Padarth Prakash 22 Yatidin Charya

Author(s): Vijayhemchandrasuri
Publisher: Sanghvi Ambalal Ratanchand Jain Dharmik Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032794/1

Page #1
lllllly l HITI (નામill "IIIIIIIII Illin IIIIIIII 2 Hallllll/ # ક, ' જOR TI 1111 ) પદાર્થ પ્રકાશ ભાગ 22 યતિદિનચર્યા (પદાર્થસંગ્રહ તથા મૂળગાથા-અવચૂર્ણિ) 11IIIIII (r) I IIIII AR ftillALIA 1 11111 HIT11111 પરમ પૂજય વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા છે ? 111111111 1 IITT 1111111 IIIIII HIT

Page #2
પદાર્થ પ્રકાશ ભાગ 22 યતિદિનચર્યા પદાર્થસંગ્રહ તથા મૂળગાથા - અવચૂર્ણિ સંકલન + સંપાદન પરમ પૂજ્ય વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા વીર સં. ર૫૪૦ વિ.સં. 2070. ઈ. સન્ 2014 પ્રકાશક સંઘવી અંબાલાલ રતનચંદ જૈન ધાર્મિક ટ્રસ્ટ સ્થાપક - શ્રાદ્ધવર્યા મૂળીબેન અંબાલાલ શાહ

Page #3
પ્રાપ્તિસ્થાન) પી.એ. શાહ ક્વેલર્સ 110, હીરાપન્ના, હાજીઅલી, મુંબઈ-૪૦૦૦૧૬ ફોન : 23522378, ૨૩પર૧૧૦૮ દિલીપ રાજેન્દ્રકુમાર શાહ 4, નંદિત એપાર્ટમેન્ટ, ભગવાન નગરનો ટેકરો, પાલડી, અમદાવાદ-૩૮૦ 007 ફોન : 26670189 બાબુભાઈ સરેમલજી બેડાવાલા હીરા જૈન સોસાયટી, સિદ્ધાચલ બંગલોઝ, સાબરમતી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૫ મો. 9426585904 ચંદ્રકાંતભાઈ એસ. સંઘવી ૬/બી, અશોકા કોમ્પલેક્ષ, પહેલા ગરનાળા પાસે, પાટણ-૩૮૪૨૬૫, (ઉ.ગુ.) ફોન : 02766-231603 ડૉ. પ્રકાશભાઈ પી. ગાલા બી/૬, સર્વોદય સોસાયટી, સાંઘાણી એસ્ટેટ, એલ.બી.એસ. માર્ગ, ઘાટકોપર, મુંબઈ-૪૦૦૦૮૬ ફોનઃ 25OO5837, મો. 9820595049 અક્ષયભાઈ જે. શાહ 506, પદ્મ એપાર્ટમેન્ટ, જૈન મંદિરની સામે, સર્વોદયનગર, મુલુંડ (પ.) મુંબઈ-૪૦૦૦૮૦. ફોન : 25674780, મો. ૯૫૯૪પપપપ૦પ પ્રથમ આવૃત્તિ 0 નકલઃ 3500 મૂલ્ય રૂ. ૧૦૦/ટાઈપસેટિંગ : વિરતિ ગ્રાફિક્સ, અમદાવાદ, મો. 8530520699 મુદ્રકઃ શિવકૃપા ઑફસેટ, અમદાવાદ, મો. 9898034899

Page #4
3 દિવ્ય વંદના પરમ પૂજ્ય સિદ્ધાંતમહોદધિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા, પરમ પૂજ્ય વર્ધમાનતપોનિધિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજા અને પરમ પૂજ્ય સમતાસાગર પન્યાસપ્રવર શ્રી પદ્યવિજયજી મહારાજા આ પૂજ્યોના ચરણોમાં અનંતશ વંદના | શુભાશિષ | પરમ પૂજ્ય સિદ્ધાંતદિવાકર ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજા અને પરમ પૂજ્ય વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાની અમદષ્ટિ સદા અમારી ઉપર વરસતી રહો.

Page #5
'ઉપકારી ઉપકાર તમારો કદીય ન વિસરીએ અમારા કુટુંબમાંથી દીક્ષિત થયેલા પ.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદલ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા પૂ. પ્રવર્તિની શ્રી વસંતપ્રભાશ્રીજી મહારાજ પૂ.સાધ્વીજી શ્રી સ્વયંપ્રભાશ્રીજી મહારાજ પૂ. સાધ્વીજી શ્રી દિવ્યયશાશ્રીજી મહારાજ આ પૂજ્યોના ચરણોમાં ભાવભરી વંદના

Page #6
પ્રકાશકીય) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ 22 - યતિદિનચર્યા (પદાર્થસંગ્રહ તથા મૂળગાથા -અવચૂર્ણિ) સહર્ષ પ્રકાશિત કરીએ છીએ. પદાર્થપ્રકાશ શ્રેણિમાં આજસુધી 21 ભાગોમાં 4 પ્રકરણ, ૩ભાષ્ય, 6 કર્મગ્રંથ, બૃહત્સંગ્રહણિ, ક્ષેત્રસમાસ, કર્મપ્રકૃતિ, ક્ષુલ્લકભવાવલિ પ્રકરણ, સિદ્ધદંડિકાસ્તવ, યોનિસ્તવ, લોકનાલિદ્ધાત્રિશિકા, કાયસ્થિતિસ્તોત્ર, લઘુઅલ્પબદુત્વ, દેહસ્થિતિસ્તવ, કાલસપ્રતિકાપ્રકરણ, વિચારપંચાશિકા, પુદ્ગલપરાવર્તસ્તોત્ર, અંગુલસત્તરી, સમવસરણસ્તવ, તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર, શ્રાવકવ્રતભંગપ્રકરણ, ગાંગેયભંગપ્રકરણ, સિદ્ધપ્રાભૃત, સિદ્ધપંચાશિકા, સંસ્કૃત નિયમાવલી, વિચારસપ્રતિકા, ગુરુગુણષત્રિશત્પત્રિશિકાકુલક - આ ગ્રંથોના પદાર્થસંગ્રહ તથા મૂળગાથા-શબ્દાર્થ-ટીકા-અવચૂરિનું પ્રકાશન થયું છે. આ જ શ્રેણિમાં એક નવલા નજરાણારૂપે આ પુસ્તકનું પ્રકાશન થઈ રહ્યું છે. આ પુસ્તકમાં સાધુજીવનની દિનચર્યાનું સરળ, સચોટ અને સંક્ષિપ્ત વિવરણ કરેલ છે. અહોરાત્રમાં સાધુભગવંતો કેવી કેવી સાધનાઓ કરે છે? તેનું જ્ઞાન આ પુસ્તકના અધ્યયનથી થાય છે અને આ કાળમાં આવી સાધના કરનારા સાધુભગવંતો પ્રત્યે અહોભાવ વધે છે અને મસ્તક તેમના ચરણોમાં ઝુકી જાય છે. યતિદિનચર્યાની મૂળગાથા અને અવચૂર્ણિનું સંશોધન-સંપાદન પૂર્વે વિ.સં. ૧૯૯૩માં પરમપૂજ્ય આગમોદ્ધારક આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજે કરેલ. ત્યારે શ્રીઋષભદેવજીકેશરીમલજી સંસ્થા તરફથી તેનું પ્રકાશન થયેલ. આ પુનઃ પ્રકાશનપ્રસંગે પૂર્વેના સંશોધકસંપાદક-પ્રકાશકને અમે કૃતજ્ઞભાવે યાદ કરીને ખૂબ ખૂબ ધન્યવાદ આપીએ છીએ. પદાર્થપ્રકાશશ્રેણિનું સંકલન-સંપાદન પરમપૂજ્ય વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ

Page #7
ગુરુદેવ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે કરેલ છે. આજસુધી પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીના 80 જેટલા પુસ્તકોને પ્રકાશિત કરવાનો લાભ અમને મળેલ છે. આ સાહિત્યસર્જન દ્વારા આપણને જ્ઞાનામૃતનું પાન કરાવનાર ગુરુદેવશ્રી આપણા અનન્ય ઉપકારી છે. આ પ્રસંગે તેમના ચરણોમાં પણ કૃતજ્ઞભાવે વંદના કરીએ છીએ. આગળ પણ શ્રુતભક્તિના ચઢિયાતા લાભો અમને મળતા રહે એવી શ્રુતાધિષ્ઠાયિકા શ્રી સરસ્વતી દેવીને ભાવભરી પ્રાર્થના. આ પુસ્તકનું સુંદર ટાઈપસેટીંગ કરનાર અખિલેશભાઈ મિશ્રાજી અને સુભગ મુદ્રણકાર્ય કરનાર શિવકૃપા ઑફસેટવાળા ભાવિનભાઈને આ અવસરે ધન્યવાદ આપીએ છીએ. આ પુસ્તકનું મનમોહક ટાઈટલ તૈયાર કરનાર મલ્ટીગ્રાફિક્સવાળા મુકેશભાઈને પણ આ પ્રસંગે ધન્યવાદ આપીએ છીએ. આ પુસ્તકના અભ્યાસ દ્વારા સહુ જીવો યતિદિનચર્યાને આત્મસાતુ કરે જ અભ્યર્થના. લી. સંઘવી અંબાલાલ રતનચંદ જૈન ધાર્મિક ટ્રસ્ટ ટ્રસ્ટીઓ (1) ધરણેન્દ્ર અંબાલાલ શાહ (2) પુંડરીક અંબાલાલ શાહ (3) મુકેશ બંસીલાલ શાહ (4) ઉપેન્દ્ર તારાચંદ શાહ

Page #8
આઠમી અજાયબી વિશ્વમાં સાત અજાયબીઓ છે. જૈનસાધુ એ વિશ્વની આઠમી અજાયબી છે. અજાયબીઓ આશ્ચર્ય પમાડે છે. તેમ જૈન સાધુનું જીવન પણ આપણને આશ્ચર્યચકિત કરી દે છે. એક પણ પાપ કર્યા વિના જીવન જીવવું એનું જ નામ જૈનાસાધુજીવન કોઈને પણ અપ્રીતિ, અરુચિ, હેરાન, પીડા કર્યા વિના જીવવું એનું જ નામ જૈન સાધુજીવન. કોઈ પણ પ્રકારના દોષો લગાડ્યા વિના સંપૂર્ણ પવિત્ર જીવન જીવવું એનું જ નામ જૈનસાધુજીવન. આવા જીવનનો દુનિયામાં જોટો મળવો અશકય છે. જીવનભર મન-વચન-કાયાથી નાના-મોટા બધા જીવોની હિંસા, બધા પ્રકારનું જૂઠ, બધા પ્રકારની ચોરી, બધા પ્રકારનો સ્ત્રીભોગ, બધા પ્રકારનો પરિગ્રહ અને રાત્રીભોજન સ્વયં કરવા નહીં, બીજા પાસે કરાવવા નહીં અને કરનારા બીજાની અનુમોદના ન કરવી એ સંક્ષેપમાં જૈન સાધુજીવનની વ્યાખ્યા છે. રસોડું ન હોવા છતાં જેનું પેટ ભરાય છે, ઘર ન હોવા છતાં જેને રહેવાનું સ્થાન મળે છે, વાહનમાં ન બેસવા છતાં જે પગપાળા મુસાફરી કરી શકે છે, પૈસા ન હોવા છતાં જેની જીવન જરૂરિયાતો પૂરી થાય છે, જેઓ પરોપકારમાં પરાયણ છે, તેમનું નામ જૈન સાધુ. જૈન સાધુજીવનની વિસ્તૃત જાણકારી ઓઘનિર્યુક્તિ, ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર વગેરેમાં આપી છે. તેમાં વિસ્તાર ઘણો છે. તેથી સંક્ષેપરુચિવાળા જીવો માટે ઉપકારી એવી સાધુજીવનની 24 કલાકની ચર્યાનું વર્ણન કરવા શ્રીભાવેદેવસૂરિજી મહારાજે “યતિદિનચર્યા નામના ગ્રંથનું સંકલન કર્યું છે. આ મૂળગ્રંથની રચના પ્રાકૃત ભાષામાં થયેલ છે. તેમાં 154 ગાથાઓ છે. તેમાં સાધુની સવારના ઊઠવાથી માંડીને બીજા દિવસના સવારના ઊઠવા સુધીની ચર્યાનું વિગતવાર વર્ણન કરેલ છે.

