmi hone ke kAraNa jana-jana kI zraddhA kA kendra haiN| bhagavAna pArzvanAtha kA jIvana yadyapi paurANikatA se bharA huA hai tathApi yaha spaSTa hai ki unake antima aneka jamA kI kahAnI pratidvandvI kamaTha ke sAtha saMgharSa kI kahAnI hai, jisameM kamaTha azubha kA aura pArzvanAtha zubha ke pratIka haiN| kamaTha ke ekakSIya baira para pArzvanAtha kI kSamA zIlatA, ahiMsaka bhAvanA vijayI hotI hai tathA ve nirvANa lakSmI prApta karate haiM aura kamaTha ke jIca zabarAsura ko bhI jina mahimA ke pratyakSadarzana ke sAtha AtmAnveSaNa kA avasara prArA hotA hai| bhagavAna pArzvanAtha kI samabuddha kA bar3A hI marmasparzI citraNa ekakavi ne isa rUpa meM kiyA-hai kamaThe dharaNe-Tre ca svocita karma kurvtii| prabhostulya manovRtti pArzvanAtha shriyeddstuvH| bhagavAna pArzvanAtha ke mahAna caritra ko kAvyamayI zailI meM gumphitta karane vAle mahAkavi raidhU kI kRti 'pAsaNAhacariu' ne mujhe prabhAvita kiyA phalasvarUpa maine hindI viSaya meM ema. e. upAdhi prApta karane ke uparAnta pI. eca, DI. upAdhi hetu zodhakArya ke liye 'pAsaNAhacariuH eka samIkSAtmaka adhyayana' viSaya cunA, jisa para ruhelakhaNDa vizvavidyAlaya, barelI (u. pra.) dvArA dinAMka 12 agasta san 1989 I. ko pI.eca.DI. upAdhi pradAna kI gyii| __isa zodha prabandha meM maiMne bhagavAna pArzvanAtha ke jIvana carita ko tulanAtmaka dRSTi evaM prAmANikatA ke sAtha prastuta kiyA hai sAtha hI raidhakRta 'pAsaNAhacariMu' meM garbhita sAhityika, sAmAjika, rAjanItika, dhArmika evaM
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMskRtika maNiyoM kA anusandhAnakara silasilevAraM saAne kA prayAsa kiyA hai| isameM kula ATha pariccheda haiN| bhUmikA meM jainacarita kAvya paramparA kA ullekha karane ke bAda prathama pariccheda meM tIrthakara pAzvanAtha ke jIvanacarita kA tulanAtmaka vivecana tathA unakI aitihAsikatA evaM vividha sAhitya meM bhagavAna pArzvanAtha sambandhI kathAnakoM kA tulanAtmaka vivecana kiyA hai| dvitIya pariccheda meM 'pAsaNAhabaria' kA paricaya' zIrSaka se mahAkavi raidhR kA paricaya, racanAyeM, pAsaNAhacariu kA racanAkAla, kathAsAra, mUlasrota Adi kA vivecanA kiyA hai| tRtIya pariccheda meM 'pAsaNAharita' ko bhASA-zailI, caturtha pariccheda meM 'pAsaNAhacarita' kA mahAkAvyatva siddha karane ke uparAnta paJcama pariccheda meM 'pAsaNAhacarita' meM varNita sAmAjika jIvana, Arthika jIvana evaM sAMskRtika pakSa ko udghATana kiyA hai| ja pAratoda meM rAjanaitika pyAsthA evaM saptama pariccheda meM dharma aura darzana sambandhI mAnyatAoM kA svarUpa vizleSaNa kiyA hai| aSTama pariccheda meM pArzvanAthacarita viSayaka racanAoM meM raidhakRta 'pAsaNAhacarita' kA sthAna nirdhArita karate hue ise bhAratIya sAhitya kI anupama kRti nirUpita kiyA hai| ukta zodha prabandha ke lekhana meM mujhe jina mahAn lekhakoM, kaviyoM, dAnikoM kI racanAoM kA yogadAna milA. unakA maiMne yathAzavaya lekha pAdaTippaNiyoM meM kiyA hai| prAcIna racanAoM ke divyAloka meM navIna racanAoM kA saMbala pAkara maiM apanA zodha kArya pUrNatA ke zikhara para lA sakA isa he gaTana saba racanAkAroM ke prati kRtajJatA vyakta karatA huuN| jisa taraha marubhUmi meM 3re caraNa cinhIM se bhramita pathika ko nA kA dizAdarzana milatA hai usI taraha nidezaka vipatra se bhaTakAtra ko apane dizAdarzana se bacA letA hai| mere zodha nirdezaka DaoN. premacanda jaina ( prAdhyApaka hindI vibhAga, sAhU jaina kAleja, najIbAbAda u. pra.) apabhraMza evaM hindI sAhitya ke prakha AyetA evaM adhikArI vidvAna haiN| Apake kuzala nirdezana evaM bhrAtRvat sneha ke kAraNa yaha zodha grantha pUrNa ho skaa| isa hetu maiM DaoN. premacanda jaina ke prati hArdika kRtajJatA vyakta karatA huuN| mahAkavi raidhR racita sAhityAnuzIlana ko sAdhanA meM anavarata saMlagna zraddheya DaoN. rAjArAma jaina (ArA) ko kRtiyoM meM mujhe bharapUra sahAyatA prApta huii| mere samaya jIvana vikAsa ke mRta srota haiM pRlya pitAmaha stra. mi. bhAgacanda jaina
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sorayA, pUjya pitAzrI siM. zikharacanda jaina sorayA, pUjyA mA~ zrImatI azaphA~devI, bahina aMgUrI devI evaM zraddhAspada agrajannaya DaoN. ramezacanda jaina (bijanaura), DaoN. azoka kumAra jaina ( lAinUM). DaoN. narendra kumAra jaina (svaavd)| tInoM bhAI saMskRta, prAkRta evaM jaina vidyA ke adhikArI vidvAn, sulekhaka evaM khyAtiprApta pravaktA haiN| jinakA varada AzIrvAda sadaiva mere sAtha rahA hai| Aja bhI inakA pathapradarzana merI ullekhanIya nidhi haiN| ina santrako maiM praNAma karatA hU~ tathA AzA karatA hU~ ki bhaviSya meM bhI Apa sabakA AzIrvAda mere jIvana-patha ko kaMTaka rahita bnaayegaa| priya anuja zrIvIrendra kumAra jaina 'soraMyA (mar3AvarA) evaM sahadharmiNI zrImatI indrA jaina ko bhI unake yathocita sahayoga ke lie hArdika sneha se abhisiMcita karatA huuN| prastuta kRSi prAna kisI bhI maulika kRti kA prakAzana isa artha yuga meM atyanta duSkara hotA hai kintu jahA~ pUjyapAda guruoM kA AzIrvAda sulabha ho vahA~ koI kArya duSkara kaise ho sakatA hai? isa bIsavIM zatI meM suyoga se samAja ko paramapUjya AcArya zrI zanti sAgara jI mahArAja, paramapUjya mahAkavi AcArya zrI jJAnasAgara jI mahArAja. evaM paramapUjya mahAkavi AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja kA pratyakSa/parokSa dizA nirdezana evaM preraNAtmaka AzIrvAda prApta hotA rhaa| pariNAmata: zraddhA jJAna evaM cAritra ke triveNI prAvAhita huI / inhIM pUjyAtmAoM kI paramparA meM AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ke suziSya paramajinadharmaprabhAvaka, adhyAtma pravaktA, mUlAdhAra nirdezita zramaNasAdhanArata, cAritrapuMja paramapUjya muni zrI sudhA sAgara jI mahArAja ne prArambha se hI apane sadkarmoM va sadpreraNAoM se samAja meM yaza to arjita kiyA hI sAtha hI jaina dharma kI prabhAvanA meM mahanIya yogadAna kiyaa| zAkAhAra krAnti kI yojanA, tIrtha saMrakSaNa aura sAhitya lekhana ityAdi aneka kSetra meM ve sajaga haiN| Apake saMsarga meM Ane vAlA vyakti maMgalAcaraNa se prerita hue binA nahIM rhtaa| mAnava mAnava bane yahIM ApakA sadeza hai| ApakI pAvana preraNA evaM zubhAzIrvAda se merA yaha zodhaprabandha 'pAsaNAhacaritaH eka samIkSAtmaka adhyayana' prakAzita kiyA jA rahA hai| isa zubha avasara para maiM kRtajJatApUrvaka svAtmabodhalAbhAtmaka zubhAzIvAda kI kAmanA ke sAtha pUjya muni zrI ke prati sAdara namo'stu arpita karatA huuN|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa kRti ke prakAzaka evaM mudraka badhAI ke pAtra haiM jinhoneM ise surucipUrNa DhaMga se prakAzita kara garimA pradAna kii| yaha pustaka jinake Arthika saujanya se prakAzita ho rahI hai, una dAnazIla mahAnubhAva ko hArdika dhnyvaad| anta meM maiM sabhI pratyakSa evaM parokSa sahayogiyoM ke prati zubhabhAvanA, zubhakAmanA vyakta karatA merI bhAvanA hai kijaya NaMtaguNAyara bhavatamabhAyara pAsa jiNesa pnnttubhy!| amha haiM dai jiNavara paNaviyasuraNara bohilAhu bhavi-bhavi ji syaa|| pApa... 12,72) anantaguNoM ke Akara, bhavarUpI andhakAra ko dUra karane ke liye bhAskara ke samAna tathA samasta bhayoM se rahita he pAcaM jineza! ApakI jaya ho| devoM evaM manuSyoM dvArA namaskRta he jinezvara, hamAre liye bhava- bhavAntara meM sadaiva bodhilAbha diijie| sevA sadana mahAvidyAlaya burahAnapura (ma. pra.) DaoN. surendra kumAra jaina 'bhAratI' bhagavAna mahAvIra jayantI 1997 I. vinamra
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya bhArata ke sAMskRtika vikAsa kI kathA ati prAcIna hai| bhArata vasundharA ke udyAna meM aneka ma dazana aura vipiravArAoM ke vividhivarNa-sumana khile haiM, jinakI surabhi se becaina ko trANa milA hai| tapa:pUta AcAryoM/RSiyoM manISiyoM kA samagra cintana hI bhAratIya saMskRti kA AdhAra hai| jaina dharma pravartaka tIrthaGkaroM tathA jainAcAryoM ne bhAratIya saMskRti ke unnayana meM, jo yogAdhAna kiyA hai, vaha sadA avismaraNIya rheg| purAtattva, vAstukalA, citrakalA tathA rAjInita ke kSetra meM isa dhArA ke avadAna ko bhUlakara hama bhAratIya saMskRti kI pUrNatA ko AtmasAt kara hI nahIM skte| sAhityika kSetra kI pratyeka vidhA meM unake dvArA sRjita mahanIya granthoM se sarasvatI bhaNDAra ko zrIvRddhi huyI hai| ___ adyAvadhi upalabdha jainoM ke prAcIna sAhitya se jJAta hotA hai ki jaina sAhitya lekhana kI paramparA kama se kama r3hAI varSoM se hajAra va avicchanna gati se pravAhazIla hai| isa antarAla meM jainAcAryoM ne siddhAnta dharma darNana, tarkazAstra, purANa, AcArazAstra, kAvyazAstra, vyAkaraNa, Ayurveda, vAstu-kalA, jyotiSa aura rAjanIti Adi viSayoM para vividha vidhAoM meM gambhIra sAhitya kA sarjana kiyA hai| jainAcAryoM ne prAkRta va apabhraMza ke sAtha yuga kI AvazyakatA ke anusAra kisI bhASA vizeSa ke bandhana meM na ba~dhakara sabhI bhASAoM meM pracura mAtrA meM likhA hai| ____ kAladoSa ke kAraNa, samAja meM artha kI pradhAnatA ke bar3hane se sAmpradAyika va durAgrahI saMkIrNamanA rAjAoM dvArA digambara sAdhuoM ke vicaraNa para pratibandha lagane se tathA anyAnya kAraNoM se jaina sAhitya-maMdAkinI kI dhArA avarUddha sI hone lagI thii| unnIsavIM zatAbdI ke anta meM mahAkavi paM. bhUrAmala zAstrI kA udaya huA, jinhoMne siddhAnta, dharma darzana adhyAtma ke atirikta saMskRta va mahAkAvyoM kA praNayana kara sAhitya- bhAgIrathI kA puna: pravAhita kara diyA aura taba se jaina sAhitya racanA ko punarjIvana milA aura bIsavIM zatAbdI meM aneka sArasvata AcAryoM/muniyoM/gRhastha vidvAnoM ne gahana adhyayana karate hue mahanIya sAhitya kI racanA kI aura aba bhI aneka AcAryoM, muniyoM va viddhAn gRhasthoM dvArA yaha paramparA cala rahI hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ __granthoM kI sarjanA mAtra se koI saMskRti vizva sAhitya meM apanA sthAna nahIM bana paatii| vizva sAhitya meM sthApita hone ke liye ina granthoM meM chipe tattvoM ko prakAza meM lAne kI AvazyakatA hai kyoMki ye vizva yugIna samasyAoM ke samAdhAna karane meM sakSama hai| isa dRSTi se grantha prakAzana, granthAlayoM kI sthApanA ke sAtha ina para vyApaka aura tulanAtmaka adhyayana bhI apekSita hai| harSa kA viSa hai ki santa ziromaNi AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja tathA unake ziSyoM tapodhana munivanda kI anukaraNIya jJAnArAdhanA ( cAritrArAdhanA meM to unakA saMgha pramANabhUta hai hI) se samAja meM aisI preraNA jagI ki jainAjaina vidyArthiyoM kA bar3A samUha aba vizvavidyAlaya zodhopAdhi hetu jaina vidyA ke aMgoM ko hI viSaya banA rahA hai, jo ki jaina sAhitya ke vikAsa kA sUcaka hai| jaina saMskRti ke dharmAyatanoM ke saubhAgya taba bhI jyAdA bar3he jaba itihAsa nirmAtA, mahAn jyotipuJa, munipuMgaja zrI sudhAsAgara jI mahArAja ke caraNa rAjasthAna kI ora bddh'e| unake padArpaNa se sAMgAnera aura ajamera ko saMgoSThiyoM kI saphalatA ke pazcAt byAvara meM janavarI, 95 meM rASTrIya jJAnasAgara saMgoSThI Ayojita kI gayI, jahA~ vidvAnoM ne A. jJAnasAgara vAGmaya para mahAnibandha lekhana karAne, zodhArthiyoM ke zodha-kArya meM Agata bAdhAoM ke nirAkaraNArtha unheM yathAvazyaka sahAyatA pradAna karane tathA jaina vidyA ke zodha-prabandha ke prakAzana karane ke sujhAva diye| ataH vidvAnoM ke bhAvanAnusAra paramapujya munizrI ke maMgalamaya AzISa se byAvara meM "AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra" kI sthApanA kI gyii| paramapUjya munivara zrI kI kRpA va satpreNA se kendra ke mAdhyama se barakata ullAha khA~ vizvavidyAlaya, bhopAla, kumAyU~ vizvavidyAlaya, nainItAla, caudharI caraNasiMha vividyAlaya, meraTha, ruhelakhaNDa vizvavidyAlaya, barelI, kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI, sampUrNAnanda vizvavidyAlaya, vArANasI, bundelakhaNDa vizvavidyAlaya, jhA~sI, rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura va ravizaMkara vizvavidyAlaya, rAyapura se aneka zodha chAtroM ne A. jJAnasAgara vAGmaya ko AdhAra banAkara Ph. D.upAdhinimitta paMjIkaraNa karAyA hai paMjIkaraNa hetu Avedana kiyA hai| kendra mAdhyama se ina zodhArthiyoM ko muni zrI ke AzISa pUrvaka sAhitya va chAtravRtti upalabdha karAyI jA rahI hai tathA anya zodhArthiyoM ko bhI paMjIkaraNoparAnta chAtravRtti upalabdha karAyI jaaegii|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ PostsaxsmsstesesxSIASTASYesKusterusestasASTAsTesiress kendra dvArA munivara ke AzISa se hI Der3ha varSa kI alpAvadhi meM anekoM granthoM kA prakAzana kiyA jA cukA hai| isI krama meM "pAsaNAhUcariu", eka samIkSAtmaka adhyayana nAmaka zodha prabandha prakAzita karate hue hameM prasannatA ho rahI hai, prastuta zodha prabandha sevAsadana mahAvidyAlaya burahAnapura meM hindI pravaktA ke rUpa meM kAryarata vidvAn DaoN. surendra jaina bhAratI ke yogyatA evam parizrama kA saphala hai, Apako prastuta grandha para rUhelakhaNDa vizvavidyAlaya dvArA pI.eca.Do. upAdhi pradAna kI gayI hai| hama bhAI surendra jI ke sAhityika adhyavasApa ke prati unheM saadhuvaad|| ____ maiM puna: apanI vinavAJjali evam zraddhA- bhaktipUrNa kRtakSatA arpita karatA hU~, parama-prabhAvaka vyaktitva ke dhanI. jaina saMskRti ke sabala saMrakSaka evam pracAraka paramapUjya munipuMgava sudhAsAgara jI mahArAja ke caraNoM meM, jinakI ahetukI kRpA-sudhA ke mAdhyama se hI kendra dvArA alpAvadhi meM hI samaya va zrama sAdhya dumha kArya anAyAsa hI sampanna ho ske| cU~ki pUjya mahArAjazrI kA maMgala-AzISa evam dhyAna jainAcAyoM dvArA viracita aprakAzita, anupalabdha sAhitya ke sAtha jaina vidyA ke aMgo para vibhinna vizvavidyAlayoM meM kiye zoSa kAyoM ke prakAzana kI aura bhI gayA hai, ata: hameM vizvAsa haiM ki sAhitya unnayana evam prasAra ke kAryoM meM aisI gati milegI, mAno samrAT khAkhela kA samaya punaH pratyAvartita ho gayA ho| eka bAra punaH prajJA evam cAritra ke puJjIbhUta deha ke pAvana kamaloM meM sAdara sazraddha nmo'stu| sudhAsAgara . caraNa bhramara aruNakumAra zAstrI 'vyAkaraNAcArya' nidezaka, AcAyaM jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra, byAvara (rAja.)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ purovAk DaoN. ramezacanda jaina roTara evaM adhyakSa saMskRta vibhAga varddhamAna kaoNleja, bijanaura (u.pra.) + nItikAroM ne kahA hai kijIvitaM ? anavadyaM' arthAt jIvana kyA hai? isake uttara meM kahA gayA hai ki nirdoSa jIvita hI vAstava meM jIvana hai| bhagavAn pArzvanAtha ke jIva ne nirdoSa jIvana jIne kI aneka janmoM se sAdhanA kI thii| unheM apanI sAdhanA ke lie pratyeka jIvana meM kaThina parIkSA kI ghar3iyoM se gujaranA par3A, yahA~ taka ki isa parIkSA kI kasauTI para kharA utarane ke lie apane prANoM kA utsarga bhI karanA par3A, to bhI ve apane karttavya se kiJcit mAtra bhI vicalita nahIM hue| unakI vairI kamala ke sAtha aneka janmoM taka zatrutA calatI rhii| devAdhideva pArzvanAtha bhagavAn kA jIva zubha kA pratIka banakara nirantara acchAI karatA rahA, jabaki kamaTha kA jIva azubha kA pratIka banakara acchAI kA badalA burAI se cukAtA rhaa| phalataH zubha ke pratIka ko nirvANa aura azubha ke pratIka ko saMsAra milaa| burAI ke Upara acchAI kI vijaya 'bhAratIya sAhitya aura saMskRti kA mUla mantra rahA hai| isI acchAI kI sevA aura stuti ke lie dharaNendra apanI patnI ke sAtha AyA aura samIdha meM chatra tAnakara khar3A ho gyaa| kucha samaya bAda bhagavAna pArzvanAtha ko kevala jJAna upalabdha ho gyaa| unake sAmane upasargakartA kamaTha thA aura stutikarttA dharamendra bhI thA, kintu unakA donoM ke prati samabhAva thaa| unake isa samabhAva ne hI unheM namaskaraNIya banA diyaa| kahA bhI hai kamaThe dharaNendre ca svocite karma kurvatI / prabhostulya manovRttiH pArzvanAthaH zriye'stuvaH // arthAt kamaTha aura dharaNendra donoM ne apane apane svabhAva ke yogya karma kiyA, kintu pArzvanAtha kI donoM ke prati tulya manovRtti thI aise pArzvanAtha hamAre kalyANa ke lie hoveM / bhagavAn pArzvanAtha kI kaThina jIvana sAdhanA aura Atmatva kI upalabdhi kaviyoM ke guNagAna kA viSaya rahI hai| yahI kAraNa hai ki AcArya guNabhadra,
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinasena, vAdirAja sUri, bhaTTAraka sakalakIrti, paM. bhUdharadAsa prabhRti aneka digambara manISiyoM aura aneka zvetAmbara paramparA ke AcAryoM ne saMskRta meM unake caritra kA gaNagAna kiyA hai| una para prAkata, apabhraMza, hindI tathA aneka bhAratIya bhASAoM meM carita vApya aura bhaktirasa se ota- prAMta muktaka racanAyeM likhI gayI, jinakI carcA DaoN. jayakumAra jaina ne apane zodha prabandha 'pArzvanAthacarita kA samIkSAtmaka adhyayana' meM kI hai| ___mahAkavi raidhU ne 'pAsaNAharita' nAma se apabhraMza meM saMkSipta kintu sarasa aura manohara kAvya likhaa| jisakA yogyatApUrNa sampAdana aura hindI anuvAda kara zrI DaoN. rAjArAma jaina, ArAnivAsI ne 'raidhu granthAvalI' ke prathama bhAga ke antargata prakAzita kraayaa| anuja DaoN. surendra kumAra jaina ne ruhelakhaNDa vizvavidyAlaya, barelI se hindI viSaya meM jaba pI.eca.DI. karane kI icchA vyakta kI to maiMne unheM raidhakRta 'pAsaNAhacariu' para zodhakArya karane kI preraNA dii| unhoMne mere sujhAva ko mAnakara kArya prArambha kara diyA, phalasvarUpa unhoMne 'pAsaNAhacariu : eka samIkSAtmaka adhyayana' grantha ruhelakhaNDa vizvavidyAlaya meM prastuta kiyA, jisa para unheM pI.eca.DI. upAdhi se vibhUSita kiyA gyaa| kArya kaisA huA hai? isakA nirNaya to sudhI pAThaka svayaM kareMge, kintu maiM itanA avazya kahatA hU~ ki apabhraMza bhASA aura sAhitya para kArya karane vAle vidvAna u~galiyoM para hI ginane lAyaka haiM, inameM bhI apabhraMza ke adhikArI vidvAn to do cAra hI haiN| aisI sthiti meM bhAI surendra kumAra jaina kA yaha satprayAsa eka sAhasa hI hai| apanI yogyatA tathA bar3e janoM ke anubhavoM kA lAbha lete hue unhoMne grantha likhane meM paryApta parizrama kiyA hai, etadartha unheM merA hArdika zubhAzIrvAda hai| unake nirdezaka DaoN. premacandra jaina (adhyakSa-hindI vibhAga, sAhU jaina kaoNleja, najIbAbAda (u.pra.) rahe haiN| jinase unheM paryApta sAhAyya milA hai| vidvAnoM ke lie kalpataru paramapUjya AcAryazrI 108 vidyAsAgara jI mahArAja ke parama ziSya adhyAtmayogI munivara zrI 108 sudhAsAgara jI mahArAja, pUjya zu. zrI gambhIrasAgara jI mahArAja tathA pa.kSa. zrI dhairyasAgara jI mahArAja ke pAvana AzIrvAda se yaha grantha pAThakoM ke hAthoM meM sauMpate hue hameM hArdika prasannatA ho rahI hai| AzA hai. isase sAhitya jagat lAbhAnvita hogaa| dazalakSaNa parva 10.9.1997 I.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA jaina carita kAvya paramparA Jesus thes bhAratIya mahAkAvyoM kI paramparA meM jaina carita kAvyoM kA vizeSa sthAna hai| ve kAvya prAkRta, saMskRta, apabhraMza evaM anya Adhunika bhAratIya bhASAoM meM likhe gae haiN| vastutaH carita kAvya koI svatantra vidhA nahIM haiM, balki yaha mahAkAvya kA hI eka rUpa hai| carita nAmAnta jaina mahAkAvyoM se tAtparya usa prakAra ke mahAkAvyoM se haiM, jinameM kisI tIrthaMkara yA puNya puruSa kA AkhyAna nibaddha ho, sAtha hI vastu vyApAroM kA niyojana kAvya zAstrIya paramparA ke anusAra saMgaThita huA ho / avAntara kathAoM aura ghaTanAoM meM vaividhya ke sAtha alaukika aura aprAkRtika tatvoM kA adhika saniveza na ho| darzana aura AcAra tattva isa zreNI ke kAvyoM meM avazya samantrita rahate haiN| kathAvastu vyApaka, marmasparzI sthAnoM se yukta aura bhAvapUrNa hotI hai| inameM rasasiddha mahAkAvya, paurANika mahAkAvya aura romAMcaka yA kathAtmaka mahAkAvya ke lakSaNoM kA samanvaya hotA hai| prAkRta carita kAvya : prAkRta caritoM kI kathAvastu rAma, kRSNa tIrthaMkara vA anya mahApuruSa ke jIvana tathyoM ko lekara nibaddha kI gaI hai| 'tiloyapaNNattI' meM carita kAvyoM ke pracura upakaraNa vartamAna haiN| 'kalpasUtra' evaM jinabhadra gaNa kSamAzramaNa ke 'vizeSAvazyaka bhASya' meM carita kAvyoM ke arddhavikasita rUpa upalabdha haiN| prAkRta maiM sarvaprathama vimalasUri ne paumacariya kI racanA kI / grantha meM isakA racanAkAla vIra ni. saM. 530 yA vi. saM. 60 ullikhita haiN| 2 vidvAnoM meM isake racanA kAla ke viSaya meM vivAda hai| DaoN. harmana jekobI usakI bhASA aura racanA 1 DaoN. nemicandra zAstrI : saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna, pR. 19 2 paMcaiva vAsavA dusamAe, tIsavarasa saMjuttA / vIre siddhibhuvagae tao nivaddhaM imaM cariyaM // paumacariyaM (jaina sAhitya aura itihAsa pR. 87 (5)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zailI para se anumAna karate haiM ki vaha iMsA kI tIsarI cauthI zatAbdI kI racanA hai| DaoN. kIthama, DaoN. bulanara Adi ise iMsA kI tIsarI zatAbdI ke lagabhaga kI yA usake bAda ko racanA gAnate haiM, kyoMki usameM dInAra zabda kA aura jyotiSa zAstra sambandhI kucha grIka zabdoM kA upayoga kiyA gayA hai| dardA, na. kezavarAva dhruva use aura bhI arvAcIna mAnate haiN| isa nantha ke pratyeka uddesa ke anta meM jo gAhiNI, zarabha Adi chandoM kA upayoga kiyA gayA hai, vaha unakI samajha meM arvAcIna haiN| gIti meM yamaka aura saganti vimala zabda kA AnA bhI unakI dRSTi meM arvAcInatA kA hotA hai| do dinTamilna DaoN. yamana Adi vidvAna vIra ni0 saM. 530 ko hI paGamacariya kA racanAkAla mAnate haiN| paumariya g2amakathA se sambaddha sarvaprathama prAkRta kAvya hai| saMskRta sAhitya meM jo sthAna vAlmIki rAmAyaNa' kA hai. vahIM prAkRta meM paGamacariya' kA hai| isakI bhASA mahArASTrI prAkRta hai| vimalahari ne harivaMsacariMya' bhI likhA thA, jo anupalabdha haiN| lagabhaga 11 vIM zatAbdI vikramI meM likhA huA 'jAvariya' jambRsvAmI ke viSaya meM likhA gayA sundara kAvya hai| isakI racanA nAilagacchIya vIrabhadramuni ke ziSya guNapAla muni ne kii| grantha para 'samarAicchakahA' aura 'kuvalayamAlA' kA prabhAva dRSTigocara hotA hai| dhanezvara sRri ne vikrama saMvat 1095 kI bhAdra para kRSNa dvitIyA ko dhaniSThA nakSatra meM 'surasundarI cariya'' kAvya kI racanA kii| yaha eka premArayAnaka carita kAvya haiN| isameM 16 pariccheda haiM aura pratyeka pariccheda meM 250 pa haiN| kavi ne isa kAvya meM jIvana ke vividha pahaluoM ke citraNa ke sAtha prema, virAga aura pArasparika sahayoga kA pUrNatayA vizleSaNa kiyA hai| vikrama saM. 1129 meM 'AkhyAnamaNikoza' ke racayitA nemicandra ne "yaNacUDarAya cariya' kI racanA kii| isameM devAmUjA aura samyaktva Adi dhamoM kA nirUpaNa haiN| yaha saMskarA se prabhAvita hai, isakI kAvya chaTA darzanIya hai| / enA-bhaiklopIDiyA Apha rilijana eNa: icimla, bhAga 7. P. 137 aura moDa- rivyU disa. 1914 I. 4 saMskRta sAhitya kA itihAsa (kotha) 5 Introduction to Prakrit. 6 jaina sAhitya aura itihAsa pR.91 7 vahIM 7.91
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikrama saM. 1168 meM guNabhadrasUri ne "pAsaNAhariya' kI racanA kii| prAkRta gadya-padya meM likhI gaI isa racanA meM samAsAnta padAvali aura chanda kI vividhatA dekhane meM AtI hai| pArzvanAtha ke sampUrNa caritra ko isameM nibaddha kiyA gayA hai| guNacandragaNi te vi. saM. 1139 meM "mahAvIra carima' bhI likhA yAmaha12025 zloka pramANa hai| isameM ATha prastAtra haiM, jinameM se Adhe bhAga meM bhagavAna mahAvIra ke pUrvabhavoM kA varNana hai, zeSa meM vartamAna jIvana kA varNana hai| abhayadevasUra ke ziSya zrI candraprabha mahattara ne vi. saM. 1127 meM "sirijayacaMda ke valiMcariya' kI racanA kii| isa cariya kAvya kA uddezya jinapUjA kA mAhAtmya prakaTa karanA hai| isameM aSTadravyoM se pUjA kie jAne kA ullekha hai| pratyeka dravya se pRthak-pRthak pUjA kA phala batalAne ke lie kathAnakoM kA praNayana kiyA gayA hai| vikrama saM. 1199 meM mAghazukla dazamI guruvAra ko pUrNatA ko prApta "supAsanAhacariya" bhagavAna supArzvanAtha para likhita eka sundara kAvya hai| isake racayitA lakSmaNa gaNi haiN| unhoMne ATha hajAra gAthAoM meM isakI racanA pUrNa kii| samasta kAvya tIna bhAgoM meM vibhakta hai| pUrvabhatra prastAva meM supArzvanAtha ke pUrvabhavoM kA varNana kiyA gayA hai aura zeSa prastAvoM meM unake vartamAna jIvana kA varNana hai| ___1270 I. ke lagabhaga hue zrI devendrasUri ne "sudaMsaNa cariMya" kAvya likhaa| isa meM cAra hajAra padya haiM, jo ki ATha adhikAra aura solaha uddesoM meM vibhakta haiN| grantha kA nAma nAyikA ke nAma para hai| 1513 I. meM jinamANikya athavA unake ziSya ananta haMsa ne "kummAputtariya'' kI racanA kii| isameM 198 prAkRta padmoM meM kUrmAputracarita hai| ukta kAvyoM ke atirikta candraprabhamahattara (1070I) dvArA racita "candake.. valI cariya", varddhamAna sUri ( 1085I.) dvArA racita 'manoramAcariya' tathA 'AdinAhacariya', devacandrasUri dvArA racita maMtinAha cariMya, zAntisUri (1104I.) kRta 'puhavacandariya', maladhArI hemacandra kRta 'neminAhacariya', zrIcandra ( 1135I.) kRta 'muNisunvayasAmicariya' devendra sUri ke ziSya zrIcandrasUri ( 1157I.) kRta 'saNayakumAracariya', haribhadra kRta 'candaNyahacariya', 'mallinAhacariya' tathA 'neminAhacariya', somaprabhasUri kRta 'sumatinAhacariya' tathA munibhadra (1353I.) kRtta 'saMtinAhacariya' lathA nemicandrasUrikRta 'anantanAhacariya' pramukha prAkRta carita kAvya haiN| 8 DaoN. jagadIzacandra jaina : prAkRta sAhitya kA itihAsa pR. 568. 569
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ i saMskRta carita kAvya : saMskRta meM jaina carita kAvya likhane kA Arambha sabase pahale AcArya raviSeNa ne kiyaa| inhoMne "padmacarita " kI racanA 667 I. meM pUrNa kii| yaha 18000 anuSTup zloka pramANa hai aura saMskRta jaina kathA sAhitya sambandhI prArambhika jaina racanA hai| isameM padma (rAma) kI kathA nibaddha hai| rAmakathA sambandhI yaha sabase prArambhika saMskRta jaina racanA hai| isakI kathAvastu 123 parvoM meM vibhakta hai| sarvaprathama paM. daulatarAma jI ne isakA hindI gadyAnuvAda kiyA thaa| isa anuvAda ko par3hakara yA sunakara aneka ajainoM ne jainadharma apanA liyA aura jainadharma kI bar3I prabhAvanA kI / sAtavIM AThavIM zatAbdI ke sacala meM dine gari " kI racanA kii| isameM zrIkRSNa ke samakAlIna rAjakumAra varAMga kA jIvana saMskRta padmoM meM sarala bhASA meM nibaddha kiyA gayA hai| isameM 31 sarga haiN| bIca-bIca meM dharma tatva kA varNana hai| 898 I. meM uttarapurANa ke karttA AcArya guNabhadra ne navasagatmika " jinadattacarita" kI racanA kii| jinadatta aMgadeza ke vasantapura nagara ke nivAsI seTha jIvadeva ke putra the| inakA caritra isameM nibaddha hai| 950-999 I. meM hue AcArya vIranandi ne "candraprabhacarita" kI racanA kii| isameM jainadharma ke AThaveM tIrthaMkara candraprabhakA carita nibaddha hai| isakI kAvyazailI praur3ha hai aura kAvyarasikoM tathA vidvAnoM ko apanI ora AkarSita karatI haiN| lATavAgar3a saMgha ke AcArya mahAsena ne 947 I. meM " pradyumnacarita" kI racanA kii| isameM zrIkRSNa ke putra pradyumna kA carita nibaddha hai| kAvya 14 sargoM meM pUrNa huA hai| mahAkavi asaga ne 'varddhamAnacarita' aura 'zAntinAtha carita' nAmaka mahAkAvyoM kI racanA kii| inhoMne 988 I. meM 'barddhamAnacarita' kI racanA pUrNa kii| isakA kathAnaka bhagavAn mahAvIra sambandhI hai| 'zAntinAthacarita' meM bhagavAn zAntinAtha kA jIvana caritra varNita hai| 1025 I. meM vAdirAja sUri ne 'pArzvanAthacarita' kI racanA kI / vAdirAja sUri prasiddha tArkika aura kavi the| nyAya evaM darzana sambandhI unakI praur3hatA kA digdarzana karAne meM 'nyAyavinizcaya vivaraNa' evaM 'pramANa nirNaya' pUrI taraha samartha haiN| vAdirAja kA 'pArzvanAthacarita' bhagavAn pArzvanAtha ke samagra jIvana para vistRta exercetastastastastest iv
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ssxesc rUpa se likhA gayA prathama mahAkAvya hai| unake dvArA likhA gayA eka anya grantha 'yazodharatarita' AgAmI jaina kathA lekhakoM evam zrotAoM kA kaNThahAra bana gayA hai| vAdirAja sUri ke samasAmayika AcArya malliSeNa ne 'nAgakumAracarita' kI racanA kii| isakI racanA pA~ca sargoM meM huii| isameM zrutapaJcamI kA mAhAtmya dikhalAyA gayA hai| 9 vikrama saM. 1216 - 1228 meM AcArya hemacandra ne 'triSaSTizalAkApuruSacarita' kI racanA kii| isameM jainadharma ke 24 tIrthaMkara, 12 cakravartI, 9 baladeva, nArAyaNa tathA 9 pratinArAyaNa ina 63 zalAkApuruSoM ke jIvana kA varNana kiyA gayA hai| zvetAmbara paramparA meM yaha bahuta lokapriya hai| hemacandrAcArya ne jaina rAjA kumArapAla para bhI eka kAvya likhA, jise 'dvayAzraya kAvya' yA 'kumArapAla meM carita' kahate hai| isameM 18 sarga haiM, jinameM 10 saMskRta bhASA meM aura 8 prAkRta haiN| ! uparyukta kAvyoM ke atirikta jaina paramparA meM saMskRta meM anya aneka caritakAvya likhe gae, jinameM saMvat 1216 meM nemicandra racita 'dharmanAthacarita', guNabhadramuni (12vIM zatAbdI I.) racita 'dhanyakumAra carita' muniravasUri kRta abhaya 'svAminnarita' ( 1195I), devaprabhasUri ( 12 - 13vIM zatAbdI) kRta 'pANDavacarita' aura 'mRgAvatIcarita', jinapAla upAdhyAya (13vIM zatAbdI) kRta 'sanatkumAracarita', bhANikyacandrasUri triracita 'pArzvanAthacarita' (1229I.) tathA 'zAntinAtha varita', udayaprabhasUriviracita 'saMghamatticarita' (1233I.) amarasUri (13vIM zatAbdI kA pUrvArddha) kRta 'caturviMzatijinendra carita' tathA 'ambaracarita', pUrNacandra sUri kRta 'dhanyazAlibhadracarita' (1228 I.) tathA ' atimuktaka caritra', varddhamAnamuri kRta 'vAsupUjyanati' (1282 I.) arhadAsa kavi (terahavIM zatAbdI I.) viracita 'muni suvratacarita', ajitaprabhasUri kRta 'zAntinAthacarita' (1250I.) lakSmItilaka gaNi kRta ' pratyekabuddhacarita' ( 1254 I.) candratilaka upAdhyAya kRta 'abhayakumAracarita' (1555 I.) vinayacandra sUri (12291288 I.) kRta 'mallinAthacarita' tathA 'pArzvanAthacarita', sarvAnanda sUri (13vI zatAbdI) kRta 'pArzvanAthacarita', 'candraprabha carita' tathA 'jagaDucarita', munideva sUri kRta 'zAntinAtha carita' (vi. saM. 1322 ) mAnatuMgasUri kRta zreyAMsanAthacarit (1275 I.), prabhAcandra kRta 'prabhAvaka carita' ( 1277 I.) jinaprabhasUrikRta ! kesexxxxsesysteries V
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'zreNikacarita' (1298I.) rAmacandra mumukSu kRta 'zAntinAtha carita', dharmakumAra kRta 'zAlibhadra carita' (1277I.), devendrasUri (terahavIM zatAbdI I.) kRta 'zreNikarita', vikrama (13vIM zatI) kRta 'nemicarita', kamalaprabhasRri kRta 'puNDarIka carita' ( 1315I.). merutuMga sUri (14 vIM zatAbdI). kRta 'mahApuruSacarita', 'kAmadevacarita' tathA 'saMbhavanAthacarita', munibhadrasUriM kRta 'zAntinAthacarita' ( 1353 I.). bhAvadevasariMkRta pArzvanAthacarita' (vi. saM. 1412), kIrtirAja upAdhyAya kRta 'neminAzca caritra' ( 1356I.), vartamAna bhaTTAraka (14 vIM 15 vIM sadI) kRta 'carAMgacarita', jayasiMhasUri kRta 'kumArapAlacarita' (1265I.), padmanandi ( 14 vIM zatAbdI) kRta 'varddhamAna carita', bhadragupta kRta 'dhanyasAlibhadracarita' ( 1371I.), jaya zekharasRri kRta 'jambU svAmicarita' (1381I.), jayatilasRri kRta 'malayasundarIcarita', 'harivikramacarita' tathA 'sulasAcaritra' vAgbhaTTa kRta 'RSabhadevacarita', jayAnanda sUri ( 11vIM sadI I.) kRta 'ThUlakA parita', 'mAraka sAva :1393 1453 I.) viracita 'zAntinAthadharita'. 'vIra varddhamAnacarita', 'RSabhadevacarita', 'dhanyakumAracarita', 'sukumAlacarita', 'sudarzanacarita', 'zrIpAlacarita' tathA 'mallinAthacarita', mANikyacandra sUri kRta 'zrIdharacarita' (1406I.), brahmajinadAsa (15vIM zatAbdI kA prArambha) kRta 'jambUsvAmicarita' tathA 'rAmacarita', muni sundarasUri kRta 'jayAnanda kevalicarita' ( 1421- 1446 I.). cAritrasundaragaNi kRta 'mahIpAlacarita' tathA 'kumArapAlacarita', rAmacandra kuta vikramacaritra' (1433I), jayasAgara kRta 'pRthvI candracarita' (1446 I.) jayAnandakRta 'dhanyakumAra carita' (1453I.) tathA 'sthUlabhadracarita', rAjabAlabha (15vIM zatAbdI) kRta bhojacaritra, 'citrasena padmAvatI caritra', zIlasiMhagaNi kRta 'zrIcandra ke valicarita' (1437I.), jinaharSagaNi kRta 'vastupAlacaritra' (1440I.) dharmadhara kRta 'nAgakumAracarita' (1454I.) tathA 'zrIpAlacarita', vidyAnandi (1432 - 1481) kRta 'sudarzanacarita', satvarAja gaNi kRta 'pRthivIcandracarita' (vi.saM. 1535) tathA 'zrIpAlacarita', bhuvanakIrti (14511470I.) kRta 'aMjanAcarita', jJAnasAgara kRta 'vimalanAthacarita' (1459I.), indrahaMsagaNi kRta 'bhuvanabhAnucaritra' ( 1497I.), somakIrti ( 1469. 1433I.) kRta 'pradyumracarita', 'vazodharacarita' tathA 'saptavyasanacaritra', bhAvacandrasUri kRta 'zAntinAthacarita' (1478I.) zrutasAgara sUri (15vIM zatAbdo) kRta
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ReshamestessesressTastesrusheshastessesTASEASRASTASIAS 'yazodharacarita' tathA 'zrIpAlacarita', brahmaarjita (15vIM zatAbdI) kRta 'hanumAtcarita', labdhisAgara kRta pRthivI candracarita (vi.saM.1558) ratna kIrti (15-16vIM zatAbdI) kRta 'bhadrabAhucarita', 'brahmanemidatta kRta 'zrIpAlacarita' (1528 I.), 'dhanyakumAracarita' tathA 'prItikara mahAmunicarita', bhaTTAraka zubhacandra (1535 1556 I.) kRta 'candraprabhacarita', 'karakaNDucarita', 'candanacarita', 'jIvandhara carita' tathA ' zreNika carita', paM. jinadAsa kRta 'holireNukAcarita' (1557 I.), vinayasAgara gaNikRta 'zAlibhadracarita' (1566I.), kavi rAjaballa kRta 'jambUsvAmI carita' (1575I.) hemavijayakRta 'pArzvanAthadhArata', rabisAgara gaNikRta 'sAmva pradyumna carita' (1588I.), vidyA bhUSaNa bhaTTAraka kRta 'jambUsvAmicarita' ( 1596I.), padamasundarakRta bhavidhyadatta carita' (1557I.) tathA 'pArthanAtha carita', udayavIragaNa kRta 'pAzvanAthacarita', cArucandra (16vIM zatAbdI) kRta 'uttamakumAracarita', bhaTTAraka vAdibandra (15801607I.) kRta 'sulocanA-carita' tathA 'yazodhara carita', doDacya (16vIM zatAbdo) kRta 'bhujabalicarita', deva-vijayamaNi kRta 'pANDavacarita' (di. saM. 1660) tathA 'rAmacaritra', guNavijayagaNi kRta 'neminAthacarita' (1611I.), ravacandragaNi kRta 'pradyumnacarita' (1617I.) ba. kAmarAja ( 17vIM zatI) kRta 'jayakumAracarita', jJAnavimalasUri kRta 'zrIpAlacarita' (1688I.), jagannAtha (17vIM zatI) kRta 'suSeNacarita', vizvabhUSaNa bhaTTAraka (aTThArahavIM zatAbdI kA pUrvAddha) kRta 'bhaktAmaracarita', rUpacandragaNi (1795 I.) kRta 'gautamacarita', rUpavijayaNi kRta 'pRthivIcandracarita' (1825 I.) tathA jJAnasAgara mahArAja (janma 1891 I.) kRta samudradatacarita, tathA mahAvIracarita (vIrodaya kAvya) pramukha haiN| kucha caritranAmAnta aise kAvya bhI milate haiM, jinakA kAla ajJAta hai| inameM Rddhicandra kRta 'mRgAGakacarita', harSa kunjara upAdhyAya kRta 'sumitracaritra' zubhavarddhanagaNikRta 'pANDavacaritra'. harSavarddhanagaNikRta 'sadaya vatmacaritra', jinasUri kRta rUpasenacaritra' trailokya sAgara kRta 'ratrasaracaritra', mativaddhanagaNikRta 'samarAditya caritra' tathA vatsarAja muni viracita 'zAntinAtha caritra' ke nAma Ate haiN| 9 caritakAyoM ke vizeSa vivaraNa ke lie dekhie (1) DaoN. jayakumAra jaina dvArA likhita cArthanAzvacarita kA samIkSAtmaka adhyayana (2) jaina sAhitya kA vRhada itihAsa bhAga 5 6 (3) bhagavAn mahAvIra aura unakI AcArya paramparA ( 47 bhaTTAraka sampradAya aadi| SXSXSXSTAMATAsuses viitusxSIMITESTASTASTESTATUS
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza carita kAvya : paumacarida, riTThaNemicariu, sokA nahara, paMcUriyati / / apabhraMza kA prathama mahAkavi hone kA zreya svayambhu ko prApta hai| mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyana jaise mahArathiyoM ne svayambhU ko hindI kA prathama mahAkavi evaM unake 'paumacariGa' ko hindI kA prathama mahAkAvya svIkAra kiyA hai| unake anusAra saMskRta kAvya gagana meM jo sthAna kAlidAya kA hai, hindI meM tulasI jisa sthAna para haiM. prAkRta meM jo sthAna "hAla" ne prApta kiyA. apabhraMza ke sAre kAla meM 'svayambhR' vahIM sthAna rakhate haiN|10 mahAkavi svayambhU ne cha: kRtiyoM ko likhane kA gaurava prApta kiyA, lekina abhI taka 'paumacariMu' 'riTalaNemicariu' evaM 'svayambhU chanda' ve tIna racanAyeM hI prApta ho sakI haiM aura 'soddhayacariu', 'paMcamicariu' evaM 'svayambhU' vyAkaraNa jaisI kRtiyA~ abhI taka anupalabdha haiN| 'paumacariDa' rAmakathA para AdhArita zreSTha mahAkAvya hai, jo 90 sandhiyoM meM pUrNa hotA hai| inameM se 83 saMdhiyA~ svayaM svayambhU dvArA tathA zeSa 7 usake putra tribhuvana svayambhU dvArA nibaddha haiN| 'riTTaNemiciriu' 'harivaMzapurANa' ke nAma se prasiddha hai| yaha 112 saMdhiyoM meM pUrNa hotA hai| isa mahAkAvya kA 18000 zloka pramANa AkAra hai| isa kAvya meM 22 veM tIrthaMkara neminAtha. zrIkRSNa evaM pANDavoM kA varNana milatA hai|11 svayambhU kA kAla 8 vIM zatAbdI I. mAnA jAtA hai| NAyakumAra cariu tathA jasaharacariu : apabhraMza bhASA ke sandarbha meM mahAkavi puSapadanta ( 10vIM zatAbdI I.) kA sthAna mahAkavi svayambhU ke samAna pramukha hai| inhoMne 'mahApurANa', 'NAyakumAracariu' evaM 'jasaharacariu' kI racanA kara apabhraMza bhASA ke itihAsa meM apanA amara sthAna banAyA hai| gAyakumAracariu meM nava sandhiyoM meM zrutapaJcamI kA mAhAtmya batalAne ke lie nAgakumAra kA carita varNita hai| 'jasaharacariu' meM yazodhara kI kathA ke mAdhyama se jIva-bali kA virodha kiyA gayA hai| pAsaNAhacariu : zaka saMvat 999 meM padmakIrti ne bhagavAna pAzvanAtha kI kathA ko AdhAra banAkara 'pAsaNAhavariu' kI racanA kii| isa kAvya meM mahAkAvya ke sabhI lakSaNa 10 . candAbAI abhinandana grantha 5. 413 11 janavidyA (svayambhU vizeSa ka) . 19-20
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyamAna haiN| kavi ne kAvya ko 18 sandhiyoM meM vibhakta kiyA hai| saMdhi kaDavakoM meM vibhakta haiN| pratyeka saMdhi meM kar3avakoM kI saMkhyA bhinna haiN| samace grantha meM 315 kar3atraka hai| 'pAsaNAhanariu' kA pradhAna rasa zAnta hai| 11vIM aura 12vIM saMdhiyAM ko chor3akara zeSa meM se pratyeka sandhi meM muni kI zAnta tapasyA, Atmotsarga kA upadeza tathA muni aura zrAvakoM ke zuddha caritroM kA vistRta varNana hai| grantha kI antima cAra saMdhiyoM meM pArzvanAtha kI pavitra jIvanaca evaM jJAnamaya upadezoM se kevala zAntarasa kI hI niSpatti huI hai| jambUsAmicariu : vIra kavi ne apanI racanA "jambUsAmicariMu" kI samApti vi. saM. 1076 meM kI thI, jambU svAmI isa kAla ke antima kevalI the evaM unhoMne mahAvIra nirvANa ke 64 varSa pazcAt 463I, pUrva meM nirmANa prApta kiyA thaa| jambUsvAmI kI kathA atyanta rocaka haiN| yahI kAraNa hai ki vibhinna bhAratIya bhASAoM meM una para 700 se adhika grantha race ge| mahAkavi vIra ne bhI eka varSa meM jambUsvAmI ko hI AdhAra banAkara apanA kAvya rcaa| isameM yaha kahA gayA hai ki manuSya jo kucha hotA hai, apanI atIta kI ghaTanAoM kA phala hotA hai| dhArmika anuSThAna se vaha apane bhaviSya ko saMvA mAmalA hai aura vartamgamo saMgamita rakhane meM samartha hotA hai| isa prakAra samUcI kathA pratIka rUpa meM gRhIta hai|12 karakaMDacariu : ___gyArahavIM zatI ke madhya bhAga meM muni kanakAmara ne 'karakaMDacariDa' kI racanA kii| isameM kaliMga ke rAjakumAra karakaNDu kA jIvana carita nibaddha kiyA gayA hai| karakaNDu bhagavAn pArzvanAtha ke tIrtha meM hue the| bauddha inheM mahAtmA buddha se pUrva hue svIkAra karate haiN| isameM eka kathA ke antargata kaI kathAyeM varNita haiN| sudasaMNacariu : kavivara nayanandi ne saMvat 1100 meM sudaMsaNacariu ko racanA kii| isameM paMca namaskAra mantra ke mAhAtmya svarUpa seTha sudarzana kI kathA kA varNana hai| ghaTanAoM kI yojanA prasaMgataH mArmika, svAbhAvika tathA prabhAvotpAdaka hai| yadyapi isakI bAhya racanA alaMkRta evaM zAstrIya pratIta hotI hai, kintu antaraMga meM bhASA aura zailI kI madhuratA tathA lokajIvana kA pUrA puTa milatA hai| zliSTa tathA alaMkRta 12 bainavidyA (vIra vizeSAGaka.) pR. 34
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zailI meM jahA~ kavi eka aura bANabhaTTa ke nikaTa dikhAI detA hai| vahIM lokajIvana ke yathArtha citraNa meM svayambhR kA smaraNa ho jAtA hai|13 paumasirIcariu : kavi dhAhila viracita 'palamasirIcariu. (padmazrIMcarita) cAra sandhiyoM kI racanA hai| yadyapi kavi ne ise dharmakathA kahA hai, kintu yaha eka prema kathA kAvya haiM, jisameM samudradatta aura padma zrI ke prema vyApAroM kA sundara varNana hai| racanA choTI hone para bhI kAmyAtmaka kAra se maha vaNaM hai| bhAvAnubhAvoM kA bahuta hI sundara citraNa isa kAvya meM huA hai| vastuvarNana alaMkRta hone para bhI svAbhAvika hai| loka jIvana kI jhalaka bhI isameM milatI hai| varNana vistRta tathA madhura hai|14 paumasirIcarita kI hasta likhita prati saM. 1191 vikrama kI likhita milatI hai| ata: usake pahale dhAhila kA samaya nizcita hai|15 sukumAlacariu : ___mahAkavi zrIdhara ne 'sukumAlacariu', 'pAsaNAhacariu' aura 'bhavisayatacariuka' ye tIna apabhraMza racanAyeM kii| 'sukumAlacari3' kI racanA agahaNa kRSNa tRtIyA candravAra vikrama saM. 1208 meM huii| sukumAlacariu meM chaH sandhiyA~ haiN| isameM mukumAla svAmI ke pUrva janmoM kI kathA dI hai| pAsaNAhacariMu meM 12 sandhiyA~ haiM aura paramparA se prasiddha kathA ke AdhAra para hI tIrthaMkara kI kathA kavi ne prastuta kI hai| bhavisayattacariu : bhaviramaya caritra meM zrutapaJcamI vrata ke phala ko prakaTa karane ke lie kavi ne bhaviSyadatta kI prasiddha kathA upasthita kI hai| jisameM kathA kI dRSTi se koI navInatA nahIM hai| bhASA, chanda, zailI saba kucha apabhraMza ke anya jaina carita kAvyoM ke samAna hai16 13 DaoN. devendra kumAra zAstrI : bhavimayadakahA tathA apabhraMza kathAkAbya pR. 330 14 DaoN. devendakumAra zAstrI : 'bhavisavatakahA tathA apabhraMza kathAkAvya, pR. 333 '15 prAkRta aura AnabhraMza snAhitya tathA unakA hindI para prabhAva ( rAma siMha togara) . 132 16 vahI, pR. 123
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ suloyaNAcariu : prathama tIrthaMkara RSabha ke putra bharata ke senApatti jayakumAra kI patnI sulocanA ke carita ko lekara devasena ne sulovaNAcariu kI 23 sandhiyoM meM racanA kii| kavi ne apane pRrvavatI kaviyoM meM puSpadanta kA bhI ullekha kiyA hai| ata: ye puSpadanta ke bAda aura 1315 I. se pUrva hI kisI samaya utpanna hue mAne jA sakate haiN| pajjupaNacariu : 'pajuNNacariu' siMha viracitA / sandhiyoM kA aprakAzita kAvya hai| isameM zrIkRSNa ke putra pradyumna kA caritra grathita hai| pro. hIrAlAla jaina ne grantha kA kAla iMsA kI 12 vIM sadI kA pUrvArddha mAnA hai|17 NemiNAhacariu : zvetAmbara AcArya haribhadrasUri ne 'migaNAha cariu' kI racanA kI usI kA eka aMza DaoN. harmana jaikobI ne jamanI se sanatkumAracarita' ke nAma se prakAzita kiyA hai| kavi ne graMtharacanA aNAhala pATala pattana meM vi.saM. 1216 meM kI thI kRtti kI bhASA prAcIna gajagatI ke ciloM se yukta gurjara apabhraMza hai| jiNadattacariu : jinadatta kI kathA ko AdhAra banAkara kavivara lAkhU ne jiNadattacariMu' kI racanA kii| isameM zrImato aura jinadatta ke prema kI parIkSA hotI hai aura donoM apane prema meM dRr3ha rahate haiM tathA anta meM milate haiN| kavi puyA aMzobhRta siridhara dhAma viradA ke putra the| inhoMne billarAmipura meM kRti kI racanA vi. saM. 1275 meM kI thii|18 NemiNAhacariu : kavi lakkhaNa ne bAIsaveM tIrthakara neminAtha ko lekara 'NemiNAhacariu' kI racanA kii| isa kRti meM dharma aura upadeza ke upakaraNoM ke sAtha nagaroM ke varNana, rAjamatI ke viyoga varNana meM kAvya kI paryApta jhalaka milatI hai| pratyeka sandhi kI puSpikA meM kavi ne apane ko rayaNa (ratra) kA putra kahA hai|19 isa grantha ko 17 harivaMza kochar3a : apabhraMza sAhitya pR. 221, 222 18 prAkRta aura apabhraMza sAhitya tathA unakA hindI sAhitya para prabhAva, paM. 145. 146 19 vahI pR. 148-149
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ hasta likhita prati vi.saM. 1510 kI likhI upalabdha huI hai| ata: gnantha racanA isase pUrva avazya huii| bAhubalicariu : ___ 18 sandhiyoM meM samAsa bAhubalicariu dhanapAla ko mahatvapUrNa kRti hai| isameM prathama kAmadeva bAhubali kA caritra grathita hai| kRti kI racanA kavi ne gurjara dezAntargata candavADa nagara ke rAjA sAraMga ke mantrI yaduvaMzI vAsAhara kI preraNA se kI thI aura unhIM kI kRti samarpita kI hai| kRti vaizAkha zukla trayodazI somavAra svAti nakSatra saM. 1454 vikramI meM samApta huii|20 caMdappahacarita: gyAraha sadhiyoM meM vibhakta "caMdappahacariu'' yaza: kIrti kI racanA hai| isameM kavi ne bhagavAna candraprabha ke caritra kA varNana kiyA hai| kRti meM itivRttAtmakatA kI pradhAnatA hai| kahIM-kahIM kucha kAvyAtmaka sthala bhI mila jAte haiN| mahAkavi raidhU ke carita kAvya : mahAkavi raidhU ne aneka racanAoM kA praNayana kiyaa| inameM se balahaddacariu, mehe saracariu, jasaharacariu, pajjuNNacariu, karakaMDacariu, sAvayacariu, sukosalacariu, pAsaNAhArau, sammadaijiNacariu, sudaMsaNacariTha, ghaNNakumAracariu, ariTThaNemicariMDa, jImaMdharacariu tathA saMtiNAhacariu nAmaka carita kAvya prasiddha haiN| inameM se pajjuNNacariTha, sudaMsaNacariu tathA karakaNDacariu anupalabdha haiN| saMtiNAhacariu : kavi mahindu ne saMtiNAhacariu kI racanA kii| yaha yoginIpura (dillI) meM bAdazAha bAbara ke rAjyakAla meM vi.sa. 1587 I. meM huii| isameM copAI, soraThA Adi chandoM kA prayoga kavi ne kiyA hai|21 sirivAlacariu : narasena viracita sirivAlacariDa 82 kar3avakoM kI eka sundara premakathA hai| AtmavizvAsI, dRr3ha sAhasI, dhArmika tathA aneka guNoM se yukta zrIpAla kA caritra 20 prAqata aura apabhraMza sAhitya tathA unakA hindI sAhitya para prabhAra, pR. 149. 150 21 anekAnta varSa 5, kiMgNa 6-7. pR. 153-156
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRti kA mukhya viSaya hai| sirivAlacariu kI eka hastalikhita prati 1512 vi. kI likhita milatI hai| ataH narasena vikrama kI pandrahavIM zatI ke pIche nahIM ho sakate | 22 NAyakumAracarita : mANikkarAja ne 'jAyakumAra cariu' tathA 'amarasena cariTha' kI racanA kii| 'NAyakumAracariGa ' meM nauM sandhiyA~ haiM aura puSpadanta kI kRti ke samAna kathA hai, koI parivartana nahIM hai| 'amarasena cariu' meM sAta sandhiyA~ haiN| 'NAyakumAracariu kI racanA samvat 1579 vi. meM huI 23 hariseNa cariu 1 kisI ajJAta kavi dvArA racita hariNacariu 4 sandhiyoM meM likhA gayA hai| isameM hariSeNa cakravartI kI kathA nibaddha hai| isakI hastalikhita prati saM. 1583 kI haiM, ataH kRti kA racanAkAla isase pUrva honA cAhie 24 mayaMgalehAcariu : bhagavatIdAsa ne vi. saM. 1700 meM 'mRgAMka lekhA carita' kI racanA kii| ye agravAla digambara jaina the aura dillI ke bhaTTAraka mahendrasena ke ziSya the| grantha meM kintu kevala 4 sandhiyA~ haiN| isakI racanA dhattA kar3avaka zailI meM kI gaI hai, bIca-bIca meM dohA, soraThA tathA gAthA chanda bhI mila jAte haiN| 25 uparyukta kAvyoM ke atirikta amarakIrtigaNikRta gemiNAhacariTha, suloyaNAcariu tathA jasaharacariu, devadatta kRta pAsaNAhacariGa, tejapAla kRta samabhavaNAhacariu tathA varAgaMcariu, muni pUrNadra viracita sukumAlacariTa, sAgaradatta sUri viracita jaMbusAmicariu, zubhakIrti kRta saMtiNAhacariu, asavAla kRta pAsaNAhacariu, abhayagaNikRta subhaddAcariGa, jinaprabhasUritakRta vajranAbhicariMDa, tejapAla kRta pAsa cariu, zrIdhara kRta vaDDhamANacariu tathA sukumAlacariu evaM kavi ThAkura kRta saMtiNAhacaritra pramukha apabhraMza carita nAmAnta kRtiyA~ haiN| 22 rAmasiMha tomara : prAkRta aura apabhraMza sAhitya tathA unakA hindI sAhitya para prabhAva, pR. 161-162 23 rAma siMha tomara : prAkRta aura apabhraMza sAhitya tathA unakA hindI sAhitya para prabhAva, pR. 163 165 24 vahIM pU. 165-166 25 harivaMza kochar3a : apabhraMza sAhitya pR. 244 Xxiii | AKAARS ALASIASTATATATAT
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama pariccheda tIrthaMkara pArzvanAtha : tulanAtmaka anuzIlana tIrthaMkara viSayaka mAnyatA ___jainadharma eka prAgaitihAsika evaM anAdi dharma hai| jaina paramparA kAlacakra ko mAnyatA detI hai| kAla do mAne gae haiM eka avasarpiNI aura dUsarA utsrpinnii| eka kAla meM tIrthaMkaroM kI saMkhyA 24 hotI hai| dharmatIrtha ke karttA ko tIrthakara kahate haiN| aisI mAnyatA hai ki tIrthaMkara hI kevalajJAna kI utpatti ke bAda dharmatIrtha kA pravartana karate haiN| tIrthaGkara kI utpatti kA kAla jatakAla dI niziA hai| nI zabda kI sAmAnukUla paribhASA hameM isa prakAra milatI hai : jo isa apAra saMsAra samudra se pAra kare, use tIrtha kahate haiM; aisA tIrtha bhagavAna jinendradeva kA caritra hI hotA hai, ata: usake kathana karane ko tIrthAkhyAna kahate haiN| 'tiloyapaNNatti' meM tIrthaGkara ko samasta lokoM kA adhipati (svAmI) kahA gayA hai| vartamAna kAla ke caubIsa tIrthaGkaroM ke nAma kramaza: isa prakAra haiM : 1, zrI RSabhanAtha jI, 2. zrI ajita nAtha jI, 3, zrI saMbhavanAtha jI, 4. zrI abhinandana nAtha jI, 5. zrI sumatinAtha jI, 6. zrI padmaprabhu jI, 7. zrI supArzvanAtha jI, 8. zrI candraprabhu jI, 9. zrI puSpadanta jI, 10. zrI zItalanAtha jo, 11. zrI zreyAMsanAtha jI, 12, zrI vAsupUjya jI, 13. zrI vimalanAtha jI. 14. zrI anantanAtha jI, 15. zrI dharmanAtha jI, 16. zrI zAntinAtha jI, 17, zrI kunthunAtha jI, 18. zrI arahanAtha jI (zrI aranAtha jI), 19. zrI mallinAtha jI, 20. zrI munisuvratanAtha jI, 21. zrI naminAtha jI, 22. zrI neminAtha jI, 1 SakhaNDAgama, bhAga 8, 1.91 2 saMsArAbdhepArasya taraNe tIrthImaSyate / ceSTitaM jinatAthAnA tasyoktistIrthasaMkathA | bhagavajjinasenAcArya kRta Adi purANa 4/8 3 tiloyapaNNattI 1/48
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttoottoott 23. zrI pArzvanAtha jI tathA 24. zrI mahAvIra jI / isa samaya antima tIrthaGkara bhagavAn mahAvIra kA hI zAsana cala rahA hai| 23 veM tIrthaGkara bhagavAna pArzvanAtha : jainadharma ke teIsaveM tIrthaGkara bhagavAna pArzvanAtha the| ve apane anupama 15 bAhubala se ripuvarga ko siddha (naSTa) karane vAle mANDalika rAjA hue jaina tIrthaGkaroM meM bhagavAna pArzvanAtha kA carita sarvasAdhAraNa meM lokapriya rahA hogA, yahI kAraNa hai ki saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura hindI ke jainakaviyoM ne bhagavAna pArzvanAtha viSayaka aneka racanAyeM likhiiN| bha. pArzvanAtha viSayaka aneka carita kAvyoM, samasta sampradAyoM kI vibhinna mAnyatAoM, aitihAsika pramANoM Adi kA adhyayana karane para unake jIvana kA jo vivaraNa prakAza meM AtA hai, vaha isa prakAra hai : bhagavAna pArzvanAtha kA garbhAvataraNa : jambUdvIpa ke bharatakSetra meM kAzI deza meM vArANasI nagarI sthita haiM vahA~ azvasena nAmaka rAjA rAjya karate the| unakI rAnI kA nAma vAmA devI thaa| eka dina rAnI vAmA devI ne vaizAkha kRSNa dvitIyA ke dina vizAkhA nakSatra meM rAtri ke pichale prahara meM solaha svapna dekhe, jinakA phala jAnakara azvasena ne batAyA ki tumhArI kukSi se bhAvI tIrthaGkara janma legaa| yaha svapnaphala jAnakara rAnI atyanta prasanna huI aura sukhoM kA upabhoga karane lgiiN| idhara bhava bhramaNa kA vinAza karane vAlI solaha bhAvanAyeM bhAkara, tIrthaGkara gotra ko bA~dhakara evaM vaijayanta svarga meM jo tejorAzi vAlA deva huA thA, vahI battIsa sAgara 4 a. RSabho'jitanAthazca saMbhavaJcAbhinandanaH / supati: padmabhAsazca supArzvaH zazabhRtprabhaH || subuddhiH zItalaH zreyAn vAsupUjyo'malaprabhuH / ananto dharma zAntI ca kunyudevo mahAnaraH // mahniH suvratanAtha naminemizca tIrthakRt / pArzvo'yaM pazcimo vIro zAsanaM yasya vartate // - padmapurANe viMzatitamaM parva / zloka 9 se 10, pR. 424 . dra tiloyapaNNattI yatitRSabhAcArya 1/ 512-513 pR. 206 S tilIyapaNNattI, hindI TIkA 4/606 6 vartamAna meM vArANasI bhAratavarSa ke uttarapradeza kA eka pramukha jilA hai jisameM kAzI bhI sammilita hai| 52025 2
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI Ayu bhogakara vaizAkha kRSNA dvitIyA ke dina vAmA devI ke garbha meM avatarita huaa| tiloyapAraNatI meM bhagavAn pArzvanAtha ko prANata kalpa se avatarita mAnA gayA hai| uttarapurANa meM bhI acyutasvarga meM prANata vimAna meM indra hone kA ullekha milatA hai| isa viSaya meM mataikya nahIM hai| bhagavAna pArzvanAtha ke mAtA-pitA : bhagavAna pArzvanAtha ke mAtA-pitA ke nAmoM ke sambandha meM Agama granthoM meM samAnatA nahIM miltii| 'tiloyapaNNattI' meM pArzvanAtha ke pitA kA nAma azvasena aura mAtA kA nAma varmilA batAyA gayA hai|10 zvetAmbara grantha samavAyAMga11 aura Avazyaka niyukti12 meM pArzva ke pitA kA nAma "AsaseNa" tathA mAtA kA nAma "vAmA" batAyA gayA hai| uttarapurANakAra ne pArzva ke pitA kA nAma "vizvasena" aura mAtA kA nAma "brAhmI" batAyA hai|13 saMskRta pArzvanAtha carita ke racayitA zrI vAdirAja ne pArzva ke pitA ke nAma ke lie to uttarapurANa kA hI anusaraNa kiyA kintu mAtA kA nAma "brahmadatA" batAyA hai|14 mahAkavi raidhU ne pArzva ke pitA kA nAma azvasena aura mAtA kA nAma vAmA batAyA haiM;15 kintu kahIM-kahIM hayasena16 bhI AyA hai| merI dRSTi meM "azva" aura "haya" donoM samAnArthI haiM ata: koI bheda nahIM kiyA jA sktaa| 'padmapurANa' meM pArzva kI mAtA kA nAma varmA17 hai, kintu aisA pratIta hotA haiM ki "varmilA" yA "varmA" zabda "vAmA" ko saMskRta meM rUpAntara karane kA pariNAma hai| Adhunika lekhaka azvasena aura vAmA ko hI mAnyatA pradAna karate haiN| 7 pAsaNAhacarita (raidhU) 2:5 8 tiloyapattI 4:524 9 uttarapurANa 73/68 10 tiloyapaNNattI 4/548 11 samavAyAMga 247 12 Avazyaka niyukti 388 13 uttarapurANa 7374 14 zrI pArzvanAtha carita (vAdirAja) 9.95 - 15 pAsaNAhUcariTha (raidhU) 1/10 16 bahI 2/7 17 padmapurANe virzatitama parva/59, pR. 427
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha, pArzvanAtha kA vaMza : mahApurANa18 evaM tiloyapaNNati19 meM bha. pArzvanAtha ke vaMza kA nAma "ugravaMza" batAyA gayA hai| uttarapurANa20 meM pArzva ke pitA ko "kAzyapagotrI" kahA gayA hai| 'Avazyaka niyukti' ke sandarbha meM pArzva ko kAzyapa gotrI mAnA jA sakatA hai, kyoMki isa grantha meM munisuvrata tathA ariSTa nemi tIrthaGkaroM ko gautama vaMza kA kahakara zeSa sabhI tIrthaGkaroM ko "kAsavagutta' arthAt 'kAzyapagotrI" kahA gayA hai|1 zrI devasUri ne siripAsanAhacariyaM meM AsaseNa (pA ke pitA) ko ''ikSvAkukulotpanna" batAyA hai|22 'triSaSThizalAkApuruSacaritam' meM bha. pArzva ke vaMza kA nAma ikSvAku hI milatA hai23 vAdirAja sUri tathA raidhU ne pArzva ke vaMza kA koI kathana nahIM kiyA hai| 'samavAvAMga' aura 'kalpasUtra' bhI isa viSaya meM mauna hI haiN| bha. pArzva kA janmasthala : ___ bha. pArzvanAtha kA janma kisa nagara meM huA thA, isa bAta para digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM ke sabhI lekhaka ekamata haiN| sabhI ne kAzI deza kI vArANasI nagarI ko hI inakA janma sthala svIkAra kiyA hai| jambUdvIpa kI / jo dasa rAjadhAniyA~ thIM; vArANasI unhIM meM se eka thI24 vizeSa puSTi ke lie tiloyapaNNatti25, padmapurANa26, samavAyAMga27, uttarapurANa28, pAsaNAhacariu29 . Adi dekhe jA sakate haiN| Aja bhI vArANasI bha. pArzva ke janma sthAna ke rUpa meM pUjI jAtI hai| 18 mahApurANa : puSpadanta 4:22 23 19 tiloyapatto 4:550 20 uttarapurANa, parva 73/75 21 Avazyaka niyukti 381 22 siripAsanAhacariyaM, pR. 135 23 triSaSTizalAkApuruSacaritam, pR. 93-94 24 sthAnAGaga 995 25 tiloyapaNanI 4/548 26 padmapurANe viMzatitamaM parca, zloka 59, pR. 427 27 samavAyAMga 250/24 28 uttarapurANa 73/75 29 pAsaNAhacariu (raidhU) 2/1
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma-tithi: tiloyapaNNatti ke anusAra bha. pArzvanAtha kA janma pauSakRSNA ekAdazI ke vizAkhA nakSatra meM huA thA 30 kintu uttarapurANa meM pauSa kRSNA ekAdazI ke dina anilayoga meM janmotpatti batAI hai|31 raidhU ne nakSatra ke nAma kA to ullekha nahIM kiyA, kintu usa nakSatra ko zubha mAnA hai| padmapurANa meM bhI janma nakSatra vizAkhA hI likhita hai|33 nAmakaraNa : bha. pAzvanAtha ke nAmakaraNa ke sambandha meM uttara purANa3 4 , pAsaNAha cari u 35, pArzvapurANa36 Adi meM yaha ullekha milatA hai ki janmAbhiSeka ke pazcAt indra ne hI bAlaka kA "pArzva" aisA nAma rkhaa| Avazyaka niyukti meM ullekha hai ki jaba pArzva vAmA devI ke garbha meM the taba vAmA devI ne pArzva (bAjU) meM eka kAlA sarpa dekhA ata: bAlaka kA nAma "pArzva' rakhA gyaa|37 digambara paramparA ke granthakAra Avazyaka niyukti kA nAmakaraNa ke sambandha meM anusaraNa karate haiN| bha, pArzva ke zarIra kA varNa : bha, pArzvanAtha kisa varNa ke the una para vidvAnoM meM matabheda pAye jAte haiN| bha, pArzvanAtha "harita' varNa ke the, aisA tiloyapaNNatti meM ullekha AyA hai| uttarapurANa' ke anusAra unake zarIra kI kAnti dhAna ke choTe paudhe ke samAna hare raMga kI thI39 padmapurANa40 aura paGamacariu41 se bhI isa bAta kI 30 tiloyapaNNatto 4/543 31 uttarapurANa pavaM 73/90 32 pAsa. (raidhU) 2/5 33 padmapurANe viMzatitamaM parva zloka 59 pR. 427 34 uttarapurANa, parva 73,92 35 rai - pAsaNAhacariu 2/14 36 pAcapurANa : bhUdharadAsa 6/126 37 Avazyaka niyukti 1091 38 tiloyapaNNattI 47588 39 uttarapurANam parva 23 zloka 24 40 padmapurANe viMzatitama parva zloka 64/pR. 428 41 paThamacariya (vimalasUrikRta) parva 20/zloka 55
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ puSTi hotI haiN| tiloyasAra aura pAIpurAma 3 (hinI meM pArtha kA varNa 'nIla' batAyA gayA hai| vAdirAja ne svalikhita pArzvanAtha carita meM pArzva prabhu ko 'zyAmavarNa'44 kA aura marakata kI taraha 'harita varNa'45 kA mAnA hai| suprasiddha kalyANamandira stotra meM pArzvanAtha kA 'zyAma varNa' batAyA hai|46 bhakti gItoM meM 'sAMvaliyA pArasanAtha' kahakara bhI pArzvanAtha kI aneka jagaha guNagAna kiyA jAtA haiM aura vartamAna meM milane vAlI adhikAMza pArzvanAtha kI jaina martiyA~ zyAma varNa kI hI haiM, isase bhI unake zyAma varNI hone kA AbhAsa milatA hai| uparyukta vivecana se pArzva ke tIna varNa milate haiM - harita, nIla aura shyaam| lekina eka hI vyakti ke tIna raMga honA sambhava nahIM hai| isa viSaya meM zrImAna paM. ratanalAla milApacanda kaTAriyA ne likhA hai ki - kAlA, nIlA aura harA; 'ye tInoM raMga eka (kRSNa) hI mAne jAte haiN|47 phira bhI yuktivAda . kA Azraya leM to nimna tathya sAmane AtA hai - "kAle varNa ke manuSya to dekhe jAte haiM, kintu hare aura nIle raMga ke manuSya kahIM bhI dekhane meM nahIM aate|" hA~ nIlI A~khoM vAle manuSya avazya dekhe jAte haiN|+8 uparyukta vivecana se yahI niSkarSa nikalatA hai ki pArzvanAtha kA varNa nyUnAdhika zyAma hI rahA hogaa| zarIra kA utsedha (U~cAI): bha. pArzvanAtha ke zarIra kI U~cAI nava hasta (nau hAtha) pramANa thI,49 aisA tiloyapaNNattI meM ullekha milatA hai| paravartI evaM pUrvavartI sabhI granthakAra isase sahamata haiN| raidhU bhI yahI mAnate haiN|50 . 42 tiloyasAra (nemicandrakRta) zloka 847 43 pArzvapurANa (bhUdharadAsa)7/30 (nIlavaraNa no hAtha uttaMga) 44 pArzvanAthacarita (vAdirAja) 1.9 evaM 10/69 45 pAzvanAthacarita (vAdirAja) 10/68, 11/23 evaM 45 46 kalyANamandira stotra, zloka 23 47 dra. zrI paM. milApacandra ratanalAla kaTAriyA dvArA likhita lekha "tIrthaGkaroM ke zarIra kA varNa" (jaina nibandha ratnAvalI) pR. 135 48 vahI pR. 138 49 tiloyapaNNattI 4:587 50 raidhU : pAsa. 2/15
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumAra kAla : bha, pArzvanAtha kA kumAra kAla tIsa varSa thA51 rAjya bhoga : bha. pArzvanAtha ne rAjyabhoga nahIM kiyA thaa|52 bha. pArzvanAtha kA vivAha nahIM huA : jaina paramparA ke kisI bhI grantha meM bha. pArzvanAtha ke vivAha kI sUcanA nahIM milatI hai| jaina anuyAyiyoM meM bhI "paMca bAlayati' meM se eka pa. pArzvanAtha ko mAnyatA dI gaI hai| ___ raidhU phala pAsamAhavAra meM pAva dvArA arkakIrti ko unakI putrI prabhAvatI ke sAtha vivAha hetu svIkRti dene kA ullekha AyA hai,53 kintu tabhI nAga-nAginI kA prasaMga upasthita ho jAne aura tajanya vairAgya se unake vivAha kA kArya sampanna nahIM ho skaa| bha, pArzva ke vairAgya kA kAraNa : jisa prakAra pratyeka tIrthakara ke vairAgya meM koI na koI kAraNa avazya rahA, usI prakAra pArzva ke vairAgya meM bhI kucha kAraNa milate haiN| uttarapurANa54 ke anusAra - "pArzva jaba tIsa varSa kI Ayu prApta kara cuke taba ayodhyA ke rAjA jayasena dvArA unake pAsa eka bheMTa dUta ke mAdhyama se bhejI gii| pArzvanAtha ne jaba usa dUta se ayodhyA kI vibhUti ke bAre meM pUchA to usa dUta ne pahale tI ayodhyA meM utpannA prathama tIrthaGkara bhagavAna RSabhadeva kA varNana kiyA aura phira ayodhyA ke anya samAcAra btaae| bha. RSabhadeva ke varNana se pArzva ko jAtismaraNa ho gayA aura ve saMsAra se virakta ho ge|" pArzvapurANa meM bhI yahI ullekha hai|55 mahAkavi raidhU ne pArzva ke vairAgya kA kAraNa kamaTha tapasvI ke sAtha huI ghaTanA tathA sarpa sarpiNI kI mRtyu ko pArzva kI vairAgya bhAvanA kA 51 tiloyapaNNatI 4/584, uttarapurANa 73/119, rai : pAsa. 2/15 52 tiloyapaNNattI 4/603 53 raidhU : pAsaNAhariu 3:11 54 uttarapurANa 73:119 se 124 55 bhUdharadAsa : pAvapurANa 7.74 se 72
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa batAyA hai|56 triSaSThi zalAkApuruSacarita57 tathA padmakIrti ke pAsaNAhacariu58 se raidhU dvArA batAe kAraNa ko puSTi hotI hai| 'uttarapurANa' meM ukta ghaTanA kA varNana avazya kiyA gayA hai para use pAzcaM ko vairAgyabhAvanA kA kAraNa nahIM mAnA hai| 'uttarapurANa' ke anusAra to yaha ghaTanA usa samaya ghaTita huI jalA pArzva kI Aya kevala solaha varSa kI thii|59 vAdirAja ne bhI kamaTha ke sAtha huI ghaTanA kA ullekha tA kiyA hai kintu 'ise vairAgyotpatti meM kAraNa na mAnate hue svabhAvata: hI unheM saMsAra se virakta honA dikhAyA hai|60 ___ vairAgya ke sandarbha meM eka aura ghaTanA devabhadrasUri ne siriMpAsaNAhacariyaM meM dI hai, jisake anusAra pArzva ne basanta samaya meM udyAna meM jAkara bha. neminAtha ke bhitti citroM kA avalokana kiyA, jinheM dekhakara pArzva ko vairAgya ho gayA 1 ___isa ullekha ke sandarbha meM merA anumAna hai ki pArzva ke mana meM isa ghaTanA ke pUrva hI vairAgya ke aMkura phUTa cuke hoMge, kyoMki basanta ke samaya meM, jabaki samasta jana kAmotsava Adi manA rahe hote haiM aise samaya meM bha. neminAtha ke bhitti citroM kA avalokana unake sAMsArika jaMjAla se virakta hone kI puSTi karatA hai| ata: yaha jyAdA sambhava hai ki kama ke sAtha huI vArtA aura nAga-nAginI kI mRtyu hI sarvaprathama vairAgya kA kAraNa banI ho aura bAda meM huI ghaTanAoM se unakI vairAgyabhAvanA apane zIrSa stara para pahu~cI ho ata: kamaTha aura nAga-nAginI kI ghaTanA hI vairAgya bhAvanA kA prabala kAraNa mAnA jAnA caahie| bha, pArzvanAtha dvArA dIkSA grahaNa : tiloyapaNNattI ke anusAra bha. pArzvanAtha ne kAzI62 (vArANasI) meM mAgha zuklA ekAdazI ko pUrvAhna kAla meM vizAkhA nakSatra ke rahate SaSTha bhakta63 ke 56 pAsaNAhacarita 13 57 viSaSThizalAkApuruSacarita 912:215 se 232 58 padmakoti : pAsaNAhacariu 59 uttarapurANa 73.95 60 pAdirAja kRta pArzvanAthacaritam 61 siripAsanAhacariyaM (devabhadrasUpi) 162 62 tiloyapaNNattI 4:643 63 chaThI bhojana belA meM pAraNA karane ko zraSTha bhakta kahate haiN|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha azvattha vana meM dIkSA ko grahaNa kiyaa|4 guNabhadra ne dIkSA kA vistRta varNana karate hue likhA hai ki matijJAnAvaraNa karma ke bar3hate hue kSayopazama ke vaibhava se unheM AtmajJAna prApta ho gayA aura laukAntika devoM ke Akara unheM (pAca ko) sambodhita kiyaa| uso samaya indra Adi devoM ne Akara prasiddha dIkSA kalyANaka kA abhiSeka Adi mahotsava manAyA, tadanantara bhagavAna vizvAsa karane yogya yuktiyukta vacanoM ke dvArA bhAI-bandhuoM ko vidAkara vimalA nAma kI pAlakI para savAra hokara azvavana meM phuNce| vahA~ atizaya dhIra vIra bhagavAna telA kA niyama lekara eka ghar3I zilAtala para uttara dizA kI ora mukha karake paryaGkAsana se virAjamAna hue| isa prakAra pauSa kRSNa ekAdazI ke dina prAta:kAla ke samaya unhoMne siddha bhagavAna ko namaskAra kara tIna sau rAjAoM ke sAtha dIkSA rUpI lakSmI svIkRta kara lii| bhagavAna ne paMcamuSTiyoM ke dvArA ukhAr3akara jo keza phaiMka die the, indra ne unakI pUjA kI tathA bar3e Adara se le jAkara kSIrasamudra meM unheM DAla diyA65 zrI raidhU ne pArzva ke dIkSA kI tithi pauSa mAsa kI dazamI batAyI haiN|66 'kalpasUtra' ke anusAra pArtha ne 30 varSa kI Ayu pUrI hone para pauSa kRSNa ekAdazI ko Azrama pada nAmaka udyAna meM dIkSA grahaNa kI thii|57 samavAyAMga68 tathA kalpasUtra meM pArzva jisa zivikA (pAlakI) meM baiThakara nagara se bAhara Ae the usakA nAma vizAkhA batAyA gayA hai| puSpadanta ke anusAra dIkSA bana kA nAma azvatthavana thA|70 'padmapurANa ke anusAra bhagavAna ne jisa vRkSa ke nIce dIkSA lI, vaha dhava (gho) kA vRkSa thaa|1 64 tiloyapaNNattI 41666 65 utarapurANa pavaM 73/124 se 131 6 himaphDalapayAsahi pUsahiM mAsahi dahamihiM guNa-gaNa seNi-dharu / . piri pAsakumAra viNihiyamAreM dhAriMDa teM NikkhamaNa-bharu | - pAsaNAhacarita / ghattA 53 67 kalpasUtra 157 68 samavAyAMga 250 69 kalpasUtra 157 70 mahApurANa 94/22/10 71 pAmurANe viMzatitamaM parva (59) pR. 427
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIkSA tithi ke sambandha meM raidhU kA anya purANoM se matabheda milatA hai lekina raidhU ke pUrva mantiH sabhI grantha pauSa kRpayA ekAdazI hI gaganate haiM ata: yahI samIcIna pratIta hotI hai| itihAsakAroM ne bhI pauSakRSNA ekAdazI ke prAtaH kA samaya dIkSA tithi, pAlakI kA nAma vimalA, azva vana aura sAtha meM dIkSA lene vAle rAjAoM kI saMkhyA 300 batAyI hai|72 ise hI niSkarSa mAnanA caahie| dIkSA ke samaya pArzva kI avasthA : bha. pArzvanAtha kI dIkSA ke samaya avasthA 30 varSa thI, aisA digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM ko mAnya hai| pArzva prabhu kA prathama AhAra : uttarapurANa ke anusAra bha. pArzvanAtha pAraNA ke dina AhAra grahaNa karane ke lie gulmakheTa nAmaka nagara meM gaye, vahA~ zyAmavarNa vAle dhanya nAmaka rAjA ne aSTa maMgala dravyoM ke dvArA par3agAhakara unheM zaddha AhAra diyaa| 3 raidhU ne likhA hai ki bhagavAna pArzva ATha upavAsoparAnta (dIkSA ke bAda) cayA (AhAra) hetu nikale aura hastinApura (hathiNApura) meM vaNika zreSTha baradatta dvArA pradatta AhAra grahaNa kiyA tabhI paMcAzcarya hue|74 kavivara bhUdharadAsa75 evaM zrI balabhadra jaina78 ne, jahA~ prathama AhAra huA usakA nAma gulmakheTa hI batAyA hai kintu bhUdharadAsa jI ne AhAradAna dene vAle rAjA kA nAma brahmadatta batAyA hai|77 vaise aneka granthakAra uttarapurANa ke varNana ko hI mAnyatA dete paMcAzcarya : ___tIrthaGkara ke AhAra grahaNa karate hI paMcAzcarya hote haiM jo tiloyapaNNattI79 meM nimna prakAra varNita haiM : 72 vizeSa ke lie dekheM ''jaina dharma kA prAcona itihAsa" prathama bhAga. le. balabhadra jaina.pU. 353 73 uttarapurANa parva 73/132 133 74 raidhU : pAsaNAhacarita 4/3 75 "gulmakheTapura pahu~ce nAha" - bhUdharadAsa kRta pArzvapurANa 8/3 76 jaina dharma kA prAcIna itihAsa bhAga - 1, pR. 353 77 pArzvapurANa - bhUdharadAsa 84 73 rahadhU : pAsaNAhacariTa 4/3 79 tiloyapaNamattI - gAthA 672 -674 SeasureshasesresherotusesxesKSRUSester
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pAraNA (AhAra) ke dina saba dAtAoM ke yahA~ AkAza se uttama ratnoM kI varSA hotI hai, jisameM adhika se adhika pA~ca ke dhana se guNita daza lAkha pramANa arthAt sAr3he bAraha karor3a aura kama se kama isake hajAraveM bhAga pramANa ratna barasate haiN| 2. dAna vizuddhi ko vizeSatA ko prakaTa karane ke nimitta deva meghoM se antarhita hote hue ratnavRSTipUrvaka dundubhI bAjoM ko bajAte haiN| 3. usI (AhAra ke) samaya dAna kA udghoSa arthAt jaya-jaya zabda phailatA 4. sugandhita evaM zItala vAyu calatI haiN| 5. AkAza se divya phUloM kI varSA hotI hai| bha. pArzvanAtha kA tapa: jina nAtha (pArzva) saMsAra se pAra utArane vAle, trasa evaM sthAbara jIvoM kI rakSA karane meM tatpara tathA indriyarUpI bhujaGga ke viSa darpa kA haraNa karane vAle dussaha tapa ko karane lge| teraha prakAra ke cAritra se maNDita zarIra ve jinendra aharniza gahanavana meM rahate hue tathA pandraha prakAra ke pramAda se mukta hokara nirantara dhyAnAzrita rahane lage, phira solaha kaSAyoM ko kSINa karake vihAra karate hue ve kelivana pahu~ce aura vahA~ hAthoM ko laTakAkara dhyAna karane lage, mAno vahIM zAzvatanagara arthAt mokSa kA nivAsa ho| saMbara deva dvArA upasarga : bha. pArzvanAtha cAra mAsa se zuddhAtmA meM lIna hokara jaba tapa ke dvArA apane karmoM kI nijaMrA kara rahe the tabhI kamaTha kA jIva saMvara nAmaka deva apanI bhAryA ke sAtha AkAza mArga se kahIM jA rahA thA ki usakA ratha vahIM ruka gayA, taba usane nIce dhyAna meM magna bha. pArzva ko dekhA aura apane pUrva bhava ke vaira kA jise jAtismaraNa ho gayA hai, aise usa saMvara deva ne bhayaMkara jala varSA, choTe-moTe pahAr3oM ko samIpa meM girAnA ityAdi upasarga karanA prArambha kara diyA kintu pArzva apane dhyAna se vicalita nahIM hue, so ThIka hI hai kyoMki mahApuruSa pratikUla paristhitiyoM meM bhI saMyama rakhate haiN| isa prakAra 80 raidhU : pAsa. 416
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke bhayaMkara upasarga kamaTha ne sAta dina taka kie| 1 raidhU ne saMvara deva dvArA kiye gaye bhaMyakara upasarga kA citraNa svAbhAvika rUpa meM karate hue likhA hai ki - "usane vikriyA Rddhi se meghoM kA nirmANa kara jala barasAnA prArambha kiyA ki koI bhI use rokane meM samartha nahIM ho skaa| AkAza meM pracaNDa vajra tar3atar3Ane, garajane, ghar3abar3Ane aura darpapUrvaka calane lgaa| tar3aka-dhar3aka karane hue usane sabhI parvata samUhoM ko khaNDa-khaNDa kara ddaalaa| hAthiyoM kI gurrAhaTa se madonmatta sAMr3a cItkAra kara bhAgane lge| AkAza bhramara, kAjala, tAla aura tamAla varNa ke meghoM se usI prakAra AcchAdita ho gayA jisa prakAra kuputra apane apayaza se| mRgakula bhaya se trasta hokara bhAga par3e aura du: :khI ho gae, jala dhArAoM se pakSiyoM ke paMkha chinna bhitrA ho gye| nadI, sarovara, gaphAyeM, pRthvI maNDala evaM vanaprAnta sabhI jala se prapUrita ho ge| vahA~ mArga evaM kamArga kA kisI ko bhI jJAna na rahA lekina isase pArzva prabhu rancamAtra bhI vicalita nahIM hue| durjanoM kI kalaha ke samAna usa (saMvara) ne kahIM bhI maryAdA nahIM rakhI aura vaha pApI bhagavAna para manamAnA upasarga karane lgaa| vikriyARddhi dhAraNa kara apanI zakti bhara usane anekavidha kliSTa evaM bhayAnaka rUpa nirmANa karake dikhlaae|82 puna; jaladhara ko barasAyA, pralayakAlIna megha kA garjana hone lagA, parvata khahar3A uThe, kAyara vyakti Dara gye| vistIrNa jaladhArAoM se pRthvI khaNDita ho gii| jala kalloleM pRthvI ko relatI-pelatI huI jina bhagavAna ke zarIra ke pAsa taka pahu~ca gaI. phira bhI pralayakAlIna pavana se Ahata dhArAoM se vyApta hone para bhI pArzvaprabhu kI yogamudrA bhaGga nahIM huii| atyanta dussaha jala sammukha daur3a par3A aura jinendra (pArzva) ke kaNTha taka pahu~ca gyaa|83 upasarga kartA kauna : isa prakAra pArzva ke Upara bhayaMkara upasarga kie jAne kA to sabhI granthakAroM ne varNana kiyA hai kintu upasargakattA ke nAma ke bAre meM bhinnatA hai| jahA~ uttarapurANa meM usakA nAma "saMvara ''84 batAyA hai, vahIM vAdirAjasUri ne 81 uttarapurANa 73/138 82 raidhU : mAsaNAhacariu 4/8 83 vahIM 4/9 84 uttarapurANa 73/736
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakA nAma "bhUtAnaMda" batAyA hai|85 padmakIrti ne apane pAsaNAhacariu' meM vighnakartA (upasargakartA) kA nAma "meghamAlina" diyA hai|86 zvetAmbara paramparA meM likhe hue siripAsanAcariyaM, triSaSTizalAkApuruSacarita Adi grantha isI nAma ko svIkAra karate haiN| raidhU ne uttarapurANa kI taraha upasargakartA kA nAma saMvara hI likhA hai|87 vaise sabhI isa bAta para eka mata haiM ki vaha kamaTha kA jIva hI thaa| upasarga kA kAraNa : ___ saMvara deva dvArA bha. pArzva para kie gae upasarga kA kAraNa donoM ke pUrva janma kA vaira thaa| saMvara deva ne jaba AkAza se pArzva ko tapasyA rata dekhA to usane isa prakAra socA - "tuma pUrvabhava meM kamaTha nAma ke jo brAhmaNa the use isI duSTa (pArzva ke pUrvabhava kA jIva - marubhUti) ke kAraNa nagara se nikAla diyA gayA thaa| yahI mahAdoSI hai| maiM ise dhyAnAvasthA meM hI yama ke ghara bheja detA huuN|''88 isase uparyukta kathana kI puSTi hotI hai| dharaNendra - padmAvatI dvArA upasarga nivAraNa : jaba saMvara deva (kamaTha kA jIva) bha, pArzva para bhayaMkara upasarga kara rahA thA, tabhI surezvara (dharaNendra - nAga kA jIva) kA Asana kampAyamAna huaa| avadhi jJAna kA prayoga karake vaha apanI priyA se bolA - "he priye ! jisakI kRpA se surapada prApta huA, jisane vaha paramAkSara mantra (NamokAra maMtra) diyA thA, usI zrI pArzvaprabhu ke Upara pRthvItala para atyanta dukhakArI upasarga ho rahA hai|''89 aisA kahakara ve donoM pavitra mana vAle deva evaM devI cala par3e aura vahA~ Aye jahA~ pArzva prabhu sthita the| tIna pradakSiNAyeM dekara, donoM hAtha 85 zrI pArzvanAtha caritam 10/88 86 pAsaNAhacarita : padmakIrti 14/5 87 raidhU : pAsaNAhacarita 4/ghattA 57 88 ka. ho tuhara Asi kammaTTha jo baMbhaNoM, eNa duDheNa jiddhADiyo taM puNo / ehu dosI maho jAi ki dilao, Nemi aMtassa gehammi jhApaTThibho // pAsaNAhacariu - raidhU 4/7/7-8 kha. vizeSa ke lie dekheM - vahI 6/2 se 8 tk| 41 jasu pasAi~ pie surapau pAvita, jeNa Asi paramakkhara dAviu / tahu siri pAsajiNahu~ bahu duhayaru, mahivaTTaI uvasaggu mahAyaru / / - raidhU : pAsaNAhacariu 4/9/7-8
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ jor3akara unhoMne unake caraNa yugala meM praNAma kiyA90 aura phira upasarga ko dUra karane ke lie kamalAsana kA nirmANa kiyA aura pArzvaprabhu ko usa para virAjamAna kiyaa| sAta phaNoM kA chatrAkAra banAyA aura jina bhagavAna ke zIrSa para use maNDalAkAra sthita kara diyaa| isa prakAra phaNIzvara jaba pArzva ke zarIra kI rakSA kara rahA thA, usa samaya padmAvatI apane priMca meM AsAna hokara vahIM sthira thii| use dekhakara saMvaradeva kupita ho gayA aura dugunA-tigunA upasarga karanA prArambha kara diyaa| usane punaH pattharoM ke Dhera barasAye aura bahuta dhuli aura bAlakaNa prakaTa kiye 91 jaise-jaise usa pApI evaM duSTa kamaTha ne upasarga kie, vaise-vaise nAgeza ne apane uThAe hue phaNa se una sabhI ko kSaNamAtra meM hI nirasta kara diyA92 pArzva kA chadmastha kAla : jina dIkSA ke pazcAt kevalajJAna kI utpatti taka ke madhya ke samaya ko chadmasthakAla kahate haiN| 'tiloyapaNNattI' meM pArzva kA chadmasthakAla cAra mAsa93 aura 'kalpasUtra' meM 83 dina 4 kI avadhi kA batAyA gayA hai chadmasthakAla ke viSaya meM digambarAcAryo/granthakAroM ne 'tiloyapaNNattI' kA aura zvetAmbaroM ne kalpasUtra kA anusaraNa kiyA hai| kevalajJAna kI prApti, tithi aura sthAna : pArzva ko caitra kRSNA caturthI ke pUrvAhnakAla meM vizAkhA nakSatra ke rahate zakrapura meM kevalajJAna huA. aisA 'tiloyapaNNattI' meM ullikhita hai|95 mahAkavi raithU ne kevalyopalabdhi kA vistRta varNana isa prakAra kiyA hai| "dharaNendra ke phaNimaNDala ke dvArA kamaTha ke upasarga ke nivArita hone para pArzva jinendra nizcala evaM nAsAgradRSTi se sthira ho gye| taba unhoMne una 90 vahI, ghatA 60 91 raidhU : pAsa. 4/11 92 jiha~ jihe kamma? du?, utsaggAI pau~jiyaI / jiha~-tiha~ NAesa~ TThiya-sIsaiM-khaNi Nirattha sayala kiyii| 93 tiloyapaNattI 4:678 94 kalpasUtra 158 95 tiloyapaNNattI 4/700 - vahI, ghattA - 62 .