Page #9
ગ્રંથની છેલ્લી ગાથા પરથી જણાય છે કે આ ગ્રંથના રચયિતા શ્રીભાવદેવસૂરિજી મહારાજ યુગપ્રધાન શ્રીકાલિકાચાર્યજી મહારાજની પરંપરામાં થયેલા હતા. જો કે દેવસૂરિજી મહારાજે પણ એક યતિદિનચર્યા રચી છે, પણ એ વિસ્તૃત છે. તેથી ગ્રંથકારે સંક્ષેપરુચિવાળા જીવો માટે આ નાની અને સંક્ષિપ્ત યતિદિનચર્યાની રચના કરી છે. આ મૂળ ગ્રંથના ભાવાર્થને સમજાવવા શ્રીમતિસાગરસૂરિજી મહારાજે સંસ્કૃતભાષામાં સુંદર અવચૂર્ણિ રચી છે. તેમાં તેમણે મૂળગ્રંથના પદાર્થોને બરાબર સ્પષ્ટ કર્યા છે અને અનેક શાસ્ત્રોના અવતરણો દ્વારા તેમને પુષ્ટ કર્યા છે. સ્થાને સ્થાને કોઠાઓ દ્વારા પણ તેમણે પદાર્થોને સ્પષ્ટ કર્યા છે. અવચૂર્ણિ સહિત આ ગ્રંથના પદાર્થોને સરળ ગુજરાતી ભાષામાં સમજાવવાનો પ્રયત્ન મેં આ પુસ્તકમાં કર્યો છે. જરૂર પડે ત્યારે અન્યગ્રંથોના આધારે પણ પદાર્થોને સ્પષ્ટ કર્યા છે. અતિવિસ્તારનું વર્જન કર્યું છે. જરૂર પૂરતું વિવેચન કર્યું છે. આ પુસ્તકમાં જે જે વિષયોનું વર્ણન કર્યું છે તે વિસ્તૃત વિષયાનુક્રમમાંથી જાણી શકાશે. આ પુસ્તકમાં પહેલા યતિદિનચર્યાના પદાર્થોનું સંકલન કર્યું છે અને પછી મૂળગાથા-અવચૂર્ણિનું સંકલન કર્યું છે. આ પુસ્તકના અભ્યાસ દ્વારા સાધુની અહોરાત્રની ચર્યાનું સાંગોપાંગ જ્ઞાન થાય છે. તેથી સાધુ આ ગ્રંથમાં કહેલ ક્રમ મુજબ પોતાની દિનચર્યાને ગોઠવી શકે છે. શ્રાવકોને આ પુસ્તકના અભ્યાસ દ્વારા સાધુજીવન પ્રત્યે અહોભાવ પેદા થાય છે અને તેનું જીવન સ્વીકારવાની ઉત્કંઠા પેદા થાય છે. આ પુસ્તકના અભ્યાસ દ્વારા ભવ્યજીવો યતિદિનચર્યાને જાણીને પોતાનું જીવન એ મુજબનું બનાવે અને શીઘ પરમપદને પામે એજ

Page #10
શુભાભિલાષા. પરમ પૂજ્ય પરમગુરુદેવ સિદ્ધાંતમહોદધિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા, પરમ પૂજ્ય પ્રગુરુદેવ ન્યાયવિશારદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજા અને પરમ પૂજ્ય ગુરુદેવ સમતાસાગર પન્યાસપ્રવર શ્રીપદ્મવિજયજી મહારાજા– આ ગુરુત્રયીની અસીમ કૃપાના બળે જ આ પુસ્તકનું સંકલન-સંપાદન શક્ય બન્યું છે. એ પૂજયોના ચરણોમાં અનંતશ વંદના. આ સંપૂર્ણ પુસ્તકમાં મારા મંદ ક્ષયોપશમના કારણે કે પ્રેસદોષના કારણે ક્ષતિ રહી ગઈ હોય તો તેની ક્ષમા યાચું છું અને બહુશ્રુત વિદ્વાનોને તે સુધારવા પ્રાર્થના કરું છું. પાલીતાણા લિ. શુક્રવાર, તા. 11-7-17 પરમ પૂજ્ય સમતાસાગર વિ.સં. 2070, પં. પદ્યવિજયજી મહારાજનો અષાઢ સુદ 14 ચરણકજમધુકર આચાર્ય વિજય હેમચન્દ્રસૂરિ

Page #11
10 પ.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદલ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા દ્વારા લિખિત-સંપાદિત-સંકલિત-પ્રેરિત ગ્રંથોની સૂચિ ગુજરાતી સાહિત્ય (1) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧ (જીવવિચાર-નવતત્ત્વનો પદાર્થસંગ્રહ તથા ગાથા-શબ્દાર્થ) (2) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૨ (દંડક-લઘુસંગ્રહણીનો પદાર્થસંગ્રહ તથા ગાથા-શબ્દાર્થ) (3) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૩ (૧લા, ૨જા કર્મગ્રંથનો પદાર્થસંગ્રહ તથા ગાથા-શબ્દાર્થ) (4) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૪ (૩જા, ૪થા કર્મગ્રંથનો પદાર્થસંગ્રહ તથા ગાથા-શબ્દાર્થ) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૫ (ત્રણ ભાષ્યનો પદાર્થસંગ્રહ તથા ગાથા શબ્દાર્થ) (6) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૬ (પાંચમા કર્મગ્રંથનો પદાર્થસંગ્રહ તથા ગાથા-શબ્દાર્થ) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૭ (છઠ્ઠા કર્મગ્રંથનો પદાર્થસંગ્રહ તથા ગાથા શબ્દાર્થ) (8) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૮ (બૃહત્સંગ્રહણિનો પદાર્થસંગ્રહ તથા ગાથા શબ્દાર્થ) (9) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૯ (બૃહત્સત્રસમાસ અને લઘુક્ષેત્રસમાસનો પદાર્થસંગ્રહ તથા ગાથા-શબ્દાર્થ) (10) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૦ (કર્મપ્રકૃતિ બંધનકરણનો પદાર્થસંગ્રહ તથા ગાથા-શબ્દાર્થ)

Page #12
11 (11) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૧ (કર્મપ્રકૃતિ સંક્રમકરણ, ઉદ્વર્તનાકરણ, અપવર્તનાકરણનો પદાર્થસંગ્રહ તથા ગાથા-શબ્દાર્થ) . (12) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૨ (કર્મપ્રકૃતિ ઉદીરણાકરણ, ઉપશમના કરણ, નિધત્તિકરણ, નિકાચનાકરણનો પદાર્થસંગ્રહ તથા ગાથા શબ્દાર્થ) (13) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૩ (કર્મપ્રકૃતિ ઉદયાધિકાર તથા સત્તા ધિકારનો પદાર્થસંગ્રહ તથા ગાથા-શબ્દાર્થ) (14) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૪ (શ્રીક્ષુલ્લકભવાવલિપ્રકરણ, શ્રીસિદ્ધ દંડિકાસ્તવ, શ્રીયોનિસ્તવ અને શ્રીલોકનાલિદ્ધાત્રિશિકાનો પદાર્થ સંગ્રહ તથા મૂળગાથા-અવચૂરિ) (15) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૫ (શ્રીકાયસ્થિતિસ્તોત્ર, શ્રીલઘુઅલ્પ બહુત્વ, શ્રીદેહસ્થિતિસ્તવ, શ્રીકાલસપ્રતિકાપ્રકરણ, શ્રીવિચારપંચાશિકા, શ્રીપુદ્ગલપરાવર્તસ્તોત્ર, શ્રીઅંગુલસત્તરી, શ્રીસમ વરણસ્તવનો પદાર્થસંગ્રહ તથા મૂળગાથા-અવચૂરિ) (16) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૬ (શ્રીતત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્રનો પદાર્થસંગ્રહ તથા ગાથા-શબ્દાર્થ) (17) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૭ (શ્રીશ્રાવકવ્રતભંગપ્રકરણ અને શ્રીગાંગેય ભંગપ્રકરણનો પદાર્થસંગ્રહ તથા મૂળગાથા-અવચૂરિ) (18) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૮ (શ્રીસિદ્ધાભૂત અને શ્રીસિદ્ધપંચાશિકાનો પદાર્થસંગ્રહ તથા મૂળગાથા-ટીકા-અવચૂરિ) (19) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૯ (સંસ્કૃત નિયમાવલી) (20) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ 20 (શ્રીવિચારસપ્રતિકાનો પદાર્થસંગ્રહ તથા મૂળગાથા-ટીકા) (21) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ 21 (શ્રીગુરુગુણષત્રિશત્પત્રિશિકાનો પદાર્થ સંગ્રહ તથા મૂળગાથા-ટીકા)

Page #13
12 (22) મુક્તિનું મંગલદ્વાર (ચતુઃ શરણ સ્વીકાર, દુષ્કતગહ, સુકૃતાનુમોદનાનો સંગ્રહ) (23) શ્રી સીમંધરસ્વામીની આરાધના (મહિમાવર્ણન-ભક્તિગીતો વગેરે) (24) ચાતુર્માસિક અને જીવનના નિયમો (25) વીશ વિહરમાન જિન સચિત્ર (26) વીશ વિહરમાન જિન પૂજા (27) બંધનથી મુક્તિ તરફ (બાવ્રત તથા ભવ-આલોચના વિષયક સમજણ) (28) નમસ્કાર મહામંત્ર મહિમા તથા જાપ નોંધ (29) પંચસૂત્ર (સૂત્ર 17) સાનુવાદ (30) તત્ત્વાર્થ ઉષા (લે. પૂ. આ. શ્રી ભુવનભાનુસૂરિ મ.સા.) (31) સાત્ત્વિકતાનો તેજ સિતારો (પૂ.પં. પદ્મવિજયજી મ.નું જીવનચરિત્ર) (32) પ્રેમપ્રભા ભાગ-૧ (પૂ.આ. પ્રેમસૂરિ મ.ના ગુણાનુવાદ) (33) પ્રેમપ્રભા ભાગ-૨ (વિવિધ વિષયોના 160 શ્લોકો સાનુવાદ) (34) પ્રેમપ્રભા ભાગ-૩ (બ્રહ્મચર્યસમાધિ અંગે શાસ્ત્રીય શ્લોકો-વાક્યો સાનુવાદ) (35) સાધુતાનો ઉજાસ | (લે.પૂ.પં. પદ્મવિજયજી મ.) (પ્રેમપ્રભા ભાગ-૪) (36) વૈરાગ્યશતક, ઇન્દ્રિયપરાજયશતક, સિંદૂરપ્રકરણ, ગૌતમકુલક - સાનુવાદ (લે.પૂ.આ. જયઘોષસૂરિ મ.સા.) (પ્રેમપ્રભા ભાગ-) (37) ગુરુ દીવો, ગુરુ દેવતા (પ્રેમપ્રભા ભાગ-૬) (38) પ્રભુ! તુજ વચન અતિ ભલું પ્રેમપ્રભા ભાગ-૩) (39) સમાધિ સાર (પ્રેમપ્રભા ભાગ-૮)

Page #14
13 (40) પ્રભુ! તુજ વચન અતિ ભલું ભાગ-૨ (પ્રેમપ્રભા ભાગ-૯) (41) કામ સુભટ ગયો હારી (પ્રેમપ્રભા ભાગ-૧) (42-43) ગુરુની શીખડી, અમૃતની વેલડી ભાગ-૧, 2 (પ્રેમપ્રભા ભાગ 11, 12) (44) પરમ પ્રાર્થના (અરિહંત વંદનાવલી, રત્નાકર પચ્ચીશી, આત્મનિંદા દ્વત્રિશિકા આદિ સ્તુતિઓનો સંગ્રહ) (45) ભક્તિમાં ભીંજાણા (લે.પૂ.પં. પદ્મવિજયજી ગણિવર્ય) (ઉપાડવીરવિજયજી મ. કૃત સ્નાત્રનું ગુજરાતીમાં વિવેચન) (46) આદીશ્વર અલબેલો રે (સં.પૂ. ગણિ કલ્યાણબોધિવિજયજી મ.) | (શત્રુંજય તીર્થના ચૈત્યવંદન-સ્તુતિઓ-સ્તવનોનો સંગ્રહ) (47) ઉપધાનતપવિધિ (48) રત્નકુક્ષી માતા પાહિણી (49) સતી-સોનલ (50) નેમિદેશના (51) નરક દુઃખ વેદના ભારી (પર) પંચસૂત્રનું પરિશીલન (53) પૂર્વજોની અપૂર્વ સાધના (મૂળ) (54) પૂર્વજોની અપૂર્વ સાધના (સાનુવાદ) (55) અધ્યાત્મયોગી (પૂ.આ. કલાપૂર્ણસૂરિજીનું સંક્ષિપ્ત જીવનદર્શન) (56) ચિત્કાર (57) મનોનુશાસન (58) ભાવે ભજો અરિહંતને (59) લક્ષ્મી-સરસ્વતી સંવાદ (60-62) અરિહંતની વાણી હૈયે સમાણી ભાગ-૧, 2, 3

Page #15
14 (63-64) રસથાળ ભાગ-૧, 2, 3, 4 (5) સમતાસાગર (પૂ.પં. પદ્મવિજયજી મ.ના. ગુણાનુવાદ) (66) પ્રભુ દરિસણ સુખ સંપદા (67) શુદ્ધિ (ભવ-આલોચના) (68) ઋષભ જિનરાજ મુજ આજ દિન અતિભલો (69) જયવીયરાય (70) પ્રતિકાર (71) તીર્થ-તીર્થપતિ (72) વેદના-સંવેદના અંગ્રેજી સાહિત્ય (a) A Shining Star of Spirituality (સાત્ત્વિકતાનો તેજ સિતારોનો અનુવાદ) (2) Padartha Prakash Part-1 (જીવવિચાર-નવતત્ત્વ) (3) Pahini-A Gem-womb Mother (રત્નકુક્ષી માતા પાહિણીનો અનુવાદ) સંસ્કૃત સાહિત્ય (1) સમતાસારિતમ્ (પૂ.પં. પદ્મવિજયજી મ.નું જીવન ચરિત્ર) ઉપરોક્ત પુસ્તકોમાંથી કોઈપણ પુસ્તકની પૂજય સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતોને તથા શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને જરૂર હોય તો અમને જાણ કરશો.

Page #16
15 પાના નં. 1-103 | 8 નં જ છે 5 j u જ ભ * $ વિષયાનુક્રમ વિષય શ્રીયતિદિનચર્યાનો પદાર્થસંગ્રહ મંગલાચરણ મુનિ રાત્રે કેવી રીતે જાગે? | ઈરિયાવહિનો અર્થ કુસુમિણ દુસુમિણનો કાઉસ્સગ્ન સ્વાધ્યાયનું માહાભ્ય | પ્રમાદના નુકસાનો અને અપ્રમાદના લાભો રાત્રે મોટેથી અધ્યાપન કરાવતા થયેલા અનિષ્ટ પર આચાર્યનું દૃષ્ટાંત કાલગ્રહણ પ્રતિક્રમણ | રાત્રે કોણે કેટલા પ્રહર સૂવાનું અને કેટલા પ્રહર જાગવાનું? આવશ્યક 12. રાઈ પ્રતિક્રમણની વિધિ બહુવેલનો અર્થ 14.| પ્રતિક્રમણ ન કરવાનું પ્રાયશ્ચિત્ત ૧૫.તપચિંતવણીનો કાઉસ્સગ્ન 16. ઉત્કૃષ્ટ તપ દશ પ્રકારના પચ્ચકખાણ 18.| સંકેત પચ્ચખાણ લેવાની વિધિ 19. સંકેત પચ્ચકખાણ પારવાની વિધિ 9 0 0 10. 11. 13. ર ર ર ર ર ર ર. 17.

Page #17
16 પાના નં. ક્ર. વિષય ૨૦.|અદ્ધા પચ્ચક્ખાણના દશ પ્રકાર 21. દિશાવકાશિક ૨૨.|આહારના ચાર પ્રકાર 23. અણાહારી વસ્તુઓ 24. ક્યા પચ્ચકખાણમાં કેટલા અને ક્યા આગાર? 25. આગારોના અર્થો 26. 6 પ્રકારની વિગઈ 27.14 પ્રકારની મહાવિગઈ 28.|30 નીવિયાતા 29. પચ્ચકખાણની 6 પ્રકારની શુદ્ધિ (પહેલી રીતે) 30. પચ્ચખાણની 6 પ્રકારની શુદ્ધિ (બીજી રીતે) 31. પચ્ચખાણના સૂત્રો 32. પચ્ચખાણના 147 ભાંગા ૩૩.પિચ્ચખાણના આદ્યાક્ષરો 34. પચ્ચકખાણનું ફળ 35. પચ્ચખાણનું પ્રધાન ફળ 36. |પચ્ચખાણ કરનાર કેવો હોય ? 37. પચ્ચકખાણ કરનાર અને |પચ્ચખાણ કરાવનારના ચાર ભાંગા 38.| પચ્ચકખાણ કરવાથી થતો કર્મક્ષય 39. તપ કેવો કરવો?

Page #18
17 પાના નં. વિષય 40. સંકેતપચ્ચકખાણનું ફળ 41. પડિલેહણનો ક્રમ અને વિધિ 42. દશ પ્રકારની ઉપધિનું પરિમાણ 43. પડિલેહણ કેવી રીતે કરવું? 44. પડિલેહણ-પ્રમાર્જન એટલે શું? 45. વસતિપ્રમાર્જન 46. |કાલપ્રવેદન 47. સાધુની સાત માંડલીઓ 48. સૂત્રપોરિસી-અર્થપોરિસી ૪૯.ગચ્છમાં પાંચ પ્રધાન પુરુષો 50. 22 પરીષહ 51. પોરિસીનો સમય જાણવાની રીત 52. સવારની પાદોન પોરિસીનો સમય જાણવાની રીત 53. પાંચ પ્રકારના માસ 54. પાદોનપોરિસી ૫૫.|ગીતાર્થ 56. પાત્રાના સાત ઉપકરણો (પાત્રનિર્યોગ) પ૭. પાત્રા વગેરેના પડિલેહણની વિધિ 58. બીજી પોરિસીમાં અર્થની વાચના 59. વિહારના ગુણો

Page #19
u u . |વિષય 60. | વિહારથી થતાં લાભો 61. અવિહારના દોષો 62. વિહાર ક્યારે કરવો? 63. સારા શુકનો 64. ખરાબ શુકનો 65. ચરણસિત્તરી 66. કરણસિત્તરી સૂત્રની વાચનાનું ફળ [અવસન્ન 69. વ્યાખ્યાન સાંભળવાનું ફળ 70. સાધુઓને ક્યુ આસન કહ્યું 71. રજોહરણ 72. વ્યાખ્યાન શરૂ થયા પછી સાધુએ શું ન કરવું? | 73. બીજી પોરિસી ક્યારે પૂરી થાય? 74. સાઢપોરિસી વખતે પ્રમાણયુક્ત પુરુષની છાયાનું પ્રમાણ છાયા પરથી દિવસ કેટલો ગયો કે રહ્યો ? તે જાણવાનું કરણ 76. સાધુ દરરોજ કેટલા ચૈત્યોને (જિનપ્રતિમાને) વંદન કરે ? 77. પાંચ પ્રકારની જિનપ્રતિમા (ચૈત્ય)

Page #20
19 પાના નં. . |વિષય 78. સાધર્મિક ચૈત્ય 79.| સાધુએ દરરોજ કરવાના સાત ચૈત્યવંદનો 80. શ્રાવકે દરરોજ કરવાના સાત ચૈત્યવંદનો ચૈત્યવંદનાના ત્રણ પ્રકાર 82. ગોચરીકાળ 83. ગોચરીસમય થવા પર સાધુ શું શું કરે ? 84. સંઘાટક વિના એકલા ગોચરી જવામાં દોષો પાત્રા લઈને ગોચરી માટે નીકળતા સાધુ શું બોલે? 86. | સાધુ ગોચરી માટે કેવી રીતે વિચરે? 87. ગોચરી માટેના આઠ માર્ગો દશ પ્રકારની સામાચારી 89.| બીજી રીતે દશ પ્રકારની સામાચારી સાધુ દિવસ દરમ્યાન શું કરે ? ગોચરીના 42 દોષો ઉદ્ગમના 16 દોષો ઉત્પાદનના 16 દોષો એષણાના 10 દોષો ક્રોધપિંડ દોષનું દષ્ટાંત માનપિંડ દોષનું દષ્ટાંત | માયાપિંડ દોષનું દષ્ટાંત w w w w w 93.| us us u u o

Page #21
20 ક્ર. | વિષય | પાનાનો 98. | લોભપિંડ દોષનું દૃષ્ટાંત 99. | પિંડદ્રવ્ય 100. નવ કોટી 101.| નિર્દોષપિંડ લેવામાં લાભ 102. સાધુ કેવું પાણી વહોરે ? 103. ગોચરી વહોર્યા પછીની વિધિ 104. ગ્રામૈષણાના પાંચ દોષો 105. વાપરતી વખતે સાધુ પોતાને હિતશિક્ષા આપે 106. વાપરવાની વિધિ 107. પાત્રો ધોવાની વિધિ 108. વધેલા આહારની વિધિ 109. વાપર્યા પછી કરવાની વિધિ 110. અંડિલભૂમિ જવાની વિધિ 111. સાંજના પડિલેહણની વિધિ 112. ક્યારે કયારે શેનું શેનું પડિલેહણ થાય? 113. સ્થવિરકલ્પિક સાધુઓની 14 પ્રકારની ઉપધિ 114.| જિનકલ્પિક સાધુઓની 12 પ્રકારની ઉપધિ 115. ઉપધિના પ્રકાર 116. ઉપધિના પર્યાયવાચી શબ્દો 117. જંબૂસ્વામી વખતે વિચ્છેદ થયેલ દશ વસ્તુઓ 1 18.2 સાધ્વીઓની ર૫ પ્રકારની ઉપાધિ

Page #22
પાના નં. 8 8 8 ક્ર. વિષય 119. સાધ્વીઓની ઉત્કૃષ્ટ-મધ્યમ-જઘન્ય ઉપધિ 120. ઔપગ્રહિક ઉપધિ 121. પાંચ પ્રકારના દાંડા 122.| દાંડામાં કેટલા પર્વો હોય તો શું લાભ/અલાભ થાય? 123. દાંડાના અશુભ લક્ષણો 124. દાંડાના શુભ લક્ષણો 125. દાંડાના ઉપયોગો 126. ઉપકરણ 127. અધિકરણ 128. સૂત્ર-અર્થ ગ્રહણ કરવાનો લાભ 129. દિવસના ચોથા પ્રહરમાં સાધુએ કરવાનું કૃત્ય 130. કાલાતીત 131. માર્ગાતીત 132. સાંજના દેવસી પ્રતિક્રમણનો સમય 133. દેવની પ્રતિક્રમણની વિધિ 134. કાલગ્રહણ 135. કાલગ્રહણ લેનાર સાધુના ગુણો 136. કાલિકશ્રુત કાલિકશ્રુત ભણવાનો-પુનરાવર્તન કરવાનો સમય 8 8 8 8 8 8 ડ ડ ડ ડ ડ ડે 137.

Page #23
22 | વિષય 138 પખી પ્રતિક્રમણની વિધિ 139. ચઉમાસી પ્રતિક્રમણની વિધિ 140. સંવત્સરી પ્રતિક્રમણની વિધિ 141 ક્યા પ્રતિક્રમણમાં કેટલો કાઉસ્સગ્ન ? 142. આલોચના-અભિગ્રહ 143. સંથારો કરવાની વિધિ 144. ક્યા તીર્થોને અને જિનેશ્વરોને વંદન કરે? 145. પૂર્વમુનિવંદના 146. અધિકરણ-આલોચના 147. મિચ્છામિદુક્કડમ્ 148 શુભ ચિંતન 149. સમ્યક્તસ્વરૂપચિંતન 150. દિનચર્યાના આચરણનું ફળ B | શ્રીયતિદિનચર્યા મૂળગાથા અને અવચૂર્ણિ 102 102 102 103 104-222

Page #24
(શ્રીયતિદિનચર્યા ) (પદાર્થસંગ્રહ) યુગપ્રધાન શ્રી કાલિકાચાર્યજી મહારાજની પરંપરામાં થયેલા શ્રીભાવદેવસૂરિજી મહારાજે શ્રીયતિદિનચર્યાની રચના કરી છે. તેની ઉપર શ્રીમતિસાગરસૂરિજી મહારાજે અવચૂર્ણિ રચી છે. આ બન્નેના આધારે આ પદાર્થોનું સંકલન કર્યું છે. મંગલાચરણ - શ્રીવીરપ્રભુને નમસ્કાર કરીને મન-વચન-કાયાની નિર્મળતાપૂર્વક આગમને અનુસારે સંયમીઓને હિતકારી એવી સામાચારીને હું સંક્ષેપમાં કહીશ. | મુનિ રાત્રે કેવી રીતે જાગે? બધા મુનિઓ રાત્રીના છેલ્લા પ્રહરમાં નમસ્કાર મહામંત્રને બોલતાં બોલતાં જાગે છે. શાસ્ત્રમાં પાંચ પ્રકારની નિદ્રા બતાવી છે - (1) નિદ્રા - જેમાંથી નખની ચપટી વગેરેથી સુખેથી જાગી શકાય તે. (2) નિદ્રાનિદ્રા - જેમાંથી મુશ્કેલીથી જાગી શકાય તે. (3) પ્રચલા - જેમાં ઊભા ઊભા કે બેઠા બેઠા ઊંધે તે. (4) પ્રચલપ્રચલા - જેમાં ચાલતા ચાલતા ઊંધે તે. (5) થીણદ્ધિ - જેમાં દિવસે ચિંતવેલા કાર્યને રાત્રે નિદ્રાવસ્થામાં કરે છે. તેમાં ઘણું બળ એકઠું થાય છે. પહેલા સંઘયણવાળાને વાસુદેવ કરતા અડધું બળ એકઠું થાય છે અને છેલ્લા સંઘયણવાળાને પોતાનાથી બમણું બળ એકઠું થાય છે. મુનિ નિદ્રાનો ત્યાગ કરીને જાગે. ત્યાર પછી તે વીતરાગ એવા ભગવાનને, તત્ત્વનો ઉપદેશ

Page #25
ઈરિયાવાહિનો અર્થ, કુસુમિણ દુસુમિણનો કાઉસ્સગ્ગ આપનારા ગુરુ ભગવંતને અને શત્રુંજય વગેરે તીર્થોને યાદ કરે. ત્યાર પછી તે આ પ્રમાણે વિચારે - “હું ક્યું ધર્મકાર્ય નથી કરતો ? મેં ક્યું ધર્મકાર્ય વધુ કર્યું છે? મેં ક્યા અભિગ્રહો લીધા છે? હું મારું શું જોઉં છું? બીજા મને કેવો જુવે છે ? કરવા યોગ્ય શું હું કરતો નથી ? ક્યા અભિગ્રહો લેવા મારે માટે ઉચિત છે? મારી કઈ ભૂલ થઈ છે ? મારા દિવસો કેવી રીતે જાય છે? હું શી રીતે પ્રમાદરૂપી કાદવમાં ન પડું? આમ ધર્મજાગરિકા કરીને પછી મુનિ આવસહી કહીને માત્ર પરઠવવાની ભૂમિએ જઈને લઘુ શંકાનું નિવારણ કરે. પછી નિસ્સીહિ બોલીને તે ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશે. ત્યાર પછી તે ઈરિયાવતિનું પ્રતિક્રમણ કરે. ઇરિયાવહિનો અર્થ રસ્તે જતા જે કોઈ જીવોને પીડા કરવા રૂપ વિરાધના થઈ હોય તે ઇરિયાવહિ, અથવા ધ્યાન-મૌન વગેરે રૂપ સાધુના આચારની નદી ઊતરવી, સૂવું, ભોજન કરવું વગેરે વડે હિંસા વગેરે રૂપ વિરાધના તે ઈરિયાવહિ. ઈરિયાવતિનું પ્રતિક્રમણ એટલે તે વિરાધનાઓની માફી માગીને તેમનાથી પાછુ ફરવું. બધા અનુષ્ઠાનોની પહેલા ઇરિયાવહિ કરવાનું કહ્યું છે. ઈરિયાવહિ કર્યા વિના ચૈત્યવંદન, સ્વાધ્યાય, પ્રતિક્રમણ વગેરે કંઈપણ કરવું કલ્પ નહીં. કુસુમિણ દુસુમિણનો કાઉસ્સગ્ન ઈરિયાવતિનું પ્રતિક્રમણ કર્યા પછી ખમાસમણું આપીને “કુસુમિણ દુસુમિણ ઓહડાવણિય રાઈપાયચ્છિત્તવિસોહણë કાઉસ્સગ્ન કરું?” એમ આદેશ માગીને કાઉસ્સગ્ન કરવો. રાતે સ્વપ્નમાં અહિંસા વગેરેની વિરાધના થઈ હોય તો તે કાઉસ્સગ્ગ ચાર લોગસ્સ ચંદેસુ નિમ્મલયરા સુધીનો એટલે કે સો શ્વાસોચ્છવાસનો થાય છે. જો ચોથા વ્રતની વિરાધના