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ anantAnubandhI kaSAyoM (krodha, mAna, mAyA aura lobha) ke cakra kA ghAta kiyA, jisase saMsAra durgati patha meM par3atA hai| darzana mohanIya karma kI tIna prakRtiyoM kA ghAta kiyA, phira Ayu karma kI tIna prakRtiyoM ko kATa ddaalaa| (isa prakAra unhoMne anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva, samyaktva aura samyak mithyAtva, tiryaJcAyu, devAyu, narakAyu; ina dasa karmaprakRtiyoM ko caturtha guNasthAna se saptama guNasthAna ke madhya kSaya kara diyA; aisA jAnanA cAhie (usake bAda indra dvArA praNamyacaraNa jinecara apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna para ArUr3ha ho gae aura eka antarmuhUrta taka usa sthiti meM raha kara jinezvara anivRttikaraNa nAmaka nauveM guNasthAna para car3ha gye| isake prathama aMza meM jinezvara ne nAmakarma kI una teraha prakRtiyoM kA kSaya kiyA, jinake dvArA sArA jaga vyAkula rahatA hai| anantara darzanAvaraNa kI tIna karma prakRtiyoM - nidrA-nidrA, pracalA-pracalA evaM styAnagRddhi kA nAza kiyaa| (isa prakAra pArzva ne nauveM guNasthAna ke prathama caraNa meM nidrA-nidrA, pracalApracalA. styAnagRddhi, narakagati. tiryaJcagati, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya rUpa cAra jAtiyoM, narakagati, narakagatyAnupUrvI, tiryagagati, tiryamtyAnupUrvI, Atapa, udyota, sthAvara, sUkSma, sAdhAraNa, ina solaha karmaprakRtiyoM ko naSTa kiyA) isI ke dvitIya aMza meM unhoMne ATha prakAra kI (apratyAkhyAna aura pratyAkhyAnarUpa kaSAyeM jo cAritra kI ghAtaka kahI gaI haiM) madhyama kaSAyoM kA kSaya kiyA aura usake kAraNa caitanyarasa kA dhyAna kiyaa| isI nauveM gaNasthAna ke tatIya bhAga meM pArzva ne napaMsaka veda aura catartha bhAga meM strIveda kA kSaya kiyA, punaH paMcama bhAga meM cAroM gatiyoM meM duHkhadAyaka hAsyAdi (hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA.) kaSAyeM naSTa kii| chaThaveM bhAga meM puruSa veda ko bhI dUra kara diyA tathA saptama bhAga meM saMjvalana (sUkSma krodha) ko bhI naSTa kara diyA tathA aSTama bhAga meM saMjvalana mAna kA kSaya kiyA aura nauveM bhAga meM saMjvalana mAyA ko naSTa kiyaa|96 isa prakAra saMsAra rUpI andhakAra ko nAza karane ke lie sUrya ke samAna jinezvara (pArzva) bhavana meM nivAsa karAne vAle chattIsa prakRtiyoM ke samUha ko anivRttikaraNa nAmaka 96 raidha : pAsaNAhattariTha 4/12
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ (navam) guNasthAna ke nau aMzoM meM nAzakara dasaveM guNa sthAna para Arur3ha hue,97 to vahA~ saMjvalana lobha kA nAza kiyaa| (isa prakAra samasta mohanIya karma ko naSTa kiyA, upazAntamoha nAmaka yaha 11vAM guNasthAna kahalAtA hai) aura phira kSINakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAna meM ArUr3ha hue aura usameM solaha prakRtiyoM (nidrA, pracalA = 2 karma prakRtiyoM + pAMca jJAnAvaraNa + cAra darzanAvaraNa + pA~ca antarAya karma prakRtiyA~ = 16 prakRtiyoM) ko naSTa kiyaa| __isa prakAra prathamataH unhoMne saiMtAlIsa karma prakRtiyoM kA uccheda kiyA aura phira solaha karma prakRtiyoM kA nivAraNa kiyA, isa prakAra kula (47-16 - 63) saTha karma pakaniyoM kA nivAraNa kiyaa| phira 12veM gaNasthAna meM ArohaNa kiyaa| saTha prakRtiyoM ke samUha ko bhagna karane para pArzva ko kevala jJAna utpanna ho gyaa| eka khambhe ke samAna mahAna triloka aura aloka ko bhI jJAna se pratyakSa dekha liyaa| jo triloka sUkSma evaM sthUla jIvoM se bharA huA hai, vaha saba kevala jJAna ke hote hI visphurAyamAna ho uThA/98 AtmA ke svarUpa kA sahabhAvI, zAzvata evaM manarahita, anindya, alakSya, zreSTha, indriyasukharahita. evaM karma se aparAbhUta parama Ananda huA,99 jisase ve pArzva tInoM lokoM meM mahAna, vicitra, pavitra evaM acintya paramAtma pada meM lIna hokara sthita ho gye| vikalpa rahita samAdhi meM lIna, karmoM kI presaTha prakRtiyoM se sahita sayogI jinendra eka zuddhAtma meM lIna ho gye| isa prakAra caitra ke pavitra kRSNa pakSa meM caturthI ke dina zobhana nakSatra meM jinendra (pArzva) ne kevalajJAna prApta kiyaa|100 'uttarApurANa' meM bhI isI kAla kA ullekha AyA hai|101 mere vicAra se raidhU ne kisI nakSatra kA nAma na lete hue jo sobhagarivikha (zobhana nakSatra) kA prayoga kiyA hai usakA tAtparya zubha nakSatra se hI jAnanA caahie| 97 raidhU : pAsaNAhacariTha, 4/12, ghattA 63 98 vahI; 4/13 99 vahI battA 64 100 vahI 4/14 101 uttarapurANa 73743 144 Castesastusxexxsesex 16 Semestesxesxesexesxsi
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevala jJAnoparAnta tIrthaGkara kI sthiti : kevalajJAna kI utpatti ho jAne para tIrthakaroM kA paramaudArika zarIra pRthvI se pA~ca hajAra dhanuSa pramANa Upara calA jAtA hai aisA yativRSabha ne likhA hai|102 anya zAstroM kA bhI yahI mata hai| kevalajJAna mahotsava : zukla dhyAna ke prabhAva se mohanIya karma kA kSaya ho jAne para tIrthaGkara ko samasta loka aura aloka ko prakaTa karane vAlA kevalajJAna jaba prakaTa ho jAtA hai tabhI indra kA Asana kampAyamAna hone lagA, jisase indra ne bhagavAna ke kevalajJAnotpatti ko jAna liyA aura svayaM hI vahA~ Akara usane mana, vacana, kAya rUpa trizuddhipUrvaka stuti kara stotrapATha kiyA evaM unake caraNoM meM namaskAra kiyaa|103 isa prakAra sabhI deva evaM manuSyoM ne bhaktibhAvapUrvaka unake kevalajJAna kI pUjA kI aura harSa mnaayaa| pArzva kA kevali kAla : bha. pArtha jinendra ke kevali kAla kI saMkhyA ATha mAsa adhika unahattara varSa pramANa hai|104 pArzva kA cihna: bha. pArzvanAtha kA cihna sarpa thaa|105 pArzva kA saMgha : mahAkavi raidhU ne pArzvanAtha ke gaNagharoM kI saMkhyA dasa batAI hai|106 tiloyapaNNattI107 tathA Avazyaka niyukti 108 meM bhI pArzva ke dasa gaNadharoM ke hone kI puSTi hotI hai| yahI saMkhyA samasta uttaravartI granthakAroM ko mAnya hai| gaNadharoM ke nAmoM ke viSaya meM granthakAla ekamata nahIM haiN| 'tiloyapaNNattI' meM 102 tilogapaNNattI 41705 103 rai : pAsaNAicArika 4/14 104 tiloyapaNNattI 4/960 105 vahI 4/605 106 pAsaNAhacariu 7/2 107 tiloyapaNNattI 4/963 108 Avazyaka niyukti 290
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ sxesires ttoottoo pArzva ke prathama gaNadhara kA nAma svayambhU batAyA hai 109, kintu siripAsanAhacariyaM meM usakA nAma Aryadatta diyA hai|110 ne prathama gaNadhara ke prasaMga kA varNana isa prakAra diyA hai : " sabhI suroM evaM khecaroM ke dvArA saMstuta vaha muni svayambhU pArzva jinendra kI bhavya janoM ke mana ko zatAvadhi saMzayoM kA haraNa karane vAlI vANI kA bhAraka prathama gaNadhara huaa| "111 dhU ne pArzvanAtha kI prathama ziSyA tathA pradhAna AryikA kA nAma prabhAvatI batAyA hai, varNana isa prakAra hai 1. " prabhAvatI nAma kI jo zreSTha kanyA kahI gaI hai vaha vahA~ zreSTha AryikA bnii| zIla lakSmI ke nivAsa kI zikhara dhvajA ke samAna vaha kanyA samasta AryikA saMgha kI pradhAna bnii| ''112 pArzva prabhu ke nirvANoparAnta prabhAvatI AyikA ne bhI apane zarIra ko tyAga kara acyuta svarga ko prApta kiyaa| 113 'samavAyAMga' meM pArzva kI prathama ziSyA kA nAma puSpacUlA kahA gayA hai, 114 jabaki 'kalpasUtra' meM puSpacUlA ko pArzva kI mukhya AryikA batAyA gayA hai / 115 sambhavataH donoM eka hI hoN| 'tiloyapaNNattI' ke anusAra mukhya AryikA kA nAma sulAMkA thaa| 118 uttarapurANa' meM usakA nAma sulocanA AyA hai / 117 isa prakAra mukhya AryikA ke nAma para granthakAroM meM matabheda pAyA jAtA hai| bha. pArzvanAtha ke catu:saMgha meM muni, AryikA Adi kI sthiti jo pramukha 4 granthoM meM nirdiSTa hai, vaha isa prakAra hai : 109 tiloyapaNNattI 2/975 110 siripAsanAhacariyaM 15/12/4 para dI gaI TippaNI draSTavya hai| 111 rainu : pAsaNAhacariMDa 4 / 20 112 vahI 4/20 113 vahI 775 114 samavAyAMga 115 kalpasUtra 116 facit 4/11-80 117 uttarapurANa 73/153 2235 18 *Shrest 1
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1600 350 10900 1500 . " : 38000 100000 10 SxsxssiestessTRASTESTastesxesxxxesxasxeSXESXesxesy kalpasUtra tiloyapaNNatI Avazyaka niyukti pAsa. raidhU RSi 1600 1600 pUrvadhara 350 414 zikSaka avadhijJAnI 1400 1400 kevalI 10000 10000 13500 vikriyAdhArI 1100 1000 4500 vipulamatidhArI 750 750 vAdi 600 AryikA 38000 38000 38000 zrAvaka 165000 zrAvikA 300000 327000 300000 gaNadhara ziSya To manaHparyayajJAnadhArI vratI 100000 vAgezvara 800 mukti ko prApta 1090 karane vAlI striyoM kI saMkhyA bha. pArzvanAtha kA vihAra : bha. pArzva ne bAraha sabhAoM ke sAtha ghamopadeza karate hue pA~ca mAha kama sattara varSa taka vihAra kiyA aura anta meM jaba unakI Ayu kA eka mAha zeSa raha gayA taba ve vihAra banda karake sammedAcala ke zikhara para chattIsa muniyoM ke sAtha pratimAyoga dhAraNa kara virAjamAna ho gye|118 bha. pArzvanAtha kA nirvANa : mahAkavi raidhU ne pArzva kA nirvANa kSetra sammeda zikhara mAnA hai| 13 pUrvavartI evaM pazcAdvatIM sabhI granthakAra isa viSaya para ekamata haiN| yaha "sammeda 900 118 uttarapurANa 73/154-156 119 raidhU : pAsa. 72.3 MSResushustestastesexss s castesTesmuslexushastresses
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikhara" nAma se vikhyAta parvata bhAratavarSa ke bihAra rAjya ke giriDIha jile meM sthita hai tathA Aja bhI jaina dharmAnuyAyiyoM kA pramukha nIrtha evaM vandanAsthala hai| jainatera samAja meM vaha 'pArzvanAthagiri" ke nAma se bhI prasiddha hai| pArzva kI nirvANatithi : zrI raidhU ne bhagavAn pArzvanAtha kI nirvANatithi zrAvaNa zuklA saptamI mAnI hai120 'kalpasUtra ke anusAra pArzvanAtha ko vizAkhA nakSatra meM zrAvaNa zukTA a.mI ko pUrNadoM po pAni huii|121 'tiloyapaNNattI' ke anusAra vaha samaya zrAvaNa zuklA sasamI kA pradoSakAla hai|122 nirvANatithi ke viSaya meM digambara lekhaka 'tiloyapaNNattI' kA aura zvetAmbara lekhaka kalpasUtra kA anusaraNa karate A rahe haiN| bha, pArzvanAtha kI Ayu : bha. pAzvanAtha kI Ayu ke sambandha meM sabhI granthakAra eka mata haiN| sabhI ke anusAra unhoMne sau varSa kI Ayu prApta kara mokSa prApta kiyaa| bha. pArzva ke sAtha mokSa gae muniyoM kI saMkhyA : bha. pArzvanAtha ke sAtha mokSa ko prApta hue muniyoM kI saMkhyA 36 (chattIsa) hai|123 tIrthaGkara pArzva ke nirvANoparAnta devoM dvArA kI gaI kriyAyeM : ___ tIrthaMkara pArzva kA nirvANa jAnakara indra suravRnda sahita vahA~ aayaa| usa dhIra ne vikriyA Rddhi se mAyAmaya dhIra zarIra banAyA aura use siMhAsana para virAjamAna kiyaa| punaH aSTa prakAra se pUjA kI, jo sabhI ke hRdayoM ko atimanojJa lagI! gozIrSa pramukha devadAru, zrIkhaNDa aura nAnA prakAra ke kASTha milAkara usase zaiyyA (citA) nirmita kI aura usa para pArzva kA mAyAmaya zarIra rkhaa| jaba devagaNa usakI tIna pradakSiNAyeM dekara praNAma karake samIpa meM khar3e the tabhI agnikumAroM ne (pArzva ke) caraNoM meM praNAma karake unake zIrSa 120 raidhU : pAsaNAhacarita; 713 121 kalpasUtra 122 tilIyapaNNatI 2:1218 123 raidhU : pAsa. 7/4 PresxesaxesiseSTATES 20 usdesesxesxsesxesxsxs
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kirITa ke Age jAkara citA prajvalita kara dI, jisase AkAza kA mArga avaruddha ho gayA aura saMsAra ne jinavara (pArzva) ke mokSagamana ko jAna liyaa|124 sampUrNa bhuvana ko kSubdha karane vAle anekatUryoM ke ninAdapUrvaka vaha indra una (pArzva) ke prazaMsAkAraka bhasma ko grahaNa karake apane sira para rakhakara kSIrasAgara (samadra) ko gyaa|125 yahA~ samAko bahakara indra sa yacA aura zrI gaNadhara ko praNAma karake apanI bhakti ke anusAra antima zreSTha kalyANaka (mokSa) karake svarga ko calA gyaa|126 tIrthara pArzva kA tIrthakAla : pUrvavartI tIrthakara se lekara uttaravartI tIrthakara ke janma taka kA samaya pUrva tIrthaGkara kA tIrtha kahA jAtA hai| tIrtha se tAtparya isa bAta se hai jisameM eka tIrthaGkara ke upadeza kA usI rUpa meM pAlana kiyA jAtA rahA ho| pArzvanAtha svAmI kA vaha tIrtha kAla do sau aThahattara varSa pramANa hai|127 tIrthaGkara pArzva kA samaya : jaina zAstroM kI mAnyatAnusAra tIrthaGkara bhagavAna pArzvanAtha ke 250 varSa bIta jAne para bhagavAna mahAvIra kA janma huA thaa| 28 vIra nirvANa samvat aura IsvI san meM 527 varSa kA antara hai| jaina zAstrAnusAra antima tIrthaGkara bhagavAna mahAvIra kI sampUrNa Ayu kucha kama 72 varSa kI thii|129 ata: 527 . 72 = 599 varSa I. pU. meM mahAvIra kA janma siddha hotA hai aura yaha nirvivAda bhI hai| bha. mahAvIra ke janma ke 250 varSa pUrva arthAt 599 + 250 = 849 I. pU. pArzvanAtha kA nirvANa samaya hai| . bhagavAna pArzvanAtha kI aitihAsikatA : jaina paramparA kAlacakra ko svIkAra karatI hai tathA jaina siddhAntoM kI nityatA ko bhii| ina siddhAntoM kA pracAra-prasAra apane samaya meM tIrthakSaroM ne 124 raidhU : pAsa.7/4/5.12 125 vahI, pattA - 131 126 vahI 7/5/1-2 127 tiloyapaNNattI 471274 128 pAzvezatIrthasantAne paJcAzatAdidazarAbdake / / tadabhyantaravAyumaMhAvIro'va jAtavAn | - uttara purA 741279 129 dvAsaptatisamAH kininAstasvAyuSaH sthitiH / uttarapurANa 747280 Businestuskusume 21STASTESTERSXSRestastess
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ restoresexxxxsxesxes kiyaa| bhagavAna pArzvanAtha teIsaveM tIrthaGkara the| bha. pArzvanAtha kI aitihAsikatA sAmAnyataH prAcya tathA pAzcAtya vidvAnoM ne svIkAra kI hai, na kevala jaina sAhitya apitu bauddha sAhitya se bhI isakI puSTi hotI haiN| bha. pArzvanAtha kI aitihAsikatA ke vivecana se pUrva hama saMkSipta meM unakA jIvana vRtta likhanA Avazyaka samajhate haiM, vaha isa prakAra hai -- bhagavAna mahAvIra ke 350 varSa pUrva vArANasI ke rAjA azvasena aura mAtA vAmAdevI ke putra ke rUpa meM kAja huaa| si varSa kI Ayu taka ve rAjakumArAvasthA meM apane pitA ke pAsa rahe, phira saMsAra se udAsIna hokara unhoMne dIkSA grahaNa kara lii| anantara kaThora tapazcaryA ke bAda kevalajJAna prApta kiyA aura apane upadezAmRta se janasAmAnya ko lAbhAnvita karate rahe / tapa aura upadeza kI avadhi sattara varSa sabhI purANa va granthakAra svIkAra karate haiN| sau varSa kI Ayu pUrI hone para 777 IsavI pUrva meM unheM nirvANapada prApta huaa| jisa sthAna se unheM mukti prApta huI, vaha sammeda zikhara thaa| sammeda zikhara pazcima bihAra meM avasthita hai| isa pahAr3I ko aba bhI pArzvanAtha parvata ( pahAr3I) kahate haiN| pArzvanAtha ke jIvana meM hama dekhate haiM ki burAI ke Upara acchAI nirantara pratiSThApita hotI rhii| pArzvanAtha ke sAtha kamaTha ke jIva kA pUrva janmoM meM nirantara saMgharSa huA, nauveM bhAva meM ve pArzvanAtha hue| prathama bhava meM marubhUti aura kamaTha do bhAI the| kamaTha bar3A bhAI thA, jo ki apane choTe bhAI marubhUti ke prati iMSyAM aura ghRNA se bharA huA thaa| marubhUti anta meM tArthaMkara huaa| durAcAra ke phalasvarUpa kamaTha ko usake paitRka ghara se nikAla diyA gyaa| sammAnahIna tathA apamAnita kamaTha ne tapa karanA prArambha kiyaa| isa tapa kA uddezya mokSa prApti na hokara devala kI prApti karanA thA tAki vaha apane bhAI se badalA le ske| usane sUrya ke prakhara prakAza meM khar3e hokara tapasyA karanA prArambha kiyA, apane Upara vaha eka bar3A patthara liye rahatA thA / marubhUti kSamA yAcanA ke uddezya se namaskAra karane hetu jaise hI kamaTha ke caraNoM meM jhukA, kamala ne Akroza aura badale kI bhAvanA se usake Upara patthara paTaka diyA, jisase marubhUti kI mRtyu ho gii| badale kI yaha kahAnI Age pratyeka jIvana meM kamaTha kI ora se ghaTita hotI rahI tathA isakI itizrI pArzvanAtha kI kSamA bhAvanA ke sAtha huii| prArambha meM marubhUti bajraghoSa nAmaka hAthI huA, usakA bhAI kamala ajagara huaa| bajraghoSa hAthI ne pavitra rukha exercises 22 st attuku I 1
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko apnaayaa| eka bAra usa sarpa ne hAthI ke mastaka para kATa liyA, jisase vaha mara gyaa| jIvana kI zreNiyA~ aura tadanusAra badale kI bhAvanA se pUrNa saMgharSa calatA rhaa| marubhUti pratyeka janma meM zAnti aura sadagaNoM ko arjita karatA gayA, jabaki kamaTha kA jIva badale kI bhAvanA ke pApa paGka meM nimagna hotA rhaa| isa prakAra acchAI aura burAI kA saMgharSa huA, anta meM acchAI kI vijaya huii| ___pArzvanAtha ke uparyukta jIvana carita ko dhyAna meM rakhakara hI unakI aitihAsikatA khojane kA prayAsa kiyA gayA. jisake phalasvarUpa yaha nizcita hai ki pArzvanAtha eka aitihAsika vyakti the| sarvaprathama DaoN. harmana jekobI ne bhagavAna pArzvanAtha ko aitihAsika vyakti pramANita kiyaa|130 DaoN. jekobI ke isa mata kI puSTi aneka vidvAnoM ne kii| bauddha sAhitya ko dhyAna se dekhane para patA calatA hai ki buddha se pahale eka niztha sampradAya astitva meM thA, nimna bAtoM se isakI puSTi hotI hai131 : aMguttara nikAya meM yaha ullekha milatA hai ki vappa nAma kA eka zAkya nirgranthoM kA bhakta thaa| isI satta kI aTThakathA meM yaha nirdezita hai ki yaha vappa baMddha kA cAcA thaa| isa vatta se bhI bhagavAna mahAvIra ke pUrva nindha sampradAya kA astitva pramANita hotA hai| ___ 'majjhima nikAya' ke mahA siMhanAdasutta132 meM buddha ne apane prArambhika kaThora tapasvI jIvana kA varNana karate hue tapa ke ve cAra prakAra batalAye haiM, jinakA unhoMne svayaM sevana kiyA thaa| ve cAra tapa haiM - tapasvitA, rukSatA, jugupsA aura praviviktatA tapasvitA kA artha hai - nagna rahanA, hAtha meM hI bhikSA- bhojana karanA, keza-dAr3hI ke bAloM ko ukhAr3anA, kaNTakAkIrNa sthala para zayana krnaa| rukSatA kA artha hai - zarIra para maila dhAraNa karanA yA snAna na krnaa| apane maila ko na apane hAtha se parimArjita karanA aura na dUsare se parimArjita kraanaa| jugupsA kA artha hai - jala kI bUMda taka para dayA karanA aura praviviktatA kA artha hai / vanoM meM akele rhnaa| 130 The Sacered Books of The Easi, Vol. XLV, Introduction, P.21. 131 catuSkanipAta bagga - 5 132 majjhima nikAya, mahAsiMhanAdasunta, . 48-50, prakAzaka - mahAbodhi samA. sAranAtha Kasrusrussessmastases23 Musisterestaustan
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ uparyukta cAroM tapoM kA nignantha sampradAya meM pAlana kiyA jAtA thaa| bhagavAna mahAvIra ne svayaM inakA pAlana kiyA thA tathA apane nigranthoM ke lie bhI inakA vidhAna kiyA thaa| aba yahA~ kahane kA tAtparya yaha hai ki buddha ke dIkSA lene se pUrva mahAvIra kA nirgrantha sampradAya astitva meM nahIM AyA thA ataH avazya hI vaha unake pUrva bha. pArzvanAtha kA hogA, jisake ukta cAra tapoM ko buddha ne dhAraNa kiyA thA kintu buddha ne kaThora tapazcaryA meM kucha sAra na mAnate hue ina tapoM kA parityAga kara diyA thA, ho sakatA hai aisA unhoMne apane dharma ko nirgrantha sampradAya se mUlata: pRthak karane hetu kiyA ho| "uttarAdhyayana sUtra' ke 23 veM adhyayana se pArzva ke ziSya kezI aura mahAvIra ziSya gautama ke bIca vArtAlApa kA ullekha hai jisameM kezI ne gautama se dharma ke sambandha meM pahalA prazna kiyA, jo isa prakAra thA :... he mahAmuni! 'cAturyAma dharma kA upadeza pArzva ne kiyA aura paJca-zikSA rUpa dharma kA upadeza varddhamAna ne kiyA, eka hI mokSarUpI kArya ke lie pravRtta ina donoM dharmoM meM bheda kA kAraNa kyA hai?133 isa kathana se spaSTa hai ki cAturyAma dharma ke upadeSTA bha. pArzva the, aura bhagavAna mahAvIra ke samaya meM bhI pArzvanAtha ke anuyAyI (ziSya) bhArI saMkhyA meM vidyamAna the| zvetAmbarIya jaina Agama granthoM meM "pAsAvacija" (pAzrthApatyIya) kahe jAne vAle aneka vyaktiyoM kA ullekha hai| pro. dalasukha mAlavaNiyA ne unakI saMkhyA pA~ca sau dasa batalAyI hai, unameM se 503 sAdhu the|134 TIkAkAroM ne "pAsAvacija' zabda ko vyAkhyA isa prakAra kI hai - (ka) pAzvarvApatyasya pArzvasvAmi ziSyasya apatyaM ziSya : pApityIya:1135 (kha) pAzvajinaziSyA.. NAmayaM paashvpityiiy:|136 (ga) pArzvanAtha ziSyaziSya :137 (gha) cAtuyAmika saadhau|138 133 cAujjAmo ya jo dhammo, jo imo pNcsikkhiaao| desio uDDhamANeNa, pAseNa ya mahAmuNI // ekaja pavASNANaM, visese kiM nu kAraNaM | - uttarAdhyayanasuna 23/23-24 134 jaina pra. kA utthAna mahAvIrA, pR. 47 135 AcArAMga 2,7.4 136 bhagavatIsUtra (vyAkhyAprajJapti) 1.9 137 sthAnAGga 138 bhagavatI sUtra 15
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ uparyukta vyAkhyAoM se pAsAvacija zabda ke do artha nikAle jA sakate (ka) pAzcApatyIya bhagavAna pArzvanAtha ke anuyAyI the| (kha) ve cAra yAmoM kA pAlana karate the| AcArAGga 139 meM "samaNasya NaM bhagavao mahAvIrassa ammApiyaro pAsAvacijA samaNo vAsagAyA vi hotthA" aisA kathana AyA hai. isase siddha hai ki bha. mahAvIra ke pitA siddhArtha pApityIya zramaNopAsaka aura mAtA trizalA zramaNopAsikA thii| DaoN. vimalacaraNa laoN ke anusAra - bhagavAna pAzva ke dharma kA pracAra bhArata ke uttaravartI kSatriyoM meM thA, vaizAlI usakA mukhya kendra thaa|140 vRjigaNa ke pramukha mahArAja ceTaka bhagavAna pArzvanAtha ke anuyAyI the|141 kapilavastu meM bhI pArzva kA dharma phailA huA thA, vahA~ "nyagrodhArAma" meM zAkya nirgrantha zrAvaka "vappa'' ke sAtha buddha kA saMvAda huA thaa|142 buddha bhagavAna mahAvIra ke samakAlIna the, isase siddha hai ki bhagavAna mahAvIra se pUrva jainadharma ke siddhAnta sthira ho cuke the| ____ DaoN. cArlsa sarapeTiyara ne likhA hai ki - hameM ina do bAtoM kA bhI smaraNa rakhanA cAhie ki jaina dharma nizcitarUpeNa mahAvIra se prAcIna hai, unake prakhyAta pUrvagAmI pAca prAya: nizcita rUpa se eka vAstavika vyakti ke rUpa meM vidyamAna raha cuke haiM evaM pariNAmasvarUpa mUla siddhAntoM ko mukhya bAteM mahAvIra se bahuta pahale sUtra rUpa dhAraNa kara dhukI hoNgii|143 hasavartha ne bhagavAna pArzvanAtha ko gautama buddha aura mahAvIra se pUrvavatI puruSa ke rUpa meM svIkAra karate hue likhA hai ki .. "nAtaputta ( zrI mahAvIra) ke pUrvagAmI unhIM kI mAnyatA vAle aneka tIrthaGkaroM meM unakA 139 AcArAMga 1006 140 Kshatriya Clans in Buddhist India, P.82. 141 vesAlIsa purIya siriMpAsajiNesasAsaNasaNAho / hehayakulasaMbhUo ceDaganAmAniboasi / - upadezamAlA, zloka 2 prakAzaka . mAsTara 'umedacanda rAmacanda, ahamadAbAda, san 1933 142 aMguttara nikAya, catuSkanipAta, mahAvagga, vayasutta, bhAga-2, pR. 210-213 143 The Uttaradhyayana Sutra. (Uppsala 1922) : Jarl Charpentier, P.HD.. Introduction, P.21. Resesxesxescesiteshesexes as tesxesesxesrusiastexsies
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ (jainadharmAnuyAyiyoM kA) vizvAsa hai aura inameM se antima pArzva yA pArzvanAtha ke prati ve vizeSa zraddhA vyakta karate haiN| unakI yaha mAnyatA ThIka bhI hai, kyoMki aMtima vyakti paurANika se adhika hai| vaha vastuta: jainadharma ke rAjavaMzI saMsthApaka the jabaki unake anuyAyI mahAvIra kaI pIr3hiyoM se unase choTe the aura unheM mAtra sudhAraka hI mAnA jA sakatA hai| gautama (buddha) ke samaya meM hI pArzva dvArA sthApita niggantha (nirgrantha) nAma se prasiddha dhArmika saMgha eka pUrva saMsthApita sampradAya thA aura bauddha granthoM ke anusAra usane bauddhadharma ke utthAna meM aneka bAdhAyeM ddaalii|144 yUnAna meM eka nayA sampradAya 600 I.pU. meM paidA huaa| jo kahA jAtA hai ki bhagavAna pArzvanAtha ke AzIrvAda se bnaa| ve kevala sapheda vastra dhAraNa karate the, ahiMsA para vizvAsa karate the, brahmacarya para vizvAsa karate the, aparigraha para vizvAsa karate the, mAMsa bhakSaNa unhoMne banda kara diyA thaa| yUnAnI nATakakAra ne unake sambandha meM likhA hai . "de vara vijITebila de suDa vAthaDa DAuna ina da riivr|" ve yUnAnI dArzanika bhArata Aye aura bhArata Akara ke yUnAnI kiMvadantiyoM ke anusAra unhoMne bhagavAna pArzvanAtha se sAkSAtkAra kiyA thA, sAkSAtkAra ke bAda vaha lauTakara yUnAna gaye aura yUnAna jAkara unhoMne bhagavAna pArzvanAtha kI zikSAoM kA pracAra kiyaa|145 / uparyukta vivecana evaM jainAjaina dArzanika vidvAnoM ke matoM se spaSTa hai ki bhagavAn pArzva jo ki jaina dharma ke teIsaveM tIrthaMkara the, eka aitihAsika mahApuruSa the| unake siddhAntoM kA gautama buddha aura bhagavAna mahAvIra para vyApaka prabhAva thA jise bAda meM unhoMne kucha sudhAra karake janahita aura dezakAla ko dhyAna meM rakhate hue pracArita evaM prasArita kiyA thA" kisI bhI vyakti kI aitihAsikatA parakhane kI kasauTI usa samaya kA sAhitya hI hotA hai aura jabaki usa samaya kA sAhitya lupta prAya ho to paramparA granthoM kA anusaraNa kiyA jAtA hai,'' isa AdhAra para jaba hama jaina sAhitya, bauddha sAhitya evaM dezI-videzI vidvAnoM ke zodha sAhitya kA adhyayana karate haiM to hameM bhagavAna pArzvanAtha kI aitihAsikatA meM koI sandeha nahIM raha jaataa| 144 Harmswarth; History of the World, Vol. II. P. 1198. 145 pAzcajyoti (pAkSika) pR. 5 varSa 2 aMka 11 (di. 1 pharavarI 1987 I.) meM prakAzita mahAmahima zrI vizvavaSvaranAtha pANDe, rAjyapAla ur3osA kA bhASaNa di. 5 10-86 (ahicchatrA mahotsava ke avasara para) KASTESTOSTEResistastessocestastesesxesrusreSXESIAS
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddha sAhitya meM bhagavAna pArzvanAtha : dIghanikAya ke sAmaJaphalasutta meM nigaNThanAtaputta (jJAtRputra bhagavAna mahAvIra) kA paricaya cAturyAma saMvara ke upadezaka ke rUpa meM diyA gayA hai - nigaNTha cAra (prakAra ke) saMvaroM se saMvRta (AcchAdita, saMyata) rahatA hai| fNDAra maMtra se kese saMpata rahatA hai / nigaNTha jala ke vyavahAra kA vAraNa karatA hai (jisameM jala ke jIva na mara jAyeM) 2. sabhI pApoM kA vAraNa karatA hai, 3. sabhI pApoM kA vAraNa karane se dhutapApa (pApa rahita) hotA hai, 4. sabhI pApoM ke vAraNa karane meM lagA rahatA hai| nigaNTha isa prakAra cAra saMvaroM se saMvRta rahatA hai, isIlie vaha nigraMntha, gatAtmA (anicchuka), yatAtmA (saMyamI) aura sthitAtmA kahalAtA hai146 jaikobI ne kahA hai ki nAtaputta ke upadezoM kA yaha sandarbha bar3A aspaSTa hai147 sAmaaphalastta meM jI cAtaryAma saMvara kahA gayA haiM, ye jainoM kI cAra vizeSatAyeM hai|148 yathArtha cAturyAma saMvara, jisakA pArzvanAtha kI paramparA se sambandha hai, pAli AgamoM meM anyatra ullikhita hai| buddha ke prazna ke uttara meM asiMbandhaka putta gAmiNI ne kahA thA ki nirgrantha nAtaputta ne apane zrAvakoM ko prANAtipAta (hiMsA) adattAdAna (corI) mithyA kAmanAyeM tathA mRSAbhaNiti (jhUTha bolanA) chor3ane kA upadeza diyA thaa|149 aMguttaranikAya meM nigaNThanAtaputta ne pApa meM girane ke pA~ca mArga batalAe haiM . prANAtipAta, adattAdAna, abrahmacarya, mRSAvAda tathA mAdaka padArthoM kA sevanA150 be sandarbha na to sahI rUpa meM aura na kramika rUpa se likhe gae haiM. nikAya pAnaM nAtha aura mahAvIra ke vratoM ke viSaya meM bhramita haiN| pArzvanAtha kI paramparA meM parigraha ko cauthA pApa batalAyA gayA thA, jisameM ki abrahmacarya sammilita thA, kA ullekha nikAyoM meM nahIM hai. jabaki abrahmacarya, jise nigaNThanAputta ne parigraha se pRthak kiyA thA; kA ullekha yahA~ kiyA gayA hai| 146 dIgha nikAya 1 147 jaina sUtrAja bhAga 2 ( mekriDa buka oNpha da iMsTa) bhUmikA. pR. 20-21 148 saMyutta nikAya - 4 149 dIrgha nikAya . 1 150 aMguttara nikAya - 3
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAli AgamoM meM nigaNThanAtaputra kA vayovRddha tArthika ke rUpa meM ullekha hai| ye pArzvanAtha kI paramparA ko kucha vizeSatAoM se bhI paricita haiN| jainoM ke teIsaveM tIrthakara pArzvanAtha, jo ki mahAvIra yA nigaNThanAtaputra se 250 varSa pUrva banArasa meM hue, rAjA azvasena aura unakI rAnI vAmA se banArasa meM janme the| unhoMne sammedazikhara se nirvANa prApta kiyaa| sammedazikhara ko Ajakala pArasa nAtha parvata kahate haiN|151 jAtakoM meM vArANasI ke brahmadatta, uggasena, dhanaJjaya, saMyama, virasena tathA udaya bhada rAjAoM kA varNana hai152 pArzvanAtha ugravaMza ke the, ugravaMza kA nAmakaraNa uggasena ke nAma para kiyA gayA hogaa| vissasena kI pahicAna bhagavAna pArzvanAtha ke pitA azrasena se kI jA sakatI hai| brahmadatta bhI jaina rAjA thA, jisane apanA sArA jIvana jainadharma ke lie samarpita kiyaa| vappa (manorathapUraNI) jo ki buddha ke cAcA the, pArzvanAtha kI paramparA ke anuyAyI the| ,pAli sAhitya se jaina dharma ke vibhinnA siddhAntoM kA paricaya prApta hotA hai| ye siddhAnta adhika prAcIna na mAne jAyeM, to bhI inakA sambandha pArzvanAtha aura ariSTanemi se hai| aMgutara nikAya meM pArzvanAtha ko purisAjAnIya (The distinguished man) ke rUpa meM jAnA gayA hai| 'dharmottara pradIpa' meM bhI pArzvanAtha aura ariSTanemi kA ullekha hai| cAturyAmasaMvara jo ki sAmaJaphalasutta meM nigaNThanAthaputta kA kahA gayA hai, yathArtha meM pArzvanAtha kA upadeza hai| kucha nigaNTha, jinakA pAli sAhitya meM nirdeza hai, pratyakSa rUpa se pArzvanAtha ke anyAyI haiN| udAharaNArtha- vappa153 upAli154 abhaya155, agnivessAyana sacyaka 156, doghatapassI157. asibandhakaputta gAminI158, devanika 59, 151 mahAvaMza - 10 152 aMguttara nikAya . 1 . 153 aMguttara nikAya - 2 154 majjhima nikAya - 1 155 vahI 156 vahI 157 vahIM 158 saMyutta nikAya - 4 159 nika yA nikha eka ho deva hai jo aneka devoM ke sAtha buddha ke pAsa jAtA hai aura nigaNThanAtaputta kI prazaMsA meM eka gIta gAtA hai|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ upatikkha150, sIha181, zrAvaka haiM, jabaki saccA, tolA avavAdikA tathA paTa cArA162 ityAdi pArzvanAtha kI paramparA kI zrAvikAyeM haiN| bAda meM ye nigaNTa nAtaputta163 ke anuyAyI ho ge| zAkyoM kA rAjanaitika rUpa se svatantra astitva thaa| kapilavastu buddha kI janma bhUmi thI, kintu zAkya unake siddhAntoM ke adhika pakSa meM nahIM the| dUsarI ora gahA~ jaina zAI kAkI sekasi zA, kamoki buddha ke mAtA-pitA aura unake AdamI pArzvanAtha kI paramparA ke anuyAyI the kintu buddha aura unake anuyAyiyoM ne prayAsa kiyA ki loga apanA dharmaparivartana kara leN| mahAnAma, jo ki sambhavata: buddha kA sambandhI nigaNThanAtaputta ke dharma kA anuyAyI thA, se buddha ne kRccha sAdhanA kI vyarthatA kA varNana karate hue usake dharmaparivartana kA prayAsa kiyaa| yathArtha meM ve aisA karane meM saphala bhI ho ge| cUladukkhakkhaMdha sutta tathA sekha sutta kA mahAnAma ke madhya pracAra kiyA gyaa| jaina srotoM se jJAta hotA hai ki vijaya dvArA AyIkaraNa kie jAne ke pUrva laGkA meM yakSa aura rAkSasa rahate the| ve mAnava the, unakI ati vikasita samyatA thI aura ve jaina the|164 vividhatIrthakalpa se jJAta hotA hai ki laGkA kI kiSkindhAnagarI ke trikuTagiri para, eka bhavya jaina mandira thA, ise rAvaNa ne alaukika zakti prApta karane hetu banavAyA thaa| rAvaNa ne apanI paTTarAnI mandodarI kI icchA ke anusAra javAharAtoM kI eka jaina mUrti banavAI thii| aisA kahA jAtA hai ki rAmacaMdra se rAvaNa ke hArane para yaha samudra meM pheMka dI gii| kannaDa pradeza ke kalyANanagara ke rAjA zaMkara ko yaha bAta mAlUma huii| usane jainoM kI pramukha devI padmAvatI kI sahAyatA se isa mUrti ko nikaalaa|165 aisA kahA jAtA hai ki pArzvanAtha kI vaha mUrti, jisako Aja bhI zrIpura antarikSa meM pUjA hotI hai, ko mAlI aura sumAlI vidyAdhara laGkA se lAe 160 mahAnagga 162 seyutanikAya - 1 162 jAtaka - 3 163 majhima nikAya .. 1 164 harivaMza purANa, pajhacarita aadi| 165 vividhatIthaM kalpa pR. 13 xxesxesasrussiestastes 29PMSTAsusxesexeSTATEST
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ the 1166 tejapura kI guphA meM jo pArzvanAtha kI pratimA hai, usake viSaya meM bhI kahA jAtA hai ki use laGkA se lAyA gayA thA 1167 'karakaNDucariu' meM isa bAta kA varNana hai ki kaise malaya ke jaina rAjA amitavega ne rAvaNa ke ghaniSTha mitra ke rUpa meM laMkAdvIpa kA bhramaNa kiyaa| rAvaNa ne malaya meM eka jaina mandira banavAyA thA | 168 isa malaya kI pahicAna laGkA ke madhya parvatIya deza malAyA se ho sakatI hai| AcArya devasena ( 8vIM zatI) ne kahA hai ki buddha muni pihitAsrava ke bar3e vidvAna ziSya the| inakA nAma unhoMne buddhakIrti rakhA thaa| pihitAsrava pArzvanAtha kI parampa ke saMgha ke muni the| kucha samaya bAda buddha ne kaccA mAMsa aura marI huI machaliyA~ khAnA zurU kara dIM aura geruA vastra dhAraNa kara lie tathA apane nijI dharma kA yaha kahakara pracAra kiyA ki isa prakAra kA bhojana karane meM koI hAni nahIM hai / 169 yadyapi uparyukta tathya kI kisI bauddha grantha meM svIkRti nahIM hai, tathApi buddha kI 6 varSa kI tapasyA ke vivaraNa se isameM koI sandeha nahIM raha jAtA ki ve jaina siddhAntoM se prabhAvita the| isa bAta kI bhI sambhAvanA hai ki buddha kA mAMsAhAra ke prati dRSTikoNa tathA mAnavIya vyavahAroM para jainoM kA kaThora jahA~ niyantraNa Adi ne buddha ko eka nayA dharma calAne hetu prerita kiyA ho, ki atyadhika AtmaniyaMtraNa ko vyartha siddha kiyA gayA hai| dIghanikAya ke sAmaJJaphalasutta meM cAturyAma saMvara kA nigaNThanAtaputta ke upadezoM ke aGga ke rUpa meM jo ullekha kiyA gayA hai, vahIM sahI ullekha nahIM hai| cAturyAma saMvara pArzvanAtha kA hai, nigaNThanAta putta kA nahIM hai| pArzvanAtha ke cAra vratoM kA nigaThanAtaputta ne saMzodhana kiyaa| unhoMne cAra vratoM ke atirikta brahmacarya kA nAma alaga jodd'aa| isa prakAra nigaNThanAtaputta ne paMcayAma dharma calAyA | 170 bauddha loga isa navInIkaraNa se bekhabara the| unhoMne pArzvanAtha ke cAturyAma saMvara ko nimaNTanAtaputta kA smjhaa| dUsarI ullekhanIya bAta yaha hai ki kuzIla, jise parigraha se pRthak kiyA gayA thA, jise pAli meM 166 vahIM 102 167 hariSeNakRta bRhatkathAkIza pR. 200 168 karakaNDuciraDa pR. 44-69 169 darzanasAra 69 170 ThANAMga 4/1 (TIkA) kootti 30 atttttttt!ttoott
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ "kAsumicchAgharati'' kahA gayA hai, kA cAra saMvaroM meM ullekha kiyA gayA hai| isakA tAtparya hai ki bauddha loga nigaNThanAtaputta ne pArzvanAtha ke dharma meM jo sudhAra kiyA thA, usase paricita the| yathArtha meM kuzIla ne parigraha kA sthAna nahIM liyA thA apitu kuzIla ko alaga se jor3A gayA thA, jise spaSTatayA bauddha nahIM samajha ske| jaina dharma meM pA~ca vratoM kA sandarbha aMguttara nikAya meM haiN|171 isameM nirdeza hai ki nigaNThanAtaputta ne pApa meM par3ane ke pA~ca mAgaM batalAye haiM : 1. prANAtipAta, 2, adattAdAna, 3. abrahmacarya, 4. mRSAvAda, 5. suraamaireymdyprmaadsthaan| yaha bhI AMzika satya hai| pahale cAra pApa sahI kahe gae haiM, yadyapi ve jaina krama se nahIM haiN| pA~catrAM parigraha hai, jisakA ullekha kiyA jAnA cAhie thaa| jaina nItikAra ke anusAra - "surAmaireyamadyagnamAdasthAna'' hiMsA kA hI rUpa hai, alaga zreNI nhiiN| isa prakAra isa krama meM parigraha chUTa gayA hai| ye ullekha do niSkarSoM para pahu~cAte haiM :1. pArzvanAtha kI paramparA meM cAra vrata the| 2. nigaNThanAtaputta ne antima kA vibhAjana aparigraha aura akuzIla ke rUpa meM kiyaa| pAli ullekhoM meM do dopa haiM : 1. vratoM ke nAma jainoM ke pAramparika krama ke anusAra nahIM die gae haiN| 2. pariMgraha, jo ki antima pApa hai, pAli sAhitya meM upekSita hai| pAli tripiTakoM ke sampAdaka yA to nigaNThanAtayutta ke sudhAra se paricita nahIM the athavA unhoMne use adhika mahatvapUrNa nahIM smjhaa| sAre pAli prasaMgoM meM parigraha kI bhUla ullekhanIya hai| bhAratIya nItizAstra meM parigraha tyAga kA yoga jainoM kA mahattvapUrNa yogadAna hai| yaha eka nayA vicAra thA, jo pahale--pahala pArzvanAtha ke siddhAntoM meM jor3A gyaa| __jaikobI ne kahA hai - bauddhoM ne nAlapusa mahAvIra ke siddhAntoM kA varNana karane meM bhUla kI hai, sambhavata: ye mahAvIra ke pUrvavartI pArzvake siddhAnta the| yaha 171 aMgara nikAya . 2
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullekhanIya bhUla hai : kyoMki bauddha ina zabdoM kA prayoga nigaNThoM ke dharma ke varNana ke samaya nahIM kara sakate the, yadi unheM yaha siddhAnta pAvanAtha ke anuyAyiyoM se sunane ko na milate aura buddha ke samAna mahAvIra dvArA kie gae sudhAroM ko nigaNTha apanA lete to bauddha (pArzvanAtha ke upadezoM kA nigaNThoM ke dharma ke rUpa meM) inakA prayoga na karate172 : "The Buddhists, I suppose have made a mistake ascribing to Natputta Mahavirais doctrine wrich probably belonged to this predecessor Parstwa. This is significant mistrike: for the Buddhists could not hulle used the above tern res descriptive of Niyantha cried unless they hard heurd it from follolders of Pershirt, and they used inc:fale Stii: the reformers of Mahavira had alread generally adopted by the Niganthas at tite time of Huddha." nikAyoM meM saccaka kA isa rUpa meM varNana hai ki vaha zAstrArthoM meM lagA rahatA hai| vaha virodhI vidvAna thA, jisakI sAmAnya vyakti atyadhika prazaMsA karate the|173 usane sAre chaha tIrthakoM ke sAtha zAstrArtha kiyA thA, jisameM nigaNTha nAtapatta mahAvIra bhI sammilita the| yadyapi saccaka nigaNTha nAtaputta kA sudRr3ha anuyAyI thaa| isase prakaTa hai ki vaha pAzvanAtha kI paramparA kA anuyAyI thaa| cUMki nigaNTha nAtaputta jaina dharma ke tIrthaMkara hue, ata: sancaka ne unase vArtAlApa kara unakA parIkSaNa kiyA hogA, taba unakA dharma svIkAra kara liyA hogaa|174 eka sthAna para buddha ne mahAnAma se kahA thA ki unhoMne rAjagRha kI RSigiri kAla zilA para nirgranthoM ko kRcchU tapa karate hue dekhA thaa| taba unhoMne unase kahA - Apa loga aisA kyoM karate haiM? unhoMne uttara diyA ki nirgrantha nAtaputta sarvajJa haiM aura unhoMne kahA thA ki kRcchu tapa ke dvArA samasta pUrva karma naSTa ho jAte haiM aura nae karmoM kA Agamana ruka jAtA hai| isa mArga se ve mukti prApta kreNge| taba buddha ne unase pUchA - kyA Apa saba apanA aura apane kamoM kA bhUta aura bhaviSya jAnate haiM? Apa saba loga nahIM jAnate haiM ki Apane kisa prakAra ke pApa kie haiM? Apa nahIM jAnate haiM ki mana kI 172 jaina eNTrIkverI, bhAga. 13, naM. 2, pR. 2 173 madima nikAya 1 174 vahIM 23
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ exesxesxestore.4544xxsxs ajJAna avasthAoM se Apa kaise chuTakArA pA sakate haiM aura jJAna kI avasthAoM kA utkarSa kaise kara sakate haiN| unase niSedhAtmaka uttara prApta kara buddha ne kahA thA 175 : ve nirgrantha, jinheM buddha ne RSigiri kAla zilA para kRcchra tapa karate hue dekhA thA, pUrva pampa ke pake honA cAhie pUrNa jaina paramparA yaha mAnatI haiM ki jaina tIrthaMkara sarvajJa hue haiM, isake atirikta ve anyoM kI sarvajJatA kA niSedha karate rahe haiN| 'bhagavatI sUtra' meM kahA hai ki pArzvanAtha kI paramparA ke anuyAyiyoM ne nigaNThanAtaputta ko taba taka tIrthaMkara svIkAra nahIM kiyA, jaba taka vaha siddha nahIM ho gayA ki ve sarvajJa aura sarvadarzI haiN| 176 'majjhimanikAya' meM dIghanakha kA ullekha AtA hai, jo tIna prakAra ke siddhAntoM ko mAnatA thA 177 : 1. sabvaM me khamati (maiM saba (vicAroM) se sahamata hU~) 2. sabbaM me na khamati ( maiM saba ( vicAroM) se sahamata nahIM hU~) 3. ekaccaM me khamati, ekaccaM me na khamati ( meM kucha vicAroM se sahamata hU~ aura dUsare vicAroM se sahamata nahIM hU~) buddha dIdhanakha ke vicAroM kI vibhinna prakAra se AlocanA karate haiM aura samasyA ke prati apane vicAra vyakta karate haiN| dIghanakha ke vicAra syAdvAda ke bhaGga: haiM aura prathama tIna bhaGgoM kA isa prakAra pratinidhitva karate haiN| sabbaM me khamati syAdasti / sabvaM me na khamati syAnnAsti / ekaccaM me khamati ekaccaM me na khamati svAdastinAsti / - - samasyA yaha vicAra karane kI haiM ki doghanakha kisI vicAradhArA se sambandhita thaa| majjhima nikAya kI TIkA ke anusAra vaha ucchedavAda 178 ke vicAroM kA thA, jo ki buddhaghoSa kI dRSTi se syAdvAda kA bhAga hai| vaha saMjaya ke parivrAjakoM ke mata kA ho sakatA hai, jo ki pArzvanAtha kI paramparA ke the 175 jainijma ina buddhisTa liTraicara, pR. 148 176 vahI pR. 150 177 majjhima nikAya 178 majjhimanikAya 1 adbhukathA ATLASKA) 33 atttttttttttt
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura bAda meM nAtaputta ke dharma meM parivartita ho gae the| aba taka ye bauddha nahIM bane the|179 dodhanakha saMjaya kA bhAnjA thaa| ata: yaha pratIta hotA hai ki vaha jaina dharmAnuyAyI thaa| isa anumAna kI puSTi ho sakatI hai, yadi yaha siddha ho jAya ki usakI majjhima nikAya ke upAlisutta ke "doghatapassI" se ekarUpatA ho jAya, jo ki nigaNTha nAta putta kA anuyAyI thaa| uttarAdhyayana sUtra meM varNita bhagavAna pArzvanAtha : aisA pratIta hotA hai ki prAcInakAla meM dArzanika, naitika, dhArmika, , sAmAjika Adi siddhAntoM ke pratipAdana para vicAra-vimarza karane hetu vAdavivAda Ayojita hote the| vAda-vivAdoM kI sampannatA hetu bhikSu (sAdhu) apane ziSyoM ke sAtha eka sthAna se dUsare sthAna taka bhramaNa karate the| "uttarAdhyayana sUtra' ke 23veM adhyayana (adhyAya) se isa kathana kI puSTi hotI hai| uttarAdhyayana sUtra ke 23 adhyayana meM bha. pArzvanAtha ke ziSya kezI aura bha. mahAvIra ke ziSya gautama ke saMvAda kA varNana kiyA gayA hai| isI grantha ke anusAra kezI aura gautama zrAvastI nagara ke tinduka nAmaka udyAna meM mile| jijJAsAvaza zrAvaka tathA dUsare anya loga donoM ke saMvAda ko sunane hetu ekatrita hue| saMvAda kA abhiprAya 5. pArzva aura bha. mahAvIra ina donoM paramparAoM ke anuyAyiyoM ko dharma ke mUla siddhAntoM ke viSaya meM pratibuddha karanA thaa| pArzvanAtha cAtuyAMma dharma ke pracAraka mAne gaye haiN| ye cAra dharma haiMahiMsA, satya, asteya aura aprigrh| ina cAra vratoM meM bha. mahAvIra ne eka pA~cavA~ brahmacarya bhI jor3a diyaa| yaha uttarAdhyayana sUtra ke nimnalikhita sUtra se spaSTa hai - cAujjAmo ya jo dhammoM, jo imo pNcsikkhio| desio baddhamANeNa, pAseNa ya mahAmuNI / / 180 arthAt jo cAturyAma dharma hai, usakA pratipAdana mahAmuni pArzva ne kiyA hai / aura yaha jo paMca zikSAtmaka dharma hai, usakA pratipAdana mahAmuni vardhamAna ne kiyA hai| 179 majjhima nikAya TIkA 180 uttarAdhyayana sUtra 23/12
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ (spores) AcArAGga sUtra 181 ke anusAra aisA kahA jAtA hai ki mahAvIra ke mAtA-pitA pArzvanAtha ke cAturyAma dharma kA pAlana karate the| yahA~ para " yAma" zabda mahAvrata ke artha meM prayoga kiyA gayA hai| bAda meM hama pAte haiM ki " yogadarzana" meM yaha zabda ATha vratoM kI gaNanA meM prathama sthAna rakhatA hai| isa prakAra " yama" zabda jaina sAhitya se yoga darzana meM praviSTa huA hai| "yAma " zabda saMskRta bhASA kI yam dhAtu se banA hai, jisakA artha niyaMtraNa yA roka hai| ataH hiMsA, jhUTha, corI aura parigraha para niyantraNa yA zeka hI cAturyAma dharma mAnA gyaa| DaoN. jekobI kA mata hai ki pAli cAturyAma prAkRta cAujjAma hI hai tathA bauddha paramparA meM yaha pArzvanAtha kI paramparA se aayaa| bAda meM mahAvIra ne apane anuyAyiyoM ke anaitika kAryoM ke kAraNa ko aura jor3A AcArAMga 182 se bhI hameM bha. mahAvIra ke kevalajJAna kI prApti ke bAda paMcamahAvratoM ke dene kI bhI puSTi hotI hai| vRhadUkalpabhASya meM kahA gayA hai ki bauddha bhikSuoM ne sAdhviyoM kA apaharaNa kiyaa| isa prakAra ke vyavahAroM se ho sakatA hai pA~cavA~ vrata brahmacarya jor3ane kI AvazyakatA par3I ho| kezI tathA gautama ke saMvAda ke madhya gautama ne yaha kahA ki prathama tIrthaMkara ke anuyAyI Rju tathA jar3a the, kintu mahAvIra ke anuyAyI vakra jar3a the| isI kAraNa vratoM kI saMkhyA meM bhinnatA hai : purimA ujjujaDA u vakrajaDA ya pacchimA / majjhimA ujjunA teNa dhamme duhA kae ||183 kezI tathA gautama kA yaha saMvAda spaSTa rUpa se vyakta karatA hai ki siddhAntoM ke viSaya meM pUrI taraha se vicAra-vimarza hone ke bAda pArzvanAtha ke anuyAyI kezI ne mahAvIra ke 5 vratoM ko apnaayaa| isa prakAra pArzvanAtha kI paramparA ke ziSya mahAvIra ke ziSyoM ke sAtha mile| yaha kathana isa prakAra huA hai. - 181 AcArasaMga sUtra 11/16 182 vahI 2 15, 10 24 183 uttarAdhyayana sUtra 23/26 454545454 35 4)
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamahabvayadhamma paDivajai bhAvao / purimassa pacchimaMmI, magge tattha suhAvahe || BA dUsarI zaMkA yaha thI ki pArzvanAtha ne apanI paramparA ke sAdhuoM ko vastra pahanane kI anumati dI thI, kintu mahAvIra ne isakA niSedha kiyA thA : acelago ya jo dhammo jo imo santarusaro / desio baddhamANeNa pAseNa ya mhaamunnii|185 hama acelaka tathA nirgrantha meM bheda kara sakate haiN| acelaka vastroM se rahita ko kahate haiM, kintu nigraMtha vaha hai jo kucha bhI nahIM rakhatA hai| grantha zabda caudaha mArgaNAoM kA dyotaka hai| isI ke antargata vastra dhAraNa karanA bhI parigaNita nahIM hai| nigrantha acelaka ho, aisA Avazyaka nhiiN| saMvAda ke madhya puna: nagnatA ke viSaya meM mahAvIra ke ziSya gautama kA spaSTa uttara nahIM hai| vaha kahate haiM ki bhinna-bhinna prakAra ke bAhya cita isalie rakhe gaye hai ki loga unheM vizeSa rUpa se pahacAna skeN| yaha vizeSatAyeM dhArmika jIvana kI upayogitA tathA unake viziSTa caritroM para nirbhara haiM - paccayatthaM ca logassa nANAviha vigappaNaM / jattatdhaM gahaNatthaM ca loge liMgappaoyaNaM 186 punaH yaha nizcita kiyA gayA ki bAhya cihna mukti ke mArga na hokara jJAna, darzana aura cAritra hI mukti ke mArga haiM - aha bhave pannA u mokkhasabbhUyasAhaNe / nANaM ca daMsaNaM ceva caritaM ceva nicchae 187 isa prakAra kezI aura gautama kA yaha saMvAda bha, pArzvanAtha kI dhArmika zikSAoM para prakAza DAlatA hai| jainadharma ke maulika rUpa ko samajhane meM yaha adhika mahatvapUrNa hai| isake atirikta bha. pArzvanAtha ke ina dharmoM kA adhyayana jaina sampradAya ke prArambhika citra ko saMkSipta rUpa meM samajhane meM sahAyaka hai| 184 uttarAdhyAyana sUtra 23:87 185 vahI 23/29 186 vahI 23.32 187 vahI 2333
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ PASSESTATESTAustusrestusesxxsiestaTATUSYESesxesyaxi kalpasUtra meM varNita bhagavAna pArzvanAtha : zrutakepalI bhadrabAhuraoNcata ''kalpasUtra grantha meM vaise to mukhya rUpa se bha. mahAvIra ke jIvana carita kA hI varNana hai, kintu bha. mahAvIra kI pUrva paramparA meM bha. pArzvanAtha kA bhI saMkSipta jIvana caritra isameM varNita hai| varNana isa prakAra hai - bhagavAna pArzvanAtha ke garbha, janma, tapa, jJAna evaM mokSa ye pA~coM kalyANaka vizAkhA nakSatra meM hI hue the, isalie ve paMca vizAkhA vAle kahalAte the| bha. pAvaM kA janma caitra kRSNA caturthI ke dina vArANasI nagarI ke rAjA azvasena kI rAnI vAmAdevI ke garbha se huA thaa| yaha jIva prANata kalpa se cayakara AyA thaa| bha. pArzva janma se hI tIna jJAna ke dhArI the, ve mAtA ke garbha meM nau mAha. sAr3he sAta rAta dina rahe the| tIsa varSa taka gRhasthAvasthA meM rahane ke bAda pauSa kRSNa ekAdazI ke dina vizAlA nAmaka zivikA meM baiThakara detroM. manuSyoM evaM asuroM ke sAtha jAkara unhoMne AzramapadanAmaka udyAna kI ora azoka vRkSa ke nIce paMcamuSThi kezaloMca kiyA aura eka devadUSya vastra ko lekara tIna sau puruSoM ke sAtha anagAra avasthA ko prApta kiyaa| unhoMne tapa kAla ke 83 dinoM taka vibhinna upasargoM ko sahana karate hae 84 veM dina caitra kRSNA caturthI ko pUrvAhna meM AMvale (dhAtakI) ke vRkSa ke nIce kevala jJAna ko prApta kiyaa| bha. pArzvanAtha ke ATha gaNadhara the - 1. zubha, 2. ajadhApa (ArthadhoSa). 3. basiSTha, 4. brahmacArI, 5, soma, 6. zrIdhara, 7. vIrabhadra tathA 8. ysh| AyaMdA Adi solaha hajAra zramaNa sAdhu the, puppacUlA Adi 38 hajAra AryikAyeM rthI, sunanda Adi eka lAkha cauMsaTha hajAra zramaNopAsaka the, sunandA Adi tIna lAkha sattAIsa hajAra zramaNopAsikAyeM thiiN| 14 pUrvadhArI, caudaha sau avadhijJAnI eka hajAra kevalajJAnI, gyAraha sau vaikriyaka labdhi vAle, chaha plau Rjumati jJAna vAle the| bha. pAstraM ke saMghastha eka hajAra zramaNa aura do hajAra AryikAyeM siddha huii| sAr3he sAta sau vipula matiyoM ko, chaha sau vAdiyoM kI, bAraha sau anuttara vimAna meM jAne vAloM kI saMkhyA bhagavAna pArzva ke saMgha meM thii| __ bha. pArzvanAtha ke samaya meM caturtha yugapuruSa taka yugAntakRtabhUmi thI arthAt caturtha puruSa taka mukti mArga calA thaa| unako kevalajJAna hue tIna varSa vyatIta LSTAYestestisastest arkestastesesxeSTESTASTARAT
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone para kisI sAdhaka ne mukti prAsa kI, yaha unake samaya kI paryAyAntakRta bhUmi thii| bha, pArzvanAtha tIsa varSa gRhavAsa karake 83 rAtri-dina chadmastha paryAya meM raha karake kucha kama sattara varSa taka kevalIparyAya meM rahakara kala sau varSa apanI Ayu pUrNakara duSama-saSama nAmaka avasarpiNI kAla ke bahata bIta jAne para zrAvaNa zuklA aSTamI ke dina sammeda zikhara parvata se, apane sahita cauMtIsa (34) puruSoM ke sAtha mAsika bhakta kA anazana kara pUrvAhna ke samaya dhyAnamudrA meM mukti ko prApta hue| kalpasUtra aura pAsaNAhacariTha meM asamAnatA : zrutakecalI bhadrabAha racita "kalpasUtra'' aura mahAkavi raidha dvArA racita "pAsaNAhacariu'' meM yadyapi adhikAMza samAnatAyeM bha. pArzvanAtha ke sandarbha meM milatI haiM, kintu kucha asamAnatAyeM bhI haiM, jo isa prakAra haiM . 'kalpasUtra' ke anusAra pArzva kA jIva prANata kalpa se mAtA vAmA devI ke garbha meM avatarita huA thA,188 jabaki 'pAsaNAhacariTha' ke anusAra vaha vaijaya / svarga se avatarita hue the|189 isI meM Age isa jIva kA caudahaveM svarga meM deva hone kA bhI ullekha hai|190 "tatvArtha sUtra ke anusAra caudahavAM svarga prANata hI hai|191 "kalpasUtra'' ke anusAra gha. pArzva kA janma pauSamAsa ke kRSNapakSa kI dazamI ke dina sandhibelA arthAt jaba rAtri kA pUrvabhAga samApta aura pichalA bhAga prArambha hone jA rahA thA, huaa|192 jabaki 'pAsaNAhacariu' ke anusAra . bha. pAzcaM kA janma pauSamAsa ke kRSNapakSa kI ekAdazI ke dina huaa|193 ( yahA~ aisA pratIta hotA hai ki janma tithi kI bhrAnti isa kAraNa huI ho kyoMki jahA~ kalpasUtrakAra ne janma ke samaya rAtri kA pichalA bhAga prArambha hone jA rahA thA. aisA mAnakara dazamI ko svIkAra kiyA, vahIM raidhU ne rAtri ke pichale bhAga meM hI janma honA mAnate hue ekAdazI ko janma tithi mAnA ho) 188 kalpasUtra 149 189 yU : pAsaNAhacariMDa 2:53 190 bahI, pattA 125 191 tatvArthasUtra 4/19 192 kalpasUtra 151 193 raibhrU, pAsANAhadhariMTha 2.5-11 Resrestastesesxesesxesies 38 asxexessesrusteshesress
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ "kalpasUtra' meM dIkSA hetu le jAne vAlI zivikA (pAlI) kA nAma vizAlA batAyA hai194, jabaki "pAsaNAhacariu" meM zivikA kA nAmollekha nahIM hai|195 __"kalpasUtra' ke anusAra bha. pArzva ko dIkSA hetu vArANasI nagarI ke madhya se nikalate hue Azramapada nAmaka udyAna kI ora azoka vRkSa ke nIce le jAyA gayA196, jabaki 'pAsaNAhacariu'' ke anusAra ahicchatrAnagara le jAyA gayA,197 aisA ullekha hai| __ "kalpasUtra ke anusAra bha. pAzvaM ne eka devadRSya vastra ko lekara anagAra avasthA ko prApta kiyaa| 98, jabaki "pAsaNAhacariu" meM aisA koI ullekha nahIM hai|199 "kalpasUtra" meM dIkSAtithi pauSakRSNA ekAdazI kA ullekha hai200, jabaki pAsaNAhacariTha meM mAtra pauSamAsa kI dazamI kA ullekha hai, pakSa kA nahIM?01 "kalpasUtra'' meM bha. pAzvaM ke dvArA upasarga sahane kA to ukhkha hai kintu upasargakartA ke nAma kA ullekha nahIM202, jabaki "pAsaNAhacariu" meM upasargakartA kA nAma saMvaradeva AyA hai|203 "kalpasUtra" ke anusAra bha, pArzvanAtha ke prathama gaNadhara kA nAma suMbha hai204, jabaki 'pAsaNAhacariha'' ke anusAra prathama gaNadhara kA nAma saMbhu (svayambhU) hai|205 "kalpasUtra'' ke anusAra bha. pArzva ke ATha gaNadhara 2205. jabaki "pAsaNAhacariDa' ke anusAra unakI saMkhyA dasa thI 207 194 kalpasUtra 155 195 raidhU : pAma, 4:1-6 196 kalpasUtra 153 197 raidhR pAsa. 4/17 198 kalpasUtra 153 199 35: pAsa.47 200 karanpasUtra 153 201 raidhU : pAsa. ghattA 53 202 kalpasUtra 154 203 raidhU : pAsa. 4:7 204 kalpasUtra 156 205 raidhU : rAsa. 4:20..] 206 kalpasUtra 156 207 raidhU : pAsa. 7:26
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 __"kalpasUtra'' ke anusAra. AryikA pradhAna puSyacUlA thI208, jabaki 'pAsaNAhacariMu' ke anusAra usakA nAma prabhAvatI thA209 "kalpasUtra'' ke anusAra , pArzvanAtha ne zrAvaNa zuklA aSTamI ke dina nirvANa prApta kiyA210, jabaki 'pAsaNAhacariu' ke anusAra unhoMne zrAvaNazuklA saptamI ke dina nivANa prApta kiyaa|11 'kalpasUtra' aura 'pAsaNAhacariu' (raidhU) ke AdhAra para bha. pArzvanAtha ke saMgha kI tulanA : pada kA nAma kalpasatra pAsaNAhacariu-3 sAdhu 76000 1800 pUrvadhara 414 avadhijJAnI 1400 1500 kevalI 1000 21500 vikriyAdhArI 1100 4500 vipulapatidhArI 900 (mana:paryaya) zrutajJAnI vAdi 600 AryikA 38000 38000 zrAvaka 164000 100000 zrAvikA 327000 300000 mukta sthAna ko prApta 1090 karane vAlI striyA~ kula yoga 540200 470504 750 208 kalpasUtra 157 209 raithU : pAsa, 41205 210 kalpasUtra 159 211 raidhU : pAsa. 7:3-7 212 kalpasUtra 157 215 raidhU : pAsa. 712 RESISesxsiusrustusrestess 40 Sisterestsrusesxesy
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya pariccheda pAsaNAhacariu kA paricaya pAsAhacariu ke racayitA raidhU : "pAsaNAhacarita' ke racayitA mahAkavi raidhU haiM, yaha bAta nirvivAda hai| mahAkavi raidhU ne apanI sabhI racanAyeM apabhraMza bhASA meM likhiiN| yadi apabhraMza sAhitya kA samyak prakAra se nirIkSaNa kiyA jAya to jisa prakAra kI sAhityikatA, lAlitya, mAdhurya, zabda zaktiyoM kA samAveza, alaMkAroM kI chaTA, chandoM kI vividhatA, pAtroM ke caritra-citraNa meM kAlpanikatA se bhI adhika aitihAsikatA evaM caritrotthAna kI bhAvanA sarala bhASA zailI kA samAveza mahAkavi raidhU ke sAhitya meM milatA hai, usake Age anya kavi racanAkara vAmana ke samAna dikhAI dene lagate haiN| vAstava meM sahitya kI pracuratA aura viSayavaividhya kA jo sAgara kavi ke sAtha jur3A huA hai usake Age yadi tulanAtmaka dRSTi se dekhA jAya to raidhU ne anya sabhI kaviyoM lekhakoM ko bahuta pIche chor3a diyA hai| mahAkavi raidhU apabhraMza sAhityAkAza meM eka aise sUryavat saphala racanAkAra haiM, jinhoMne zramaNa saMskRti ke pAvana siddhAntoM rUpI amRta pravAha ko apanI rasIlI lekhanI se pravAhamAna banAyA hai| yadi unakI racanAoM ko dekhA jAe to unake vyaktitva meM hameM dArzanika, prabandhakAra, AcAra zAsvavettA-praNetA, sRjetA, rAjanIti ke jJAtA evaM samaya ke sAtha calate hue bhI samaya se Upara uThane-uThAne kI zakti ke zubha lakSaNoM kA samAyojana milatA hai mahAkavi raidhU ke pramukha prabandhAtmaka AkhyAnoM meM se "pAsaNAhacariu" bhI eka aisI mahAna racanA hai, jisameM eka sAtha hI rAjanIti kA cakra, jaina siddhAntoM kI gaMgA, viSayoM kI vividhatA, bhASA kA sauSThava, nItiparaka sUktiyoM kA .. Adhikya, pAtroM meM samanvaya, nyAya kI anyAya para vijaya, bhoga se tyAga kA nidarzana, samakAlIna evaM tatkAlIna nItiyoM kA niyamana, nirIha prANiyoM ke prati sahiSNutA, kalA evaM saMskRti Adi ke vibhinna kAvyocita aparihArya tattvoM kA samucita samAveza kiyA gayA hai|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana-paricaya : __yadi prAcIna tathA madhyakAlIna sAhitya para dRSTi DAleM to prAya: yaha pAyA jAtA hai ki usameM lekhakoM ne apanA paricaya yA to bilkula hI nahIM diyA hai aura yadi diyA bhI hai to vaha bhI apUrNa yA kramazaH na hone ke kAraNa bhrAnti hI paidA karatA hai| vaise bhI purAkAlIna lekhakoM ne Atma prazaMsA se dUra haTakara apane kAvya meM varNita caritra kA pratipAdana karanA hI apanA dhyeya samajhA aura svayaM se dUra rahakara usI kI pUrNatA meM lage rhe| kaviyoM ke jIvana carita ke viSaya meM unakI yahI vRtti bAdhaka banI hai| prAyaH dekhA jAtA hai ki aitihAsika manISiyoM, vyaktitvoM ke sambandha meM sikkoM, zilAlekhoM, dAnapatroM , aitihAsika gajaToM Adi se ullekha mila jAtA hai| rAjyAzrita kaviyoM kA ullekha karake AzrayadAtA rAjAoM ke jIvana kI ghaTanAoM se paricaya mila jAtA hai, lekina Atma prazaMsA se mukha mor3e rahane vAle bhakta kaviyoM ke viSaya meM aisA kucha bhI nahIM haiN| 'mahAkavi raidhU bhI isase achUte nahIM rahe aura jahA~ unhoMne itane vizAla sAhitya kA praNayana kiyA, apane AzrayadAtAoM ke viSaya meM pIr3hI-dara-pIr3hI kA ullekha kiyA, vahIM apane viSaya meM adhikAMza mauna hI rhe| phira bhI racanAoM ke antakSyi, bAhyasakSyi aura anumAnoM ke mAdhyama va kavi dvArA varNita apane AzrayadAtAoM ke jIvana paricaya ke AdhAra para yahA~ kramaza: kavi ke jIvanaparicaya va viSaya para prakAza DAlA jA rahA hai:kavi nAma: apabhraMza sAhityAkAza ke jAjvalyamAna sUrya mahAkavi raidhU ke nAma ke viSaya meM bhI vidvAnoM meM matabheda pAyA jAtA hai, kyoMki sampUrNa raidhU sAhitya meM "raidhU" ke sAtha-sAtha raidhUThA, radU,2,rayadhu 3, jaise samAnatA ko prakaTa karane vAle anya nAma bhI milate haiN| isase yaha zaMkA hone lagatI hai ki kahIM kavi kA "raidhU" yaha nAma yathArtha hai, upanAma hai anya koI pradatta upAdhi? raidhU yA siMhasena : "raidhU dvArA racita kahA jAne vAlA sAhitya kahIM siMhasena nAma ke kavi dvArA likhA to nahIM haiM. yaha jAnanA atyanta Avazyaka ho jAtA hai, kyoMki kucha 1 sammaijiNacariu 1/19:11 2 vahI 1/12/15, 2:16/15, 318/17, 5138/12,3/17/13, 7/14/19 ityaadi| 3 pAsaNAhacariMu : raidhU 7:11 sesxesesTXSASTESTS 42 ASTRastaTRASTAsrustery
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyoM meM raidhU kI jagaha "sihaMsena" yaha nAma bhI milA hai| isa viSaya meM jainadharma ke marmajJa vidvAn zrImAn paM. nAthUrAma jI premI ne "prAkRtadasalakSaNajayamAlA''4 meM, paM. mohanalAla dulIcanda desAI ne "jaina sAhityanoitihAsa' 5 meM, zrI eca. DI. velaNakara ne "jinaratrakoza' meM aura raidhU sAhitya ke jIvanta adhyetA DaoN. rAjArAma jI ne "raidhU sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana 7 meM mahAkavi raidhU kA aparanAma "siMhasena" mAnA hai| prathama tIna lekhakoM ne jahA~ isa bAta kI puSTi meM kucha bhI ullekha nahIM kiyA hai, vahIM DaoN. rAjArAma jI ne isa viSaya meM tIna saMbhAvanAtmaka tathya die haiM, jo isa prakAra haiM : (ka) raidhu evaM siMhamena ina konoM meM se do danakA janmanAma athavA dharunAma ho sakatA hai tathA duusr| saahityik| janma nAma "raidhU" hone kI adhika saMbhAvanA hai| pratIta hotA hai ki "raidhu ke adhikAMza paricita vyakti 'raidhU' nAma se hI adhika paricita the| ata: vahI nAma adhika pracalita ho gyaa| sAhitya kSetra meM praviSTa hote hI raidhu ne svayaM athavA usake kisI guru ne unakA "sihaMsena" yaha nAma pracalita karanA cAhA hogA tathA unake parama hitaiSI evaM snehI guru yazaH kIrti jaise bhaTTAraka ne unheM "sihaMsena" nAma se sambodhita bhI kiyA ho, kintu kamala siMha saMghapati prabhRti unake mitra unheM bAlamitra "raidhUpaMDita" Adi kahakara bhI pukArate rhe| (kha) yaha bhI sambhAvanA kI jA sakatI hai ki mahAkavi raidhu bhaTTArakoM ko jJAnadAna dete rahe haiM aura isI kAraNa bhaTTAraka yaza kIrti ne unake upAdhyAyatva ko sUcita karane ke lie unakA "siMhasena" nAma raca diyA ho| (ga) mahAkavi raidhU pratiSThAcArya bhI the, ata: yaha bhI asambhava nahIM ki unake guru yaza: kIrti bhaTTAraka ne unake pANDitya evaM vilakSaNa pratibhA se prabhAvita hokara tathA pratiSThAcArya ke anukUla zrutimadhura nAma "siMhasena'' ghoSita 4 "prAkRta dasalakSaNajayamAlA'' (babaI 1923) pRSTha 1 jainasAhityano itihAsa (bambaI 1933) pR.520 jinaratvakoza (pUnA 1944) pR. 29 7 raidhU sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana (vaizAlI 1973) pR. 35 se 39 taka 6 (ka) taha puNU kdhvrynnrynnpaayru| bAlamitta amhahaM hAyaru / / sammata. 1/14/8 (kha) bho raidhu buha bahiva-pamoya / / sasiddha jAya tuhU parama mittu| tara vayaNAmitra pANaNa tittu|| puNNAsava. 16/89
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNttooNtt kiyA ho| tathya jo bhI hoM, para itanA satya haiM ki "siMhasena" mahAkavi rar3adhU kA aparanAma hI hai| bhrama kA kAraNa : mahAkavi "raidhU" ko "siMha" mAnane ke pIche bhI kucha bAteM rahIM, jo isa prakAra haiM - (ka) "sammaijiNacariu " meM siMhasena nAma milatA hai, lekina vaha prasaMga kI dRSTi se ucita nahIM hai| prasaMga isa prakAra hai ki hisAra (harayANA) nivAsI khelhA nAmaka brahmacArI ne gopAcala (vartamAna) gvAliyara (ma. pra. ) durga meM tIrthaMkara candraprabha bhagavAna kI / hAtha U~cI mUrti kA nirmANa karAkara bhaTTAraka guru yaza kIrti kA dharmopadeza sunakara zrAvaka pratimA ke vrata grahaNa kie| usI samaya usakI icchA huI ki mahAkavi raidhU usake liye eka sundara " sanmati carita" likha deM, kintu kavi se paricaya na hone ke kAraNa usane apane guru yaza: se kIrti se raidhU se grantha likhA dene hetu prArthanA karatA hai taba yazaHkIrti raithU khelhA kI icchA vyakta karate haiM : ji sahalukari bho muNi pAvaNaetthu mahAkar3i NivasaNa suhamaNa || rakSU NAmeM guNagaNa dhAra so No laMghai vayaNa tumhArau // taM NisuNivi guruNA gacchatu guruNAIM siMhaseNi muNevi muNi / puru saMviu paDiu sIla akhaMDiu bhaNiTha teNa taM tammi khaNi 19 uparyukta padya meM varNita " siMhaseNi" zabda hI bhrama kA kAraNa bnaa| isa viSaya meM jahA~ DaoN. rAjArAma jI ne pUrva meM 10 " raidhU" kA hI aparanAma " siMhasena" svIkAra kiyA hai, vahIM bAda meM ise asvIkAra karate hue saMdhi--bheda bhaTTAraka kA doSa batAte hue likhA hai ki ukta prasaMgoM se spaSTa hai ki khelhA, yaza kIrti evaM radhU yaha tIna nAma hI pramukha haiM; siMhasena nAmaka kisI cauthe nAma kI usameM koI sthiti nahIM hai| phira "gacchaha guraNAI" kA artha siMhaseNi ke sAtha unakA sAmanjasya bhI kucha nahIM baitthtaa| ataH vicAra karane para yahI spaSTa hotA hai ki pATha ke adhyayana evaM saMdhi bheda meM bhrama huA hai| vastutaH sammai kI sammaijiMga cariu : radhU 1/5/8 se 11 10 radhU sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana pU. 37 244xxxcxc
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kakak Resjeskas ukta ( 1/5/10-11 ) paMktiyoM ko isa prakAra par3hA jAnA cAhie taMNisuvivi guruNAguruNa Isi ha~se vi muNevi mnni| 11 (kha) " raidhU" kI anya racanA " mehesara cariu" meM " raidhU" kA aparanAma "sighiyaseNava" milatA hai, jo siMhasena kA hI rUpa hai| grantha racanA ke prArambha meM kavi pUrvavartI AcAryoM ko smaraNa karatA huA bhaTTAraka yazaHkIrti ko namaskAra karatA hai| pratyuttara meM yazaH kIrti use AzIrvAda dete hue mantrAkSara dete haiM - mehesara cariu, 1/3/9-10 " "mehe saracariu ' kA aparanAma AdipurANa" bhI hai ukta grantha 'AdipurANa" isa nAma se najIbAbAda (u. pra.) ke zAstra bhaNDAra meM surakSita hai| usameM lekhaka ke nAma para siMhasena hI aMkita hai, raidhU nhiiN| kintu pitA kA nAma - hari siMha donoM meM samAna hai| lekhaka nAma evaM granthazIrSaka kI vibhinnatA ko chor3akara tathA granthaprazasti evaM puSpikA meM yatkiMcit hera-phera ke atirikta pUrA kA pUrA grantha vahI haiM jo ki raidhU kRta " mehesara cariu" hai| phira bhI Azcarya hai ki usameM "siMhasena evaM " AdipurANa" nAma hI upalabdha haiM "mehesaracariu "nhiiN| +1 * jaina siddhAnta bhavana ArA sthita mehesaracariu" nAmaka prati meM, jo ki rohataka zAstra bhaNDAra meM surakSita tri. saM. 1606 kI prati ke anusAra likhI gaI thI, usameM 'siMghiyaseNayaM" ke sthAna para " raidhU paMDiya" pATha milatA hai, yathAbho rahadhUpaMDiya susahAe - 1 44 bho siMghiyaseNaya susahAe~ hosi viyakkhaNu majjJu pasAe~ / iya bhavi takkharu diNNaU teNArAhiu taM ji achiNNau // -.. 14 JE ukta 'AdipurANa" kA pratilipi kAla vi. saM. 1851 vaizAkha kRSNa 10. zukravAra, zatabhiSA nakSatra hai tathA usakI pratilipi dAdura deza sthita najIbagar3ha parvata ke nikaTa uttarAkhaNDa meM vahA~ ke paMcoM kI ora se karAI gaI thii| yaha prati atyanta bhraSTa evaM aprAmANika hai| isameM upalabdha "siMghiyaseNaya" pATha bhI nitAnta bhrAmaka evaM aprAmANika hai | pratIta hotA hai ki kisI siMhasena nAmaka EC 11 raidhU granthAvalI, bhAga-1, bhUmikA pR.5, 575023545