Page #26
સ્વાધ્યાયનું માહાભ્ય થઈ હોય તો તે કાઉસ્સગ્ગ ચાર લોગસ્સ ચંદેસુ નિમ્મલયરા સુધી અને એક નવકારનો એટલે કે એકસો આઠ શ્વાસોચ્છવાસનો થાય છે. (હાલ આ કાઉસ્સગ્ગ ચાર લોગસ્સ સાગરવરગંભીરા સુધીનો થાય છે.) કુસુમિણ દુસુમિણનો કાઉસ્સગ્ન કર્યા પછી ચૈત્યવંદન અને મુનિવંદન કરીને પ્રમાદ રહિત બધા સાધુઓ સ્વાધ્યાય કરે. | સ્વાધ્યાયનું માહાભ્ય કોઈ પણ ધર્માનુષ્ઠાનમાં ઉદ્યમવાળો આત્મા અસંખ્ય ભવના કર્મો ખપાવે છે. સ્વાધ્યાયમાં ઉપયોગવાળો જીવ વિશેષ કરીને કમ ખપાવે છે. પ્રશ્ન - સ્વાધ્યાયથી વધુ નિર્જરા કેમ થાય છે? જવાબ - કર્મનિર્જરાનો આધાર આત્માના પરિણામ છે. શુભયોગોમાં ચિત્તની એકાગ્રતા જેમ વધુ તેમ વધુ કર્મનિર્જરા થાય છે. અન્ય યોગોમાં ચિત્તની એકાગ્રતા જેટલી જળવાય તેના કરતા સ્વાધ્યાયમાં ચિત્તની વધુ એકાગ્રતા સહેલાઈથી જળવાય છે. તેથી સ્વાધ્યાયમાં વિશેષ કર્મનિર્જરા થાય છે. વળી સ્વાધ્યાયથી નવું નવું જ્ઞાન મળે છે. તેથી સંસારની ભયંકરતાનું દર્શન થાય છે અને સંવેગનો ભાવ વધે છે. તેથી પણ કર્મનિર્જરા વધુ થાય છે. | મન ઘોડા જેવું છે. તે ઉન્માર્ગે જાય છે. સ્વાધ્યાય લગામ જેવો છે. સ્વાધ્યાયરૂપી લગામ વિના મનરૂપી ઘોડાને ઉન્માર્ગે જતો રોકવો શક્ય નથી. અન્ય યોગોમાં સમય પસાર કરવો મુશ્કેલ બને છે. જ્યારે સ્વાધ્યાયમાં નવા નવા પદાર્થોનું જ્ઞાન મળતું હોવાથી પૂર્વક્રોડ વર્ષનો કાળ પણ ક્યાં પસાર થઈ જાય છે તેની ખબર પડતી નથી. માટે આ જ ગ્રંથમાં આગળ બતાવવાના છે કે સાધુએ અહોરાત્રમાં પાંચ પહોરનો સ્વાધ્યાય કરવાનો છે. પ્રભાત સમયે શરદઋતુના સરોવરના પાણી જેવું નિર્મળ અને

Page #27
પ્રમાદના નુકસાનો અને અપ્રમાદના લાભો શાંત ચિત્ત હોય છે. તે વખતે ધર્મના જે મનોરથો કરવામાં આવે છે તે લગભગ અક્ષય થાય છે. ત્યારે જ્ઞાન સહેલાઈથી ચઢે છે અને સ્થિર થાય છે. પ્રમાદના નુકસાનો અને અપ્રમાદના લાભો ધર્મી આત્મા જાગતા સારા, અધર્મી આત્મા સૂતા સારા. હે મનુષ્યો ! તમે હંમેશા જાગતા રહો. જાગતા માણસની બુદ્ધિ વધે છે. જે સૂવે છે તે ધન્ય નથી. જે જાગે છે તે હંમેશા ધન્ય છે. ઘણું સૂનારાના કાર્યો સિદાય છે. તેથી જાગતા માણસો પૂર્વના કર્મને ખપાવે છે. સૂનારાનું શ્રુતજ્ઞાન સૂઈ જાય છે. પ્રમાદીનું શ્રુતજ્ઞાન શંકાવાળું અને અવનાવાળું બને છે. અપ્રમાદીનું શ્રુતજ્ઞાન ચિરપરિચિત એટલે કે દઢ અને શંકા વિનાનું થાય છે. અજગરની જેમ આખો દિવસ સૂઈ રહેનાર કે પડી રહેનાર અમૃત જેવા શ્રુતજ્ઞાનનો નાશ કરે છે. શ્રુતજ્ઞાનનો નાશ થતા તે જડ બળદ જેવો બની જાય છે. શ્રુતકેવળીઓ એટલે કે ચૌદપૂર્વીઓ કે જેઓ શ્રુતજ્ઞાનના બળથી કેવળજ્ઞાનની જેમ ત્રણ ભુવનને જાણે છે. તેઓ પણ નિદ્રા પ્રમાદના કારણે પતિત થઈ અનંત ભવ સુધી સંસારમાં રખડે છે. પ્રભાતે સ્વાધ્યાય એવી રીતે કરવો કે જેથી ગિરોળી કાગડા વગેરે દુષ્ટ પ્રાણીઓ તથા ઘાંચી, કુંભાર વગેરે પાપ કરનારાઓ અવાજથી જાગી ન જાય. જો પ્રભાતે મોટા અવાજે સ્વાધ્યાય કરે તો તે અવાજથી જાગી ગયેલા જીવો જે વિરાધના કરે તેમાં તે સ્વાધ્યાય કરનાર નિમિત્ત બનવાથી તેને પણ દોષ લાગે. સવારે મોટેથી બોલવાથી ઊઠી ગયેલા ગૃહસ્થો દીવા વગેરેનો પ્રકાશ કરે, અગ્નિ પ્રગટાવે, કુકર્મ કરનારા કુકર્મ કરે, ચોર-માળી-વેશ્યા-યંત્ર ચલાવનારા વગેરે જાગી જાય અને પાપો

Page #28
રાત્રે મોટેથી અધ્યાપન કરાવતાં થયેલા અનિષ્ટ પર દષ્ટાંત કરે. તેમાં નિમિત્તભૂત બનવાથી સાધુને દોષ લાગે. માટે સવારે મોટા અવાજે ન બોલવું. રાત્રે મોટેથી અધ્યાપન કરાવતાં થયેલા અનિષ્ટ પર આચાર્યનું દષ્ટાંત એક નગરમાં કોઈ ગીતાર્થ આચાર્ય ચોમાસામાં ઉપાશ્રયમાં પાછલી રાતે શિષ્યોને પૂર્વમાં રહેલ જીવ અધ્યયન ભણાવતા હતા. તેમાં ઔષધના પ્રયોગથી જીવોની ઉત્પત્તિનો અધિકાર ચાલતો હતો. આચાર્ય ધીમે ધીમે ભણાવતાં હતા. તેટલામાં એક શિષ્ય એકાએક મોટા અવાજે પૂછ્યું, “ભગવંત ! આગમમાં અમુક વૃક્ષના પાંદડાના યોગથી પાણીમાં તાત્કાલિક માછલા ઉત્પન્ન થાય છે એમ કહ્યું છે, તો તે વૃક્ષનું લોકપ્રસિદ્ધ નામ શું છે?' ગુરુએ પણ અનાભોગથી એ વૃક્ષનું મોટા અવાજે નામ કહ્યું. આ બન્નેનો વાર્તાલાપ પાડોશમાં રહેતાં એક માછીમારે સાંભળ્યો. સાંભળતાંની સાથે જ બીજા દિવસની વહેલી સવારે તે બજારમાંથી તે વૃક્ષના પાંદડા લઈ આવ્યો. તેણે તે વૃક્ષના પાંદડાનો ઉપયોગ કરી ઘણાં માછલા પેદા કર્યા અને માર્યા. તેણે ઘણા માછલાઓ વેચ્યા. કાળ પસાર થતાં થોડા દિવસમાં તે ખૂબ જ ધનાઢ્ય બની ગયો. તેણે પોતાની મિલકતથી ઝુંપડી છોડીને મોટો મહેલ બનાવ્યો. તે મહેલમાં તે જાતજાતના વિલાસો કરે છે અને ભોગોને ભોગવે છે. થોડા વર્ષો બાદ તે જ આચાર્ય તે ગામમાં પધાર્યા. માછીમારે તેમને જોયા. આચાર્યને ઉપકારી માની તેણે અણસમજથી રત્નોથી અને સોનાથી ભરેલી પોટલી આચાર્યના ચરણે ધરી. તેણે આચાર્યને કહ્યું, “હે ભગવંત ! ધન વિનાનો એવો હું આપના વચનરૂપી પ્રસાદથી ધનવાન થયો છું. આપે જ મને ધનાઢ્ય બનાવ્યો છે. માટે મારી ઉપર મહેરબાની કરીને આ મારી પ્રસાદી સ્વીકારો જેથી મને આનંદ થાય.' ત્યારે આચાર્યએ કહ્યું, “હે ભાગ્યશાળી ! અમારે ધનનું શું કામ છે? અમે તો

Page #29
રાત્રે મોટેથી અધ્યાપન કરાવતાં થયેલા અનિષ્ટ પર દષ્ટાંત સાધુ એટલે કે નિષ્પરિગ્રહી છીએ. અમે પરિગ્રહ રાખતા નથી. માટે આવા તુચ્છ અને સંસારમાં રખડાવનાર ધનનું અમને કામ નથી. પરંતુ અમારા વચનથી તને ધનની પ્રાપ્તિ શી રીતે થઈ ?' ત્યારે માછીમારે બધી હકીકત કહી. પાપભીરુ એવા આચાર્ય વિચારમાં પડી ગયા, “હે સ્વામી અરિહંત પ્રભુ ! ભૂલી જવાથી અને પ્રમાદને લીધે થોડાક વચનના અસંવરથી મને કેટલું બધું પાપ લાગ્યું? વળી આ માછીમારે બીજાને તે ઉપાય કહ્યો હશે તો તે પાપની પરંપરા ચાલશે. ખરેખર જ્ઞાનીઓએ બરાબર કહ્યું છે કે, “ઝેર પીવું સારું, અગ્નિમાં પૃપાપાત કરવો સારો પરંતુ પ્રમાદની સોબત કરવી નકામી છે.” “જયણા ધર્મની માતા છે. જયણા ધર્મનું પાલન કરનારી છે. જયણા ધર્મની વૃદ્ધિ કરનારી છે. જયણા એકાંત સુખને આપનારી છે. માટે પ્રાણીઓએ જયણાનું જ પાલન કરવું જોઈએ અને પ્રમાદને છોડી દેવો જોઈએ.' દશવૈકાલિકમાં પણ કહ્યું છે કે, “જયણાપૂર્વક ચાલવું, જયણાપૂર્વક ઊભા રહેવું, જયણાપૂર્વક બેસવું, જયણાપૂર્વક સૂવું, જયણાપૂર્વક ભોજન કરવું, જયણાપૂર્વક બોલવું. આમ કરવાથી પાપકર્મ બંધાતું નથી.” હું પણ જયણા ચૂક્યો તો આટલું પાપ થયું. હવે ઉપાય કરીને માછીમારને પાપથી નિવારું. ઉપદેશથી સમજીને પાપથી એ પાછો નહીં ફરે. તેથી આ એકને મારી નાંખવાથી અનેક પ્રાણીઓના સંહારનું પાપ અટકશે. તેથી અલ્પ વ્યયથી વિશેષ લાભ થશે. તે કહ્યું છે કે, “જિનશાસનમાં કોઈ પણ વસ્તુની સર્વથા અનુજ્ઞા કે સર્વથા નિષેધ નથી. જેમ લાભની આકાંક્ષાવાળો વાણીયો લાભ અને નુકસાનને વિચારીને અલ્પ નુકસાનવાળો અને વધુ લાભવાળો ધંધો કરે છે તેમ લાભ અને નુકસાનને વિચારીને અલ્પ નુકસાનવાળી અને વધુ લાભવાળી પ્રવત્તિ કરવી.”

Page #30
કાલગ્રહણ આમ વિચારીને ઉત્સર્ગ - અપવાદને જાણતાં આચાર્ય માછીમારને પૂછ્યું કે, “તેં આ ઔષધ કોઈને જણાવ્યું છે?” તેણે કહ્યું, “ના, શ્રેષ્ઠ નિધાનની જેમ મેં આ કોઈને જણાવ્યું નથી.' આચાર્યું તેને કહ્યું, “તેં બહુ સારું કર્યું, પણ આ ઔષધથી તને બહુ પાપ લાગ્યું અને લાભ થોડો જ થયો. તેથી તને બીજું ઔષધ બતાવું કે જેનાથી અક્ષય સુવર્ણ આપનાર સુવર્ણપુરુષ સિદ્ધ થાય. તેથી તે વધારે ધનવાન બનીશ. માછીમાર રાજીનો રેડ થઈ ગયો. તે બોલ્યો, “સ્વામી ! તે ઔષધ કહો.” આચાર્ય બોલ્યા, “બારણું બંધ કરીને ઓરડાની અંદર પાણીના કુંડમાં આ ઔષધ નાખવાથી સુવર્ણપુરુષ પ્રગટશે.” તેણે તેમ કર્યું. પાણીના કુંડમાં ઔષધ નાખતાં તેમાંથી સંમૂચ્છિમ વાઘ પેદા થયો. તેણે માછીમારને ફાડી ખાધો. વાઘ સંમૂચ્છિમ હોવાથી અંતર્મુહૂર્તમાં તે પણ મરી ગયો. આમ આચાર્યે પાપની વૃદ્ધિ અટકાવી. તેઓ શિષ્ય સહિત આલોચના-પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને સદ્ગતિમાં ગયા. આમ ભવ્ય જીવોએ રાતદિવસ ભાષાસમિતિનું પાલન કરવું. વિશેષ કરીને રાતે મોટા અવાજે ન બોલવું. કાલગ્રહણ સવારે કાલિકશ્રુત ભણવા માટે ઉચિત કાળે કાલગ્રહણ લે. કાલગ્રહણ એક વિશિષ્ટ ક્રિયા છે. તે બે સાધુઓ કરે છે. શ્રુત બે પ્રકારનું છે (i) કાલિકશ્રુત - કાલગ્રહણની ક્રિયા કર્યા પછી જ જે શ્રુત ભણી શકાય છે. દા.ત. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર વગેરે. (i) ઉત્કાલિકશ્રુત - કાલગ્રહણની ક્રિયા કર્યા વિના જે શ્રુત ભણી શકાય છે. દા.ત. દશવૈકાલિકસૂત્ર વગેરે. પૂર્વે કાલિકશ્રુતને ભણવા માટે કાલગ્રહણ લેવાતું હતું. વર્તમાનકાળે કાલિકશ્રુતના યોગોદ્રહનમાં કાલગ્રહણ લેવાય છે.

Page #31
પ્રતિક્રમણ પ્રતિક્રમણ ત્યાર પછી પ્રતિક્રમણ કરે. પ્રતિક્રમણનો સમય એ છે કે પ્રતિક્રમણ પૂર્ણ થયે પડિલેહણ શરૂ કરવું અને પડિલેહણ પૂર્ણ થાય ત્યારે સૂર્યોદય થાય. પ્રશ્ન - પ્રતિક્રમણ શા માટે કરવું? જવાબ - પંચાચારની વિશુદ્ધિ માટે પ્રતિક્રમણ કરવું. સાધુએ અને શ્રાવકે ગુરુની સાથે પ્રતિક્રમણ કરવું. ગુરુ ન હોય તો એકલા પણ સ્થાપનાચાર્યજી સામે પ્રતિક્રમણ કરવું. પ્રતિક્રમણ નિર્યુક્તિમાં પ્રતિક્રમણ સાત પ્રકારનું કહ્યું છે - 1) દેવસિક પ્રતિક્રમણ 2) રાત્રિક પ્રતિક્રમણ 3) ઇવરકથિક પ્રતિક્રમણ 4) યાવત્રુથિક પ્રતિક્રમણ 5) પાક્ષિક પ્રતિક્રમણ 6) ચાતુર્માસિક પ્રતિક્રમણ 7) સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ રાત્રે કોણે કેટલા પ્રહર સૂવાનું અને કેટલા પ્રહર જાગવાનું? આચાર્ય - પહેલા પ્રહરમાં જાગે. બીજા પ્રહરમાં સૂઈ જાય. ત્રીજા પ્રહરમાં જાગે. ચોથા પ્રહરમાં સૂઈ જાય. તેઓ પ્રતિક્રમણ સમયે જાગે.

Page #32
રાત્રે કોણે કેટલા પ્રહર સૂવાનું અને કેટલા પ્રહર જાગવાનું? વૃષભ - સમુદાયની વ્યવસ્થા કરનારા પીઢ સાધુ. પહેલા પ્રહરમાં જાગે. બીજા પ્રહરમાં જાગે. ત્રીજા પ્રહરમાં સૂઈ જાય. ચોથા પ્રહરમાં જાગે. વૃષભોને એક જ પ્રહરની નિદ્રા લેવાનું શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે. સાધુ - પહેલા પ્રહરમાં જાગે. બીજા પ્રહરમાં સૂઈ જાય. ત્રીજા પ્રહરમાં સૂઈ જાય. ચોથા પ્રહરમાં જાગે. ગ્લાન સાધુઓ રાત્રીના છેલ્લા પ્રહરમાં ન જાગે તો ચાલે. આમ, પહેલા પ્રહરમાં બધા સાધુ જાગે. બીજા પ્રહરમાં વૃષભ જાગે. ત્રીજા પ્રહરમાં આચાર્ય જાગે. ચોથા પ્રહરમાં વૃષભ અને સાધુ જાગે. રાત્રે ઉપાશ્રયમાં બધા સૂઈ જાય તો ઉપધિ હણાઈ જાય. માટે ઉપર કહ્યા પ્રમાણે કોઈકને કોઈક તો રાત્રે જાગતું હોય. આવશયકે પ્રતિક્રમણને આવશ્યક પણ કહેવાય છે, કેમકે શ્રાવકે અને સાધુએ અહોરાત્રમાં તે અવશ્ય કરવાનું હોય છે. રાઇ પ્રતિક્રમણની વિધિ" - (1) ઇરિયાવહિ. 1. અહીં બતાવેલ વિધિમાં અને હાલ પ્રચલિત વિધિમાં થોડો ફરક છે.

Page #33
10 રાઈ પ્રતિક્રમણ વિધિ (2) કુસુમિણ દુસુમિણ નો કાઉસ્સગ્ન. (3) ચૈત્યવંદન (4) સાધુવંદન. દરેક સાધુને નમસ્કાર કરવો. (5) બે ખમાસમણપૂર્વક સ્વાધ્યાય (6) પછી ભગવાન, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને બધા સાધુને ખમાસમણા આપીને વંદન કરવા. (7) પછી ખમાસમણ પૂર્વક “ઇચ્છા સંદિ. ભગ, રાઈપડિક્કમણે ઠાઉં? ઈચ્છે' કહી ઓઘા પર હાથ સ્થાપી મસ્તક ભૂમિને અડાડીને “સબસ્તવિ રાઈઅઇ' કહેવું. (8) નમુત્યુë. (9) ઊભા થઈને કરેમિ ભંતેર વગેરે સૂત્રો બોલવા પૂર્વક ચારિત્રાચારના અતિચારની વિશુદ્ધિ માટે એક લોગસ્સનો કાઉસ્સગ્ગ, દર્શનાચારના અતિચારની વિશુદ્ધિ માટે એક લોગસ્સનો કાઉસ્સગ્ન અને જ્ઞાનાચારના અતિચારની વિશુદ્ધિ માટે કાઉસ્સગ્ન એમ ત્રણ કાઉસ્સગ્ન કરવા. ત્રીજા કાઉસ્સગ્નમાં રાત્રે લાગેલા અતિચારો વિચારવા. ત્યાર પછી “સિદ્ધાણં બુદ્ધાણં' કહેવું. (10) મુહપત્તિ, બે વાંદણા (11) “ઇચ્છાસંદિ. ભગરાઇઅં આલોઉં? ઈચ્છે...' (12) રાત્રીઅતિચારની “સંથારાવિટ્ટણકી....' વડે આલોચના. (13) “સબૂસ્તવિ રાઈઅ...' ગુરુ-“પડિક્કમત.” શિષ્ય - “ઇચ્છે, તસ મિચ્છામિ દુક્કડું.” (14) બેસીને ડાબો પગ નીચે રાખી, જમણો પગ ઊભો રાખી પ્રતિ 1. હાલ અહીં ખમાસમણ આપવાની વિધિ નથી.

Page #34
બહુવેલનો અર્થ ક્રમણ સૂત્ર કહે. “તસ્ય ધમ્મસ્સ' કહી ઊભા થવું. (15) બે વાંદણા, અભુદિઓ, બે વાંદણા. . (16) “કરેમિ ભંતે' વગેરે બોલી જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર એ ત્રણેના અતિચારોની વિશુદ્ધિ માટે તપચિંતવણીનો કાઉસ્સગ્ન કરવો. ગુરુ કાઉસ્સગ્ન પારે પછી કાઉસ્સગ્ગ પારવો. એમ વંદન વગેરેમાં પણ સમજવું. જો ગુરુ કરતા પહેલા કાઉસ્સગ્ગ પારે તો દોષ લાગે. કાઉસ્સગ્ન પારીને પ્રગટ લોગસ્સ બોલે. પછી મુહપત્તિ, વાંદણાં. (17) ગુરુ પાસે પચ્ચખાણ લેવું. (18) “ઇચ્છામો અણુસર્દિ.” કહી બેસીને વિશાલલોચનદલની ત્રણ સ્તુતિ કહેવી. પહેલા ગુરુ કહે પછી બાકીના સાધુ કહે. (19) ચૈત્યવંદનના સ્તોત્રો કહી ચાર ખમાસમણા વડે આચાર્ય વગેરેને વંદન કરે. (20) પછી એક-એક ખમાસમણ આપી “ઇચ્છા સંદિ. ભગ, બહુવેલ સંદિસાહુ?” “ઇચ્છે.” “ઇચ્છા સંદિ. ભગ બહુવેલ કરશું?” ઇચ્છે - આ બે આદેશો માગે. આ બે આદેશ સાધુએ અને પૌષધધારી શ્રાવકે માગવાના છે. બહુવેલનો અર્થ સાધુએ બધા કાર્યો ગુરુને પૂછીને કરવાના હોય છે. દિવસમાં શ્વાસ લેવો, શ્વાસ મૂકવો, થુંકવું, આંખના પલકારા વગેરે નાના કાર્યો વારંવાર પૂછીને કરવા શક્ય નથી. તેથી બહુવેલના બે આદેશો વડે અહોરાત્ર માટે તે નાના કાર્યો કરવાની એકસાથે અનુમતિ મંગાય છે. મોટા કાર્યોની અનુમતિ આ આદેશો વડે મંગાતી નથી. મોટા કાર્યો કરવાના હોય ત્યારે દરેક કાર્યની અનુમતિ માંગવી જોઈએ.

Page #35
તપચિંતવણીનો કાઉસ્સગ્ગ પ્રતિક્રમણ ન કરવાનું પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રતિક્રમણ ન કરે તો ચતુર્ગુરુનું પ્રાયશ્ચિત્ત આવે. અવિધિથી પ્રતિક્રમણ કરે તો માસલઘુનું પ્રાયશ્ચિત્ત આવે. “અવિધિથી પ્રતિક્રમણ કરવા કરતા પ્રતિક્રમણ ન કરવું સારું આવું વચન ઈર્ષાવાળું છે. પ્રતિક્રમણ ન કરવાથી મોટું પ્રાયશ્ચિત્ત આવે છે, અવિધિથી પ્રતિક્રમણ કરવાથી નાનું પ્રાયશ્ચિત્ત આવે છે. તપચિતવણીનો કાઉસ્સગ્ન તપચિતવણીના કાઉસ્સગ્નમાં આ પ્રમાણે વિચારવું - “શ્રી વર્ધમાનસ્વામીના તીર્થમાં ઉત્કૃષ્ટથી છ માસનો તપ કહ્યો છે હે આત્મન્ ! શું તું એ તપ કરી શકીશ? નહીં કરી શકું. તો શું છ માસમાં એક દિવસ ન્યૂન એટલો તપ કરી શકીશ? નહીં કરી શકું. તો શું છે માસમાં 2-3-4-5 દિવસ ન્યૂન એટલો તપ કરી શકીશ? નહીં કરી શકું. તો શું છ માસમાં 6-7-8-9-10 દિવસ ન્યૂન એટલો તપ કરી શકીશ? નહીં કરી શકું. તો શું છ માસમાં 11-12-13-14-15 દિવસ ન્યૂન એટલો તપ કરી શકીશ? નહીં કરી શકું. તો શું છ માસમાં 16-17-18-19-20 દિવસ ન્યૂન એટલો તપ કરી શકીશ ? નહીં કરી શકે. તો શું છ માસમાં 21-22-23-24-25 દિવસ ન્યુન એટલો તપ કરી શકીશ? નહીં કરી શકું. તો શું છ માસમાં 26-27-28-29-30 દિવસ ન્યૂન એટલો તપ કરી શકીશ? નહીં કરી શકું. તો શું 5 માસમાં 1-2-3-4-5 દિવસ ન્યૂન એટલો તપ કરી શકીશ? નહીં કરી શકું.” એમ 5-5 દિવસ ઘટાડતાં 1 માસના તપ સુધી વિચારવું. પછી આ પ્રમાણે વિચારવું - “શું 1 માસમાં 1 દિવસ ન્યૂન એટલો તપ કરી શકીશ? નહીં કરી શકું. શું 1 માસમાં 2 દિવસ ન્યૂન એટલો તપ કરી શકીશ? નહીં કરી શકું. શું 1 માસમાં 3 દિવસ ન્યૂન એટલો તપ કરી