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya ne svayaM athavA unake kisI ziSya ne usa (siMhasena) nAma ko prasiddha karane ke lie mUla grantha evaM gnanthakAra ke nAmoM meM jabardastI parivartana kiyA hai|12 bhrama nivAraNa : __raidhU sAhitya ke adhyayana ke bAda yaha niSkarSa nikalatA hai ki kavi kA nAma raidhU hI thA kyoMki itane vipula sAhitya meM eka do sthAnoM ko chor3akara kahIM bhI bhramAtmaka sthiti nahIM hai| yadi kavi kA "siMhasena" apara nAma hotA to ve kahIM na kahIM apane kAvya meM usakA ullekha avazya krte| zrImAn paM. jugala kizora jI mukhtAra sA. ne "siMhasena' ko raidhU kA bar3A bhAI mAnA hai,13 lekina isakI puSTi meM koI pramANa nahIM diyA hai, jabaki radhU ne "paumacariu14 meM apane bhAIyoM ke jo nAma die haiM unameM yaha nAma kahIM bhI nahIM hai, ata: svata: hI isa mata kA nirAkaraNa ho jAtA hai| raiyU kA parivAra : mahAkavi raidhU brudhajanoM (vidvAnoM) ke kula ko Ananda dene vAle sAhU harisiMha ke putra evaM saMghapati devarAja ke pautra the| 15 inakI mAtA kA nAma vijayaznI thaa| 16 inhIM kI pavitra kokha se kavivara raidhU ne janma liyA thaa| isa prakAra raiyU ke svayaM ullekha karane.se isa viSaya meM koI vivAda nahIM hai| raidhU ke pitA ke tIna putra the jisameM raidhU apane mAtA-pitA ke tRtIya putra the| ina (raidhU) se bar3e do bhAI the. jinake nAma kramaza: bAhola evaM mAhaNa siMha the| 17 mahA kavi raidhU ne apane vivAha kI sUcanA to nahIM dI hai kintu patnI evaM 12 raidhU granyAvalI, bhAga 1. bhUmikA, pR.5-6 13 jaina hitaiSI (patrikA) 13/3 14 paumacariMu 11/17/11. 12 15 rNadata siriharasiMdhu sNghaahie| devarAja suipvrgunnaahiu|| jasu saMtANi kaIsu amcchru| raidhU saMjAyau guNakonvara |- mehasaracarita 13:1117-8 (sammaijiNacariMTha 10/28:13, sukkosalacariu 1/3:9. sammataguNaNihANaNikanda 1:14/14, jasaharacariu 4/18/18, pAsaNAhacarira 17, vittasAra 7:141, sirivAnacariu 10:25/19 Adi meM bhI kahIM pitA kA aura kahIM pitA tathA pitAmaha donoM kA nAmollekha milatA hai|) 16 sammattagaNihAyakanca 1:14:14 17 bAholamAhaNasiMha bika rnndu|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ putra kA ullekha avazya kiyA hai, jisake anusAra patnI kA nAma sAvitrI thA, 18 usI kI kokha se udayarAja nAmaka eka putra huA thaa| 19 raidhU ke yahA~ jisa samaya udayarAja kA janma huA, usa samaya ve"NemiNAhacariu' grantha kI racanA meM saMlagna the|20 raidhU kI jAti : kavivara raidhU ne mAtA-pitA ke nAma ke sadRza hI jAti kA bhI spaSTa ullekha kiyA hai| unhoMne apane Apako padamAvatI puravAla jAti ke suvaMza rUpa AkAza ke lie candramA ke samAna, 21 padmAvatI puravAla kula rUpI kamala ke lie divAkara ke samAna, 22 padmAvatI paravAla-vaMza meM agraNI, 23 padamAvatI paravAla vaMza kA udyota, 24 padmAvatI puravAla vaMza kA kulatilaka, 25 Adi vizeSaNoM se yukta kahA hai, isase kavi kI jAti padmAvatI puravAla hI sunizcita hotI hai| raidhU kisa AmnAya ke the : mahAkavi raidhU kASThAsaMgha mAthura - gaccha kI puSkaragaNIya zAkhA se sambaddha the|26 nivAsa sthAna : kavi yA lekhaka apanI kRtiyoM ke mAdhyama se sampUrNa jagata ke prANiyoM ko apanA banA letA hai kyoMki kAvya vyakti vizeSa ke lie nahIM balki samaSTi ke lie hote haiM, ataH kabhI-kabhI kisI kavi ko eka sthAna vizeSa kI paridhi meM bA~dhanA bhI sambhava nahIM hotA yA vaha svayaM bhI eka sthAna vizeSa se ba~dhanA nahIM caahtaa| raidhU ke Upara bhI ukta kathana lAgU hotA hai, kyoMki unhoMne bhI apane iha raidhU kai tovau vi dhr| / / paumacariMTha 12/27:11-12 1B mehesaracariu 13:873 19 puNNAsatra. 73/13:7, vittasAra 7/141, jasaharacarita 4/18/17 ityAdi 20 udayarAjJa - jaNa ji ribr| siri ariTTaNemiha jinncriNj| ariTThaNebhi. 14/27/12 2] puNNAsava. 13/13/6-7 22 sammai 10128:12 23 paumacariGa 1:417 24 jasaharagTi 4116 25 siriMbAlamhi 20:25:18 26 (ka) tIrthakara mahAvIra, aura unakI AcArya paramparA, khaNDa 4, pR. 199 (kha) raidha sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana, pR. 4]
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivAsa sthAna kA koI nizcita ullekha nahIM kiyA hai| phira bhI kucha antakSyi evaM bahisakSyi aise mile haiM, jinase unake nivAsa sthAna ke bAre meM nirNaya kiyA jA sakatA hai| raidhU ne apane kAvyoM meM aneka sthAnoM ke varNana kie, kintu gopAcala27 (gvAliyara) kA jisa taraha varNana kiyA hai, vaha binA nikaTatA ke kadApi sambhava nahIM dikhtaa| sAtha hI apanI kRtiyoM ke prazasti khaNDoM meM jo nyUnAdhika sUcanA bhI haiM, unake AdhAra para bhI unakA nivAsa sthAna gopAcala hI TharahatA haiN| isake atirikta bhI raidhU kavi hone ke sAtha-sAtha pratiSThAcArya bhI the, 'sammataguNaNihANakavya" meM Aye vibhinna kathanoM se isakI puSTi hotI hai|30 raidhu ne apane samakAlIna pratiSThita tomara -vaMzI rAjAoM, bhaTTArakoM evaM gopAcala kI prakRti sampadA, mandiroM, durgoM Adi kA jaisA yAthA-tathya varNana kiyA hai usase tathA gopAcala durga meM sthApita bha, AdinAtha svAmI kI vizAlakAya (57 phUTa) mUrti ke paMca kalyANaka pratiSThA kAraka AcArya svayaM hone31 se bhI yaha spaSTa ho jAtA hai ki unako janmasthalI aura karmasthalI gopAcala (vartamAna gvAliyara) hI thii| raidhU dvArA sRjita sAhitya : ___ mahAkavi raidhU kRta racanAyeM kitanI hai, isakA spaSTa ullekha kisI eka sthAna para nahIM milatA, phira bhI vivibhanna srotoM se jo unakI racanAoM ke sambandha meM ullekha milA hai, vaha isa prakAra hai :1. mehesaracariu (aparanAma AdipurANa evaM meghezvaracarita) 2. NemiNAhacariu (aparanAma riTThaNemicarita evaM harivaMzapurANa) 3. pAsaNAhacariu (pArzvanAthacarita) 4. sammaijiNacariu (sanmatijinacarita) 5. tisabimahApurisa cariu (aparanAma mahApurANa) . _ _. _ - - - - - . 27 vartamAna gvAliyara (ma. pra.) bhArata 26 draSTavya pAsa.. 113, jIvaMdhara. 1.2 dhattA Adi 29 (ka) govagira duggami NivasaMta bahusuheNa thiN| sapmai. 1/3/9 (kha) pAsa. 1/2/15-16 (ga) jotraMdharacArau 1/2 evaM 1:31-2 30 dra. sammattaguNaNihANakanca 1/8. 113. 1/14 evaM 1115 31 Journal of Asiatic society, p,404.A
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 balahaddacariMTha (balabhadracarita) 7 sirivAlacAreu / zrIpAlacArata aparanAma siddhacakamAhappa ) 8 pajjuNNacariu (pradyumacarita) 1 vittAsAra (vRttasAra) 10 dazalakkhaNajayamAla (dazalakSaNa jayamAlA) 11 ratnatrayI 12 SaDdhArmopadezaratnamAlA (aparanAma ucaesarayaNamAla) 13 visayattacariu (bhaviSyadattacarita) 14 karakaMDacariu 15 appasaMbohakadhva (AtmasaMbodha kAvya) 16 pugNAsava kahA (puNyAtrava kathA) 17 smmsgunnnnhaannkvv| 18 kAraNaguNasousI (SoDazakAraNa jayamAla) 19 bAraha bhAvanA 20 saMbohapaMcAmikA (saMbodha paMcAsikA) 2 / ghaNNakumAra cariu (dhanyakumAracarita) 22 siddhantasAra (siddhAntArtha) 23 vRhatsiddhacapUjA (saMskRta) 24 sammattabhAvaya (samyaktva bhAvA) 25 jasaharacariu (yazodharacarita) 26 jINadharavariu (aparanAma jImaMdharacarita) 27 komaikahApabaMdhu (aparanAma sammattaka umuha athavA sAvayacariu) 28 sukkosala cariu (sukauzalacarita) 29 sudaMsaNacariu (sudarzanacarita) 30 aNathamiukahA32 __uparyukta sAhitya sRjana kI pratibhA kavi ne kahA~ se juTA pAyIM hogI, isa viSaya meM sandeha bhI ho sakatA hai, kintu kavi raidhU ne svayaM isa zaMkA kA nivAraNa karate hue likhA hai ki ve eka dina jaba rAtri meM cintitAvasthA meM zayana 32 raidhU gahitya kA AlocanAtmaka parizIlana, (pR. 46 se 54) para aadhaarit|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara rahe the, tabhI sAkSAt sarasvatI ne prakaTa hokara darzana die aura kAvya sRjana kI preraNA dI sivirNatare diTTha suyadevi supasaNNa / AhAsae tujjha hauM jAe supasaNNa // pariharahiM maNacita kari bhavbu Nisu kannu / khalayaNahaM mA Darahi bhau hariu mai savva // to dekhivayaNeNa paDiuvi sANaMdu / tadakkhaNeNa sacaNAuu TThiu ji gaya-taMdu / / 33 arthAt prasanna mana se yukta hokara sarasvatI devI ne svapna meM darzana diyA aura kahA ki maiM tuma para prasanna huuN| mana kI sampUrNa cintAoM ko chor3akara, he bhavya ! tuma nirantara kAvya racanA kro| tumheM durjanoM se bhayabhIta hone kI AvazyakatA nahIM, kyoMki bhaya sampUrNa buddhi kA haraNa kara letA hai| kavi kahatA hai ki isa prakAra ke preraNAmayI sarasvatI ke vacanoM se pratibuddha hokara maiM Anandita ho utthaa| usI samaya maiM nadrA TUTa jAne se zayyA se uTha pdd'aa| isa prakAra kavi raidhU ne sarasvatI kI kRpA se sAhitya jagata meM zreSTha sthAna prApta kiyaa| kAvya sRjana meM bhaTTAraka yaza:kIrti, kheU sAhU, kamalasiMha saMghavI jaise tatkAlIna zrAvakagaNa bhI raidhR ko protsAhita karate rahe, jisase unheM apanI kavitva pratibhAko kuzalatA se mUrta rUpa dene meM saphalatA milii| "pAsaNAhacariu' kA racanA kAla : "pAsaNAhacariu'' kI racanA kavi ne kheU sAhU ke samaya meM kI thii| kheU sAhU rAjA DoMgarendra (aparanAma dUMgara siMha, jo ki gopacala ke rAjA the) ke samakAlIna the, isa bAta kI puSTi ''pAsaNAhacariu" se hotI hai| 34 rAjA iMgara siMha kA rAjyakAla vi. saM. 1482 se 1510-. 11 hai 35 ataH kheU sAhU ko isI samaya ke bIca honA chie| raidhU kRta "sukkosalacariu'' meM usakA racanA samApti kAla vi. vaM. 1496 udikhita hai| 36 isa racanA meM kavi ne apanI pUrva racita 'rivaNemicariu', evaM 33 draSTavya- sammai0 1/4/2-4 34 pAsa. 1:4 evaM 115 35 raidhR.pranthAvalI, bhUmikA bhAga, pR. 17 36 sukosalacariu 4:23/1-3 Resesxesidesiesesesses so diskesesxesesesxesdesies
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'balahaddacariu' nAmaka dA racanAoM ke sAtha ''pAsaNAcAra u' kA bhI ullekha kiyA hai| 37 isase yaha siddha hotA hai ki "pAsaNAhacariu" kI racanA vi. saM. 1498 ke pUrva huI thii| "pAsaNAhacarita" kI eka sacitra prati milI hai, jo rUpanagara (dillI) ke zvetAmbara jaina zAstra bhaNDAra meM saMgRhIta hai| isa prati kA pratilipikAla vi. saM. 1496 hai| yaha prati kavi ke jIvanakAla kI hai| 3B raidhU kA racanA- kAla vi. saM. 1457 se 1530 kA mAnA gayA hai|39 ataH hama Thosa pramANoM ke abhAva meM yaha mAna sakate haiM ki "pAsaNAhacariu" kA racanA-kAla vi. saM. 1490 se 1495 ke bIca kA samaya rahA hogaa| "pAsaNAhacariu" kA kathAsAra sadhi-1: prathama sandhi ke prArambha meM mahAkavi raidhR ne maMgalAcaraNa ke rUpa meM zrI pAzvaprabhu ko namaskAra karate hue unake carita varNana karane kI sUcanA dI hai| anantara vartamAna caubIsa tIrthaGkAroM kI vizeSatAoM sahita stuti, bhUta evaM bhaviSyakAlIna tIrthaGkaroM kA sAraNa-vandanA, gautama-gaNadhara kI vandanA, bhaTTAraka sahastrakIrti, bhaTTAraka guNakIrti, bhaTTAraka yaza kIrti tathA zrI azaH kIrti ke pramukha ziSya zrI khemacandra ko praNAma kiyA gayA hai| anantara racanAsthala gopAlacala nagara kA varNana kiyA gayA hai| vaha nagara indrapurI ke samAna dhanathAnyAdi se yukta thA, mAno sarvazreSTha nagaroM kA vaha guru hI thaa| vahIM kA tomara vaMzI vaibhava se yukta prasiddha zAsaka DoMgarendra (DUMgara siMha) thaa| usakI candAde nAma kI paTTarAnI thI, usake eka putra huA, jo kIrtisiMha ke nAma se prasiddha thaa| unhIM ke rAjya meM eka vaNik zrI pradyumna sAhR hue, jo vyasana tyAgI aura jaina dharma meM pragAr3ha AsthA rakhatA thaa| usake yahA~ usI ke guNAnurUpa zrI khema siMha sAhU nAma kA putra thaa| usa khemasiMha kI dhanavatI nAma kI patnI thI, usake udara se cAra putra utpanna hue. jinake nAma-sahasarAja, prabhurAja, devasiMha tathA holivamma the| 37 sukosala cariu, 1135.7 38 dra. anusandhAna pAtrikA( janavarI-mArca san 1973) pR. 50-57 meM "mahAkavi raidhU kRta pAsapAhacariTha' kI sacitra prati : eka mulyAMkana zIrSaka se prakAzita DaoN. rAjArAma jaina kA lekh| 39 raidhU granthAvalI, bhUmikA bhAga. pR. 19
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ xesxesxesies asiestsiestest isa prakAra kheU sAhU kI vaMzAvalI kA varNana kara hue kavi ne apane sAtha kheU sAhU ke sAtha dhArmika vArtAlApa ke bIca usake dvArA " zrI pArzvanAthacarita " likhane ke Agraha ko svIkAra kiyaa| aba yahA~ se mUla kathA prArambha hotI hai, jo isa prakAra hai : isI jambUdvIpa meM sumeruparvata ke dakSiNa meM kAzI nAmaka sukhakara deza haiM, usameM devoM ke lie priya vArANasI nAma kI nagarI hai| usa vArANasI nagarI meM azvasena nAmaka rAjA rAjya karatA thA, usakI vAmA devI nAma kI priya paTTarAnI thI jo atyanta sundara evaM sukha ko dene vAlI thii| rAjA usa rAnI ke sAtha bhoga karatA huA sukhapUrvaka rahatA thaa| dvitIya sandhi : svarga meM surezvara kA zAsana kampAyamAna huA, taba usane apane avadhijJAna se usakA kAraNa jAnakara kubera se kahA ki " he kubera yakSa ! isI bharata kSetra ke kAzI deza kI vArANasI nagarI meM rAjA azvasena ke ghara pArzvaprabhu janma leMge, ataH tuma vahA~ jAkara mahAna zobhA kro| " isa prakAra surezvara kI AjJA se yakSa ne vArANasI Akara nagara kI zobhA kI ora zreSTha svarNa tathA ratnoM kI varSA kii| sarvatra Ananda chA gyaa| indra ke Adeza se zrI, hrI dhRti, kIrti Adi pramukha deviyA~ vAmAdevI kI sevA suzrUSA hetu A gyiiN| indrANI ne vAmAdevI ke pAsa pahu~cakara stuti karate hue kahA ki he devi! tumhArI kokha sudhanya hai, jo tInoM lokoM ke vijetA svAmI kI mAtA banane vAlI ho| isa prakAra stuti karatI huI vahIM vAmAdevI kI sevA meM nivAsa karane lgiiN| isa prakAra devAMganAoM se sevita vaha vAmAdevI uttama palaMga para leTI huI pragAr3ha nidrA ke vazIbhUta huii| tadanantara usane pazcima rAtri meM sukhada phala dene vAle solaha svapna dekhe ! prAtaH zayyA se uThakara rAnI zrRMgAra kara apane pati azvasena se una svapnoM kA phala jAnane gii| rAnI ne rAjA ko praNAma kara rAtri meM jo svapna dekhe the unheM yathAvat khaa| rAjA ne una svapnoM kA artha batAte hue kahA ki he devi ! tuma trilokajayI tIrthaMkara putra kI mAtA bnogii| yaha sunakara rAnI atyanta harSita huI aura usa rAtri apane svAmI ke sAtha zreSTha sukhoM kA bhoga kiyaa| bhavabhramaNa kA vinAza karane vAlI solaha bhAvanAyeM bhAkara, tIrthaGkara gotra ko bA~dhakara vaijayanta svarga meM jo deva huA thA, vaha battIsa sAgara kI Ayu bhogakara vAmAdevI ke garbha meM aayaa| vaha dina vaizAkha kRSNa dvitIyA kA thaa| devoM ne Akara garbha kalyANaka mahotsava mnaayaa| yakSendra ne ratnavarSA kii| seresurush) 52
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra jaba garbha nau mAsa kA pUrNa ho gayA taba vAmAdevI kA mukha pIta varNa kA ho gayA jo garbha ke yaza ke prakAza ke sadRza thaa| pauyamAsa ke kRSNa pakSa kI ekAdazI ke dina zubhanaja dra.. huA jaba surapati ne bhagavAna kA janma huA jAnakara sAta paira Age bar3hakara jinastuti kI, phira apane airAvata hAthI ko lekara mandara parvata (sumeru parvata) phuNcaa| anya devagaNoM se sAtha kSaNabhara meM hI indra vArANasI A gyaa| vArANasI nagarI kI tIna pradakSiNA karake ve saba rAjA azvasena ke mahala meM aaye| indra ke Adeza se indrANI ne prasUtigRha meM jAkara jinendra ko dekhA aura mAtA sahita jinendra ko praNAma karane ke bAda mA~ (vAmA) ke lie eka mAyAmayI bAlaka dekara paramezvara ko uThAkara vahA~ se cala par3I aura usa bAlaka ko apane priyatama ko diyaa| indra ne bhI namaskAra kara ananta sulakSaNoM se lakSita zarIra vAle usa sundara mukha vAle bAlaka ko le liyaa| donoM bhujAoM se jaba indra ne use goda meM uThAyA to IzAna surendra ne una para chatra tAna diyaa| mastaka para virAjamAna kara indra usI kSaNa AkAza mArga se claa| sanatkumAra evaM mAhendra svarga ke indra bhagavAn ke Upara ca~vara DulAne lge| anya caturnikAya ke deva bhI bhaktipUrvaka yathAzakti rAga ko prakAzita kara rahe the| jina bhagavAna ke rUpa ko dekhakara bhI jaba indra tRpta nahIM huA taba usane sahasra netra dhAraNa kara liye aura una netroM se jaba usane nAtha ko nihArA taba usakA karmamala prakSAlita ho gayA aura usane socA ki "Aja merA yaha janma saphala ho gyaa|" ___indra ne apane parivAra ke sAtha sumeruparvata para jAkara eka ucca siMhAsana para bhagavAna jinendra ko pratiSThApita kiyaa| devagaNoM ne hAthoM hAtha kSIra sAgara se bhare hue svarNa kalazoM ko lAnA prArambha kiyA, taba 1008 lakSaNoM se yukta una zizu bhagavAna kA 1008 kalazoM se abhiSeka kiyaa| abhiSeka evaM gandhodaka vandana ke uparAnta indra ne aSTa dravya se bhaktibhAvapUrvaka jinendra kI pUjA kii| pUjoparAnta indra ne prabhu ke kAnoM kA chedana saMskAra karake kuNDala yugala se maNDita kiyaa| anya aMgoM meM bhI maNijaTita AbhUSaNa phnaaye| anantara "zrI pArzvanAtha" yaha nAma rakhakara vArANasI A gye| - jaba vaha indra nagara meM pahu~cA taba indrANI ne jinendra ko apane hAthoM meM le liyA aura vAmAdevI ko vaha putra samarpita kara diyA tathA praNAma karake kahA . he vAmA mAtA ! sajjanoM ko sukha dene vAle putra ke apaharaNa kA kisI bhI prakAra kA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ dukha mata mAnie, sampUrNa jinezvaroM ke liye yahI rIti hai ki unheM abhiSikta karA ke mAtA ke gRha meM lAyA jAtA hai| suroM evaM asuroM dvArA sevita "zrI pArzvanAtha" nAmaka ina bhagavAna ko Apa lIjie!'' isa prakAra kahakara evaM jina bhagavAna kI mAtA ko praNAma kara indrANI indra ke pAsa A gii| rAjA azvasena ke lie bhI indra ne daidIptamAna rattrAbhUSaNa evaM pavitra vastra pradAna kie| anantara nRpa dvArA Adeza pAkara indra svarga calA gayA tathA jinendra deva bhI apane pitR gRha meM nivAsa karane lge| pArzvajina ke aMgarakSaka deva tathA apsarAyeM unakA pAlana-poSaNa karane lgiiN| isa prakAra bhagavAna hinDole meM bar3hane lge| unakA pavitra zarIra daza atizaya se yukta tathA tIna prakAra ke jJAna se alaMkRta thaa| isa prakAra pArzva jina vividha krIr3AoM ko karate hue kramaza: yauvana ko prApta hue| aba una kI avasthA tIsa varSa aura kAyA nau hAtha pramANa thii| sandhi -3 : jaba rAjA azvasena sabhAmaNDala meM virAjamAna the tabhI kuzasthala nareza arvakIrti ke dUta ne Akara kahA ki Apake zvasura jo dIkSita ho gaye the aise zakravarmA ko yavananarendra ne mArakara unake putra arka kIti' se apanI putrI dene ko kahA hai| yaha vRttAnta sunakara rAjA azvasena apane zvasura kI mRtyu ko jAnakara zokAbhibhUta ho gye| taba maMtrI ke dvArA sAMtvanA die jAne para rAjA azvasena ne yuddha kI taiyArI karane ko khaa| rAjA kA Adeza sunate ho samasta yoddhA aura sainya samUha taiyAra ho gyaa| jaba rAjA azvasena apanI senA ke sAtha prayANa karane lage taba yaha jAnakara pAzvanAtha ne pitA ke pAsa Akara kahA ki mere jaise vajra hRdaya vAle putra ke rahate hue Apako yuddha meM jAne kI kyA AvazyakatA hai? yaha sunakara azvasena ne pahale to manA kiyA kintu pArzvaprabhu ke bAra-bAra Agraha karane para ve unheM yuddha meM bhejane hetu taiyAra ho ge| __yuddha kSetra meM kAlayavana narendra aura rAjA arkakIrti meM bhISaNa yuddha huA, jisameM bhagavAna pArzvanAtha dvArA arkIrti kI sahAyatA karane se kAlayavana bhAga gayA aura arkakIrti vijayI hue| tIrthaGkara pAzvaM ke pratApa ko jAnakara arkakIrti ne unheM praNAma kiyA aura unake guNoM kI prazaMsA karatA huA unheM apane nagara kuzasthala le gyaa| nagara meM pArzva ke pahu~cane para nagara vAsiyoM dvArA unakA bhavya svAgata kiyA gayA aura
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ arkakIrti ne vastrAbhUSaNa bheMTa kie aura apanI kanyA prabhAvatI se vivAha karane hetu prArthanA kii| pArzvaprabhu ne isakI svIkRti de dii| 'kuzasthala meM nivAsa karate hue dUsare dina pAvaM ne nAgarikoM ko vana meM jAte hue dekhakara apane mAmA arkakoti se isakA kAraNa puuchaa| taba arkakIrti dvArA yaha batAe jAne para ki tApasoM kA eka saMgha vana meM rahakara kaThina paJcAgni tapa karatA hai, unhIM kI vandanA hetu ye loga jA rahe haiN| taba dUsare dina pArzvaprabhu jI apane mAmA arkakIrti evaM anya sevakoM ke sAtha vahA~ ge| vahA~ unhoMne eka tApasa ko dekhA. jo paJcAgni tapa kara rahA thA, loga usakI vandanA Adi kara rahe the| yaha dekhakara pArzva ne kahA ki jo svayaM hI saMsAra ke dakhoM ko naSTa nahIM kara sakatA usako bhakti bayAM karate ho? yaha sunakara (kamaTa nAmaka) tApasa atyadhika kuddha huA aura bolA ki he nara zreSTha ! apriya kyoM bolate ho? kamaTha kI vAta sunakara pArzva ne pUchA ki batAo, tumhArA guru marakara kahA~ utpanna huA hai? taba kamaTha ne kahA ki ise pratyakSa kauna jAna sakatA hai? tuma jJAna meM bar3e dakSa dikhAI de rahe ho, ata: tumhI btaao| taba pAzvaM ne jalatI huI lakar3I kI ora izArA karake kahA ki vaha guru marakara vRkSa ko koTara meM dapIlA sA~pa huA hai, kyA jalate hue ko nahIM dekhate? vRkSa phAr3akara tU pratyakSa hI dekha le| taba kamaTha ne usa kASTha ko phAr3A to usameM arddhadagdha sarpayugala ko sira dhunate hue paayaa| taba logoM ne tApasa kI ha~sI ur3AI / taba vaha bhArI lajjita ho kuddha ho gyaa| pArzva ne bhI dayAI citta ho usa samayugala ke kAna meM pavitra maMtra sunaayaa| use sunakara vaha sapaMyugala apanA zarIra tyAgakara bhavanavAsI deva ho gyaa| usa yugala meM se kAlA sA~pa to dharaNendra huA aura dUsarA sA~pa vahIM padmAvatI devI huii| tApasa bhI mana meM krodha dhAraNakara tatkSaNa marakara saMvara nAmaka jyotiSo deva huaa| sarpayugala ko prANarahita dekhakara pArzvajina "saMsAra meM jIvoM ke lie mRtyu se trANa nahIM hai| aisA jAnakara vairAgyonmukha ho anitya, azaraNa, saMsAra, eka, anyatva, azuci, Asrava, nirjarA, dharma, loka, bodhidurlabha Adi bAraha bhAvanAoM kA cintavana karane lge| jaba jinezvara pArzva yaha soca hI rahe the ki maiM saMsAra ke dukhoM ko chor3akara vrata bhAra ko grahaNa kruuNgaa| tabhI paJcama svarga meM nivAsa karane vAle devoM ne Akara
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIna pradakSiNA dekara unakI vairAgya bhAvanA kI anumodanA kI aura unheM vahIM tIrthoM ke jalaM se abhiSeka karAkara vastrAbhUSaNoM se alaMkRta kiyaa| sandhi -4: 'devoM ke dvArA nirmita pAlakI meM virAjamAna hokara pArzva ne vana meM jAkara kezaloMca karake pauSamAsa kI dazamI ke dina jina dIkSA dhAraNa kara lii| unake sAtha tIna sau rAjAoM ne bhI muni dIkSA dhAraNa kii| ATha upavAsa ke anantara hastinApura ke vaNik zreSTha varadatta ke yahA~ muni pArzva ne AhAra grahaNa kiyA, tabhI devoM dvArA paMcAzcarya kie ge| anantara pArzva ne AhAra grahaNa kiyA, sabhI devoM dvArA paMcAzcarya kie ge| anantara pArzva vana meM jA kara 'pazcaryA meM lIna ho gye| ___ idhara ravikIrti pArzva ke vairAgya dhAraNa kara lene se vyAkula hone lage tathA prabhAvatI bhI zoka vihvala huI aura anta meM-"hAya nAtha, tumhArA koI doSa nahIM", pUrvakRta karmoM para hI mujhe roSa A rahA hai| jo svAmI kI gati hai, vahI mere lie bhI yogya hai|" aisA socakara jina vrata ko grahaNa kara liyaa| rAjA arkakIrti ne vArANasI jAkara azvasenako pArzva ke vairAgyakA itivata sunaayaa| yaha saba sunakara azvasena patrI sahita atyadhika putra-prema ke kAraNa dukhI huA aura anta meM maMtrI ke dvArA pratibodhita hokara zAnti ko prApta huaa| ghora tapazcaraNa karate hue jaba pArzva paryaDakAsana para baiThakara karma RNa kA zoSaNa kara rahe the, tabhI AkAza meM apanI bhAryA ke sAtha vicaraNa karate hue kamaTha ke jIva saMvaradeva ne apane vimAna ko rukA huA dekhakara, usakA kAraNa pAzcaM ko paayaa| pUrva janma kA baira jise jJAta ho gayA hai aise kamaTa ne una pAva para bhaMyakara jalavaSTi kI kintu yogI jinendra raMca mAtra bhI vicalita nahIM hue| idhara jaba saMvaradeva pArzva para vikriyA Rddhi ke bala se ghora upasarga kara rahA thA tabhI surezvara (dharaNendra) kA Asana kampAyamAna huaa| dhyAna se jAnakara vaha apanI priyA (padmAvatI) se bolA-'he priye, jisakI kRpA se surapada prApta huA, jisane vaha paramAkSara maMtra diyA thA, usI zrI pArzvaprabhu ke Upara pRthvI tala para atyanta dukhakArI ghora upasarga ho rahA hai:" aisA kahakara avilamba jahA~ pArzvaprabhu virAjamAna the, vahA~ jAkara stuti kara upasarga nivAraka kamalAsana kA nirmANa kara usa para pAcaprabhu ko virAjamAna kiyA aura sAta phaNoM ko maNDalAkAra kara sthita kara diyaa| isa prakAra phaNIzvara jaba pArzva ke zarIra kI rakSA kara rahA thA, usa samaya padmAvatI apane priya meM Asakta mana vahIM sthita thii| ira prakAra yala kie jAne para saMvaradeva ke sabhI upasarga nirasta ho ge| HTASKASHeresxesesexes 56 mesesxesxeSTSxsxesxxy
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ shesh upasarga nivArita hone para guNasthAnoM kA kramika vikAsa kara zeSa karma prakRtiyoM kA uccheda kara caitramAsa ke pavitra kRSNapakSa caturthI ke dina kevala jJAna prApta kiyA, jisase unake jJAna meM samasta loka aura aloka spaSTa dikhAI dene lge| pArzva kI kevalya prApti ko jAnakara indra ne Akara unakI stuti kI aura kubera ko Adeza diyA ki "prabhu pArzva ke lie yathocita sabhAGagaNa (samavazaraNa ) taiyAra kro| yaha saba dekara bhayabhIta sA kamaTha bhI vahA~ se bhAga gyaa| kubera ne cAroM dizAoM meM dhvajA patAkAoM se yukta maNivediyoM tathA mAna stambha se yukta, durnaya kA bhaJja, mithyAtva kA nAzaka candravimAna ke samAna vartulAkAra samavasaraNa kA nirmANa kiyaa| usI samavasaraNa ke bIcoM bIca gandhukuTI meM aSTaprAtihAryoM se yukta bhagavAna virAjamAna the| samavasaraNa bAraha koThoM se yukta thA jinameM kramaza: prathama meM muni evaM gaNadhara dvitIya meM kalpavAsI devoM kI sundara apparAyeM, tRtIya meM vratadhArI mahilAyeM caturtha meM jyotiSI devoM kI striyoM, paJcama meM vyantara devoM kI nAriyA~, kaSTha meM nAganAriyAM, sama meM bhavanavAsI deva, aSTama meM madhura vANI se yukta kinnaragaNa eva navam meM candra evaM sUrya nAmaka jyotiSI gaNa, dazama meM zubha mana vAle jyotiSI deva, gyArahaveM meM rAjAgaNa aura bArahaveM koThe meM zubhadRSTi se yukta tiryaJca sthita the, samavaraNa ke cAroM ora 400 yUti pramANa kSetra meM subhikSa thaa| AkAza meM sthira jina bhagavAna ke cAra ghAtiyA karmoM ke ghAta ke kAraNa dasa atizaya prakaTa hue aura devoM ke dvArA bhI caudaha atizaya kie ge| samavasaraNa meM sarvaprathama to saudharma kA Agamana huA, usakI jina stuti ke bAda rAjA svayambhU bhI senA sahita AyA aura guNAnuvAda ke anantara atyanta saMvega ke kAraNa usane tapabhAra ( munipada) dhAraNa kiyA aura jJAna kA dhAraka prathama gaNadhara huaa| prabhAvatI bhI zreSTha (pramukha) AryikA bnii| zakra ke bhaya se kamaTha nAma kA vaha deva bhI apanA sira jhukAkara jinendradeva kI zaraNa meM AyA aura bolA "nitya, niraMjana tathA sabhI jIvoM kA hita karane vAle he pArzva jina, merI rakSA kiijie| he deva! mujha pApI ne cirakAla taka jo kucha kiyA hai, vaha atyanta ghanA ajJAnAndhakAra mere vinaya bhAva se aura Apake prasAda se mithyA hove "" hastastesteststesteststes 57
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhi -5: kevalajJAna rUpI lakSmI ke svAmI dharaNendra dvArA namaskRta zrI pArzva jina kA samavasaraNa pRthvImaNDala para vicaraNa karane lgaa| sarvaprathama ve kannauja nagarI phuNce| vahA~ ke vanapAla ne yaha samAcAra apane rAjA arkakIrti ko sunAyA jise sunate hI arkakIrti ne zIghra hI usa dizA meM sAta paga jAkara hAtha jor3akara praNAma karake punaH siMhAsana para baiTha gyaa| usane vanapAla ke lie pracura puraskAra diyA aura apane parijanoM sahita zrI pArtha prabhu ke pAsa gayA aura tIna pradakSiNA dekara, praNAma kara apane koThe meM baiMTha gyaa| phira usane bhagavAna se zrAvaka dharma puuchaa| kSaNabhara meM jinavANI nirgata hone lgii| gaNadhara ne use apane vimala mana se dhAraNa kiyA aura rAjA se kahA ki. hai nareza ! manovAjita sukhoM ko pradAna karane vAle 'sAgAra dharma' kA zravaNa kro| mithyAtva bhAvanA kA tyAgakara aSTAGagoM se vizuddha samyagdarzana ko dhAraNakara usakA mana meM dhyAna karo, jisase ki loka ora paraloka meM sukha prApta kara sko| jina zAsana meM saMvega evaM nirveda. nindA tathA AtmagardA upazama tathA bahubhakti, vAtsalya evaM anukampA Adi guNoM se samyaktva hotA hai| arahanta hI deva haiM, anya koI nahIM, vaha aThAraha doSoM se mukta, niSkAma aura indriyarUpI gaja-samUha kA dalana karane vAle ke lie siMha ke samAna haiN| jo parigraha rahita nirgrantha sAdhu haiM unako praNAma kro| dhanya dazalakSaNadharma kA pAlana kro| samyaktva se sura-nara sampadAdi kA sukhabhoga karake phira ziva pada (mokSa) kI prAsi hotI hai| sabhI jIvoM ki lie maitrI kA vidhAna kiyA gayA hai ata: kisI bhI jIva kI hiMsA mata kro| madha, madya aura mAMsa ko dUra se hI tyAga denA cAhie, jisase dayA kA bhAva bddh'e| pA~ca udumbara phaloM tathA kandamUla ke bhakSaNa kA tyAga kro| vivekazIla vyakti ko aisA vacana bolanA cAhie jisameM pApa ( asatya) kI alpa bhI sambhAvanA na ho jo vyakti mana, vacana, kAya se ghora-kRlpa ko chor3a detA hai, vaha sukha ko prApta karatA hai| vrata kI rakSA ke lie apanI patnI meM hI rAga kareM va anya saba para nAriyoM kI ora se apanI kudRSTi ko rokeN| dhanadhAnya, svarNa, gRha, dAsI-dAsa, tAmbUla, vilepana evaM uttama suvAsa; inake prati lobha kI bhAvanA kA tyAga kara pramANa kara lenA cAhie aura nija cetana svabhAva kA cintana karanA caahie|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ r bestesxesxesxesx cxexxx dukhoM kA kSaya karane vAle ye paJcANuvrata kahe gaye haiN| punaH tIna guNavrata evaM cAra zikSAvrata suno, jo ki zAzvata sukha pradAna karane vAle haiN| dizAoMvidizAoM kA pratyAkhyAna, mana kA nirodha evaM pratidina prAta:kAla meM niyama grahaNa krnaa| pApa baMdha ke kAraNa bhUta kAryoM se virakti, hiMsaka upakaraNoM kA na denA aura na lenaa| apane mana ko sthira karake bhogoM aura upabhogoM kI saMkhyA sImita karanA kyoMki inase saMvara bar3hatA hai aura saMsAra rUpI vRkSa jala jAtA hai| deza kI sImA kA nidhAraNa karanA, mana ko sthira karake Atma dhyAna rUpa sAmAyika karanA, ArambhAdi hiMsA kA tyAga kara proSadhopavAsa karanA, sanpAtroM ko AhAra dene rUpa atithisaMvibhAga vrata kA pAlana; ye cAra zikSAvrata kahe gaye haiN| pratyeka vyakti ko rAtri meM bhojana nahIM karanA caahie| anachUnA jala na to svayaM pInA cAhie aura na dUsaroM ko pilAnA cAhiye kyoMki do ghar3I vAle jala meM sammUrchana jIva hote haiN| juA, mAMsAhAra susevana, vezyA, zikAra, gorI aura kuzIla; ye sAta vyasana chor3a dene cAhie, kyoMki inako karane vAlA isa loka aura paraloka meM nindA tathA pApa kA bhAgI hotA hai| isa prakAra zrAvaka ke vratoM ko sunakara tathA triyoga vizuddhi karake rAjA arkakIrti ne samyaktyava prApta kiyaa| usane jJAnasampanna guru ko praNAma kiyA aura kamaTha ko nikaTa hI baiThA dekhakara pUchA ki "isa duSTa pApI ne kisa kAraNa se pArzvaprabhu para upasarga kiyA? bhavyajanoM ko bodhita karane ke lie sUrya ke samAna he gaNadhara usakA kAraNa mujhase kahiye ! "arkakIrti ke isa prazna ko sunakara gaNadhara ne jina bhagavAna ke mukha se nirgata vANI sunakara usake sambandha meM prakAza DAlate hue kahA ki- prathama jinendra dvArA kathita sarvAkAza anantAnanta rUpa meM prakAzita hai| usake madhya meM tIna loka haiM, jo asaMkhya pradezoM se viziSTa haiM, akRtrima haiM, svataH siddha haiM pradezoM se viziSTa haiM, akRtrima haiM, svataH siddha haiM aura prasiddha haiM, na koI usakA haraNa kara sakatA hai, na dhAraNa aura na nirmANa / ghanavAtatralaya, tanuvAtantralaya evaM ghanodadhivAtavalaya para AdhArita haiN| sArA loka jIvAjIvoM se bharA hai| una sabhI kA piNDa jina bhagavAna ne bIsa-bIsa hajAra yojana pramANa Upara Upara kahA hai| UrdhvaM pradeza meM kramazaH hIna-hIna haiM tathA loka ke zikhara para ve kSINa ho jAte haiN| loka zikhara para kramazaH do kosa, eka kosa evaM 1575 dhanuSa pramANa haiN| tInoM Urdhva pradezoM meM yaha piNDa vizeSa rUpa se sssssss asssss 259
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAnakara prakAzita kiyA gyaa| yaha loka cAdaha rAjU pramANa U~cA hai aura isakA kSetraphala 343 dhanarAja hai| usI ke madhya meM basanAr3I hai, vaha sarvatra trasa jIvoM se bharI huI hai| dukhanAzaka jina bhagavAna ne usake bAhara ke kSetra ko pA~ca prakAra ke sthAnoM se bharA huNa kar3A hai| gAgAntika kevali evaM upapAda samudghAta karate samaya ina tInoM lokoM meM unakA gamana sanAr3I ke bAhara bhI aviruddha hai, aisA jinAgama se siddha hai| loka ke mUlabhAga meM usakA pramANa pUrva se pazcima meM sAta rAjU kahA gayA hai aura phira madhyaloka meM eka rAjU, Urdhva loka meM Upara jAkara pA~ca rAjU aura puna: eka rAjU vibhakta hai aura dakSiNa uttara dizA meM loka kA AyAma sarvatra nirantara sAta rAjU jAnanA caahie| dasa, sAlaha, bAIsa, aTThAIsa, cauMtIsa, cAlIsa evaM chiyAlIsa rajjU arthAt 196 rajjU pramANa sAta naraka pRthiviyoM kA ghanaphala jAnanA caahie| isa prakAra sAtoM narakoM kA pramANa eka sau chiyAnave rAjU hai| eka sau saiMtAlIsa rAja Urdhvaloka kA pramANa jAnanA caahie| isa prakAra gaNanA karake ye 345 rajjU kahe gaye haiN| uparyukta trailokya kA svarUpa batAne ke bAda ghammA, vaMzA, meghA, aMjanA, ariyA, maghavA evaM mAdhavI narakoM kA varNana karate hue una nArakiyoM kI Ayu, vedanA evaM mRtyu ke bAda hone vAlI gattiyoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| naraka varNana ke bAda bhavanavAsI devoM ke bheda, zarIra, Ayu aura deviyoM ke pramANa, vyantara devoM ke bheda, bhramaNa sthAna evaM zarIra pramANa, jyotiSka devoM kA varNana, svarga kalpoM kA varNana, saudharma tathA IzAna svarga ke vimAnoM kI saMkhyA, sanatkumArAdi svargI kI vimAna saMkhyA evaM Ayu pramANa tathA anya devoM kI Ayu kA pramANa evaM unake sukha, unameM vizeSatA bheda Adi kA savistAra varNana kiyA gayA hai| madhyaloka eka rajU pramANa vistAra vAlA dvIpa evaM sAgaroM se yukta hai, jo ki asaMkhyAta haiN| madhya loka ke bIcoM-bIca dvIpoM meM pradhAna tathA unake rAjA ke samAna jambU dvIpa hai| vaha eka lAkha yojana vizAla pramANa vAlA hai yadyapi vaha AkAra meM sabase laghu hai parantu guNoM meM jyeSTha hai| meruparvata kI dakSiNI dizA meM bharata kSetra hai usake madhya meM vijayArddhaparvata hai| usa parvata ke zikhara para nau pUrNabhadra nAmaka kUTa haiN| gaMgA, sindhu Adi nadiyoM se bharata kSetra ke chaha khaNDa kiye gaye haiN| AryakhaNDa meM himavAna-mahAhimavanta nAmaka kulAcala haiN| gaMgA, siMdhu Adi nadiyA~ padmahada se nikalI haiM aura sabhI samudra meM giratI haiN| himavAn
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ celesto parvata kI uttara dizA meM hemavata parvata hai vahA~ ke manuSyoM kI Ayu eka palya evaM zarIra kA pramANa eka gavyUti hai, vaha bhogabhUmi jaghanya hone para bhI zreSTa sukhoM kI khAna mAnI gaI hai| mahAhimavanta parvata, hari varSa, kSetra, niSaSdhaparvata, pUrva eva apara videha, ramyak hairaNyavat tathA airAvata kSetra, lavaNodadhi, dhAtakIkhaNDa kAlodadhi samudra, puSkarArddha dvIpa, mAnuSottara parvata Adi sthAnoM kA bhI vizeSa varNana kiyA gayA hai| sabhI dvIpoM meM sUrya candramA Adi kI saMkhyA evaM unakI sthiti Adi ke bAre meM batalAne ke bAda kahA gayA hai ki DhAI dvIpa ke bAhara bhI andhakAra kA nAza karane vAle candra, sUrya evaM nakSatra ghaTAkAra rUpa meM hAthI ke samAna vicaraNa karate hue vahA~ taka sthita haiM, jahA~ taka ki svayaMbhUramaNa samudra pAra hotA hai| - sandhi - 6 : jambUdvIpa ke suramyanAmaka deza meM podanapura nAma kA pramukha nagara hai, jisameM sUrya ke samAna tejasvI aravinda nAma kA rAjA rahatA thA / usa rAjA kA vizvabhUti nAmaka nItizreSTha maMtrI thaa| usakI anundharI nAma kI zuddha zIlavatI bhAryA zrI usake kamaTha aura marubhUti nAmaka do putra the jo kramazaH kubuddhi aura subuddhi se yukta the| usa kamaTha kI varuNA nAma kI bhAryA thI, jo aneka sukhoM kI khAna aura madhurabhASiNI thI parantu marubhUti kI patnI vasundharI kuTila citavAlI evaM caMcala yauvana ke mada se matta rahatI thii| eka dina kamaTha ne anujavadhU vasundharI ko dekhA aura usameM Asakta ho gyaa| vaha bhraSTa strI bhI usameM Asakta ho gaI aura samaya pAkara kamaTha ne usakA zIlabhaMga kara diyaa| uparyukta vRtta jaba rAjA ko jJAta huA taba rAjA atyadhika kupita huA / usane mabhUti se kahA ki " tumhArA bhAI kuzIla hai| use maiM nagara se nikAlatA hU~ / " taba marubhUti ne kahA " he narendra ! tumheM kisI pApI ne jhUTha kaha diyA hai, vaha mAnanIya nahIM haiM, ayukta hai|" isa prakAra marubhUti ke bhAI ke prati snehasikta vacana sunakara rAjA ne usakA ullaghaMna nahIM kiyA kintu dUsare dina rAjasevakoM dvArA rAjA se yaha kahe jAne para ki "hamane kamaTha ko surA Arur3ha dekhA hai "rAjA atyanta ruSTa huA aura usane kamaTha ko atyadhika anAdarita kara nagara se bAhara nikAla diyaa| - niSkAsita hone para kamaTha vana meM pahu~cA, vahA~ usane zaiva tApasoM ke samUha ko dekhA / tatra kamaTha ne una tapasviyoM ke svAmI ko praNAma kiyA aura pUche jAne 161 25 boott (5) Sexsxsx
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ para apane ko nirdoSa batAte hue dIkSA saMskAra karane kI prArthanA kii| anantara tApasavrata ko prApta kara vaha pAkhaNDI sAdhu bana gayA aura tapa karatA huA vana meM rahane lgaa| __ idhara kamaTha ke laghu bhAI marubhUti bhrAtR-vidroha ke kAraNa atyadhika zokAbhibhUta huA aura eka dina rAjA se kahA ki Apa AjJA kareM to maiM kamaTha se kSamAyAcanA kara leM kyoMki use vyartha hI daNDita kiyA gayA hai| rAjA ke dvArA roke jAne para bhI marubhUti kSamA mA~gane vana meM pahuMcA aura janna vaha usake caraNoM meM sira rakhakara kSamA mA~ga rahA thA tabhI usa kamaTha ne use sira para zilA ke AghAta se mAra ddaalaa| ArtabhAva se marakara marubhUti sallakI vana meM vajraghoSa nAmaka gajendra (hAthI) huaa| varuNA nAma kI jo kamaTha kI pahala thIM, vaha marakara vahIM hathinI huii| vaha usa hAthI ke sAtha bhoga vilAsa meM rata rahatI thii| jaba yaha hAthI vana meM madonmatta va rati sukha meM masta ho rahA thA, usI samaya podanapura meM rAjA aravinda ne manohara jalavukta meghoM ko dekhakara socA ki- 'maiM isI mapaTala ke samAna AkAra kA pRthvI tala para saMsAra dukha kA nAza karane vAlA eka jinagRha (jinamandira) bnvaauuNgaa|'' isa prakAra soca kara vaha kalpanAloka meM vicaraNa kara rahA thA tabhI usane punaH AkAza ko dekhA to vahA~ meSa paTala ko nahIM paayaa| zuddha AkAza ko dekhakara rAjA ne virAgapUrvaka apane mana meM socA ki- "jisa prakAra ghane bAdaloM kA Agamana kSaNabhara meM naSTa ho gayA, usI prakAra se saMsAra kA svarUpa hI vaisA kahA gayA hai|'' yaha socakara vaha atyadhika vairAgyacitta ho apane putra ko rAjya samarpita kara muni ho gayA aura usI sallakI vana meM kAyotsarga meM sthita ho Atma svarUpa kA dhyAna karane lgaa| ___ rAjA aravinda muni bana jaba tapasyA kara rahe the tabhI usa vana meM vaNikzneSTha bar3e bhArI sArtha ke sAtha vahA~ ske| jaba ve bhojana kara rahe the tabhI vaha hAthI vana jIvoM ko kampAyamAna karatA huA vahA~ aayaa| usa hAthI ke bhaya se ve vaNika bhI bhAgakara mani kI zaraNa meM A gaye taba vaha hAthI bhI muni ke pAsa aayaa| AtApana yoga se sthita una manirAja ko krodha vaza jaba vaha mArane lagA tabhI pUrva bhava kA smaraNa ho jAne ke kAraNa vaha pRthvI para sira jhukAkara khar3A ho gyaa| usI samaya munirAja kA yoga samAsa huA aura ve bahujJAnI muni usa gajazreSTha se bole- he marubhuti ! mere dvArA bAra-bAra roke jAne para bhI tuma ruke nhiiN| duSTa kamaTha Puspashrescusesesesxesxesiseesexestesexesnes s
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvArA kie gae zilA ke AghAta ke ArtabhAva se marakara terA vahI jIva yaha hAthI huA hai tathA maiM podanapura kA rAjA aravinda thA vaha tapa dhAraNa kara vana meM sthita ho gayA huuN| he gajazreSTha ! aba tuma kisI ko dukhI mata karanA, kyoMki hiMsA se naraka meM dukha prApta hotA hai, jisase jIva saMsAra-samudra meM batA haiM aura caurAsI lAkha yoniyoM meM bhramaNa karatA hai| hiMsA se puruSa kuttA evaM durgandhayukta hotA hai| hiMsA se vyakti paGaga, bahirA evaM andhA hotA hai| hiMsA se vyakti turanta hI dIdarzanIya ho jAtA hai| jo hiMsA karatA haiM athavA jo tilamAtra bhI mAMsa bhakSaNa karatA hai vaha nAza ko prAsa hotA hai| he zreSTha gajendra ! tuma hiMsA chor3a do, apane ko durgati meM mata ddhkelo| nimala samyagdarzana se yukta pavitra zrAvaka vrata le lo| apane duSkRta kA yaha pratiphala dekho ki brAhmaNa bhI marakara kali ke samAna kAlA hAthI huaa| isa AsanA bhavya gaja ne munirAja ke sadupadeza ko suna unhIM ke caraNoM meM praNAma kara vrata grahaNa kiye| usake bAda saMsAra rUpI andhakAra ko naSTa karane vAle sUrya ke samAna bhunivara vihAra karagaye aura vratI gajarAja bhI vana meM bhramaNa karane lgaa| vaha dUsaroM ke dvArA tor3e hue vRkSoM ke pattoM ko khAtA huA zrAvaka vrata kI rakSA sthira bhAva se karatA thaa| vaha jala ko bhI madarahita bhAva se jala meM praviSTa hokara pItA thA, paMcendriya jIva ko virAdhanA nahIM karatA thaa| vaha mArga meM pipIlikA Adi kIr3oM ko dhIre-dhIre dekhatA huA calatA thaa| vItarAga muni ke vacanoM kA dhyAna karatA thaa| kabhI bhI AtaM yA raudra bhAva mana meM nahIM lAtA thaa| aharniza vanagulmma meM rahatA, jaba calatA to gajasamUha ke pIche-pIche cltaa| vaha dhairyavAn virasa AhAra lene evaM nitya parISaha sahane se kRzakAya ho gyaa| kisI anya dina jaba vaha jala pIne ke lie sarovara meM ghusA to kRzakAya hone se vahIM pha~sa gyaa| idhara tApasa kamaTha bhI raudradhyAna ke kAraNa marakara vahIM kukkuTa nAma kI sarpa yoni meM dhavalavarNa kA tathA sAkSAt halAhala ke samAna duSTa sarpa ho gyaa| jisa sthAna para vaha hAthI phaMsa gayA thA vaha sarpa vahA~ AyA, vaha aise lagA mAno gajendra ke lie kSayakArI kAla hI A gayA ho| atIta ke baira kA jise bhAna ho gayA hai, aise usa sarpa ne usa hAthI ko DaMsa liyA, kintu vaha kisI bhI prakAra duHkhita na ho ramya jIva dayA - dharma se mana kA saMvaraNa karake aura anazana vidhi grahaNa karake marakara sahasrAra-kalpa meM utpanna huA aura deva yoni meM zreSTha sukhoM PASReshasexesKasxesxesiresses kesxesesxesesxesyeshesness
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA sevana karane lgaa| maNimaya kuNDala yugala aura mukuTa kA dhArI vaha prabala zreSTha deva apsarAgaNoM ko kSubdha karane vAlA huaa| solahasAgara kI dIrgha Ayu ko krIr3ApUrvaka bhogakara jambUdvIpa ke pUrva videha meM jahA~ lokoM meM zreSTha nagarI zobhAyamAna hai, vahA~ jayazrI ke sthAna svarUpa azanigala (vidhum vipakSa zreSTha vidhAdhara rAjA ke yahA~ usakI tar3itavegA nAma kI patnI ke garbha meM vaha deva AyA aura janma lekara azanivega ke nAma se prasiddha huaa| vahA~ rAjyabhoga bhogakara niveda ko prApta ho usane samAdhigupta nAma ke zreSTha muni ke samIpa tapa bhAra dhAraNa kara liyaa| . krodha, mAna, mAyA evaM mada ko zoSita karate hue zIla yukta ho moha kA dahana karate hue jaba vaha RSi himagiri kI guphA meM nAsAgradRSTi karake kAyotsarga meM sthita thA, tabhI kukkuTa nAmaka jo viSadhara dhUmaprabhA naraka meM atyanta dukha bhogakara isI giriMguphA meM ajagara huA thA usane una muni ko khA liyaa| usa ajagara ke dvArA nigalA jAkara vaha RSi zreSTha marakara acyuta svarga meM ATha RddhiyoM kA svAmI evaM jaya lakSmI kA dhArI sundara deva huA aura vahA~ bAIsa sAgara paryanta sukha bhogatA huA vaha deva isI dvIpa ke Upara videha sthita padma nAmaka deza meM AzApurI nAma kI nagarI meM vajrapIr3a nAmaka rAjA kI vijaya nAma kI rAnI ke garbha se utpanna huA aura pUrvakRta puNya ke udaya se vajranAbha nAma kA suprasiddha cakrezvara huaa| usakA chiyAnave hajAra rAniyoM kA antaHpura thaa| ekachatra pRthvI ko bhogakara usane phira use bUr3hI dAsI ke samAna tyAga diyA aura kSemakara svAmI ko praNAma karake eka hajAra rAjAoM ke sAtha tapa grahaNa kara parvata para sthita ho sarva hitakArI tapa karane lgaa| ajagara (kamaTha kA jIva) marakara chaThaveM naraka meM utpanna huaa| vahA~ bAIsa sAgara paryanta duHkha bhogakara puna: saMsAra meM kleza sahakara usI vana meM Akara zavara bhIla (kuraMga nAma vAlA) ho gyaa| kuraMga nAmaka usa duSTa zabara ne vahA~ mahAmuni ko dhyAna magna dekhaa| vaha pApI unheM dekhakara krodhita ho uThA aura apane pUrva bhava ke vaira kA smaraNa kara usane una sAdhu ko bANa se bedha diyA, jisase unakA zarIra jarjarita ho gayA, tathApi munIzvara vicalita nahIM hue aura samAdhipUrvaka zarIra chor3akara bhava-vyAdhi kA kSayakara ve kSaNamAtra meM hI praiveyaka meM utpanna ho, zreSTha sukhoM ke sthAna svarUpa vimAna meM prasanna mana vAle ahamindra ho gye| usa vimAna meM sattAIsa sAgara paryanta
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayu taka strI rahita sukhoM kA AsvAdana kara zoka, roga evaM AtaGka vihIna ho, paramAtmarasa kI bhAvanA meM lIna rahate hue sarasa atIndriya sukhoM kA bhogakara mana meM samyagdarzana kI bhAvanA karake jambUdvIpa ke kauzala deza kI ayodhyApurI meM parvata ke samAna bajrabAhanAmaka nareza kI prabhaMkarI nAmaka pagarAnI ke garbha meM Akara Ananda nAmaka atyanta rUpavAna putra ke rUpa meM janma liyaa| ___ janma se niDara va tejasvI vaha Ananda nAma kA zuddha hRdaya narezvara kisI dina jina mandira gayA, vahA~ nAnA maNiyoM se jaTita svarNa kalazoM se jina pratimAoM kA abhiSeka kiyA, pUjA kI aura namaskAra kara baiThakara gyaa| tabhI vahA~ eka munivara pdhaare| taba mAyA rahita santuSTa rAjA ne muni ke caraNa kamaloM meM namaskAra kiyA aura pRthvI para sira lagAkara garva chor3akara cirakRta azubha karmoM kA vidhvaMza kiyaa| namaskAroparAnta rAjA ne munirAja se pUchA ki-"pASANa pratimA ke arcana evaM nhavana se kyA puNya hotA hai? yaha prazna sunakara munirAja ne kahA kri-jo vyakti jinavara ko bhAvapUrvaka mana meM mAnatA hai, vaha vyakti zAzvata sukha (mokSa) ko pA letA hai aura jo pASANa pratimA mAnakara usakI nindA karatA hai aura use bhagna karatA hai vaha marakara naraka meM jAtA hai, bahuta dukhoM ko bhogatA hai aura vaha pApI vaitaraNI meM 'DabatA hai|" __ he rAjan! yadyapi jina pratimA acetana hai tathApi use vedana zUnya nahIM mAnanA caahie| saMsAra meM nizcita rUpa se pariNAma (bhAva) hI puNya aura pApa ke kAraNa hote haiN| jisa prakAra vajrabhitti para kanduka paTakane para usake sammukha vaha phaTa jAtI hai, usI prakAra dukha-sukhakAraka nindA evaM stutiparaka vacanoM ke prahAra se yadyapi pratimA bhaGga nahIM hotI tathApi usase zubhAzubha karma turanta laga jAte haiN| unameM se dhArmika karmoM ko svarga kA kAraNa kahA gayA hai| yaha jAnakara zuddha bhAvanApUrvaka jina bhagavAna kA aharniza cintana karo aura unakI pratimA kA aharniza dhyAna kro| yaha sunakara rAjA ne muni ke caraNoM meM praNAma kiyA aura usI vacana ko apane mana meM bhaayaa| munirAja ko praNAma karake rAjA apane bhavana meM AyA aura phira sUryamaNDalAkAra jina bhavana kA nirmANa karAyA aura vahA~ vaha atyanta utsAha se unakA nityadarzana kara tathA tIna pradakSiNAyeM dekara unakA dhyAna karatA thaa| isI prakAra anya aneka vidhiyoM kA Azraya letA huA vaha vahA~ amuni arthAta gRhastha hote hue bhI maunAzrita arthAt muni ke samAna zobhAyamAna hotA thaa| usa Sxsasxesesxesasrusesi 5 Pustashasxesyasrusrussess
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjA ne anya kisI dina saMsAra kI asAratA ko jAnakara sAgara gupta muni ke pAsa muni dIkSA le lI aura giri-kandarAoM, mRgoM arthAna siMha Adi vanya jIvoM ke bhaya ko chor3akara vahIM sthita ho bAhyAbhyantara tapa evaM ralaya kA dhyAna karate hue solaha bhAvanAoM ko ArAdhanA karane lge| jaba ve mahAmuni khadiravana meM mRtakAsana se kAryAtmaga mudrA meM sthita the tabhI vaha jo magamAraka bhIla thA tathA jisane tapa meM zreSTha munIndra ko bIMdhA thA aura phira marakara vaha vahA~ se tamatamA nAmaka naraka meM gayA thA, vahIM jIva vahA~ paryApta dukha sahana kara punaH nikalA aura usI vana meM siMha yoni meM utpannA huA, jahA~ muni nirantara dhyAna meM magna the| usane una munirAja ko dekhakara tathA dunIMtipUrNa vaira kA smaraNa kara vegapUrvaka unheM khA ddaalaa| kSamAguNa ke dhAraka ve muni caudahaveM svarga meM utpanna hue| devoM ke dvArA vandita evaM anindya vaha deva nAnA prakAra ke bhoga-vilAsoM ko bIsarasAgara kI Ayu taka . bhogatA rhaa| bIsa pakhavAroM meM zvAsa chor3atA thA jise sevA-zuzrUSA kI bhAvanA se suranAriyA~ jhelatI thiiN| usane bIsa sahA varSa Ayu ko bhogA aura aharniza bhogoM se apane mana ko rajita karatA rhaa| vaha siMha (kamaTha kA jIva) bhI marakara dhUmaprabhA nAmaka naraka meM utpanna huA aura dukha bhogatA rhaa| he ravikIrti narezvara ! tuma ise bhalI bhA~ti jAno tathA mithyAtva aura kaSAya se mohita mata hoo| kAla sImA ko samApta kara vaha deva bharata kSetra kI kAzI nAmaka nagarI ke rAjA azvamena kI rAnI vAmA devI ke yahA~ garbha meM Akara prabhu pArzvanAtha nAma ke jinezvara rUpa meM janma liyaa| dhUmaprabhA se nikalakara vaha (kamaTha kA jIva) tIna krodha ke vazIbhUta kamaTha nAmaka zApasa huA aura phira vaha paMcAgni tapa kA kleza sahakara tathA zarIra chor3akara saMvara nAmaka deva huaa| AkAza mArga se jAte hue eka dina usane tapa tapate hue dhyAna sthita svAmI pArzvanAtha jinendra ko dekhA aura pUrvabhava kA vera jAnakara usane mahAna ApattikAraka upasarga kiyA isa kAraNa apanA Asana kampita hone se zeSanAga (dharaNendra) vahA~ AyA aura usane upasarga kA nivAraNa kiyaa| he nareza ! yahI vaira kA kAraNa 'jaano| __ yaha vRtta sunakara usa ravikIrti nareza ne vimala samyaktva grahaNa karake pArzva jineza ke caraNoM meM praNAma kiyA phira apane nagara ko lauTakara jinabhakta ho gRhastha ke vratoM kA pAlana karane lgaa| usa ravikIrti ne sAre mahItala ko jinAyatanoM se alaMkRta kiyaa| isa prakAra vaha akhaNDarAjya karane lagA FessMETASTESTESTestess so Usesterestseesrustess,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ aneka sukhoM ko pradAna karane vAle, jina dharma rUpI rasAyana kA jisane narabhava meM sevana nahIM kiyA vaha durlabha ratna ke samAna nara janma ko hAra jAtA hai aura zubhagati ko dUra kara detA hai| sandhi -7: zrI pArzva jineza devoM evaM manuSyoM se paricarita hokara vihAra karane lage aura saMsAra se pAra utarAne vAlI ve apanI vANI se bhavyajanoM kA zAsana karate hue dharma kA prakAza karane lge| vai loka pUjya devAdhideva sabhI ke mana ke saMzayoM ke miTAne vAle the| kinhIM ne ghara kA moha chor3akara tathA sabhI prakAra ke sukhoM ko pradAna karane vAle mahAvrata tathA kinhIM ne aNuvrata dhAraNa kara liye| azvasena ne muni aura vAmAdevI ne AryikA pada dhAraNa kiyaa| pArzva ke tIrtha meM dasa gaNadhara hue, jinhoMne zreSTha jinavANI kA uddhAra kiyaa| una pArzva ke cAra sau caturdazaparyoM ke dhArI evaM aThAraha sau ziSya kahe gaye haiN| pandraha sau avadhijJAna ke dhAraka muni, unase tigane vikiyA Rddhi ke dhAraka aura unase bhI tigune vahA~ pradhAna kevalI the| eka hajAra nance strImukta sthAna ko prApta karane vAle, nau sau manaH paryayajJAnadhArI munIndra, indroM dvArA stutya ATha sau vAgezvara, ar3atIsa hajAra ArthikAyeM, eka lAkha vratI, zrAvaka evaM zrAvikAoM kI saMkhyA tIna lAkha thI asaMkhyAta deva svAmI parva kI sevA kara rahe the| vahA~ tiryaJcoM kA koI pramANa hI na thaa| ve jinavara bhASita padArthoM ko suna rahe the| / ___caturvidha saMgha ke sAtha vihAra karate hue ve pArtha jinendra "sammeda zikhara" phuNce| usa parvata kI coTI para mana aura vacana ko avaruddha karake kAyayoga se jina bhagavAna ne zIghra hI dapa-kapATaka-samudghAta kiyaa| isa prakAra cAra samayoM meM pArzva ne daNDa, kapATa, pratara evaM loka pUrNa samudghAta karake samasta saMsAra ko pAra kara liyaa| vedanIya, nAma evaM gotra; ina tIna aghAtiyA karmoM ko Ayukarma ke samAna kara liyA aura dhyAna meM isa prakAra sthita hue ki jisase karma kaTa jaaveN| Atma pradezoM kA saMvaraNa karake ve jinavara tIsare zukla-dhyAna meM sthita ho gye,| jisameM unhoMne aghAtiyA karmoM kI zeSa bahattara prakRtiyoM kA kSaya kiyaa| terahaveM guNasthAna meM hI sthita rahate hue phira ayoga kevali guNasthAna meM sthita ho gaye, vahA~ pA~cca laghu akSaroM ke uccAraNa kAla jitanI sthiti karake karmoM kI zeSa antima teraha prakRtiyoM kA kSaya kiyA, isa prakAra ina pacAplI PastessesmaushSTATESTShors rusheshasKasesesxey
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ LATESTASTERSTATISesesiressesreyeseSTAN prakRtiyoM kA uccheda kara pArzva prabhu ne zrAvaNa zukla saptamI ke dina kamoM ko pUrNa rUpa se dhvasta karake nirbAdha rUpa se Urdhvagamana kiyaa| isa prakAra kalimalarahita jinavara ne zivapaTa (mokSa) prApta kiyA aura ve siddha, buddha evaM zuddha arUpI zarIra ke dhAraka hue| aSTaguNoM se samRddha caitanya siddha hokara unhoMne zAzvata sukharUpI dhana prApta kara liyaa| vahA~ unakI arUpI deha antima laukika deha se AkAra meM kiJcita kana (kama) tathA tejomaya avasthA meM sthita ho gii| usa sidbhazilA para tanuvAtavalaya ke antima bhAga meM caurAsI lAkha sira bhir3e hue haiN| ve siddha ananta guNoM ke Izvara hote hai| pAcaprabhu ne zuddha Atma svabhAva rUpa, triyoga rahina niraMjana evaM doSarahita nirvANa pada prApta kiyaa| unake sAtha anya chattIsa muni bhI sukhapUrvaka ajara-amara hokara sthita ho gye| jinavara kA nirvANa jAnakara anindya indra suravRnda sahita aayaa| usa vIra ne vikriyARddhi se mAyAmaya dhIra zarIra banAyA aura use siMhAsana para virAjamAna kiyaa| punaH aSTa prakAra se pUjA kI jo sabhI ke hRdayoM ko ati manojJa lgii| gozIrSa pramukha devadAra, zrIkhaNDa aura nAnA prakAra ke kASTha milAkara usane zayyA (citA) nirmita kI ora usa para tatkAla hI pArzva jinendra kA vaha mAyAmayI zarIra rkhaa| jaba devagaNa usakI tIna pradakSiNAyeM kara praNAma karake samIpa meM khar3e the, tabhI agni kumAroM ne pArtha ke caraNoM meM praNAma karake unake zIrSa-kirITa ke Age jAkara citA prajjvalita kara dI, jisase AkAza kA mArga avaruddha ho gayA aura jaga hai jinavara ke "mokSagamana" ko jAna liyaa| sampUrNa bhuvana ko kSubdha karane vAle aneka sUryoM ke ninAdapUrvaka yaha zakra usa prazaMsAkAraka bhasma ko grahaNa karake apane sira para rakhakara kSIrasamudra ko gyaa| vahA~ bhasma ko kSepaNakara indra vApisa AyA aura zrIgaNadhara ko praNAma karake apanI bhakti ke anusAra antima zreSTha kalyANaka karake svarga ko calA gyaa| zrI svayambhU gaNadhara bharatakSetra meM dharma-adharma kI yukti prakAzita karake mokSa ko prApta huA tathA jo paramajJAnI anya munIzvara the, unameM se koI to apane tapa ke prabhAva se zAzvatapurI ko gaye aura koI ahamindra ho gye| prabhAvatI kAntA bhI zuddha citta hokara apane zarIra ko tyAgakara acyuta svarga meM gyauN| vAmAdevI bhI vahIM para uttama deva huiiN| vahA~ se cayakara donoM deva usI krama se zivapada ko paayeNge|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ exxxxxxx25 1 anantara kavi radhU dvArA grantha praNayana sambandho truTiyAM ke lie kSamA yAcanA karate hue AzrayadAtA kheLa sAhU kA pArivArika paricaya jAti - gotra evaM pichalI pIr3hiyoM kA varNana kiyA gyaa| usake bAda AzrayadAtA kheU sAhU ne kavivara raidhU kA vinayapUrvaka surItyA sammAna kiyaa| isake bAda nimna bharata vAkya ke sAtha grantha pUrNa huA "pArzva prabhu kI kRpA se tRSNA 'ko dUra 'karane vAlI avirala jala dhArAoM se medinI nitya tRpta hove | pRthvI maNDala para kalimala ke dukha kSINa hoveM aura gharaghara meM maMgala gIta gAye jaayeN| sampUrNa deza upadravoM se rahita rahe nareza prajA kA pAlana karatA huA Anandita rhe| jina zAsana phalephUle, nirdoSa munigaNa viSaya vAsanA- se dUra rahakara Anandita rheN| jo zrAvakakaNa jIva- ajIva Adi padArthoM kA zravaNa karate haiM, ve pApa rahita hokara Ananda se rheN| sabhI jana jinendra ke caraNa kamaloM meM natamastaka rheN|" kathAvastu kA mUlastrota : 1. tiloyapaNNattI : "itihAsodbhavaM vRttaM anyadvA sajjanAzrayam" uparyukta paktiyA~ mahAkAvya kI suspaSTa paribhASA batAne vAle 15 vIM zatAbdI ke pramukha katri vizvanAtha ne apane grantha sAhityadarpaNa meM kahI haiM, jinakA tAtparya hai ki mahAkAvya kI kathAvastu kisI aitihAsika kathAnaka para AdhArita yA sajjanAzrita honA cAhie 40 isa sandarbha meM kisI bhI mahA kAvya ( caritakAvya) ke srota kA vicAra karanA atyanta Avazyaka ho jAtA hai| yahA~ bhI hameM mahAkavi rahanu viracita "pAsaNAhacariu" ke strota ke sandarbha meM vicAra karanA hai "pAsaNAhacariGa" ke pramukha nAyaka tIrthaGkara pArzvanAtha ke carita ke kucha pramukha aMza hameM sarvaprathama AcArya yatinRSabha dvArA prAkRta bhASA meM nibaddha "tiloyapaNNattI" (triloka prajJapti) meM dRSTigocara hote haiN| karaNAnuyoga kA pramukha grantha hone ke kAraNa jahA~ lokAloka vibhAga, bugaparivartana aura caturgati Adi kA pratipAdana kiyA gayA hai, vahIM digambara jaina Agama ke zrutAMga se sambandha rakhane ke kAraNa isameM tiresaTha zalAkA puruSoM kA bhI saMkSipta varNana kiyA 40 sAhityadarpaNa: vizvanAtha 318 atttttttttttt) ajoojoo ttoottoo ttoottoott 69
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ gayA hai| inhIM zalAkA puruSoM ke antargata tIrthaMkara bhI Ate haiM, ataH tIrthakara pArzvanAtha ke mAtA-pitA, janmasthAna, kevalAna, lopa. prAsAnikA vivecana bhI 'tiloyapaNNattI' meM huA hai| 'tiloyapaNNattI' para AdhArita tIrthaMkara pArzva nAtha ke carita kA saMkSipta varNana isa prakAra : tIrthaMkara pArzvanAtha prANata kalpa (14veM svarga) se capaMkara pArzvanAtha ke bhava meM avatIrNa hue|41 inakA janma vArANasI nagarI meM pitA hayasena (azvasena) aura mAtA varmilA (vAmA) se pauSakRSNA ekAdazI ke dina vizAkhA nakSatra meM huA thaa|42 inake vaMza kA nAma ugra vaMza thaa|43 tIrthakara pArzvanAtha bAIsaveM tIrthaMkara neminAtha ke 84650 varSa bAda aura caubIsaveM tIrthaMkara mahAvIra ke 278 varSa pahale utpanna hue the44 tIrthaMkara pAzvanAtha kI Ayu 100 (sau) varSa pramANa thii|45 inakA kumAra kAla tIsa varSa shraa|46 inake zarIra kI U~cAI 9 hAtha pramANa thI aura zarIra harita varNa kA thA? inhoMne rAjya nahIM kiyA 48 inakA cihna sarpa thaa| 49 inheM apane pUrva janmoM kI smRti ke kAraNa vairAgya utpanna huA50 unhoMne apane janmasthAna vArANasI meM hI dIkSA dhAraNa kii|51 inhoMne jina dIkSA mAgha zuklA ekAdazI ke dina pUvAsa meM vizAkhA nakSatra meM SaSTha bhakta ke sAtha azvastha vana meM dhAraNa kI 52 isa prakAra inhoMne kumAra kAla meM hI tapa ko grahaNa kara liyA thaa|53 cAra mAha taka inakA chadamastha kAla rahA arthAt cAra mAha taka inheM kevalajJAna utpanna nahIM huaa|54 isake bAda caitra kRSNA caturthI ke pUrvAhna kAla meM vizAkhA nakSatra meM sakkapura (zakrapura) nAmaka nagara meM inheM kevalajJAna utpatrA 47 tiloyapaNNattI : A. yativRSabha, nauttho mahAdhiyAro. gAthA--522 42 vahI 548 43 vahI 550 44 vahI 576577 45 vahI 582 46 vahI 584 47 vahI 587-588 48 vahI 603 49 vahI 605 50 vahI 607 51 yahI 643 52 vahIM 666 53 vahIM 670 54 vahI 678
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ huaa|55 kevalajJAna ke utpanna ho jAne para niyamAnusAra saudharma indra kI AjJA se kubera ne vikriyA Rddhi ke dvArA samavazaraNa kI racanA kara dii| samavazaraNa kA kSetraphala bahuta vizAla thaa|56 mAtaMga nAma kA yakSa aura padmA nAma kI yakSiNAM tIrthaMkara pArzvanAtha ke samIpa rahate the| pArzvanAtha kA kevali kAla 69 varSa 8 mAha haiN| arthAt ye 69 varSa 8 mAha taka kevalajJAnI rhe| inake isa gaNadhara the, jinameM prathama gaNadhara kA nAma svayama thaa|59 tIrthakara pArzvanAtha ke saMdha meM 16000 RSi the|60 inake sAta gaNa the, jinameM 350 pUrvadhara, 10900 zikSaka, 1400 avadhijJAnI muni, 1000 kevalajJAnI, 1000 vikriyA Rddhi ke dhAraka, 750 vipulamati avadhi jJAnI aura 600 vAdI the|61 inake tIrtha meM 38000 AyiMkAyeM thiiN| ina AryikAoM meM sulokA yA sulocanA pramukha thI2 tIrthaMkara pArzvanAtha zrAvaNamAsa ke zukla pakSa kI saptamI ko pradoSakAla meM apane janmanakSatra (vizAkhA) ke rahate 36 maniyoM ke sAtha sammeda-zikhara63 se nirvANa ko prApta hue the|64 inake 8800 ziMSya anuntara vimAnoM meM ge| 6200 ziSyoM ne siddhapada ko prApta kiyA tathA 1000 ziSyoM ne saudharma Adi indra padoM ko prApta kiyaa|65 inakA tIrthakAla 278 varSa pramANa rhaa| uparyukta tiloyapaNNattI ke vivecana se spaSTa hai ki isameM bha. pArzvanAtha ke jIvana kI sthUla bAtoM kA hI samAveza milatA hai kintu unake jIvana ko pramukha ghaTanAoM kA kahIM bhI ullekha nahIM miltaa| pramukha ghaTanAoM kA ullekha na hone ke kAraNa unakI jIvanacaryA ko samajhane meM bhI kaThinAI ho sakatI hai aura yadi raidhU kRta 'pAsapNAha cariu' ke kathAnaka kA srota ise mAna leM to phira raidhU dvArA 55 vahI 700 56 tiloyapaNNatto 717-890 57 vahI 935-939 58 vahI 960 59 vahIM 963-966 60 vahI 1097 61 vahI 1158 1159 62 bahI 1175-1180 63 vartamAna meM bhArata deza ke bihAra pradezAntargata "pArasanAhila" ke nAma se prasiddha parvata 64 vahIM 1207 65 vahI 1217, 1228, 1237 66 vahI 1274
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Xxx sxesxe kooboott) varNita sampUrNa ghaTanAyeM una kI kAlpanikatA ko hI drshaayeNgii| ataH ise pUrNa rUpa se "pAsaNAha cariTha" kA srota nahIM mAnA jA sktaa| 2- uttarapurANa87 uttarapurANa saMskRta kSaNa meM gumphita A. guNabhadra kI zreSTha kRti hai| isakI racanA unhoMne apane guru AcArya jinasena ke svargastha hone para kI thii| AcArya jinasena ne tiresaTha zalAkA puruSoM ke carita kA varNana karane ke lie 'mahApurANa' (AdipurANa ) kI racanA prArambha kI thI kintu ve isake 42 parva hI likha pAye the ki unakI mRtyu ho gaI, ataH apUrNa purANa kI pUrti unhIM ke ziSya guNabhadra ne kI aura 'AdipurANa' meM 5 parva aura jor3akara 47 parvoM meM kevala AdinAtha aura bharata cakravartI kA carita pUrNa kiyaa| isake bAda 'uttarapurANa' kI racanA kI, jisameM zeSa ikasaTha (61) zalAkApuruSoM kA varNana kiyaa| varNana Adhikya na hote hue bhI koI bhI aitihAsika ghaTanA na chUTe, isakA pUrNa dhyAna rakhA gayA hai| 'uttarapurANa' ke 73 veM parva meM varNita tIrthaMkara pArzvanAtha ke carita kA vibhinna pazcAdvartI pArzvacarita kartAoM ne Azraya liyA hai| raidhU dvArA likhita "pAsaNAhacariu " kA strota bhI yahI hai| kathAvastu ke AdhAra para isakI puSTi hotI hai| uttarapurANa meM varNita pArzvanAtha sambandhI kathAnaka isa prakAra hai jambUdvIpa ke dakSiNa bharata kSetra meM suramya nAmaka dezAntargata podanapura nAmaka nagara hai| usa nagara meM suprasiddha aravinda nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| podanapura nagara meM vizvabhUti nAmaka brAhmaNa apanI anundharI nAmaka brAhmaNI (patnI) ke sAtha rahatA thA una donoM ke kamaTha aura marubhUti nAmaka do putra the, jo viSa ora amRta ke samAna the| kamaTha kI strI kA nAma varuNA tathA marubhUti kI patnI kA nAma vasundharI thaa| ye donoM kamala aura marubhUti rAjA ke maMtrI the| nIca tathA durAcArI kamaTha ne vasundharI ke nimitta sadAcArI marubhUti ko mAra ddaalaa| marubhUti marakara malayadeza ke kubjaka nAmaka sallakI ke bar3e bhArI vana meM vajraghoSa nAmaka hAthI huaa| varuNA marakara usI vana meM usakI priyA hathinI huii| kisI eka samaya rAjA aravinda ne virakta ho saMyama (muni pada) dhAraNa kara saMgha sahita vandanArtha sammeda zikhara kI ora prasthAna kiyaa| calate-calate ve usI vana meM pahu~ce aura sAmAyika kA samaya hone para pratimAyoga dhAraNa kara 67 paM. DaoN. pannA lAla sAhityacArya ke sampAdakatva meM san 1954 I. meM bhAratIya jJAnapITha, kAzI se prakAzita c) 72
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ virAjamAna ho ge| vaha madonmatta hAthI unheM dekhakara mArane ke lie udyata huA, parantu unake vakSasthala para zrIvatsa kA cihna dekhakara use apane pUrvajanma kA smaraNa ho gyaa| usane munirAja se dharma kA svarUpa acchI taraha jAnakara proSadhopavAsa Adi zrAvaka ke vrata grahaNa kiye| vratAcaraNa karate hue eka bAra jaba vaha pAnI pIne vegavatI nadI ke daha meM gayA to vahIM kRzakAba hone se kIcar3a meM phaMsa gyaa| durAcArI kamaTha kA jIva vahIM marakara kukkuTa nAmaka sarpa huA thaa| usane pUrvajanma ke baiMra ke vazIbhUta ho usa hAthI (vajraghoSa) ko kATa khAyA, jisase vaha marakara sahastrA svarga meM solaha sAgara kI Ayu vAlA deva huaa| sahasrA svarga meM sukha- bhoga bhogane ke bAda Ayu ke anta meM vahA~ se cayakara jambU dvIpa ke pUrva videha kSetra ke puSkalAvatI deza ke vijayAI parvata para vidyamAna trilokottama nAmaka nagara meM vahA~ ke rAjA vidyudgati aura rAnI vidyunmAlA ke yahA~ razmivega nAmaka putra ke rUpa meM utpanna huaa| yauvana ke anta meM razmivega ne samAdhigapti mani se dIkSA dhAraNa kara lii| kisI eka dina vaha muni jaba himAlaya kI guphA meM taH tIna the, tabha, jisa phujhuTa sAne caghoSa hAthI ko kATA thA, vahI pApI dhUmaprabhA naraka ke duHkha bhoga kara nikalA aura vahIM para ajagara huaa| usa ajagara ne muni razmivega ko nigala liyA jisase marakara vaha acyuta svarga ke puSkara vimAna meM bAIsa sAgara kI Ayu vAlA deva svarga meM Ayu kI samApti para vaha puNyAtmA (marubhUti kA jIva) jambUdvIpa ke pazcima videha kSetra meM padma deza ke azvapura nAmaka nagara meM rAjA anantavIrya aura rAnI vijayA ke yahA~ bajranAbhi nAmaka putra ke rUpa meM utpatra huaa| cakravatI kI vibhUti se yukta hone para bhI eka dina kSemaMkara mahArAja se dharma zravaNa kara saMyama dhAraNa kara liyaa| idhara kamaTha kA jIva bhI ajagara kI paryAya se chaThe naraka meM jAkara vahA~ bAIsa sAgara kA duHkha bhogane ke bAda kuraMga nAmaka bhIla haa| mani veza meM bajranAbhi jaba tapa kara rahe the tabhI kamaTha ke jIva usa kuraMga bhIla ne unheM bANa se prahAra kara mAra ddaalaa| vahA~ se mRtyu ke bAda ve muni madhyama graiveyaka ke madhyama vimAna meM ahamindra hue| sattAIsa sAgara kI Ayu taka divya bhoga bhogane ke bAda vaha ahamindra (marubhUti kA jIva) jambUdvIpastha kauzaladeza ke ayodhyA nagara meM kAzyapa gotrI Msrussiastesterestesterstusxesxesexessses