Page #36
ઉત્કૃષ્ટ તપ 13 શકીશ? નહીં કરી શકું. શું 1 માસમાં 4 દિવસ ન્યૂન એટલો તપ કરી શકીશ? નહીં કરી શકું.” * એમ 1-1 દિવસ ઘટાડતાં 1 માસમાં 13 દિવસ ન્યૂન એટલા તપ સુધી વિચારવું. પછી આ પ્રમાણે વિચારવું - “શું 34 ભક્તનો તપ કરી શકીશ? નહીં કરી શકું. શું 32 ભક્તનો તપ કરી શકીશ? નહીં કરી શકું. શું 30 ભક્તનો તપ કરી શકીશ? નહીં કરી શકું.' એમ બે-બે ભક્ત ઘટાડતાં દશભક્ત સુધી વિચારવું. પછી આ પ્રમાણે વિચારવું - શું અટ્ટમનો તપ કરી શકીશ? નહીં કરી શકું. શું છઠ્ઠનો તપ કરી શકીશ? નહીં કરી શકું. શું ઉપવાસ કરી શકીશ? નહીં કરી શકું.' એમ આયંબિલ - નીવિ - એકાસણું - બીઆસણું - અવઢ - પુરિમષ્ઠ - સાઢપોરસી - પોરસી - નવકારસી સુધી વિચારવું. જે તપ પૂર્વે કર્યો હોય પણ હાલ કરવાની ભાવના ન હોય ત્યાં અને ત્યાંથી આગળ “નહીં કરી શકું ની બદલે “શક્તિ છે, ભાવના નથી' એમ વિચારવું. જે દિવસે જે તપ કરવાનો હોય ત્યાં “શક્તિ છે, ભાવના છે એમ વિચારવું. કાઉસ્સગ્ગ પારીને પ્રગટ લોગસ્સ બોલવો. જે તપ કાઉસ્સગ્નમાં ધાર્યો હોય તેનું પચ્ચકખાણ ગુરુદેવ પાસે લેવું. ઉત્કૃષ્ટ તપ ઋષભદેવ ભગવાનના શાસનમાં ઉત્કૃષ્ટ તપ 1 વર્ષનો છે. બાવીસ ભગવાનના શાસનમાં ઉત્કૃષ્ટ તપ 8 માસનો છે. વર્ધમાનસ્વામીના શાસનમાં ઉત્કૃષ્ટ તપ 6 માસનો છે. દશ પ્રકારના પચ્ચકખાણ (પ્રતિક્રમણમાં ગુરુ પાસે પચ્ચકખાણ લેવાનું કહ્યું. તેથી હવે પચ્ચખાણનું સ્વરૂપ બતાવે છે.)

Page #37
દશ પ્રકારના પચ્ચખાણ પચ્ચકખાણ = પ્રત્યાખ્યાન. પ્રતિ = પ્રતિકૂળપણે, આ = મર્યાદા વડે, ખ્યાન = કહેવું. એટલે કે, અમુક રીતે નિષેધની પ્રતિજ્ઞા કરવી તે. પચ્ચકખાણના બે પ્રકાર છે - (1) મૂલગુણ પચ્ચખાણ અને (2) ઉત્તરગુણ પચ્ચકખાણ. આ બન્નેના બે-બે પ્રકાર છે - (1) દેશવિરતિવિષયક અને (2) સર્વવિરતિવિષયક. તેમાં દેશવિરતિવિષયક અને સર્વવિરતિવિષયક ઉત્તરગુણપચ્ચખાણ દશ પ્રકારે છે - (1) અનાગત પચ્ચકખાણ - પછી કરવાનો તપ ગ્લાનની વૈયાવચ્ચ વગેરે કારણે પૂર્વે કરવો તે. દા.ત. પર્યુષણનો અઠ્ઠમ વૈયાવચ્ચે વગેરેના કારણે પૂર્વે કરવો. (2) અતિક્રાંત પચ્ચકખાણ - પૂર્વે કરવાનો તપ ગુરુ-ગ્લાન-તપસ્વી વગેરેની વૈયાવચ્ચના કારણે પછી કરવો તે. દા.ત. પર્યુષણનો અક્રમ વૈયાવચ્ચ વગેરેના કારણે પછી કરવો. (3) કોટિસહિત પચ્ચકખાણ - એક પચ્ચકખાણ પૂરું થાય અને બીજુ પચ્ચકખાણ શરૂ થાય ત્યારે બન્નેના છેડા ભેગા થવાથી તેને કોટિસહિત પચ્ચકખાણ કહેવાય. (4) નિયંત્રિત પચ્ચકખાણ - મહિને મહિને અમુક દિવસે સ્વસ્થતા હોય કે માંદગી હોય અમુક તપ અવશ્ય કરવો જ છે. આ તપ ચૌદપૂર્વી, જિનકલ્પી અને પહેલા સંઘયણવાળાને હોય. (5) સાકાર પચ્ચકખાણ - આગાર સહિતનું પચ્ચકખાણ તે. (6) અનાકાર પચ્ચખાણ - જંગલમાં કે દુકાળમાં ભોજન ના મળતાં જીવવાની આશા ન હોય ત્યારે આગાર વિનાનું પચ્ચકખાણ કરવું તે.

Page #38
દશ પ્રકારના પચ્ચકખાણ 15 (7) પરિમાણકૃત પચ્ચકખાણ - દત્તિ, કોળીયા, ભિક્ષા, ઘરો કે દ્રવ્યોનું પ્રમાણ જેમાં નક્કી કરેલું હોય તે. (8) નિરવશેષ પચ્ચકખાણ - સર્વથા અશન-પાન-ખાદિમ-સ્વાદિમના ત્યાગરૂપ અનશનનું પચ્ચકખાણ. (9) સંકેત પચ્ચખાણ - કેત = ચિહ્ન. ચિહન સહિતનું પચ્ચખાણ તે સંકેત પચ્ચખાણ. તે આઠ પ્રકારે છે - (1) અંગુષ્ઠસહિત - મુઠિમાં અંગુઠો વાળીને છૂટો ન કરે ત્યાં સુધીનું પચ્ચખાણ. (i) મુકિસહિત - મુદિ વાળીને છૂટી ન કરે ત્યાં સુધીનું પચ્ચકખાણ. 0 ગ્રન્થિસહિત - દોરાની કે કપડા વગરની ગાંઠ વાળીને છૂટી ન કરે ત્યાં સુધીનું પચ્ચખાણ. () ઘરસહિત - ઘરમાં પ્રવેશ ન કરે ત્યાં સુધીનું પચ્ચખાણ. () વેદસહિત - પરસેવાના બિંદુ સૂકાય નહીં ત્યાં સુધીનું પચ્ચકખાણ. (vi) ઉચ્છવાસસહિત - અમુક શ્વાસોચ્છવાસ ન થાય ત્યાં સુધીનું પચ્ચકખાણ. (ii) તિબુકસહિત - માચી વગેરે વાસણ પરના બિંદુ સૂકાય નહીં ત્યાં સુધીનું પચ્ચખાણ. (ii) દીપકસહિત - દીવો ઓલવાય નહીં ત્યાં સુધીનું પચ્ચખાણ. સંકેત પચ્ચકખાણ લેવાની વિધિ - બે હાથ જોડી નીચે પ્રમાણે પચ્ચખાણ લેવું-મુક્રિસહિયં પચ્ચકખામિ અન્નત્થણાભોગેણં સહસાગારેણું મહત્તરાગારેણં સવ્વસમાવિત્તિયાગારેણે વોસિરામિ (જે સંકેત પચ્ચકખાણ હોય તેનું નામ બોલવું. સંકેત પચ્ચકખાણ પારવાની વિધિ-મુદ્રિવાળીને નીચે પ્રમાણે બોલવું

Page #39
16 દશ પ્રકારના પચ્ચખાણ - મુક્રિસહિયં પચ્ચકખાણ કર્યું ચઉવિહાર, પચ્ચકખાણ ફાસિય પાલિયા સોહિયં તિરિય કિટ્ટિયે આરાહિયં જંચ ન આરાહિયં તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડમ્. પછી ત્રણ નવકાર ગણવા ( સંકેત પચ્ચકખાણ હોય તેનું નામ બોલવું. અંગુઠો, મુકિ, ગાંઠ વગેરે છૂટા કરવા. મોઢામાં કંઈપણ નાંખતાં પહેલા આ રીતે પચ્ચખાણ પારવું. વાપર્યા પછી ફરી સંકેત પચ્ચખાણ લેવું.) | મુક્રિસહિયં પચ્ચકખાણ કરવાથી 1 મહિનામાં 27 ચઉવિહાર ઉપવાસનો લાભ મળે છે. (10) અદ્ધા પચ્ચકખાણ - અદ્ધા = કાળ. કાળસંબંધી પચ્ચકખાણ તે અદ્ધા પચ્ચખાણ. તેના દસ પ્રકાર છે - નવકારસહિત - સૂર્યોદયથી એક મુહૂર્તનું અને સમય પૂરો થયે નવકાર ગણીને પારવાનું પચ્ચખાણ તે. નવકાર ન ગણો તો સૂર્યાસ્ત સમયે પણ પચ્ચકખાણ પૂરું ન થાય. મુહૂર્ત પહેલા નવકાર ગણે તો પચ્ચકખાણ પૂરું ન થાય. મુહૂર્ત પૂર્ણ થયા પછી નવકાર ગણે તો જ પચ્ચખાણ પૂરું થાય. (i) પોરિસી - સૂર્યોદયથી 1 પ્રહર સુધીનું પચ્ચકખાણ તે. (અથવા સૂર્યોદયથી દોઢ પ્રહર સુધીનું પચ્ચખાણ તે સાઢપોરિસિ.) (i) પુરિમાઈ - દિવસના પૂર્વભાગનું એટલે કે સૂર્યોદયથી બે પ્રહર સુધીનું પચ્ચખાણ તે. (અથવા સૂર્યોદયથી ત્રણ પ્રહર સુધીનું પચ્ચકખાણ તે અપાઈ.) (iv) એકાશન - નિશ્ચલ બેઠકથી એકવાર ભોજન કરવું તે. ભોજન બાદ તિવિહાર કે ચઉવિહારનું પચ્ચકખાણ કરવું. (v) એકલઠાણું - એકાસણાની જેમ, પણ માત્ર જમણો હાથ ને મુખ સિવાય અન્ય કોઈપણ અંગને હલાવવા નહીં. ભોજન બાદ ચઉવિહારનું પચ્ચખાણ કરવું.

Page #40
17 દશ પ્રકારના પચ્ચખાણ (vi) આયંબિલ - એકાસણાની જેમ, પણ વિગઈ, ખટાશ, લીલોતરી વગેરેનો ત્યાગ કરવો. * (ii) અભક્તાર્થ - અભક્તાર્થ = ઉપવાસ. સર્યોદયથી બીજા દિવસના સૂર્યોદય સુધી ચારે પ્રકારના આહારનો ત્યાગ કરવો તે ચઉવિહાર ઉપવાસ, અથવા દિવસે ઉકાળેલા પાણીની છૂટ તે તિવિહાર ઉપવાસ. સામાન્ય માણસ દિવસમાં બે વાર ભોજન કરે છે. ઉપવાસમાં બે વાર ભોજનનો ત્યાગ હોવાથી ઉપવાસને અભક્તાર્થ કહેવાય છે. ઉપવાસની આગળ-પાછળ એકાસણા કર્યા હોય તો ચાર વાર ભોજનનો ત્યાગ થવાથી ચતુર્થભક્ત કહેવાય છે. છઠ્ઠ, અઢમ વગેરેમાં આગળપાછળ એકાસણા ન કર્યા હોય તો પણ છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ વગેરેની સંજ્ઞા રૂઢ છે. (vi) ચરિમ - તે બે પ્રકારે છે - (a) દિવસચરિમ - દિવસના છેલ્લા ભાગનું પચ્ચખાણ છે. તે સૂર્યાસ્ત પૂર્વે 1 મુહૂર્ત પહેલા લઈ લેવું. રાત્રિભોજનનો ત્યાગ કરનારને આ પચ્ચકખાણ રાત્રિભોજનના ત્યાગની યાદ અપાવે છે. એકાસણા વગેરેનું પચ્ચકખાણ 8 આગારવાળુ છે. દિવસચરિમ પચ્ચકખાણ 4 આગારવાળુ છે. માટે એકાસણા વગેરે કરનારે પણ આગારનો સંક્ષેપ કરવા આ પચ્ચખાણ કરવું. (b) ભવચરિમ - ભવના છેલ્લા વખતનું પચ્ચખાણ તે. (1) અભિગ્રહ - અભિગ્રહ = નિયમ. તે ચાર પ્રકારે છે - () દ્રવ્ય અભિગ્રહ - અમુક દ્રવ્યોથી વધુ ન વાપરવા તે. (b) ક્ષેત્ર અભિગ્રહ-અમુક ઘરોથી વધારે ઘરોમાં વહોરવા ન જવું તે. (9) કાળ અભિગ્રહ - અમુક કાળમાં જે મળે તે વાપરવું તે.