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ PassettesTSTASSISTARASTARASTASTESTARAT ikSvAkuvaMzI rAjA bajrabAhu aura rAnI prabhakarI ke Ananda nAma kA priya putra huA, jo bar3A hone para mahAvaibhava kA dhAraka maNDalezvara rAjA huaa| eka bAra basanta Rtu kI aSTAnhikAoM meM rAjA Ananda ne vipulamati nAmaka muni mahArAja se dharmazravaNa kiyaa| kisI eka dina Ananda ne apane sira meM sapheda bAla dekhA, dekhakara ve virakta ho gaye aura unhoMne apane putra ko rAjya bhAra sauMpakara tapovrata dhAraNa kara liyaa| ve kSIra vana meM tapasyA kara rahe the ki vahIM para kamaTha kA jIva bhI bhIla kI paryAya se naraka meM jAkara, vahA~ ke dukha bhoga kara siMha huA thA, usane muni kA galA pakar3akara unheM mAra ddaalaa| munivara mRtyu ke uparAnta acyuta svarga ke prANata vimAna meM indra hue| vahA~ para unakI Ayu bIsa sAgara kI thii| prANata vimAna meM apanI Ayu pUrNa kara usa jIva jambUdvIpa ke bharata kSetrastha kAzI deza ke banArasa nAmaka nagara meM kAzyapa gotrI rAjA vizvasena kI mahArAno brAjhI ke yahA~ zubhamuhUrta meM pauSakRSNA ekAdazI ke dina putra rUpa meM janma liyaa| indroM ne Akara sumeruparvata para unake janma kalyANaka kI pUjA kI tathA bAlaka kA nAma 'pArzva' rkhaa| bAlaka pArzva kramaza: vRddhi ko prApta hone lgaa| 16 varSa kI avasthA meM pArzvakumAra senA ke sAtha krIDArtha vana ko gye| vana meM unakI mAtA ke pitA (nAnA) mahIpAla deza ke rAjA mahIpAla apanI patnI ke viyoga se du:khI hokara paMcAgni tapa kara rahe the| pArzva kumAra ko binA namaskArAdi kiye khar3A dekhakara atyanta kupita hue| ve bujhatI agni meM lakar3I DAlane ke lie lakar3I kATane hI vAle the ki kumAra pArzva ne "isameM jIva haiM, ise mata kATo" kahakara rokA, parantu ghamaNDa ke kAraNa usane nahIM mAnA aura lakar3I kATa dI, jisase usa lakar3I ke sAtha usameM rahane vAle nAga-nAginI yugala kaTa gye| pArzva kumAra ne usa tapasvI ko paJcAgni-tapa janya hiMsA ko samajhAyA kintu pUrva vaira kA saMskAra hone athavA apane pakSa ke prati anurAga ke kAraNa usane eka na sunii| krodhayukta ho marane para vaha mahIpAla kRta tapasyA ke prabhAva se zambara nAmaka jyotiSI deva huaa| ve nAga-nAginI bhI pArzva ke upadeza se zAnti bhAva ko prApta ho, marane para dharaNendra aura padmAvatI nAmaka nAga jAti ke deva hue| tIsa varSa kI avasthA meM bhagavAna pArzvanAtha ke pAsa ayodhyAnareza jayasena kA dUta aayaa| usane ayodhyA kI vibhUti ke varNana ke prasaMga meM bhagavAna RSabhadeva kA varNana kiyA, jise sunakara pArzva ko vairAgya ho gyaa| ve lokAntika devoM se sambodhita ho vimalA nAmaka pAlakI para savAra ho azva vana
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahu~ce aura pauSa kRSNA ekAdazI ke dina prAtaHkAla tIna sau rAjAoM ke sAtha paMcamuSTi kezaloMca karake jina dIkSA grahaNa kii| anantara gumakheTa nagara ke rAjA dhanya ne unheM AhAra dekara apane ko dhanya kiyaa| bhagavAna pAzcaM ne cAra mAha chamastha avasthA ke vyatIta kie| taduparAnta jaba ve sAta dina kA yoga lekara dharma dhyAna meM lIna the, usI samaya kamala kA jIva zambara AkAzamArga se kahIM jA rahA thaa| akasmAt usakA vimAna ruka gyaa| pUrvajanma ke vaira ko jAnakara usane pArzva ke Upara bhayaMkara garjanA ke sAtha mahAvRSTi karanA prArambha kii| choTe-moTe pahAr3a taka lAkara unake samIpa girAye; isa prakAra usa durbuddhi ne sAta dina taka upasarga kie| avadhijJAna se dharaNendra aura padamAvatI zambara dvArA kiye gaye upasarga ko jAnakara pRthvItala se bAhara nikle| dharaNendra ne apanI phaNAoM ke Upara pArzvanAtha ko uThA liyA tathA padamAvato vanabhaya chatra tAnakara khar3I ho giiN| mohanIya karma ke kSINa ho jAne se kamaTa kRta upasarga zAnta ho gyaa| caitrakRSNA trayodazI ko pArzvanAtha ko kevalajJAna kI prApti huii| usI samaya devoM ne Akara kevalajJAna ko pUjA kii| kevala jJAna kI prApti dekhakara zambara deva bhI kAlalA pAkara zAnta ho gayA aura usane samyagdarzana sambandhI vizuddhatA prApta kara lii| yaha dekha usa vana meM rahane vAle anya sAta sau tapasvioM ne bhI mithyAdarzana chor3akara tapa, saMyama Adi ko dhAraNa kiyaa| sabhI samyagdRSTi hokara pAcaprabhu ke caraNoM meM namaskAra karane lge| kevalajJAna prApti ke 69 varSa 7 mAha taka bilhAra karane ke bAda Aya ke eka mAha zeSa raha jAne para pArzvaprabhu 36 muniyoM ke sAtha sammedazikhara para virAjamAna ho gaye aura vahIM se nirvANa ko prApta kiyaa| nirvANa prApti ko jAnakara indroM ne Akara unakA nirvANa kalyANaka mnaayaa| isa prakAra uttarapurANa meM bha. pArzvanAtha sambandhI kathA nibaddha kI gaI hai| marubhUti evaM kamaTha ne jo bhava dhAraNa kie unakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra haiM:1. marubhUti kamaTha 2. banadhoSa hAthI 2. kukkuTa sarpa 3. sahasrAra svarga meM deva dhUmaprabhA naraka meM nArakI 4. razmivega ajagara 5. acyuta svarga meM deva 5. chaThaveM naraka meM nArakI 6. bajranAbhicakravartI 6. kuraMga nAmaka bhIla 7. madhyama gaitreyaka meM ahamindra 7. nArakI
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. 9. 10. rAjA Ananda 8. acyuta svarga ke prANata vimAna meM indra 9. pArzvanAtha 10. 11. kathAvastu meM radhU dvArA kie gae parivartana evaM parivardhana aitihAsika mahApuruSoM ke jIvana carita ko varNita karate samaya racanAkAra usI mUla kathA, cAhe vaha sajjanAzrita ho, kiMvadantI rUpa ho yA aitihAsika, rUpa meM nibaddha karane kA prayatna karatA hai, phira bhI kathAnaka meM A rahI visaMgatiyoM yA nAyaka ke dabate caritra ko ujAgara evaM garimAyukta dikhAne ke lie vaha apanI navanavonmeSazAlinI pratibhA evaM buddhi cAturya kA sahArA lekara kucha parivartana evaM parivardhana kathA meM karatA hai aura yahI rAjA hai ki isase mUla kathA kA svarUpa bhI yathAvat banA rhe| mahAkavi rahadhU ne bhI "pAsaNAhacariTha" kA mUla kathAnaka to yadyapi uttarapurANa se hI liyA hai kintu kahIM-kahIM kucha parivartana evaM parivardhana kathAnaka ko sugama banAne ke lie kie haiM, jo isa prakAra haiM: 1- " uttarapurANa" meM bha. pArzvanAtha ke pitA evaM banArasa ke rAjA kA nAma vizvasena 69 batAyA gayA hai, jabaki 'pAsaNAhacariu " meM Asasena (avazsena) 70 batAyA gayA hai| siMha nArakI mahIpAla rAjA zambara nAmaka deva 68 jAtaH prAGa marubhUtiranvibhapatirdevaH sahastrArajovidheo 'cyutakalpajaH kSitibhRtAM zrI vajranAbhiH patiH / devo madhyamamadhyame nRpaguNaurAnandamA'' nataM devendro hataghAtisaMhatijaravatvasmansa pArzvezvaraH // kamaTha: kukkuTasarpaH paJcamadhU jo'hirabhavadadha narake / vyAdho'dyogaH siMho narakI narapo'nu zambarI divija : 1 uttarapurANa 73/169 170 2- " utsarapurANa" meM pArzvanAtha kI mAtA kA nAma brAhmI 71 aura "pAsaNAhacariu " meM vAmA 72 batAyA gayA hai| 69 uttarapurANa 73/75 70 pA raidhU 1/10 71 uttarapurANa 73/75 72 pAraizrU 1/10 Stesteststes 76 S A) "
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ > kNtt 3... 'uttarapurANa' meM pArzvanAtha ke vairAgya kA kAraNa ayodhyA nareza jayasena ke dRta dvArA kahe gae bha. RSabhadeva ke vRtta ko mAnA gayA hai, 73 kintu 'pAsaNAhacarita' meM vairAgya kA kAraNa tApasa dvArA kATI gaI lakar3I meM se nikale arddhadagdha nAga nAginI ke prasaMga ko mAnA gayA hai| 4 jabaki 'uttarapurANa' meM yaha ghaTanA pArzvanAtha ke solaha varSa kI avasthA kI batAyI gaI hai| 75 mahApuruSoM ke liye vairAgya hetu tuccha kAraNa bhI sabala hI hote haiM, phira saMsAra kI aisI biDambanA (nAga nAginI kA maraNa) dekhakara pArzva kA tIsa varSa taka ghara meM rahanA ucita pratIta nahIM hotA ataH raidhU ne yahA~ kathA nAyaka pArzvanAtha ke caritra ko doSamukta dikhAne ke lie ghaTanA tIsa varSa meM dikhAkara aura tajjanya vairAgya huA batAkara ghaTanA kA aucitya bar3hAyA hai| 4- 'uttarapurANa' meM bhagavAna pArzva kA AhAra gulmakheTa nagara ke dhanya nAmaka rAjA ke dvArA diyA gayA batAyA haiM 76 jabaki pAsaNAhacariMDa meM hastinApura ke vaNik zreSTha varadatta ke yahA~ batAyA gayA hai| 77 5. 'pAsaNAhacariu' meM pArzva dvArA arkakIrti kI kanyA prabhAvatI ke sAtha vivAha hetu svIkRti dI gaI hai 78 ( vivAha kA ullekha nahIM) kintu uttarapurANa meM isa taraha kI koI ghaTanA varNita nahIM hai| 6- uttarapurANa meM vizvabhUti ko podanapura nagara nivAsI veda zAstra ko jAnane trAlA brAhmaNa batAyA gayA hai. 79 kintu pAsaNAhavariu meM use rAjA aravinda kA maMtrI batAyA gayA hai| 80 ( uttarapurANa meM maMtrI nahIM batAyA gayA hai) 7 'uttarapurANa" meM marubhUti kI mRtyu kI ghaTanA kA saMketa "nIca tathA durAcArI kamaTha ne vasundharI ke nimitta sadAcArI, sajjanoM ke priya marubhUti ko mAra DAlA 81 kahakara kiyA gayA hai, jabaki "pAsaNAhacariu " meM ukta " 73 uttarapurANa 73/120-130 74 ra53: pAsa. 3/12 75 uttarapurANa 73/95-103 76 uttara purANa 73/132 133 77 raidhUH pAsa 4/3 78 vahIM 3/11 79 uttarapurANa 73/8 80 radhUH pAsa 6/2 81 uttarapurANa 73/11 772 Sesshe
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ ASXSXSusesxesxss sxASIESTMsxesesexsxesxs ghaTanA kI siddhi ke lie kamaTha dvArA vasundharI se durAcAra, kisI vyakti (gusacara) ke dvArA kamaTha ke durAcAra kI sUcanA rAjA ko prAsa honA, ghaTanA kI satyatA siddha hone para rAjA dvArA kamaTha ko rAjya se nikAlanA, kamaTha kA vana meM jAnA aura anta meM kSamA mA~gane gae marubhUti .para kamaTha ke zilA prahAra se mRtyuH isa prakAra marubhUti kI matyu kI ghaTanA kA vistRta vivaraNa diyA hai|82 8-. 'pAsaNAhacariu' meM kamaTha dvArA vasundharI ke zIla bhaMga kA ullekha kiyA hai| 83 kintu 'uttarapurANa' isa viSaya meM mauna hai|84 9- 'pAsaNAhacariu' meM rAjA aravinda ke vairAgya kA kAraNa ghane bAdaloM kA kSaNabhara meM vilIna ho jAnA batAyA gayA hai, jabaki uttarapurANa meM koI kAraNa nahIM batAyA gayA hai| isa prakAra donoM kathA vastuoM meM antara hote hue bhI mUla kathA ke donoM nikaTa hI haiM, jahA~ uttarapurANakAra kA mantavya kathA ko saMkSipta meM hI vyakta karanA thA, vahIM raidhU kA mantavya kathA ko vistRta karake nAyaka ko cAritrika vizeSatAoM se yukta kara dikhanA thA, isIlie usane nAyaka ko yuddhAdi ke lie sannaha dikhAkara vIrocita zaurya, parAkrama Adi guNoM ko bhI prakaTAne kA prayAsa kiyaa| parivartana evaM parivardhana yadi kavi nahIM karatA to bha, pArzva viSayaka kathA, kathA hI raha jAtI; use mahAkAvya kA svarUpa nahIM mila paataa| 82 raiH pAsa.6/3-0 83 raidhU: pAsa. 6/3, paMkti / 84 vahI 6/10 85 vahI 73/14 HSASTERasheesesxesexsi 78 SXSXASWASTESASRAustery
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya pariccheda pAsaNAhacariu kI bhASA-zailI mahAkavi raidhU ne apane vicAroM aura bhAvoM ko abhivyakta karane lie jisa bhASA-zailI ko apanAyA hai, vaha paNDitoM kI apekSA saMskRta zrotAoM ke lie hai| inakI zailI subhaga aura manorama vaidarbhI zailI kaha sakate haiN| varNana sarala aura prAsAdika haiN| bhASA ko alaMkAroM ke ADambara se citravicitra banAne kA prayAsa kahIM nahIM dikhalAI par3atA hai| vAkya prAyaH choTe-choTe haiN| vAkya vinyAsa meM bhI AyAsa nahIM hai| saMkSepa meM inakI zailI meM spaSTatA, rasa kI samyak abhivyakti, zabda vinyAsa kI cArutA tathA kalpanA kA abhAva hai| anizcita, jaTila aura lambe vAkyoM kA prayoga nahIM hai| vibhinna zabdoM dvArA eka hI bhAva kI punarukti evaM anAvazyaka zabdoM kA prayoga nahIM kiyA gayA hai| artha kI spaSTatA hai| pANDityapradazani kI jAnabUjhakara ceSTA nahIM kI gaI hai| vicAra susambaddha haiN| zabda aura vAkya nase tule haiN| upadeza yA dharmatattva ke nirUpaNa ke samaya bhASA sarala, svaccha aura prabhAvotyAdaka hotI hai| udAraNArtha jIva ke ekatva kA varNana karate hue kavi kahatA hai ekku vi iMdu hoi upjji| eku vi raurava- Narai Nimajai / ekku vi tiriyajoNi duhatattau eku vi maNuu hoi mayamattau / ekku ji Nahayaru jalayaru thalayaru ekku ji sIhu sarahu vaNi ajayaru / ekcha ji rAU raMku su haduhagharu baMbhaNu suda ekku vaNivaru varu / ekku vi kammu suhAsuhu muMjai ekku vi bhavi appANau raMjai / ekku vi kattA bhuttA uttau ekku vi hiMDai mohAsattau / asahAyau ekkalaTha appau koi Na tahu sahejjuhayadappau / 3/17 yaha jIva akelA hI indra banakara janma letA hai aura akelA hI raurava naraka meM jA par3atA hai| akelA hI duHkhoM se tapta tiryaJcagati meM janma letA hai aura akelA hI madamatta manuSya hotA hai| akelA hI vaha nabhacara, jalacara yA thalacara banatA hai aura akelA hI bana meM siMha aura zarabha hotA hai| vaha akelA hI sukhI
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ athavA dukhI, rAjA yA raMka, akelA hI brAhmaNa, zUdra athavA vaNika zreSTha banatA hai| akelA hI zubhAzubha karmoM ko bhogatA hai, to akelA hI saMsAra meM apane ko anujita karatA hai| yaha jIva svayaM hI karmoM kA kartA evaM unakA bhoktA kahA gayA hai| mohAsakta hokara akelA hI ghUmatA bhaTakatA rahatA hai| darparahita AtmA bilkula asahAya aura akelA hotA hai, koI bhI usakA sahAyaka nahIM hotaa| uparyukta padya meM Agata eka (akelA) pada sarvatra vyApta hokara jIva ke ekatva kA bodha karAtA hai| jahA~ paraspara vAtAlApa kA avasara AtA hai, vahA~ choTe-choTe vAkyoM meM bhASA sazakta ho jAtI hai| saralatA aura svacchatA ke rahane para bhI vAkyoM meM tIkSNatA vartamAna hai| yathA tahi~ ramai jAma suraNara gaNitu tA tavasi eka puNu teNa diG / paMcaggi-tAva-tAviyaTha gattu gaurI- piyayami annrttcittu| taru ekku sukcha ja Dahiu pAsi gau pAsu jiNesa tuhu sayAsi / aNNANa jaNahiM paNavijamANa pekkheppiNu jaMpai tAsu NANu / kiM micchAiTThihu karai bhatti jo Navi pheDai saMsAra-atti / taM suNi koviu kamaThakkhu duTThu bho Naravara kiMjaMpahi aNichu / kiM aNNANattaNu amha jAu ki paru NiMdahi tuhu~ garuu rAu / taM suNi tiloyavaiNA pauttu tuva guru marevi kahi kattha patu / taM vayaNa suNivi Aratta cakkhu paDijaMpai ko jANai pykssu| aha puNu dIsahi gANeNa dakkhu jai jANahi tA tuhu ettha aknu / tA NAhu bhaNai ihu hu sadappu taru koTTara tuva guru marivi sappu / kiM DajjhamANu Nau Niyahi mukkha taru phADivi jovahi bho payakkha / taM NisuNivi tA AraTu ghiTchu jo huMtau mahu guru gunngrich| kiha urau jAu taNu taveNa khINu paMcaggisahaNi jo Niru pavINu / 3/12 / suranarapriya pAcaM jaba vahA~ ramaNa kara rahe the to unhoMne (vahA~) eka tApasa ko dekhA, jisakA gAMva pazcAgni tapa se tapta thA aura citta zaGakara meM anurakta thA aura jo eka sUkhe vRkSa ko apane pAsa meM jalA rahA thaa| pAzvajinezvara usake samIpa ge| ajJAnI janoM dvArA namaskRta usa tApasa ko dekhakara samyagjJAnI pArzvajina bole jo svayaM hI saMsAra ke du:kha ko naSTa nahIM kara sakatA, usa mithyAdRSTi kI bhakti kyoM karate ho? yaha sunakara kamaTha nAmaka duSTa tApasa kuddha RASWASICSXSIXSXSXesxesdesi ao kesxesiaSISXSResesiess
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho uThA (aura bolA)-he narazreSTha, apriya kyoM bolate ho? hamArI kyA ajJAnatA ho gaI? bar3e mAtsaryapUrvaka Apa paranindA kyoM kara rahe haiM? kamaTha kI bAta sunakara trilokapati ne pUchA- batAo, tumhArA guru marakara kahA~ utpanna huA hai? pArzva ke vacana sunakara tathA Arakta netra hokara vaha kamaTha pratyuttara meM bolA-isa bAta ko pratyakSa kauna jAna sakatA hai? tuma jJAna meM bar3e dakSa dikhAI de rahe ho| yadi tuma jAnate ho to isa bAta ko btaao| yaha sunakara pArzvanAtha bole "tumhArA yaha guru marakara vRkSa kI koTara meM dIlA sarpa huA hai| are mUrkha! kyA jalate hue ko nahIM dekha rahA hai? vRkSa phAr3akara tR use pratyakSa dekha leN|' isa vacana ko sunakara vaha duSTha kamaTha cillAyA- "mere jo mahAn guru the tathA jo tapasyA ke kAraNa kSINadeha the aura jo paJcAgni ke tApa sahana karane meM atyanta pravINa the| ve sarpa kaise ho sakate haiM? / ___ raiyU dRzyoM ko nyorevAra upasthita karate haiN| byoroM ko mUrta rUpa dene meM aura unakA sAGgopAGga citra khar3A kara dene meM ve siddhahasta haiN| guru sarpa kaise ho sakate haiM? yaha zaGakA hote hI tA tirakhakuThAreM kohieNa kaThu viyAriu teNaNaru / addha adhu taha~ urayajuu diTTha tattha dhuNaMtu siru / / 3/37 (ghattA) usa krodhita kamaTha ne tIkSNA kuThAra se usa kASTha ko bIcoM bIca se phAr3a diyA aura usameM apane arddhadagdha sarpayugala ko apanA sira dhunate hue dekhaa| nAda saundarya dRSTi kI se kavi jahA~ yuddha kA varNana karatA hai, vahA~ kaThora dhvaniyoM kA vyavahAra karatA hai una dhvaniyoM ke zravaNa se hI yuddha kA dRzya upasthita ho jAtA hai| zrRGgArika varNana ke prasaGga meM zabdoM kA prayoga madhura ho jAtA hai| raidhU kI bhASA : uttarakAlIna apabhraMza kA jo rUpa raidhu ke kAvya meM dRSTigocara hotA hai, usake samyak vivecana se yaha tathya spaSTataH sAmane AtA hai ki Adhunika bhAratIya Arya-bhASAoM ke prArambhika rUpa kA vikAsa jisa bhASA-rUpa se huA, usase vaha kitanA nikaTa hai| isa dRSTi se apabhraMza dhArA meM raidhU kA sthAna addhitIya hai| apabhraMza kA hindI se kyA sambandha hai? isa prazra para vicAra prakaTa karate hue mahA paNDita rAhula jI ne "hindI kAvyazvArA" kI bhUmikA meM likhA hai- isasa TesrustressesTastusher ResTESxesxesxesesxeses
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA ko apabhraMza kahate haiM, zAyada isase Apa samajhane lage hoMge ki taba to yaha hindI se jarUra alaga hogI lekina nAma para na jAe, isakA dUsarA nAma' 'desI'' bhASA bhI hai| apabhraMza ise isalie kahate haiM ki isameM saMskRta zabdoM ke rUpa bhraSTa nahIM, apabhraSTa-bahuta hI bhraSTa haiM, isalie saMskRta paNDitoM ko ye jAti-- bhraSTa zabda bure lagate hoMge lekina zabdoM kA rUpa badalate- badalate nayA rUpa lenA, apabhraSTa honA- dUSaNa nahIM bhUSaNa hai, isase zabdoM ke uccAraNa meM hI nahIM, artha meM bhI adhiA kolA , adhika latA AtI hai| "mAtA" saMskRta zabda hai, usake mAtu, mAI, mAvo taka pahuMca jAnA adhika madhura banane ke lie haiN| kheda hai, yahA~ bhI kitane hI nIma hakImoM ne zuddha saMskRta mAtA ko hI nahIM liyA balki usameM jI lagAkara ''mAtA jI" banA usake aitihAsika mAdhurya ko hI naSTa kara ddaalaa| astu yaha nizcita hai ki apabhraMza honA dUSaNa nahIM bhUSaNa thaa| mahAkavi raidhU kI bhASA pariniSThita apabhraMza hai| kavi kI racanAoM meM rAjasthAnI, brajabhASA, bundelI evam baghelI ke bhI aneka zabda prayukta hue haiN| inake dvArA racita 'pAsaNAhacariu' kI pariniSThita apabhraMza kA vyAkaraNa sambandhI vizleSaNa isa prakAra hai: pAsaNAhacariTha meM bhASA sambandhI vizeSatAyeM svara sambandhI vizeSatAyeM : a, A i I, Tha, U, e, o Adi svara sAmAnyatayA prApta hote haiN| ai ke sthAna para ai kA prayoga milatA haiairAvata = airAvA. 2/6 vaira ghara 3/1 vaikriyaka = vaIkiraDa 5/16 kairava = kairana 1/5 svaroM meM prAyaH R kA lopa ho gayA hai| adhikAMzata: isake sthAna para a, ri, i. I, aru rUpa vikasita ho gae haiM : R = a - pRthivI = pahuI 1/4 .. dharmAmRta = dhammAmaya 1/1 .. ri - RSIsu . risIsu 1/2 - RSIza : . risIsa 1/2 + i . zrRMgAra - siMgAra brkdruddu 82 ttu ttu lddddu
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ - nRpati = NivaI = I - dRzyate = disai = ru . bhrAtR : bhAyaru dIrgha antya svara kahIM-kahIM hrasva ho gayA hai| pradakSiNA = payAhiNa 5/34 paddhar3iyA = paddhaDiya 7/6 vezyA - vesa 5/5 bhrAtA = bhAu 6/8 paradArA - paradAra 58 pracalA ___. payala 4/12 paradezI = pariesi 4/2 vajrasUcI .. patrisUi 2/13 pratidizA :- paDidi...22 : bhajja 6/2 kahIM-kahIM hrasva svara dIrgha ho gayA hai: avanti = avaMtI 2/1,3/1 dIpta = dittu 5/21 svara samIkaraNa - yugala = jualu 7/5 cyuta = cuDe 4/17 sUtra = suttu 7/8 nikRSTa = NikiTTha 6/4 svara lopa - Adi svara lopa - araNya ... raNa 3/5 ananta NaMta alaMkRta = laMkita madhya svara lopa . barvara = babbara 5/6 vAmAdevI = vammaevi 1/10 vAmA = vammA 5/21 svarAgama - pavitra pavittau6/2 nirmala = Nimallu 2/11
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ ATha - aTTha 5/20 Atma = appara 1/3 apavarga = apavaggaTha 5/18 nikRSTa = NikiTTha 6/4 vyaMjana sambandhI vizeSatAyeM - za, Sa ke sthAna para sa ho jAtA haizobhita = sohiya 1/10 nizAkara = NisAyara 1/10 zaktayA = sattie 1.9 ziva .. siva zAstrArtha = satthattha 1/3 yaza jasa 1/4 doSa dosu 414 roSa sesu 4/4 viSaya = bisaya 4/5 sa ke sthAna para kvacita ha dRSTigocara hotA hai dasayojana = dahajoyaNa 5/27 dasalakSaNa dahalakkhaNu 5/3 ta ke sthAna para kvacit ha dRSTigocara hotA hai-' bharata = .bharaha 1/1 bhArata : bhAraha 1/9 pa ke sthAna para va hotA hai pApa ____ = . pAva upavAsa = uvAsu 5/7 upari : uvari 4/15 dIpa - dIva 2/13 rUpa - rUva 5/5 vyaJjana lopa ke bAda ya-zruti kA Agama posita .. posiya 1/1
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ vigata - vipAya 1/1 puSpadanta ... puSphayaMtu 1/1 tIrthaMkara = titthayaru 11 zItala - sIyalu 1 pada = paya / dharmAmRta = dhammAmaya 1/ / sakala = mayala 11 loka = loya 1/1 Na ke sthAna para Na milatA hI hai, para na ke sthAna para bhI Na milatA hai| sabhI sthitiyoM meM yaha pravRtti haiAdya ... nivAraNa = NivAraNu 1/1 nAtha = pAhu 111 nija . Nii 1/1 madhya- jinendra = jiNiMdu 1/1 arNata 1/1 anukrameNa = aNukkameNa 1/2 anyatva - aNattu 3/17 anya aNNa 2/2 antya- punaH . puNu 1/1 jJAna NANa 1/1 jina = jiNa 1/1 pradhAnI = pahANI 11 dhvani : jhuNI 1/2 yena = jeNa 1/2 mahAprANa dhvaniyoM meM se kevala mahAprANatva kA raha jAnAbha-ha abhinandana - ahiNaMdaNu 1/1 'padamaprabha = paumappaha 1/1 vibhAti = vihAI 1/3 lAbha = lAha 1/4 ananta
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ dha-ha bohi pahANa :ohi 1/2 13 bodhi pradhAna = jo vividha = dhammAdhamma = du:khita viviha dhammAhamma 11 duhiya kha-ha mukha muha 3/22 gha-ha dIrghAyuSya - dIhAusu 3/23 laghu lahu 5/12 ya ke sthAna para ja pAyA jAtA hai vAsupUjya = vAsupunju 11 yAna jANu juvaleM 5/23 yatra jastha 4/14 yathA jehau 6/13 yadi jaha 3/12 yativara jaivaru yati jaI 1/2 yakSa ___= jakkha 774 . kahIM-kahIM ya ke sthAna para va pAyA jAtA hai. __ Ayu = Ava 5/26 ja ke sthAna meM ya pAyA jAtA hai ___dhvajapaMkti dhayapati rajanI = rayaNi teja teya 275 ra ko kahIM-kahIM la hotA hai caraNa calaNa sAmAnyatayA ra ko ra hI hotA haiN| jaise - purAu614 51 purAt
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ - purANu purisottamu 7/6 7/1 purANa puruSottama ghoSIkaraNa kI pravRtti paTaha jaTita kaTisUtra paDaha jaDida = kaDisutta 2/6 2:11 2/14 4:15 415 ghaTa . cha jyoM kA tyoM rahatA hai chanA chaNNA 4:8 2/5 chatta 517 5/19 chidra 4/8 5/9 56 5/10 63 chadama chala = chana chinA = chiNNa chidda churikA churiya chanda .. chaMda Da ke sthAna para la hotA hai krIDA kIla ta ke sthAna para kahIM la hotA hai vidyuta = vijula vikRta = viTTalu Sa ko kahIM-kahIM cha hotA hai SaTkhaNDa = chakkhaMDa SaTkarma chakkamma SaTcaraNa = chacaraNa SaSTha chaTTha SaSTame = chaTThami SaTnavati / chaNNava 6/10 3/19 5/18 6/2 4/15 S/16 5/17 6/15
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTtriMzat - chattIsa 1/4 SaDdravya = chaha dravya 2/24 SaTarasa = chaharasa4/7 SaTcatvAriMzat = chAyAlIsa 4/18 gha ke sthAna para kahIM-kahIM ha milatA hai = pAhaNa 4/11 pASANa = pAhANa618 Adi mayukta vajana meM rAdi durgA lAlana ya ra la la ho to usakA lopa ho jAtA pASANa All periya dIva jyotiSIgaNa = joisagaNa 2/8, 2/6,4/16 vyavahAra - vAvAru 519 krIDA kIla 6/3 prekSya pekkha 6/12 premAnurakta = pemANarattu 4/3 prerita 217 preSita pesiDa 3/1 svayambhU = sayaMbhu 5/34,7/1 dvIpa 5/20 do bhinna dhvaniyoM ke sthAna para tIsarI dhvani kA prayoga milatA hairatha = Tha sthAna = ThANa 1/1 sthita = Thiya ska .. kha skaMdha = khaMdha sma = pha sparza = phaMsa sphanda = phaMda 4/17 phuDu 6/3 sta = tha stutya = thuNivi eka guccha ke sthAna para sarvathA dUsare guccha kA prayoga milatA hai ghna = ggha vighna - viggha spaSTa 1/1
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ NET = ppha puSpa puSpha 1/1 visphurita - vipphuriya 1/4 Ta ariSTanemi riTanemi 1/1 gariSTa gariTa 1/5 1/1 bdha - ddha labdha laddha urasthala uratthala 1/4 la paNa datta = dipaNa 1/4 hasti 1/4 janma jamma kta = ka mukt| __.. mukchu 11 svarAgama yA svarabhakti ke kAraNa guccha TUTa jAte haiM - siri kSa ke sthAna para nimnalikhita loga hote haiM.. akSi = acchi /11 lakSmIkona . lacchIkosu 7/8 kSaya . khau 7/3 kSapitA; :- khaviyA 713 kheta kSa - stu dIkSA = dikkha 7/2 bhikSA - bhikkha zikSA - sikkha cakSu = cakkhu 1/1 vyaJjana samIkaraNa - carcita cacciya celanI celaNi 'candraprabha caMdappahu 1/1 carma 3/19 cinmaya cimmaca 6/20 cakra cakka 5/32 1/1 112 67 1/6 PASSSSResxexxsastesesentsresesxissesResIES
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaJjana loga .. Adi vyaJjana lopa - skandha = khaMdha stambha khaMbha 4/13 5/19 thaMbha Uriya 1/4 stambha pUrita madhya vyaJjana lopa - AzAtura - AzApurI - yoginIpura - jyotiSIgaNa = S/8 6/15 AsAura AsAuri joiNipura joisagaNa paesa auliya 2/8 pradeza 3/20 1/6 aunva 4/12 6/19 AsiTha uDDAvA bhariu carita 6/9 111 1/1 atulita apUrva = antya vyaJjana kA lopa - Azraya uDDAvita - bharita carita deva rAjImati durgati rUpa pati __= sarasvatI Niketa viveka _ - 1/1 rAipa duggai ruu pai sarasaI Nikeu viveu 1:10 1/15 117 17 17
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaNpha 4/19 akSara viparyaya aham = amha 42 uSNa uNha 5/19 vASpa bhraSTa 4/5 upadhA (antima akSara se pUrva akSara) kI surakSA ati - ai3/19 atikramita = aikamiu 2/8 atizaya - aisaMya 4/17 atulita = auliya 16 Adi pa ke sthAna para kahIM-kahIM pha ho jAtA hai - puSpita - phulliya 37 vya ke sthAna para vva athavA bbu ho jAtA hai bhavya . bhavva bhavya = bhabyu 5/5 dravya = dvv| 2/1 raidhU ke pAsaNAhacariu meM prayukta zabdoM ke kucha udAharaNa, jinase milatejulate zabda Aja bhI pracalita haiM bharika = bhare dhuku khetta kheta sikkha = sIkha 1/2 haTTa = hATa siMgAra siMgAra dhi8 = DhITha hatthi hAthI palaMga palaGga uThThiya uThakara 1:1 - cUka 1/1 1/1 1/3 115
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/7 217 217 2/8 callira tiSNi vAra nAI rAya cAlIsa chattIsa bAvIsa ghara pIDha bhagga laggu cale tIna vAra nAI (bandelakhaNDI) rAya (rAjA) cAlIsa chattIsa bAIsa ghara pIDhA bhAganA laganA 2/9 2/9 2/10 2/11 3/2 khura 3/3 3/6 khura 3/9 jittara DhAla 2/12 poTTalu jitanA DhAlanA poTalI pAsa athAha 3/19 pAmi 3/26 athAhu 4/1 bujjha aTTha thalu chuTTa caDAviya caTTaha = aTThAvIsa = abhiTha - ussAra = kaTTha kar3Ahi ko - ATha 4/7 thala 4/8 chUTanA 5/19 caDhAyA 4/11 cauTanA 6/9 aTThAIsa 5/14 bhir3anA 1/3 usAra (bundelakhaNDI) 3/25 kar3AhI 5/19 kauna, ko (bundelakhaNDI) kATha
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/1 acchI 6/2 DAla DAla 1/4 khaMbha khambhA 4/13 caThatthI = cauthI 4/16,5/25 duriya = dUrI 5/6 chuva chUnA 5/5 Dhotra = DhonA 5/17 Takara TakAra 6/5 Dara = Dara 419 'pAsaNAhacariu' meM kucha zabdoM ke prayoga ke udAharaNa jo hindI meM pracalita nahIM haiMacchau 3/4 uvaDhappa atyanta abhimAnI caraDa luTerA 1/3 jalaNivANa = jalakuNDa 2/12 hukkA Arur3ha hue 4/13 Dhukkara praviSTa jhaMpa - AcchAdita karanA jalanA pAsaNAhacariu kI lakAra bahulA pravRtti ke kucha udAraNa bharita bhariMTha carita cariGa jinendra jiNidu satpakSa kSa-pakkhu padmaprabha = paumappaha aGga 1/1 lIna loNu 1/1 sajja mukta = mukku 1/1 jhija 1/1 aMgu sujju 1/1 Kashrestesxesastusxesxesxesf93 dasxxxsesxesyasyaskass
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/1 1/1 pahA nAtha 1/1 4/2 4/12 nidhAna . - NihANu pradhAna : pahANu NAhu 1/1 mahat = mahaMtu kAnta kaMtu tRtIyA vibhakti ke ekavacana meM e kA prayoga pAyA jAtA hai aura kahIM-kahIM e evaM eNa pratyaya bhI upalabdha hote haiMparamArthena = paramattheM 3/18 tena = upasargeNa = uvasagneM anukrameNa ___ = aNukkameNa 4/15 yakSena .: javakheM 4/16 Adezena = Aesa~ 4/16 tRtIyA vibhakti ke bahuvacana meM ekAra tathA hiM pratyaya kA Adeza prApta hotA hai dAnaH = dAgavahi 4/7 stambhaiH . thaMbhehi~ ukArAnta zabda meM paMcamI ke bahuvacana meM huM pratyaya kA prayoga kiyA gayA hai gurubhyaH .. guruhuM ___2/a akArAnta zabdoM se para meM Ane vAle SaSThI ke bahuvacana ke rUpoM meM su aura haiM re do pratyaya pAe jAte haiMtAvahaM = tApAsAnAm 3/21 kAsu = keSAM pUrvakAlika kriyA yA sambandhasUcaka kRdanta ke lie saMskRta meM ktvA aura lyap pratyaya hote haiN| raidhU ne unake sthAna para I, iu, ivi, avi, eppi, eppiNu, eviNu aura evi pratyayoM ko prayoga kiyA hai| jaise labh = laha+i = lahi 26 cala = cala+iTha = caliu 26 koza = kosAiu : kosiu 2/6 4/15
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. kA 18 peccha*ivi * pecchivi 2/3 smaar| ivi - samArivi 213 jA+itri = jAivi 2/3 jo ivi - joivi 2/8 prekSa . pikarava+ini = pikvivi 217 kara+eppi = kareNi 2/10 kara eppiNu - kareppiNu 7/10 da epiNu - deppiNu pulakitto bhUtvA = pulaeppiNu 1/7 jANa-ivi = jANivi thuvA etri .. thuvetri zrRMgAra kRtvA siMgArivi 213 prekSya - pivizvavi 2/8 datcA devi 27 saMprekSya = saMpecchivi 2/8 samArivi 2.3 namaskRlya = NamasiDa 3/1 alaMkAra yojanA AcArya daNDI ne kAvya-zabdArtha kI zobhA karane vAlA alaGkAra mAnA hai| vAmana ne yaha kArya guNa kA kahA hai aura atizaya zobhA karane vAlA dharma hI alaGakAra batAyA hai| Anandavarddhana ne alaGkAra ko aMga-zabdArtha ke Azrita mAnA hai aura unheM kaTaka, kuNDala Adi ke samAna zabdArtha rUpa zarIra kA zobhAjanaka kArya kahA hai| Ananda varddhana ne alaGkAra lakSaNa meM alaMkAra kA rasa ke sAtha koI sambandha nirdiSTa nahIM kiyaa| yaha kArya mammaTa4 aura vizvanAtha ne kiyA hai| inake mata se alaMkAra zabdArtha kI zobhA dvArA paramparA sambandha se rasa kA prAyaH upakAra karate haiN| apane alaGkAra lakSaNoM meM inhoMne alaMkAra ko 1 kAvyazogAkarAn dhAnalaGkArAn pracakSate || kAvyAdeza 219 2 tadatizayahetavastvalaGkArAH / kAvyAdarza 3/172 amAzritAsvalakArA: mandavyA kaTakAdivat // mvanyAloka 26 4 upakuvanti taM santaye'dvAreNa jAtuvit / / kAvyaprakAza 8167 5 rasAdInupakurvanno'laMkArAso'GagadAdivat / / sAhityadarpaNa 10/1
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdArtha kA usa prakAra anityadharma mAnA hai, jisa prakAra kaTaka, kuNDala Adi zarIra ke anitya dharma haiN| isI prakAra jagannAtha ne bhI alaMkAroM ko kAvya kI AtmA, vyaMgya ko ramaNIyatA prayojaka dharma mAnakara dhvanivAdiyoM kA hI samarthana kiyA hai ataeva kisI kRti meM alaMkAroM kA rahanA Avazyaka sA hai| 'pAsaNAhacariu' meM alaMkAroM ko TA irA meM dRSTigAra hotI hai.. . pAsaNAhacariu meM rahadhU kI utprekSAyeM : upameya kI upamAna ke rUpa meM sambhAvanA karane ko utprekSA kahA jAtA hai| 'pAsaNAhacarita' meM mahAkavi raidhU ne pracura mAtrA meM utprekSAoM kA prayoga kiyA hai| nIce unakI utprekSAyeM dRSTavya haiM svarNa rekhA nadI samudra kI ora jAtI haI aisI pratIta hotI hai, mAno savarNa kI rekhA ho aura mAno vaha tomara rAjA ke puNya se hI vahA~ AyI hai|| DoMgarendra kA putra tejasvitA meM mAno pratyakSa sUrya thA mAno pRthvI para yaza kA navIna aMkura hI utpanna huA thA athavA jaya zrI ne apanA bhAI hI prakaTa kara diyA ho|10 khemasiMha sAhU RSiyoM ko dAna dene meM mAno dAna (madajala) se yukta gandhahasti ke samAna thaa|11 khemasiMha kI dhanavaratI nAmaka praNayinI nararatnoM kI utpatti ke lie mAno khAna svarUpa thii|12 kAzI nAmaka deza aisA pratIta hotA thA mAno pRthvI rUpI yuvatI kA sukha pUrvaka poSaNa karane vAlA vara hI ho|13 vAmAdevI ke nUpuroM kA varNana karate hue kavi kahatA hai ki usake caraNoM meM dhAraNa kie hue nupUra isa prakAra ruNajhaNa kiyA karate the, mAno ve usake AjJApAlaka kiMkara hI hoN|14| 6 DaoN. nemicandra zAstrI; haribhadra ke prAkRta kathA sAhitya kA AlocanAtmaka parizolana pR. 308 7 sovagNareha NaM ubahi jAgya NaM tomaraNitra pugaNeNa aay| 1:3 8 teya galu NaM paccaknu bhaannu| 115 9 Na Navai jasaMkuru puhami jaat| 1.5 10 NaM jayasiroe payaDiyaTha bhaau| 115 11 risi dANavaMtu gaMdhahatthiA 1.5 12 NararayaNaha~ [ uppatti khANi 16 13 kAsI NAma desu tahiM suhbru| ga bhahijuvaihiM suhyosssvru|| 1:9 14 raNaraNaMti Nekara NaM kiMkara 1/10
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ azvasena rAjA aisA thA mAno jayalakSmI ne navIna vara hI dhAraNa kara liyA ho|15 mAno pRthvI para dharma hI avatIrNa ho gayA ho|16 vAmAdevI ke mukhamaNDala ko loga isa prakAra dekhate the, mAno bhUlI huI (kisI) maNi ko khoja rahe hoN|17 koI-koI zacI kSIrasAgara se jala lAkara vAmAdevI kA snAna karAtI thI, mAno varSAkAla dugdha kI varSA kara rahA ho|18 __jaba garbha nau mAsa kA pUrNa ho gayA, taba usa (vAmAdevI) kA mukha isa prakAra pItavarNa kA ho gayA, mAno usa garbha ke yaza kA prakAza hI ho| (pAca) jinendra kA janma huA mAno saMsAra meM cintAmaNi ( nAmaka rana ) hI utpanna huA ho athavA yaza kA puJja hI prakaTa hokara sthita huA ho yA mAno pUrva dizA meM sUrya hI udita huA ho athavA cA~danI rAtri meM candramA udita huA ho athavA mAno kuru bhUmi meM kalpavRkSa kA aGkura hI utpanna huA ho| usI prakAra isa zubhamati vAmA ke garbha se jina bhagavAna utpanna hue|19 jinanAtha ke utpanna hone para samasta loka bhakti bhAva se Anandita ho uThA mAno timira nAzaka sUrya ke darzana se kamalAkara hI khila uThA ho|20 yahA~ utprekSAoM kI jhar3I dRSTavya haiM kSIrodadhi se bhare hue ghaTa aise pratIta hote the mAno AkAza meM candra aura sUrya hI paribhramaNa kara rahe hoN| 15 NaM jayalacchie Navatra dhriyu|| 1:10 16 NaM mahivIDhi dhammu avyriNu|| 1/10 17 jaNu jobai puNu puNu maNi bhulaa|| 1/10 18 su khIrasamudahi kei vi jaahi| NhavAvahiM ANivi tou visuddhA ghaNAgamu varisai NAI sududdha / 2/2 NavapAsi hUva puNNu gabibha taasu| muhu paMDuru NaM tahu jasapayAsu || 215 19 ciMtAmaNi NaM uppaNNu loi| NaM jasaha puMju thiu payaDu hoi| NaM sahasakiraNu suravaradisAI NaM sasaharu puNu caMdiNi NisAi~ / __ NaM surataraaMkuru kurumhiie| tima jiNavara jAyaTha suhmhoe|| 2/5 20 jiNaNAhahu jAeM paDiyarAe~ sayalu lou aanndiu| divasesahu dasaNi timivihaMsaNiNe kamalAyara gdiyu|| 216 21 khIrohiM payapUreNa puur| paMparibhamaMti Nahi caMda suur|| 2/12
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ zanasana ne jinanAya kI candana pe carcA ( pUjA) kI mAno bhaviSya meM hone vAle tIvra tApa se apane ko dUra kara rahA hoP2 indra ne puSpamAlA lekara vItarAga bhagavAna ke pAdamUla meM sthApita kara diyaa| bhAnoM kAmadeva ke bANa se hI bhagavAna ke caraNoM kI pUjA kI ho| nirmala zAli bIjoM kI choTI-choTI DheriyA~ lagA dI gayIM, mAno AkAza meM sundara dhArmika nakSatra hI sthira ho gae hoN| sUryakAnti ke samAna dIsa svarNabhAjana meM citta ko sukha dene vAlA, dhUmarahita zuddhadIpaka sajAkara indra dundubhi ke sAtha anurAgapUrvaka nRtya karane lagA, mAno vaha bhI sahasra bhujAoM se una bhagavAna kI pUjA kara rahA ho| dhUpabattI se nikalane vAlI dhrupa AkAza meM aisA suzobhita huA jaise mAno vaha jIva loka ke lie mokSa kA mArga dikhA rahA ho| pracuragandha se dhUpa kheI, yaha aisI zobhAyamAna huI, jaise mAno bhayAtura hokara jina bhagavAna se pAparAzi bhAga rahI ho|23 indra ne jinendra ko kuNDala yugala maNDita kiyA, mAno sUrya evaM candramA hI vahA~ jAkara zaraNa meM baiTha gae hoM24 jinavara uttama devoM evaM manuSyoM ke sAtha sabhA ke madhya meM virAjamAna the, unheM dekhakara aisA pratIta hotA thA, mAno tridazezvara hI (vahA~) sthita hoM25 candramakha nAmaka zastra ke dvArA usama dhavala varNa ke chatra kATa die gae, usase aisA lagane lagA, mAno raNabhUmi meM kamala hI khila uTe hoM26 phaharAtI huI dhvajAyeM kATa dI gayIM usase aisA pratIta hotA thA, mAno pRthvI para asattiyoM ke vastra hI par3e hoN| ____ daur3ate hue kisI (bhaTa) ko chAtI meM bIMdha diyA gayA, mAno svAmI ke dAna kA phala hI saphala ho gayA ho| zakti nAmaka astra ke prahAra se koI-koI bhaTa (aisA) kATa diyA gayA, mAno bhasma zarIra se hI vaha apanA jIvana dhAraNa kara rahA ho27 22 caMdaNeNagAha-pAya sakarAU ccce| NaM bhavissa tibba tAu baddharAu bNce| 2013 23 pAsaNAhacariGa 2:13 24 kukhalajubaleM maMDayau sNpi| NaM ravi sasi saraNa paTTa gpi| 2:14 25 suraNaravara sahiyau bhuvAhiM mahiyau Na mahi thiu tiyasesaru / / 2/15 26 sasigaha khaMDiya varapuMDarIyA NaM raNahi phulliya puNddriiy| keyAvali kheDiya pharaharati asaIva vasA bhUmihi shti|| 317 27 ko vidhAvaMtu saMmuhara kari viddhaka NAMI sAmissa dANassa phalu siddha! | 3/8
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ WILILAIAIAIALTAANDAMANANAAMIAIS dharaNendra ne pArzva ko Asana para virAjamAna kiyaa| puna: punaH usane atyadhika vinaya prakaTa kii| apane zarIra ke Upara unheM car3hAyA aura bairI kA garva cUra kiyaa| phaNasthita maNi ke prakAza se andhakAra ko vidIrNa kiyA, mAno puNya kA vaisA krama ho naTazAlA meM saghana chAyAdAra upavana the, mAno sumeru parvata ko chor3akara amaravana hI vahA~ upasthita ho gayA hai| 29 rAjA ne kamaTha ke sira para beleM ba~dhavA diiN| ve usake aGga meM kaise zobhAyamAna huI mAno apayaza rUpI vRkSa ne vicitra phala diyA ho 30 kamaTha ne hAthI ke mada se sikta usa vana ko dekhA mAno vaha kamaTha ke pApa se lipsa gayA ho 31 kamaTha ko dekhakara kahIM siMha garajate the, mAno ve bhI usa paradAragamana karane cAle ke viruddha the| kahoM ghANiyA~ apane biloM meM ghusa rahIM thIM mAno ve usakA mukhadarzana hI nahIM karanA cAhatI thiiN| kahIM-kahIM bhAra samUha ruNajhuNa -ruNajhuNa kara rahe the| ve aise kAle the, mAno kAle guNoM (durguNoM) kI (byAja) stuti kara rahe hoM 32 prabhaMkarI rAnI ke Ananda nAma kA atyanta rUpavAn putra huA mAno candramA meM se kalakarahita praticandra utpanna hokara vahIM mahItala para avatarita ho gayA ho 33 utprekSA prayoga meM raidhU kA varNana kauzala : utprekSAoM ke prayoga meM mahAkavi raidhU ke upamAna bar3e mArmika haiN| isase kavi kI mArmika kalpanA aura varNana kauzala kA patA lagatA hai| svarNa rekhA nadI kI kavi svarNa rekhA ke rUpa meM sambhAvanA karatA hai jisa prakAra svarNa rekhA sabhI yr * satti ghANa bhaDu ko puNu chiSNau NAi~ piyajIu dhArei nagu bhiNNau ! 3/8 28 tarhi ANi pAhu NivesiyaDa pu guNa bahu viNau paryAAsikaH / yikAhu uvari caDAviyaTha bairihu maDaphaDa vArithau / ujjoe~ dalitamu NaM puNhu kareTha taM ji kamu 4/11 29 jahiM kappataruvarahaM ThakvaNu su sacchAu NaM amaravaNu meru caikaNa tahi aau| 4:15 30 muMDAvira te vi sIsu tAsu gaM ubhpADita vihi kesapAsu / ghAyala uttamaga te sahahiM kema puNu tAsu aNgi| 6/5 31 taM vaNu joya gayabhae situ / NaM kapaThahu pAveM taM palittu / 6/6 32 pAsagAhacaritra 6/6 33 tAhiM gabdhi ahimiMdu vi hUva / so AgaMdu NAmu susarUbau / cadaM NaM paciMdu trijAyA gaya kalaMku NaM mahivAla Ayau / / 6.17 LASYA kes(5) 99 attttkoott
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko AkarSita karatI hai, usI prakAra svarNarekhA nadI bhI apanI manohAritA ke kAraNa sabhI ko AkarSita karatI hogii| isa prakAra kI manohara nadI kA Agamana mAno tomara rAjA ke puNya se hI huA thaa| DoMgarendra ke putra ke lie raidhU ne sUrya, yazAGakura aura jayazrI ke bhAI rUpa upamAnoM kA prayoga kiyA hai| sUrya apane teja ke lie suprasiddha hai, usI prakAra DoMgarendra kA putra bhI tejasvI thaa| jisa prakAra choTA aGkara bar3hakara Age vizAla vRkSa kA rUpa dhAraNa kara letA hai, usI prakAra DoMgarendra ke putra ke yaza ke bar3hane kI bhI uttarottara smbhaavH| shrii| jisa prakAra bahana kA apane bhAI ke prati agAdha sneha hotA hai usI prakAra jayazrI mAno DoMgendra ko apanA bhAI mAnatI jisa prakAra hAthI se sadA madajala jharatA hai, usI prakAra khemasiMha sAhU sadaiva dAna kiyA karate the| jisa prakAra ratnoM kI khAna se sundara-sundara rastra prApta hote rahate haiM, usI prakAra khemasiMha kI dhanavatI nAmaka praNayinI nararatnoM kI mAno khAna thii| jisa prakAra kisI yuvatI kA vara sukhapUrvaka usakA pAlana-poSaNa karatA hai, usI prakAra kAzo nAmaka deza pRthvI rUpI yuvatI kA mAno pAlana-poSaNa karatA thaa| jisa prakAra kiMkara svAmI kI AjJA kA nirantara anuvartana karate haiM, usI prakAra vAmAdevI ke caraNoM meM dhAraNa kie hue nUpura bhI mAno AjJApAlaka kiMkaroM ke samAna jhaNa-jhaNa zabda karate the| azvasena rAjA kI vibhUti dekhakara kavi kahatA hai ki vaha aisA thA, mAno jayalakSmI ne navIna vara hI dhAraNa kara liyA ho| usakI pracura dhArmika kriyAoM ko dekhakara kavi kalpanA karatA hai ki mAno pRthvI para dharma hI avatIrNa ho gayA jisa prakAra maNi sabhI ko priya hotI hai, vaha yadi kho jAye to loga usa ke guNoM ke prati aura bhI adhika AkarSita hote haiM, usI prakAra vAmAdevI ke mukhamaNDala ko loga usI prakAra dekhate the, mAno bhUlI huI maNi ko khoja rahe
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSAkAla meM pAnI kI phuhAra acchI lagatI hai, pAnI ke sthAna para dUdha ho to usake saundarya kA kahanA hI kyaa| vAmAdevI ke Upara par3atA huA kSIrasAgara kA jala aisA suzobhita hotA thA mAno dugdha kI varSA kara rahA ho| prakAza kI pIlI-pIlI rekhAyeM sabhI ko manohArI lagatI haiN| jaba garbha no mAsa kA pUrNa ho gayA, taba vAmAdevI kA pIta mukha vaisA hI suzobhita ho rahA thA. mAno usa garbha ke yaza kA pakAna dI ho| jinendra bhagavAna ke janma ke upamAnoM kI kavi ne jhar3I lagA dI hai| cintA maNi ratna kI yaha vizeSatA hotI hai ki usake sAmane jisa bhI vastu kA cintana kiyA jAya, vaha vastu sAmane A upasthita hotI hai isI prakAra logoM ke lie pArzva kA janma mAno cintAmaNi ratna kI utpatti thaa| sabhI apane-apane yaza kI adhikAdhika vRddhi kI kAmanA karate haiN| yadi sArA yaza kisI vyakti meM ekatrita ho jAya to usase adhika saubhAgyazAlI aura kauna hogA? pArzva kI utpatti saMsAra ke lie vaisI hI thI jaise yaza kA puMja hI eka sthAna para ekatrita ho gayA ho| cA~danI rAtri meM pUrNacandramA kA udaya sabhI ko jisa prakAra sukhadAyI hotA hai, usI prakAra bhagavAna pArzva kI utpatti sabhI ko sukhadAyI thii| kurubhUmi meM utpanna kalpavRkSa se sabhI kAmanAyeM pUrNa ho jAtI haiN| pArzva ke avataraNa se saMsArI jIvoM kI bahuta bar3I kAmanApUrNa ho gayI ata: unakI utpatti aisI thI mAno kalpavRkSa kA aGkura hI utpanna ho gayA ho| __jisa prakAra kamaloM kA Akara sarovara sUrya ke udaya hote hI khila jAtA hai| usI prakAra jinanAtha ke avataraNa se sabhI vyakti praphullita ho utthe| AkAza meM sUrya aura candramA kA paribhramaNa zobhAdAyaka hotA haiN| isI prakAra kSIrasAgara se bhare hue kalaza bhI zobhAdAyaka hokara candra aura sUrya ke paribhramaNa kA smaraNa dilA rahe the| candana sabhI ke santApa ko haratA hai| zakrarAja ne jinarAja kI candana se carcA (pUjA) kI mAno bhaviSya meM hone vAlI tIvratApa se apane ko dUra kiyaa| ____ kAmadeva kA astra puSpavANa kahalAtA hai| indra ne puSpamAlA lekara bhagavAna ke pAdamUla meM sthApita kii| mAno vaha kAmadeva ke vANa se hI bhagavAna ke caraNoM kI pUjA kara rahA thaa| jisa prakAra ekatrita huI nakSatra rAji suzobhita hotI hai, usI prakAra nirmala zAli bIjoM kI deriyA~ suzobhita ho rahI thiiN|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUrya aura candramA kI ekatra upasthiti manohara lagatI hai jaba jinendra ko indra ne kuNDala yugala se maNDita kiyA to mAno sUrya evaM candramA ho vahA~ jAkara zaraNa meM baiTha gae the| ___jisa prakAra apane parikara ke sAtha indra sabhAbhavana meM suzobhita hotA hai, usI prakAra utsama devoM aura manuSyoM ke madhya sabhA meM jinavara suzobhita ho rahe the| ____ pApI kamaTha kA kavi ne isa prakAra varNana kiyA hai, mAno sarvatra use dhikkArA gayA ho| vana meM praviSTa kamaTha hAthI ke mada se sikta vana ko dekhatA hai, mAno vaha kamaTha ke pApa se lipta ho gayA hai| use dekhakara siMha garjanA karate haiM, mAno ve bhI usake parastrIgamana ke virodhI haiN| ghoNiyA~ use dekhakara apane biloM meM praveza karane lagatI haiM, mAno ve bhI usakA mukhadarzana nahIM karanA caahtiiN| yathArtha meM bure vyakti ko loga dekhanA bhI pasanda nahIM karate haiN| vahA~ ke kAle bhramara zabda kara rahe the mAno usake durguNoM kI nindA hI kara rahe the| prabhaMkarI rAnI se utpanna putra kA varNana karatA duA kavi kahatA hai ki mAno candramA meM se kalaGkarahita praticandra ho utpanna huA hai| isa prakAra sarvatra kavi kI kalpanAyeM bar3I mAmika bana par3I haiN| upamA prayoga spaSTa rUpa se vaicitrya janaka sAmya ko upamA kahate haiN| pAsaNAhacariu meM raithU kA upama prayoga dRSTavya hai| kucha upamAyeM nIce dI jA rahI haiM : usa (svarNa rekhA) nadI se vaha gopAcala usI prakAra suzobhita hotA hai, jisa prakAra bhAryA se koI dakSa pati suzobhita hotA hai|34| ___ gopAcala meM kula rUpI zrI ke lie rAjahaMsa ke samAna, guNa rUpI ranoM ke lie sAgara ke samAna, khala kula ke lie pralayakAla ke samAna, gorakSaNa vidhi ke lie navIna vRSabha ke samAna, parvatAnta ke zatrunupati rUpI gajoM ke dalana karane ke lie siMha ke samAna tathA kubera ke samAna pracura dhana kA dhanI DoMgarendra nAma se suprasiddha (eka) rAjA huA 35 34 tAi vi sohi gopAyalakkhu gaM bhaja samANau~ NAhu dkkhu| 1/3 35 pAsaNAhacarita 14 Kesrespesasrespesesxe 102 desesxeshasexesxesxesy
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ nemasiMha kI gati meM haMsinI ke samAna, vANI meM koyala ke samAna, saubhAgya evaM rUpa saundarya meM celanA ke samAna athavA rAma ke sAtha zreSTha sItA ke samAna dhanavatI nAma kI praNayinI thI 36 mA~ ke udara se jinezvara kisa prakAra nikale ThIka usI prakAra, jisa prakAra meghapaTala se dinakara 37 pANDuka zilA para eka eka mahAya' siMhAsana thA, jo muni mana ke samAna atyanta nirmala thA|38 pArzva jina dazalakSaNa dharma ke bhedoM ke samAna hindole meM bar3hane lge| kuzasthala nagara meM kAmadeva ke samAna sundara zakravarmA nAmaka rAjA (nivAsa karatA) thA10 (yuddha ke samaya) kinhIM ne aJjana parvata ke samAna kAntivAle madonmatta hAthI ko mAra girAyA to kisI ne sAgara kI caJcala taraMga ke samAna ghor3e ko subhaTa sahita mAra girAyA rAjA akIrti kI senA usI gakAra japta ho gayI jisa prakAra (vedagAna) meM svarabhaMga hone se koI brAhmaNa yati bhraSTa ho jAte haiN|12 jisa prakAra viSayarUpI bhujaGaga se daSTa hokara kumuni patita ho jAtA hai aura jaise ravi ke teja se tama kA bhAra naSTa ho jAtA hai athavA jisa prakAra samyagdarzana se durgati rUpa du:kha athavA tapa ke prabhAva se kAmadeva bhagna ho jAtA haiM aura jisa prakAra Atmadarzana se karmasamUha hI naSTa ho jAtA haiM, usI prakAra vaha duSTa (kArAvana) bhI yuddhabhUmi chor3akara bhAga gayA43 36 gatha iMsaNIva kalayaMThi vaanni| sohaggarUva cellaNi vva diTTha sirirAmahu jiha~ puNu sIya siddh'| 116 37 varaha yAsara jiNesu kema jalahara paDalAidiNesu tebh| 215 38 puNu ekkerakapIdi siNghaasnnu| aiNimmalu aNagghu NaM muNimaNu / / 2/11 39 hiMdolayAmma vaDhei detth| dahalakkhaNadhammaho NAI bhel| 2/15 10 gayaru kusatthalu NAya suhayaru samayA rANa rUve sru|| 3/1 41 kehi mi pADiya mymttdNti| aMjaNa mahiharasama jAha ktti| ke vi saha suhaDeM brturNgu| rkhadiu NaM cala--sAyara trguN| 37 42 teNa ravikAMta rAyasma bala laTTha gAi~ sara bhiNNu baMbhajaI bhtttth|| 38 43 kumuNi va visaya bhuvarge da / Na raviteeM tamabhara madacha gaM sahasA dugA du taca pahA | bhaggala paagruhu| NaM appAIrANi kAmaha~ gaNu tiM so duTTa NaLu Divi rnnu| 3.3 Keshestsresheesesses 10s kestastestersness
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayu aJjalI ke jala ke samAna DhalatI jAtI hai| dhana evaM sukha indradhanuSa ke samAna asthira (athavA) jue ke dhana ke samAna kSaNabhara meM dUsare ke ho jAte haiN| sandhyAkAlIna bAdaloM ke raMga ke samAna rAma evaM ruciyA~ bhI kSaNika haiM, kahA~ ki indriya sukha vyabhicAriNiyoM ke samAna dUsare kA ho jAtA hai| strIbhoga tArAgaNa ke samAna tarala hai aura jahA~ bhAgya jaladhara ke samAna capala haiN| natra yauvana nadI ke pUra ke samAna kSINa ho jAne vAlA hai| indriyasukha bijalI ke samAna cNclhN| rAjya bhoga bhI jIrNapatra ke samAna kisI ke lie zAzvata nahIM hotA yaha jIva yamarAja ke dvArA usI prakAra kavalita kara liyA jAtA hai, jisa prakAra mRgazAvaka siMha ke dvArA le jAyA jAtA hai|45 jisa prakAra sarovara meM jala nAliyoM ke dvArA AtA hai, usI prakAra jIva pradezoM meM (indriya rUpI Asrava dvArA) karmamala AtA hai|16 AkAza bhramara, kAjala, tAla aura tamAlavarNa ke meyoM se usI prakAra AcchAdita ho gayA, jisa prakAra kuputra apane apayaza se+7 durjanoM kI kalaha ke samAna usa (saMvara deva) ne kahIM bhI maryAdA nahIM rakhI48 mukha meM lapalapAtI huI jilAsamUha kuziSya ke mana ke samAna atyanta caMcala ho rahI thii| duH zIla kamaTha ne apane latrubhrAtA kI rUpa meM zreSTha strI ko isa prakAra dekhA, jaise koI gajendra sundara hathinI ko50 44 aMjali jalu ca Ausu ddhle| mahavAdhaNu vva dhaNu suha athiru| jUvAdhaNu va vakhaNi hoi pru| saMjhAnaNaraMgu va rAyaruiA iMdiya suha paru, jahiM asaimai. kaMtArai tArAyaNa trlaa| jalahara uNAI jahiM vihi cvlaa| NavajovvaNu NaipUra va vrsi| lAvaNNu vaNNu diNi-diNi lhsii| iMdiyasuhu tar3i-taralattaNAThA avasANi sarIru Na appnnu| bhAruvaya jrpttuvsrisu| taha rajju bhou sAsara Na ksu| 3/14 45 jIu taha vi kAle klijji| hariNahu DiMbhu va sIheM nnijji|13/15 46 'jaha saravari jalu NAlihiM dhaabi| jIvappaesahi tiha malu aavi|| 3/20 47 alikajjala tAla tamAla vnnnnu| dughattu va mehe gayaNu chnnnnu|| 418 48 dujaNakalahu va kattha vi Na maatth| 4:8 49 lalalaliya baliya muhiM rsnnugnnu| aicaMcalu pAi~ kusiismnnu|| 4/11 50 avaloiya lahubhAyarahu nnaari| kariNIva Uri rdai rubsaari| 63
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha kamaTha bhI raudra dhyAna ke kAraNa marakara kukkuTa nAma kI sarpayoni meM dhavala varNa kA tathA sAkSAt hAlAhala ke samAna dRSTa sarpa huA)51 sarpa ne hArthI ko kaisA dekhA jaise dhyAna meM sthita RSIzvara ho 52 usakI vijayA nAma kI ativallabhA priyA thI, jo hAva-bhAva evaM vibhramoM kI jalavAhinI ke samAna thI531 usa (vajra pIr3a rAjA) ne ekacchatra medinI ko bhogA aura phira use bUr3hI dAsI ke samAna zIghra hI tyAga diyaa|54 rAjA ravikIrti kula rUpI kumudoM ke vikAsa ke lie candramA ke samAna thaa55| rUpaka prayoga : jahA~ upamAna aura upameya meM abhada hotA hai, vahIM rUpaka alaGkAra hotA hai|56 raidhU ne 'pAsaNAhacariu' meM aneka sthAnoM para rUpaka kA prayoga kiyA hai| kucha dRSTAnta prastuta haiM ayaravAla kula kamala agravAla kula rUpI kamala 1/5 pariyaNa kaharava vaNa-parijanoM rUpI kamalavana / bhavapaNa - saMsAra rUpI smdr| AyamatthasAyaro - Agama rUpI artha ke sAgara tomara kula zrI = tomara kula rUpI lakSmI sammattarayaNa - samyaktvava rUpI rana kavvarasAyaNu .. kAvya rUpI rasAyana mahi jubai- pRthvI rUpI yuvatI kula giha sara - kula gRha rUpI sarovara visayabhuyaMga = viSaya rUpI bhujaGga 3/9 duggai~ duha = durgati rUpa duHkha 1/5 1/2 1/2 1/4 17 1/8 119 2/2 3/9 51 so kamaThu vi tAvasu ruddazANavasu marivi jAu tahiM sappu khlu| . kukuDaNAmAlau~ vANe eklau payaDu NAI haalaahlu|| 6/12 52 sappe hasthi NihAliDa kehu| jhANe thakku risIsaru jehch| 6/13 53 tahu ballaha vijayA sImaMtiNi haavbhaavvibhmjlvaahinni| 6/15 54 eyacchateM meha NitiM bhuttii| jaradAsi va puNu siggha cattI: 6/15 55 Niyakula kumuvviyaasnncNdeN| 6/22 56 sadrUpakamabhedo ya upmaanopmeyyoH| xesesexesteresmastasi 105 ktsresthesesxeshamestey
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/19 518 6/10 iMdiyabhuvaMga - indriya rUpI bhudaGga 4/6 jaNama payohi - janma rUpI samudra bhavatara = pava rUpI vRkSa 5/6 bhatravaNa = saMsAra rUpIvana bhavcakaMja = 'bhavyajana rUpI kamala 5/13 tavalacitra : tapa rUpI lakSmI 6/8 tavasiri = tapa rUpa lakSmI kulakumuva = kula sabhI kumuda 6/22 jiNadhammarasAyaNa - jinadharma rUpI rasAyana 6/22 kavi ke upamAna sArthaka haiM, jisa prakAra kamala sabako AvArSita karane vAlA aura sarvatra apanI sugandhi phailAne vAlA hotA hai, usI prakAra kula putra sabako AkarSita karane galA aura apanI yaza rUpa sugandhi ko saba jagaha phailAne vAlA hotA hai| pradyumA sAhU aise hI kulaputra the| kavi ne unheM agravAla kula kagana kahA hai| jisa prakAra samudra se DabI huI vastu kA uddhAra honA bahuta kaThina hai| isI prakAra sasAra se nikalanA bhI bar3A kaThina hai| ata: kavi ne saMsAra ko samudra kahA hai| jisa prakAra samudra gambhIra hotA hai, usI prakAra Agama bhI gambhIra hotA hai| aise Agama ke artha ko dhAraNa karane vAle bhaTTAraka yazaH kIrti ko kavi ne Agama rUpI athaM kA sAgara kahA hai| jisa prakAra loka meM ratna zreSTha mAnA jAtA hai, usI prakAra samyaktva bhI zreSTha hotA hai| ata: kavi ne samyaktva ko ratna kahA hai| jisa prakAra rasAyana kA sevana karane se apUrva lAbha hotA hai, usI prakAra kAvya kA sevana karane se apUrva lAbha hotA hai, ataH kavi ne kAvya ko rasAyana kahA hai| jina dharma bhI isI prakAra kA rasAyana hai| jisa prakAra vastrAbhUSaNoM se susajjita koI yuvatI manohara lAtI hai, usI prakAra zasyazyAmalA pRthvI bhI manoharI hai ata: raidhU ne pRthvI kI upamA yuvatI se dI hai| ___jisa prakAra kAlA nAga yadi kATa khAe to prANa dhAraNa karanA kaThina hotA hai, isI prakAra viSayabhoga kA pariNAma bhI duHkhadAyI hotA hai| ata: raiy ne viSayoM ko bhujaGga kahA hai|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxcsxsxsxess prANI indriyoM ke dvArA hI viSaya sevana karatA hai, jisakA ki phala duHkha rUpa hai| ataH indriyoM ko bhI bhujArA kahanA sArthaka hai| jisa prakAra samudra ko pAra karanA kaThina haiM, usI prakAra janma kI paramparA kA pAra karanA bhI kaThina hai| ata: janma ko samudra kahA hai| jisa prakAra vRkSa se bIja aura bIja se vRkSa, yaha paramparA satata calatI rahatI haiM, usI prakAra saMsAra bhI vRkSa hai, jisakA phala karmabandhana hai| jisa prakAra koI mahAvana meM praveza kara aneka kaThinAIyoM kA sAnA karatA hai, usI prakAra saMsAra bhI suhAvanA hai jisameM aneka prakAra ke duHkhoM kA sAmanA karanA par3atA hai| jisa prakAra lakSmI kI prApti loka meM sukhada mAnI jAtI hai, usI prakAra tapadhAraNa bhI sukhada hai ataH tapa ko lakSmI kahA gayA hai| anuprAsa prayoga svara kI viSamatA hone para jo zabda sAmya hotA hai use anuprAsa karate haiN| 57 apabhraMza bhASA kI yaha vizeSatA hai ki binA kisI AvAsa ke anuprAsa kA sRjana hI jAtA hai| isI ke anurUpa 'pAsaNAhacariu' meM pada pada para anuprAma darzana hote haiN| yahA~ kucha udAharaNa prastuta haiM : ke jo aravAla-kula- kamala bhANu micchatta-vasaNa--vAsaNa virattu jiNasatthaNigaMtha pAyabhattu / uddhariu uvvihasaMghabhAru, Ayariu vi sAvayacariu - cAru / duhiyaNaduhaNAsaNu buhakulasAsaNu jiNasAsaNu radadhuradharaNu / jiNa samayAmaya-rasa- titta-cittu siriholivammu NAme pavittu / aNNAhaM diNi Ayamasattha datthu sammattarayaNalaMkiyasamatthu / gau jiNahari kheu~ sAhu * sAhu | raidhU paMDiya paDiyaviveu / tA jiNa accaNa- pasariya-bhuveNa / jaMpiu harasiMgha saMghavI suveNa i~ suittaNipuNu baddha gAhU paNavivi aNurAe pAsavAhu 1/7 57 anuprAsaH zabdasAmyaM vaiSamye'pi svarasya yat / xxxx2525 107 1/5 1/6 XXXX35)
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ yamaka yoga : yadi artha ho to pRthak-pRthak artha vAle (anyathA nirarthaka) svara-vyanjana samudAya kI usI krama se AvRtti ko yamaka alaGkAra kahate haiN|58 'pAsaNAhacariu' meM bhI yamaka kA prayoga huA hai udAharaNArtha siddhasthabhAva bhAviyamaNega 117-- manoratha siddhi kI bhAvanA se bhakti mata se yahA~ bhAva bhAva kI AvRtti huI hai| pahalA bhAtra sArthaka aura dUsarA bhAvita kA aGga hone se nirarthaka hai| bAlattaNi asai~ abhakkhu, bhakkhu 1/8 yahA~ bhakkhu kI punarAvRtti huI hai| aMtima bhakkhu sArthaka aura pahalA nirarthaka jahiM gahavai-suya-suyagaNu vArai / / 1/9 yahA~ pahale suya kA artha putrI (satA) aura dUsare suya (zukra) kA artha totA uparyukta alaGkAroM ke atirikta kavi ne svabhAvokti, arthAntaranyAsa kAvyaliGga, samAsokti evaM atizayokti ke prayoga vizeSa rUpa se kie haiN| rasa yojanA : __ 'pAsaNAhacariu' kA aGgIrasa zAnta hai, para zrRGgAra, vIra aura raudra tathA vIbhatsa rasoM kA bhI samyak paripAka huA hai| vIra rasa ke udAharaNa rUpa . kAlayavana narendra evaM rAjA arkakIrti ke yuddha ko liyA jA sakatA hai : AyaDDiyAi~ khamgai~ sutikkha NaM jameNa jIha dasiya pathakkha / varapaharaNu lei Na kovi dhIru maNNeppiNu garuvau mAru vIru / caMDAsihi~ khaMDiya gayaha~ jUha khaMDati paropparu sabala jUha / kAsu vi gau kAsu viturau bhiNNu keNAvi kAsu tuhu sIsu chipaNu / kehi mi pADiya mayamatadaMti aMjaNa mahiharasama jAha kati / keNa vi sahu suhaDeM varaturaMgu khaMDiu NaM cala-sAyara taraMgu / sasiNaha khaMDiya varapuMDarIya NaM raNamahi phuliya puMDarIya / keyAvali khaMDiya pharaharati asaIva vasA bhUmihi sahati / 58 satyarthe pRthagArthAyAH svrvynyjnsNhtiH| krameNa tenaivAvRttiryamakaM vinigdyte|| psysxsxsxsxsidesesxesi 108 dsesxesexestosteres,
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakkala pAikka muyaMti hakka viNiNa vi bala joha muryati thakka / jujhaMta, viNNi vi sAhaNAI dalu caliu tAma tahi ariyaNAhaiM / 317 atyanta tIkSaNa talavAreM khIMca lI gayIM, mAnoM yamarAja pratyakSa hI jIbha dikhA rahA ho| vIra pArzvajinendra ko bhayAnaka kAla ke samAna mAnakara koI bhI yoddhA zaraNa dhAraNa nahIM kara pAyA / pradhAr3oM ke hAra, mayUtha abhir3A kara die ge| (donoM aura ke) balazAlI yoddhA parampara meM eka dUsare ko khaNDita karane lge| kisI kA hAthI, to kisI kA ghor3A vidIrNa ho gyaa| kisI ke dvArA kisI kA zIrSa hI chinna-bhinna ho gyaa| kinhIM ne aJjana parvata ke samAna kAnti vAle madonmatta hAthI ko mAra girAyA to kisI ne sAgara kI caJcala taraGga ke samAna dhor3e ko subhaTa sahita mAra giraayaa| candranana nAmaka zastra ke dvArA uttama dhavala varNa ke chatra kATa diye gye| usase aisA lagane lagA, mAno raNabhUmi meM kamala hI khila uThe hoN| phaharAtI huI dhvajAyeM kATa dI giiN| usase aisA pratIta hotA thaa| (mAno) pRthvI para asatiyoM ke vastra hI par3e hoN| samartha padAtigaNa AhvAna karate the (aura) donoM ora kI senAoM ke yoddhAgaNa thaka kara marate the| donoM ora kI senAoM ke yuddha karate-karate zatruoM kA dala bhAga gyaa| naraka kI vividha vedanAoM ke varNana ke prasaGga meM vIbhatsa rasa kA paripAka huA hai : aNNoNNa vi NiharNati paropparu suhu Na lahaMti tattha NimisaMtaru 1 saMDAsahi~ ubbebi vi duhaguhi~ gAlivi lohu khivahi NArai muhi~ / galivi jAi puNu milai khaNaMtari jima sUyaya lava hohi NiraMtari / NArayaviMdahi~ puNu saMdANiu~ khettaviseM vairu viNAyauM / dhagadhagaMtu iMgAlasamANau~ Ayasa thaMbhAliMgaNa ThANauM / devAvivi puNu jaMpahi re khala paratiyaAliMgiya pai~ ciru chala / aNeka vi sa malitaru lAiviA taNu NihasaMti sIsutaNu sAhivi / tacchAu vi jai kahamadi chutttti| tibba tisAiu soNiu ghuTTai / puNu ghaNaghAe~ siri tAr3ijai tatta kaDAhi telli so khijji|| kuMbhI pAya samubhava dukkhai~ puNu pharasaggiNidAha asukkhii| 5/19 nArakI paraspara meM eka dUsare kA hanana karate haiM aura vahA~ nimiSa bhara ke lie bhI unheM sukha prApta nahIM hotaa| saMDAsI se nArakiyoM ke mu~ha phAr3akara unameM PESASRestushasReseses 109 KMSResesxesexesterest
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'lohA galAkara bhara dete haiM, unase zarIra gala jAtA hai, kintu phira kSaNamAtra meM usI prakAra mila jAtA hai, jisa prakAra pAre ke bindu nirantara saMghaTita ho jAte haiN| kSetra kI vizeSatA ke kAraNa I * ko ja. nAka udoM ke dvArA unakA damana kiyA jAtA hai unako dhagadhagAte hue aGgAroM ke samAna loha stambhoM kA AliGgana karAkara ve kahate haiM ki- re duSTa. tUne pUrvakAla meM chala se parastrI kA AliMgana kiyA thaa| anya dUsare zAmali vRkSa lAkara tRNa athavA vRkSa DAliyoM ke samAna zarIra evaM sira tahasa-nahasa kara DAlate hai| yadi vahA~ se vaha kisI prakAra chUTa bhI jAtA hai to vaha tIvra pyAsa se ghuTane lagatA hai| phira unake sira para hathaur3oM ke prahAra se AghAta karate hai aura unheM tasa tela ke kar3AhoM meM DAla dete haiN| vahA~ unheM kumbhIcAka meM pakAe jAne ke samAna jalana ke dukha hote haiM aura phira spazani dAha ke| madyapAna karane vAle vyakti ko kAraNika avasthA kA citraNa karate hue mahAkavi raidhU kahate haiM : majapANeNa mattI bharma to jaro lajaNimukka korai akjNtro| NAriMgala bAha~ ghallevi bollAvAe mAya bahiNI ti japeha jaM bhAvae / bhaja pecchevi vaMdei mAe ti sA ghummamANo calaMto valaMto rasA : maga majhammi loTTei uttANau ko vi Dhukkei AsaNaguNo mANau / muttae sANu vattammi raMdhe turaM maNNNae taM pi sovaNNa rasa NibbharaM / dehi dehI ti japeI majja ima mitta kalpaNa pIUsapANovamaM / sIsu savvAhai pAvei japaMtara gAyamANo ci hiMDei kpNt| 5/10 madyapAna se unmata vyakti bhaTakatA phiratA hai| lajjA chor3akara vaha nIca kArya karane lagatA hai| strI ke gale meM bA~haM DAlakara use bulAtA hai aura mAtA athavA bahina (Adi) jo mana meM AtA hai| vahI kahakara pukAratA hai aura bhogatA hai| bhAryA ko dekhakara "mAM" isa prakAra kahakara (use) praNAma karatA hai| surA rasapAna ke kAraNa cakkara kATatA huA lar3akhar3Akara calatA evaM bala khAtA huA vaha mArga ke madhya meM Upara mukha kie hue leTa jAtA hai| koI bhI sammAna ke sAtha usake pAsa nahIM duuNvttH| zvAna usake mu~ha meM zIghra hI pezAba kara detA hai, kintu vaha usako bhI zreSTha suvarNarasa samajha hotA hai aura he mitra! kalyANakArI amRtapAna ke samAna yaha madirA (mujhe) aura do, aura do, isa prakAra kahatA hai| Pascussiesasasterases 110 PSIKSIXSIASXSYSTester
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ (Agala) bolatA huA vaha sabhI ke lie apanA mAthA jhukAtA hai evaM yadA kadA gAtA huA bhI lar3akhar3AtA huA ghUmatA phiratA hai| kamaTha dvArA bhayaGkara jala varSA ke prasaGga meM bhayAnaka rasa kI sRSTi kI gayI hai. lar3ayaDai-tar3akkar3a asaNicaMDa gajjai ghaDahaDai caleDa bhNdd| bhaharakulAi kiya khaMDa khaMDa gayajjiya bhajiya raDiyasaMDa / alikajala-tAla-tamAla vaNNu dupputtu va meha~ gayaNu chaNNu / mayaula bhaya taTTha pagar3ha khiNNa jaladhArahiM pakkhihi~ pakkha chipaNa / sari -saru dari mahiyalu thalu asesu pUriujaleNa aNu giravasesu / tahi maggA magguNa muNai koi || 4/8. AkAza meM pracaNDa vajra tar3atar3Ane, garajane, ghar3abar3Ane aura darpapUrvaka calane lgaa| tar3aka-bhar3aka karate hue usane sabhI parvata samUhoM ko khaNDa-khaNDa kara ddaalaa| hAthiyoM ko gurrAhaTa se madonmatta sA~r3a cItkAra kara bhAgane lge| AkAza bhramara, kAjala, tAla aura tamAlavaNaM ke meghoM se usI prakAra AcchAdita ho gayA, jisa prakAra kuputra apane apayaza se| mRgakula bhaya se trasta hokara bhAga par3e aura du:khI ho ge| jaladhArAoM se pakSiyoM ke paMkha chinna-bhinna ho ge| nadI, sarovara, guphAyeM, pRthvImaNDasa evaM vanaprAnta sabhI jala se prapUrita ho ge| vahA~ mAgaM evaM kumArga kA kisI ko jJAna nahIM rhaa| kavi ne raudra rasa kA sundara nirUpaNa kiyA hai| rAjA aravinda kamaTha ke durAcAra se khinna hokara krodhAtura ho jAtA hai aura use nAnA prakAra ke durvacanoM se tiraskRta karatA hai aNio Na iTTho pure eha dhiTTho pamutto khalo pAkyammo NikiTTho / tumaM lajjayAro kulAyAra bhaTTho purAu suNissArayAmIti bhaTTho! 6/4 nagara meM isa aniSTakArI, dhRSTa, pramatta, duSTa, pApakarmI evaM nikRSTa kamaTha kA honA iSTa nahIM haiN| vaha tumhAre lie lajjAkArI evaM kulAcAra se bhraSTa hai, usa bhraSTa ko maiM nagara se nikalatA huuN| saundarya kA citraNa karate samaya kavi kI zrRMgArika bhAvanA kI abhivyakti hotI haiN| rAjA azvasena ko paTarAnI vAmAdevI ke saundarya kA varNana karatA huA kavi kahatA hai : PMSASAMSKSXxxaslustess) 11165sesrusassastestry