Page #41
આહારના ચાર પ્રકાર () ભાવ અભિગ્રહ - રડતું બાળક, ગુસ્સે થયેલ માણસ વગેરે વહોરાવે તો વહોરવું તે. વિગઈ - ચાર મહાવિગઈનો સંપૂર્ણ ત્યાગ કરવો. 6 વિગઈ અને 30 નીવિયાતામાંથી યથાશક્ય ત્યાગ કરવો. દેશાવકાશિક - જેમાં 12 વ્રતોના અને ઉપભોગ-પરિભોગનો સંક્ષેપ કરાય તે દેશાવકાશિક. જે એકવાર ભોગવાય તે ઉપભોગ. દા.ત. દ્રવ્ય, સચિત્ત, વિગઈ. જે વારંવાર ભોગવાય તે પરિભોગ. દા.ત. વસ્ત્ર, દાગીના, સ્ત્રી વગેરે. આહારના ચાર પ્રકાર (1) અશન - જે જલ્દીથી ભૂખને શમાવે તે અશન. દા.ત. ચોખા વગેરે અનાજ, મગ વગેરે કઠોળ, સસ્તુ વગેરે, રાબ વગેરે, મોદક વગેરે મિઠાઈ, દૂધ વગેરે, સૂરણ વગેરે, ખાખરા વગેરે. (2) પાન - ઇન્દ્રિયો વગેરે પ્રાણીની ઉપર ઉપકાર કરે તે પાન. દા.ત. કાંજી, જવ વગેરેના ધોવણનું પાણી, દારૂ વગેરે, બધા પ્રકારના પાણી, કાકળીનું પાણી વગેરે. (3) ખાદિમ - મુખના આકાશમાં સમાય તે ખાદિમ. દા.ત. ધાણી વગેરે શેકેલા - ભુજેલા અનાજ, ગોળ, તલપાપડી, ખજૂર, નાળિયેર, દ્રાક્ષ, શેરડી, આંબો, ફણસ વગેરે. સ્વાદિમ - ભોજનના રસને સ્વાદ પમાડે તે સ્વાદિમ. દા.ત. દાંતણ, મુખવાસ, તુલસી, પિંડાર્જગ, મધ, પિપર, સુંઠ, મરચું, જીરુ, હરડે, આમળા વગેરે. અણાહારી વસ્તુઓ - લિંબડાની છાલ, રાખ, ખદિર, ત્રિકટુક વગેરે. (4)

Page #42
ક્યા પચ્ચકખાણમાં કેટલા અને ક્યા આગાર? ક્યા પચ્ચકખાણમાં કેટલા અને ક્યા આગાર? | ક. પચ્ચખાણ આગારની સંખ્યા આગારના નામ 1 નવકારસહિત અનાભોગ, સહસાકાર 2,3 પોરિસી અનાભોગ, સહસાકાર, પ્રચ્છન્નકાલ, દિશામોહ, સાધુવચન, સર્વસમાધિપ્રત્યય 4,5 પુરિમષ્ઠ, અનાભોગ, સહસાકાર, પ્રચ્છન્નકાલ, અવઢ દિશામોહ, સાધુવચન, મહત્તરાકાર, સર્વસમાધિપ્રત્યય. એકાસણું, અનાભોગ, સહસાકાર, સાગારિકાકાર, બીઆસણું આકુંચનપ્રસારણ, ગુરુઅદ્ભુત્થાન, પારિષ્ઠાપનિકાકાર, મહત્તરાકાર, સર્વસમાધિપ્રત્યય. | 7 એકલઠાણું અનાભોગ, સહસાકાર, સાગારિકાકાર, ગુરુઅદ્ભુત્થાન, પારિષ્ઠાપનિકાકાર, મહત્તરાકાર, સર્વસમાધિપ્રત્યય. 8 |આયંબિલ અનાભોગ, સહસાકાર, લેપાલેપ, ગૃહસ્થસંસૃષ્ટ, ઉસ્લિપ્તવિવેક, પારિષ્ઠાપનિકાકાર, મહત્તરાકાર, સર્વસમાધિપ્રત્યય. | 9 ઉપવાસ અનાભોગ, સહસાકાર, પારિષ્ઠાપનિકા કાર, મહત્તરાકાર, સર્વસમાધિપ્રત્યય. 10 પાણી લેપ, અલેપ, અચ્છ, બહુલ, સસિફથ, અસિફથ. દિવસચરિમ, અનાભોગ, સહસાકાર, મહત્તરાકાર, અભિગ્રહ, સર્વસમાધિપ્રત્યય. સંકેત પચ્ચ

Page #43
આગારોના અર્થો 6. | પચ્ચકખાણ |આગારની સંખ્યા આગારના નામ 12| ભવચરિમ અનાભોગ, સહસાકાર 13| અમાવરણ અનાભોગ, સહસાકાર, ચોલપટ્ટાકાર, મહત્તરાકાર, સર્વસમાધિપ્રત્યય 14| વિગઈ, નીવિ 8 અનાભોગ, સહસાકાર, લેપાલેપ, (દ્રવવિગઈ ગૃહસ્થસંસૃષ્ટ, પ્રતીત્યપ્રક્ષિત, સંબંધી) પારિષ્ઠાપનિકાકાર, મહત્તરાકાર, સર્વસમાધિપ્રત્યય 15] વિગઈ, નીતિ 9 અનાભોગ, સહસાકાર, લેપાલેપ, (પિંડવિગઈ ગૃહસ્થસંસૃષ્ટ, ઉક્લિપ્તવિવેક સંબંધી) પ્રતીત્યપ્રક્ષિત, પારિષ્ઠાપનિકાકાર, મહત્તરાકાર, સર્વસમાધિપ્રત્યય આગારોના અર્થો અનાભોગ - અત્યંત વિસ્મરણ થવાથી ભૂલથી પચ્ચકખાણના સમય પૂર્વે વાપરે તો પણ પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય. યાદ આવ્યા પછી ન વાપરે. વાપરે તો પચ્ચકખાણનો ભંગ થાય. યાદ આવ્યા પછી પચ્ચકખાણના સમય સુધી રાહ જુવે. સમય થયા પછી જ બાકીનું વાપરે. (2) સહસાકાર - પચ્ચક્ખાણના સમય પૂર્વે અચાનક મુખમાં કંઈ પડી જાય, જેમકે ગાય વગેરેને દોહતા દૂધનો છાંટો મુખમાં પડી જાય, ઘી વગેરેને તપાવતા તેનો છાંટો મુખમાં પડી જાય, છાશ વલોવતાં તેનો છાંટો મુખમાં પડી જાય, તો પણ પચ્ચખાણનો ભંગ ન થાય. (3) પ્રચ્છન્નકાલ - વાદળ, ધૂળ, પર્વત વગેરેથી ઢંકાયેલ હોવાથી સૂર્ય ન દેખાય ત્યારે પોરિસી પૂરી ન થઈ હોવા છતાં પૂરી થઈ છે એમ સમજીને વાપરે તો પણ પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય. જાણ્યા પછી

Page #44
આગારોના અર્થો તો પોરિસી પૂરી થાય ત્યાં સુધી એમ જ બેઠા રહેવું. પોરિસી પૂરી થયા પછી જ બાકીનું વાપરવું. જાણ્યા પછી પોરિસી પૂરી થયા પૂર્વે બાકીનું વાપરે તો પચ્ચકખાણનો ભંગ થાય. (4) દિશામોહ - દિશાના ભ્રમથી પૂર્વને પશ્ચિમ સમજીને પોરિસી પૂરી થયા પૂર્વે વાપરે તો પણ પચ્ચખાણનો ભંગ ન થાય. ભ્રમ દૂર થયા પછી તો પોરિસી પૂરી થાય ત્યાં સુધી એમ જ બેઠા રહેવું. પોરિસી પૂરી થયા પછી જ બાકીનું વાપરવું. ભ્રમ દૂર થયા પછી પોરિસી પૂરી થયા પૂર્વે બાકીનું વાપરે તો પચ્ચકખાણનો ભંગ થાય. સાધુવચન - સાધુભગવંતો પાદોન પોરિસીએ પાત્રાનું પડિલેહણ કરે. ત્યારે એક સાધુ “ઉગ્વાડા પોરિસી' એમ બોલે. તે સાંભળીને કોઈ શ્રાવક વગેરે પોરિસી પૂરી થયાનો ભ્રમ થવાથી પોરિસી પૂરી થયા પૂર્વે વાપરે તો પણ પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય. વાપરતા વાપરતા ખબર પડે કે બીજાના કહેવાથી ખબર પડે તો પોરિસી પૂરી થાય ત્યાં સુધી એમ જ બેઠા રહેવું. પોરિસી પૂરી થયા પછી જ બાકીનું વાપરવું. ખબર પડ્યા પછી પોરિસી પૂરી થયા પૂર્વે બાકીનું વાપરે તો પચ્ચકખાણનો ભંગ થાય. (6) સર્વસમાધિપ્રત્યય - અચાનક તીવ્ર શૂળ વગેરેની પીડાથી આર્તધ્યાન થાય તો તેને શાંત કરવા બધી ઇન્દ્રિયોની સમાધિ માટે પોરિસી પૂરી થયા પૂર્વે પથ્ય ઔષધ વગેરે વાપરે તો પચ્ચકુખાણનો ભંગ ન થાય. સમાધિ થયા પછી પોરિસી પૂરી થાય ત્યાં સુધી એમ જ બેઠા રહેવું. પોરિસી પૂરી થયા પછી જ બાકીનું વાપરવું. સમાધિ થયા પછી પોરિસી પૂરી થયા પૂર્વે બાકીનું વાપરે તો પચ્ચકખાણનો ભંગ થાય. (7) મહત્તરાકાર - પચ્ચકખાણથી થતી નિર્જરાની અપેક્ષાએ વધુ નિર્જરા

Page #45
આગારોના અર્થો કરાવનારું, બીજા કોઈથી ન થઈ શકે એવું, ગ્લાન-જિનાલય-સંઘ વગેરેનું કોઈ કાર્ય આવે ત્યારે તે કરવા માટે પુરિમ વગેરે આવે તે પૂર્વે વાપરીને તે કાર્ય કરવા જાય તો પણ પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય. નવકારશી, પોરિસી, સાઢપોરિસીનો કાળ અલ્પ હોવાથી તેમના પચ્ચખાણમાં મહત્તરાકાર નથી. (8) સાગારિકાકાર - સાધુ એકાસણા વગેરમાં વાપરતા હોય ત્યાં ગૃહસ્થ આવી જાય તો તેના જવાની રાહ જુવે. તે ન જાય તો સાધુ ઊભા થઈને અન્ય સ્થાને જઈને વાપરે તો પણ પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય. ગૃહસ્થની સામે વાપરવામાં તો મોટો દોષ છે. કહ્યું છે કે, “ગૃહસ્થને દુર્ગછા થાય તેમ આહાર, નિહાર અને પિંડગ્રહણ કરે તો તે છ કાયની દયાવાળો પણ સાધુ દુર્લભબોધિ થાય છે. ગૃહસ્થ એકાસણા વગેરેમાં વાપરતો હોય ત્યાં જેની નજરથી ભોજન પચે નહીં એવી વ્યક્તિ કે કેદી વગેરે ત્યાં આવી જાય તો ત્યાંથી ઊભા થઈને અન્ય સ્થાને જઈને વાપરે તો પણ પચ્ચખાણનો ભંગ ન થાય. આકુંચનપ્રસારણ - એકાસણા વગેરેમાં વાપરવા બેઠા હોય ત્યારે જંઘા (ઢીંચણની નીચેનો ભાગ) વગેરેને સંકોચવા-પસારવાથી કંઈક આસન હલે તો પણ પચ્ચખાણનો ભંગ ન થાય. (10) ગુરુઅભ્યત્થાન - એકાસણા વગેરેમાં વાપરવા બેઠા હોય ત્યારે આચાર્ય કે મહેમાન સાધુ આવે તો તેમના વિનય માટે ઊભા થઈને પછી બેસીને વાપરે તો પણ પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય. (11) પારિષ્ઠાપનિકાકાર - વિધિપૂર્વક વહોરેલ અને વિધિપૂર્વક વાપરેલ આહાર વધે અને પરઠવવો પડે તેમ હોય તો ગુરુની આજ્ઞાથી એકાસણા વગેરેના પચ્ચકખાણવાળો વાપરીને ઊઠ્યા પછી પણ તે આહાર વાપરે તો તેના પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય, કેમકે