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ tahu tiya vammaevi suvallaha rayaNaNihI viva savvahaiM dulaha / pANi-pAya-tala-ratta-suhaMkara raNaraNati Neura NaM kiMkara / Niva-maMti va guMphahi guMphattaNu jaMghajuvalu NaM khala mittattaNu / pihula-NiyaMcaM vi kaDiyalu jhINau NaM sihiNahu bhareNa huTha khINau / bhuyajuyamANaM mAlasamANau~ NaM jiNavara-paya aMcaNaThANauM / muhamaMDalu sasi maMDala tulA jaNu jovai puNu puNumaNi bhullau / sIsa cihura kusamaha~ bharasohiya gaMdha luddha chappaya saMmohiya || 1/10 usa (rAjA azvasena) kI ratnanidhi ke samAna sabhI ko durlabha evaM atyanta priya vAmAdevI nAmakI paTTarAnI thI, jisakI hatheliyA~ aura caraNatala raktavarNa vAle aura sukhakArI the, mAnoM (ve usake) AjJApAlaka kiMkara hI hoN| usakI gulphoM kI gUr3hatA nRpa ke maMtrI ke samAna gUr3ha thIM, usakI donoM jAdhe khala kI maitrI ke samAna saMmpRkta thIM. nitambavizAla evaM kaTibhAga kSINa thA, mAno jinavara ke caraNoM ke pUjA ko sthAna hI hoN| usakA mukhamaNDala candramaNDala ke samAna thA, jise loga bAra-bAra isa prakAra dekhate the, mAno bhUlI huI (kisI) maNi ko khoja rahe hoN| kusumoM ke bhAra se zobhita usakA kezapAza gandha ke lobhI mauroM ko mohita kara rahA thaa| jahA na duHkha rahatA hai na sukha, na DheSa aura na rAga, samasta jIvoM meM samabhAva vAlAvaha zAnta rasa mAnA gayA hai| zAntarasa kA rasarAjatva isalie siddha hai ki mAnava jIvana kI samasta kRtiyoM kA udgama zAnti se hI hotA hai zAnti kA ananta bhaNDAra AtmA hai| jaba AtmA deha Adi parapadArthoM se apane ko bhinna anubhava karane lagatI hai, tabhI zAntarasa kI utpatti hotI hai| yaha vaha vizuddha jJAna aura AtmAnanda kI dazA hai, jahA~ kAvyAnanda aura brahmAnanda donoM milakara eka ho jAte haiN| jaina kaviyoM kI kAvya racanA kA uddezya manuSyamAtra meM vairAgya utpanna kara camotkRSTa sukha-zAnti kI ora le jAnA rahA hai, jinameM ve saphala hue haiM60 mahAkavi raidhU ke 'pAsaNAhacariu' meM niveda bhAvoM ko jAgRta karane vAle kaI sthala milate haiM, jahA~ zAnta rasa kA prabhAvI paripAka bana par3A hai: 59 yatra na surkhana du:khaM dveSo nApi mtsrH| sama:sarvabhUteSu sa zAntaH prathito rsH| bharatamuni 60 jaina vidyA (khaNDa-2) DaoN. premacanda rAvakA kA lekha pR.66 CSxsnesiestessesmepass 112 dsastessemesesxesed
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ puggalasahAu pUrai galae aMjalijalu vva Ausu Dhalae / mahavAdhaNu vva dhaNu suhu adhiru jUvAghaNu vva khaNi hoi paru / saMjhAdhaNaraMgu va rAyarui iMdiyasuhu paru jahiM asaimai / kaMtArai tArAyaNa nAlA malaharalagAI jati mihilA / NavajovvaNu NaipUru va varasai lAvaNNu vaNNu diNi diNi lhasai / iMdiya suNu taDi-taralattaNau avasANi saroru Na appaNau / bhAruvahaya-jarapattuva-sarisu taha rajju-bhou sAsau Na ksu| 3/14 pudgala kA svabhAva hai ki vaha bar3hatA aura ghaTatA rahatA hai| Ayu aMjali ke jala ke samAna DhalatI jAtI hai| dhana evaM sukha indradhanuSa ke samAna asthira haiN| athavA ve jue ke dhana ke samAna kSaNa bhara meM dUsare ke ho jAte haiN| sandhyAkAlIna bAdaloM ke raMga ke samAna rAga evaM ruciyA~ bhI kSaNika haiM jahA~ ki indriyasukha vyabhicAriNiyoM ke samAna dUsare kA ho jAtA hai| strI bhoga tArAgaNa ke samAna sarala haiM aura jahA~ bhAgya jaladhara ke samAna caMcala haiN| navayauvana (barasAtI) nadI ke pUra ke samAna kSINa ho jAne vAlA hai| saundarya aura varNa pratidina hIyamAna haiN| indriyasukha bijalI ke samAna caMcala haiN| avasAna ke samaya zarIra bhI apanA nahIM rhtaa| rAjyabhoga bhAropahata jIrNapatra ke samAna kisI ke lie zAzvata nahIM hotA! pAsaNAhacariu kI chanda-yojanA : ___ pAsaNAhacariu meM adhikAMza paddhaDiyA chanda kA prayoga kiyA gayA hai| paddhaDiyA chanda ke atirikta isameM ghattA, aDilla, dvipadI, raDDA, bhujaGga prayAta candrAnana, sargiNI tathA saMsaggi chandoM kA prayoga kiyA gayA hai| paddhaDiyA (paujhaDiyA): pratyeka caraNa ke anta meM jagaNa kI racanA kara cAra sthAna para catumAtrika gaNa kI racanA karo, isa paJjhaTikA chanda meM cAroM caraNa samAna hote haiM tathA 64 mAtrA hotI haiN| (ise sunakara) candramA prasravita hotA hai|61 jaise puNu risahaNAhu paNAvivi jiNidu bhavatama NipaNAsaNi jo diNiMdu / siri ajiu vi dosa kasAya hAri saMbhau vi jayattaya sokhakAri // pAsaNAhUcariTha 1/1 61 caThamA karaha gapA cAri ThAi~, Thavi anta paohara pAI paaii| caThasaTThi matta pajjharai iMdu, samA dhAri pAa pajhaDiya chNdu|| prAkRta peMgalam 1.125 KesKaisrustusxisisters 113MSUSTASTESXASIXSEXSI
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyeka caraNa meM solaha mAtrA hoM, donoM sthAnoM para caraNoM meM yamaka ho| isameM kahIM jagaNa ( payodhara) kA prayoga na kiyA jaaye| caraNa ke anta meM supriya do laghu dvimAtrika hoN| ise aDillA chanda kahate haiM;32 jaise.. AyaNa thiru maNu dhArepiNu / saMkapyu viyapyu (vi) chaMDeSyiNu || jiu seNiyahu gaNe0 bhAsira / maNa saMdeha sallu NiNNAsiGa / / pAsaNAhacariTha 1/9 pattA : isameM bAsaTha mAtrAyeM hotI haiN| piMgala kavi ne ise utkRSTa kahA hai| donoM caraNoM meM catumAtrika sAta gaNa tathA anta meM tIna-tIna laghu rakhanA cAhie 63 jaise iya sAhuhu kyaNe viyasiya vayaNa paMDieNa hariseppiNu / teM kanvarasAyaNu, suhasayadAyaNu pAraddhaTha maNu depiNu || pAsaNAhacariDa 18 dvipadI : prathama caraNa ke Arambha meM jahA~ indra (SaTkalagaNa) ho, usake bAda do dhanurdhara (catuSkala) ho tathA phira do padAti (catuSkala) sthApita karo, anta meM madhukara caraNa (SaTakala) do| ise dvipadI kahate haiN|64 mukha meM (sarvaprathama) ghaTakala kI sthApanA kara pA~ca catuSkaloM kI sthApanA kro| anta meM eka guru dekara use dvipadI kahanA caahie|65 jaise bho dhaNaya jakkha avahAri dakkhA iha bharahavAsi kAsINivAsi / vANArasIhi~ jaNa maNa harIhi~ asaseNa gehi NaM saraya. mehi 62 solaha mattA pAu aDilaha vevi jamakkA bheu alihA ho Na paohara kiM pi aDillaha, anta supia bhaga chaMduHaDiekA prAkRta peMgalam 1:127 63 piMgala kaha didauchaMda ukriTTha patta mattavAsati kri| ___ ca3 mata satta gaNa di pAa tigiNa tigi lahu aMta dhri| vahI 199 64 Aiga iMdu jattha ho paDhamahi jijjai tiNi dhnnh| taha pAikajuala parisaMThavahu vivicina sundr|| 1/152 / / prAkRta peMgalama 65 chakkala muha saMvAvi kai calu paMca tthvehu| aMtahi ekaha hAra dai doai chaMda khehu|| prAkRta maMgalam 1/754
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ -pAsa.2/11 siripAsaNAhu hohIi vAhutahi~ jAhi siggha sohAmahaMgya kari appasatti jiNaNAhabhattiA aru maNiNihAu varasahi sarAu tahu suNivi vAya paNavevi paay| sahi ghaNau Au paDiyasahAu kiya Nayarasoha jnn-mnn-nniroh| puNu varasuvaNNu varasei dhaNNu suhi sayaNa viMda pUriya anniNd| Nau davvahIMya taha~ ke vi hINa gau roya-dukkhu NaTha puNu dubhikch| dhagakaMcaNaDDha savva ji viyaDDha / iha aTThamatta duvaI pautta / bhujaMgaprayAta : ___ jahA~ dhvaja (Adi laghu vikala, 15) tathA cAmara, (guru), isa prakAra cAra gaNa, pratyeka caraNa meM sthApita kie jAya (arthAt jahA~ cAra yagaNa 155 hoM), piMgala ne ise samasta chandoM kA sAra kahA hai tathA yaha vaise hI gale meM sthApita kiyA jAtA hai, jaise- hAra isa zuddha deha vAle chaMda ko bhujaMgaprayAta kahA jAtA hai| isake pratyeka caraNa meM 20 mAtrA hotI haiM.66 bhujaMgaprayAta 155 155 155 155-12 varNa, 20 mAtrA (bhujaMgaprayAta chaMda meM) cAra ahigaNa (yagaNa) prasiddha haiM, (isa chanda ke) solaha caraNoM meM ( arthAt cAra chandoM meM milAkara) saba kula bIsa adhika tIna sau (tIna sau bIsa) mAtrAyeM hotI haiN| aisA piMgala kahate haiN| jaise - tayA pusa juttaM pauttaM pavittaM paNAsaMti vigghra tumaM NAma mittaM / paraM kAraNaM ajja bAlattabhAvo saINAha cittassa maMdiNNa rAvo / Na diTTho si saMgAma raMgo bhayaMgo kayaMtunca pAkyAru dUsiyaMgo / Na pesemi te kAraNeNaM tuma bho pamANehi itthacchaDa bhogalaMbho / suNeUNa rAyassa vAyA jiNedo payaMpei saMsAravallIgaMido / aho tAya bAlANalo kiM Na raNNaM DaheUNa saMkIrae bhapphavaNaM | maiMdassa Dibho gaiMdAha~ bidaM Na kiM bhaMjae raNi pattaM maiMdhaM / 66 ghao dhAmaro ruao sesa sAro. hAe kaMThae muddhae jattha haaro| caucchaMda kijje tahA sukhadehaM, bhujaMgApa para bIsa rhe| prAkRta paiMgalam 2/124 ahiMgaNa cAraM prasiddhA solaha caraNeNa piMgalo bhnni| tINi sayAvA bIsaggala mattAsaMkhaya smggaadd'|| vahIM 2:125 Fastestastesesystesxesxesi 115 Xsesxesastushasresiress
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ tahAhaM pi gaMtUNa pecchemi juddhaM vibhaMjemi sattu jasAsAhi lujhe| pabhaNevi so rAu puttassa uttaMitiNA taM payaMpei bhigNa gatnaM / ravekinimAmassa:akkhaMDaranaM kareUNa Avehu bho putta sajjaM / jiNeUNa kAlajjao mANasatto bhuyaMgappayAvo ThavevIha matto / (pAsaNAhacariu 3/5) sumauktikadAma : jahA~ cAra payodhara (jagaNa) prasiddha hoM, (pratyeka caraNa meM) tIna aura teraha (arthAta 3 + 13 = 16) mAtrA hoM vaha kAma) yA sumakinada. hai| yahA~ Adi meM yA anta meM hAra (guru) nahIM diyA jaataa| yahA~ (solaha caraNoM meM) do sau adhika chappana (200 + 56 = 256) mAtrA hotI haiM 67 jaise NiraMtara diti jahAcchyabhoya, ji dulaha cuccahi ettha ji loi| gayA chAiyAsa ji eNa vihIe, puNoNahi~ vAsari jAya dihIe / pAsaNAhacariu 212 pAsaNAhacariTha meM raiDA68 nAmaka paddhaDI chaMda, sargiNI,59 saMsaggi70 aura candrAnanaH chandoM kA prayoga bhI huA hai| ati prAkRta tatva kI bhUmikA : . raidhu ke pAsaNAhacariu' meM atiprAkRta tatva kA sundara sanniveza huA hai| tIrthakara ke garbha meM Ane ke kAraNa indra kA Asana kampAyamAna huaa| usane apane jJAna bala se vAmA ke garbha meM tIrthaMkara ko AyA jAnakara devAGganAoM ko bhejaa| indra kI AjJA se kubera ne mana ko AkRSTa karane vAlI vArANasI nagara kI zobhA kii| phira usane zreSTha svarga aura dhana kI varSA kii| indra ke vizeSa Adeza se zrI, hrI, dhRti, kIrti Adi pramukha deviyA~ yahA~ AgIM, jahA~ jinavara kI jananI 67 paohara cAri pasiha tAma, si teraha mattaha mosiadAma! Na pucahi hAra ma dijai aMta, biha saa aggala chAmaNa mttaa| prAkRta peMgalam 2/133 68 pAsaNAhacariu 2:3 69 vahIM 4.7 70 vahI 5/10 71 vahIM 3/8
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhapUrvaka nivAsa karatI thI|72 deviyoM meM se koI to vAmA devI kA sundarasundara padArthoM se ubaTana karatI thIM, koI koI kSIrasAgara jAtI thI aura vahA~ se vizuddha jala lAkara use snAna karAtI thiiN| koI-koI sundara nirmala vastra pradAna karatI thIM to koI prazasta AbharaNa pahanAtI thiiN| koI sira ke kezapAzoM ko mAlatI puSpa kI mAlA se sa~vAratI thii| koI-koI kapoloM para sundara citra likhatI thI to koI sundara gItoM se usakA citta mohita karatI thii| koI apane hAtha se darpaNa dikhAtI thI to koI pArzva meM sthita hokara sandara caMvaraharAtI thii| koI amRta-rasAyana se yukta bhojana samarpita karatI thI to koI nitya nae Azcarya prakaTa karatI thii| ve nirantara aise bhoga pradAna karatI thIM, jinheM isa loka meM durlabha kahA jAtA hai| isa vidhi se cha: mgaha vyatIta ho ge|73 jaba pArzva prabhu kA janma huA indrAdi devoM ne nAnA prakAra ke utsava mnaae| indra ke airAvata hAthI ke pratyeka mukha meM suzobhita dantamusala thaa| pratyeka dA~ta para eka-eka sarovara thaa| pratyeka sarovara meM naukAyeM cala rahI thiiN| pratyeka sarovara meM paccIsa-paccIsa kamala the| eka-eka kamala para savA..savA sau zrIgRha the| zreSTha kAntipUrNa evaM vikAmina eka-eka kAla meM 138 patte / ma tte para apsarAyeM nRtya kara rahI thiiN| una pattoM para car3hakara indra bhI gamana kara rahA thaa|4 zaci prasUti gRha meM Akara mA~ ke pAsa eka mAyAmaya bAlaka rakhakara paramezvara ko uThAkara cala pdd'ii| zaci ne vaha bAlaka indra ko arpita kiyaa| IzAna indra ne bAlaka para chatra tAna diyaa| pANDaka zilA para le jAkara devoM ne abhiSeka kArya sampanna kiyaa|76 suragaNoM kI paMktiyoM ne kSIrodadhi ke sAgarakUTa kI ora prayANa kiyaa| vahA~ vikriyARddhi karake devagaNa AkAza mArga meM sthita hokara abhiSeka ghaToM ko eka dUsare ko arpita karane lge| devagaNa mala ko naSTa karane vAle una ghar3oM ko hAthoM hAtha lekara indra ke hAthoM meM de rahe the aura indra punaH mantra ke pavitra uttamaratnoM ke samAna daidIpyamAna una kumbhoM ko jinanAtha ke zIrSa para DhAla rahA - 72 pAsaNAhacariu 2/1 73 vahI 2/2 74 vahI 216 75 vahI 27 76 vahIM 2:12 askesixsiashastasixsss 117 RASHISesTesrusastess
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaa| indra ne dIrghabAhunAtha kA mardana kiyA aura indrANI ne ubaTanA7, punaH zuddhodaka se snAna karAkara una logoM ne gandhodaka kI vandanA kii| zreSTha vastra se zarIra poMchA evam meru ke samAna dhIra bhagavAna ko dUsare Ara na para sthApita kiyaa| punaH indra ne aSTadravya se bhagavAna kI pUjA kI|79 ___indra ne jinendra ko kuNDalayugala se maNDita kiyaa| bahumUlya ratnamukuTa evaM devadUSya tathA prazasta svarNa nirmita tathA maNijaTita keyUra, kar3e, kaTisUtra , zrRMkhalA, hAra evaM sira para tIna vizAla chatra dhAraNa kie| zrI pArzvanAtha' nAma rakhakara vaha vArANasI kI ora claa| bhagavAna ko indrANI ne mAtA ko sauNpaa| azvasena ke lie indra ne daidIpyamAna ratnAbhUSaNa evaM pavitra vastra pradAna kiye 80 jaba bhagavAna ko vairAgya huA taba paJcama svarga meM nivAsa karane vAle devendra vArANasI Ae aura bhagavAna kI stuti kI, tIrthoM ke jala se unakA abhiSeka kiyA aura vastrAbhUSaNoM se alaMkRta kiyaa| zakra ne maNiyoM se jaTita evaM suvarNa nirmita eka yAna nirmita kiyaa| usa para car3hakara 'pArzva' ahicchAnagara gae aura vana meM pahu~cakara dIkSA lii|82 unhoMne apane mastaka ke kezoM kA luMcana kiyaa| jinheM indra ne kSIrasAgara meM visarjita kara diyaa| jaba pArzvanAtha tapa kara rahethe to kamaTha nAmaka eka deza jo apanI bhAryA sahita AkAzamArga se jA rahA thA, acAnaka vimAna rukane para vahA~ AyA aura vimAna ke rukane kA kAraNa pArtha ko hI samajhakara una para bhayaMkara upasarga prArambha kara diyaa| usI samaya asurezvara kA Asana kampAyamAna huaa| jaba use pArzvaprabhu para upasthita upasarga kA jJAna huA to usake nivAraNa ke lie vaha vahA~ AyA aura kamalAsana kI racanA kara usa para pArzvaprabhu ko virAjamAna kara diyaa| padamAvatI ne unake sira para chatra tAna diyaa| pAvaprabhu apanI tapasyA se cyuta nahIM hue| unheM kaivalya kI upalabdhi ho gayI 83 77 pAsaNAhacarita 2:12 78 vahIM 2:12 79 saho 2:13 80 vahIM 2/14 8] vahIM 326 82 vahI 1 83 vahI cauthI sandhi pesastessessiesdesses 118 desxsesxsxesesexesy
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ indra kevalajJAna mahotsava manAne aayaa|84 indra kI AjJA se kubera ne sabhAGgaNa (samavazaraNa) kI racanA kii| jaba bhagavAna kA vimAna bhI isapane parikara sahita nirvANasthala para AyA aura usane vikriyARddhi se mAyAmaya zarIra banAkara use siMhAsana para virAjamAna kara ASTa prakAra se pUjA kI aura nAnA prakArake kASThoM se citA taiyAra kara usa mAyAmayI zarIra ko usa para rakhakara citA prajjvalita ko bhasma ko kSIrasAgara meM bahAkara vaha vApisa svarga calA gyaa| isa prakAra 'pAsaNAhacariGa' meM atiprAkRta tattvoM ne mahatvapUrNa bhUmikA kA nirvAha kiyA hai| 84 pAsaNAhacariMu 4/14 5 bahI 714 36 vahIM 715
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha pariccheda pAsaNAhacariu : eka mahAkAvya + M mahAkAvya kI sabase adhika spaSTa aura suvyavasthita paribhASA 15 vIM zatAbdI meM 'vizvanAtha' ne apane grantha 'sAhitya darpaNa' meM dI hai| tadanusAra padyabandha ke prakAroM meM jo sarga-bandhAtmaka kAvya prakAra hai, vaha mahAkAvya kahalAtA hai| (caritavarNana kI dRSTi se) isa sargabandharUpa mahAkAvya meM eka hI nAyaka kA carita citrita kiyA jAtA hai| yaha nAyaka koI deva vizeSa yA prakhyAtavaMza kA rAjA hotA hai| yaha dhIrodAtta nAyaka ke guNoM se yukta hotA hai| sargabaddho mahAkAvyaM tatraiko nAyaka : suraH / savaMza; kSatriyo vApi dhIrodAttaguNAnvitaH / / ekavaMzabhavA bhUpA: kulajA bahavo'pi vA / zrRMgArakIrazAntAnAmeko'GgIrasa iSyate / / aGgAHna sarve'pi rasAH saveM nATakasandhayaH / itihAsodbhavaM vanamanyA sajjanAzrayam / catvArastasya vargAH syusteSvekaM ca phalaM bhavet / / Adau namaskriyAzIvAM vastunirdeza eva vA / kvacinindA khalAdInAM satAM ca guNa kIrtanam / / ekavRttamaya : padyaira avasAne''nya vRttake: / nAtisvalpA nAtidIghAM sargA aSTAdhikA 6 / / nAnAvRttamayaH kvApi sargaH kazcana dRzyate / sargAnte bhAvisargasya kathAyAH sUcanaM bhavet / / sandhyAsUrvendurajanI pradoSadhvAnta vAsasaH / prAtamadhyAhna mRgayAzailatuvanasAgarA: // saMbhogavipralambhAM ca munisvargapurAdhvarAH / raNaprayANopayamamantra putrodayAdayaH / / varNanIyA yathAbhogaM sAGgopAGgA amI iha / kavettasya vA nAnA nAyakasyetarasya vA // tAmAsya sargopAdeva kathayA marganAma tu / sAndhyaGgAni yathAlAbhamatra vidheyAni || avasAso'nyavRttakaiH iti bahuvacanamavivakSitam / sAGgopAGgA iti alakelipadhupAnAdayaH // vizvanAtha; sAhityadarpaNa 315-32
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ SXS 'kAma kisI-kisI mahAkAvya meM eka rAjavaMza meM utpanna aneka kulIna rAjAoM kI bhI caritra carcA dikhAI detI hai| ( rasAbhivyaMjana kI dRSTi se ) zrRMgAra, vIra aura zAnta rasoM meM se koI eka rasa pradhAna hotA hai| ina tInoM rasoM meM se jo rasa bhI pradhAna rakhA jAya, usakI apekSA anya sabhI rasa apradhAna rUpa se abhivyakta kie jA sakate haiN| ( saMsthAna racanA kI dRSTi se) nATaka kI sabhI sandhiyA~ mahAkAvya meM Avazyaka mAnI gaI haiN| ( itivRtta yojanA kI dRSTi se ) koI bhI aitihAsika athavA kisI mahApuruSa ke jIvana se sambaddha koI lokapriyavRtta yahA~ varNita hotA hai| (upayogitA kI dRSTi se ) mahAkAvya meM dharma, artha, aura mokSarUpa puruSArtha catuSTaya kA kAvyAtmaka nirUpaNa hotA hai, kintu utkRSTa phala ke rUpa meM kisI eka kA hI sarvatobhadra nibandha yuktiyukta mAnA jAtA hai| mahAkAvya kA Arambha maGgalAtmaka hotA hai| yaha maGgala namaskArAtmaka, AzIrvAdAtmaka yA vastunirdezAtmaka hotA hai| kisI-kisI mahAkAvya meM khalanindA aura sajjanaprazaMsA bhI upanibaddha hotI hai| isameM na bahuta choTe aura na bahuta bar3e ATha se adhika sarga hote haiN| pratyeka sarga meM eka chanda hotA hai, kintu sarga kA antima padya bhinna chanda kA hotA hai| kahIM kahIM sarga meM aneka chanda bhI milate haiN| sarva ke anta meM agalI kathA ko sUcanA honI caahie| isameM sandhyA, sUrya, rAtri, pradoSa, andhakAra dina prAta:kAla madhyAhna, mRgayA, parvata, Rtu, vana, samudra, saMyoga, viyoga, muni, svarga, nagara, yajJa, saMgrAma, vivAha, yAtrA, mantra, putra aura abhyudaya Adi kA yathAsambhava sAGgopAGga varNana honA caahie| isakA nAma kavi ke nAma se yA caritra ke nAma se athavA caritranAyaka ke nAma se honA caahie| sarga kA nAma varNanIya kathA ke AdhAra para likhA jAtA hai| saMdhi ke aGga yahA~ yathAsambhava rakhane caahie| jalakrIr3A, madhupAnAdi sAGgopAGga honA caahie| P mahAkAvya ke uparyukta lakSaNa nyUnAdhika rUpa meM pAsaNAhacariu meM ghaTita hote haiN| ise sandhiyoM meM vibhakta kiyA gayA hai| sandhi ko hI sarva kA paryAya mAnanA caahie| sandhiyoM kA vibhAjana kaDavakoM meM kiyA gayA hai tathA kaDavaka kA kalevara paMktiyoM se banA hai| pratyeka sandhi kA nAma varNanIya viSaya ke AdhAra para rakhA gayA hai| kAvya ke prArambha meM kavi ne caubIsa tIrthaMkaroM, sarasvatI evaM gautama gaNadhara kI stuti kara bhaTTAraka sahasrakIrti, yaza: kIrti evaM zrI khemacanda sAhU kA smaraNa kiyA hai| isake bAda kavi ne gopAcala 121 Sxsxsxes
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ nagara kA varNana kara gopAcala nareza tomaravaMzI rAjA dUMgarasiMha evaM unakI vaMza paramparA kA paricaya diyA hai| anantara kavi raidhU ke AzrayadAtA sAhU khema siMha agravAla kA paricaya hai| kheU sAhU dvArA grantha ke bhAra ko dhAraNa kara lene kI pratijJA ke anantara kAvya ko prArambha kiyA gayA hai| kAvya kA prArambha tIrthakara pArzvanAtha kI stuti karate hue kathAnaka kA bhI nirdeza (AhAsamitahu cariu) kara diyA hai, ata: vastu nirdezAtmaka maMgalAcaraNa bhI ___ grantha kI prAmANikatA hetu raidhU kahate haiM ki jisa prakAra gaNadhara ne mana ke sandeha rUpI zalya ko dUra karane vAlA yaha carita zreNika ko sunAyA thA, usI prakAra meM bhI apanI zakti ke anusAra pApanAzaka isa ( pArzva carita) ko kahatA huuN| "pAsaNAhacariu' ke nAyaka devAdhideva bhagavAna zrI pArzvanAtha haiN| ye prakhyAta vaMza ke kSatriya rAjakumAra haiN| isameM dhIrodAtta nAyaka ke tyAga, sahiSNutA, udAratA, sahAnubhUti, bandhutva, karuNA ityAdi sabhI 7'. 'vadyamAna grantha kA prakha rasa gAnta hai parantu zrRMgAra (saMyoga aura loga), vIra, karuNa, bhayAnaka. raudra ityAdi anya rasoM kI vyaJjanA apradhAna ..pa meM huI hai| bha. pArzvanAtha ke 'lokapriya jIvana ko AdhAra banAkara isa kAvya (pAsaNAhacari.) kA sRjana kiyA gayA hai| isameM dharma, artha, kAma aura mokSa rUpa puruSArtha catuSTaya kA varNana kiyA gayA hai, kintu antima dhyeya mokSa puruSArtha nirUpita hai| mahAkAvya kA prArambha maGgalAtmaka hai| yaha maGgala namaskArAtmaka hai| "pAsaNAhacariu" kahane kA prArambha meM hI kathana kiyA gayA hai| isameM kamaTha jaise khala kI nindA aura pArzvanAtha jaise sajjana kI prazaMsA bhI kI gayI hai| grantha meM sAta sandhiyA~ haiN| sandhiyA~ na adhika choTI haiM aura na adhika bar3I samasta kAvya meM aDilla, dvipadI mauttiya dAma, raiDA, candrAnana, dhattA, bhujaGgaprayAta, saMsaggi, sargiNI Adi vividha chandoM kA samucita prayoga kiyA gayA hai| isa kAvya meM alaMkAroM kA bar3A hI sundara prayoga huA hai| anuprAsa kA prayoga pade-pade kiyA gayA hai, sAtha hI yamaka, upamA, utprekSA, rUpaka, svabhAvokti , atizayokti Adi samAviSTa alaMkAroM kI chaTA bhI kAvya ko
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkRta karatI hai| isameM sUrya, rAtri, dina, parvata, vana, saMyoga-viyoga, muni, svarga, naraka, nadI, sarovara. suddha, yajJa, mantra, putra, yAtrA, Rtu aura abhyudaya Adi ke sundara citraNa meM bhI kavi kI lekhanI sarAbora rahI hai| prakRti varNana bhI kavi ke prakRti prema ko darzAtA hai| grantha kA nAma "pAsaNAhacariu caritra nAyaka zrI pAzvanAtha ke nAma para rakhA gayA hai, jisase varNita kathya kA saMketa mila jAtA hai| sUkta pAkyA kA samAveza ii kAvya kI apanI vizeSatA hai| 'kAvya ke anta meM maGgala kAmanA kie jAne se yaha maMgalAMkita anta vAlA mahAkAvya hai| uparyukta vivecana ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki "pAsaNAhacariu" geM nyUnAdhika mahAkAvya ke lakSaNa bhalI-bhA~ti ghaTita hote haiN| ataeva ina stra AdhAroM para usakI gaNanA mahAkAvyoM ke antargata kI jAtI hai| nagara-varNana gopAcalaH : mahAkavi raidhU ne "pAsaNAhacariu" meM gopAcala nagara kA bahuta hI sundara varNana kiyA hai| vartamAna meM madhya pradezAntargata gvAliyara jilA hI usa samaya kA gopAcala thaa| kavi ne gopAcala nagara ko pRthvImaNDala meM pradhAna, sameruparvata ke samAna vizAla, devatAoM ke mana meM bhI Azcarya utpanna karane vAlA, bhavana zikharoM se maNDita tathA pRthvImaNDala ke zreSTha paNDita ke samAna mAnA hai| goSAcala nagara usa samaya atyanta vaibhava se yukta thaa| vahA~ ke kalApUrNa bhavana, mandira, janAvRta sar3akeM, sone-cA~dI, hIre, javAhata aura motiyoM se bhare hue bAjAra aura dAnazAlAyeM sabhI AgantukoM ko mohita karatI thiiN| sabhI manuSya dharma evaM sAhitya kI sevA meM rata rahate the| vahA~ para nirantara arcanA, pUjA evaM dAna se suzobhita nirmala buddhi se yukta zreSTha manuSya nivAsa karate the|4 jo sapta vyasanoM tathA bhaya se rahita the| vahA~ kI striyA~ 2 bhAratavarSa ke madhyapradezAntargata gvAliyara janapada 3 pAsaNAhacariTa : idhU 14 4 raidhU, pAsaNAhacarita 1/4 5 vahIM 1/4
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ sone ke kar3oM se vizeSa rUpa se maNDita, sabhI prakAra ke zrRMgAroM se yukta, saubhAgya kI nidhAna, jaina dharma evaM zIla guNa se yukta mAnapUrvaka zreSTha lIlAyeM kiyA karatI thIM dhana-dhAnya se yukta hone ke kAraNa vahA~ luTere, kapaTI, cora, duSTa, durjana, kSudra, duSTa, pizu, DhITha, duHkhI evaM anAtha jana dikhAI bhI nahIM dete the| kavi ne gopAcala ko zreSTha nagaroM kA guru mAnate hue kahA hai ki : suhalacchijasAyaru NaM rayaNAyara buhuyaNa juu NaM iMdaTharu / / santhasthahiM sohiu jaNamaNu mohiu Na varaNayarahapahu guru / / arthAt gopAcala nagara sukha, samRddhi evaM yaza ke liye ratnAkara ke samAna Akara thA, budhajanoM ke samUhoM se yukta vaha nagara mAno indrapurI hI thaa| zAstrArthoM se suzobhita tathA janamana ko AkarSita karane vAle sarvazreSTha nagaroM kA mAno vaha guru hI thaa| nagara zreSTha gopAcala kI caraNa raja ke sparza se pavitra mAnane vAlI suvarNa rekhA nadI ke camatkAra ko kavi ne bar3I hI sarasa zailI meM citrita kiyA hai : sovaNNareha NaM uvahiM jaay| NaM tomaraNiva puNNeNaAya / / tAi vi sohiu gopAyalakkhu / NaM bhajjasamANa uNAhu dakkhu vahA~ (gopAcala) ke bAjAra nagara ke madhya meM sthita the| bAjAroM meM sonAcA~dI, hIrA-motI, vastra, bartana, khAdya padArtha Adi sabhI milA karate the| vahA~ ke dharAtala pAna ke raMga meM raMge hae rahate the|10 kavi ke isa kathana se usa samaya bahutAyata se pAna khAne ke zauka kA patA calatA hai| hastinApura : "pAsaNAha cariTha" meM bha. pArzvanAtha ko vaNika zreSTha varadatta ke dvArasa hastinApura meM AhAradAna die jAne kA ullekha AyA hai| 2 Adya tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ne 52 Arya dezoM kI sthApanA kI thI, unameM kurujAGgala deza bhI thaa| isa pradeza kI rAjadhAnI kA nAma gajapura thaa| sambhavata: isa pradeza 6 vahIM 1/4 7 vahI 1/4 8 vahI 113 1 vahI 1/3 10 "taMbola-raMga raMgiya-dharagga", rAdhU pAsaNAha. 1/3 11 vahIM 4/3 12 vahI 43 stessesexesxesises 124MSRUSuselessesress
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke gaMgA taTavartI jaMgaloM meM hAthiyoM kA bAhulya hone ke kAraNa yaha gajapura kahalAne lgaa| pazcAt kuru vaMza meM hastin nAma kA eka pratApI rAjA huaa| usake nAma para isakA nAma hastinApura ho gyaa| prAcIna sAhitya meM isI hastinApura ke aneka nAma Ate haiM, yathA - gajapura14, gajasAhvayapura15, nAgapura18, AsandIvana, brahmasthala17, kuMjarapurarAcha, hastinApura aadi| prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva ne sarvaprathama yahIM para hI rAjA somaprabha aura zreyAMza ke hAthoM se ikSurasa kA AhAra grahaNa kiyA thaa|19 hastinApura solahaveM, satrahaveM evaM aTThArahaveM tIrthakara zAnti, kunthu aura arahanAtha ke garbha, janma, tapa aura kevalajJAna kalyANaka kI bhUmi rahI hai|20 yahA~ gaMgA nAmaka pavitra nadI pavAhita hotI hai| bha, malinAza svAmI kA samavasaraNa hastinApura AyA thaa| isa nagara meM zrI viSNu kumAra muni ne bali dvArA havana ke lie ekatra sAta sau muniyoM kI rakSA kI thii| sanata kumAra, mahApadma, subhIma aura parazurAma kA janma isI nagara meM huA thaa| isa mahAnagara meM zAnti, kunthu, araha aura mallinAtha ke manohara caityAlaya the|21 rakSAbandhana, akSaya tRtIyA jaise maMgala parvo kA janmadAtA yaha hastinApura apanI pavitratA ke kAraNa Aja bhI pUjanIya haiN| kAzI : mahAkavi raidhU ne "pAsaNAha cariMu" meM kAzI nagara kA saMkSepa meM varNana kiyA hai| bha, pArzvanAtha ko janmasthalI hone ke kAraNa kAzI kA kAvya meM mahattva honA nirvivAda hai| kavi ne kAzI ko svarga se bhI zreSTha mAnate hue kahA hai ki : 13 draSTavya bhArata ke digambara jaina tIrtha (prathama bhAga) pR 22 14 paumacariGa : vimalasari, 95734 15 zrImadbhAgavat 1/1:48 16 paThamacarita 6/71, 29/10 17 vahI 20/180 18 vahI 95/34 19 pAcarita 4/7-22 20 DaoN. rameza canda jaina pAvanatIrtha hastinApura, pR. 12 21 DaoN. rameza candra jaina : pAvanatIrtha hastinApura pR. 13-14 22 vartamAna bhAratavarSa ke uttarapradezAntargata vArANasI janapada
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ BARAKAMBA assistente assesses "tahi~ jaNamaNahArI suraha piyArI ... vANAsa - dharI yAsae / rayaNehi~ pamaMDiya iri-akhaMDiya-gehahi~ NaM saggala hasae / '23 arthAt usa kAzI deza meM janamanohArI tathA devoM ke lie priya vArANasI nAma kI nagarI sthita hai, jo ratnoM se alaMkRta tathA vairiyoM dvArA akhaNDita hai, jo apane bhavanoM kI zobhA se mAno svarga kA uph| / karatI hai| kavi ne kAzI kI bhaugolika sthiti ko hI mAno sAmane rakha hue kahA hai ki - isI jambUdvIpa meM sumeruparvata ke dakSiNa meM lakSmI ke ghara ke samAna bhAratavarSa meM kAzI nAmaka sukhakara deza haiM, jo mAno pRthvI rUpI yuvatI kA sukhapUrvaka poSaNa karane vAlA vara hI ho24 vahA~ ke manuSya dayAlu evaM striyA~ atyadhika rUpa rAzi se yukta huA karatI thiiN| vahA~ sarvatra sukha vyApta thaa| vahA~ kA rAjA nyAya aura sadguNoM meM vizvAsa rakhatA thA 25 podanapurA : ___kavi raidhU ne "pAsaNAhacariu" kI 6trI sandhi meM isakA ullekha kiyA hai| podanapura suramya deza kA pradhAna nagara thaa| podanapura nagara kI sundaratA kA varNana karate hue kavi ne likhA hai ki - vahA~ ke manuSya vinamra , vratoM ko 'mAnane vAle, zAnta prakRti vAle27 huA karate the| vahA~ himavanta kaTa ke samAna U~ce-U~ce bhavana haiN|28 usa nagara meM upavana, saritA, sarovaroM kI adhikatA thii| vahA~ ke rAjA zatruoM ko parAsta karane vAle evaM yazasvI the| striyA~ zIlavatI29 evaM madhurabhASiNI30 huA karatI thiiN| durAcArI evaM vyabhicArI vyaktiyoM ko nagara se nikAla diyA jAtA thaa| tatkAlIna rAjA aravinda dvArA kamaTha ko nagara se nikAlA jAnA, isI bAta kI puSTi karatA -- ---. .-. - .- --...- 23 pAsa. pattA 24 pAsa. 119 25 vahIM dhattA - 126 26 pAsa. 61:10 27 pAsa,6.1 28 vahI 61 29 vahI 61 30 vahI 6.3 31 vahIM 6/3
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ kannauja : ___ harSa kI rAjadhAnI ke rUpa meM prAcIna kAla se hI yaha nagarI prasiddha rahI hai| samrATa harSavardhana ne kannauja ko apanI rAjadhAnI banAkara cakravartitva sthApita kiyA thaa| kannauja meM hI saMskRta ke prasiddha kavi bANabhaTTa ne kAdambarI aura harSacarita jaise mahanIya granthoM kI racanA kI thii|34 kannauja bahuta dinoM taka saMskRta kaviyoM kA Azraya dAtA rahA hai| ata: saMskRta kAvya ke praNayana meM jitanA mahattva ujjayinI kA hai, utanA hI kannauja kA bhii|35 ayodhyA : prAcIna ayodhyA nagarI kauzala-deza meM thii| ayodhyA nagarI dhana-dhAnya se yukta thii| prajA dharmaparAyaNa thii| vahA~ vizAla bhavya aneka jaina mandira the| usa samaya mandiroM meM bhagavAna kI mUrti kI sthApanA karavAnA puNya kArya mAnA jAtA thaa| vaha nagarI anya zatruoM ke dvArA durlaMghya thI aura svayaM aneka yoddhAoM se bharI huI thI, isIlie loga use ayodhyA ( jisase koI yuddha nahIM kara sake) kahate the| usakA dUsarA nAma vinItA bhI thA aura vaha AryakhaNDa ke madhya meM sthita thI, isalie usa kI nAbhi ke samAna zobhAyamAna ho rahI thI 97 ahicchatrA nagara : ahicchatrA uttara paJcAla kI rAjadhAnI thii| bhAgIrathI nadI uttara evam dakSiNa paJcAla ke madhya vibhAjaka rekhA thii| vaidika granthoM meM paJcAla deza kA pUrvI evam pazcimI paJcAla ke rUpa meM varNana kiyA gayA hai| isakA samarthana pataJjali ne apane mahAbhASya meM kiyA hai| divyAvadAna ke anusAra uttara paJcAla kI rAjadhAnI hastinApura thI kintu kumbhakArajAtaka meM kampillapura ko 32 vahIM 5/115 33 mehatA : prAcIna bhArata - (vArANasI 1933) pR. 246 34 vahI pR. 247 35 raidhU sAhitya kA AlocanAtmaka pariMzolana, pR. 512 36 pAsa.6/17 37 mahApurANa, pavaM 34, zloka 70 38 pAsaNAhacariu 4/1
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ isakI rAjadhAnI batalAyA gayA hai| aisA kahA jAtA hai ki sAdhika cAra mAsa kI AtmazodhanArtha kI gayI tapaH sAdhanA ke madhya tIrthakara bhagavAna pArzvanAtha kura janapada kI mahAnagarI hastinApura phuNce| vahA~ pAraNA karake gaGgA ke kinAre-kinAre bihAra karate hue vaha bhImATavI nAmaka vana meM yoga dhAraNa. kara kAryAtsarga mudrA meM dhyAnastha ho ge| isa avasthA meM vahA~ una para zaMvara (apara nAma meghamAlI pUrvajanma kA kamaTha) nAmaka duSTa asura ne bhISaNa upasarga kie| nAgarAja dharaNendra aura unakI patnI padmAvatI ne ukta vividha bhayaGkara upasoM kA nivAraNa karane kA yathAzakya prayatra kiyaa| nAgarAja ( ahi ) ne bhagavAna ke sira ke Upara apane sahasraphaNoM kA vitAna yA chatra banA diyaa| svayaM yogirAja pAca to zuddhAtma svarUpa meM lIna the| upha upasargoM kA unheM koI jJAna nahIM thaa| unheM tabhI kevalajJAna ko prApti ho gayI, vaha ahaMnta jinendra bana ge| dhana ke bAhara Asa pAsa ke kSetroM ke nivAsI logoM kI apAra bhIr3a vahA~ ekatrita ho gyii| bhagavAna kI acanA-vandanA stutigAna huaa| unako samavasaraNa sabhA juTa gaI aura loga unake sarva kalyANakArI divya upadeza sunakara kRtArtha hue| isa punIta sthana se nAti dUra bhImATavI vana ke bAhara uttara pnycaal| janapada kI rAjadhAnI paMcAlapurI apara nAma paricakrA evaM zekhAvatI visthata thii| isa abhUtapUrva ghaTanA ke kAraNa vaha sthAna hI nahIM, vaha nagarI bhI chatrAvatnI yA ahicchannA ke nAma se loka meM prasiddha huii|34 anya nagara : 'pAsaNAhariGa' meM kuzasthala40, AzApurI41 Adi nagaroM kA bhI ullekha milatA hai| prakRti citraNa : ___ bhAratavarSa prAkRtika supamA kA vizAna AgAra mAnA jAtA hai| isa deza kA dUsarA paryAya hI prakRti hai| prakRti anantakAla se mAnava kI sahacarI ke rUpa meM pratiSThita hai| sRSTi ke prathama purupa ke janma se lekara Aja taka janme 39 DaoN. ramezacanda jaina : A jA kI rAmappadA pR. 14, anekAnta varSa 39 ki. 4 aba dima. 1986) DA. ayoniprasAda jI kA ahicchannA sambandhI lekhA 40 pAsapAhavAra 3:1 41 vahIM 6.15
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabhI vyaktiyoM kI krIr3AsthalI prakRti ho rahI hai| mAnava kI sabhI AkAMkSAoM kI pUrti prakRti ke dvArA hI hotI hai| vastutaH prakRti aura mAnava kA sambandha zAzvata hone ke sAtha hI sAtha satya bhI hai| prakRti aura mAnava kA ghaniSTha sambandha hone ke kAraNa mAnava dvArA racita kAvya bhI usase achUtA nahIM rahA aura yahI kAraNa hai ki sampUrNa apabhraMza sAhitya prakRti ke sundara varNanoM se bharA huA hai| ____ apabhraMza kAvya meM varNita prakRti ke ananta rUpa pUrNatayA sArthaka aura soddezya haiN| kAvya meM sarasattA kA saMcAra karane ke lie kaviyoM ne prakRti ko mAdhyama banAyA aura kAvya meM prakRti kI anivAryatA ko maanaa| "kAvya prakRti kA ghara hai aura prakRti kAvya kA prANa hai", isa ukti ko mAnyatA dene nAne kaviyoM ne prakRti ko nA dii| kucha kAligoM ne to prakRti kA mAnavIyakaraNa hI kara diyA, jaise - mahAkavi kAlidAsa ne apane "meghadUta" meM yakSa kA apanI priyA ko sandeza megha se kahalAne kI ceSTA kii| bhAratIya aura pAzcAtya mahAkAvyakAroM ne kAvya meM prakRti kI anivAryatA ko maanaa| sAtavIM zatAbdI ke prakhyAta saMskRta kavi daNDI ne mahAkAvya kI vizeSatAoM para prakAza DAlate hue usameM samudra, parvata, candrodaya, sUryodaya, sUryAsta , rAtri Adi kA aGkana Avazyaka batAyA hai|42 ___ mahAkavi raidhU ne apanI kRti "pAsaNAhacariu" meM bha. pArzvanAtha ke jIvana carita ko prakRti ke suramya vAtAvaraNa meM hI gumphita kiyA hai| mahAkAvya meM jagaha-jagaha hameM pRthvI, parvata, nadI, AkAza jIva-jantu, pazupakSI Adi ke aneka varNana milate haiM : mahAkavi raidhU ne kAzI nagarI kA varNana karate hue usa nagara kI prakRti ke rUpa meM hI mAno parivartita kara diyA ho "isI jambUdvIpa meM sumeru parvata ke dakSiNa meM lakSmI ke ghara ke samAna bhAratavarSa meM kAzI nAmaka deza hai, jo mAno pRthvI rUpI yuvatI kA sukhapUrvaka poSaNa karane vAlA vara hI ho| jahA~ zubhra varNa vAle gausamUha dhAnyakaNa carA karate haiN| vahA~ koI bhI unake lie (gAyoM ke lie) tRNa nahIM kaatttaa| jahA~ koI kRSaka kanyA (to) zukasamUha 42 kAvyAdarza 1/16 RESSISISISesexms 129xsessmesteresTSIAS
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko bhagAtI hai, kintu vaha zuka samUha apane kalarava meM hI mAno usI kI pratidhvani ko dhAraNa karatA hai|''43 vAmA devI kI keza sajjA evaM saundarya prasAdhana meM bhI prakRti ne aMlakAra kA kArya kiyA hai - koI : sakhI) va (thAm) ke sira ke kerApAna ko dvirepha yA bhramara kI AvAjasahita mAlatI puSpa kI mAlA se rasAla mastaka pradeza ko saMvAratI thii|44 __ "pAsaNAhacariu" kI dvitIya sandhi meM vAmA devI ko svapnadarzana ke bahAne kavi ke dvArA mAno sampUrNa prakRti-suSamA kA hI nirIkSaNa karavAyA gayA ho - sarvaprathama (usa vAmA devI ne) sugandhita karNoM se yukta, candra kiraNoM ke samAna svaccha cAra dhavala dA~toM vAle evaM pracaNDa garjana karane vAle gajendra ko dekhaa| DhikkAra chor3ate hue vizAla kandhoM vAle tathA saikar3oM prakAra ke sukha dene vAle vRSabha (baila) ko dekhaa| phira apane nAkhUna vAle paMjoM ko Upara uThAye hue ghumaMcI ke samAna varuNa netra vAle evaM mRgoM ke prANa haraNa karane vAle mRgendra ko dekhaa| tatpazcAt jagavallabhA lakSmI ko apane samIpa dekhA tathA bhramaroM se yukta zreSTha puSpamAlA ko dekhaa| tadanantara amRta ko dhAraNa karane vAlA paripUrNa kalAkara, andhakAra ke bhAra kA nAza karane vAlA sUrya, sarovara meM krIr3A karate hue maunayugala tathA AkAza meM pallava zobhita ghaTayugala ko dekhA aura bhI vimalajala se yukta kamalAkara, jalacara samUhoM se capala ratnAkara, ratnamaya siMhAsana evaM AtA huA eka vimAna dekhaa| bahuta zobhA sampanna nAgAlaya, Azcaryacakita karane vAlA ranapuMja, nirdhUma evaM sIdhI zikhA vAlI ani dekhI45 kavi ne mandara parvata kI suSamA kA varNana karate hue prakRti ke sAkAra rUpa ko pratyakSa kara diyA hai - "jo apanI dhavalimA meM candramA ke samAna thA, alivRndoM ke guMjana se bharA thA aura gRddha paMkti rUpI aneka ghaNToM se mukhara thaa| vaha parvata sahasra yojana pramANa tathA kandarArUpI sau mukhoM se yukta thaa| pratyeka mukha meM suzobhita dantamusala thaa| pratyeka dA~ta para eka-eka sarovara 43 pAsa. 119 44 vahI 212 45 pAsa. 2/3 PUSSxxxesesesexests 130 CResseusesxesm
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ thA aura pratyeka sarovara meM naukAyeM cala rahI thiiN| puna: pratyeka sarovara meM paccIsa-paccIsa puraina (kamala) the| eka-eka puraina para savA-savA sau zrIgRha the| zreSTha kAntipUrNa evaM vikasita eka-eka kamala meM 108 - 108 patte the46 bhagavAna pArzvanAtha kI pUjA-sAmagrI hetu bhI kavi ne prakRti pradatta dravyoM, puSpoM Adi kA sahArA liyA - zakrarAja ne bhakti bhAvapUrvaka jinanAtha kI candana se pUjA kii| jala, gandha, akSata, puSya, bhakSya (naivedya), dIpa, dhUpa, phala - ina ATha dravyoM se bhagavAna kI pUjA kI gii| pramadavana meM jAkara rAya campA aura mAlatI (puSpa) lAkara zacI ne bhavyamAlA grathita kolA kavi ne "pAsaNAhayariu" meM tApasiyoM kA bhojana prakRtti pradatta phaloM kA hI batAyA hai- "ve tApasa paJcAgri tapoM ke vratI haiN| ve kevala phala, kanda evaM mUla kA bhakSaNa karate haiN| caturtha sandhi meM kavi ne varSA Rta meM hone vAlI bhayaMkara jala to kA bar3A hI manohArI vAstavika citraNa kiyA hai - "AkAza meM pracaNDa vajra tar3atar3Ane, garajane, ghar3aghar3Ane aura darpapUrvaka calane lgaa| tar3aka bhar3aka karate hue usane sabhI parvata samUhoM ko khaNDa-khaNDa kara diyaa| hAthiyoM kI gurrAhaTa se madonyatta sA~r3a cItkAra kara bhAgane lge| AkAza kAle bhramara, tAla aura tamAla varNa ke meghoM se AcchAdita ho gayA - mRgakula bhaya se trasta hokara bhAga par3e aura dukhI ho gaye, jala dhArAoM se pakSiyoM ke paMkha chinna-bhinna ho gye| nadI, sarovara, guphAyeM, pRthvImaNDala evaM vanaprAnta, sabhI jala se prapUrita ho gaye kevalajJAna prAsi ke uparAnta bhagavAna ko jo daza atizaya hue unameM bhI prakRti saha mAgI rahI . "vana patroM evaM puSpoM se pUrNa hone ke kAraNa pRthvI harit varNa se AcchAdita dikhAI dene lgii| yojana pramANa kSetra meM pRthvI tRNa evaM kA~ToM se rahita darpaNa ke samAna svaccha dikhAI dene lgii| 150 46 vahI 26 47 vahI 2/13 48 vahIM 3/17 49 pAsa. 418 50 vahIM 4/17
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatkAlIna vizAla nagara prakRti se pUrNatayA parivRta the| podanapura nagara kA varNana karate hue kavi ne likhA hai ki - "jahA~ vRSaNa DhikkArate hue dhUmate haiM aura gAyoM ke sAtha dhAnya carA karate haiN| jahA~ para ghanA dUdha dene vAlI maiseM haiM, jahA~ para phaloM evaM phUloM se yukta zreSTha udyAna haiM jahA~ puMDra (ganoM) ke kheta rasa bahAte rahate haiM jahA~ ke upavana phaloM se jhuka ye haiN|''51 ___ kamaTha jisa vana meM tapasyA hetu pahu~cA, usa vana kA varNana karate hue kavi kahatA hai - "udvigna citta vaha (kamaTha) giri, kandarA evaM ghane vRkSoM se yukta mRga-kaNoM se suzobhita, kruddha siMhoM se yukta khecaroM evaM devoM ke lie sukhadAyaka vana meM pahu~cA - ujveiya citai so vaNi pattau - girikaMdarabhUruhadhaNaU~ / miyayaNasohillala hari, kohilaukheyara- suraha~ suhAvaNau~ 152 prAkRtika sampadA : prAkRtika sampadAyeM kisI bhI deza kA pragati kA mUlabhUta kAraNa hotI haiN| prAkRtika sampadAoM kA dohana kara Arthika jIvana ko sudRr3ha kiyA jA sakatA hai| jana-jIvana kA svastha honA bhI prakRti para hI nirbhara karatA hai| "pAsaNAhacariMu" meM raidhU ne bhI isa sampadA ko samAhita kiyA hai, jo nimna prakAra hai : vana: "pAsaNAhacariTha" meM nimnalikhita vanoM ke nAma Aye haiM : bhadrazAla vana, nandana vana, somanasa vana, pANDava vana53 aura sallako vana541 parvata : "pAsaNAhacarita" meM nimralikhita parvatoM ke nAma Aye haiM : 51 pAsa. 6.1 52 bahI, ghattA 110 53 pAsa, 219 54 bahI 6/9 positesResxsesites sResTeH 132 sxesassistesesxesxesy
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ mandara parvata,55 meru parvata,56 vijayAdha parvata,57 himavAn parvata,58 mahAhimavanta parvata,59 niSadha parvata,60 mAnuSottara parvata,61 aJjanagiri,52 himagiri,65 sammedazikhara,64 harivarSa,65 rukmi,86 zikhariNI,67 tathA nIla68 aadi| sAgara: kSIrodadhi (2112), lavaNodadhi (5/33) kAlodadhi (5133) ityAdi sAgaroM ke nAma 'pAsaNAhacariu' meM varNita haiN| nadiyA~ : "pAsaNAhacarita' meM nimnalikhita nadiyoM ke nAma Aye haiM : svarNa rekhA,69 gaMgA,70 sindhu,71 rohita,72 rohitAsyA,73 harit,74 harikAntA,75 sItA,76 tathA sItodArA aadi| 55 pAsa, 26.219 56 vahI 29, 5/31 57 vahIM 5/27 58 vahI 5/29 59 vahIM 5/30 60 vahIM 5/31 61 vahIM 5/33 62 vahI 69 63 vahI 6/14 64 vahI 7/2 65 vahIM 5/30 66 vahI 5/32 67 vahI 5/32 68 vahI 5/32 69 vahI 1/3 70 vahI 5/27 71 vahIM 5/27 72 vahI 5/27,5/29 73 vahI 5/29 74 vahI 5/31 75 vahI 5/31 76 vahI 5/31 77 vahIM 5/32 esxesTRESISTAssess 133kSXxxsesastestester
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarovara : kemari (5/32), mahApuMDarIka (5/32) tigiJcha (5/31), padma (5/28), mahApadma (5/31), puNDarIka (5/28) ityaadi| jIva-jantu : "pAsaNAhacariu" meM nimnalikhita jIva jantuoM kA varNana milatA hai : / gau (gAya) (1/4, 119), vRSabhAbaila (1/4, 2/3, 214, 6/1), gaja (1/4, 2/3, 2/4), siMha (1/4, 2/3), haMsiNI (1/6), koyala (116), zuka (179) mRga (hariNa) (2/3, 4/8, 5/11), haya (ghor3A 3/3), bhujaMga (sarpa 214, 3/13), bhramara (213), mIna (2/3), saMDa (sA~r3a 4/8), mArjAra, kuttA, nakula, giddha (516), makar3I, macchara, makkhI (5/8), zUkara, sAMbhara (5/11), zvAna (kuttA 5/10), matsya (machalI 5/18), mahiSa (bhaiMsa 6/1), khara (gadhA) (6/5), haMsa (619) tathA zabara (6/16) aadi| vanaspatiyA~ : "pAsaNAhacAraTha'' meM nibhalikhita vanaspatiyA~ varNita haiM : zAli (2/16), kamala (1/6), mAlatI (2/2), candana (2/13), rAyacamyA (2/13), zAlmalivRkSa (5/19), tamAla, tAla (619) aadi| uparyukta vivecana se spaSTa hotA hai ki kavi raidhU ko prakRti kA acchA jJAna thA aura yahI kAraNa hai ki "pAsaNAhacariu" ke adhikAMza prasaMga prakRti se apanA sAmIpya banAe rhe| saMvAda-sauSThava : kisI bhI kAvya kI sundaratA usa kAvya ke saMvAdoM meM nihita hotI hai| jisa prakAra kisI ke bhAvoM ko jAnane ke lie bhAvAbhivyakti Avazyaka hotI hai aura vaha bhAvAbhivyakti vAcanika rUpa meM ho tabhI use jAnA jA sakatA hai| kisI ajJAta lekhaka ne kahA hai ki - "yadi kisI vyakti yA mahAtmA ke cAritrika guNoM kI Toha lenI ho to yaha Avazyaka hai ki usake sAtha saMvAda sthApita kiyA jaay|" vAstava meM yaha bAta satya hI hai kyoMki bAhya-- AkRti, vastrAbhUSaNa Adi kisI vyakti kI vipannatA yA sampannatA ko
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI prakaTa kara sakate haiM usake manobhAvoM ko vyakta karane meM sahAyaka nahIM ho skte| usake manobhAvoM kI jAnakArI to saMvAda athavA kathopakathana se hI mila sakatI hai| mahAkavi raidhU kI racanAoM kI eka pramukha vizeSatA unake saMvAdoM kI utkRSTatA rahI hai, jisake liye ve prasiddha bhI haiN| ma, pArzvanAtha se sambandhita jitane bhI carita kAvya Aja sAmane haiM unameM saMvAdoM kI dRSTi se sarvAdhika saphala mahAkavi raidhU kRta "pAsaNAhacariu" hI hai| mahAkavi raidhU ke saMvAda sambandhita pAtroM ke kriyAkalApa va cAritrika guNoM jaise - karmaThatA, tyAga, udAratA, dayA, sneha, vAtsalya Adi pravRttiyoM ko ujAgara karane meM pUrNatayA sakSama haiN| "pAsaNAra pAre " ke ku Ti saMvAda kAra , (1) kAzI nareza azvasena aura akaMkIrti ke dUta kA saMvAda : kAzI nareza azvasena kI sabhA meM kuzasthala nareza rAjA arka kIrti kA dUta AtA hai78 aura vaha apane Ane ke abhiprAya ko turanta prakaTa na kara, use bhAvanAtmaka rUpa dete hue sarvaprathama arkakIrti ke pitA zakravarmA kI saMsAra se virakti aura dIkSA grahaNa kA sukhadAyaka samAcAra sunAtA hai79 aura phira turanta hI arkakIrti ko yavana nareza dvArA dI gayI dhamakI aura anIti yakta zatoM ke viSaya meM batAtA hai80 to jisase prathama Ananda kA saMcAra huA thA vahIM azvasena krodhAbhibhUta bhI ho jAte haiN|81 isa prasaMga ko dUta itane sazakta rUpa meM prastuta karatA hai ki azvasena raNakSetra meM sasainya jAne ke lie taiyAra ho jAte haiM|2 prastuta saMvAda se hameM patA calatA hai ki raidhU ko mAnavIya sambandhoM kI atyanta jAnakArI thI aura yahI kAraNa hai ki ve arkakIrti ke apamAna ko azvasena kA apamAna jatalAne meM samartha hote haiM tathA kathAnAyaka ko bhI apanA parAkrama dikhAne kA avasara prApta ho jAtA hai| 78 pAsa. 3/1 79 vahIM 3/1/4-14 80 vahI 3/2 81 vahI 3/3/11-12 82 vahI 3/2/1-10
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ (uretests Xxxesxsi kuzasthala nareza kI sahAyatArtha yuddha meM jAne ke lie taiyAra apane pitA se vinamratApUrvaka nivedana karate hue pArzva kA yaha saMvAda pitA-putra kI bhUmikA ko kitanA nyAyasaMgata banAtA hai - tAyA bhaNami mahu gihi hoteM, tahu kiM gacchahi pavihiya saMteM / kAlajamaNu raNamuhi ussArami, jayasiri aNurAe~ kari dhArami || mahu suveNa acche bho Niva samari gamaNu jujjaha kiMva 13 - arthAt he tAt / Apa hI kaheM ki mujha jaise vajra hRdaya vAle putra ke ghara meM rahate hue bhI Apa yuddha meM kyoM jA rahe haiM? maiM kAlayavana ko raNabhUmi se ukhAr3a phekU~gA aura jayazrI ko anurAgapUrvaka apane hAthoM meM grahaNaM karU~gA / mujha jaise putra ke rahate hue he rAjan! Apa kA yuddha meM jAnA kyA yogya ( ucita ) hai ?84 yuvarAja pArzva ke ukta vacana sunakara pitA azvasena ne kahA ki " he putra, tumhArI pravRttiyA~ ucita hI haiN| tumhArA nAma mAtra hI vighnoM ko naSTa kara detA hai| hai Arya, dUsaroM ke lie tuma abhI sarala svabhAva vAle bAlaka hI ho| devendra ke citta ke lie AnandadAyaka mAtra ho| tumane yamarAja ke samAna pApakArI evaM dUSita saMgrAma ke bhayAnaka raMga ko abhI nahIM dekhA hai| he putra, isI kAraNa se tumheM abhI yuddha meM nahIM bhejU~gA / ' 85 pitA ke ukta vacanoM ko sunakara pArzva ne punaH uttara diyA " he tAt ! kyA agni kI eka cinagArI samasta vana ko jalAkara bhasma nahIM kara detI? kyA mRgendra zAvaka jaMgala meM madAndha gajendra samUha ko pAkara use mAra nahIM DAlatA? usI prakAra maiM bhI jAkara yuddha meM dekhatA hU~ aura yazaAzA ke lobhI zatru ko naSTa kara DAlatA huuN| 86 uparyukta saMvAda ke mAdhyama se raidhU ne nAyaka ke caritra ko vIrocita guNoM se bhara diyA hai| sAtha hI isa janabhAvanA va bhAratIya rIti kI puSTi kI hai ki vIra yuvA putra ko apane pitA ke pratyeka kArya meM agragAmI bananA caahie| 83 pAsa 3/4/10--12 84 vahI 3/4/10-12 85 vahI 3/5 / 2-5 86 pAsa 3/5/6-10 - *25) 136 Xxxs
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ xstoresista ttoott ukta saMvAda kI maulikatA para TippaNI karate hue raidhU sAhitya ke pramukha adhyetA DaoN. rAjArAma jI ne likhA hai ki - pArzvanAtha teIsaveM tIrthaMkara haiN| tIrthaMkaroM meM zAntinAtha, kunthunAtha evaM araha nAtha, jo ki tIrthaMkara hone ke sAtha-sAtha cakravartI bhI haiM87 jinhoMne zAnti aura suvyavasthA ke hetu AtatAIyoM kA durdamana kara ahiMsA-saMskRti kA prasAra kiyA hai| mahAkavi raidhU ke mastiSka meM tIrthaMkara cakravartI kA pratyaya (Conception) thaa| phalata: ve apane nAyaka ko bhI tIrthaMkara cakravartI ke rUpa meM dekhanA cAhate the| ataH hamAsa anumAna hai ki unhoMne pArzvanAtha ke yuddha meM jAne kI yaha kalpanA kara nAyaka ko eka nayA hI rUpa pradAna kiyA haiN| jahA~ taka anya pArzvanAtha caritroM ke adhyayana kA prazna hai, vahA~ taka hama yaha kaha sakate haiM ki kavi kI yaha kalpanA lagabhaga maulika hai| ataH mahAkAvya kA kavi paurANika mahAkAvya ke likhate samaya bhI apane nAyaka ko Arambha se hI devatva ke vAtAvaraNa meM khatrita karanA nahIM caahtaa| Adarza mAnavIya guNoM kA AvirbhAva kara aise caritra kA rasAyana taiyAra karatA hai jisase mAnavatA ajara-amara ho jAtI hai| mahAkavi raidhU ne bhI paurANika isa carita kAvya meM nAyaka pArzvanAtha ko Arambha se hI tIrthaMkara yA devatva kI cahAradIvArI se nahIM gherA hai| ataH isa saMvAda meM jahA~ pitA-putra ke vAtsalya kI saMyamita dhArA pravAhita ho rahI hai, vahA~ nAyaka ke carita kA vIrya aura pauruSa bhI jhA~katA huA dikhAI par3a rahA | ataeva yaha saMvAda marmasparzI evaM rasotkarSaka hai 188 pArzvanAtha aura tApasa kA saMvAda : kuzasthala ko zatruoM se rikta karAkara aura arkakIrti se zatru yavananarendra ko parAjita kara jaba pArzvanAtha kuzasthala meM hI raha jAte haiM, taba eka dina pArzva apane mAmA arkakIrti ke sAtha vana meM tApasa saMgha ke darzanArtha jAte haiM, aura vahA~ eka tApasa ko paJcAgri tapa karate hue dekhate haiN| kucha ajJAnI janoM dvArA namaskRta usa tApasa ko dekhakara samyak jJAnI pArzva jina bole - "jo svayaM hI saMsAra ke duHkha ko naSTa nahIM kara sakatA, usa mithyAdRSTi kI bhakti 87 tiloyapaNNattI 4:121 88 DaoN. rAjArAma jaina : raidhU sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana, pR. 158 Sexxxx45) 137 xxxx
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyoM karate ho?" yaha sunakara kamaTha nAmaka duSTa tApasa kruddha ho uThA aura bolA - __ "he narazreSTha, apriya kyoM bolate haiM, hamArI kyA ajJAnatA ho gaI? bar3e mAtsaryapUrvaka Apa paranindA kyoM kara rahe haiM?" ukta tApasa kamaTha hI thA, usako bAra sunakara gAdha meM sannI ajJAnatA ko dUra karane ke uddezya se pUchA - "batAo, tumhArA guru marakara kahA~ utpanna huA hai?" pArzva ke vacana sunakara Arakta netra hokara vaha kamaTha pratyuttara meM bolA - "isa bAta ko pratyakSa kauna jAna sakatA hai? tuma jJAna meM bar3e dakSa dikhAI de rahe ho| yadi tuma jAnate ho to isa bAta ko btaao|" yaha sunakara pArzvanAtha bole . "tumhArA yaha guru marakara vRkSa kI koTara meM dapIlA sarpa huA hai| are mUrkha, kyA jalate hue ko nahIM dekha rahA hai? vRkSa phAr3akara tU use pratyakSa dekha le|" uparyukta vacana ko sunakara vaha dhRSTa cillAyA - "mere jo mahAna guru the tathA jo tapasyA ke kAraNa kSINakAya the aura jo paJcAgni ke tApa-sahana karane meM atyanta pravINa the, ve sarpa kaise ho sakate haiM?" aisA kahakara usane tIkSNa kuThAra se usa kASTha ko bIcoM bIca se phAr3a diyA aura usameM usane ardhadagdha sarpayugala ko apanA sira dhunate hue dekhaa|89 uparyukta saMvAda ke mAdhyama meM raidhU ne pArzva ko vyAvahArika dharAtala para lAte hue anucita kriyA kANDa kA virodha karate hue dikhAyA hai| zAyada racanAkAra kA yaha Azaya rahA ho ki "burAI ko jAnate hue bhI virodha na karanA pApa karane ke samAna hI hai|'' astu virodha karake nAyaka ke puNyazIla vyaktitva ko hI lekhaka ne ujAgara kiyA hai| azvasena aura maMtrI kA saMvAda : pArzva nAga-nAginI kA Akasmika maraNa dekha dravIbhUta ho vairAgya ko prApta hue| yaha jAnakara pitA azvasena jaba putra-viraha se dukhI ho, khinna citta ho -- - - 89 pAsa. 3:12
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahane lage ki - "hAya putra, tere binA mere sukhada manoratha kauna pUre karegA hAya, mere hAthoM kA ratna kahA~ gira gayA? hAya, usa guNagariSTha ko maiMne kyoM yuddha meM bhejA? hAya vajrapANi, tumane bar3A ayukta kiyaa| he arkakIrti, tuma mere putra ko vana meM kyoM le gaye the?" isa prakAra jaba rAjA azvasena ati zoka se mohita ho gayA, taba nirmalamati mantrI ne kahA - "he deva, putra kA zoka chor3o kyoMki vaha duHkhoM kA kAraNa va rogotpAdaka hai| saMyoga kA niyama se viyoga hotA hai, aisA jaanie| isa prakAra samajhakara vidvajana zoka chor3a dete haiM aura phira ApakA putra to triloka jayI teIsavA~ tIrthakara hai, jisane pavitra ratnatraya ko jAna liyA, vaha viSayoM meM Asakta hokara kaise raha sakatA hai?''90 "jo tInoM lokoM kA pitAmaha hai tathA jo surakhecaroM ke lie atyanta pUjya hai, vaha viSaya bhogoM meM Asakti kyoM kara sakegA? jisane rAmapUrvaka muktivadhU kA varaNa kiyA hai, usake liye zoka nahIM karanA cAhie, pratyuta usake guNoM kA smaraNa karanA caahie|''91 uparyukta saMvAda se nimna tathya sAmane Ate haiM : (ka) putra kA viyoga asahya hotA hai| (kha) saMsAra kI asAratA kA jise jJAna ho jAtA hai vaha vairAgya dhAraNa karanA apanA kartavya samajhatA hai| (ga) mokSamArga para calane vAloM ke lie zoka nahIM balki unake guNoM kA smaraNa karanA caahie| Ananda aura muni kA saMvAda : __yaha saMvAda rAjakumAra Ananda aura eka munirAja ke bIca huA hai| saMvAda jahA~ dArzanika viSaya se sambandha rakhatA hai vahIM rasa vRddhi meM sahAyaka hone ke sAtha-sAtha Agama mAnyatA kI bhI puSTi karatA hai| rAjakumAra Ananda ne munirAja se pUchA - __ "pASANa pratimA ke arcana evaM nhavana se kyA puNya hotA hai?" 90 pAsa 4/6 91 vahIM, ghattA 56
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha sunakara munirAja ne uttara diyA - "he rAjan, yadyapi jina-pratimA acetana hai tathApi use vedana zUnya nahIM mAnanA caahie| saMsAra meM nizcita rUpa se pariNAma yA bhAva hI puNya aura pApa kA kAraNa hotA hai| jisa prakAra vajrabhitti para kanduka paTakane para usake sammukha vaha phaTa jAtI hai usI prakAra sukha-dukhakAraka nindA evaM stutiparaka vacanoM ke prahAra se yadyapi pratimA bhaGga nahIM hotI tathApi usase zubhAzubha karma turanta laga jAte haiN| unameM se dhArmika karmoM ko svarga kA kAraNa kahA gayA hai| yaha jAnakara zuddha bhAvanApUrvaka jina bhagavAna kA cintana karo aura unakI pratimA kA aharniza dhyAna kro|92 __uparyukta saMvAda ke mAdhyama se raidhU ne mUrti-pUjA ke aucitya ko siddha karane kA prayatna kiyA hai| unakA yaha prasaMga "bhAvo hi puNyAya mataH zubhaH pApAya cAzubha:'"93 ke samAna hI hai| mahAkavi raidhU 15-16voM sadI ke kavi hai aura yaha samaya pArmika uthala-puthala kA samaya thA, mRti bhaMjaka apanI manamAnI kara rahe the, aise samaya meM yaha Avazyaka thA ki mUrti-pUjA kA bharapUra samarthana kiyA jaataa| merI dRSTi meM raidhU ne yaha prasaMga isI samarthana meM jor3A hogaa| isa prakAra raidhU ne aneka saMvAdoM ke mAdhyama se apanI bAta ko saralasarasa banAne kA prayAsa kiyA hai jisameM unheM pUrNa saphalatA milI hai| carita kAvyoM kI zrRMkhalA meM "pAsaNAhacariu' kA isIlie mahattva hai kyoMki isake saMvAda prAsaMgika evaM manohArI haiN| bhAvAbhivyaJjanA: prabandha kAvya kA eka pramukha tatva bhAvAbhivyaJjanA hotA hai| mahAkavi raidhU ne bhI apane isa carita kAvya ko paurANika kathAnaka para AdhArita hote hue bhI bhAva saritA meM avagAhana karAne meM koI kasara nahIM chor3I hai| bhAvoM ko abhivyajita karane meM unakI yaha saphalatA yA cAturya hI mAnA jAnA cAhie ki caritra-citraNa, ghaTanA- varNana, paristhiti saMyojana Adi ke varNana karate samaya bhI kAvya ke bhAva tattva ko tamAcchanna hone se unhoMne roke rakhA 92 raidhU : pAsa. 6:18 13 sAgAradharbhAmRta 2.65 RasiestushasuruSResusTes140dsusaisasuTSusta
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN| jaina dharma meM dravya guNa aura paryAya kI pradhAnatA ke sAtha hI dukhoM kA mUla kaSAya aura vaira ko mAnA hai, kyoMki yaha ananta saMsAra kA kAraNa hotA hai| "pAsaNAhacariu" meM do zaktiyoM kA prabala dvandva hI kAvya kI AtmA hai, jisake do rUpa haiM eka hiMsAtmaka aura dUsarA ahiNsaatmk| donoM ke nAyaka bane haiM kramaza: kamaTha aura mrubhuuti| vaira kI paramparA prANI ko aneka janma janmAntaroM taka bhramaNa karAtI hai aura vaira hI karmabandha meM sahAyaka banatA hai| vaira yadi prAcIna ho to isakA phala bhava-bhavAntaroM taka bhoganA par3atA hai aura hara samaya ahiMsA kI hI vijaya hotI hai| mahAkavi raidhU ne pArzvanAtha ke nau bhavoM dvArA ahiMsA aura AtmasAdhanA kA utkRSTa pakSa prastuta kiyA hai jisakA uddezya yaha bhI mAnA jA sakatA hai ki raidhU ne jina dharma aura anya dharma yA samyaktva aura mithyAtva tathA sadAcAra aura durAcAra kI samagra jhA~kI prastuta kI hai| sadAcaraNa aura durAcaraNa kA saMgharSa hI prastuta kAvya kA satrAMdhika udAtta-tattva hai aura isI ke samagra citraNa karane ke lie kavi ne pArzvanAtha ke carita kA Azraya liyA hai| bhAvAbhivyaJjanA ke samAveza kI aisI parAkASThA isa kAvya meM hI dekhane ko milatI hai jo ki Antarika bhAvoM ke prasphuTana aura anta:satya ke udghATana meM sahAyaka haI hai|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcama pariccheda sAmAjika jIvana parivAra parivAra sAmAjika jIvana kI rIr3ha hai| parivAra meM pati aura patnI ke atirikta mAtA pitA, bhrAtA-bhaginI, putra-putrI Adi rahate haiN| sAmAnyatayA parivAra ke sadasyoM ke pArivArika sambandha acche hote the| parivAra kA svAmI vayovRddha sadasya yA pitA hotA thaa| pitA kI kIrti kA bahuta dhyAna rakhA jAtA thaa| jaba pitA azvasena yavana narendra se yuddha karane ke lie jAne lage to putra pArzva ne unase kahA- he tAta ! Apa hI kaheM mujha jaise vana hRdaya vAle putra ke ghara meM rahate hue Apa (yuddha meM) kyoM jA rahe haiM (maiM akelA hI) kAlayavana ko raNabhUmi se ukhAr3a phekU~gA aura jaya zrI ko anurAgapUrvaka apane hAthoM meM grahaNa kruuNgaa| mujha jaise putra ke rahate hue he rAjan ! ApakA yuddha meM jAnA kyA yogya hai? bhAI kA bhAI ke prati anUThe prema kA udAharaNa marubhUti ke caritra meM milatA hai| jaba rAjA aravinda ne nagara ke logoM se yaha sunA ki marubhUti kA bhAI kamaTha apane bhAI kI patnI se vyabhicAra karatA hai| taba vaha mana meM kupita hotA hai aura marubhUti se kahatA hai ki "nagara meM isa aniSTa kArI, dhRSTa, pramatta, duSTa, pApakarmI evaM nikRSTa kamaTha kA honA iSTa nahIM hai| vaha tumhAre lie lajjAkArI evaM kulAcArase bhraSTa hai, usa bhraSTa ko maiM nagara se nikAlatA haiN| rAjA kI bAta sunakara vAkpaTu, marubhUti adaunabhAva se bolA "tInoM lokoM meM zreSTha nIti ke vicAraka he rAjarAjezvara, bhaTTAraka, Apane yaha kyA kahA hai? kamaTha kulAcAra kA pAlaka evaM sadvedoM ke artha ke svAdhyAya meM nitya pravINa hai| vaha nindha paradArA ko kaise cAha sakatA hai? vaha merA anindha jyeSTha bhAI hai, tumheM kisI pApI ne jhUTha hI kaha diyA hai| he narendra ! vaha mAnanIya nahIM hai, (sarvathA) ayukta hai| __rAjA aravinda ko samajhAkara jaba marubhUti sukha se raha rahA thA, tabhI kisI anya dina jaba vaha ghara meM hI thA, taba eka vyakti ne usase kahA-"tumhArA bhAI 1 pAsaNAhacariu 3/4 ? vahI 64 astessioesdesiseshestestess 142 MSesiesesesxesastess
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ tumhArI gRhiNI meM anurakta hai| merA kahA huA vaha vacana (tuma) apane hRdaya meM maano| yaha sunakara satyasandhAyaka vaha marubhUti bolA-kyA 'mAI kamaTha aisA karma kara sakatA hai? bhAI ke aise doSa kahakara duSTajana bAndhavoM ke snehabhAva meM phUTa DAla dete haiN| jaba rAjA ne kamaTa ko kukarmI mAnakara nikAla diyA to marubhUti ne lajjita hokara tAmbUla evaM vilepana chor3a die| dina rAta (vaha) anyamanaska rahane (aura socane) lgaa| bAndhava ke binA mantrIpana se kyA aisA vicArakara vaha rAjA ke manA karane para bhI bhAI se kSamA yAcanA karane hetu gyaa| paJcAgni tapasyA se tapta zarIra vAle bhAI ko namaskAra kiyA aura bolA-"tapolakSmI ke dhArI he bandhuvara, tuma mujhe kSamA karo, kSamA kareM, maiM to avinIta huuN|" yaha kahakara usake caraNoM para apanA sira rakhakara jaba taka vaha vinayapUrvaka bola hI rahA thA ki chalI kama: zilA ke bhAvAta se mara li. ko mAra DAlA isa prakAra bhrAtRprema ke badale marubhUti ko apane prANa ga~vAne pdd'e| bhAI ke prati bhAI kI krUratA kA udAharaNa kamaTha ke caritra meM prApta hotA hai nArI kI sthiti : 'pAsaNAhacariu' meM sulakSaNA aura kulakSaNA donoM prakAra kI nAriyoM kA ullekha hai| acchI nArI patti ke mana ke poSaNa karane meM sAvadhAna, 5 prema se nibaddha deha vAlI, zIla kI AgAra svarUpA, devagaMgA kI gati ke samAna prakaTita lIlAoM vAlI, parivAra kI poSaka, zuddha zIla yukta, nararatnoM kI utpatti ke lie mAno khAnasvarUpa, gati meM haMsinI ke samAna, vANI meM koyala ke samAna, saubhAgya evaM rUpa saundarya meM celanA ke samAna athavA rAma ke sAtha sItA ke samAna, sukhoM kI khAni, madhurabhASiNI, hAva-bhAva evaM vibhramoM kI jalavAhinITha tathA kAmadeva ke lie rati ke samAna atyanta buddhi-matI hotI haiN| 3 pAsaNAhacariu 6.5 4 vahI 6/8 5 vahI 115 6 vahIM 1/6 7 vahI 6/3 8 vahI 6/15 9 cahI 7/9
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ kulakSaNA strI kuTila citta vAlI, caJcala yauvana ke mada se sarvatra matta, naraka-pRthvI ke samAna aneka du:khoM kI khAni, kula ko malina karane vAlI, duSTA tathA apayaza kI yoni hotI hai| 'pAsaNAhacariu' meM saputra evaM kuputra donoM ke lakSaNa prApta hote haiN| suputra prasanna ghaTena, nasIdhAvanikSaNoM meM yutIyasako antita rAhasI, sahasroM ko akennA jotane vAlA, vijJAna meM kuzala, jinendra dvArA bhASita sUtroM ko jAnane vAlA, rAjya kArya evaM vyApAra kArya meM kuzala, gambhIra, yazasvI, bahuguNajJa, prabhAvAna, RSi evaM devabhakta, gRhasthI kA bhAra dhAraNa karane meM dhurandhara, kamala ke mamAna (saumya mukha, devopama, sabhI kA ninya zreSTha upakAra karane vAlA, kla ko prakAzita karane vAlA, nikhila vidyA vilAsa ko prApta, jina siddhAnta rUpo amRta rasa ye tRpta 11 pitA ke hAthoM kA rana.12 buddhi meM bRhaspati ke samAna athavA dhana kubera, pRthvI para mAnA mAkSara hokara hI AyA huA, pavitra citta vAlA . sundara zarIra vAlA. meru parvata ke samAna nirmala evaM logoM dvArA namaskRta,13 dizAoM kA zrRMgAra, yAcaka janoM ke mana kI nirdhanatA ko dUra karane vAlA, guNoM kA sAgara tathA candramA ke samAna saumya hotA hai|14 kuputra apane apayaza se AcchAdita hotA hai|15 vaha kaluSita mana vAlA, durnayakArI, kAle nAga ke samAna kuTila cAloM vAlA, kutsita kAnoM vAlA athavA kutsita zAstroM kA jJAtA, parachidrAnveSI tathA atyanta abhimAnI16 hotA bhojanapAna : 'pAsaNAhacariMu' meM priya vAsa se suvAsita, tAje lakSa lakSa pakvAnna svanirmita svaka pAtroM se sajAkara rakhe jAne kA ullekha huA hai|17 yahA~ nirmala 10 pAsaNAcariu 3 1] vahI 16 17 vahI 45 13 vA 62 14 vahIM 79 15 vI 48 | vahI 62 17 vATI 213
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAli bIjoM kI choTI-choTI DheriyA~ lagAne kA bhI ullekha hai| mAMsAhAra kI yahA~ nindA kI gaI haiN| kahA gayA hai ki jIvoM ko mArane se vasA, rudhira, maidA evaM asthimizrita mAMsa kI utpatti hotI hai| jo pApI vyakti nirdoSa tiryaJca kA vadhakara mana meM rAgapUrvaka usake mAMsa kA bhakSaNa karatA hai, vaha manaSya ke rUpa meM pratyakSa yama kahA jAtA hai| aisA jAnakara tathA usakI nikRSTa sthiti sunakara mAMsabhakSaNa ko chor3a denA caahie|19 bhojana dina meM hI karanA cAhie tathA anachanA pAnI nahIM pInA caahie|20 madyapAna garhita mAnA gayA hai| madyapAna karane vAle naraka meM jAte haiN|1 madyapAna kI gaNanA saptavyasanoM meM kI gaI hai 2 madyapAna se unmatta vyakti bhaTakatA phiratA hai| lajjA chor3akara vaha nIca kArya karane lagatA hai, koI bhI use sammAna kI dRSTi se nahIM dekhtaa| madirApAyI anargala pralApa karatA huA ghUmatA hai|23 bImArI : raidhU ne 'pAsaNAhacariu ' meM pittadAha24 nAmaka bImArI kA ullekha kiyA hai| logoM kI yaha bImArI bAlaka pAva ke prabhAva se bhaGga ho gyii| vidyAyeM : 'pAsaNAhacariu' meM AgamazAstra25 tathA veda 26kA ullekha huA hai| AgamazAstra se yahA~ tAtparya jinavANI se hai aura veda ke antargata Rgveda, yajuveMda, sAmaveda tathA arthavaveda Ate haiN| vedoM meM svaragAna kA vizeSa mahatva hai| tRtIya sandhi neM kahA gayA hai ki rAjakumAra pArzva ke prabhAva se arkakIrti kI senA usI prakAra trasta ho gaI, jisa prakAra vedagAna meM svarabhagna hone se koI brAhmaNa yati bhraSTa ho jAtA hai|27 vidyAdhyayana karane vAle suziSya kA mana yaJcala 18 pAmaNAhacarita. 2:13 19 vahIM 5/9 20 vahI 5/8 21 vahI 3/24 22 vahIM 5/8 23 vahI 5/10 24 vahIM 2/13 25 yahI 1/7 26 vahIM 67 27 vahIM 3/8 PASxesrushesnessessies145 Resrustestswersruster
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sxxxxxxex nahIM honA caahie| dharaNendra ke viSaya meM kahA gayA hai ki usake mukha meM lapalapAtI huI jilhvA samUha kuziSya ke mana ke samAna atyanta caJcala ho rahI 2f128 vidyAdhyayana hetu vizAla saGgha zAlAyeM29 huA karatI thIM, jahA~ bhavyajana goSThiyA~ karate the| vANI meM mAgadhI vANI kI prazaMsA kI gayI hai| jinendra bhagavAna kI mAgadhI vANI sarvatra jIvoM meM prema utpanna karane vAlI evaM AzA ko pUrNa karane vAlI hotI thI 30 zakuna : aisI Akasmika ghaTanA ko, jise bhAvI zubhAzubha kA dyotaka samajhA jAtA haiM, zakuna kahate haiM athavA bhAvI zubha yA azubha phala kI dyotaka kisI ghaTanA, adbhuta dRzya yA saMyoga ko zakuna kahate haiM / sUcaka saMketa evaM bhAvI ghaTanA meM kArya kAraNa nahIM hotA / zakuna vastutaH aisA saMketa hai jo kAraNAntara se utpanna hone vAle kArya kI sUcanA mAtra detA hai, svayaM usa bhAvI ghaTanA kA kAraNa nahIM hotA hai| 31 varAhamihira ke anusAra zakuna janmAntara meM kRta karma ke bhAvI phala kI sUcanA detA hai | 32 'pAsaNAhacariu' meM vAmA devI ke 16 svapna tathA unake phaloM kA varNana hai| ye svapna usane pazcima rAtri meM dekhe the| sarvaprathama usane sugandhita karNo se yukta, candrakiraNa ke samAna svaccha cAra dhavala dA~toM vAle evaM pracaNDa garjana karane vAle gajendra ko dekhA, phira DhikkAra chor3ate hue, vizAla kandhoM vAle tathA saikar3oM prakAra ke sukha dene vAle vRSabha ko dekhaa| (punaH) apane nAkhUna vAle paMjoM ko Upara uThAe hue, ghumaMcI ke samAna aruNa netra vAle evaM mRgoM ke prANoM kA haraNa karane vAle eka mRgendra ko dekhaa| (tatpazcAt ) jagavallabhA lakSmI ko apane samIpa dekhA tathA bhramaroM se zukta zreSTha puSpamAlA ko dekhA / tadanantara amRta ko dhAraNa karane vAlA paripUrNa kalAkara, timira ke bhAra 28 pAsaNAhacarita 4:11 29 nahI 4/15 30 vahI 4/16 31 DaoN. ramezacanda jaina : padmacarita meM pratipAdita bhAratIya saMskRti asya janmAntara kRtaM karma puMsAM shubhaashubhm| 32 yat tasya zakuna pArka nivedayati gacchatAm // varAhamihira : vRhatsaMhitA, pR. 500 adhyAya 86/5 Sesxexesxess. 1462035c
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA nAzaka bhAskara, sarovara meM krIr3A karate hue mIna yugala tathA AkAza meM pallavazobhita ghaTa yugala ko dekhaa| aura bhI, vimala jala se yukta kamalAkara, jalavara samUhoM se capala ratnAkara, stramaya siMhAsana evaM AtA huA zakra vimAna dekhA / bahuzobhAsampatra nAgAlaya, Azcaryacakita karane vAlA ratna puJja, nirdhUma evaM sIdhI zikhA vAlI agni dekhI pUchane para rAjA azvasena ne uparyukta svapnoM kA phala isa prakAra kahA- tumhArA putra santa hogA, jo bhava rUpI bhujaGga ke viSa ke lie gArur3ika mantra ke samAna hogaa| 1. hAthI ke svapradarzana kA yaha phala hai ki vaha guruoM kA guru evaM jJAna kA sAgara hogA / 2. vRSabha ke dekhane kA phala yaha hai ki vaha atulita bala evaM zakti kA ghara hogA / 3. siMha ke darzana ke phalasvarUpa taha (yauna) kAla meM bhI zIla ke bhAra kA nirvAhaka evaM dUsaroM ke sAtha saMsAra ko pAra utArane vAlA hogaa| 4. lakSmI ke darzana se vaha samavasaraNa meM nivAsa kregaa| yukta 5. yugala puSpamAlA ke darzana se vaha zreSTha yazarUpI prakAza se 6. candra darzana se vaha samasta kalAoM kA svAmI hogaa| bhAskaradarzana se vaha lokAloka ko prakAzita karegA / 7. 8. mIna yugala ke darzana se vaha tapa-vilAsa meM krIr3A kregaa| 9. ghaTa yugala ke darzana se vaha navanidhi rUpI lakSmI kA nivAsasthala bnegaa| 10. kamalAkara ke darzana se vaha ziva sukha kA sthAna hogaa| 11. ratnAkara darzana se vaha sarvapradhAna hogaa| 12. svarNasana ke darzana se vaha trailokya kA svAmI bnegaa| hogaa| 13. indra vimAna ke darzana se vaha indra dvArA sevita hogaa| 14. nAgAlaya ke darzana ke phalasvarUpa ( vaha aisA mahAna hogA ki ) indra bhI use praNAma kregaa| 15. ratna puja ke darzana se vaha mokSalakSmI se ramaNa kregaa| 33 prAsaNAhacarita 2/3 pestestestes) 147 (spits
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ Nesteststepsist 16. agrizikhA ke darzana se vaha nAtha atyanta ghane karma rUpI IMdhana ko vizeSa rUpa se jalAyegA 34 varNa : gopAcala nagara kA varNana karate hue kahA gayA hai ki vahA~ uttama caturvarNa ke loga puNya se prakAzita divya bhogoM ko bhogate hue vicaraNa karate rahate haiM 35 caturvarNa se tAtparya yahA~ brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra varNa se hai| vibhinna jAtiyA~ evaM varga : 'pAsaNAhacariGa ' meM vibhinna jAtiyoM yA vargoM ke nAma Ae haiN| ye jAtiyA~ evaM varga nimnalikhita haiM : 1. vaNik 36 - gopAcala varNana ke prasaGga meM kahA gayA hai ki vahA~ vaNik zreSTha padArthoM kA vyApAra karate haiN| brAhmaNa : ekatvAnuprekSya ke prasaGga meM kahA gayA hai ki jIva akelA hI brAhmaNa, zUdra athavA vaNik banatA hai | 37 padmacarita meM brahmacarya ko dhAraNa karane vAle ko brAhmaNa kahA hai 38 39 zUdra : jo nIca kArya karate the tathA zAstra se dUra bhAgate the, unheM zUdra saMjJA prApta huI / zUdroM ke preSya Adi aneka bheda the 40 caraDa 41 - luTere / kusumAla 42 - cora | 34 nahI 214 35 pAsaNAhacariTha 1/3 36 vahI 1/3 37 vahI 3/17 38 brAhmaNoM brahmacaryaMta, padmacarita 6 / 209 39 pAsa 3:17 40 zUdrasuMpatI bhedro ASibhiristava yazacarita 3/258 41 pAsa, 1/3 42 vahI 1/3 sesses 148 koottSISTATUS)
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ mleccha (miccha): gopAcala nareza DUMgara siMha ke viSaya meM kahA gayA hai ki vaha mleccha vaMza ko dahA dene vAlA thaa|43 bhAratakSetra kI sthiti ke sandarbha meM kahA gayA hai ki sarovaroM eva guphAgoM ko pUrNa karane vAlI gadAmAda linca pariyoM dvArA bharata kSetra ke chaha khaNDa kie gae haiN| unameM se dakSiNa bharata ke tIna khaNDoM meM se madhya kA khaNDa AryakhaNDa hai aura zeSa pA~ca khaNDoM meM bhayAnaka mlecchoM kA nivAsa hai| jina bhagavAna kA dharma vahA~ nahIM jAnA jAtA hai|+4 naTa: naTa taraha taraha kA veSa dhAraNa kara45 vicitra prakAra kI ceSTAyeM karate the|6 'padmacarita' meM kahA gayA hai ki saMsArI prANiyoM kI aneka janma dhAraNa karane ke kAraNa naTa ke samAna vicitra ceSTAyeM hotI haiN|17 'pAsaNAhacariu' meM kahA gayA hai ki samavasaNa meM nara paTu-paTaha ke zabda ke anusAra AzcaryakAraka nRtya kara rahe the| vahA~ eka naTazAlA bhI thI48 paNDita49 : jisakI sadasadvivekinI buddhi ho vaha paNDita hai| saMdhapati (saMghavI):50 ___ pracInakAla meM vyApAra athavA tIrtha yAtrAdi ke lie saMgha banAkara jAyA karate the| ina saMghoM kA eka mukhiyA hotA thA, jise saMghapati kahate the| usI saMghapati kA apabhraMza rUpa saMghavI, saMga, siMghaI tathA siMdhI Aja bhI milatA hai| gopAlaka : gAyoM kI rakSA karane vaale| 43 pAsa. 1/4 44 vahI 5/27 45 padmacarita 12/310 46 vahI 85/92 47 vahI 85/92 48 pAsa. 4/15 49 bahI 115 50 vahI 1/7 51 vahIM 1/9 PASTAsxesereesmastastess 149 dastushasrusiasmesses
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sha poleste sUNAra52 (kasAI) : Askatas 'pAsaNAhacariu' meM kahA gayA hai ki jisa prakAra bakarA asthi, vAsA, ajazrRGgAdi vIbhatsa padArthoM se bhayAnaka sUjAra (kasAI) ke ghara meM cillA huA mRtyu ko prApta hotA hai, usI prakAra jIva bhI mRtyu ko prApta hotA hai| zabara : jo jaMgala meM rahate the aura zikAra Adi kiyA karate the, unheM zabara kahA jAtA thaa| 'padmacarita' ke 32 meM parva meM inakA zarvarI nadI ke kinAre rahane kA ullekha milatA hai |54 dhIvara : sarovara meM jAla DAlakara jIvikopArjana karane vAlI jAti / suramya deza ke podanapura nagara kI prazaMsA karate hue kahA gayA hai ki vahA~ dhIvara bhI sarovara meM jAla nahIM DAlate 155 AbhUSaNa : sovaNa cUDa (sone ke kar3e) : 'pAsANAhacariu' meM gopAcala nagara kI sone ke kar3e se maNDita nAriyoM kA kathana hai |56 Dara (nUpura) : nUpura sAde yA maNijaTita aura madhura jhaMkAra karane vAle ghuMghuruoM se yukta hote the| inheM jaldI se pahanAyA utArA jA sakatA thA 57 vAmAdevI ke caraNoM meM dhAraNa kie hue nUpura isa prakAra zabda kiyA karate the, mAno ve usake AjJApAlaka kiMkara hI hoM 158 keDara (keyUra) : bA~hoM meM bhujabanda ( aMgada yA keyUra) pahanane kI paramparA strI aura puruSa donoM meM thI / 'pAsaNAhacariTha' meM indra dvArA bAlaka pArzva ko mANikya keyUra dhAraNa karAne kA ullekha huA hai| 59 52 pAsa. 3/18 53 vahI 6/16 54 padmacarita 32/29 55 pAsa 6/1 56 vahIM 1/3 57 zAntikumAra nAnUrAma vyAsa: rAmAyaNakAlIna saMskRti pR. 61 58 pAsa 1 10 59 vahI 2/14 150 (253)
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaTaka (kaDaya): padma carita' se jJAta hotA hai ki kar3e kI AbhA se kiraNeM nikalA karatI thIM, jinase hAthoM kI hatheliyA~ AcchAdita ho jAtI thI 'pAsaNAhacariu' meM maNikya kaDaya kA ullekha hai| kar3isuna : (kaTisUtra) kaTibandhana ko kaThisUtra kahate haiN| mekhalA : maNiyoM kI dAnedAra krdhnii| hArazna : indra ne zizu yA ko jo AbhUSaNa pahinAe, unameM kaNThahAra meM thaa| hAra prAyaH ratroM yA maNiyoM se gUtheM jAte the| rAmAyaNa meM hAroM ko cndrrshmiy| kI sI kAnti vAlA batalAyA gayA hai|65. mukuTa (mauDa): 'pAsaNAhacariu' kI dvitIya sandhi meM rannamukuTa kA ullekha huA hai| vastra: devadUSya (devaMga vattha) : indra dvArA zizu pArzvako devaMga vattha (devadUSya) dhAraNa karAyA gayA thA67. . . prasAdhana : vAmAdevI kA zaciyoM dvArA prasAdhana usa samaya ke prasAdhana ke viSaya meM kucha prakAza DAlatA hai| koI zacI to vAmAdevI kA sundara-sundara padArthoM se ubaTana karatI thI, koI-koI zacI kSIra sAgara jAtI thI aura vahA~ se vizuddha jala lAkara use snAna karAtI thii| use dekhakara aisA pratIta hotA thA, mAno varSAkAla dugdha kI varSA kara rahA ho| koI-koI sundara-sundara nirmala vastra pradAna karatI thI to koI sAkSAt AbharaNa pahanAtI thii| koI sira ke kezapAzoM ko dvirepha yA bhramara kI AvAja sahita mAlatI puSpa kI mAlA se rasAla mastaka pradeza ko saMvAratI thI koI-koI kapoloM para sundara citra likhatI thI to koI 60 padma 33/131 61 pAsa. 2/14 62 vahI 2/14 63 cahI 2/14 64 baho 2/14 65 zAntikumAra nAnRrAma vyAmma : rAmAyaNakAlIna saMskRti pa.60 66 pAsa. 2/14 67 pAsa. 2/14
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ (apane) hAtha se darpaNa dikhAtI thii| koI pAvaM meM sthita hokara sundara caiMbara durAtI thii|68 kalAyeM : pAsaNAhacariu meM gIta, nRtya, vAditra aura mUrtikalA kA ullekha prAsa hotA hai| gItakalA : dvitIya sandhi meM kahA gayA hai ki koI zacI sundara gItoM se vAmAdevI ke litta ko mohita karatI thI 6i9 nRtyakalA : jinAbhiSeka vidhi ke samaya indra ne sUryakAnti ke samAna dIpsa svarNabhAjana meM citta ko sukha dene vAlA, dhUmarahita zuddha dIpaka sajAkara dundubhi ke sAtha nRtya kiyA, mAno vaha sahasra bhujAoM se una bhagavAna kI pUjA kara rahA ho|70 vAdyakalA : paTahI 1.. pArzva prabhu ke samavataraNa meM naTapaTu paTaha ke zabda ke anusAra Azcaryajanaka nRtya kara rahe the|/2 paTaha AvanUsa kI lakar3I se banAyA jAtA thaa| usakI lambAI 211 hAtha kI hai| madhya meM ghere kA nApa 60 aGgula hai| dAyeM mukha kA vyAsa 11 aMgula hai| bAyeM mukha kA vyAsa 10 aGgula hai| dAhinI ora lohe kA paTTA hotA hai| bAyIM ora latAoM kA paTTA lagAnA par3atA hai| usameM cAraaGgula dUra lohanirmita tIsarA paTTA lagatA hai| donoM aura mRta bachar3e ke camar3e se mar3hAyA jAtA hai| bAyIM ora ke camar3e ke ghere meM sAta chidra banAkara unameM patalI rassI se sone, cAMdI Adi se banAe hue cAra aGgula lambe sAta kalazoM ko DhIlA bAMdhA jAtA hai| dAhinI ora se unheM phira usa camar3e se bA~dha diyA jAtA hai| ise koNa nAmaka sAdhana yA hAtha se bajAte haiN| isI taraha kA paTaha kucha choTA rahe to use dezI paTala yA aDDAtruja kahate haiN|/3 68 pAsaNAhacariTha 2:2 69 vahI 212 70 vahI 2/13 71 vahI 2/6 72 vahI 4/15 73 DaoN. ramezacandra jaina : padmArata meM pratipAdita bhAratIya saMskRti, pR. 155
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ dundubhi74 : jinAbhiSeka ke samaya devoM dvArA dundubhi bAjoM kA bajanA jaina sAhitya meM prasiddha hai| dundubhi kI dhvani madhura aura ucca hotI thii| yaha eka mu~ha vAlA camar3e se mar3hA huA vAdya hai aura DaNDe se pITa pITakara isakA vAdana kiyA jAtA hai| maGgala aura vijaya ke avasara para isa vAdya kA vizeSa prayoga hotA thA dundubhi ko madhura aura kaTu donoM hI prakAra ke vAdyoM meM grahaNa kiyA jAtA hai| 75 ____ kasAla76 : ghanavAdyoM meM kaMsAla yA kAsyatAla kA sarvaprathama ullekha kiyA jAtA hai| inakA jor3A hotA hai| ye chaha agula vyAsa ke gola kA~se ke bane hue bIca meM se do agula gahare hote haiN| madhya meM cheda hotA hai, jisameM eka DorI dvArA ve jur3e rahate haiM aura donoM hAthoM se pakar3akara bajAe jAte haiN| isakI dhvani bahuta dera taka gUMjatI haiN| tUra78 : tUyaM yA tUra prAcIna kA hai| irako gagana, suSita pAToM meM haiN| samAna meM ise turahI kahate haiN| turahI ke aneka rUpa haiN| yaha do hAtha se lekara cAra hAtha taka kI hotI hai| DaoN. nemicandra zAstrI ne kahA hai ki turya kI apekSA tara kucha kaThora vAna hai, yadyapi donoM ekArthaka pratIta hote haiN|79 'pAsaNAhacariu' ke anusAra pArzvanAtha ke vanagamana ke pUrva lAkhoM tUra baja uThe the,80 isase spara hai ki yaha eka mRdaGga vAdya hai| krIDAyeM: ___ 'pAsaNAhacariMu' meM geMda, gammata,81 hindolA,82 dyUtakrIr3A tathA zikAra kA varNana hai| dyUtakrIDA tathA zikAra kI yahA~ nindA kI gaI hai| tRtIya sandhi meM kahA gayA hai ki dhana evaM sukha indradhanuSa ke samAna asthira haiN| ve jue ke dhana ke 74 pAsaNAhacariu 2/12,4/1 75 DaoN. nemicanda zAstrI : AdipurANa meM pratipAdita bhArata pR. 318 76 pAsAgAhacariu 2/12 77 saMgItarAja 3:314:6 16 78 pAsaNAhacariMu 4/1 79 AdipurANa meM pratipAdita bhArata,pU. 320 80 pAsa. 41 81 jhiMva-geMdo-pamuhAI lIla, vahI 2/15 82 vahIM 2:15
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAna kSaNabhara me dusare ke ho jAte haiN|83 paJcama sandhi meM kahA gayA hai ki dhRSTa, pApiSTha evaM darpiSTa bRtAndha manuSya janma bhara bhI viziSTa karmoM kA anumaraNa nahIM krtaa| vaha guNahIna juArI vyakti ghara kA dravya curAkara le jAtA hai aura usa sabako hArakara bhayatrasta hokara bhaTakatA rahatA hai| palI, putra aura bahina usakA vizvAsa nahIM karatI, sabhI loga use dekhakara usakA upahAsa karate haiN| usake lie na ghara hotA hai aura na gRhiNI, na bhUkha, na pyAsa aura na nidrA aura vaha logoM ke gharoM meM chidra hU~r3hatA rahatA hai|84 ___ zikAra khelanA ( pAraddha) bhI anarthI evaM daHkha kA kAraNa haiN| ata: nirdoSa prANiyoM ko nahIM mAranA caahie| becAre zakara, sA~bhara enaM hiraNa apane zarIra kI rakSA karate hue vana meM ghUmate rahate haiN| dA~toM ke agabhAga meM tRNa dabAe evaM bhaya se kA~pate gaye zarvata. hI sarakAra sarakAroM meM rahA karate haiN| jo pApI unheM pakar3akara mantApa detA hai, vaha anantaH duHkhoM ko prApta karatA hai| jo kuttoM ke ucchiSTa kA bhakSaNa karatA hai, naraka meM girate hue use kauna bacA sakatA hai? jo jIva durlabha guNa ko jAnatA hai, so nigya evaM hitakArI ratnatraya kA dhyAna karatA haiN| jo apane zarIra kI vedanA ko jAnatA hai, vaha anya ke prANoM kA vidhvaMsa nahIM krtaa| sadabuddhi vAlA vyakti tiryaJcoM ko bhI apane baccoM ke samAna mAnatA hai, unakI rakSA karatA hai aura vadha nahIM krtaa| vaha vyakti kahIM bhaya nahIM dekhtaa| pRthvI evaM svargabhavanoM meM vaha deviyoM kA bhoga karatA huA jJAna kA dhArI banatA hai|85 Arthika jIvana : 'pAsaNAhariDa' meM samannata Arthika jIvana kI jhA~kI prApta hotI hai| udAharaNArtha gAMpAcala meM pANDura evaM suvarNa varNa vAlI aneka patAkAoM se yukta jina mandira, tAraNa tathA aTTAlikAoM se suzobhita hayaM, cAroM ora bAjAra, cauka, dukAnoM meM vividha prakAra kI sAniyA~, kasauTiyoM para bhaumyakhaNDa, svarNa rekhA nado evaM saptavyasanoM se gahata logoM kA sadbhAva thaa| usameM zrI mAna aura 83 pAsAhacara3:14 84 vahIM 579 85 baho 5:11
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghImAna donoM rahate the| sukha, samRddhi evaM yaza ke lie vaha ratnAkara ke samAna Akara thA, budha janoM ke samUha ke lie vaha indrapurI thA tathA janamana ko AkarSita karane vAle sarvazreSTha nagaroM kA vaha guru thaa|86 usakA rAjA DaoNgarendra kubera ke samAna pracura dhana kA dhanI thaa|87 kAzI deza ke varNana ke prasaGgama meM kahA gayA hai ki vaha lakSmI ke ghara ke samAna thaa| vahA~ zubhra varNa vAle gosamUha dhAnyakaNa carA karate the|88 suramya deza meM vipula ArAma vAle grAma base the| vaha vRSabha DhikkarAte hue ghUmate the aura gAyoM ke sAtha dhAnya carate the| vahA~ ghanA dUdha deM vAlI bhaiseM bhI thIM, phala aura phUloM se yukta udyAna the, puMDa ke kheta rasa ke bahAte the, upavana phaloM se jhuke the tathA atizotala jala se pRrita paritA au sarovara vratoM ko pAlane vAle zAnta prakRti vAle vyaktiyoM ke samAna the| 86 pAsaNAcA? 3 113 87 vahIM 11 8: nahIM / H9 vahI 6]
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ paSTha pariccheda pAsaNAhacariu meM varNita rAjanaitika vyavasthA sAhitya samAja kA darpapa ho / / hai| kisI bhI umra ke samAja kI sAmAjika, sAMskRtika, Arthika evaM rAjanaitika jAnakArI kA srota tatkAlIna sAhitya hI hotA hai| manuSya ne apane Arambhika samaya se lekara Aja taka kisI na kisI rUpa meM rAjasattAtmaka zAsana ko hI apanAyA hai| cAhe vaha bhAratIya lokataMtra ho yA amerikA kI adhyakSAtmaka prnnaalii| phrAMsIsI vicAraka bose ke anusAra- "rAjataMtra prAcInatama, sabase adhika pracalita, sarvottama tathA sabase adhika svAbhAvika zAsana kA prakAra hai|" mahAkavi raidhU ne apanI kRti "pAsaNAhacariu" meM bhagavAn pArzvanAtha ke paurANika kathAnaka ke varNana ko hI mukhya lakSya rakhA hai, phira bhI prasagaMvaza usameM tatkAlIna rAjataMtra aura zAsana vyavasthA kA vivecana bhI A gayA hai jisameM tatkAlIna rAjanIti kA eka laghu evaM mahatvapUrNa citra upasthita hotA hai| saMkSipta vivecana isa prakAra haiM .. rAjA (nRpa): rAjA (rAjan) zabda kA zAbdika artha zAsaka hotA hai| leTina meM rAjA ke lie reksa (Rex ) zabda kA prayoga huA hai, jo isI artha kA dyotaka hai kintu bhAratIya paramparA meM rAjA kI eka viziSTa vyAkhyA kI gaI hai| harivaMza purANa meM rAjA kI spaSTa aura sarvAGgINa paribhASA isa prakAra kI gaI haiM "use (rAjA ko) manuSyoM kI rakSA karane ke kAraNa napa, pRthvI kI rakSA karane ke kAraNa bhUpa aura prajA ko anuraJjita karane ke kAraNa rAjA kahate haiN|''2 mahAbhArata meM yudhiSThira dvArA rAjA zabda kI vyAkhyA karane kA nivedana kie jAne para bhISma unake prazna kA uttara dete hue kahate haiM ki "samasta prajA ko prasanna karane ke kAraNa use rAjA kahate haiN|''3 mahAkavi kAlidAsa ne raghuvaMza meM raghu kA varNana 1 rAjanIti vijJAna ke siddhAnta, lekhaka-pukharAja jaina, pR. 261 napastavaM rakSaNAnnRNAM bhUpo rakSaNato bhuvaH / tvameva jagato rAjA, rAjan prakRtiraJjanAt // ___ mahAbhArata, zAntiparva 59:125 harivaMza purANa 19:16 Resnessesrespestsiteshess 156 Sessressesdesxesies
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ karate hue kahA hai ki-raghu ne prajA kA raMjana karake apanA rAjA nAma sArthaka kiyaa| isase zAsaka ko rAjA kahane kA prayojana spaSTa hotA hai| ataH "rAjA" zabda kI niSpati "rAja+kanim" ko apekSA "ra+kanin" bhAratIya pariveza meM adhika saTIka hai| bauddhoM ke pAli sAhitya meM bhI rAjA kI yahI saiddhAntika nyAkhyA gAlabdha hotI hai 5 dAnIpasiMha anumAra rAjA dvArA samasta pRthvI eka nagara ke samAna rakSita hone para rAjanvatI (zreSTha rAjA vAlI) aura ratnasU (raloM kI khAna) ho jAtI hai| rAjA janma ko chor3akara saba bAtoM meM prajA kA mAtA pitA hai, usake sukha aura duHkha prajA ke AdhIna haiN| rAjA daNDayogya vyaktiyoM ko daNDavidhAna aura adaNDayogya vyaktiyoM ko sammAnapUrvaka prajAoM ko bhalIprakAra zatruoM ke hAtha se rakSA karake pAlana karatA hai to prajAgaNa bhI dhana-dhAnyAdi ke dvArA rAjA kI sampatti ko bar3hAtA hai| bar3hAnA aura rakSA karanA, inameM rakSA karanA hI zreyaskara hai, kyoMki zatruoM ke hAtha se prajA kI rakSA na karane se rAjA kA maMgala nahIM hotaa| AcArya somadeva ke anusAra jo dharmAtmA, kulAcAra va kulInatA ke kAraNa vizuddha pratApI, naitika duSToM se kupita va ziSToM se anurakta hone meM svataMtra aura Atmagauravayukta tathA sampattizAlI ho, use svAmI (rAjA) kahate haiM ___'pAsaNAhacariu' ke adhyayana se patA calatA hai ki rAjA azvasena aisA hI rAjA thA, jo apanI prajA kA sadaiva dhyAna rakhatA thA, jo apane kularUpI kamaloM . ke lie dinakara ke samAna tathA lAvaNya aura gambhIratA meM paripUrNa Avarta (zArIrika ceSTA vizeSa) se maNDita zarIra vAlA thA, jisane raNakSetra meM parAkramI zatrujanoM kA vigraha kiyA thA aura jo aisA thA, mAno pRthvI para dharma hI avatIrNa ho gayA ho athavA jaya lakSmI ne mAno navIna vara hI dhAraNa kara liyA ho| 10 tathaiva mo'bhUdanvartho rAjA prakRtiraJjanAt || raghuvaMza 4:12 "dhammena pare raMjatIti kho vAseTha rAjA, rAjA tveva tatiyaM akharaM" upanibbataM / dIghanikAya (pAli) pathikavagga aggajJasutta 3/21. .73 chatracUr3AmaNi 11/2 vahI 11/4 prajA saMrakSati napaH sA varddhayati pArthivam / varddhanAdrakSaNaM zreyastadabhAve sadapyasat / / kAmandakoyanItisAra 1/12 nItivAkyAmRta 17:13 raibhrU : pAsagAvariMu 1/10 10
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjA aravinda bhI guNoM kA sAgara evaM sUrya samAna tejasvI, zatrusamUha ko santrasta karane vAlA thaa|11 jisake bhaya se zatrujana jaMgaloM meM nivAsa karate the, jisane sevaka janoM kI AzAoM ko pUrNa kiyA thA, jisake yaza ne AThoM dizAmukhoM ko dhavali kiyA thA, jo jaya zrI kA nivAsa thA, atyanta pracura koza kA svAmI thA aura jisane aparAdhiyoM ko daNDa se khaNDita kara diyA thaa|12 ___jaina AgamoM meM sApekSa aura nirapekSa do taraha ke rAjAoM kA ullekha huA hai| sApekSa rAjA apane jIvanakAla meM hI putra ko rAjyabhAra sauMpa dete the, jisase rAjya meM gRhayuddha kI sambhAvanA na rhe| nirapekSa rAjA apane jIvita rahate kisI ko bhI rAjya kA uttarAdhikArI nahIM banAte the|13 'pAsAhapariu' sanA umAre sodha rAmaoM kA hI varNana kiyA gayA hai| rAjA aravinda ne digambarI dIkSA (tapobhAra) dhAraNa karane se pUrva hI rAjya kA bhAra apane putra ko sauMpa diyA thaa|14 rAjA ke guNa : ___ 'pAsaNahacariu' ke anusAra rAjA ko guNavAn anyAya aura nyAya ke zAsana meM pravINa, paMcAMgamaMtra ke nItizAstra meM pravINa, zatrurAjAoM ko santrasta karane vAlA, zUravIra, advitIya saundarya se yukta, vizAla zarIra evaM atulita balazAlI, saptAGga rAjya ke bhAravahana karane meM samartha, dAnavIra, sAhasI, chattIsa prakAra ke zastrAstra calAne meM nipuNa, kubera ke samAna pracura koza kA dhanI, yazasvI15, samudra ke samAna gambhIra16, prajApAla, parijanoM kA sneha pUrvaka pAlana poSaNa karane vAlA17 honA caahie| 'pAsaNAhacariu' meM varNita rAjA inhIM guNoM se yukta haiN| 11 12 13 14 15 16 17 pAsa,6/6 vahI 6/2 nizothasUtra, sUtra 71, gAthA 3363 kI cuI, pR. 198 raidhU : pAsa. 6/10 raidhu : pAsa. 1/4 vahI 1/10 vahI 31 RASResesxestessiesesesxesi 158 SXSIesesxesastests
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjA kA uttarAdhikArI : rAjA kA uttarAdhikArI vaMzAnugata hI hotA thaa| prAyaH rAjA ke putra ko hI rAjya kA uttarAdhikArI banAyA jAtA thaa| AdipurANa se jJAta hotA hai ki yadyapi sAmAnyata: jyeSTha putra rAjya kA adhikArI hotA thaa| kintu manuSyoM ke anurAga aura utsAha ko dekhakara rAjA choTe putra ko bhI rAjapaTTa bA~dha detA thaa| yadi putra bahuta choTA ho to rAjA use rAja siMhAsana para baiThAkara rAjya kI saba vyavasthA suyogya maMtriyoM ke hAtha sauMpa detA thaa|19 rAjya kA adhikArI banAte samaya yogyatA ko pramukhatA dI jAtI thI, aisA 'varAGagacarita '20 se patA calatA hai| 'pAsaNAhacariu' meM bhI rAjA zakravA21 aura rAjA aravinda22 Adi rAjAoM ke uttarAdhikArI unhIM ke putra hI hue haiM, aisA ullikhita hai| prAya: rAjA vRddhAvasthA yA saMnyAsa se pUrva apane putra ko hI rAjya bhAra sauMpa diyA karate the| rAjya ke bhAga: ___ mahAkavi raidhU ne pAsaNAhacariu' meM rAjA dUMgara siMha ko "saptAGga rAjya" ke bhAravahana karate lie apane kandhe samarpita karane vAlA kahA hai|23 isase rAjya ke sAta aGga hone kI puSTi hotI hai| kauTilya arthazAstra meM svAmI (rAjA), amAtya, janapada. durga, koza, daNDa (senA) aura mitra, ye sAta rAjya ke aGga kahe gaye hai|24 mahAbhArata ke zAnti parva meM rAjya ke sasAGga svarUpa ko isa prakAra abhivyakta kiyA gayA hai- AtmA, amAtya, koza, daNDa, mitra, janapada aura pura; ye sAta rAjya ke aGaga haiM 25 isameM rAjA ko rAjya kI AtmA mAnate hue rAjA ke lie AtmA zabda kA prayoga kiyA gayA hai| manusmRti2 6 viSNudharmasUtra27, zakranItisAra2B Adi meM bhI rAjya ke sAta aMga hI mAne gaye haiN| 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 AdipurANa 5/207 vahI 8/254 varAGagacarita 2/16 raidhU : pAsa. 3/1 vahIM 6/10 vahIM 1/4 kauTilya arthazAstra / mahAbhArata, zAntiparva 5964-65 manusmRti 3294 viSNu dharmasUtra 3/25 zukranItisAra 161
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 'kAmandakIya nItisAra' meM kahA gayA hai ki rAjya ke sAta aMgoM meM se eka aMga ke bhI vikala hone se rAjya meM gar3abar3a hotI hai, isa kAraNa rAjA ko parIkSApUrvaka isakI sampUrNatA rakhanI caahie|29 mantrI : rAjataMtra meM rAjyakArya ke saphala saMcAlana ke lie rAjA mantriyoM kI niyukti kiyA karate the| maMtrI bhI vaMzAnugata hI hote the kintu durAcArI maMtrIputra ko maMtrI nahIM banAyA jAtA thaa| zukranIti meM kahA gayA hai ki rAjA cAhe samasta vidyAoM meM litanA hI dakSa kyoM na hoM phira bhI use binA maMtriyoM kI sahAyatA ke rAjya ke kisI bhI viSaya para vicAra nahIM karanA caahie| raidhU ne rAjya pariSad ke vyaktiyoM kA nirUpaNa karate hue "paJcAGga mantra''1 kA ullekha kiyA hai| 'kauTilya arthazAstra ke anusAra kAryArambha karane kA upAya, puruSa tathA dravya sampatti, deza-kAla kA vibhAga, vighna pratIkAra evaM kAryasiddhi; ye pA~ca "paJcAGgamantra" kahe jAte haiN|12 paJcAGga maMtra kA vivecana : 1. kArya Arambha karane kA upAya : __ apane rASTra ko zatruoM se surakSita rakhane ke lie usameM khAI, parakoTA aura durga Adi ke nirmANa karane ke sAdhanoM para vicAra karanA aura dUsare deza meM zatrubhUta rAjA ke yahA~ sandhi va vigraha Adi ke uddezya se guptacara va dUta bhejanA Adi kAryoM ke sAdhanoM para vicAra karanA maMtra kA prathama aGga hai| 2. puruSa tathA dravya sampatti : __"yaha puruSa amuka kArya karane meM nipuNa hai", yaha jAnakara usa kArya meM nipuNa karanA tathA dravya sampatti-itane dhana se amuka kArya siddha hogaa| yaha kramaza: puruSa sampat tathA dravyasampat nAma kA dUsarA maMtra kA aGga hai| 29 30 kAmandakIyanautisAra 412 sarvavidyAsu kuzalo nRpo hApi sumaMtravit / maMtribhistu binA matraM neko'yaM cintayet kvacit // zukranIti 2:2 pAsa. 1/4 karmaNAyArambhIpAya: puruSadravyasampada deza-kAla vibhAgaH / vinipAta pratIkAra : kAryasiddhiriti pancAGgamantraH // kauTilya arthazAstra 1:10/14 32
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. deza aura kAla : amuka kArya karane meM amuka deza yA amuka kAla anukula evaM amuka deza aura kAla pratikUla hai, isakA vicAra karanA maMtra kA tIsarA aMga hai| 4. vighna pratIkAra : AyI huI vipatti ke vinAza kA upAya cintana krnaa| jaise-apane durga Adi para Ane vAle athavA Ae hue vinoM kA pratIkAra karanA, yaha maMtra kA vidhra pratIkAra nAma kA cauthA aGga hai| 5. kArya siddhi : unnAti, avanati aura samavasthA; yaha tIna prakAra kI kArya siddhi hai| jina sAmAdi upAyoM se vijigISu (jItane kA icchuka) rAjA apanI unnati, zatru kI avanati yA donoM kI samavasthA prApta ho, yaha kArya siddhi nAma kA pA~cavA~ aGA hai| dekhA jAe to maMtrI vahIM saphala ho sakatA hai jo rAjya ke abhyudaya evaM surakSA ke hetu samayocita parAmarza (mantraNA) dene kI kSamatA rakhatA hai| maMtrI ke guNa : mahAkavi raidhU ne pAsaNAhacariTha meM maMtrI ke guNoM para saMkSipta prakAza DAlate hue kahA hai ki maMtrI ko vividha prakAra ke zAstra evaM arthoM kA ratnAkara (jJAtA), kalAkAra ke samAna vividha kalAoM se paripUrNa, mati se vizAla. kula evaM jAti meM vizuddha, dUsaroM ke hRdayoM ke vikAroM ko jAnane vAlA, suprasiddha, apane svAmI ke kAryArambha meM sammAna prApta, apane kula rUpI kamaloM ke lie divAkara ke samAna34 aura SaTkarmoM meM anurakta 35 Adi guNoM se yukta honA caahie| somadeva ke anusAra rAjA kA pradhAnamaMtrI dvija, svadezavAsI, sadAcArI kulIna, vyasanoM se rahita, svAmibhakta, nItijJa, 'yuddha-vidyA vizArada aura niSkapaTa honA cAhie|36 'mahAbhArata' ke anusAra jo kAma, krodha, lobha aura 33 dra. DaoN. ema. ela. zarmA : notinvAkyAmRta meM rAjanIti, pR. 97 34 pAsa. 3.1 35 vahIM 62 36 somadeva : notivAkyAmRta 10/5 RESISXSrestenerusteres1612skestastusreshSYSIS
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ hastushashita bhaya Adi vikAroM se grasita hone para bhI dharma kA tyAga na kare, aise maMtrI honA cAhie 37 kAyara aura mUrkha puruSa ko maMtrI pada ke ayogya mAnate hue somadeva ne likhA hai ki- " jisa prakAra bachar3e ko bhArI bojhA Dhone ke kArya meM lagAne se koI lAbha nahIM, usI prakAra kAyara puruSa ko yuddha ke lie evaM mUrkha ko zAstrArtha ke lie prerita karane se koI lAbha nahIM ho sakatA | 38 rAjA aura maMtrI ke bIca sambandha : rAjA aura maMtrI kisI bhI rAjya ko calAne meM ratha ke do pahiyoM kI taraha kArya karate haiN| donoM meM santulana aura sAmaJjasya honA atyanta Avazyaka hotA haiN| rAjagaNa pratyeka kArya kI sampannatA se pUrva mantriyoM se mantraNA kiyA karate the / "pAsaNAhacariu" meM ullekha milatA hai ki jaba rAjA aravinda ko kama ke vyabhicAra kA patA lagatA hai to ve apane maMtrI marubhUti se isa bAta kI satyatA ke viSaya meM vicAra-vimarza karate haiM 39 aura jaba marubhUti he narendra ! vaha mAnanIya nahIM hai, ayukta hai; aisA kahakara pratikAra karatA hai to rAjA bhI usakA ullaghaMna nahIM karatA | 40 isase siddha hotA haiM ki rAjA maMtrI kI bAta para vizvAsa karate the| zoka ke samaya rAjA ko maMtrI hI sAntvanA evaM dharmopadeza dekara unake zoka ko dUra karate the / arkakIrti ke maMtrI ne zakravarmA kI mRtyu se udvigna zoka ke kSaNoM meM isI prakAra upadeza dvArA sAntvanA dI thii| 41 sainya vyavasthA : deza kI surakSA aura zatru kA mAna mardana karane ke lie pratyeka rAjya meM sainya vyavasthA kI jAtI thii| senA kA pramukha senAnAyaka yA senApati kahalAtA thA / rAjakArya ko calAne ke lie daNDa (senA) ko eka pramukha aMga mAnA gayA hai kauTilya ne sainyabala para apane vicAra prakaTa karate hue kahA hai ki rAjA para bAhya evaM Antarika do prakAra ke kopa Ate haiN| amAtyAdi kA kopa Antarika kopa kahalAtA hai tathA bAhya kopa zatru ke AkramaNa se utpanna kopa hotA hai| ina donoM kopoM meM Antarika kopa adhika kaSTadAyaka hotA hai| ina donoM kopoM se 37 38 39 40 41 mahAbhArata: zAnti parva 83/26 somadeva : nItivAkyAmRta 10/21 pAsa 6/3 vahI 6/4 vahI 6/3 162 attttoo tt
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI rakSA karane ke hetu rAjA ko daNDaaura koSa ko apane adhIna rakhanA caahie|42 daNDa (senA) kI upayogitA para prakAza DAlate hue kauTilya arthazAstra' meM kahA gayA hai ki-daNDanIti aprAsa vastuko prAsa karA detI hai, jo prApta ho cukA ho usakI rakSA karatI hai, yaha rakSita vastu ko bar3hAtI haiM aura bar3hI huI vastu kA upayukta pAtra meM upayoga karatI haiN| loka yAtrA (sAmAjika vyavahAra) isa daNDa nIti para nirbhara hai, ata eva jo rAjA lokayAtrA kA nirmANa karane meM tatpara ho, use cAhie ki sadA daNDanIti kA upayoga karane ko udyata rhe|43 senA kI paribhASA : jo zatruoM kA nivAraNa karake dhana, dAna va madhura bhASaNI dvArA apane svAbhI ko sabhI avasthAoM meM zakti pradAna karatI hai. usakA kalyANa karatI haiM. use senA karate haiN|44 senA ke bheda : samasta prAcIna granthakartA AcAryoM ne senA ke cAra aMga mAne hai aura use caturaGga bala ke nAma se sambodhita kiyA hai|45 '' pAsaNAhacariu" meM kAlayavana narendra aura rAjA arvakIrti ke yuddha ke samaya cAra prakAra kI senA kA ullekha kiyA gayA hai, jo isa prakAra hai| 1. hasti senA46 2. azva senA47 3. ratha senA48 4. padAti senA49 42 kauTilya arthazAstra 8/2 AlavyalAbhArthA labdhAparirakSiNI rakSitavivardhano vRddhasya tItheSu pratipAdanI cha / tasyAmAyattA lokyaatraa| tasmAllokayAtrArthI nityamudyatadaSTha: syAt // kauTilIya arthazAstram 114 draviANadAnapriyabhASaNAbhyAparAti nibAraNena yaddhi hitaM mvAminaM sAvasthAsa calate saMvaNotIti balam-nItivAkyAmRta 22.1 45 padmacarita 27:47, barAGgacarita 2/58-59 dvivasandhAnapahAkavya 16:8 46 pAsa. 36 47 vahIM 3.6 48 baho 3.6 49 dahI 37 ASIASISASTESTSrastastess 163 MsThesesexsusrusress,
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ hasti senA : ___caturaMga bala meM hasti senA ko pramukhatA dI gaI hai|50 'pAsaNAhacariu' meM hasti senA kA varNana isa prakAra milatA hai- madonmatta hathiyoM para savAra hokara yoddhAgaNa cala pdd'e| uttama svarNa se suzobhita una yoddhAoM ne kucha bhI na dekhA, arijanoM ko mRtyu kA mArga dikhAte hue tathA unakA sammardana karate hue hAthiyoM ke samUha cala par3e, jisase sumeruparvata para kSobha A gayA 51 ___'kauTilya arthazAstra ke anusAra apanI senA ke Age calanA, naye mArga, nivAsa sthAna tathA ghATa nirmANa ke kArya meM sahAyatA denA, bAhu kI taraha Age bar3hakara zatru senA ko khader3anA, nadI Adi ke jala kA patA lagAne, pAra kAne yA utArane, viSama sthAna ( tRNoM tathA jhAr3iyoM se DhaMke sthAna aura zatru senA ke jamaghaTa ke saMkaTamaya zivira) meM ghusanA, zatru zivira meM Aga lagAnA aura apane zivira meM lagI Aga bujhAnA kevala hasti senA se hI vijaya prAsa karanA, chitarAI huI apanI senA kA ekatrIkaraNa, saMghabaddha zatrusenA ko chinna-bhinna karanA, apane ko vipatti se bacAnA, zatrusenA kA mardana, bhISaNa AkAra dikhAkara zatru ke hRdaya meM bhaya saMcAra karanA, apanI senA kA mahAna gupenDa ko pakar3anA, apanI senA ko zatru ke hAtha se chur3AnA, zatru ke prAkAra, gopura, aTTAlaka Adi kA bhaMjana aura zatru ke koza tathA vAhana kA apaharaNa; ye saba kAma hasti senA se hI sampanna hote haiN| azva senA : azvasenA apanI vegazIlatA ke lie prakhyAta rahI hai| AcArya somadeva ke anusAra azva senA catuGga senA kA calatA-phiratA bheda hai, kyoMki azca capalatA evaM vega se gamana karane vAle hote haiN|53 'pAsaNAhacariDa' meM uttama ghor3oM para savAra, hAtha meM kRpANa aura talavAra lie svarNa kavaca pahane hue,54 yoddhAoM kA ullekha milatA hai, jo azvasenA kA paricAyaka hai| azvasenA ke prabhAva ko darzAte hue katri raidhu kahate haiM ki uttama ghor3oM ke gamana karane ke kAraNa (unake 50 51 52 53 54 nItivAkyAmRta 2212 pAsa. 36 kauTilIyam arthazAstam 10/4 nItivAnyAmata 2217 pAsa. 36
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ pairoM ke khura pRthvI ko bhagna karane lage,55 pracaNDa ghor3oM ke dvArA gajayUtha khaNDita kara die ge|56 ghor3o kI caJcaratA sAgara ke samAna thii| ghor3I para jIne kase jAne kA bhI ullekha milatA hai| ___AcArya somadeva ne azvasenA kI prazaMsA karate hue kahA hai ki- jisa rAjA ke azvasenA pradhAnatA se vidyamAna hai, usa para yuddharUpI geMda se krIr3A karane vAlI lakSmI prasanna hotI hai aura dUravartI zatru bhI nikaTavartI ho jAte haiN| isake dvArA vaha Apatti meM samasta manoratha prApta karatA hai| zatruoM ke sAmane jAnA, vahA~ se bhAga jAnA, una para AkramaNa karanA, zatrusenA ko chinna-bhinna kara denA; ye kArya azvasenA dvArA siddha hote haiN|58 azvoM meM jAtyazva ko pradhAnatA dI gaI hai aura use vijaya kA kAraNa mAnA hai|59 'kauTilya arthazAstra' se jJAta hotA hai ki azvagAlana ko pramukhatA dI jAtI thii| kauTilya ke hI anusAra azvapAlana vibhAga ke pramukha adhikArI ko azvAdhyakSa kahA jAtA thaa|60 ratha senA : ___ yaha caturaGga senA kA tRtIya upayogI aMga thaa| pAsaNAhacariu' meM ratha senA kA saMkSipta ullekha milatA hai| rAjakumAra pArtha kAlayavana se hue yuddha meM rAjA ravi kIrti kI sahAyatA karane ke lie "deva ghoSa" nAmaka ratha para savAra hokara gae the|61 jisa ratha para rAjA, yuddha Adi karane jAte the, ve ratha uttama dhavalavarNa ke chatra evaM dhvajAoM se suzobhita hote the52 merI dRSTi meM chatra, aizvarya aura dhvajA svataMtra deza ke sUcaka hote hoNge| ratha para ArUr3ha yoddhA dhanuSa-bANa se lar3ate the|63 varAGgacarita' ke isa kathana se bhI isI bAta kI puSTi hotI hai - rathoM para 55 56 57 58 59 pAsa. 36-3 vahI 3/7.3 vahIM 3/7-6 nItivAkyAmRta 22/8 vahIM 229 kauTilIya arthazAstram 2/30 pAsa. 36-7 vahIM 377/7-8 vahIM, ghattA 32 60 61 62 63 ResresTesteresTesrestedesi 165 Sxsxesesxesexested
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ savAra yoddhAoM ke sira para mukuTa ba~dhA rahatA thaa| ve apane zarIra ko kavaca dvArA surakSita rakhane kA yala karate the tathA unakA pramukha astra dhanuSa-bANa hotA thA padAti senA5 : hasti, azva tathA rathamaya senA ke Age padAti senA calatI thii|66 "pAsaNAhacariu" meM padAti senA kI atyanta vIratA kA varNana kiyA gayA haipracura dhUli se dhUsarita zarIra vAle ve dhIra puruSa mArga meM aise jA rahe the, mAno parvata hI hoN|57 sainikoM ke dvArA khIMcI gaI tIkSNa talavAreM sAkSAt yamarAja kI jIbha ke samAna pratIta hotI thIM 8 samartha padAtigaNa AhvAna karate the aura donoM ora kI senAoM ke yoddhAgaNa thakakara marate the| dauDate hae kisI ko chAtI meM bIdha diyA gayA, mAno svAmI ke dAna kA phala hI saphala ho gayA ho, zakti nAmaka astra ke prahAra se koI-koI bhaTa aisA kATa diyA gayA, mAno bhagna zarIra se hI apanA jIvana dhAraNa kara rahA ho|70 astra-zastra : yuddha ke avasara para aneka prakAra ke astra-zastroM kA prayoga kiyA jAtA thaa| ipAsaNAhacariu' meM kavivara raidhu ne prasaMgavaza nimnalikhita astra-zastroM kA ullekha kiyA hai karavAla,71 khagga,72 asi7 (talavAra), churiya74 (churI), pharisa75 (pharasA), kunta kudAlu (kudAla), kuhAr3I78 (kulhAr3I), phAlu . 'parAgacarita 17/7A raibhU : pAsa. 3:7-9 varAGgacirata 17:18 pAsa. 36-6 jahI 37.1 vahI 3/7-9 vahIM 3/8:4-5 vahIM 3/2,14 vahIM 3/7 vahI 56 vahI 5/6 vahI 5/6 76 vahI 56 77 vahI 5/6 78 vahI 56 79 vahIM 5:6 SesteresxesxesesxeSTS 166 MISISTASSISXestes W3C NA
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ sxesxesxesxesxesxes Xexexesxes nsterstates ( phAvar3A), dhaNuvaru00 ( dhanuSa), satti81 ( zakti nAmaka astra), kuThAra, B2 tathA ghaNa83 (ghana, hthaudd'aa)| dUla ( dUta ) 84 : dUta kA lakSaNa : jo adhikArI dUradezavartI rAjakIya kArya kA sAdhaka hone ke kAraNa mantrI ke samAna hotA hai, use dUta kahate haiN| 85 dUtoM ke bheda : - dUta tIna prakAra ke hote haiM 1 niHsRSTArtha, 2. parimitArtha, 3. zAsanahara 1 niH sRSTArtha : svAmI ke kAna ke pAsa rahane vAlA, rahasya rakSA karane vAlA, suyojita patra lekara jaldI jAne vAlA, mArga meM sIdhe jAne vAlA, zatruoM ke hRdaya meM praveza kara kaThina se kaThina kArya ko siddha karane vAlA tathA vivekI buddhi vAlA 87 dUta niH sRSTArtha kahalAtA hai| AcArya somadeva ke anusAra jisake dvArA nizcita kiye hue sandhi vigraha ko usakA svAmI pramANa mAnatA thA, vaha niH sRSTArtha hai| jaisepANDavoM ke kRSNa 88 parimitArtha yA mitArtha : parimita samAcAra sunAne vAlA 89 athavA rAjA dvArA bheje hue sandeza aura lekha ko jaisA kA taisA zatru se kahane vAlA10 dUta parimitArthaM yA mitArtha kahalAtA thaa| BO 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 pAsa. battA --- 32 vahI 3/8 vahI 3/12 vahI 5/19 vahI ghattA 26 nItivAkyAmRta 16/1 AdipurANa 44/136-137 vahI 3489 nItivAkyAmRta 13/4 AdipurANa 43/202 nItivAkyAmRta SX25) 167 2
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsanahara : upahAra ke bhItara rakhe hue patra ko le jAne vAlA dUta zAsanahAra kahA jAtA haiN| gAIcarira meM varNima Tuna / "pAsaNAhacariu" kI tRtIya sandhi ke prArambha meM kuzasthalanareza arkakIrti kA maMtrI rAjA azvasena ke pAsa dUta ke rUpa meM AtA hai aura rAjA azvasena se yavana narendra dvArA zatruvarmA ko mAre jAne aura unake putra arkakIrti ke sahAyatA mA~gane Adi kA vRtAnta kahatA hai| apane vArtAlApa ke bIca hI vaha yavana narendra ke dUta dvArA dhamakI dene kI bhI bAta kahatA hai, jisase siddha hotA hai ki dUta apane zAsana kI ora se dhamakI dene kA bhI kArya karate the| drata ke vizAla mati vAla, vidvAn, dUsaroM ke hRdayoM ke vicAroM ko jAnane vAlA aura arthajJAtA Adi lakSaNoM kA bhI yahIM patA calatA hai|92 uparyukta pAsaNAhacariu meM varNita dUta ke lakSaNoM evaM kathana Adi se usakA zAsanahara nAmaka dUta honA siddha hotA hai| DaoN. rAjArAma jaina ne bhI use zAsanahara dUta hI mAnA hai| yuddha : yuddha kA kAraNa : ___paurANika kathAnakoM meM yuddhoM ke prasaMga prAya: nAyaka kI vIratA ko pradarzita karane ke lie rakhe jAte hoMge, aisA 'pAsaNAhacarita' se AbhAsa milatA hai| prAcInakAla meM prAyaH yuddha kisI na kisI kAraNa se hote the, jaise-zreSThatA kA pradarzana, sAmrAjya vistAra, svAbhimAna kI rakSA aura knyaa| 'pAsaNAhacariu' meM varNita kAlayavana aura arkakIrti kA yuddha "kanyA" ke kAraNa hI hotA hai| yuddha varNana : 'pAsaNAhacariu' meM ekamAtra kAlayavana aura rAjA arkakIrti ke bIca hI yuddha honA dikhAyA gayA hai| isa yuddha meM rAjA arkakIrti kI sahAyatA rAjakumAra -. ..91 AdipurANa 43/202 92 pAsa. 3/1-2 93 raidhU granthAvalI, bhUmikA, pa.17 94 tahu Niyaputti dehi suhi Nivasahi / / -pAsa. 3:2
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArzva ne bhI kI thii| isa yuddha kA varNana kavi ne isa taraha kiyA hai, mAno vaha pratyakSadarzI rahA ho| pAThaka bhI isa varNana ko par3hakara vIrarasa se prabhAvita hue binA nahIM raha paate| varNana isa prakAra hai - kAlayavana evaM rAjA ravikIrti (arkakIrti) krodhAveza meM Akara raNa meM praviSTa ho gaye aura darpa se udabhaTa ve donoM hI rAjA jaya zrI ke heta paraspara meM bhir3a gye|95 atyanta tIkSNa talavAreM khIMca lI gaI, mAno yamarAja pratyakSa hI jIbha dikhA rahA ho! bIsa pArzva hiNa bhAkana nesana mAnakara koI bhI yoddhA zastra dhAraNa nahIM kara pA rahA thaa| pracaNDa ghor3oM ke dvArA gajayutha khaNDita kara diye gye| balazAlI yoddhA paraspara meM (donoM ora ke) eka-dUsare ko khaNDita karane lge| kisI kA hAthI, to kisI kA ghor3A vidIrNa ho gyaa| kisI ke dvArA kisI kA zIrSa ho chinna-bhinna ho gyaa| kisI ne aJjana parvata ke samAna kAnti vAle madonmatta hAthI ko mAra girAyA. to kisI ne sAgara kI caJcala taraMga ke samAna ghor3e ko subhaTa sahita mAra giraayaa| candranakha nAmaka zastra ke dvArA uttama dhavala varNa ke chatra kATa diye gaye, usase aisA lagane lagA mAno raNabhUmi meM kamala (sapheda) hI khila uThe hoN| phaharAtI huI dhvajAyeM kATa dI gaI, usase aisA pratIta hotA thA mAno pRthvI para asatiyoM ke vastra hI par3e hoN| samartha padAtigaNa AhvAna karate the aura donoM ora kI senAoM ke yoddhAgaNa Takkara mArate the| donoM ora ko senAoM ke yuddha karate-karate zatruoM kA dala (kAlayavana kI senA ) bhAga utthaa|96 apanI senA ko bhAgate hue dekhakara kAlayavana bahuta kruddha huA aura paraspara savAra hokara tathA hAtha meM dhanuSa-bANa lekara krodhAveza meM Akara daur3A7 aura bhAgate hue apane yoddhAoM ko rokaa| krodha ke pUra se use pIche se maaraa| ve bhI lajjA se bharakara punaH yuddha meM laga gaye aura krodha ke pUra se vahIM hAthI evaM ghor3oM ko vidIrNa karane lge| koI kisI ke dvArA nAma lekara lalakArA gayA to koI jinavacana kA uccAraNa karane lgaa| daur3ate hue kisI yoddhA kI chAtI ko bIMdha diyA gayA, mAno svAmI ke dAna kA phala hI saphala ho gayA ho| "zakti" nAmaka astra ke prahAra se koI - koI yoddhA aisA kATa diyA gayA mAno bhagna zarIra se hI vaha jIvana dhAraNa kara rahA 95 pAsa. ghatA-31 96 vahIM 317 97 bahI vattA-32 EASKESTANTastess es 169 SxcsiestaesrusteresIAS
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho| vidIrNa evaM mare hue yoddhAoM se pRthvI ruMdha gaI, to yoddhAgaNa unake sammukha Akara daur3ate the, taba usase rAjA arkakIrti kI senA usI prakAra trasta ho gaI, jisa prakAra vedagAna meM svarabhagna hone se koI yati bhraSTa ho jAtA hai| apane sainya ko bhAgate hue dekhakara jaba taka ravikIrti ne use dhairya ba~dhAyA aura mAro-mAro karate hue daur3A tabhI usakA zatru kAlayavana usake sammukha AyA aura ve donoM nRpa siMha ke samAna kuddha ho gye| ve donoM narezvara dhanuSa-bANa hAtha meM lekara paraspara tarjanA kara hI rahe the, tabhI devoM evaM manuSyoM meM zreSTha pArzva jineza bhI vahA~ pahu~ce 99 jaise hI pArzva jineza ko kAlayavana ne dekhA, vaha unake pratApa se bhayabhIta hokara yuddhabhUmi chor3akara bhAga gyaa| yuddha kA phala : yuddha hamezA do pakSoM meM hI hotA hai aura unameM se eka pakSa anyAyI, rAjalolupI hotA hai aura dUsarA nyaayvaan| yuddha meM prAyaH anyAya para nyAya kI aura asatya para-satya kI hI jIta hotI hai| ataH hama kaha sakate haiM ki yuddha kA pariNAma zAnti kI sthApanA evaM prajA ke hitoM kI rakSA karanA hI hotA thaa| 98 99 100 pAsa.38 vahI battA 33 vahIM 339-6
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama pariccheda dharma aura darzana dharma kA lakSaNa : ___ jo dhAraNa kare so dharma hai| "dharatIti dharmaH" yaha usakA niruktya rtha hai| AcArya kundakunda svAmI ne dharma kI vyAkhyA karate hue kahA hai ki-"cAritra hI vAstava meM dharma hai, jo dharma hai vaha sAmya hai, sAmya moha, kSobha rahita AtmA kA pariNAma hai| zrI samantabhadrasvAmI ne dharma kI paribhASA ko sarvAGgINa banAte hue samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko dharma kahA hai| mahAkavi raidhU ne dasa aMgoM evaM ratnatraya se yukta dharma ko zreSTha mAnate hue bAraha vidha tapa kA dhAraNa evaM terahavidha cAritra kA AcaraNa hI dharma hai;4 aisA kahA hai| dharma prApti hetu cAra kaSAyoM kA nigraha Avazyaka hai| ataH kSamA bhAva se krodha kA damana kiyA jAtA hai, mArdavabhAva se mAnakaSAya ko jItA jAtA hai, ArjavabhAva se mAyA kA nivAraNa kiyA jAtA hai evaM santoSa se lobha ko vidIrNa kiyA jAtA hai| dayApravara dharma hI sArabhUta hai, jo use dhAraNa kara mana ko sthira nahIM karatA, vaha svayaM apane ko ThagatA hai| DaoN. nemicandra zAstrI, jyotiSAcArya ne dharma zabda kI vyutpatti-"dhriyate loko'nena, dharati lokaM vA dharmaH athavA iSTe sthAne dho iti dharmaH" isa prakAra kI hai| jisase siddha hotA hai ki jo AtmA ko iSTa sthAna-mukti meM dhAraNa karAtA hai athavA jisake dvArA loka ke zreSTha sthAna meM dhAraNa kiyA jAtA hai athavA jo loka ko zreSTha sthAna meM dhAraNa karatA hai, vaha dharma hai| 1 "dhArANArtho dhRto dharma zabdo vAntriparisthita;" -padmacarita, raviSeNa, 14/103 2 pAritaM khalu dhammo dhammo jo so samotti NiddioM / mohavarakhoha vihoNo pariNAmo apaNo hu sabho // pravacanasAra: A. kundakuda, gAthA-7 3 sadRSTijJAna vRttAni, dharSa dhrmeshvr| viduH / - ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 3 4 pAsaNAhacari3/23 5 vahI 3/21:3-4 6 vahI 3:22 draSTavya-tIrthakara mahAvIra aura AcArya paramparA, khaNDa-1 pR. 487 PAShasyxsesexesxesexes 171 kestasxemesesxestores
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kI AvazyakatA : ___ mAnava jobana ke pramukha cAra uddezya nirvivAda haiM- dharma, artha, kAma aura mokSA isa cAroM meM se mokSa kA mAnava jIvana kA carama lakSya mAnA gayA hai| isa du:khamayI saMsAra kA pratyeka jIva zAzvata sukha kI nirantara abhIpsA karatA hai aura usakI prApti hetu anekAneka upAya bhii| kintu dharma rUpa zreNI kA Azraya lie binA usake ce upAtha 'gRgamarIcikA' banakara raha jAte haiN| artha aura kAma sAMsArika duHkhoM ko bar3hAne meM sAdhaka hI banate haiM. aisI sthiti meM eka dharma hI aisA mArga bacatA hai jo vyakti ko parama zAnti ke AgAra. gokSa meM pahu~cAne kA mArga batAtA hai aura karmamala kalaMka se yunaH AtmA ko zuddha evaM svabhAvagata karake mokSa meM pahu~cAne kA kAma karatA hai| dharma kA mAhAtmya : dayAnadhAna dharma chor3akara prANI ke lie isa saMsAra meM koI anya sahAyaka nahIM hai| vyakti dharma ke binA caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakatA rahatA hai| dayApravara dharga hI sArabhUta hai, jo use dhAraNa karaapane mana ko sthira nahIM karatA, vaha svayaM apane ko lagatA hai|10 dharma hI lAkhoM du:khoM kA nivAraNa karane vAlA hai| dharma hI dustara bhavasamudra se pAra utArane vAlA hai| dharma me hI teja, rUpa bala evaM vikrama prApta hote haiN| dharma se hI dIrgha AyuSya evaM parAkrama prAsa hotA hai| dharma se indra, phaNIndra evaM narendra kI gati milatI hai aura dharma se ho AkAza meM gamana karane vAlA ravi evaM candra hotA hai| dharma se hI saMsAra paramparA kA nAza hotA hai, dharma meM hI mokSa lakSmI kI prAmi hotI haiN| zramaM hI kalyANamitra hai. dharma hI parama svajana hai| dharma se koI bhI vyakti durjana nahIM dikhAI detaa| dha se isa saMsAra meM kyA kyA prApta nahIM hotA? dharma meM hI kAmadhena ghara meM dahI jAtI hai arthAta dhama kAmadhena ke samAna hI icchita phala kA dene vAlA hai|11 dharma ke binA vaha manuSya bhAva viphAna hai| yaha samajhakara vaisA upAya karo jisase pApa rUpI vRkSa ko kATakara zIghra hI paramAtma pada prApta kiyA jA ske|12 . 8 raibha : pAma . manA -10 / vahI : 165 11 vI dhanA 47 11 vahIM 323 | vahI, ghallA -48 2
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvotkRSTa dharma : 'pAsaNAhacariu' ke kartA mahAkavi raidha jaina dharma ke anuyAyI aura jaina tatvoM ke mahAna jAtA the ata unhoMne jainadharma ko hI sarvotkRSTa dharma mAnA thaa| unakI isa bhAvanA kI jhalaka pAsaNAcarira' meM bhI dikhAI detI hai, yathA jinavara kI nAgI sunanA.13 dayA karanA,14 kSamA pAva rakhanA,15 saMtrara dhAraNa karanA 16 madhu madya mA~sa kA tyAga 17 satya bolanA Adi kAryoM ko karanA hI savotkRSTa dharma hai| jina dharma kI mahattA batAte hA ve kahate hai ki aneka sukhoM ko pradAna karane vAle jinadharma rUpI rasAyana kA jisane narabhava meM mevana nahIM kiyA trAsa durlabha ratna ke samAna prApta nara janma ko hAra jAtA hai aura zubhagati ko dUra kara detA hai|19 dharma ke bheda : dharma ke do bheda haiM-sAgAra dharma20 aura muni21 dharma (anagAra dharma) ina do prakAra ke dharmoM ko manuSyoM ke do Azrama bhI kahA gayA hai|22 sAgAra dharma ke pAlaka gRhastha avasthA meM rahakara kaSAyoM ko manda karane aura indriyoM ke viSaya jItane ke sAdhana rUpa agannatA kA pAlana karate haiN| anagAra dharma ke pAlaka vItarAgI muni hote haiM, ve gRhasthapane kA tyAga, sarvathA Arambha parigraha tathA viSaya - kaSAya se rahita hokara nija zuddhAtmasvarUpa kI siddhi ke arbha mahAvrata, tapa, dhyAna Adi kI sAdhanA karate haiN| gRhastha ( zrAvaka ) dharma : jo jinavara kI vANI sunate haiM, ve prAvaka kahalAte haiM |23 zrAvaka Adhda jaina gRhastha ke lie rUr3ha hai| AcAryakalpa eM. AzAdhara jI ke anusAra- nyAyapUrvaka - - 13 gi : pAma 18 16 14 yahAM 3/21 9 15 vahIM 3:215 16 vahI 372| 8 17 | 5:18 baho 55 19 bahI 677 29 vahI 5.7.5 2143 22 padAcarita 5/126 23 rA pAsa. 18 16 PASSxsxesxesiestusess) 173 kmsrustestostushasaster
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhana kamAne vAlA, guNoM kI tathA mAtA-pitA Adi guruoM aura samyaktra Adi guNoM se zreSTha muniyoM kI pUjA karane vAlA, prazasta aura satya vacana bolane vAlA, paraspara meM virodha na kara dharma, artha tathA kAma ina tIna puruSArthoM kA sevana karane vAlA, artha va kAma puruSArthoM ke yogya strI, grAma nagarAdi aura gRha se yukta hone vAlA, lajjAzIla, yogya AhAra tathA bihAra ko karane vAlA, AryapuruSoM kI saMgati karane vAlA, apane Upara kie hue ThapakAroM ko jAnane vAlA, indriyoM ko vaza meM karane vAlA, dharma kI vidhi ko pratidina sunane vAlA, du:khI prANiyoM para dayA karane vAlA aura pApoM se Darane vAlA purupa gRhastha dharma ko dhAraNa karane yogya hai|24 zrAvaka kula samudra meM gire hue ratraprApti ke samAna hI durlabha hai/25 gRhastha dharma kA sevana karane vAle vyakti ko paMcANuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvratoM kA pAlana Avazyaka batAyA gayA hai, kyoMki yaha zAzvata sukha prApta karAne vAle haiM26 aNuvrata kA svarUpa : hiMsAdika se ekadeza nivRta honA aNuvrata hai| isI kA khulAsA hameM AcArya samantabhadra kI isa paribhASA se milatA hai. prANatipAtavitathavyAhArasteyakAmamUcchebhyaH / sthUlebhyaH pApebhyo vyuparamaNamaNuvrataM bhavati 128 arthAta hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha, ina pA~ca pApoM se virakta honA hI aNuvrata hai| aNuvrata ke bheda : aNuvrata pA~ca prakAra ke hote haiM : 1. ahiMsANuvrata 2. satyANuvrata 3. acauryANuvrata 4. brahmacaryANuvrata 5. parigraha parimANuvrata - - - - - - - .24 paM. AzAdhara : sAgAradharmAmRta 111 25 raidhu: pAsa. 1/8-14 26 vahI, dhattA-76 27 dra. pUjyapAda kRta savArthasiddhi: hindI vyAkhyA 7/2 28 ratnakaraNDa zrAvakAcAra 3:52
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . - .. -- ahiMsANuvata: ___mana, vacana, kAya aura kRta, kArita, anumodanA se do indriya, tIna indriya, cauindriya tathA paMcendriya jIvoM kA ghAta na karanA, ahiMsANuvrata hai.29 jIvoM ke lie maitrI kA vidhAna kiyA gayA hai| apanI jJAna zakti ke anusAra jIva ko jAnakara use nahIM mAranA caahie|30 jisase prANiyoM ke prANoM kA kSaya hotA hai, vaisA upadeza kisI ko bhI na de| madhu, madya aura mAMsa kA dUra saM hA tyAga kara denA cahie, jisase dayA kA bhAva bar3he 2 pA~ca udumbaroM ke bhakSaNa se apanI rakSA karo tathA kanda-mUla kA tyAga kro| saMsAra rUpI vana meM vAsa karAne vAlI ukta vastuoM ko sajjana vyakti na to svayaM cakhe aura na unake sevana kA dUsaroM ko upadeza hI de,33 so ahiMsANuvrata hai| satyANuvrata : jo sthUla jhUTha na to svayaM bolatA hai aura na dUsaroM se bulavAtA hai tathA vipatti kA kAraNabhUta satyavacana bhI na to svayaM bolatA hai aura na dUsaroM se bulavAtA hai, usI ko satyANuvrata kahate haiN| 4 vivekazIla vyakti ko aisA vacana bolanA cAhie, jisameM pApa kI alpa bhI sambhAvanA na ho. vaha tattva ko prakaTa kare, tattva kA hI upadeza de aura tattva hI bole| jinavara dvArA bhASita tattva ko dUSita na kre| satya se deva evaM manuSya bhI caraNoM meM praNAma karate haiN| satya se tIrthaGkara kI vANI bhI prApta hotI hai|35. acauryANuvrata : svayaM athavA anya vyaktiyoM ke dvArA die gae. para dravya ko grahaNa nahIM karanA,mArga meM par3e hue athavA rakhe hue paradravya ko nahIM lenA, na use dUsare vyakti ko denA, na apane hAthoM se sparza karanA, coroM ke samUha meM bhramaNa nahIM karanA, cora ke sAtha vyApAra evaM sneha nahIM karanA, na lobha se usake ghara jAnA 29 ranakaraNDa zrAvakAcAra 3/53 30 raidhU: pA.5/4-2 31 vahI 5/4.4 32 vahI 5,48 33 vahIM, ghattA-75 34 ranakaraNDa zrAvakAcAra 3:55 35 rahanU : pAsa. 5/5:13 Xxxxsisasxesxesxes 1756xSTASKASTASIYAsusress
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura mana, vacana evaM kAya se cora ke kAryoM kA tyAga kara denA 36 so acauryANuvrata hai| acauryANuvrata ke pAlana karane se loka aura paraloka meM suna kI prApti hotI hai| brahmacaryANuvrata : atyanta sundara para nArI ko dekhakara apanI durnivAra dRSTi ko rokanA, jojo bhI para yuvatiyA~ hoM, unheM mA~ evaM bahina ke samAna mAnanA, apanI patnI meM hI ramaNa karanA tathA itara santrakA pApa jAnakara tyAga kara denA38 so brahmacaryANuvrata hai| isI vrata kA dUsarA nAma svadAra santoSavrata bhI hai| isI ke viparIta striyoM ke lie bhI svapatisantoSavrata jAnanA caahie| jo vyakti isa loka meM dAsI evaM vezyAoM meM Asakta hotA hai, usako niyama se eka bhI vrata nahIM hotaa|40 parigrahaparimAna : __ dhana, dhAnya, svarNa, gRha, dAsI, dAsa, tAmbUla, vilepana evaM uttama suvAsa inake prati lobha kI bhAvanA kA tyAgakara41 ina vastuoM kA parimANa kara lenA so parigraha parimANu vrata kahalAtA haiN| paMcANuvrata dhAraNa karane kA phala : ye paMcANuvrata duHkhoM kA kSaya karane vAle haiN|42 aNuvratadhAriyoM ke avadhi jJAna, aNimA, mahimAdi aSTa RddhiyA~ aura parama sundara zarIra prApta hote haiN|43 guNavata: guNavrata kA svarUpa aura bheda : jo aNuvratoM kI yA aSTamUlaguNoM kI rakSA kareM, use guNavrata kahate haiN| guNavrata tIna prakAra ke hote haiM : 36 pAsa, 5:5:4-7 37 vahI 5 5/7 OM vahI 5:5:8-12 39 A. samantabhadrakRta ranakaraNDa zrAjakAcAra 3.59 40 raidhU : pA. 5/5:11 41 nahI 5:5/13 14 42 vahI ghattA-76 43 A. samantabhadra-ratnakaraNDa zrAvakAcAra 3:63 MSRestesexesxesonsies 176 SxxsxsxeSXESISXS
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 1. digvrata, 2. anarthadaNDavrata aura 3. bhogopabhogaparimANavrata | 44 1. digvrata : karatA dizAoM, vidizAoM kA hue eka virodha karanA evaM dina-pratidina prabhAtakAla meM niyama grahaNa karanA, prathama ( digvata nAmaka ) guNavrata hai, jo ki pApa kA haraNa karane vAlA hai / 45 jinabhAsita dharma kA jahA~ pAlana na kiyA jA sake, vahA~ bhavya jana Ajanma na jAya, pApAsaktamanavAle khasa babbara, bhIla, pulinda Adi jahA~ nivAsa karate hoM, mana ko svapna meM vahA~ nahIM jAne denA cAhie 46 2. anarthadaNDavrata : prayojana rahita pApa baMdha ke kAraNabhUta kAryoM se virakta hone ko anartha daNDavrata kahate haiM | 47 anarthadaNDavrata ke bheda : anarthadaNDavrata pA~ca prakAra kA hotA hai- pApopadeza, hiMsAdAna, apadhyAna, duH zruti, pramAdacaryA 148 (1) pApopadeza (2) hiMsAdAna (3) apadhyAna dUsaroM ke prati burA vicAranA / (4) du: zruti (5) pramAdacaryAM tIna pApabaMdhake kAraNabhUta kAryoM kA upadeza denaa| hiMsA ke kAraNabhUta hathiyAroM va upakaraNoM ko denaa| - rAgAdivardhaka khoTe zAstroM kA sunanA / niSprayojana yahA~ vahA~ ghUmanA, pRthvI khodanA, vanaspati Adi kA todd'naa| anarthadaNDavrata dhArI ke lie karaNIya bAteM 44 anarthadaNDavrata kA dhArI jIva asi, churikA, pharasA, kunta Adi vadha karane vAle Ayudha na to leve aura na bece| apanI kudAla, kulhAr3I evaM phAvar3A kisI 47 48 44 45 raidhU pAsa 5/6/1-2 46 kahI 5/6/3--5 ratnakaraNDa zrAkAcAra 4/67 ratnakaraNDa zrAvakAcAra 4/74 vahI 4/75 pesteststresses 177 (44444
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko bhI kAma meM lAne hetu na de| aneka pApa ke kAraNabhUta mahuA Adi evaM lAkha, viSa, lohA tathA sana Adi vastuyeM na bece| mAjari kuttA, nakula, giddha Adi saikar3oM jIvoM ke prANoM kA haraNa karane vAle (zikArI) tathA mA~sAhArI pApI dAsI evaM pAsoM ko na rakhe aura pAte, i ke prati mAdhyastha bhAva hI dhAraNa kare 3.bhogopabhoga parimANavrata : viSayAsakti ko kama karane ke lie hamezA bhogopabhoga sambandhI vastuoM kA parimANa karanA, so bhogopabhoga parimANavata haiN|50 apane mana ko sthira karake bhogoM evaM upabhogoM kI saMkhyA sImita karanA cAhie jinase saMvara bar3hatA hai, saMsAra rUpI vRkSa jala jAtA hai aura susthira (mokSa) pada prApta hotA hai| zikSAvrata zikSAvrata kI paribhASA: jinake prabhAva se vizeSa zrutajJAna kA abhyAsa ho yA jisase munivrata pAlana karane kI zikSA mile, unheM zikSAvrata kahate haiN|52 zikSAvrata ke bheda : zikSAvrata cAra prakAra ke hote haiM-1-dezavrata, 2-sAmAyika, 3-proSadhopavAsa, 4 -atithisaMvibhAga (vaiyAvRtya)53 1. dezavrata : digvata meM dhAraNa kie gae vizAla deza kA divasa-pakSAdi kAla kI maryAdA se pratidina tyAga karanA, so aNuvratadhAriyoM kA dezavrata hotA hai|54 49 raidhu : pAsaNAhacariMu 5/6 50 samantabhadrakRta ratnakaraNDanAvakAcAra 4/82 51 raidhU : pAsa. ghattA-77 52 ranakaraNDazrAvakAcAra, bhAvArtha 5/91 53 vahI 5/9] 54 dezAvakAzika syAtkAlaparicchedena dezasya / pratyahamaNupratAnA pratisaMhAro vizAlasya // vahI :92 sterestassiusmastistes) 178MSTShasteshsrussy
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 2. sAmAyika zikSAvrata : " sabhI jIvoM ko maiM niyama se kSamA karatA hU~, ve bhI mujhe prasanna hokara kSamA kareM" aisA vicArakara sabhI sAvadya karmoM kA tyAga kare tathA jina bhagavAn ke sammukha baiThakara niSkapaTa bhAva se paryaGkAsana bhArakara, mana ko sthira karake aura sukhakArI ratnatraya kA smaraNa karake apanI zaktipUrvaka saMkalpa chor3akara sAmAyika kre| jJAnI vyakti siddha, buddha, cetana, pavitra, amUrta, niraJjana evaM nirdoSa AtmA kA bhAvanApUrvaka dhyAna kre| nizcaya se ise sAmAyika zikSAvrata samajhanA caahie| 55 3. proSadhopavAsa zikSAvrata : * aSTamI, cutardazI evaM parva ke dinoM meM Arambha kAryoM meM saMvara kareM, saptamI evaM navamI ko bhavyajana lAlasA chor3akara eka bAra bhojana kre| AzA chor3akara tathA jina bhagavAna ko praNAmakara mana evaM vacana kI zuddhipUrvaka paJcamI kA upavAsa grahaNa kre| usa dina sAvadha karmoM kA tyAga kare aura aharniza zubha dharmadhyAna meM rata rahe, tadanantara satpAtra ko bhojana karAkara grAsa le, yahI proSadhopavAsa nAmaka zikSAvata hai |56 4. atithi saMvibhAga vrata : guNavAn vyakti ko ghara ke daravAje para Aye hue satpAtra ko par3agAhanA caahie| apanI zaktipUrvaka use bar3e hI gaurava ke sAtha mAna ( kaSAyAdi) kI chor3akara dAna denA caahie| yahI atithi saMvibhAgavrata hai 57 vrata kI paribhASA aura usakI bhAvanAyeM : hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha, ina pA~ca pApoM se virakta hone ko vrata kahate haiM / 58 se vrata bhAvanAoM se yukta haiN| pratyeka vrata kI pA~ca pA~ca bhAvanAyeM hotI haiM, 59 jo isa prakAra haiM 55 raidhU pAsa 5/7/16 56 vaho 5017-11 57 vahI 5/7/12 14 58 hiMsAnRtastethAhAparigrahebhyo triratirvratam / 59 tasthaiyAMrtha bhAvanAH paMca paMca 1792 tatvArthasUtra 7/1 tatvArthasUtra 7:3
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsANuvrata kI pA~ca bhAvanAyeM : vAggupti - vacana ko roknaa| manogupti - mana kI pravRtti ko roknaa| IryAsamiti - cAra hAtha jamIna dekhakara clnaa| AdAnanikSepaNa samiti-- bhUmi ko jIvarahita dekhakara sAvadhAnI se kisI vastu ko uThAnA, rkhnaa| Alokita pAnabhojana : dekha-zodhakara bhojanapAna grahaNa krnaa| isa prakAra ye pA~ca60 ahiMsAvrata kI bhAvanAyeM haiN| satyavrata kI pA~ca bhAvanAyeM : krodhapratyAkhyAna - krodha kA tyAga krnaa| lobhapratyAkhyAna - lobha kA tyAga krnaa| bhIrutvapratyAkhyAna - bhaya kA tyAga krnaa| hAsyapratyAkhyAna .. hAsya kA tyAga krnaa| anuvIcibhASaNa - zAstra kI AjJAnusAra nirdoSa vacana boln| ye pA~ca1 satyavrata kI bhAvanAyeM haiN| acauryavrata kI pA~ca bhAvanAyeM: zUnyAgArAvAsa - parvatoM kI guphA, vRkSa kI koTara Adi nirjana sthAnoM meM rhnaa| vimocitAvAsa - rAjA vagairaha ke dvArA chur3avAe hue dUsare ke sthAna meM / nivAsa krnaa| paroparodhAkaraNa .. apane sthAna para Thahare hue dUsare ko nahIM roknaa| maikSyazuddhi - zAstra ke anusAra bhikSA kI zuddhi rkhnaa| sadharmAvisaMvAda .. sahadharmI bhAIyoM se yaha hamArA hai, vaha ApakA hai, ityAdi kalaha na krnaa| ye pA~ca62 acauryANuvrata kI bhAvanAyeM haiN| 60 tatvArthasUtra 714 61 "krodhalobhabhaurutvahAsyapratyAkhyAnAnyanu vIcibhASaNaM ca paJca / " - vahIM 725 62 "zUnyAgAra vimocitAvAsaparoparodhAkaraNabhaikSyazuddhi sazramavisaMvAdAH pnyc|'' vahIM 7/6 xsxasistemasxeSISTAAS180 SASRASHARASIMITES
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmacaryavrata kI pA~ca bhAvanAyeM : strIrAgakathA zravaNatyAga - striyoM meM rAga bar3hAne vAlI kathAoM ke sunane kA tyAga krnaa| tanmanoharAGganirIkSaNatyAga - striyoM ke manohara aMgoM ke dekhane kA tyAga krnaa| pUrvaratAnusmaraNa tyAga avrata avasthA meM bhoge hue viSayoM ke smaraNa kA tyAga krnaa| vRSyeSTarasa tyAga - kAmavardhaka gariSTha rasoM kA tyAga krnaa| svazarIrasaMskAra tyAga . apane zarIra ke saMskAroM kA tyAga krnaa| ko gA~dha63 rana dilA kI nAmeM haiN| parigraha tyAgavata kI pA~ca bhAvanAyeM : ___ sparzana, rasanA, dhrANa, cakSu aura zrotra (karNa) ina pA~ca indriyoM ke iSTa, aniSTa viSayoM meM krama se rAgadveSa kA tyAga krnaa| ye pA~ca64 parigraha tyAgavata kI bhAvanAyeM haiN| saptavyasana15 tyAga : vyasana kI paribhASA: jahA~ anyAya rUpa kArya ko bAra-bAra sevana kiye binA caina nahIM par3e, aisI AdatoM kA par3a jAnA vyasana kahalAtA hai athavA vyasana nAma Apatti kA bhI hai, isalie jo ghora duHkha ko utpanna kare, atyanta vikalatA ko utpanna kare, vahI vyasana kahalAtA hai 6i jisa kArya ko eka bAra karane para bhI ucita-anucita ke vicAra rahita ho punaH pravRtti ho vaha vyasana kahalAtA hai|67 vyasana se tAtparya burI AdatoM, bure kAryoM se hai| loka meM niMdya sAta vyasana nimna prakAra kahe gae 63 'strIgikathA zravaNatanmanoharAGa ganirIkSaNa pUrvaratAnusmaraNa vRSyeSTa rasasvazarIra saMskAratyAgAH pnyc|" - tatvArtha sUtra 717 64 "manojJApanojendriyaviSayarAgadveSavarjanAni paJcA" vahIM 7/B 65 raidhU : pAsa. 1/3,3/24 66 mUlAcAra 67 syAvAdama jarI PastessesSMSIATES 181 CAKesrussesses
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ juA : dhRSTa, pApiSTha evaM darpiSTha dyUtAndha janma bhara bhI kliSTa karmoM kA anusaraNa nahIM krtaa| vaha guNahIna juArI vyakti ghara kA dravya curAcara le jAtA hai aura usa sabako hArakara, bhaya trasta hokara bhaTakatA rahatA hai| patnI, putrI aura bahina usakA vizvAsa nahIM karatI, sabhI loga use dekhakara usakA upahAsa karate haiN| usake lie na dhara hotA hai aura na gRhiNI, na bhUkha, na pyAsa aura na nidrA aura vaha logoM ke gharoM ke chidra DhUMDhatA rahatA hai| juArI vyakti pITA jAtA hai, lUTa liyA jAtA hai aura (kArAgAra) meM banda kara diyA jAtA hai, yaha socakara jue kA vyApAra (kArya) chor3a do|68 'mAMsAhAra : jIvoM ko mArane se vasA, rudhira, medA evaM asthimizrita mA~sa kI utpatti hotI hai| jo pApI vyakti nirdoSa tiryaJca kA vadhakara mana meM rAgapUrvaka usake mAMsa kA bhakSaNa karatA hai, vaha manuSya ke rUpa meM pratyakSa yama kahA jAtA hai| aisA jAnakara tathA usakI nikRSTa sthiti sunakara mAMsa bhakSaNa ko chor3a denA caahie|69 madyapAna : madyapAna se unmatta vyakti bhaTakatA rahatA hai| lajjA chor3akara vaha nIca kArya karane lagatA hai| strI ke gale meM bA~ha DAlakara use bulAtA hai aura mAtA athavA bahina Adi jo mana meM AtA hai, vahI kahakara pukAratA aura bhagatA hai| bhAryA ko dekhakara "mA~" isa prakAra kahakara use praNAma karatA hai| surArasapAna ke kAraNa cakkara kATatA huA laDakhar3Akara calatA evaM bala khAtA huA vaha mArga ke madhya meM Upara mukha kiye hue leTa jAtA hai| koI bhI vyakti sammAna ke sAtha use nahIM dekhtaa| zvAna usake mu~ha meM zIghra hI pezAba kara detA hai, kintu vaha usako bhI zreSTha suvarNarasa (madirA) samajha letA hai aura he mitra ! kalyANakArI amRtapAna ke samAna yaha madirA aura do, aura do;" isa prakAra kahatA hai, vyartha bolatA hua vaha sabhI ke lie apanA mAthA jhukAtA hai evaM gAtA huA bhI lar3akhar3AtA huA ghUmatA rahatA hai| yaha jAnakara bhI jo vyakti rasanendriya kA saMvaraNa kara tatkAra 69 69 70 raidhU : pAsa. 5/981-5 vahI 5/9/6--8 vahI 5/10
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI madyapAna chor3a detA hai, vaha aneka duHkhoM ke Akara saMsArasamudra ko bhI krIr3A ke samAna pAra kara letA hai| vezyA sevana : __ jo surAmada meM matta hokara mAMsa kA svAda letI hai, jo janmabhara kisI ke bhI rUma saundarya meM Asakta nahIM hotI, jo dravyavAn (dhanavAn) nIca vyakti kA bhI sammAna karatI hai tathA usake sAtha ramisukhoM ko ma: , aura duH: bahuH guNavAn evaM sundara hone para bhI arthahIna vyakti ko apane ghara meM praveza nahIM karane detii| anya ko bhogatI hai aura anya ko dekhatI hai tathA kisI anya hI vyakti kA mana meM dhyAna karatI hai| jisa prakAra vAruhI kA jala ratha ko kATa detA hai, usI prakAra vezyA apane snehase vartana karatI hai| kUTa kapaTa AlApoM se manoraMjana karatI hai aura peTa pAlane ke nimitta apane zarIra kA mardana karAtI hai| jo dekhane vAloM ke lie gujAphala ke samAna sundara hai kintu bhogane meM vaha prANa levA hai| yaha jAnakara bAjAru (vezyA) striyoM ko chodd'o| durlabha zIla rUpI ratna ko bhagna mata kro|/2 zikAra : zikAra khelanA bhI dukhoM kA kAraNa hai, ataH nidoSa prANiyoM ko nahIM mAranA caahie| becAre zUkara, sA~bhara evaM hariNa apane zarIra kI rakSA karate hue vana meM ghUmate rahate haiM, dA~toM ke agrabhAga meM tRNa dabAe evaM bhaya se kA~pate hue ve parvata, nadI, sarobara evaM guphAoM meM rahA karate haiN| jo pApI unheM santApa detA hai, vaha ananta dukhoM ko prApta karatA hai| jo apane zarIra kI vedanA ko jAnatA hai, vaha anya ke prANoM kA dhvaMsa nahIM krtaa|73 sadbuddhi vAlA vyakti tiryaJcoM ko bhI apane baccoM ke samAna mAnatA hai, unakI rakSA karatA hai aura vadha nahIM krtaa| vaha vyakti kahIM bhaya nahIM dekhatA, pRthvI evaM svarga bhavanoM meM vaha deviyoM kA bhoga karate hue jJAna kA dhArI banatA hai|74 --- 71 radhI : pAsa, ghattA - 81 72 bahI 5:11/19 73 vahIM 5/11/10-16 74 vahIM, ghattA- 82 SASRCISesReshestestesies 18s bestessesdesikesteskesiess
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ corI : taskara dUsare ke dravya ko curAkara kA~pate hae use chipAkara bAhara bhAga jAtA hai| atyanta vyAkula hokara ghane vana meM jAkara vahA~ apane zarIra ko saMkucita kara nirjana sthAna meM chipa jAtA hai| yadi kabhI vaha kisI prakAra usa jaMgala se nikalatA hai to socane lagatA hai ki koI mujhe dekha na le, koI jAga na uThe! atyanta sAhasa karake yadi vaha gayA bhI, to phira kahIM kotavAla use dekha letA hai aura use bA~dhakara rAjA ke sammukha lAkara dikhA detA hai aura taba usameM vaha (rAjA) lAkhoM daguNoM kI saMbhAvanA karatA hai| rAjanya varga ke logoM dvArA use zUlI para car3hA diyA jAtA hai, hAtha, paira yA ziraccheda kara diyA jAtA hai, mAre jAte hae bhI use koI nahIM bacAtA aura vaha pApI marakara zIghra hI naraka ko prApta karatA hai| parastrI sevana kA tyAga : ___parastrI ke durgati ke dvAra ke samAna rUpa ko citta meM dhAraNa mata kro|76 kAmuka vyakti parastriyoM ko dekhate hI kAmadeva ke bANoM se viMdha jAtA hai| vaha apane mana meM tila-tila karake jalatA rahatA hai| unheM prApta na kara vaha durAza, ne bhagna ho jAtA hai, isa prakAra vaha bahuta se pApoM ko arjita karatA hai| virahAtura hokara vaha dukhI hotA hai, ha~satA hai, trasta hotA hai aura vaha kAmI deva evaM guru ko bhI nahIM maantaa| dUsaroM kI priyatamA ko prApta na kara vaha kalapatA rahatA hai aura aharniza madana jvAlA se santapta hotA hai| ekAnta pradeza meM yadi bar3I kaThinAI pUrvaka kabhI prApta kara bhI liyA taba bhaya se dAnoM kA mana bar3A kSubdha rahatA hai ki kahIM koI dekha na le yA bA~dha na le| jahA~ itanA bar3A dukha hai, vahA~ sukha kasA athavA use bA~dhakara rAjA ke pAsa le jAyA jAtA hai aura sira mu~r3Akara use gadhe kI pITha para baiThAyA jAtA hai, phira sira para jhAr3a bA~dhakara use nagara meM bhramaNa karAte haiM athavA usakA avayava (aMga) hI bhagna kara diyA jAtA hai; yaha saba jAnakara parastrI kA tyAga kara denA cAhie aura apane zuddhakula ko nahIM lajAnA caahie| 75 76 77 raidhU : pAsa. 5:12 vahI, ghattA-83 vahI 513
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAtri bhojana tyAga : manuSyoM ko dina meM hI bhojana kara lenA cAhie, rAtri meM usakI mana meM AkAMkSA bhI nahIM karanA caahie| jisa rAtri meM kSudhAtura nizAcara kilakilAte rahate haiM, ravi pazcima samudra meM lupta ho jAtA hai, makar3I, macchara evaM makkhiyoM se bharA AkAza bhI dikhAyI nahIM detA, usa rAtri meM buddhimAn vyakti ko bhojana nahIM karanA caahie|78 anachanA jala kA tyAga : ____ anachanA jala kisI ko bhI nahIM denA cAhie, svayaM bhI kabhI nahIM pInA cAhie, kyoMki do ghar3I vAle jala meM sampUrchana prANI utpanna ho jAte haiN|79 mani dharma : ___ muni saMsAra rUpI andhakAra ko naSTa karane vAle sUrya ke samAna0 aura vItarAgI81 hote haiN| munirAja bAhya Abhyantara tapa ke bhAra ko dhAraNa karate haiM, viSama parISahoM ko bhI sahana karate haiM, ratnatraya kA dhyAna karate haiM, tapa se zarIra ko tapAte haiM, karaNa (trigupti) ke dvArA mana ke prasAra ko rokate haiN| 2 rAga-dveSa ko tiraskRta karate haiM, jIva- ajIva rUpa padArthoM ko jAnate haiM,83 kezaloMca karate haiN|84 muni kA mana atyanta nirmala hotA hai|85 muni ke lie nigrantha (jiggaMtha)86 zabda kA bhI prayoga huA hai| bhagavAna pArzva ne apanI divyadhvani meM kahA hai ki jo parigraha rahita nigraMndha sAdhu haiM, jinhoMne kAma ke tIvra dAha ko zAnta kara diyA hai, svAdhyAya evaM dhyAna meM aharniza pravINa haiM, mAMsa tathA pakSa meM pAraNA lene ke kAraNa kSINakAya ho gaye haiM, moha, mAyA evaM pramAda ko chor3a diyA hai, unake caraNoM meM bhAvapUrvaka praNAma karo, kyoMki mokSaprApti ke lie nirgrantha mArga ko chor3a anya mArga nahIM hai|8? 78 raidhu : pAsa. 58 79 vahIM 1/25 10 vahIM 6:12:9 8] vahIM 6:12:13 82 vahI ghattA 124 83 vahI 6/20] 84 vahI 421 85 vahIM 15 86 vahIM 111 87 vahI 5:3
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni kI vizeSatAye8 : __1. muni prAyaH giri kandarAoM meM rahate haiN| 2. ve bAhyAbhyantara parigraha kA tyAga karate haiN| 3. ratnatraya kA dhyAna karate haiN| 4. viSaya parISahoM ko sahana karate haiN| 6. tapa se zarIra ko tapAte haiN| . 7. mana ke prasAra (caMcalatA) ko rokate haiN| 8. rAga aura dveSa se rahita hote haiN| 9. jIva-ajIva rUpa padArthoM ko jAnate haiN| 10. aharniza zuddhAtmA kI ArAdhanA karate haiN| 11. mAsopavAsa bhI karate haiN| ___12. gyAraha aMgoM (jinavANI) kA abhyAsa karate haiN| 13. kAyotsarga karate haiN| 14. kSamAguNa ke dhAraka aura kAma ke dizAma hote haiN| muniyoM ke aTThAIsa mUlaguNa : ___munirAja pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, pA~ca indriyoM kA nirodha, samatA, vandanA, stuti, pratikramaNa aura pratyAkhyAna; ye chaha Avazyaka, snAna tyAga, danta ghAvana tyAga, bhUmi zayana, kezaloMca, nagnatva, khar3e hokara AhAra lenA, dina meM eka bAra bhojana lenA-ye sAta vrata, isa taraha aTThAIsa mUla guNoM kA pAlana karate haiN|89 pA~ca mahAvrata : hisA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ina pA~ca pApoM ke pUrI taraha tyAga karane ko pA~ca mahAvrata kahate haiN|91 pA~ca samiti : IryA, bhASA, eSaNA, AdAna-nikSepaNa aura utsarga, ye pA~ca samitiyAM haiN| 2 inakA khulAsA isa prakAra isa prakAra hai 88 1 se 14 taka dekheM pAsa. : radhu 6/19,ghattA 124 evaM 6/20 89 AcArya kundhusAgara : munidharmapradIpa, . 4 90 raidhU : pAsa. 3:20 91 tattvArthasUtra 771-2 ___92 "iMryA bhASeSaNAdAnanikSepotsargaH smityH|'-tttvaarthsuutr 9:5 PSISesiestusharestastess 186 CCTesresrasesxesxesxes
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 IryAsamiti : netragocara jIvoM ke samUha se bacakara gamana karane vAle muni ke prathama IryAsamiti hotI hai, yaha vratoM meM zuddhatA utpanna karatI hai| 93 bhASA samiti : sadA karkaza aura kaThora vacana chor3akara yalapUrvaka pravatti karane vAle yati kA dharma kAryoM meM bolanA bhASAsamiti hai 94 eSaNAsamiti : zarIra kI sthiratA ke lie piNDa zuddhi pUrvaka muni kA AhAra grahaNa karanA eSaNA samiti hai AdAna nikSeSaNa samiti : dekhakara yogya vastu kA rakhanA aura uThAnA AdAnanikSepaNa samiti hai 96 utsarga samiti : ise pratiSThApanasamiti bhI kahate haiN| prAsuka (jIva-jantu se rahita ) bhUmi para zarIra ke bhItara kA mala-mUtra chor3anA utsarga samiti hai gupti : viSaya sukhAbhilASA rahita mana, vacana, kAya kI yatheSTa pravRtti kA rokanA guti hai | 98 ajJAnI jI karor3oM janmoM meM tapa karake jisane karmoM ko dUra karatA hai utane karmoM ko jJAnI (AtmajJAnI) jIva apane mana, vacana aura kAya ina tInoM ko vaza meM karake kSaNa bhara meM naSTa kara detA hai 99 ina gusiyoM se yogoM kA nirodha hotA hai| 100 93 harivaMza purANa 2/122 94 vahI 2/123 95 vahI 2/124 96 vahI 2/125 'vahI 2/125 97 98 tattvArthasUtra 9/4 chahaDhAlA 2/19 99 100 raidhU pAsa 3 / 21 : attttttttdd 1875/5/5/esexx
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcendriyoM kA nirodha : sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura kaNaM ( zrotra) ye pA~ca indriyA~ haiN|101 ina indriyoM kI viSayoM ke prati pravRtti rokanA hI indriya nirodha kahalAtA hai| indriya janita sukha bijalI ke samAna caMcala mAnA gayA hai|102 paMcendriyoM ke (Asakti pUrvaka) rasAsvAdana se vikAra utpanna hotA hai|103 chaha Avazyaka: samatA, stuti, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAyotsargaH ye chaha Avazyaka haiN|104 samatA: kisI bhI prANI ke prati dveSa na rakhakara sadA Atma svabhAva kI ora dRSTi lgaanaa| stuti : pUjya puruSoM (tIrthaGkaroM) ke guNoM kI prazaMsA karanA, stuti krnaa| vandanA : siddha ke svarUpa kI prApti ke lie tIrthaGkaroM kI zraddhA bhaktipUrvaka vandanA krnaa| pratikramaNa: pramAda se lage hue doSoM ko nindA evaM AlocanApUrvaka unase aruci yA glAni krnaa| pratyAkhyAna : ___ jina doSoM se glAni huI hai, unakA Age ke lie tyAga krnaa| 101 tatvArthasUtra 2:19 102 ''iMdiya-suha tdd'i-trlttnndd|"-rithuu: pAsa. 3/14 103 vahI 3/20 104 idamAvazyakaSaTkaM samatAstadhabandanApratikramaNaM / pratyAkhyAnaM vapuSo vyutsargazceti krtvym|| A. amRtacandra puruSArtha siddhayupAya 9:201
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ na sxesxesxesxess kAyotsarga : zarIra se mamattra chor3akara AtmadhyAna meM lIna hokara zarIra se ekAgratApUrvaka tapa krnaa| parISaha jaya 105 : saMvara ke mArga se cyuta na hone ke lie aura karmoM kA kSaya karane ke lie jo sahana karane yogya hoM, ve parISaha haiN|106 inakI saMkhyA bAIsa haiM, jo isa prakAra haiM- kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMzamazaka, nagnatA, arati, strI, caryA, niSadyA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNa, sparza, mada, satkArapuraskAra, prajJA, ajJAna aura adarzana | 107 ina vedanAoM ko jItanA hI parISaha jaya kahalAtA hai| ATha madoM kA tyAga : 1 jJAna, pUjA ( pratiSThA), kula, jAti, bala, Rddhi ( dhana sampatti) tapa aura zarIra; ina ATha kA Azraya karake garva karanA mada kahalAtA hai| 108 muni ina ATha madoM ke tyAgI hote haiN| tapa 109 : samasta rAgAdi bhAvoM ke tyAgapUrvaka AtmasvarUpa meM lIna ho jAnA arthAt AtmalInatA dvArA para vikAroM para vijaya prApta karanA, tapa kahalAtA hai / 110 tapa bAraha prakAra kA hotA hai 111 : anazana (upavAsa), atramaudarya ( ekAzana) vRtti parisaMkhyAna, rasa parityAga aura kAyakleza ye chaha bAhya tapa haiM / 112 prAyazcita, vinaya, vaiyAvRttya 105 rahadhU pAsa 3/1, 6:12, 7:2 106 1 " mArgAcyavananijairArthaM pariSoDhavyAH paroSahAH / tattvArthasUtra 9/8 12 107 'kSutpiApasAzItoSNadaMzamazakranAgnyArati strIcaryA niSadyAzayyAkrozannadhayAcanAlAbha rogatRNasparzamalasatkAra puraskAra prjnyaajnyaanaadrshnaani|"- tattvArthasUtra 99 108 jJAnaM pUjAM kulaMjAtaM balamRddhiM tapo vpuH| aSTAvAzrityamAnitvaM smayamAhurgatasmayAH // ratnakaraNDa zrAvakAcAra 25 109 raidhU pAma 7:5 14 110 'samasta rAgAdipara bhAvencchatyAgena svasvarUpe pratapanaM vijayanaM tapaH / " A. kundakunda kRta pravacanasAra : tAtparyavRtti saMskRta TIkA ( jayasena kRta) gAthA - 79 * 111 raidhU pAsa 3:23 112 tattvArthasUtra 9/19 189 SXXXXxxxxs 189
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna, ye chaha Abhyantara tapa haiN|113 ye sabhI bAraha prakAra kA tapa dharma kahalAtA hai| anuprekSA : ___ anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azuci, Astrava, saMvara nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharma- svAkhyAta ina bAraha ke svarUpa kA bAra-bAra cintana karanA anuprekSA kahalAtA hai|114 anityAnuprekSA : pudgala, Ayu, dhana, rAga, rAjyabhoga, strIbhoga bhAgya, navayauvana, saundarya aura indriyasukha Adi sabhI bijalI ke sapAna caMcala haiM, yahA~ taka ki avasAna (mRtyu) ke samaya zarIra bhI apanA nahIM rahatA, isa prakAra samasta jagata ko anitya mAnakara apane mana meM nitya, niraJjana aura zuddha jIva kI bhAvanA kA cintana karanA anityAnuprekSA hai|115 azaraNAnuprekSA : ____ bandhu-bAndhava, strI, putra, kalatra, hAthI, siMha, yoddhA zarIra Adi meM se koI bhI kisI kI rakSA nahIM kara sakate, isa saMsAra meM dayApradhAna dharma (jinadharma) ko chor3akara prANI ke lie anya koI sahAyaka nahIM,116 isa prakAra kI bhAvanA kA cintana karanA, azaraNAnuprekSA hai| saMsArAnuprekSA : __ yaha jIva cAroM gatiyoM meM bhaTakatA huA aneka prakAra ke dukhoM ko sahatA huA caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakatA rahatA hai aura sukha-du:kha rUpa karmoM ko bhogatA hai, koI bhI kisI kA sahAyaka nahIM,117 isa prakAra saMsAra ke svarUpa kA cintana karanA; saMsArAnuprekSA hai| 113 tattvArthasUtra 9120 114 bahI 917 115 raibhU : pAsa. 3/74 evaM ghattA-39 116 vahI 3:15 evaM ghattA-40 117 vahIM 3/16 peshesideskYSTROSSIOSIS 19o desesxeSISkeSResiestes
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekatvAnuprekSA : yaha jIva svayaM hI karmoM kA kartA aura usakA bhoktA hai| akelA hI cAroM gatiyoM meM bhaTakatA rahatA hai| darparahita AtmA bilkula asahAya aura akelA hai, zuddha jIva akelA hI niraJjana, jJAnamaya evaM karmavimukta hotA hai, yahA~ saMsAra meM usakA koI anya nahIM118 isa prakAra kI bhAvanA kA cintana karanA ekatvAnuprekSA hai| anyattvAnuprekSA : zarIra, paMcendriyajanitasukha, mAtA-pitA, putra, mitra, bandhu, bhavana, hAthI, ghor3e Adi saba bAhya padArtha haiM, merA kucha bhI nahIM hai| jIva (AtmA) hI merA haiN|119 isa prakAra kI bhAvanA karanA anyatvAnaprekSA hai| apane mana meM anyatva ko jAnakara bhI jo durzana nahIM kara, anekoM duHkha aura lAkhoM goliyoM se yukta saMsAra meM bhaTakatA rahatA hai|120 azucyAnuprekSA : yaha azuci deha azuci padArthoM meM se utpanna huI hai| jo zoka, roga tathA aneko du:khoM se AcchAdita rahatI hai, atyanta durgandhipUrNa hai aura jisameM se pasInA aura maila vigalita hote rahate haiN| vaha sapta dhAtuoM kA ghara, asthi-paMjara se yukta, camAcchAdita, antar3iyoM kI poTalI aura yamarAja ke mukha meM par3akara asAra evaM vikRta ho jAtI hai| yaha zarIra zrIkhaNTa, karpUra Adi tathA devoM dvArA mAnya kSIrasAgara ke jala se dhone para bhI pavitra nahIM hotaa|121 tapa, vrata, evaM saMyama kA dhAraNa karanA hI saMsAra meM zarIra kA sAra hai. unheM dhAraNa kiye binA jIva ke lie mAyA evaM madapracura yaha zarIra kevala kAstrava kA hI kAraNa banA rahatA haiN|122 isa prakAra deha kI azucitA kA cintana karanA azucyAnuprekSA hai|| AnavAnuprekSA : mithyAtva, avirati, yoga aura kaSAya tathA paMcendriyoM ke rasAsvAdana se utpanna vikAra, nokaSAya aura ajJAna ke vividha prakAra Adi aneka bhAvoM ke 118 pAsa 3/17 evaM battA-42 119 vahI 3/18 120 vahI, ghattA- 43 121 vahI 3/19 122 vahI, dhatta!-44
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvArA karmAstra hotA hai| paMca mahAvratoM ke bhAra ko dhAraNa na karane se, paJca samitiyoM kA pAlana na karane se tathA prakaTa rAga se karmAsrava hotA hai| jIva karma se Abaddha hotA hai aura bhavAvalI (saMsAra) ko prApta karatA hai| mana, vacana evaM kAya ke azubha evaM sArahIna saMcAra se azubha karmAsrava hotA hai, usake kAraNa jIva bahuta se duHkhoM ko bhogatA hai aura caurAsI lAkha yoniyoM meM ghUmatA hai| zubha yoga se zubha Astratra hotA hai, jisake kAraNa jIva vAMchita lakSmI prApta karatA hai| jisa prakAra sarovara meM jala nAliyoM ke dvArA AtA hai, usI prakAra jIva pradezoM meM karmamala AtA hai| 123 Ate hue usa karmAsrava ko, jo saMbara ke dvArA nahIM rokatA hai, vaha zaTha TUTI huI nAva meM car3hakara apane ko saMsAra rUpI sarovara meM utAratA hai| 124 isa prakAra karmoM ke Ane rUpa Asrava ke bAre meM cintana karanA hI AstravAnuprekSA hai| saMvarAnuprekSA : Asrava dvAroM kA ruka jAnA saMvara kahalAtA haiN| yativara mithyAtva ke lie samyaktva, yogoM ke nirodha ke lie gubhi, krodha ke damana hetu kSamA, mAna kI jItane ke lie mArdava, mAyA ke nivAraNArtha Arjava, lobha ko vidIrNa karane ke lie saMtoSa ( zauca ) kA pAlana karake karmAsrava ko avaruddha karate haiN| kAyotsarga se zarIra ko maNDita karate haiN| azubha lezyA. saMjJA Adi kA tyAga karate haiM. jisase zuddha bhAvanA kI prApti ke uparAnta saMvara bar3hatA hai| mokSamArga ke lie caturgati ke tApoM ke bhaya kA haraNa karane vAlA hI sahacara hai 1125 isa prakAra saMbara kI prApti ke kAraNoM ke bAre meM cintana karanA saMvarAnuprekSA hai| nirjarAnuprekSA : jo bhavya jIva saMvara ko dhAraNa karatA hai, vaha cirakAla se arjita dukharUpa pracura zubhAzubha karmoM kI nirjarA karatA hai| 126 savipAka aura avipAka ke bheda se uttama nirjarA do prakAra kI hotI hai| 127 apanA samaya Ane para karmoM kA naSTa 123 pAsa 3:20 124 vahI ghasA 45 125 nahI 3:21 126 vahI, ghattA - 46 127 vahI 3/22/1 XXXSXS 192 K
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ honA savipAka nirjarA aura samaya se pUrva hI tapa ke dvArA karmoM kA naSTa ho jAnA yA kara denA, so avipAka nirjarA kahalAtI hai| 28 nirjarA se samyak jJAna prakAzita hotA hai aura jJAna se lokAloka mASita hotA hai|129 isa prakAra he bhAI! tU viSaya kaSAyoM aura apane mana kI caMcalatA bharI AdatoM kA tyAgakara apane AnandamayI nija svarUpa kA dhyAna karo, jisase tere dukhadAyaka karmabandha kI nirjarA ho jAya aura kevalajJAna kA prakAza ho|130 dharmAnuprekSA : dayApravara dharma hI sArabhUta hai, jo use dhAraNa kara apane mana ko sthira nahIM karatA vaha svayaM apane ko ThagatA hai|131 dasa dharma, ratnatraya, bAraha vidha tapa evaM terahavidha cAritra kA AcaraNa hI dharma hai| dharma hI samasta du:khoM kA nivAraNa evaM saMsAra samudra se pAra utArane vAlA hai| dharma se hI teja, rUpa, bala evaM vikrama prApta hote haiN| dharma se hI mokSalakSmI kI prApti hotI hai| dharma hI kalyANamitra hai, dharma hI parama svajana hai| dharma se koI bhI vyakti dujana nahIM dikhAI detaa|132 dharma ke binA yaha manuSya bhava viphala hai, yaha samajhakara vaisA upAya karo, jisase pAparUpI vRkSa ko kATakara zIghra hI paramAtmapada ko prAsa kiyA jA ske|133 isa * prakAra dharma ke bAre meM cintana karanA dharmAnuprekSA hai| lokAnuprekSA : loka tIna haiM, (adhaH, madhya aura Urdhva), jo tIna vAta valayoM para AdhArita haiM aura chaha dravyoM se nirantara bhare hae haiN| yaha loka (tInoM kramaza:) vetrAsana. jhallarI evaM paTaha ke samAna haiM aura caudaha rAjU U~cA tathA prathula hai| loka kA sampUrNa kSetraphala 343 rAjU hai, jo kisI ke dvArA kama yA adhika nahIM kiyA jA 128 nija kAla pAya vidhi jharanA, tAsoM nija kAja na saranA / tapa kari jo karma khipAve, soI ziva sukha upajAve / / paM.daulatarAma jI kRta chahaDhAlA 5/11 129 raidhU : pAsa. 3/22 130 taji kaSAya mana kI calacAla, ghyAo apano rUpa rasAla / jhare karmabandhana duHkha-dAna, bahuri prakAzai kevalajJAna || kavivara budhajana kRta chahadAlA, 1/10 131 raidhU : pAsa., ghattA- 47 132 vahI 3/23 133 vahI, dhattA-48 sxesesxesesxesesxesies 193 Cesxesxexsxssxesastess
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakatA hai| sabhI pAtroM ne paripUrNa hai aura kahIM-kahIM trama jAvoM / / AcchAdita hai! bahuta pAya va adhogati ko prApta hote haiM aura vahA~ vibhinna prakAra darakha pAte haiN| pradhAna tathA parastrIharaNa meM Asakta rahakara, sapta amana evaM maMdira meM masta hokara ve narakagati kA bhoga karake punaH narakagati meM phara papakarmoM ke phalasvarUpa tiyaJcagati prAsa karate haiM, kabhI manuSya ho : gaM aneka RddhiyoM se yukta hokara rAjya karate haiN|134 isa ra ; mA pradeza sA nahIM haiM jahA~ cirakAla taka isa jIva ne jovana. E!!| prA na kiyA ha),135 isa prakAra mana meM loka ke svarUpa kA cintana karanA laM. kAnaprekSA hai| bodhidurlabhAnuprekSA : samasta gatiyoM meM manuSyatA hI durlabha hai aura usameM bhI atyanta durlabha hai uttama kula hI prAptiI dIrghAyumA eka indriyoM ko pAlA prAra hone para bhI kabhI nirogazA kI prAti nahIM hotii| yadi jIva yauvana, lakSmI evaM kAnti prAsa kara bhI le, to dharma acchA nahIM lgtaa| yadi usa dharma ko kisI prakAra kaSTa se prApta kara bhI le taba paramArtha se guruvacanoM ko nahIM suntaa| yadi vaha bhI suna le no kugatibAlA 'baha jova use dhAraNa nahIM krtaa| vaha dinarAta kuzAstroM meM rata rahatA hai aura hAya meM prApta hue manuSya janma rUpI mANikya ko pAkara bhI kho detA hai| yadi yaha saba kisI prakAra pA bhI le to ratnatraya kI bhAvanA mana meM nahIM 'bhaataa| yadi bar3I atidurlabha ratnatraya mujhe kisI prakAra prApta ho gayA hai to aba maiM usameM kisI prakAra AmAdhAna nahIM hogaa| isa prakAra jJAna kI durlabhatA ke bAre / cirAna karanA bodhilathAnaprekSA hai| dharmasvAkhyAtAnuprekSA : , dhana aura svajana sabhI zaradakAlIna megha ke samAna kSagabhaMgura haiN|137 jinendradeva ne jo ahiMsAdharma kahA hai, satya usakA AdhAra evaM kSamA usakA bala hai, brahmacarya meM kSita hai, upazama kI usameM pradhAnatA hai, niyati usakA lakSaNa hai, 114 gasa. 3/24 12: paTTI, pratA--49. 136 bI 3/25 13 bahIM, pattA. 50 ResesxesIRSTAssesses194dSResesesexsesies,
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ I aparigraha usakA Alambana hai| isakI (dharma kI ) prApti nahIM hone se duSkarma vipAka se jAyamAna duHkhoM ko anubhava karate hue ye jIva anAdi saMgara paribhramaNa karate haiM parantu isakA lAbha hone para nAnA prakAra ke abhyudayoM kI prApti pUrvaka mokSa kI prApti honA nizcita hai; aisA cintana karanA dharmasvAkhyAtAnuprekSA hai| isa prakAra cintana karane vAle isa jIva ke dharmAnurAga vaza usakI prApti ke lie, sadA yatra hotA hai| 138 uparyukta dvAdaza anuprekSAoM ko jo jIva hradaya meM dhAraNa karatA hai. unheM saMbara kI prApti hotI hai, jisame zubhAzubha karmoM kA AnA ruka jAtA hai| mokSa prApti kA upAya : ratnatraya139 : samyagdarzana, samyakajIna abhihita kie jAte haiN| itanA kahI gaI haiN|140 :.. ratnatraya kI mahattA : jisane ratnatraya rUpI zreSTha ratnoM ko prApta kara liyA ke lie zoka nahIM kiyA jAtA / 141 ratnatraya se yukta dharma hI zreSTha haiN| 142 jisane pAtra kI jAna liyA, vaha viSayoM meM Asakta kaise raha sakatA hai 2143 141 rahadhU pAsa. 3/3 142 vahI 3/23 TH: 2014. samyagdarzana : mithyAtva ke nirodha ke lie samyaktva ( samyagdarzana) kahA gayA hai| 144 tattvArthaM kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai| 145 AcArya samantabhadra ke anusAra - 138 sarvArthasiddhi ( pUjyapAda) saMskRta TIkA - 810 139 raidhU pAsa 3/3, 3/23, 3/25 ityAdi / 140 samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSa mArgaH " tattvArthasUtra - 1/1 143 vahI 4/5 144 vahI 3 / 21 nA. ya 145 tatrArtha zraddhAnaM samyagdarzanam " tattvArthasUtra 12 - 237235) 195 195 SXSXexxsexxxxsxesi
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyArtha athavA mokSa ke kAraNabhUta deva-zAstra aura guru kA ATha aMga sahita, tIna mUr3hatA rahita, ATha mada rahita zraddhAna karanA, samyagdarzana kahalAtA hai|146 jinazAsana meM saMvega evaM nirveda, nindA tathA AtmagarhA, upazama tathA bahubhakti vAtsalyatA evaM anukampA;147 ina guNoM se samyaktva hotA hai|148 samyagdarzana ke lakSaNa : 'pAsaNAhacariu' meM kavivara raidhU ne samyagdarzana ke lakSaNoM kA vistRta varNana karate hue likhA hai ki-"arahanta hI deva haiM anya koI nhiiN| vaha aThAraha doSoM se rahita, niSkAma aura indriyarUpI gajasamUha kA dalana karane ke lie siMha ke samAna haiN| usa kevalajJAna locana deva ko praNAma karo, jinhoMne lokAloka ke bheda ko jAna liyA hai aura jo parigraha rahita nirgrantha sAdhu haiM, jinhoMne kAma ke tIvradAha ko zAnta kara diyA hai, svAdhyAya evaM dhyAna meM aharniza pravINa haiM, mAsa athavA pakSa meM pAraNA lene ke kAraNa vANApa ho gaye haiM, jinhoMne moha, mAyA evaM pramAda ko chor3a diyA hai, unake caraNoM meM bhI bhAvapUrvaka praNAma kro| dayA dharma ke prati anurAga karo, jo cirakRta pApa karma kA nAzaka hai| mokSa prApti ke lie nirgrantha mArga chor3a anya mArga nhiiN| dhanya dazalakSaNa dharma kA pAlana kro| isa prakAra se samyaktva ke lakSaNa kahe gaye haiM. bhavyajanoM ko inakI mana meM dRr3ha bhAvanA karanA caahie|149 samyagdarzana ke ATha aMga150 : (1) niH zaGkA : jina kathita deva-zAstra-guru ke svarUpa meM zaGkA na krnaa| (2)niH kAGkSA : sAMsArika sukha kI icchA nahIM krnaa| (3) nirvicikitsA : dharmAtmAoM ke zarIra meM glAni na karate hue unake guNoM meM prIti rkhnaa| . 146 ranakaraNDazrAvakAcAra 14 147 raithU : pAsa., pattA-73 148 vahIM 5/3 149 vahI 5/3 150 yahI 512 EasRestasesesxesesesesi 196 sxsesesesxesxsxes
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4)amUr3hadRSTi : kudeva, kuzAstra aura kuguruoM kI mana, vacana aura kAya se prazaMsA nahIM krnaa| (5) upagRhana : jainadharma ke pAlana meM huI nindA ko dUrakara jainatva ke gaurava ko surakSita rkhnaa| (6) sthitikaraNa : samyagdarzana va samyakcAritra se puruSoM ko punaH dharma meM sthira kara denA (7) vAtsalya : sAdharmI bhAiyoM ke prati ni:svArtha dharmAnurAga rkhnaa| (8) prabhAvanA : ajJAna dUrakara jaina dharma kA mAhAtmya prakaTa karanA va bddh'aanaa| samyagdarzana kI mahimA : samyagdarzana se durgatirUpa duHkha bhagna ho jAtA hai|151 samyaktva se sundara sampadAdi kA bhoga karake phira zivapada (mokSa) prApta karate haiN|152 samyaktva ke binA jIva aneka duHkhoM ke Akara bhavasAgara meM giratA hai, isameM koI bhrAnti nhiiN| samyaktva se yukta nArakI jIva bhI manuSya hokara zivapada ko prApta karatA hai aura saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| 53 aisA jAnakara jo vyakti samyaktva ke sAtha paramadharma ko karatA hai, usakA janma saphala hai|154 samyagjJAna: AcArya samantabhadra ke anusAra -"jo vastu ke svarUpa ko nyUnatArahita, adhikatArahita aura viparItatArahita jaisA kA taisA sandeharahita jAnatA hai, vaha samyagjJAna hai|"155 samyagjJAna se lokAloka bhAsita hote haiN|156 151 raighU : pAsa. 3/9 152 vahI 5/3 153 vahI ghanA-74 154 vahIM 514 155 anyUnamanatirikta yAthAtathyaM vinA ca viparItAt / ni: sandehaM veda yadAhustajjJAnamAgaminaH // -- ratnakaraNDazrAvakAcAra 2:48 156 raidhU : pAsa. 3/22
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyakacAritra: manyagdarzana aura sanyA mAna sahita vrata, gupti, samiti Adi kA anuSThAna karanA. uttamakSa mAdi daza dharmoM kA pAlana karanA, mUlaguNa aura uttaraguNoM kA dhAraNa karanA, mamyAkjAti hai azvatA viSaya kaSAya. vAsanA, hiMsA, jhUTha, corI, kuzaula aura parigraharUpa kriyAoM se nivRtti karanA, samyakcAritra hai|157 jinAbhiSeka evaM jinapUjA : __ 'pAsaNAhayariMu' meM jinapUjA kA prasaGaga AyA hai| sarvaprathama 1008 lakSaNoM se yukta, bhagavAna kA utane hI kalazoM se abhiSeka kiyA gyaa| dundubhi, kaMsAla, paraha, bAla evaM nAnAprakAra ke madhura vAdya baja rahe the| puna: indra ne dIrghabAhunAtha kA maTana kiyA, phira zuddhoTaka se jinavara ko snAna karAkara gandhodaka kI bandanA kii| zreSTha bastra meM para pAka ke samAna bhagavAna ko dUsare Asana para sthApita kiyaa| sondra ginirmita jhArI meM jala le bhagavAna ke sammukha tIna dhArAyeM dekara pUjA kA uttama vidhi prArambha 511159 jisakI gandha ke rAga se lubdha hokara bhramarAvalI guMjana kara rahI thI, jisake prabhAva se svarga meM samasta abhiliyita vastuyeM pUrNa ho gaIM aura pita dAha Adi vyAdhiyA~ bhaMga ho giiN| aise candana se bhakti bhAvapUrvaka carcA (pUjA) kI, mAno bhaviSya meM hone vAle tIvratApa se apane ko dUra kara rahA ho| pramadavana meM jAkara rAya campA aura mAlatI (puSya) lAkara zacI ne bhavyamAlA grathita kii| indra ne use lekara vItarAga bhagavAna ke pAdamUla meM sthApita kara diyA, mAno kAmadeva ke vANa se hI bhagavAna ke caraNoM kI pUjA ko ho| nirmala zAli bIjoM ko choTI choTI DheriyA~ lagA dI gaIM, mAno AkAza meM sundara dhArmika nakSatra hI sthira ho gae haiN| priya vAsa se suvAsita, tAje, lakSalakSa pakvAnna svarNa-nirmita svaccha pAtroM meM sajAkara rakhe gye| saryakAnti ke samAna dIpta svarNa bhAjana meM citta ko sukha dene vAlA, dhUmarahita zuddha dIpaka sajAkara indra dundubhirava ke sAtha anurAgapUrvaka nRtya karane lAgA, mAno vaha bhI 157 asuhAdo viNivitto suhe pavitto ya jANa caaritt| . badasamititarUva vavahAraNAyA dujiNa bhaNiya // - dravyasaMgraha-45 158 raidhU : pAsa. 2/12 - 159 vahI, dhAttA--22
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahastra bhujAoM se una bhagavAna kI pUjA kara rahA ho| dhUpavattI se nikalane vAlA dhUma AkAza meM aisA suzobhita huA jaise mAno vaha jIva loka ke lie mokSa kA mArga dikhA rahA ho, usane pracura gandha se yukta dhUpa kheI, vaha aisI zobhAyamAna huI jaise mAno bhayAtura dolara lina bhagavAna gAvarAzi kAma rahI ho| karA nakSa kI zAkhA meM pake hue, netroM evaM citta ko pramudita karane vAle,iSTakara evaM susvAdu nAriyala Adi saikar3oM phala bhagavAna kI pAdapITha ke samIpa car3hA die. jo bhavyajanoM ke lie zreSTha evaM nitya sukha pradAna karate the| jala, gandha, puSpa, akSata. bhakSya (naivedya), dIpa, dhUpa tathA phala: ina ATha dravyoM se yukta puggAjanita :: anya vyaJjana bhI, jo lAkhoM duHkhoM ko naSTa karane vAle the, bhagavAna ke ! meM car3hAye gaye,160 isa prakAra se jina bhagavAna kI cAroM galiyoM kA nAza karane vAlI pUjA kI|161 pASANa pratimA kI pUjyatA : pAsaNyAhavariu meM eka pramaMga AyA hai ki rAjA Ananda ne eka munirAjako "pASANa-pratimA ke arcana evaM havana se kyA puNya hotA hai. isa niya ... jisake uttara meM munirAja ne kahA-"jo maNiyoM evaM dhAtu se ghaTita ji-21 pratimA kA nirmANa karAtA hai, pRthibI tala para usake puNya kA varNana mAnakara sakatA hai? guNavAn indra bhI use namana karatA hai| jo nibhAnapUrvamaH jinapratibimba kI aSTa prakAra se arcanA karatA hai, jo meru ziravara para samasta indroM ke dvArA pUjA jAtA hai, jo kevala jJAna Adi guNoM se sagRddha hai aura pUrNa vizuddha hai; aise jinavara ko jo bhAvapUrvaka mana meM mAnatA hai, vaha vyakti zAzvata sukha ko pA letA hai aura jo pASANa pratimA mAnakara usakI nindA karatA hai aura use bhagna karatA hai, vaha marakara naraka meM jAtA hai, bahuta dukhoM ko bhogatA hai aura vaha pApI vaitaraNI meM DUbatA hai| he rAjan ! yadyapi jina-pratimA acetana hai tathApi use vedana zunya nahIM mAnanA caahie| saMsAra meM nizcita rUpa se pariNAma hI puNya pApa kA kAraNya hotA hai| jisa prakAra vanabhitti para kanduka paTakane kara usake sammukha yaha phaTa jAtI hai, usI prakAra duHkha-sukha kAraka nindA evaM stutiparaka vacanoM ke prabhAva se yadyapi pratimA bhagna nahIM hotI tathApi usase zubhAzubha karma turanta laga jAte haiM, unameM se 160 pAsa. 2/13 161 bahI, ghattA 23 Sxsessesxesxesxesis199kestessuesTestest
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhArmika karmoM ko svarga kA kAraNa kahA gayA hai| yaha jAnakara zuddha bhAvanApUrvaka jina bhagavAna kA cintana karo aura unakI pratimA kA aharniza cyAna kro|162 dAna163 : apane tathA para ke upakAra ke liye apanI vastu kA tyAga karanA dAna hai|164 dAna cAra prakAra kA hotA hai auSadhidAna, jJAnadAna, abhayadAna aura AhAradAna165 dAna kI preraNA dete hue AcArya padmanandi ne likhA hai kisatpAtreSu yathAzakti, dAnaM deyaM gRhasthitaiH / dAnahInA bhavetteSAM, niSphalai va gRhsthtaa||168 arthAt gRhastha zrAvakoM ko zakti ke anusAra uttama pAtroM ke lie dAna avazya denA cAhie, kyoMki dAna ke binA usakA gRhasthAzrama niSphala hI hotA Sor3aza bhAvanAyeM167 (solaha kAraNa bhAvanAyeM) SoDaza bhAvanAyeM nimnalikhita haiM1. darzana vizuddhi: jinopadiSTa nirgrantha mokSamArga meM ruci darzana vizuddhi hai|168 2. vinaya sampannatA: samyagjJAna Adi mokSa ke sAdhanoM meM tathA jJAna ke nimitta guru Adi meM yogya rIti se satkAra-Adara Adi karanA tathA kaSAya kI nirmakti karanA, vinaya sampannatA hai|169 162 raidhU : 'pAsa. 6.78 163 vahI 1/3 164 "anugrahArthaM svasyAtisargo daanm|"-ttvaarthsuun 7/38 165 paM. dyAnatarAyakRta dazalakSaNapUjA kI jayamAlA (tyAga sambandhI pada) 166 padmanandipaMcaviMzattikA : upAsakasaMskAra, zoka 31 167 raidhU : pAsa. 215 168 tattvArthavArtika 6/24 kI vyAkhyA, vArtika naM. / 169 vahI vArtika naM.2, .sesxesesexsasrushes 200 kusheszxsrusisxestess
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. zIlavateSvanaticAra : ___ahiMsA Adi tathA unake paripAlana ke lie krodhavarjana Adi zIloM meM kAya, vacana aura mana kI nidoSa pravRtti zIlavateSvanaticAra hai|170 4. abhIkSNajJAnopayoga: ___ jIvAdi padArthoM ko pratyakSa aura parokSa rUpa se jAnane vAle mati Adi pA~ca jJAna haiN| ajJAna nivRtti inakA sAkSAtphala hai tathA hita prApti, ahita-parihAra aura upekSA vyavahita phala haiN| isa jJAna kI bhAvanA meM sadA tatpara rahanA abhIkSNajJAnopayoga hai|171 5. saMvega : zarIra mAnasa Adi aneka prakAra ke priya viyoga, apriya saMyoga, iSTa kA alAbha Adi rUpa sAMsArika dukhoM se nitya bhaurutA saMvega hai|172 b. tyAga : para kI prIti ke lie apanI vastu denA tyAga hai|173 7. tapa: ____ apanI zakti ko nahIM chipAkara mArgAvirodhI kAyakleza Adi karanA tapa hai| 174 8. sAdhusamAdhi : jaise bhaNDAra meM Aga lagane para vaha prayatnapUrvaka zAnta kI jAtI hai, usI taraha aneka vrata-zIloM se samRddha munigaNa ke tapa Adi meM yadi koI vighna upasthita ho jAya to usakA nivAraNa karanA sAdhusamAdhi hai|175 9. vaiyAvRtya : guNavAn sAdhuoM para Aye hue kaSTa roga Adi ko nirdoSa vidhi se haTA denA, unakI sevA karanA bahu upakArI vaiyAvRtya hai|176 170 tatvArthavArtika 6/24 kI vyAkhyA, vArtika naM. 3 171 vahI, vArtika naM.4, 172 vahI, vArtika naM.5 173 vahIM, vArtika naM.6 174 bahI, vArtika naM.7 175 vahI, vArtika naM. 8 176 vahI, vArtika naM.1 Postasisesexsuspasses 2016xsesasxesiasmustester
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10, 11, 12, 13. arhadAcAryabahuzruta pravacana bhakti : kevalajJAna, zrutajJAna Adi divyanetradhArI parahita pravaNa aura svasamaya vistAra nizcayajJa arhanta, AcArya aura bahuzrutoM meM tathA zrutadevatA ke prasAda se kaThinatA se prApta hone vAle mokSamahala kI sIr3hI rUpa pravacana meM bhAvavizuddhipUrvaka anurAga rakhanA ahaMd bhakti, AcArya bhakti, buhatruta bhakti aura pravacana bhakti haiN|177 14, AvazyakAparihANi : ___sAmAyika, caturviMzatistava, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAyotsarga: ina chaha Avazyaka kriyAoM ko yathAkAla binA nAgA ki svAbhAvika krama se karate rahanA AvazyakAparihANi hai| sarva sAvadha yogoM ko tyAga karanA, citta ko ekAgra rUpa se jJAna meM lagAnA sAmAyika hai| tIrthaGkaroM ke guNoM kA stavana caturviMzatistava hai| mana, vacana, kAya kI zuddhipUrvaka khar3agAsana yA padmAsana se cAra bAra zironnati aura AvartapUrvaka vandanA hotI hai| kRta doSoM kI nivRti . pratikramaNa hai| bhaviSya meM doSa na hone dene ke lie sannaddha honA pratyAkhyAna hai| amuka samaya taka zarIra se mamatva kA tyAga karanA kAyotsarga hai|178 15. mArga prabhAvanA : ___mahopavAsa Adi samyak tapoM se tathA sUryaprabhA ke samAna jinapUjA se saddharma kA prakAza karanA, mArga prabhAvanA hai|179 16. pravacanavatsalatva : jaise gAya apane bachar3e se sneha rakhatI hai, usI taraha dhArmika jana ko dekhakara sneha se ota-prota ho jAnA pravacanavatsalatva hai|180 lokoM ke lie sukhadAyaka, jo tIrthaGkara ho cuke haiM, Age hoMge tathA jo vartamAna meM haiM, ve sabhI solaha kAraNa bhAvanAyeM bhAkara (dhyAkara) tathA AtmA ke zuddha paramAtmaguNa ko pAkara hI siddha hue haiN|181 ataH hameM bhI yathAzakti inakA dhyAna karanA caahie| - 177 tatvArtha yAtrtika 6:24 kI vyAkhyA, vArSika naM. 10 178 cahI vArtika naM. 11 179 vahIM, bArtika naM. !? 780. bahI, pArtika. 15 181 raitha: pAsa. 6:20 ttr ttr br 202 brt tdruddu
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ Kesxesxes 'tIrthaGkara" tIrtha zabda se banA hai| tIrtha zabda kI vyutpatti hai- tarati saMsAramahArNava yenaH tat tIrthama / arthAt jisake dvArA jIva isa apAra saMsAra sAgara se pAra hotA hai, use tIrtha kahate haiM aura aisA tIrtha dharma hI hai, ataH dharma tIrtha ke karttA yA calAne vAle ko tIrthaGakara kahate haiN| tIrthaGkara182 : " aSTa prAtihArya 183 : tIrthakara bhagavAna ke ATha prAtihArya nimnalikhita hote haiM 184 : 1. azoka vRkSa kA honA, jisake dekhane se zoka naSTa ho jaay| 2. ratnamaya siMhAsana / 3. bhagavAna ke pIche bhAmaNDala kA honaa| 4. bhagavAna ke mukha se nirakSarI divya dhvani kA honA / 5. devoM dvArA puSpa vRSTi honA: 6. yakSa devoM dvArA cauMsaTha caMdaroM kA DholA jAnna / 7. dundubhi bAjoM kA bajanA | cauMtIsa atizaya 185 10 "pAsaNAhacariu " meM tIrthaGkara bhagavAna mahAvIra ke cauMtIsa atizayoM se yukta hone kA ullekha AyA hai| ina cautIsa atizayoM meM 10 (dasa) janma se, (dasa) kevalajJAna hone para aura 14 (caudaha) devakRta hote haiN| ye cauMtIsa atizaya nimnalikhita haiM janma ke dasa atizaya 186 : janma ke isa atizaya isa prakAra haiM : 1. atyanta sundara zarIra 2 atisugandhamayazarIra, 3. pasetra ( pasInA ) rahita zarIra, 4. malamUtrarahita zarIra, 5. hita-mita priya vacana bolanA, 6. atulya bala, 7. dugdha ke samAna sapheda rudhira, 8. zarIra meM 1008 lakSaNa, 9. samacaturastrasaMsthAna 182 pAsa 3:10/1 183 bar3I 4:15,7/1 184 dra bAbU jJAnacanda jaina (lAhaura) : jaina bAla guTakA. prathama bhAga, pR.68 185 rar3adhU pAsa 5/17/1 186 zrI bAbU jJAnacanda jaina (lAhaura): jaina bAla guTakara, prathama bhAga, pR. 65-66 xesxesxes 203 tastestxxxterest
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIra arthAt zarIra ke agoM kI banAvaTa, sthiti cAroM tarapha se ThIka honA, 10. . vjrvRssbhnaaraacsNhnn| kevalajJAna ke dasa atizaya187 : 1. eka sau yojana taka subhikSa arthAt jahA~ kevalI bhagavAna rahate haiM, usase cAroM ora sau. sau yojana taka subhikSa hotA hai| 2. AkAza meM gamana, 3. cAra mukhoM kA dikhAI par3anA, 4. adayA kA abhAva, 5. upasarga kA abhAva, 6. kavala (grAsa) AhAra kA na honA, 7. samasta vidyAoM kA svAmIpanA, 8. kezoM aura nAkhUnoM kA na bar3hanA, 9. netroM kI palaka nahIM TimakAnA, 10. chAyA rahita shriir| devakRta cauhaha atizaya188 : 1. bhagavAna kI arddhamAgadhI bhASA kA honaa| 2. samasta jIvoM meM paraspara mitratA honaa| 3. dizA kA nirmala honaa| . 4. AkAza kA nirmala honaa| 5. saba Rtu ke phala phUla dhAnyAdika kA eka hI samaya phlnaa| 6. eka yojana taka kI pRthvI kA daparNavat nirmala honaa| 7. calate samaya bhagavAna ke caraNa-kamala ke tale svarNakamala kA honaa| 8. AkAza meM jaya-jaya dhvani kA honaa| 9. manda sugandha pavana kA clnaa| 10. sugandhamaya jala kI vRSTi honaa| 11. pavana kumAra devoM dvArA bhUmi ko kaNTaka rahita krnaa| 187 raidhU : pAsa., ghattA 67 evaM 4/17 188 vahIM 4/17 ResesesxesdeshesResesxes 204 desxestostesesxiesteISM
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ hastestst 12. samamta jIvoM kA Anandamaya honA / 13. bhagavAna ke Age dharmacakra kA calanA / 14. chatra, camara, dhvajA, ghaNTAdi aSTamagala dravyoM kA sAtha rahanA / dravya-vivecana : dravya chaha hote haiN| 189 dharma, adharma, AkAza, kAla, jIva aura dravya ke chaha prakAra haiM | 190 dharma dravya : gamana meM pariNata pudgala aura jIvoM ko gamana meM sahakArI dharmadravya hai| jaisemachaliyoM ke gamana meM jala sahakArI hai| gamana na karate hue pudgala va jIvoM ko dharmadravya gamana nahIM karAtA / 191 pudgala ye adharmadravya : Thahare hue pudgala aura jIvoM ko Thaharane meM sahakArI kAraNa adharma dravya hai| jaise- pathikoM ko Thaharane meM chAyA sahakArI hai| gamana karate hue jIva tathA pudgaloM ko adharma dravya nahIM ThaharAtA hai| 192 AkAza dravya : jo jIvAdi dravyoM ko avakAza detA hai, use AkAza dravya kahate haiN| 193 AkAza ke do bheda haiM- lokAkAza aura alokaakaash| dharma, adharma, kAla, pudgala aura jIva, jitane AkAza meM hai, vaha lokAkAza kahalAtA hai aura lokAkAza se bAhara alokAkAza kahalAtA hai| 194 189 raiva pAsa, 3/14 190 tatvArthasUtra 5/1 191 guhAriNANa bhrammo, puggaNa jIvANa gamaNa sahayArI / - toyaM jaha macchArNa, acchaMtA va so neI // dravyasaMgraha, gAthA 17 192 ThANajudANa athammo puggala jIvANaThANa sahayArI / chAyA jaha pahiyANaM acchatAM kSetra sI dharaI / vahIM, gAthA - 18 193 avagAsadANa joggaM jIvAdINaM viyAga aayaa| jehaM logAgA allogAgAsamidi duvihaM // - vahI, gAthA - 19 194 dhammA dhammA kAlo puggalajIvA ya saMti jAtradiye AyAse so logo, tatto parado aloguti // - vahI, gAthA-20 Restesteststus 205 (235
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ trailokya kA svarUpaH prathama jinendra (bhagavAna RSabhadeva) hArA kathita sarvAkAza anantAnanta rUpa meM prakAzita hai| usake madhya meM mahAna tIna loka haiM, jo asaMkhya pradezoM se| viziSTa haiM, akRtrima haiM, svata: siddha haiM aura prasiddha haiM, na koI usakA haraNa karatA hai aura na nirmaann| dhanavAtavalaya, tanuvAtavalaya evaM ghanodadhivAtalaya para AdhArita haiN| sampUrNa loka jIvAjIvoM se bharA hai| una sabhI kA piNDa jina bhagavAna ne bIsa-bIsa sahasra yojana pramANa Upara -apara kahA hai| Urdhva pradeza meM kramaza: hona-hIna haiM tathA loka ke zikhara para ve kSINa ho jAte haiN| loka zikhara para kramaza: hInahani hIna haiM tathA loka ke zikhara para ve kSINa ho jAte haiN| loka zikhara para kramaza: do korI, eka kosa evaM zikhara para ve kSINa ho jAte haiN| loka zikhara para kramaza: do kosa, eka kosa evaM pandraha sau pacahattara (1575) dhanuSa pramANa hai| yaha loka baudaha rajU pramANa U~cA hai aura isakA samasta kSetraphala 343 ghana rAz2a hai| umI ke madhya suprasiddha asagAr3I hai, vaha sarvatra traya jIvoM ke bharI huI hai| duHkhanAzaka bhgH|| 117 ke bAhara ke kSetra ko pA~ca prakAra ke sthAvaroM se maga hA kahA hai| mAraNAtaka mugAta evaM upapAda-samudghAta karate samaya ina tInoMkoM meM unakA gagana gAr3I ke bAhara bhI aviruddha haiN| ___ loka ke mUlabhAga meM usakA pramANa pUrva se pazcima meM sAta rAjU kahA gayA hai aura phira madhyaloka meM eka rAjU, Urdhva- loka meM Upara jAkara pA~ca rAjU aura punaH eka rAja vibhakta hai| dakSiNa aura uttara dizA meM loka kA AyAma sarvatra nirantara sAta rAjU jAnanA caahie|195 dasa, solaha, bAIsa, aTThAIsa, cauMtIsa, cAlIsa evaM chayAlIsa rajjU arthAt kula 196 rajja pramANa sAta (naraka) pRthviyoM kA ghanaphala jAnanA caahie|196 isa prakAra sAtoM narakoM kA pramANa eka sau chiyAnave rajjU hai| eka sau saiMtAlIsa rajjU Urdhva loka kA pramANa jAnanA caahie| isa prakAra gaNanA karake, ye 343 rajjU kahe gaye haiN|197 195 raidhU : pAsa. 5.14 196 vahI, ghattA-85 197 vahI 5:15 RSesiesdeseseResidesxesy 2oe kestesOSRASIRSASURES
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ naraka varNana ( adholoka) prathama ghammA naraka : . tiryaka loka ke madhya meM eka sahasra yojana pramANa kanakAcala kA tala hai| usake nIce dhammA nAmaka prathama naraka hai, jisake tIna bhAga haiN| prathama bhAga kA nAma khara pRthvI hai, jo solaha yojana moTI hai| nau prakAra ke bhavanavAsI deva vahA~ rahate haiM aura manovAchita sukhoM ko bhogate haiN| sAta prakAra ke rasika vyantara deva bhI vahA~ sukha bhoga bhogate hue rahate haiN|198 pakabahula nAmaka dUsarA bhAga bhI caurAsI sahasra yojana moTA hai| vahA~ eka prakAra ke as kumAra Atika devoM kA nivAsa sthAna hai|199 tRtIya toya 'bahula nAmaka bhAga bhI assI sahasra yojana moTA hai| du:khoM meM paripUrNa una naraka bhAgoM meM nArakI loga nivAsa karate haiM aura eka dUsare ko pratAr3ita karate rahate haiN|200 prathama nA meM prasAra haiN20| tabhyaH lopa :: To haripUrNa vina : prakAra ke haiM-indraka, zreNa E ikNaka / yahA~ para Apake Abhana nArakI jIya nivAsa 13 ___PITE : mAdA aMgula adhika tIna hAtha hai| : 1 sthAna meM paka rahanA hai 22044 prathama raka meM kA A pamA eka saragara vaM jaghanya Aya dasa 05 prathama naraka kI pRthvI kA naam| ratnaprabhA hai|206 jisakI prabhA, citra Adi ratnoM ko prabhA ke samAna hai, vaha rala prabhA bhUmi hai|207 __ --- --- -. . - - * : pAna. 5.15 199 ho. dhA- 200 hI 5:16/1.3 201 baho 5/16/7 202 vahI 5/16/11 203 vahI 5/16:15-16 204 vahI, ghattA-87 205 vahI 5/07/4,8 206 vahIM, ghattA -88 207 i. savArthasiddhi : pUjyapAda : paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyA TIkA, 367 pR. 147 aslesesesxesxxshashess) 207CSTMesxesxesxesesxes
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama naraka meM nArakiyoM kA avadhijJAna kevala eka yojana pramANa kahA gayA hai208 amanaska jIva prathama naraka taka utpanna hotA hai|209 vahA~ se nikalakara jIva zobhA yukta tIrthaMkaratva ko bhI prAsa karatA hai aura cauMtIsa atizayoM se paripUrNa AThavIM pRthvI prApta kara vaha dhanya ho jAtA hai|210 ve nArAyaNa, prattinArAyaNa, balabhadra aura jayalakSmI ke dhArI tathA chaha khaNDadhArI cakrezvara pada prApta karate haiN| bAdhA se rahita hote haiM tathA sugati ko sAdhane ke kAraNa unakA narakoM meM Agamana nahIM hotaa|11 isa naraka meM uSNa vedanA hotI hai212 dvitIya vaMzA naraka: dvitIya naraka vaMzA nAma vAlA hai|13 isameM gyAraha naraka prastAra haiM, jinameM nArakiyoM ke kula duHkhoM se paripUrNa rahate haiN|214 isameM dukhoM ko dene vAle paccIsa lAkha bila haiN|15 ye bila indraka, zreNIbaddha evaM kusumaprakIrNaka ke bheda se tIna prakAra ke haiM, jahA~ para nAnA prakAra ke amita nArakI jIva nivAsa karate haiM 216 isa naraka ke jIvoM kA zarIra caudaha daNDa evaM bAraha aMgula adhika chaha hAtha hai|17 isa naraka meM utkRSTa Ayu kA pramANa tIna sAgara hai218 tathA jaghanya Ayu eka sAgara pramANa kahI hai|219 isa naraka kI bhUmi kA nAma zarkarAprabhA hai| 220 jisakI prabhA zarkarA ke samAna ho, vaha zarkarAprabhA bhUmi hai 21 isa naraka meM - -- - - --- - - - - 208 raighu : pAsa. 5/18/2 209 vahIM, 3/18/6 210 vahIM,5/18/15-16 211 vahIM, battA- 89 212 sarvArthasiddhi: pUjyapAda, vyAkhyA TIkA 371, pR. 150 213 pAsa. 5/16/4 214 vahI 5/16/7 215 vahI 5/16/11 216 vahI 5/16/15-16 217 vahI 5/17/1 218 vahI 5/17:4 219 vahIM 5/178 220 vahI,pattA- 98 221 sarvArthasiddhi : pUjyapAda : paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyA TIkA 367, pR. 147 Desesesesxesxesesistej 2os deskesiestesesacsiesdes
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ nArakiyoM kA avadhijJAna kevala AdhA kosa kama eka yojana hai|222 mArjAra Adi dukhapUrNa jIva isI naraka meM janma lete haiN|23 isa (vaMzA) naraka se nikalakara jIva zobhAyukta tIrthaMkaratva ko prApta karatA hai| unakA punaH naraka meM Agamana nahIM hotA, ve nArAyaNa, balabhadra, pratinArAyaNa, cakrezvara Adi pada ko prApta karate haiM. bAdhArahita hote haiN|224 isameM uSNavedanA hotI hai|225 tRtIya selA naraka : tIsarA naraka jina bhagavAna ne selA nAma vAlA batAyA hai|226 isameM no naraka prastAra227 tathA pandraha lAkha bila haiN|228 ye bila indraka, zreNIbaddha evaM kusuma prakIrNaka ke bheda se tIna prakAra ke haiM, jisameM nAnA prakAra ke amita nArakI jIva nivAsa karate haiM 29 isa naraka ke jIvoM kA deha pramANa ikkIsa daNDa evaM aThAraha aMgula adhika nau hAtha haiN|230 Ayu kA utkRSTa pramANa sAta sAgara hai231 tathA nikRSTa Ayu tIna hajAra varSa hai|232 isa (selA) naraka kA dvitIya bhAga bAlu prabhA hai|233 isakI prabhA bAlu ko prabhA ke samAna hai, ata: yaha bhUmi bAlu prabhA kahI gaI hai|234 isa naraka ke nArakiyoM kA avadhi jJAna kevala tIna kosa pramANa hai|235 isa naraka meM pApI vihaGgama janma lete haiM, jahA~ ve nirantara ghAtoM se santapta hote haiN|236 tRtIya naraka se nikalakara jIva zobhAyukta tIrthakaratva ko 222 raibhU : pAsa. 5/18:3 223 vahI 5:18/6 224 vahI 5:18 evaM pattA-89 225 sarvArthasiddhi. vyAkhyA TrIkA 371 pR. 150 226 pAsa. 5/16114 227 vahIM 5:16:8 228 bahI 51/16/12 229 vahI 5:16/15 16 230 bahI 5:16.77 231 vahI 5:17/4 232 vahI 5:17/9 233 vahI,pattA -88 234 sarvArthasiddhiH hindI vyAravyA-367. pR. 147 235 pAsa, 5/18/3 236 "siMjAi jati vihaMgama pAviya, Nicca jastha ghAyahi~ saMtAtriya // '' vahI 5/18/7 Pastestakesxesesses 209 SxeshisxesxSEXSI
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAsa karatA hai tathA punaH naraka meM Agamana nahIM hotA37 caturtha naraka ajanAnAma vAlA hai, isameM sAta naraka prastAra aura dasa lAkha bina haiN| ye bila bhI tIna prakAra ke hote haiM inhaka, zreNIbaddha aura kusumprkiirnnk| inameM nAnA prakAra ke amita nArakI jIva nivAsa karate haiN|238 isa naraka meM jIvoM kI deha kA pramANa bayAlIsa daNDa evaM chattIsa aMgula adhika aThAraha hAtha hai|239 isa naraka ke nArakiyoM kI utkRSTa Ayu kA pramANa dasa sAgara240 tathA nikRSTa Ayu kA pramANa sAta hajAra varSa hai|241 isa naraka kI pRthvI kA apara nAma paGkaprabhA hai|42 jisakI prabhA kIcar3a ke samAna hai. vaha paGkaprabhA bhUmi hai|243 isa naraka ke nArakiyoM kA avadhijJAna pramANa hAI kosa hai|244 isameM vihaGgama janma lete haiM|245 caturthanaraka se lauTakara jIva mokSa pada pAtA hai kintu niyama se tIrthaGkara nahIM hotA 46 isa naraka meM tIna uSNatA hai, kintu pApavarza jIva usa saba ko / sahatA hai|247 paJcama ariSTA naraka : paJcama naraka ariSTA nAma vAlA kahA gayA hai| isameM pA~ca naraka prastAra tathA tIna lAkha bila haiN| ve bila indraka, zreNIbaddha evaM kusumaprakIrNaka ke bheda se tIna prakAra ke haiM, jahA~ para nAnA prakAra ke nArakI jIva nivAsa karate haiM PAB isa naraka ke jIvoM kA deha pramANa caurAsI daNDa evaM bahanara aMgula adhika chattIsa hAtha hai|249 isa narakake nArakiyoM kI utkRSTa Ayu satraha sAgara250 tathA nikRSTa : Privar -..237 pAsa.5:18/15 238 vahI5/16 239 vahI 5/17:2 240 vahIM 5/17.5 241 vahI 5/17/8 242 pAsa. pattA- 88 243 sarvArthasiddhi, vyAkhyA-367.1. 147 244 pAsa. 5/18/4 245 vahIM 5/788 246 "casthihiM Adiu sivapau pAvai, titthayara viNauNiya bhaavi|" vahI 5:18:14 247 bahI 5/19:1 248 vahI 5/16 249 vahI 5/17 250 vahIM 5:17.5 sxesexestusesTastesYes 210 Asleshusshastasistessess
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayu dukhoM se pRNaM dasa sAgara hotI hai|251 isa naraka pRthvI kA apara nAma dhUmadhA hai|252 jisakI prabhA dhuMvA ke samAna hai, vaha dhUmaprabhA bhUmi hai|253 pA~caveM naraka meM avadhijJAna kA pramANa gaNadharoM ne do kosa mAnA hai|254 dukhoM ke saGgama siMha isa naraka meM utpanna hote haiM 255 isa naraka meM tIvra zIta aura uSNatA hai|256 tIva zIta aura uSNatA ke kAraNa jIva atyanta dukhoM ko bhogate haiN| pAMcaveM naraka se nikala kara jIva ( manuSya hokara) vrata tapa karatA hai, kintu vahA~ bhI vaha mokSa prApta nahIM krtaa|257 SaSThama maghavI naraka : chaThaveM naraka kA nAma maghavI kahA gayA hai| isameM tIna naraka prastAra tathA pA~ca kama eka lAkha arthAt 95000 bila haiN| ye bila indraka. zreNIbaddha evaM kusumaprakIrNaka ke bheda se tIna prakAra ke haiM tathA yahA~ para nAnA prakAra ke amita nArakI auva nivAsa karate haiN|25B isa naraka ke jIvoM kA deha pramANa eka sau ar3asaTha daNDa evaM eka sau cavAlIsa aMgula adhika bahatara hAtha hai|259 isa naraka ke nArakiyoM kI utkRSTha Ayu bAIsa sAgara260 tathA nikRSTa Ayu satraha sAgara hotI hai|61 isa naraka kI pRthvI kA apara pAma taga:prabhA hai|262 jisakI prabhA andhakAra ke samAna hai, vaha tama:prabhA bhUmi hai|263 chauveM naraka meM avidhajJAna kA kSetra Der3ha kosa paryanta mAnA gayA hai||64 strI, matsya isI naraka meM 252 pAsa 5179 252 vhI. pattA 88 253 sarvArthasiddhi : paM. phUlacandra zAstrI, TokA, hindI vyANDyA -367. pR. 147 251 pAsa. 5/18:4 255 vahIM 5/18/8 256 vahI 5/19/2 257 vahI 5/18/13 255 vahIM 5:16 259 vahI 5:17 260 vahIM 5:15 26] vahIM 5:17:10 262 bahI ghanA-88 26- sAdha sadri paM. phalacanda zAstrI. TokA hindI vyAkhyA, pR. 147 264 pAsa. 514:5
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpanna hokara pUrvArjita karmoM ko bhogate haiN|265 isa naraka se lauTakara jIva manuSyatva prApta karatA hai, kintu use cAritra kI prApti nahIM hotI,266 saptama mAdhavI naraka : saptaka naraka mAdhavI kahA gayA hai| isameM eka naraka prastAra hai , jinameM nArakiyoM ke kula dukhoM se pUrNa rahate haiM, tathA pA~ca nikRSTa bila haiN| ye bila indraka, zreNIbaddha aura kusumaprakIrNaka ke bheda se tIna prakAra ke haiM 267 isa naraka ke jIvoM kA deha pramANa tIna sau chattIsa daNDa evaM do sau aThAsI aMgula adhika eka sau cabAlIsa hAtha hai68 isa naraka ke nArakiyoM kI utkRSTa Ayu taiMtIsa sAgara269 evaM jaghanya Ayu bAIsa sAgara kI hai|270 isa naraka ko kAjala ke samAna kAlA, ghora andhakAra pUrNa tathA duHkhoM se vyAsa kahA gayA hai| isa mAghavI naraka kI pRthvI kA apara nAma mahAtamaH prabhA haiN|271 jisakI prabhA pragAr3ha andhakAra ke samAna hai, vaha tama:tamaprabhA bhUmi hai|272 isa naraka meM nArakiyoM kA avadhijJAna kevala eka kosa paryanta pramANa kahA gayA hai|273 puruSa tathA matsya isa naraka meM pUrvArjita karmoM ko bhogate haiM|274 isa naraka ke duHkha sahakara jo jIva vahA~ se marakara lauTatA hai, vaha tiryaJca hotA haiN| vaha marakara puna: naraka meM hI jAtA hai aura pUrvajanma kA smaraNakara duHkha sahatA hai275 chaThaveM evaM sAtaveM naraka kI vividha vedanAyeM : chaThaveM evaM sAtaveM naraka meM tIvra zIta hotI hai| yadi vahA~ eka lAkha yojana pramANa lohe kA golA DAla deM to vaha bhI tIvra uSNatA ke kAraNa kSaNamAtra meM gala jAtA hai aura tIvra zIta se sthAnAntara meM vilIna ho jAtA hai| vahA~ kSetrodbhava ... 265 pAsa.5:18/9 266 vahI 5/18:12 267 vahIM 516 268 vahI 5/17 269 vahI 5:175 270 bahI 5/17/10 271 bahI, ghattA-88 272 sArthasiddhi pUjyapAda : paM. phUlacanda zAstrI bIkA, hindI vyAkhyA 367, pR. 147 273 pAsa. 5/1815 274 vahI 5:18:9 275 sattamaNarayaha~ jo AvepyiNu tiriMu hoi puNa duvakhusaheppiNu . parai puNu vi so jAi mareppiNu, dukkha sahai cirajammu saheppiNu / vahIM 5/18:10.11 ASRestastesesxesesiasis) 212 sxssessiesesxeses
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ asurodbhava, mAnasika evaM kAyodbhava vedanAoM se bhayabhIta hue nArakI paraspara meM eka dUsare kA hanana karate haiM aura vahA~ nimiSa bhara ke lie bhI unheM sukha prApta nahIM hotaa| saMDAsI se nArakiyoM ke mu~ha phAr3akara unameM lauhA galAkara bhara dete haiM, unase zarIra gala jAtA hai, kintu phira kSaNamAtra meM usI prakAra mila jAtA hai, jisa prakAra pora ke bindu nirantara saMgaThita ho jAte haiN| kSetra kI vizeSatA ke kAraNa pUrva baira ko jAnakara nAraka vRndoM ke dvArA unakA damana kiyA jAtA hai| unako dhagadhagAte hue (dagdha) aGgAroM ke samAna tapta lauha stambhoM kA AliGgana karAkara ve kahate haiM ki re duSTa ! tUne pUrvakAla meM chala se parastrI kA AliGgana kiyA thaa|'' anya dUsare zAlmali vRkSa lAkara tRNa athavA vRkSa DAliyoM ke samAna zarIra evaM sira tahasa-nahasa kara DAlate haiN| yadi vahA~ se vaha kisI prakAra chUTa bhI jAtA hai, to vaha tIna pyAsa se ghuTane lagatA hai| phira unake sira para hathaur3oM ke prahAra se AghAta karate haiM aura unheM tasa tela ke kar3AhoM meM DAla dete haiM, jisase unheM kumbhIpAka meM pakAe jAne ke samAna jalana ke du:khaM hote haiM276 isa prakAra jIva aneka prakAra ke duHkhoM ko bhogatA hai| vahA~ (naraka meM) janma lekara jIva kisa prakAra sukha prApta kara sakatA hai| madhya loka kA varNana : ___madhya loka eka rajjU pramANa vistAravAlA kahA gayA hai, jo dvIpoM evaM sAgaroM se yukta hai| ve dvIpa evaM sAgara jinendra ne asaMkhya kahe haiN| apane AyAma meM ve dugune- dugune batAye gaye haiN| usake madhya meM dvIpoM meM pradhAna tathA unake rAjA ke samAna jambU dvIpa hai| vaha eka lAkha yojana vizAla pramANa vAlA haiM, yadyapi vaha AkAra meM sabase laghu hai, parantu guNoM meM jyeSTha hai|277 bharata kSetra kA varNana : meruparvata kI dakSiNI dizA meM dhanuSAkAra bharatakSetra hai| usameM RSi loga bhramaNa kiyA karate haiN| usakA pramANa 526 yojana se chaha kalA adhika hai arthAt bharata kSetra kA pramANa kucha adhika hai; aisA jinendra ne kahA hai| usake madhya meM sundara vijayArdha parvata hai, jo paccIsa yojana U~cA hai aura pacAsa bojana vistAra vAlA hai, jo dIrghatva ke prasAra meM sAgara taka calA gayA hai| 276 Nasa. 519 27 pAsa. 5/27:14
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahItala se dasa yojana Upara isakI do zreNiyA~ vidyAdhara samUha se basI huI haiN| dakSiNa dizA kI zreNI meM pacAsa karor3a tathA uttara zreNI meM sATha karor3a sukhakArI pura sthita haiM aura pratyeka pura meM karor3a gA~va haiN| pratyeka gA~va meM khecara rAjA rAjya kiyA karate haiN| usa parvata ke zikhara para nau pUrNabhadra nAmaka kUTa haiM, jinheM dekhakara devagaNa bhI pagubhava kA anubhava karate haiN|278_ sarovaroM evaM guphAoM ko pUrNa karane vAlI gaMgA evaM sindhu nadiyoM dvArA bharata kSetra ke chaha khaNDa kie gaye haiN| (unameM se dakSiNa bharata ke tIna khaNDoM meM se madhya kA khaNDa AryakhaNDa hai aura zeSa) pA~ca khaNDoM meM bhayAnaka mlecchoM kA nivAsa hai| jina bhagavAna kA dharma vahA~ nahIM jAtA279 AryakhaNDa dharma evaM karma ke bhedoM se samRddha hai| usakI uttadizA meM sukhakArI himatrAn-himavanta nAmaka kulAcala haiN| usa kulAcala kA vistAra 105272119 yojana aura U~cAI eka sau yaujana hai| apane AyAma meM yaha sAgara paryanta vistRta hai, usake Upara gyAraha sukhakArI kUra haiM, jinameM vyantaradeva nivAsa karate haiN| usake UparI zikhara para padma nAmaka mahAhada hai, jisakA AyAma eka sahasra yojana hai| usakI caur3AI isakI AdhI aura gaharAI dasa yojana hai| usake madhya meM eka puNDarIka kahA jAtA hai, jo eka yojana pramANa hai aura kabhI bhI vilIna nahIM hotaa| usakI karNikAyeM kanakavarNa kI kahI gaI haiM, jinakA pramANa eka-eka kosa kA hai aura jo uttama teja se dIpta haiN| usa para zrI nAmaka devI apane-apane parijanoM ke sAtha nivAsa karatI haiM aura manovAMchita sukhoM kA bilAsa karatI hai|280 gaGgA, sindhu evaM rohita Adi zreSTha nadiyA~ svayaM padmahada se nikalI haiN| ve gaGgA Adi nadiyA~ savA chaha yojana vistRta tathA usase dasa gune lambe samudra meM giratI haiN|281 sindhu nadI pazcima samudra meM giratI hai, vijayArdha unakA mitra hai| isase (isa prakAra gaGgA, sindhu evaM vijayArdha parvata se vibhakta hokara) bharatakSetra ke chaha khaNDa ho jAte haiN| himavAna evaMta kI uttara dizA meM haimavat nAma kA kSetra hai, jo kalpa vRkSoM se yukta hai| 10525112 yojana pramANa vAlA himavat nAmaka parcata hai| yahI himavanta kSetra kA bhI vistAra hai aura samudra 28 pAsa. 5:27:5-12 279 kahIM ghata 8 280 pAsa. 5:24 28 vA dhattA. 12 Resmashasxesxesxestesses 214 RASICSesxxsrusILSESXASS
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ ustus SSTAS TESTES SES YES T r anslations taka doghaM hai| vahA~ manuSyoM kI Ayu eka palya evaM zarIra kA pramANa eka gvyuutihai| ve vahA~ manovAJchita bhogoM ko bhogate haiM, vahA~ 7 zIta hai, na uSNatA aura na rog-shok| ve A~vale ke barAbara hI AhAra grahaNa karate haiM athA kabhI bhI malamUtra kA tyAga nahIM karate hai|282 vaha bhoga bhUmi jaghanya hone para bhI zreSTha sukhoM kI khAni hai| rohita evaM rohitAsyA nAma kI caJcalana vAlI do nadiyA hai, unakA. kahIM skhalana nahIM hotA283 una donoM nadiyoM kA prathama nirgamana makha sAr3he bAraha yojana kahA gayA hai, phira krama-krama se dasa gunI vistIrNa hokara ve donoM nadiyA~ pUrva evaM apara sAgaroM ko prApta hotI haiN|284 haimavat kSetra kI uttara dizA meM do sau yojana U~cA evaM atyanta sundara mahA himavanta nAma kA kulAcala haiM, jo dIrghatA meM samudra taka phailA hai| jo 421010/19 yojana pramANa hai| yaha usa parvata kA vistAra hai, usa para ATha kUTa kahe gaye haiN| puna: vahA~ padma nAmaka mahAhRda hai, jisakA annagAha bIsa yojana kahA gayA hai| usakA AyAma do sahastra tathA vistAra usase AdhA hai| usake madhya meM bajramaya do yojana vistAra vAlA kamala haiM, jisake patra do yojana vistIrNa haiN| usakI karNikA bhI do yojana pramANa hai, jisa para "hrI" nAma kI devI sadA nivAsa karatI hai| usa parvata ke sarovara se uttara dizA meM rohita evaM harita nadiyA~ nikalI haiN| vahA~ harivarSa nAma kA pavitra kSetra hai, jahA~ ke nivAsI manuSya svabhAva se hI sarala citta hote haiN| vahA~ manuSyoM ko Ayu do palya kI hotI hai aura unake zarIra kA pramANa do gAha pramANa hotA hai| unakA bhojana eka akSa (baher3A) pramANa hotA hai| ve malamUtra visarjana nahIM karate, phira bhI unakA zarIra nIroga banA rahatA hai285 __8421- yojana hari varSa kSetra kA pramANa hai| vaha kalpavRkSoM kA sthAna hai aura vahA~ samasta madhyama bhogabhUmiyA~286 haiN| lambAI meM vaha raudra jalacaroM se yukta pUrva evaM avara samudra se saTA huA hai| usa kSetra meM harit evaM harikAntA nAmaka do .--. . 282 pAsa. 5:29 283 vahIM ghanA-100 284 vahI 5:30:12 285 pAma. 5.003 I 28 va attA- CE
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ nadiyA~ bahatI haiM, jo mUla meM paccIsa yojana haiM aura Age bahakara kramazaH usase dasa gunI sthUla ho jAtI haiN| ve nadiyA~ pUrva evaM pazcima samudroM meM giratI haiN| hari kSetra kI uttara dizA meM niSadha parvata hai| vaha harikSetra se vistAra meM dugunA aura U~cAI meM cAra sau yojana hai| usake Upara nau kUTa bane hue haiN| vahIM tigiccha nAmaka mahA sarovara kahA gayA hai| usakA avagAha, vistAra evaM lambAI mahApadma se dugunI hai| usameM karNikA vAle puSkara kahe gae haiM, jina para 'dhRti" nAmaka pavitra devI nivAsa karatI haiN| harikAntA evaM sItA; ye donoM pavitra evaM zAzvata nadiyA~ tigijcha sarovara se nikalatI haiN| ve pacAsa yojana bahakara AtI haiM aura vahA~ donoM milakara pUrva samudra meM giratI haiN| usakI uttara dizA meM videha kSetra hai, jisanaH 5 meM suparNa dIpta meruparvata hai 287 usakA AkAra hAthI ke dA~ta ke samAna aura saundarya candramA ke samAna hai| meruparvata kI cAroM vidizAoM se cAra parvata nikalate haiN| una cAra vidizAoM meM288 surakuru nAmaka uttama bhogabhUmi haiM, vahA~ ke uttama loga tIna palya jIte haiN| unake zarIra tIna gavyUti pramANa hote haiM aura vahA~ nitAnta sukhadAyaka zreSTha kalpavRkSa manovAJchita sukha dete haiN| surakuru kI racanA ke samAna hI uttarakuru kI racanA hai| usa videha kSetra kA pramANa 336844/19 yojana kahA gayA hai| kanakAcala kI pUrva dizA meM sthita kSetra pUrva videha aura pazcima dizA meM sthita kSetra apara videha kahA jAtA hai| eka-eka meM solaha-solaha kSetra haiN| vijayArddha evaM gaGgA, sindhu Adi nadiyA~ prati kSetra ke madhya meM rahatI haiN| ye donoM hI vividha prakAra ke dhana-dhAnya se pUrita evaM sarasa haiM aura vahA~ kAlacakSu sparza nahIM krte| donoM meM sadaiva caturthakAla rahatA hai aura jinakathita dharma kabhI ghaTatA nhiiN| unakI Ayu koTi varSa nizcita hai aura vaha tAratamya ke bheda se kahI gaI hai| vahA~ tIrthaMkaroM tathA usI prakAra cakravartI, vAsudeva, baladeva evaM prativAsudeva kI koI saMkhyA nahIM hai aura vahA~ dharma kI dhurA ke dhAraka zreSTha kevali, RSi evaM cAraNamuni utpanna hote rahate haiN| unake zarIra pA~ca sau dhanuSa aura teja se dIpta evaM parvata ke samAna dhairyavAn hote haiN| 287 pAsa. 5/31 288 vahI ghattA-102 usesxesxesyasrusesxsesi 216 testostessesxesxesxesxesy
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ uttara dizA meM jo nIla kulAcala haiM, vaha bhI siddhazilA ke samAna sukhakArI haiM, isake bAda rukmi evaM zikharI parvata jAnie, vahA~ kezarI aura mahApuNDarIka (sarovaroM) ko maaneN| vahIM puNDarIka sarovara bhI hai| ina tInoM (sarovaroM) ko jJAnIjana "nadiyoM kA janmadAtA" kahate haiN| dakSiNa deza meM ramyak , hairaNyavat tathA airAvata nAmaka kSetra evaM sItodA pradhAna nadiyA~ haiM P90 lavaNodadhi (dvIpa) kA varNana : __ lavaNodadhi nAmaka sAgara jambUdvIpa se dugunA pramANa vAlA varNita hai, jisakA vistAra do lAkha yojana kahA gayA hai aura jo dizAoM evaM vidizAoM ko bar3avAnala se yukta karatA hai| dvIpa ke bAhara eka vizAla bajramayI vedikA suzobhita hai| usakI bAraha yojana kI vIthI hai, jisakA madhyabhAga eka ATha yojana varNita hai| usakA UparI bhAga cAra yojana aura U~cAI ATha yojana pramANa hai, usakI donoM dizAoM meM akhaNDa upavedikAyeM haiM aura vaha devAraNya (pavitra upavana) se suzobhita hai| 31 dhAta kI khaNDa dvIpa kA varNana : lavaNodadhi ke bAda dhAtakIkhaNDa (DIpa) hai, jo lavaNodadhi se dugunA hai| yaha cAra lAkha yojana hai| isake pUrva aura pazcima dizA meM do sumeruparvata haiM aura jina para pratyeka dizA meM svarNa varNa vAle devatA krIDAyeM kiyA karate haiN| pratyeka se sambandhita cA~tIsa kSetra haiM aura utane hI vijayArdha haiN| chaha kulAcala aura caudaha nadiyA~ evaM sarovara haiN| ina Arya bhUmiyoM meM uttama manuSya vilAsa karate haiN|292 kAlodadhi dvIpa kA varNana : kAlodadhi nAmaka dvIpa dhAtakI khaNDa se dogunA arthAt ATha lAkha yojana vistAra vAlA hai 293 289 pAsa. 5:32 290 vahI ghatA-103 291 vahI 5:33 se 6 292 kI 5:337 se 11 293 vahI 5.33/13
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ puSkArArddha dvIpa kA varNana : puSkArArddha dvIpa solaha lAkha yojana vistAra vAlA hai tathA mAnuSottara parvata se vibhakta hai| vaha valayAkAra se usake madhya meM sthita hai, isaliye isa dvIpa kA mAma puSkarArddha dvIpa kahA gayA hai| isake madhya meM pUrva evaM apara donoM dizAoM meM meru (parvata) sthita haiM, jo devatAoM ko priya haiN|294 sUrya evaM candramA kA pramANa295 ; ___ jambUdvIpa meM do do sUrya evaM candramA hote haiN| lavaNa samudroM meM cAra-cAra sUrya evaM candra, dhAtako khaNDa meM bAraha-bAraha sUrya evaM candra, kAlodadhi meM byAlIsabyAlIsa sUrya candra aura puSkarArddha dvIpa meM bahattara-bahattara sUrya evaM candra haiN| ye nirantara meru parvata kI pradakSiNA karate haiM aura ar3hAI dvIpa ke andhakAra kA nAza karate haiN| jambUdvIpa meM chattIsa dhruva tAre, raudra jala vAle lavaNasamudra meM eka sau untAlIsa, dhAtakI khaNDa meM eka hajAra dasa, kAlodadhi meM ikatAlIsa hajAra eka sau bIsa aura puSkarAddhaM dvIpa meM trepana hajAra do sau tIsa dhruva tAre haiM, jo ki nizcala haiN| ar3hAI dvIpa ke bAhara bhI andhakAra kA nAza karane vAle candra, sUrya evaM nakSatra ghaNTAkara rUpa meM hAthI kI gati ke samAna vicaraNa karate hue jahA~ svayambhUramANasAgara pAra hotA hai, vahA~ taka sthita haiN| Urdhva loka : ___ meru se Upara loka ke anta ke kSetra ko UvaM loka kahate haiN| isake do bheda haiM : kalpa aura klpaatiit| jahA~ indra, sAmAnika Adi kI kalpanA hotI hai, ve kalpa haiN| jahA~ yaha kalpanA nahIM hai, ve kalpAtIta haiM296 ___ svarga ke kalpabhAga meM rahane vAle deva (indra) kahalAte haiM aura kalpAtIta bhAga meM rahane vAle ahamindra kahalAte haiN| 294 pAsa. 5.33:15 me 18, 295 vahI 5:34 296 . lothaMDakAra mahAvIra kaura unakI prAcArya paramparA anupa 1]. -7 Tushresxestusxesiesresses 218 lisxessiesresthesiresiesmes
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva cAra nikAya ke hote hai297 bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vaimaanik298| aba yahA~ una cAroM prakAra ke devoM kA varNana kiyA jA rahA hai bhavanavAsI kA artha : jinakA svabhAva bhavanoM meM nivAsa karanA hai, ve bhavanavAsI kahalAte hai|299 bhavanoM kA sthAna : ___ 'ratnaprabhA ke paMkabahula bhAga meM asura kumAroM ke bhavana haiM aura khara pRthvI bhAga meM Upara aura nIle eka-eka hajAra yojana chor3akara zeSa nau prakAra ke kumAroM ke bhAga 350 . . . . . . bhavanavAsI devoM ke bheda : bhavanavAsI deva dasa prakAra ke hote haiM : 1.asura kumAra, 2. nAgakumAra,3. dvIpa kumAra, 4. udadhi kumAra. 5. vidyut kumAra, 6. stanita kumAra, 7. dik kumAra, 8. hemakumAra, 9, agnikumAra, 10. vAyu kumAra 301 bhavanavAsI devoM ke zrI cihna : bhavanavAsI devoM ke mukuTa meM kramaza: cUDAmaNiratna, phaNa, garur3a, gaja, makara, svastika, bajra, siMha, kalaza aura dhor3e ye zrI302 cihna hote haiN| bhavanavAsiyoM ke bhavanoM kI kula saMkhyA : bhavanavAsI devoM ke bhavanoM kI kula saMkhyA sAta karor3a evaM bahattara lAkha hai| vahA~ ke jina bhavanoM kI saMkhyA bhI utanI hI hai|303 297 "devAzratuNikAyA'' | tatvArthasUtra 4:11 298 sarvArthasiddhi : pUjyapAda, saMskRta TIkA, adhyAya-- 4, sUtra.1 293 "bhavapeSu vamantItyevaMzIlA bhavanavAsina : ||- sarvArthasiddhi, saMskRta TIkA saM. 4617. 178 300 lahI e. 178 301 amaratumAra pAya dAbobahi. vina-Nita disanI maagh| hemakuma ra vAu.. balara thira bhavAgavAmi dahae jAhi kira || raidhu : pAsa. 5/20:23 302 cuDAmaNi phaNi garuTa-gaka bhayara baTamANaM vaja hari-kalasaMpu - turau e jAgAha. 'bhAvANAhaM siracihai mANahu // vahIM 55205-6 303 sanakoDivAhattarilakkhai~, nettibAI lagabhavaNahu maMkhahiM / / vaho 5/2014 astesexSTARAISISTS 219kxsResesxesasrestess
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavanavAsI devoM ke zarIra kA pramANa : jinendra deva ne bhavanavAsI devoM meM se asarakumAra devoM ke sundara zarIra kA pramANa paccIsa dhanuSa kahA hai| zeSa nau bhavanavAsI devoM ke zarIra kA pramANa dasadasa daNDa hai|304 bhanavavAsI devoM kA Ayu pramANa : bhavanavAsI devoM meM se atura kumAroM kI mAlA , eka mAgA pramANa nAga kumAroM kI tIna palya, hema kumAroM kI ar3hAI palya tathA dvIpa kumAroM kI sundara do palya kI Ayu hai| zeSa bhavanavAsI devoM kI Ayu kA pramANa pUrvApekSA AdhA-AdhA palya kama-kama arthAt Der3ha palya pramANa jAnanA caahie|305 tathA jadhanya Ayu kI sthiti dasa hajAra varSa mAnI hai 1906 bhavanavAsI devoM kI paTTa deviyA~ aura unake rUpa : sabhI bhavanavAsI devoM kI pA~ca-pA~ca paTTa deviyA~ kahI gaI haiN| asura . kumAra-trika meM unakI paTTa deviyA~ rati krIr3A ke Avega se ATha-ATha hajAra rUpa banAtI haiN| zeSa devoM kI paTTadeviyA~ chaha-chaha sahasra rUpa banAtI haiM aura adbhuta sukhoM ko bhogato haiN|307 avadhijJAna kA kSetra: sabhI bhavanavAsI devoM ke avadhijJAna kA kSetra asaMkhya koTi yojana pramANa hotA hai|308 vyantara deva : jinakA nAnA prakAra ke dezoM meM nivAsa hai, ve vyantara deva kahalAte haiN|309 ve kinnara, kiMpuruSa, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhUta evaM pizAca ke bheda se ATha prakAra ke haiN| unake nivAsa sthAna tIna prakAra ke haiM-pura, AvAsa aura bhvn| Upara vAloM 304 asuraha deha pamANu vi dilau, dhAguha paMcavIsaha sumnnidgur| se sAha vi dahaMdara pamANika, pAmajirNai NANa jANiu" pAsa.5/2017-8 305 vahI, 5/20/9-11 306 sarvArthasiddhi 4:37 pR. 194 307 raidhU : pAsa. 5:20/12.14 308 vahIM 5:20/15 309 "vividhadezAntarANi yeSAM nivAsAste vyantararAH / sarvArthasiddhi- saMskRta TIkA 463. pR.179 assesesxeSRASISASReses 220 kesesexSRASNASIASIS
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko AvAsa kahA jAtA hai, nIce vAloM ko bhavana ke nAma se jAnA jAtA hai aura madhya pradeza meM jo nilaya hai, unheM pura kahA gayA hai, sabhI avadhijJAna se prakAzita hote haiN| koI to giri kandarAoM athavA vivaroM meM nivAsa karatI hai aura koI suragiri ke zikharoM para dhavalagRhoM (mahaloM) meM, koI AkAza meM vicaraNa karate haiM to koI nandana vana meM vihAra karate haiM aura koI taru zikharoM para nivAsa karate haiN| vyantaroM ke gRha sarakaNDoM ke vana meM hote haiN|310 sabhI vyantara devoM ke zarIra kA pramANa dasa dhanuSa kahA gayA hai| unakI Ayu (utkRSTa) eka palya se kucha adhika hotI hai311 tathA jaghanya Ayu dasa sahasra varSa haiM312 jyotiSka deva : jyotiSI deva (jyotiSka deva) pA~ca prakAra ke haiM-sUrya, candramA, graha, nakSatra aura prakIrNaka tAre313 ye saba pA~coM prakAra ke deva jyotirmaya haiM, isalie inakI "jyotiSI'' yaha sAmAnya saMjJA sArthaka hai|314 ___ jyotiSka deva AkAza meM pRthvI se sAta sau nabbe (790) yojana U~cAI chor3akara hai, unake sambandha meM kahA gayA hai ki ve jina bhagavAna ke niSkramaNakAla meM devatAoM ke meru parvata para jAte samaya apane krama se jAte haiN| Ayu evaM zarIra pramANa : candramAoM kI Ayu eka lAkha adhika palya pramANa jAnanA caahie| sUryo kI Ayu eka hajAra adhika eka palya pramANa hai, tathA zukroM kI Ayu sau adhika eka palya hai| punaH bRhaspatiyoM kI Aya palya pramANa haiN| zeSa buddha, maGgala evaM zani kI Ayu AdhA-AdhA palya hai aura tArAoM kA Ayu pramANa palya kA cauthAI bhAga hai| apanI kAnti se andhakAra ko nAza karane vAle ina jyotiSiyoM ke zarIra kA pramANa sAta-sAta dhanuSa hai| 310 raidhU pAsa. 5/21 311 raitha: pAsa. dhanA-2 312 vahI 5/22/1 313 "jyotiSkA : sUryAcandramasagrahanakSatraprakIrNaka tArakAzca / / sarvArthasiddhi, adhyAya-4 sUtra. 12,pR. 179 314 vahI, hindI vyAkhyA. pR. 179
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ jyotiSka devoM ke vimAnoM kA pramANa : candramA kA vimAna eka yojana pramANa hai| usase kucha kama sUrya vimAna kA pramANa hai| zukra kA vimAna eka kosa hai tathA bRhaspati kA vimAna usase eka cauthAI kama hai| zeSa jyotiSka devoM ke vimAnoM kA pramANa AdhA evaM cauthAI kosa mAnA gayA hai| tAroM kI dUrI meM bhedaH tAroM kI dUrI meM tIna bheda hote haiM- uttama, madhyama aura jghny| tAroM meM vizeSa antara kramaza: sAta, pacAsa aura eka sahasra mAnA gayA hai| jyotiSka devoM ke vAhaka : candra aura sUrya ke vimAnoM ko prati dizA meM abhaMga rUpa se cAra-cAra sahasra siMha, gajendra, vRSabha evaM turaMga nirantara calAte rahate haiN| ve yAnoM ke vAhaka una devatAoM ke bhRtyadeva haiN| gRhoM ke vimAnoM ke ATha sahastra (deva) vAhaka haiM aura nakSatroM ke cAra sahana, tAroM ke vimAnoM ke do sahasra devavAhana kahe gaye haiN|915 gati : ve jyotiSka deva AkAza ko gherate hue ikkIsa adhika gyAraha sau yojana taka kanakAcala ko chor3akara pradakSiNA diyA karate haiN|316 svarga kalpoM kA varNana : sudarzana parvata ke Upara keza ke agrabhAga pramANa antarAla para Rju vimAna sthita hai| vahI pramANa DhAI dvIpa kA hai| usake solaha svarga sthAna haiM: 1. saudharma, 2. IzAna, 3. sanatkumAra, 4. 'mAhendra, 5. brahma, 6. brahmottara, 7. lAntava, 8. kApiSTha,9. zukra, 10. mahAzukra, 11, zatAra, 12. sahasrAra, 13. Anata, 14. grANata, 15. AraNa aura 16. acyt| adhastana madhyama aura Urdhva nAmoM se vihita nau greveyaka haiN| unake Upara navavidha anuttara haiM aura usake bhI Upara zreSTha sarvArthasiddhi * svarga hai, usake bhI Upara brahmaloka kahA gayA hai| paTala saMkhyA: saudharma aura IzAna ke ikatIsa vipula paTala hote haiN| usake UparI yugma sAnatkumAra-mAhendra meM sAta, brahma-brahmamottara meM cAra, lAntava-kApiSTha meM do, 315 raidhU : pAsa.5.22 316 vahI ghattA-93 RASIRSICSIReseSROSTS 222 RASISTASSkexestories
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ Wakakata zukra - mahA zukra tathA zatAra evaM sahasrAra meM kramaza: eka- eka Anata- prANata, AraNa aura acyuta meM chaha-chaha tathA graiveyakoM meM nau-nau paTala hote haiN| nau anuttara tathA sarvArthasiddhi meM kramaza: eka eka pttl| isa prakAra ye tresaTha paTala hote haiM 17 svargoM kI vimAna saMkhyA : saudharma svarga meM battIsa lAkha vimAna, IzAna svarga meM aTThAIsa lAkha gRha vimAna 318 sanatkumAra svarga meM bAraha lAkha vimAna, mAhendra meM ATha lAkha vimAna, brahma evaM brahmottara meM cAra lAkha, lAntava evaM kApiSTha meM pacAsa hajAra vimAna, zukra evaM mahA zukra meM cAlIsa hajAra vimAna, zatAra evaM sahasrAra meM chaha sahasra vimAna aura Anata, prANata, AraNa aura acyuta svarga meM kramaza: sAtasAta sau vimAna haiN| - adhastana tInoM graiveyakoM meM eka sau gyAraha vimAna, madhyama graiveyaka meM eka sau sAla vimAna, UparI graiveyaka meM ikAnave vimAna kahe gaye haiN| nau anudizoM meM nau-nau nabhagAmI vimAna aura nau anuttaroM meM pA~ca-pA~ca vimAna kahe gaye haiN| ye vimAna indraka, zreNIbaddha evaM kusuma prakIrNaka nAma ke tIna bheda vAle haiN| 319 solaha svargoM ke devoM kI Ayu : saudharma aura IzAna svarga ke devoM kI Ayu kA pramANa do sAgara, sanatkumAra evaM mAhendra svarga ke devoM kI sAta sAgara, 320 brahma brahmottara svarga ke devoM kI dasa sAgara, lAntava kApiSTha svarga ke devoM kI caudaha sAgara, zukra- mahAzukra ke devoM kI solaha sAgara, zatAra sahastrAra svarga ke devoM kI aThAraha sAgara Anata - prANata svarga ke devoM kI bIsa sAgara, AraNa aura acyuta svarga ke devoM kI bAIsa sAgara pramANa Ayu hotI haiN| * sarvArthasiddhi meM taiMtIsa sAgara kI Ayu hotI hai aura vahA~ ke nivAsI deva aharniza sukha-samRddhi kA bhoga karate haiN| - prathama svarga kI jo utkRSTa Ayu hotI hai, vahIM usake Upara vAle svarga kI jaghanya Ayu hotI hai| 317 raidhU pAsa 5/23 318 bahI, yattA-- 94 319 vahI 5/24 320 vahI, dhattA - 95 1257 223 xxxsexesxesxxxs
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ devoM kI U~cAI: saudharma aura IzAna svarga ke devoM kI U~cAI sAta-sAta hAdha hai| usake bAda kamI kA R : AdhA-sAdhA hIna prapANa jAnanA caahie| savArthisiddhi meM jo ahamindra deva haiM, unake zarIra kA pramANa eka hAtha hai| devoM kA avadhijJAna : prathama do kalpoM meM nivAsa karane vAle deva prathama naraka pRthvI taka apane jJAna se dekha sakate haiM, usake Upara ke deva tIsarI naraka pRthvI meM rahane vAloM ko dekhate haiN| usake Upara ke cAra svargoM ke sureza (zukra-mahAzukra, zatAra aura sahasrAra ke deva) sampUrNa cauthe naraka taka dekha sakate haiN| una cAra svargoM ke jo pavitra deva haiM ve pA~cavI naraka bhUmi ko jAnate haiN| nau prakAra ke praiveyaka chaThavIM naraka bhUmi ko aura punaH anudizavAsI ahamindra deva sAtavIM naraka pRthvI ko / jAna sakate haiN| pA~ca nirmalatara anuttara vimAnoM ke deva sampUrNa trijaganAlI (sanAr3I) ko jAnate haiN| devoM kA nIce kI ora jAne vAlA isa prakAra kA jJAna hotA / isI prakAra Urdhva dizA meM bhI ketu vimAna taka vimAnavAsI devoM kA aisA hI jJAna hotA hai|321 apsarAoM kI Ayu evaM utpatti sImA : ___ apsarAoM kI jaghanya Ayu ardhapalya evaM utkRTa Ayu pacapana (55) palya prApta hotI hai| una deviyoM kI utpatti do svarga taka kahI gaI hai, jahA~ ve manovAJchita atizaya sukhoM kA bhoga karatI haiN| 22 svargoM meM sakha ke prakAra : __prathama do kalpoM meM kAyasukha, usake Age do kalpoM meM sparza sukha aura Age-Age cAra-cAra da:khoM kA nigraha karane vAle svargoM meM rUpa, zabda evaM mana kA sukha hotA hai|323 devoM meM vizeSatA bheda : tApasa vrata dhAraNa karake jo ziva kA dhyAna karate haiM aura paJca tattvoM kI bhAvanAyeM karate hai, ve marakara jyotiSka deva hote haiM athavA koI-koI vyattara 321 raidhU : pAma. 5:25 322 vahI 5/25,015-16 323 bahI, ghattA-96 MSResesxesesxesesxesires 224 khusesxesxesisxesiress
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ gati meM bhI utpanna hote haiN| jo uttama zrAvaka vrata dhAraNa karate haiN| jo zreSTha nArI AryikA vrata dhAraNa kara maratI haiM, vaha solahaveM svarga meM utpanna hotI haiN| muni ko chor3akara usake Upara anya koI nahIM jaataa| ve muni yathAjAta liGga dhAraNa karake, zarIra ke bhogoM aura parigraha kA tyAga karake, abhimAna, kaSAya aura doSoM se mukta hokara Upara-Upara ke svargoM meM jAte haiN| ina svargoM meM krama-krama se deva hIna mAna vAle hote haiN| sthiti, prabhAva, sukha, dIpti tathA lezyA tathA indriyoM kI vizuddhi evaM Ayu, ye kapara kI ora adhika-adhika haiN|324 siddhakSetra athavA mokSa kA varNana : sarvArthasiddhi ke Upara bAraha yojana pramANa pavitra siddhakSetra hai| dakSiNa-uttara meM vaha sAta rAjU pramANa tathA pUrva-pazcima meM eka rAjU caur3A suzobhita hai! usake madhya meM candra mahala ke samAna gola, sIdhA, chatrAkAra evaM pavitra ATha yojana moTA daidIpyamAna kSetra hai, jisakA vistAra paiMtAlIsa lAkha yojana kahA gayA hai| usake Upara siddhoM kA nivAsa hai, usameM siddha nivAsa karate haiM, jo nitya, arUpI evaM samyaktva pramukha guNoM ke dhArI tathA aSTa RddhiyoM se yukta, amUrtika, vivarNa (rUpa se rahita), jJAna ke piNDasvarUpa, aSTakarma-rahita aura akhaNDa sukhoM ke dhArI hote haiN| paramAnandAmRta se nirantara tRpta, zreSTha ananta guNoM ke Akara evaM Atmarasa se sikta hote haiN| sabhI siddha tanu vAtavalaya ke anta meM nivAsa karate haiM, isake Upara ve nahIM jaate| koI siddha samUha vahA~ paryaGkAsana meM aura koI siddha samUha kAyotsarga mudrA meM sthita haiN| antima zarIra se kiJcid hIna utpatti jarA evaM maraNa ke dukha.25 se rahita ye siddha trijaga meM sArabhUta haiM tathA bhavyajanoM ke lie uttama bodha pradAna karate haiN|925 kAla: samasta dravyoM ke utpAdAdi rUpa pariNamana meM sahAyaka "kAladravya" hotA hai| isakA lakSaNa vartanA hai| yaha svayaM parivartana karate hue anya dravyoM ke parivartana meM sahAyaka hotA hai| kAla dravya ke do bheda haiM-1-nizcayakAla aura 2-vyavahAra ---- 324 raithU : pAsa. 5/26 325 vahI 5/26 326 vahIM, ghattA-97 Passisxesyaneshastases 225 sesxesxesesxexxsess
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ binA kAya , kAla/nizcayakAla apanI dravyAtmaka sattA rakhatA hai aura vaha dharma aura adharma dravyoM ke samAna samasta lokAkAza meM sthita hai| __kAladravya bhI anya dravyoM ke samAna utpAda, vyaya aura dhrauvya lakSaNa se yukta hai| rUpa, rasa, gandha aura sparza Adi se rahita hone ke kAraNa amUrtika hai| pratyeka lokAkAza ke pradeza para eka-eka kAladravya apanI svataMtra sattA rakhatA hai| dharma aura adharma dravya ke samAna vaha lokAkAza vyApI eka dravya nahIM hai kyoMki pratyeka lokAkAza pradeza para samaya bheda se aneka dravya svIkAra kiye binA kArya nahIM cala sakatA hai| kAladravya ke kAraNa hI vastu meM paryAya parivartana hotA hai| pArdhA ke kAlakRta sUkSmatama parirvatana hone meM athavA pudgala ke eka paramANu ko AkAza ke eka pradeza se dUsare pradeza para jAne meM jitanA kAla yA samaya lagatA hai, vaha vyavahAra kAla kA eka samaya hai| aise asaMkhyAta samayoM kI Avali, saMkhyAta AvaliyoM kA eka ucchvAsa, sAta ucchvAsoM kA eka stoka, sAta stokoM kA eka lava, 381/2 lavoM kI nAlI, do nAliyoM kA eka muhUrta aura tIsa muhUrta kA eka ahorAtra hotA hai| isI prakAra pakSa, mAsa, Rtu, ayana, varSa, yuga, pUgi, pUrva, nayutAMga, nayuta Adi saMkhyAtakAla ke bheda haiN| isake pazcAt asaMkhyAta kAla prArambha hotA hai, isake jaghanya, madhyama aura utkRSTa; ye tIna bheda haiN| anantakAla ke bhI jaghanya, madhyama aura utkRSTa bheda kiye gaye haiN| ananta kA utkRSTa pramANa anantAnanta hai|327 jIva : "cetanAlakSaNo jIva: 328 isa vyutpatti ke anusAra jIva kA lakSaNa cetanA hai| upayoga bhI jIva kA lakSaNa hai,329 vaha jJAnopayoga aura darzanopayoga ke bheda se do prakAra kA hai|330 327 dra. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI aura unakI AcArya paramparA, khaNDa-1,pR. 361 328 pUjyApAdaH sarvArthasiddhi 1/4 kI saMskRta ttiikaa| 329 vahIM 2/8 330 vahIM 219 HSxSishusteresmasasxes 226LSIOSXesxesxesexsi
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnopayoga: mati, zratu, avadhi, manaH paryaya aura kevalajJAna tathA kumati, kuzruta, kuavadhi, ye ATha bheda darzanopayoga ke haiN| 31 darzanopayoga : cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana; ye cAra bheda darzanopayo ke haiM jIva ke bheda: ___ jIva ke do bheda haiM-saMsArI aura mukt|333 saMsArI jIva ke samanaska arthAt jo mana sahita haiM aura dUsare amanaska arthAt jo mana se rahita haiM, ye do bheda haiN| 334inheM kramazaH sainI aura asainI bhI kahate haiN| saMsArI jIva trasa aura sthAvara ke bheda se bhI do prakAra ke haiN|335 trasa jIva: jinake trasa nAmakarma kA udaya hai, ve basa kahalAte haiN| dvIndriya se lekara ayoga kevalI taka ke saba jIva vasa haiN|336 sthAvara jIva : jinake sthAvara nAmakarma kA udaya hai, ve sthAvara jIva kahalAte haiN| ye ekendriya hote haiN| sthAvara jIva-pRthvIkAbika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika ke bheda se pA~ca prakAra ke hote haiN|337 bhavya aura abhavya jIva : jIvoM ke bhavya aura abhavya ye do bheda aura bhI haiN| 331 pUjyavAda : sarvArtha siddhi. saMskRta TokA 29 332 vahIM 219 333 "saMsAriNo muktAruSa''-tattvArthasatra 2:10 334 "samanaskAmanaskAH " vahI 2/11 335 vahI 2/12 336 "dIndriyAdayastrasAH // vahIM 2:14 337 "pRthivyalejovAdhubanaspataya: sthAvararA:" tattvArthasUja 2:13 Postxmesasrusiashashusiasj 227 keshrastastushasxese
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavya jIva: ___ jinameM ratnatraya guNa prakaTa karane kI yogyatA hotI hai, ve bhavyajIva kahalAte haiN| bhavya jIvoM ke tIna bheda hote haiM1. nikaTa bhavya : tadbhava mokSagAmI yA do-cAra bhava meM hI mokSa jAne vAle nikaTa bhavya kahalAte haiN| ye vyakta samyagdRSTi hote haiN| 2. dUra bhavya : kaI bhavoM ke bAda mokSa jAne vAle (avyakta samyagdRSTi) jIva "dUra bhavya" kahalAte haiN| 3. dUrAnudUra bhavya : jo kabhI mokSa nahIM jAte, sirpha unake mokSa jAne kI zakti mAtra rahatI hai, jisase ve bhavya kahalAte haiM, kintu unakI zakti kabhI vyakta nahIM hotI ataeva ve sadAkAla abhavyoM kI hI taraha saMsAra meM hI nivAsa karate haiN|938 abhavya jIva: jinameM ratnatraya guNa prakaTAne kI yogyatA nahIM hotI, ve abhavya jIva kahalAte . / siddha jIva (mukta jIva): jinhoMne saMsAra, zarIra aura aSTakarmoM ko jIta liyA hai aura jo lokAkAza ke anta meM nivAsa karate haiM, ve siddha yA muktajIva kahalAte haiN| ye siddha jIva nitya, arUpI evaM samyaktva-pramukha guNoM ke dhArI, aSTa RddhiyoM se yukta, amUrtika, vivarNa (rUpa se rahita), jJAna ke piNDasvarUpa, aSTakarmarahita aura akhaNDa sukhoM ke dhArI, paramAnandAmRta se nirantara tRsa, zreSTha ananta gaNoM ke Akara evaM Atmarasa se sikta hote haiM, janma-jarA aura maraNa se rahita haiN|339 zuddha (siddha) jIva akelA hI niraJjana, jJAnamaya evaM karma vimukta 340 hotA hai| ye siddha jIva trijaga meM sArabhUta tathA bhavyajanoM ke lie uttama bodhi pradAna karate haiN| 341 338 puruSArtha siddhayupAya kI hindI TIkA, pR. 98 TIkAkAra - paM. munnAlAla rAMdhelIya varNI 339 pAsa. 5/26 340 vahI ghattA-42 341 vahIM, pattA-97 ResdeshesdeshesdesiSRESTS 228 dSesiesdesesiasmosies
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ pudgala : jisameM " pUraNa" - bAharI aMza milane kI zakti aura " galana " - gala jAne kI zakti kI kriyA hotI rahatI hai, use pudgala kahate haiN| 342 pudgala rUpI dravya hai, 343 jisameM sparza, rasa, gandha aura varNa pAyA jAtA hai| 344 vividha viSaya : 'guNasthAna 345 : guNoM ke sthAnoM ko arthAt vikAsa kI kramika avasthAoM ko guNasthAna kahate haiN| jaina zAstra meM guNasthAna isa pAribhASika zabda kA artha Atmika zaktiyoM ke AvirbhAva kI usake zuddha kAryarUpa meM pariNata hote rahane kI taratama bhAvApatra avasthAoM se hai / 346 mithyAtva, sAsAdana, mizra, avirata, samyagdRSTi, dezavirata, pramattavirata, apramattavirata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa sUkSma, sAmparAya, upazAntamoha, kSINamoha, sayogakevalijina tathA ayoga kevalI; isa prakAra ye caudaha guNasthAna haiM / 347 kaSAya 348 : jo AtmA ko kareM arthAt cAroM gatiyoM meM bhaTakAkara dukha deM, 349 use kaSAya kahate haiN| kaSAya ke cAra bheda haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobha / / inake damana karane ke lie kramazaH kSamA, mArdava, Arjava va saMtoSa (zauca ) kA sahArA lenA par3atA hai 350 pratyeka kaSAya ke anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana; ye cAra bheda hote haiN| isa prakAra cAroM kaSAyoM ke solaha bheTa bhI ho jAte haiN| ata: inheM solaha kaSAya 351 bhI kahate haiN| 342 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA khaNDa- 1 pR. 349 343 tattrArthasUtra 5/5 344 vahI, 5/23 345 pAsa 4/12 346 paM. sukhalAla jI darzana aura cintana, pR. 263 347 gommaTasAra jIva kAMDa 9/10 348 pAsa 12,3/20, 406, 4/13 349 paM. pannAlAla jI kRta mokSazAstra kI hindI TIkA, pR, 16 350 pAsa. 3/21 351 vahI 4/6 Sxxcxcxxxw5) 229 (XSXSXXXX
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ . mithyAtva352 : jinadeva, jinazAstra, jinaguru evaM jIvAdi tattvoM ke prati zraddhAna na hokara jina zAsana ke viparIta mAnyatAoM ko mAnanA, tadanurUpa AcaraNa karanA mithyAtva kahalAtA hai| mithyAtva kA nirodha samyaktva se hotA hai|353 yoga854 : kAya, vacana aura mana kI kriyA yoga hai 355 usake do bheda haiM-zubhayoga aura ashubhyog| mana, vacana, kAya ke azubha evaM sArahIna saMcAra se azubha katriva hotA hai, jisake kAraNa jIva caurAsI lAkha yoniyoM ke duHkhoM ko bhogatA hai| zubhayoga se zubha karmAstrava hotA hai, jisake kAraNa jIva vAJchita ziva lakSmI ko prApta karatA hai|356 lezyA357 : jisase jIva apane ko puNya aura pApa se lipta kare, usako lezyA358 kahate haiN| kaSAya ke udaya se anurakta yoga kI pravRtti ko bhI lezyA359 kahA gayA hai| kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla: ye chaha bheda lezyA ke haiN| 360 inameM se prArambha kI tIna burI aura antima tIna acchI lezyAyeM haiN| abhakSya361 : jo bhakSya arthAt bhojana ke yogya nahIM hai vaha abhakSya kahalAtA hai| jina padArthoM meM trasa aura sthAvara jIvoM kI utpatti svataH hotI rahatI hai, ve abhakSya kahalAte haiN| ina padArthoM ko aniSTa va anupasevya bhI kahate haiN| maryAdA se rahita padArtha bhI abhakSya kI zreNI meM Ate haiN| mukhyata: bAIsa abhakSya kahe gaye haiM. jo isa prakAra haiM 352 raidhU : pAsa 1/5,3721 353 "micchantahu sammantu paThantau," vahI 3/21 354 vahI 3/20 355 "kAyavAGmanaH karmayogaH" tatvArthasUtra 6:1 356 pAsa. 3/20 357 vahI 3:21 358 gommaTamAra jIvakAMDa, gAthA 488 359 yahI gAthA-489 360 sarvArthasiddhi : pUjyapAda, saMskRta TIkA, adhyAya-2, sUtra-5 361 pAsa. 1/8 sxeseSTASTRASTESesmals 230 kusesxasyasruseshisiness,
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ olA ghora bar3A nizi bhojana, bahubIjA beMgana saMdhAna / bar3a pIpara Umara kaThUmara, pAkara phala jo hoya sujAna // kandamUla mATI viSa AmiSa, madhu bhAkhana aru madirApAna / phala ati tuccha tuSAra calitarasa, ye jinamata bAIsa bakhAna 1962 pA~ca udumbara363 : Umara, kaThUmara, bar3a, pIpara aura pAkara, ye pA~ca udumbara phala kahalAte haiN| jina vRkSoM meM se dUdha nikalatA hai, unheM udumbara phala kahate haiN| inake phaloM ko tor3akara dekhA jAye to unameM se jIva nikalate haiN| unakA sevana karane se ina jIvoM kI hiMsA ho jAtI hai, ata: inheM tyAga denA cAhie964 jJAna365 : jisake dvArA jIva trikAla viSayaka arthAt bhUta, bhaviSya aura vartamAna kAla, samasta dravya aura unake guNa tathA paryAyoM (avasthAoM) ko jAne, use jJAna kahate haiN|366 yaha jJAna mati, zruta, avadhi, mana: paryaya aura kevala ke bheda se pA~ca prakAra kA hai|367 inameM prArambha ke do parokSa jJAna aura zeSa tIna pratyakSa jJAna haiN|368 aSTakarma36 : aSTakarma nimnalikhita haiM370 1, jJAnAvaraNa, 2. darzanAvaraNa, 3. vedanIya, 4. mohanIya, 5, Ayu, 6. nAma, 7. gotra aura 8. antraay| jJAnAvaraNa: jo jJAna ko AvRta kare yA jisake dvArA jJAna kA AvaraNa kiyA jAya, vaha jJAnAvaraNa hai| 362 zrI abhaya jinavANI saMgrahaH lekhikA ArthikA, abhayamatI jI, 1230 363 pAsa. 514 364 zrAvaka dharma : lekhaka DaoN. rameza canda jaina, pR. 12 365 pAsa, 2:4 366 jANai tikAlavisae dabdhaguNe pajjae ye bhubhede| packsa ca parokkhaM ageNa gANeti gaM boti // gommaTasAra jIkAMDa, gAthA- 298 367 "matizrutAtradhimanaH paryaya kevalAnijJAnam" / 368 "Adye parokSam pratyakSamanyat' - talavArthasUtra 1/11 369 pAsa.71 370 dra. tatvArthasUtra 814
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzanAvaraNa : jo AtmA ke darzana guNa ko AvRta kare yA jisake dvArA darzana guNa kA AvaraNa kiyA jAya, vaha darzanAvaraNa hai| vedanIya : jo anubhava kiyA jA sake, vaha vedanIya hai jisake dvArA sukha-dukha kA anubhava ho, vaha vedanIya hai| mohanIya : jo mohita karatA hai yA jisake dvArA mohA jAtA hai, vaha mohanIya hai| Ayu : jisake dvArA naraka, tiryaJca, manuSya aura deva paryAyoM ko prApta ho, vaha Ayu hai| nAma : jo AtmA kA nArakI, manuSyAdi rUpa se nAmakaraNa kare yA jisake dvArA nAmakaraNa ho, vaha nAmakarma hai| gotra : jisake dvArA jIva ucca aura nIca kahA jAtA hai, vaha gotra hai| antarAya : jisake dvArA dAtA aura pAtra ke bIca meM vighna Ave, vaha antarAya hai yA jisake rahane para dAtA dAnAdi kriyAyeM na kara sake yA dAnAdi kI icchA se vimukha ho jAve, vaha antarAya hai| jaina Agama meM uparyukta ATha karmoM meM se Adi ke cAra karmoM ko ghAtiyA aura anta ke cAra karmoM ko aghAtiyA ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| ghAtiyA karmoM ke ghAta se kevalajJAna (samyara jJAna) aura aghAtiyA karmoM kA nAza hone para mokSa yA siddha pada kI prApti hotI hai| caturgati 37 1: gatiyA~ cAra kahI gaI haiM 1. narakagati, 2. tiryaJca gati 3. manuSyagati aura 4. devagati / 1 371 raidhU pAsa 3/21, 3/24, 3/25 access) 232 (25 respect
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazalakSaNa dharma372 : dazalakSaNoM se yukta dharma dazalakSaNa dharma kahalAtA hai| dharma ke dazalakSaNa uttama kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga, AkiJcana aura brahmacarya kahe gaye haiN|373 uttama kSamA: duSTa logoM ke durvacanoM se tiraskAra,hAsya, tAr3ana-mAraNa Adi krodha kI utpatti ke kAraNa hone para pariNAmoM meM malinatA nahIM AnA, prANImAtra ke prati kSamA bhAva, rakhanA; uttama kSamA kahalAtI hai| uttama mArdava : __uttama jAti, kula, rUpa, jJAna, aizvarya, pratiSThA, bala, tapa Adi ke vidyamAna hote hue bhI mAna (ghamaNDa) nahIM karanA uttama mArdava kahalAtA hai| uttama Arjava: ___ mana, vacana va kAya kI kuTilatA ko chor3akara pariNAmoM meM saralatA banAe rakhanA; uttama Arjava kahalAtA hai| uttama zauca : lobha, abhilASA Adi ke abhAva hone para pariNAmoM meM nirmalatA yA zucitA honA zauca hai| uttama satya : sundara, kaTutA se rahita, ahiMsaka, prazasta vacana bolanA uttama satya hai| uttama saMyama: chaha kAya ke jIvoM kI rakSA karanA aura pA~coM indriyoM tathA mana ko vaza meM rakhanA; uttama saMyama kahalAtA hai| uttama tapa: anazana, sAmAyika Adi bAraha prakAra kA tapa karanA; uttama tapa kahalAtA 372 raidhU : pAsa. 2/15,513 373 "uttamakSamAmAsvArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgakiMcanyabrahmacaryANi dhrmH|" tattvArthasUtra 916
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttama tyAga: cAra prakAra kA dAna karanA va rAga-dveSa Adi kA tyAga karanA; uttama tyAga kahalAtA hai| uttama AkiMcanya : antaraGga va bahiraMga parigraha kA tyAga karake Atma svarUpa se bhinna zarIrAdika meM mamatvarUpa pariNAmoM kA abhAva honA, uttama AkiMcanya hai| uttama brahmacarya : strImAtra kA tyAga karake, zIla se yukta ho, apane AtmasvarUpa meM ramaNa karanA uttama brahmacarya hai| uparyukta daza dharmoM kA pAlana karane se vItarAgatA kI prApti hotI hai| jainetara dhArmika mAnyatAyeMtAvasa (tApasa )374 : 'pAsaNAhacariu' meM jainadharma kI mAnyatAoM ke viparIta zaiva tApasoM kA bhI ullekha milatA hai| jaba kamaTha vyabhicArI hone ke kAraNa jaMgala meM pahu~cA to use vahA~ eka tApasa samUha dikhAyI par3A jo isa prakAra thA koI tApasa ziva-ziva kI ghoSaNA kara rahA thA, koI U~ce hAtha karake tapa kara rahA thA, koI bhabhUta se apane gAtra kI racA kara rahA thA, koI paMcAgni ke tApa se tapta ho rahA thA, koI akSamAlA ko lekara jApa kara rahA thA, koI jaGgala kA zreSTha valkala vastra dhAraNa kie hue thA, koI sandhyAvandana karatA huA dikhAI de rahA thaa|375 ne tApasa zarIra para bhasma376 aura sira para jaTAyeM dhAraNa karate the377 ve tIvra tapa karate the, paJcAgni tapa ke vratI the, kevala phala, kanda evaM mUla kA bhakSaNa karate the, ve apane putra-kalA evaM gharabAra ko chor3e hue the| 374 raidhU : pAsa. 3:11,6:516 375 vahIM 6/6 376 vahI, ghattA-112 377 vahI, 6/8 378 bahI,3111 sheshsxesasesamesesy 234 bastushashesnestusxesy
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTama pariccheda upasaMhAra pArzvanAtha carita viSayaka racanAoM meM raidhUkRta 'pAsaNAhacariu' kA sthAna __ bhAratIya jIvana, sAhitya evam kalA meM bhagavAna pArzvanAtha kA vyaktitva sUtra meM maNi ke samAna piroyA huA hai| Adhunika pAzcAtya vidvAn jaise-kolabuka, sTIveMsana, eDavarDa TAmasa, zANTiyara, gerino, pusina, yAkobI evaM blUmaphIlDa tathA bhAratIya jaise - DaoN. bhaNDArakara, DaoN. belvelkara, DaoN. dAsa guptA, DI.DI. kauzAmbI evaM DaoN. rAdhAkRSNana prabhRti vidvAnoM ne unheM sapramANa aitihAsika mahAparuSa siddha kiyA hai| unake mahanIya vyaktitva ko AdhAra banAkara prAkRta, saMskRta evaM apabhraMza ke aneka kaviyoM ne lekhanI calAyI haiM, tadanusAra abhI taka 20 racanAyeM jJAta ho sakI haiM, jo svatantra rUpa se bhagavAna pArzvanAtha para hI milatI haiN| ye racanAyeM haiM-jinasena (8vIM zatAbdI) kRta pArzvabhyudaya, vAdirAjasRri kata pArzvanAthacarita ( 1025 I.), padamakIrti kRta pAsaNAhacarita (zaka saM. 999), devadatta (10 vIM zatAbdI I. kA antima bhAga) kRta pAsaNAhacariGa, devaprabhasUri kRta pAsaNAhacariya (1111 I.) devacandra kRta pAsaNAhacariGa ( 1463 I.), mANikyacandrasUri kRta pArzvanAthacarita (1219 I.), vinayacandra sUri (1229-1288 I.) kRta pArzvanAthacarita, sarvAnanda sUri kRta pArzvanAtha carita (1234 I.), bhAvadevasUri kRta pArzvanAtha carita ( 1355 I.), sakalakIti kRta pArzvanAthapurANa (pandrahavIM zatAbdI kA prArambha), raidhU (1400-1479) kRta pAsaNAhacariu, asavAla kavi kRta pAsaNAhacariTha (1422 I.) tejapAla kRta pAsapurANa (15 vIM sadI I.) padamasundaramaNi kRta pArzvanAthacarita (1558 I.), hemavijayagaNikata pArzvanAtha carita (1575 I.), vAdicandra kRta pArzvapurANa ( 1583 I.), udayavIragaNikRta pArzvanAtha carita (1597 I.) tathA cadrakIrti kRta pArzvapurANa ( 1597 I.) inameM raidhUkRta pAsaNAhacariu kA viziSTa sthAna hai| isakA kAraNa yaha hai ki raidhU ko apane pUrvavartI pArzvanAthacaritoM kI eka lambI / raidhru granthAvalo-bhAga 1 (bhUmikA pR. 23) Resiastesesxesdesisxesies 235 kesesexsSASXESIAS
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrRMkhalA prApta huI, unakA bhalI-bhAMti adhyayana kara kavi ne kathAvastu ko sundara DhaMga se grathita kiyaa| dhU kA pAsavarita pAka apa aMza mAmaH: para adhikAra tathA kAvya kauzala kA sundarapramANa hai| grantha ke prArambha meM tapa ke dvArA samasta Ayu ko sukhA dene vAle bhaTTAraka sahastrakIrti, unake paTTaghara zrI guNakIrti nAmadhArI bhaTTAraka ke paTTa meM hone vAle yaza: kIrti tathA unake anyatama ziSya khemacandra ko praNAma kiyA hai| grantha likhane kI preraNA dene vAle apane AzrayadAtA sAhU khemasiMha athavA kheU sAhU agravAla kA bhI unhoMne paricaya diyA hai| isase unakA kRtajJatA guNa prakaTa hotA hai| tomaravaMza kI gopAcala zAkhA ke 9 rAjAoM meM se caturtha rAjA DUMgarasiMha kA bhI unhoMne smaraNa kiyA hai| kavi kI racanA kA uddezya yaha darzAnA hai ki AdhyAtmika zakti ke sAmane saMsAra kI sArI bhautika zaktiyA~ tuccha haiM, ve usakA kucha bhI bigAr3a nahIM sakatI haiN| AkAza meM apane vimAna ko rukA huA dekhakara saMvaradeva ke mana meM Azcarya utpanna huA (aura bolA)-"vana meM sote hue siMha ko kisane agA diyA hai? kisane AkAza meM jAte hue sUrya ko kSubdha kiyA hai, kisa balavAna ne alaMdhya jalanidhi ko lA~ghA hai?' isa prakAra mana meM socakara jyoM hI dekhA to usane jinezvara pArzvanAtha ko paayaa| unako dekhakara vaha duSTa (saMvaradeva) kuddha huA aura usane tatkSaNa hI apane avadhijJAna se unheM pahacAna liyA aura apane Apa bolA-"tuma kamaTha nAma ke jo brAhmaNa the, use isI duSTa marubhUti ne ghara se nikAla diyA thaa| yahI vaha mahAdoSI hai| maiM ise dhyAnAvasthA meM hI yamarAja ke ghara bheja detA hU~.2 aisA socakara usane upadrava prArambha kiyaa| AkAza meM pracaNDa vana tar3atar3Ane, garajane, ghar3aghar3Ane aura darpapUrvaka calane lgaa| tar3aka ghar3aka karate hue usane sabhI parvata samUhoM ko khaNDa-khaNDa kara ddaalaa| hAthiyoM kI murrAhaTa se madonmatta sA~Da cItkAra kara bhAgane lge| AkAza bhramara, kAjala, tAla aura tamAla varNa ke medhoM se usI prakAra AcchAdita ho gayA, jisa prakAra kuputra apane apayaza se| mRgakula bhaya se trastahokara bhAga par3e aura duHkhI ho ge| jala dhArAoM pakSiyoM ke paMkha chinna-bhinna ho ge| nadI, sarovara, guphAyeM, pRthvImaNDala evaM vanaprAnta sabhI jala se prapUrita ho ge| vahA~ 2 pAsaNAhacariu 47
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArga evA nA ka. kisI ko jJAna kintu yogI jinendra (isa upasarga se) raJcamAtra bhI vicalita na hue pralayakAlIna pavana se Ahata dhArAoM se vyApta hone para bhI pArzvaprabhu kI yogamudrA bhaGga nahIM huI mahAkavi raidhu kA jinabhakti meM aTUTa vizvAsa hai| asurezvara tIrthakara pArzvanAtha kI stuti karate hue kahate haiM : "he jinavara, Apake caraNoM ke darzana se maiM pApa se mukta huA hai| aura mahAna guNoM se yukta deva huA huuN| tInoM lokoM ko prakAzita karane vAle he deva! Apane lokoM meM samasta bhavya janoM kI AzAoM ko paripUrNa kiyA hai, sthAvara, jaGgama evaM sUkSma pradeza vAle samasta jIvanikAyoM ko surakSita kiyA hai tathA (Apa) nirIha, nRsiMha, nirdvandva, dambharahita, niruJjana, nitya, zaGkara evaM brahmA haiN| nirlobha, nirmoha, nikrodha, nidoSa, nirabhimAnI, jJAnI, bhavAmbudhi ke zoSaka, zIlayukta, taparUpI krIr3A se yukta, AtmasvarUpa meM lIna, tInoM lokoM ke lie bandhu svarUpa evaM pApa rUpI mala rahita he jinezvara Apake guNa ananta haiN| unakA varNana kara sakane meM maiM samartha nahIM hU~ uparyukta vivaraNa se jinabhakti sambandhI nimnalikhita bAteM spaSTa hotI haiM : 1. jinendra darzana se pApoM se mukti milatI hai| 2. bhavya janoM kI AzAyeM pUrNa hotI haiN| 3. mahAna guNoM kA prAdurbhAva hotA hai| pAsaNAhacariu meM do prakAra ke tapoM kA citraNa prApta hotA hai : 1. sAMsArika AkAMkSA kI pUrti ke lie kiyA gayA tp| 2. karma ke kSaya ke lie kiyA gayA tapa) ina do tapoM meM jainadharma meM dUsare prakAra tapa ko svIkAra kiyA gayA hai, kyoMki pahale tapa kA prayojana saMsAra hai jabaki dUsare tapa kA prayojana mokSa hai| AcArya samantabhadra ne kahA hai : apatya vittottara loka tRSNayA tapasvina: kecana karma kurvate / bhavAn punaH janmajarAjihAsayA trayIpravRttiM samadhIranAruNat // 3 pAsaNAhacariu 418 4 vahI 419 / vahI 4:10 Resnessesresrasteresriesres 23rdesasiestesteresdeskes
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ he bhagavAn kitane hI santAna prApta karane ke lie, kitane hI dhana prApta karane ke lie tathA kitane hI maraNottara kAla meM prApta hone vAle svargAdi kI tRSNA se tapazcaraNa karate haiM, parantu Apa janma aura jarA kI bAdhA kA parityAga karane kI icchA se iSTAniSTa padArthoM meM madhyastha ho mana, vacana, kAya kI pravRtti ko rokate 'pAsaNAhacariu' meM isa prakAra ke tapa kA AcaraNa karane vAle bhagavAna pArzva haiM, jinake sAmane kaThinAI ke pahAr3a upasthita hote haiM phira bhI ve jarA bhI vicalita nahIM hote haiN| phalataH saMvara deva ko viphala prayAsa honA par3atA hai| isake viparIta mana se kamaTha tapasyA karatA hai| apane bhAI ke prati usakA vaira zAnta nahIM hotA hai aura jaba usakA bhAI paJcAgni tapasyA se tapta use namaskAra kara caraNoM meM sira rakhatA hai, tabhI vaha apane bhAI ke sira para zilA kA AghAta karatA hai, jisase vaha (marubhUti) mRtyu ko prApta ho jAtA hai| kamaTha kA jIva janma-janma meM marubhUti ke jIva se badalA letA hai| isa prakAra kamaTha kA tapa AtmaprApti meM kucha bhI sahAyaka nahIM hotA hai| __'pAsaNAhariu' meM karma tathA usake phala ke prati aTUTa AsthA vyakta ko gayI haiN| bandhana se mukti kaise ho, vaha batalAnA radhU kA abhISTa haiN| pAvaM para kiyA gayA saMvara deva kA upasarga unake pUrvakRta karmoM kA patra phala thA, jise tIrthakara hone para bhI bhoganA anivArya thaa| pArzva kI sAdhanA bandhana se mukta hone kA upAya thii| __kAvyazAstrIya dRSTi se 'pAsaNAhacariu' eka saphala mahAkAvya hai| mahAkAvya meM jina guNoM kA honA Avazyaka hai, unakA sanniveza 'pAsaNAhacariu' meM huA haiN| kavi ne kAvya kI zobhA bar3hAne ke lie alaGkAroM kA prayoga kiyA hai| unake alaGkAra prayoga svAbhAvika haiM, usase kAvya bojhila nahIM huA hai| raidhU ne 'pAsaNAharii' meM nau chandoM kA prayoga kiyA hai| adhikAMzataH paddhaDiyA chanda kA prayoga huA hai| guNoM kI dRSTi se prasAda guNa kI bahutAyata hai, kintu oja evaM mAdhurya guNa kA prayoga bhI yathAsthAna kiyA gayA hai| pAsaNAhacariu ke Antarika anuzIlana se usameM pratipAdita sAmAjika, rAjanaitika tathA dhArmika paristhiti kA bhI patA calatA hai| yahA~-suputra kuputra, acchA bhAI-burA bhAI, sabhI ke udAharaNa prApta haiN| vibhinna prakAra kI jAtiyoM evaM vargoM se bahA~ paricaya hotA hai| aneka prakAra ke vyasana tathA usake duSpariNAmoM kA varNana kiyA gayA hai| isase samAja ke pariSkAra kI zikSA prApta hotI hai| PASTESTMETESexestesteSTS 238 ASXXSYemestesexeSXSI
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna bhArata kI rAjanaitika praNAlI kI jAnakArI bhI 'pAsaNAhacariu' se hotI hai| rAjA prajA kA sadaiva dhyAna rakhatA thaa| vaha samasta kalAoM meM niSNAta hotA thA, tathA yuddha kSetra meM dhuradhara hotA thaa| rAjA kA putra hI rAjyAdhikArI hotA thaa| rAjya ke saptAGga kI yahA~ carcA kI gayI hai| kArya kI siddhi ke lie paMcAGga mantra para bala diyA gayA hai| dUta evaM sainya vyavasthA ke bhI yahA~ ullekha prApta hote haiN| jaina dharma ke mUlabhUta siddhAntoM ko sarala bhASA meM samajhane ke lie pAsaNAhacariTha' bar3A upayogI hai| jaina AcAryoM evaM kaviyoM kA uddezya kAvyaracanA ke sahAre dhArmika tattvoM kA sundara vivecana rahA hai| jisa prakAra mizrI-mizrita auSadhi guNakArI hotI hai, usI prakAra dharma tattva ke upadeza kAvya rUpI mizrI meM mizrita hokara aura bhI adhika madhura lagate haiN| raidhU kI varNana zailI se yaha bAta parilakSita hotI hai| isa prakAra apane kAvya kauzala ke mAdhyama se raidhU ne bhAratIya sAhitya ke bhaNDAra kI zrIvRddhi karane meM anupama yoga diyA
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUktiyA~ i. zivoha ucca kapparumakhu tahu phala ko Nau vaMchai sasukkhu / pA, 1/8 - 1/10 apane ghara meM utpA kalpavRkSa ke sukhada phala ko kauna nahIM cAhatA? 2. puNNeNa pattu jai kAmadheNu ko NissAyai puNu hi gyrennu| pA, 1/8-2/10 yadi puNya karma se kAmadhenu prAsa ho jAya to apane ghara meM mAtra dhUli ur3Ane vAle hAthI ko kauna Azraya degA? 3. rayaNu vca dulahu sAvayahu jmm| pA, 1/8-14/10 zrAvaka-kula samudra meM gire hue ratna-prApti ke samAna hI durlabha hai| 4. te savaNa ji suNahi~ jinniNdvaanni| pA. 1/8- 16/10 zravaNa ve hI haiM jo jinavara kI vANI sunate haiN| 5. soeM NAsai taNu-kaMti-chAyA pA. 313-1/36 zoka se zarIra kI kAnti naSTa ho jAtI haiN| 6. tahu salahaNu kijjai ahiu loi jo tavabharu giNhai etthu koi| pA. 3/3-8/36 isa loka meM jo koI tapa ke bhAra ko grahaNa karatA hai, usI kI adhika sarAhanA kI jAtI hai| acchariu kAi~ jaM tamahubharu diNayara-purau palAi lahu / / pA. 3/4-14/38 yadi sUrya ke sammukha andhakAra kA bhAra tatkAla hI haTa jAya to usAreM Azcarya hI kyA? bAlANalo kiM Na raNNaM DaheUNa saMkIrae bhpphvnnnnN| pA. 3/5-6/38 kyA agni kI eka cinagArI samasta vana ko jalAkara bhasma nahIM kara detI? 9. sara-bhiNNu baMbhajjaI bhaTThau || pA, 358-7142 vedagAna meM svarabhagna hone se brAhmaNa yatti bhRSTa ho jAtA hai|
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. kumuNi ca saya bhanyau~ daTTha / pA. 3:41.7142 ___viSayarUpI bhujaGga se daSTa hokara kumuni patita ho jAtA hai| 11. poeM nama :-7:42. ravi ke teja se andhakAra kA bhAra naSTa ho jAtA hai| 12. NasadasaNeNa duggaI duhu tava-pahAi~ NaM bhaggau bhnnruhu| pA. 3/9-8/42 sabhyagdarzana se durgati rUpa dukha athavA tapa ke prabhAva se kAmadeva bhagna ho jAtA haiN| 13. appAdaMrmANa kammahaM gaNa (NAsai) pA. 319-9/42 Atmadarzana se karmasamUha naSTa ho jAtA hai| 14. kiM micchAiTThihu karai bhatti jo vi pheDaI saMsAra - aaNt| pA.3:12.-5:44 jo saMsAra ke duHkha ko naSTa nahIM kara sakatA, usa mithyAdRSTi kI bhakti kyoM karate ho? 15. jIva haMgasthi taann| pA. 3/13-846 saMsAra meM jIvoM ke lie mRtyu se trANa nahIM hai| 16. AukhaI gaya eva jaahiN|| pA. 3/13-10146 sabhI Ayu ke kSaya ke bAda mRtyu ko prApta hote hI haiN| 17, aMjaliMjalu vva Ausu ddhle| pA. 3/14--2146 Ayu anjalI ke jala ke samAna DhalatI jAtI haiN| 18. mahavAdhaNu vva dhaNu suhu athiru jUvAdhaNu vba khA~Na hoi pru| pA. 3:14 3/46 dhana evaM sukha indradhanuSa ke samAna asthira haiM (ve) jue ke dhana ke samAna kSaNabhara meM dUsare ke ho jAte haiN| 19. kaMtArai tArAyaNa trlaa| pA. 3/14-5/46 strI bhoga tArAgaNa ke samAna tarala haiN| 20. NavajovvaNu NaipUru va vrsi| pA. 3/14-6/46 navayauvana (varSA kAlIna) nadI ke pUra ke samAna kSINa ho jAne vAlA hai| 21. lAvaNNu vaNNu diNi-diNi lhsi| pA. 3/14-6/46 saundarya aura varNa pratidina hIyamAna haiN|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. aMdaya - suha taDi trltnnn| pA. 5/14-7146 indriya sukha bijalI ke samAna caMcala hai| 23. bhAruvaha ya jarapattuva- sArasu taha rajju bhAu sAla ka pA ::I 6:48 raajybhog| bhI bhAropahata jIrNapatra ke samAna kisI ke lie zAzA nako hotaa| 24. (bahudhAce) sAmi-- bhiccu bhinyu vi dAsatAMnA pA. :16 4:48 bahusa pApoM ke kAraNa svAmI bhRtya aura bhRtya dAsa bana jAtA hai| 25. muNi tAsu sarIrahu sAsa ihu jaM tanna -vaya saMjama ghrnnu| pA, 3:19-:57. tapa, vrata evaM saMyama kA jA dhAraNa hai, vahI isa saMsAra meM zarIra kA raMgara jaanie| 26. mAna vaya kAya asahasaMcAre asA muAyanA pA. 3:20 5:52 mana, vacana evaM kAya ke azudha patra saarhiiN| saMcAra se azubha kamAMzrava hotA hai| 27. mittaha samma patalA . 321212 .. mithyAtva ke nirAdha ke liye gayakAya pAhA / 28. khamA-pariNAmeM koha NihA pA. 3/21 35 kSamAbhAva se krodha kA dm| ya: 1 ! : 29. mANu vi maddavabhAve jipyi| pA. 2:21. 3.5 mArdava bhAva se mAnakaSAya ko jItA jAtA hai| 30. mAyA ajaveNa paariji| pA. 3212 ArjanabhAva me mAyA kA nivAraNa kiyA jAtA 31. saMtoseM lohu vi daarijr| pA. 3/21 4732 santoSa se lobha ko vidIrNa kiyA jAtA hai| 32. saMvara sAsayamaggahu shyru| pA. 3:21 8/54 mokSamArga ke lie saMvara (hI) sahacara haiN| 33. saMvara punca kiNijjara viralaha~ pA. 3/22-7354 saMvara pUrvaka nirjarA biraloM ke lie hI hotI hai|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ a 34. dhammuji sAraudayapauro NiyamaNi jiNavaru succii| jo karai Na maNavai dharivi zraru so appANaTha vaMcai / pA. 3/22-9-10/54 dayAvara dharma hI sArabhUta hai| use dhAraNa kara apane mana ko sthira nahIM karatA, vaha svayaM apane ko ugatA hai| 35. dhamme teu-- rUDa - balu - vikkamu dhamme dIhAusu vi parakkamu // pA. 3/23-4/54 dharma se hI teja, rUpa, bala evaM vikrama kI prApti hotI hai| dharma se hI dIrghAyuSya evaM parAkrama prApta hote haiN| 36. dhammu suhiu dhammu tri para sajjaNu 1 pA. 3/23-7/54 dharma hI kalyANa mitra hai, dharma hI parama svajana hai| 37. dhamme kAmadheNu gihi dubbhai / pA. 3/23-8/54 dharma se hI kAmadhenu ghara meM duhI jAtI hai| 38. savvahaM gaihiM duhu maNuyattaNu, tarhi vi dunahu uttamahaM kulttnnu| pA. 3/25-1 /56 samasta gatiyoM meM manuSyatva hI darlabha hai aura usameM bhI uttama kula kI prApti durlabha hai| 39. khANa diThu NaTTu taNu- dhaNu-sayaNu saraya abbha--saMkAsau / pA. 3/25-9/56 tana, dhana aura svajana sabhI zarada kAlIna megha ke samAna kSaNabhara meM dikhAI dekara naSTa ho jAte haiN| 40. saMjoyahu niyameM muNi viou / pA. 4/5-8/64 saMyogake niyama se hI viyoga hotA hai| 41. mahu-majja - maMsu vajjiyai dUri / pA. 5/4-8/84 madhu, ma aura mA~sa kA dUra se hI tyAga kara denA caahie| 42. saccai suraNara paNamaMti pAya / pA.5/5-3/86 satya se deva aura manuSya bhI caraNoM meM praNAma karate haiN| 43. san labbhai titthyrvaay| pA. 5/5-3/86 satya se tIrthaMkara kI vANI prApta hotI hai| pastesxes) !
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44. jA-jA aNNahu juvaI sujANa maNNai jaNaNi-bahiNI smaann| pA.5/5-9186 jo jo bhI parayutiyA~ hoM, unheM sujAna vyakti mA~ evaM bahana ke samAna mAnatA haiN| 45. dAsI vesahiM jo ratu loi tahu NiyameM kTha Nau ekku hoi| pA.. 5/5-11/86 jo vyakti isa loka meM dAsI evaM vezyAoM meM Asakta hotA hai, usako niyama se eka bhI vrata nahIM hotaa| 46. jIvahu sabahu NiyameM khamAmi te majhu khamaMtu vi cittraami| pA. 517-186 sabhI jIvoM ko maiM niyama se kSamA karatA hU~, ve bhI mujhe prasanna hokara kSamA kreN| 47. jahiM pasarai tamabharu diThThi vi sahayaru khayara vi jattha Na sNcrhi| tahiM dosapahAyari ettha vihAvari kiM sAvatha bhoyaNu krhi|| pA. 5/7-15-16/88 jahA~ andhakAra kA prasAra ho, dekhanA bhI kaThina ho, jaba pakSI bhI saMcAra na karate ho, usa doSa utpanna karane vAlI rAtri meM zrAvaka bhojana kaise kara sakatA hai? 48. aNagAliGa jala kAsu Na dijjd| pA. 5/8-6/90 avachanA jala kisI ko bhI nahIM denA caahie| 49, jUvaMdhu Naru thiTThaThTha pAvitu dappiTTu jamme vi u saraiso kammu suvisichu| pA. 5/9-1190 ghRSTa, pApiSTha evaM darpiSTha dyUtAndha manuSya janma bhara bhI viziSTa karmoM (puNya) kA anusaraNa nahIM krtaa| 50 jiha jalavaruhi rahu AyaTTai tiha vArA puNu NeheM baTTai / pA,5/11-5/92 jisa prakAra vArUhI kA jala ratha ko kATa detA hai, usI prakAra vezyA apane sneha se vartana karatI hai (arthAt dhana ko kATatI hai)| 51. sIlarayaNu mA dulahu bhjjhu| pA. 5/11-9/92 durlabha zIlarUpI ratna ko bhagna mata kro|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52, Niya DiMbhamamANa tiriya vimAi rakkhai bahai | suminnru| pA, 5:11. 17194 sadbuddhi vAlA vyakti tiryacoM ko bhI apane baccoM ke samAna mAnatA hai, unakI rakSA karatA hai aura vadha nahIM krtaa| 53. iya ANini cArahI pAviya kohasaMsAguni u bhinnai! pA. 5/12-9/94 ghora pApI cora ke sambandha meM yaha (pUrvavRttAnta) jAnakara usakA saMgama bhI bhI mata kara 54. patiya pahiyi mAya zikApuH nniyaa| tila tiranu jhijji| pA. 5:13-194 kAmuka vyakti parastriyoM ko dekhate hI kAmadeva ( ke bANa) se biMdha jAtA hai| yaha apI mana meM tila-tila karake jalatA rahatA hai| 5. kala ... ! 1. vaha lonAra dara parata dArA pA. - 14:726 paradArAmamana sula, ba pana naM kIrti kA vinAzakArI evaM donoM lokoM ke viruddha hai| 56. pAviya taNaDa Nehu kahAMdha gA~va kina dmiydehu| pA. 6.9 - 1130 pApI kA dehadamana karane vAlA neha kabhI bhI nahIM karanA caahie| 57. kutthiyaliMgiha samANu Nau kiMjaI paricau tAha~ maannu| pA. 619 -2:130 abhimAnI evaM kutsita veza dhAraNa karane vAle logoM se na paricaya karanA cAhie aura na smmaan| 58. bhaviyavvu Na pheDai etthu koi| pA. 6/9-3/730 isa (saMsAra) meM bhavitavyatA ko koI nahIM bheMTa sktaa| 59. jema ghaNAgamu khaNeNa paNaThThau tima saMsArasarUu vi din| pA, 6/10-7/132 jisa prakAra ghane bAdala kA Agamana kSaNabhara meM naSTa ho jAtA hai, usI prakAra se saMsAra kA svarUpa bhI vaisA hI hai|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60. taNu-dhaNu vijjulalavasana saaNsi| thA, 6/10-8/132 zarIra aura dhana vidyullekhA ke samAna kahe gaye haiN| 61, hiMsai garai dukkhu pAvijjai, jiu saMsArasamuddi Nimajjai, caurAsiIti joNi bhaamijjii| pA. 6/12-1-2/134 hiMsA se naraka meM dukha prApta hotA hai, jisase jIva saMsAra samudra meM DUbatA hai aura caurAsI yoniyoM meM bhramaNa karatA hai| 62. hiMsai paMgulu Naru bhirNdhr| pA. 6/12--3/134 hiMsA se vyakti paGgu, baharA evaM andha hotA hai| 63. hiMsai NIsu vi tilpiNddaasnnu| pA. 6/72 4/134 jo hiMsA karatA hai athavA jo tilamAtra bhI (mAMsa) bhakSaNa karatA hai, vaha nAza ko prApta hotA hai| 64. tuvi pariNAmu ji kAraNa vuttaDa, pAvaho puNNaho hoi nniruttr| pA.6/18-12/140 saMsAra meM nizcita rUpa se pariNAma (bhAva) hI puNya aura pApa kA kAraNa hotA hai| 65. kajju vi Niya pariNAma muNi pA,6/18-17/140 kArya bhI apane apane (karmoM ke) pariNAma hI haiN| 66, jiNa dhammarasAyaNu sahasayadAyaNa Narabhavi jeNa Na bhaaviyu| so jamma vi hArai suhagai vArai rayaNu va dullahu paatriyu|| pA. 6/22 - 14-15/44 aneka sukhoM ko pradAna karane vAle, jinadharmarUpI rasAyana kA jisane narabhava meM sevana nahIM kiyA vaha durlabha ratna ke samAna prApta nara- janma ko hAra jAtA haiM aura zubhagati ko dUra kara detA hai| 67, dujaNa-sajjaNa sasahAba je vi dosaI guNAI giNhati te ni / / pA.716.6/152 jo durjana athavA sajjana jaise svabhAva se yukta haiM, ve tadanusAra doSoM evaM guNoM ko grahaNa karate haiN|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ zodha prabandha meM prayukta sandarbha grantha tAlikA 1. apabhraMza sAhitya harivaMza kochar3a DaoN. ramezacanda jaina 2. ahicchatrA kI purAsampadA 3. AdipurANa bhAratIya sAhitya mandira phavArA, dillI, pra.saM. di jaina atizaya kSetra ahicchetra, jilA barelI pra.saM. bhAratIya jJAnapITha. kAzI. dvitIya saMskaraNa AcArya jinasena . sampAdaka-paM. pannAlAla sAhityAcArya DaoN. nemicandra zAstrI 4. adidhugaNa meM pratipAdita bhArata gaNezaprasAda vagI, digambara jaina nanthamAlA, vArANasI 1968 I. jaina vizva bhAratI, lADanUM 5. bhAcArAlA 6. Avazyaka niyukti 7. iNTroDakzana TU prAkRta 8. uttarapurANa kulanA AcAnyaM bhaTTa bhAratIya jJAnapIta kAzI, saM. paM. pazalAla sAhityacArya / pra. saM. 1954 I. jaina zvetAmbara terApandhI mahAsabhA, kalakattA 9. uttarAdhyavana sUtra 10 aMgujara nikAya 11. koTilIya arthazAstram viSNugusa., e. ena. veMkaTanAthAcArya aurieNTala risarca insTITyUTa maisUra. 1960 I. varNI jaina granthamAlA, meraTha 12. karakaMha cAra 13 kalyANamandira stotra 14. kAvyAdarza 15. chahaDhAlA 16. jainadharma kA prAcIna itihAsa 17. jenijma ina budira liTrecara balabhadra jaina TraoN. bhAgacanda jaina
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ sxesxesexSSSXSTATESTEReshusiasrustushastraskay 18. jaina nibandha ratnAvalI milApacanda kaTAriyA 19. jaina sAhitya aura paM. nAthU rAma premI hindo granthya ratnAkara itihAsa kAryAlaya, hIrAvAga giragA~va, bambaI, pra.saM. 20. jaina bAlaguTakA jJAnacandra jaino 21. jaina sAhitya kA vRhada ambAlAla pre. zAha pArzvanAtha vidyAzrama zodha itihAsa (bhAga-5) saMsthAna, vArANasI, pra.maM. 22. jaina sAhitya kA bRhad DA. gulAbacanda caudharI pAznAtha vidyAzrama zodha - itihAsa ( bhAga 6) saMsthAna, vArANasI 1975 I. pra.saM. 23. jaina sUtrAja (di bhAga) 24. tiloyapAragatI DaoN. yativRSabha jItrarAja jaina granyAlA saMskRti saMrakSaka saMgha ma. DaoN. e. ena. upAdhye phakhaTaNa galI, solApura, aura hIrAlAla jaina pra.saM. 25. tatvArdhavArtika - kaddela 5, 2 . mAzI, pra.maM. 26. tatvArthamUtra A. umAsvAmi gaNesaNaprasAda vANI jaina grathamAlA ,nariyA, vArANasI. pra.saM. 27. tothaMkara mahAvIra aura DaoN.nemicandra zAstrI bhA.. da. jaina vidvat pariSad, unakI AcArya paramparA sAgara (ma. pra.) 28. hisandhAna mahAkAvya bhAratIya jJAnapITha, kAzI, pra.saM. 1944 I. 29. dravya saMgraha 30. darzanasAra devasenAcArya zrInAtharAma premI, mantrI jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, hIrA bAga, bmbii| 31. uttarAdhyayana sUtra sampA. jAlazArapeNTiyara 32. dIghanikAya samyA. bhikSu jagadIza kazyapa bihAra rAjya pAli prakAzana maNDala, nAlandA (paTanA) 1958 I. 33. nItivAkyAmRta somadeva mUri samyA. sundaralAla zAstrI dhanaJjaya
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34. nizIthasUtra mammA. upAdhyAya amaramuni ema. ela. zamA 35. nItivAkyAmuna meM rAjanIti 36. padamacarita (bhAga 1,2,) 37. pArzvanAtha carita AcArya viSaNa sati jJAnapIiAgarA, a.sa bhAratIya jJAnapITa kAzI, pra.saM. bhAgi AnapATha, kAzI, pra.saM. mANikacanda di. jaina granthamAlA. samiti, bambaI, vi.saM. 1973 I. vAdirAja mUri sampA. manoharalAla zAstrI 3. pAzvapuraNa bhUdharadAsa 39. pauciraya lipallA 40. pravacanasAra AcAyaM kundana 41. padmanandi pavizati pathamanandi 42. padamacarita meM pratipAdita DaoN. soza cndn| bhAratIya saMskRti grAkRta kamTa somAiTI, vaaraannii| di. jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha jIvarAja granthamAlA sholaapur| bhA.. jaina mahAsabhA prAAMsasthAna pIyUSa bhAratI, jaina mandira ke pAra bijanaura (u.pra.) di. jaina paripaTa, pabliziMga hAusa, dehlii| caukhambhA saMskRta sIrIja, Aphisa, vaaraannsii| jaika pracAra samiti jAta sthAna | dArga, gujaphpharanagara ( u. pra.) 43. puruSArthasiddhayupAya AcArya samRnacandra DaoN. jagadIza candra jaina 44. prAkRta sAhitya kA tihAsa 45. pArzvanAtha cauraMta kA samIkSAtmaka adhyayana DaoN. jayakumAra jaiga 46. vRhatsaMhitA 47. prAkRta aura apabhraMza sAhitya tathA usakA varAhamihira rAsiMha tAmA hindI pariSada prakAzana prayAga vizvavidyAlaya, pra. saM. hindI para prabhAtra 1963 I.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48. pAtratatIrtha hastinApura DaoN. ramezacandra jaina digambara jaina atizaya kSetra, nApura, jilA mesTa (3. pra...pra.maM bhA. da. jaina tIrtha kSetra koTI bambaI. pAlIya jJAnapITha, kozI 49. candAbAI abhinandana grantha 50. bhaTTArapha sampradAya DaoN. vidyAdhara joharapurakara 51. bhArata ke digambara jena labhadra jaina tIthaM ( bhAga -1) 52. bhavisavattakahA aura DaoN. devendra kagAra zAstrI apabhraMza kathA kAvya 53. bhAgavataH sUtra 54. mahAkavi rahake DaoN. nAsaga jaina sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlA 55. 'hAbhArata ( zAntipa) 5. gAMankiAtha 5 mA 59. nivajJAna ke pukharAja jaina prAkRta, jaina mAgha aura ahiMsA zodha saMsthAna, baiMgAlI 127 I. 60. paNa 61. 2 kAlidAna mAtA.ho. gajANA jaina dhAvanI jIvagaja granthamAlA, zolApura 62. rasadhAraNTa zrAvakAcAra cAyaM mansaMgadra 6. rAmAyaNa kAno saMskRti zAntikumAra nAnUrAma vyA 64 fary dharmasUtra 5. vRhatkathAkoza hariSeNa 66. varAGgArita jaTAmiha nandi mANikacandra digambara jaina granthamAlA, bambaI.pra. saM. 67. vividhitAzrakalpa 68. zukranItira 69. zrImadabhAgabana
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70. samavAyAMga 71. siripAsanAhacariTha devabhadrasUri 72. sthAnAGga 13. sAhityadarpaNa vizvanAtha caukhambA vidyA bhavana, vArANasI, caturtha saMskaraNa, 1976 I.. 74. savArthasiddhi AcAthaM pUjyapAda bhAratAma jJAnapATha, kArA anu. paM. phUlacandra zAstrI 75. sAgAra dharmAmRta paM. AzAghara bhAratIya jJAnapITha, dehlii| 76. saMskRta kAvyake DaoN. nemicandra zAstrI bhAratIya jJAnapITha, dehlii| vikAsa meM jainAcAryoM | kA yogadAna 77. SaTkhaMDAgama A. puSpa danta evaM bhUtabali jotrarAja jaina granthamAlA { dhavalA TokA) zolApura 78. haribhadra ke kRta DaoN nemicandra zAstrI prAkRta, jainadharma evaM ahiMsA kathA sAhitya kA zodha saMsthAna, vaizAlI AlocanAtmaka parizIlana 79. harivaMza purANa A. jinasena bhAratIya jJAnapITha kaashii| 80 hisTrI Apha divarlDa hamasavArtha 81. kSatriya klensa ina buddhisTa iNDiyA 82. trilokasAra patra-patrikAyeM- pArzvajyoti, anekAnta, mAina rivyU, jaina vidyA , jana eNTIkverI