Page #46
આગારોના અર્થો 23 પરઠવવામાં વધુ દોષ છે. તે વધેલો આહાર એકવારમાં જ વાપરે, વારંવાર નહીં. આ આગાર સાધુને જ હોય છે. શ્રાવક તો પચ્ચકખાણના સૂત્રને અખંડ રાખવા આ આગારનું ઉચ્ચારણ કરે. વધેલા આહાર સાથે પાણી પણ વધ્યું હોય તો ચઉવિહાર ઉપવાસના પચ્ચકખાણ વાળાને વાપરવા અપાય. જો પાણી ન વધ્યું હોય તો તેને વાપરવા ન અપાય, કેમકે તેને પાણીનો પણ ત્યાગ હોવાથી પાણી વિના તે મુખ શુદ્ધ કરી ન શકે. (12) લેપાલેપ - જે વિગઈનું પચ્ચકખાણ કર્યું હોય તેનાથી વાસણ લેપાયેલું હોય. તેને હાથ વગેરેથી લુછવા છતાં વિગઈનો થોડો અંશ તેમાં રહી જાય તેવા વાસણ થી વહોરાવે તો પણ પચ્ચખાણનો ભંગ ન થાય. (13) ગૃહસ્થસંસ્કૃષ્ટ - જે વિગઈનું પચ્ચખાણ કર્યું હોય તેનાથી ગૃહસ્થના હાથ ખરડાયેલા હોય અને તેવા હાથથી કશ્ય વસ્તુ વહોરાવે તો પણ પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય. ગૃહસ્થ પોતાની માટે દૂધ કે દહીં સાથે ભાત ભેગા કર્યા હોય. તેમાં ભાતની ઉપર 4 અંગુલ સુધી રહેલ દૂધ-દહીં વિગઈ નથી, તેની ઉપરના વિગદરૂપ છે. ગૃહસ્થ પોતાની માટે ઢલા ગોળ, તેલ કે ઘી સાથે ભાત ભેગા કર્યા હોય. તેમાં ભાતની ઉપર 1 અંગુલ સુધી રહેલ ઢીલા ગોળ વગેરે વિગઈ નથી, તેની ઉપરના વિગઈરૂપ છે. ગૃહસ્થે પોતાની માટે કઠણ ગોળને ચૂરમામાં ભેગો કર્યો હોય. તેમાં લીલા આમળા જેટલા ગોળના કણીયા રહી જાય તો તે વિગઈ નથી, તેનાથી મોટા કણીયા વિગદરૂપ છે. ગૃહસ્થસંસૃષ્ટ આગારથી આ ત્રણે પ્રકારના દ્રવ્યો સાધુને વિગઈના પચ્ચક્ખાણમાં કહ્યું. (14) ઉસ્લિપ્તવિવેક - વહોરવાની વસ્તુ ઉપર ઉપાડી શકાય એવી કોઈ વિગઈ પડી હોય, તે વિગઈનો ત્યાગ હોય અને ગૃહસ્થ તે વિગઈને ઉપાડીને નીચે રહેલ વસ્તુ વહોરાવે તો તેમાં તે વિગઈના

Page #47
24 આગારોના અર્થો અલ્પ અંશો હોવા છતાં પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય. (15) પ્રતીત્યપ્રક્ષિત - આંગળીથી ઘી-તેલ લઈને ચોપડીને બનાવેલ ખાખરા વગેરે નીવિના પચ્ચકખાણવાળાને આ આગારથી ચાલે. ધાર રેડીને ચોપડીને બનાવેલ ખાખરા વગેરે નીલિમાં ન કલ્પે. (16) ચોલપટ્ટાકાર - જિતેન્દ્રિય મહામુનિઓ વસ્ત્ર ન પહેરવાના પણ પચ્ચકખાણ કરે છે. તેવા મુનિ વસ્ત્રરહિત બેઠા હોય અને ત્યારે કોઈ ગૃહસ્થ આવી જાય તો મુનિ ચોલપટ્ટો પહેરી લે તો પણ પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય. (17) લેપ - વાસણ વગેરેને ચીકણું કરનારા ખજુરનું પાણી વગેરે લેપવાળા પાણીને ઉપવાસ વગેરેમાં વાપરવાથી પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય. (18) અલેપ - કાંજી વગેરે લેપ વિનાના પાણીને ઉપવાસ વગેરેમાં વાપરવાથી પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય. (19) અચ્છ - ત્રણ ઉકાળાવાળા નિર્મળ પાણીને ઉપવાસ વગેરેમાં વાપરવાથી પચ્ચખાણનો ભંગ ન થાય. (20) બહુલ - ચોખા વગેરેના ધોવણના ડહોળા પાણીને ઉપવાસ વગેરેમાં વાપરવાથી પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય. (21) સસિથ - દાણાવાળા ઓસામણ વગેરેના પાણીને ઉપવાસ વગેરેમાં વાપરવાથી પચ્ચખાણનો ભંગ ન થાય. (22) અસિથ - દાણા વિનાના ઓસામણ વગેરેના પાણીને ઉપવાસ વગેરેમાં વાપરવાથી પચ્ચખાણનો ભંગ ન થાય. વિગઈ મનમાં વિકાર પેદા કરે અને આત્માને વિગતિ (દુર્ગતિ)માં લઈ જાય તે વિગઈ.

Page #48
પ 6 વિગઈ, 4 મહાવિગઈ | વિગઈ 6 પ્રકારની છે, મહાવિગઈ 4 પ્રકારની છે. 6 પ્રકારની વિગઈ - (1) દૂધ - તે પાંચ પ્રકારનું છે - ગાયનું, ભેંસનું, બકરીનું, ઉંટડીનું અને ઘેટીનું. (2) દહીં - તે ચાર પ્રકારનું છે - ગાયનું, ભેંસનું, બકરીનું અને ઘેટીનું. (3) ઘી - તે ચાર પ્રકારનું છે - ગાયનું, ભેંસનું, બકરીનું અને ઘેટીનું. (4) તેલ - તે ચાર પ્રકારનું છે - તલનું, અળસીનું, કસુંબીના બીજનું અને સરસવનું. (5) ગોળ - તે બે પ્રકારનો છે - દ્રવગોળ(પ્રવાહી ગોળ) અને પિંડગોળા (કઠણ ગોળ) (6) પકવાન (કડાહ વિગઈ) - તે બે પ્રકારનું છે - ઘીમાં તળેલું અને તેલમાં તળેલું. છ વિગઈઓનો યથાશક્તિ ત્યાગ કરવો. 4 પ્રકારની મહાવિગઈ - (1) મદિરા - તે બે પ્રકારની છે - કાષ્ઠની વનસ્પતિની) અને પિષ્ટની (લોટની) (2) મધ - તે ત્રણ પ્રકારનું છે - મધમાખીનું, ભમરીનું અને કુંતિનું. (3) માંસ - તે ત્રણ પ્રકારનું છે - જલચરનું, સ્થલચરનું અને ખેચરનું, અથવા ચામડુ, લોહિ અને માંસ. (4) માખણ - તે ચાર પ્રકારનું છે - ગાયનું, ભેંસનું, બકરીનું અને ઘેટીનું. ચાર મહાવિગઈઓ અભક્ષ્ય છે, કેમકે તેમાં તે રંગના અસંખ્ય જંતુઓ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. માટે તેમનો સંપૂર્ણ ત્યાગ કરવો.

Page #49
2 6 30 નીવિયાતા નીવિયાતા જેમાંથી વિકાર કરવાપણું નીકળી ગયું છે તે નીવિયાતા. 6 વિગઈના દરેકના 5-5 નીવિયાતા છે. તેથી કુલ 30 નીવિયાતા છે. તે આ પ્રમાણે - દૂધના 5 નીવિયાતા - (1) પય શાટી - દ્રાક્ષ વગેરે સાથે રાંધેલ દૂધ. (2) ખીર - ઘણા ચોખા નાખી ઉકાળેલ દૂધ. (3) પૈયા - દૂધની રાબ. (4) અવલેહિકા - ચોખાનો લોટ નાંખીને ઉકાળેલ દૂધ. (5) દુગ્ધાટી - કાંજી વગેરે ખાટા પદાર્થો સહિત રાંધેલ દૂધ. દહીંના 5 નીવિયાતા - (1) કરંબ - દહીંમા ભાત મેળવ્યો હોય તે ભાતવાળું દહીં. (2) શિખરિણી - ખાંડ નાંખી વસ્ત્રથી છાણેલું દહીં (શિખંડ). (3) સલવણ દહીં -મીઠું નાંખી મળેલુ દહીં. (4) ઘોલ - વસથી ગાળેલુ દહીં. (5) ઘોલવડા - ઘોલમાં નાંખેલા વડા. કાચા દહીના ઘોલમાં નાખેલા વડા અભક્ષ્ય છે. ઘીના પ નીવિયાતા - (1) પકવ વૃત- - ઔષધિ નાંખીને ઉકાળેલુ ઘી. (2) કિટ્ટિ - ઉકાળેલા ઘીની ઉપર તરી આવતો મેલ. (3) પૌષધિતરિત - ઔષધિ નાંખીને ઉકાળેલા ઘીની તર. (4) નિર્ભજન - તળ્યા બાદ વધેલુ, બળેલુ ઘી.

Page #50
27. 30 નીવિયાતા (5) વિસ્પંદન - દહીંની તર અને લોટ એ બે મેળવીને બનાવેલ કુલેર. અથવા અડધા બળેલા ઘીમાં ચોખા નાખીને ઉકાળેલા ઘીની ઉપરની તર. તેલના 5 નીવિયાતા - (2) તિલકુટ્ટી - ગોળને ઉકાળીને તેમાં તલ નાંખીને બનાવેલી તલસાંકળી. (3) પફવતેલ - ઔષધિ નાંખીને ઉકાળેલું તેલ. (4) પફવષધિતરિત - ઔષધિ નાંખીને ઉકાળેલા તેલની તર. (5) નિર્ભજન - તળ્યા બાદ વધેલું, બળેલુ તેલ. ગોળના 5 નીવિયાતા - (1) અર્ધવથિતઈશુરસ - અડધો ઉકાળેલો શેરડીનો રસ. (2) ગોળપાણી - પુડલા વગેરે સાથે વપરાતું ગોળનું પાણી. (3) સાકર - કાંકરા જેવી હોય છે તે. (4) ખાંડ - ઝીણી હોય છે તે. (5) પાકો ગોળ - ગોળની ચાસણી. પકવાન (કડાહવિગઈ)ના પ નીવિયાતા - (1) દ્વિતીય પુડલો - તવીમાં સંપૂર્ણ સમાય તેવો એક પુડલો કર્યા પછી નવું ઘી કે તેલ ઉમેર્યા વિના જેટલા પુડલા થાય તે નીવિયાતા છે. (2) તસ્નેહ ચતુર્થાદિ ઘાણ - કડાઈમાં સંપૂર્ણ સમાય એવા પૂરી વગેરેના 3 ઘાણ કર્યા પછી નવું ઘી કે તેલ ઉમેર્યા વિના જેટલા ઘાણ નીકળે તે બધા નીવિયાતા છે. (3) ગોળધાણી - ગોળનો પાયો કરીને તેમાં પાણી મેળવીને બનાવેલા લાડુ નવિયાતા છે.

Page #51
પચ્ચકખાણની 7 પ્રકારની શુદ્ધિ (4) જલલાપસી - પકવાનને તળીને કાઢ્યા બાદ વધેલુ ઘી પણ કાઢી લઈને તવીમાં રહેલી ચીકાશમાં ઘઉંનો જાડો કાંકરીયાળો લોટ શેકીને ગોળનું પાણી રેડીને બનાવેલો દાણાદાર શીરો કે કંસાર નીવિયાતા છે. કોરી કઢાઈમાં બનાવેલા શીરો અને કંસાર પણ નીવિયાતા છે. પોતકૃત પુડલો - તવીમાંથી બળેલુ ઘી કાઢી લીધા બાદ ખરડાયેલી તવીમાં ઘી કે તેલનું પોતું દઈને બનાવેલા ગળ્યા કે ખાટા પુડલા નીવિયાતા છે. કોરી તવીમાં બનાવેલા ગળ્યા કે ખાટા પુડલા પણ નીવિયાતા છે. પચ્ચકખાણની 6 પ્રકારની શુદ્ધિ (પહેલી રીતે) (1) શ્રદ્ધાનશુદ્ધિ - ભગવાને જે પચ્ચકખાણ જે રીતે જે કાળે જ્યાં કરવાનું કહ્યું હોય તેની બરાબર શ્રદ્ધા કરવી તે શ્રદ્ધાનશુદ્ધિ. (2) જ્ઞાનશુદ્ધિ - મૂળગુણ અને ઉત્તરગુણના જે પચ્ચક્ખાણ જે કલ્પમાં કરવા યોગ્ય હોય તે બરાબર જાણવા તે જ્ઞાનશુદ્ધિ. (3) વિનયશુદ્ધિ - વિધિપૂર્વક ગુરુવંદન કરીને પચ્ચકખાણ લેવું તે વિનયશુદ્ધિ. (4) અનુભાષણાશુદ્ધિ - પચ્ચકખાણ લેતી વખતે ગુરુના વચનની પાછળ પોતે પણ મનમાં પચ્ચકખાણનો અક્ષર-પદ-વ્યંજનથી શુદ્ધ પાઠ બોલવો તે અનુભાષણાશુદ્ધિ. (5) અનુપાલનાશુદ્ધિ - જે પચ્ચકખાણ લીધું હોય તેને જંગલમાં, દુકાળ, રોગ વગેરે વિપરીત સંયોગોમાં પણ બરાબર પાળવું તે અનુપાલનાશુદ્ધિ. (9) ભાવશુદ્ધિ - રાગ-દ્વેષ વિના વિશુદ્ધ ભાવથી કર્મનિર્જરા માટે પચ્ચખાણ કરવું તે ભાવશુદ્ધિ.

Page #52
પચ્ચકખાણના સૂત્રો 29 પચ્ચકખાણની 6 પ્રકારની શુદ્ધિ (બીજી રીતે) (1) સ્પષ્ટ - ગુરુવંદન કરીને સૂર્યોદય પૂર્વે પચ્ચખાણ લેવું તે. (2) પાલિત - કરેલા પચ્ચખાણને ઉપયોગપૂર્વક વારંવાર યાદ કરવું (3) શોધિત - ગુરુને વપરાવીને કે વહોરાવીને પછી શેષ ભોજન વાપરવું તે. (4) તીરિત - પચ્ચકખાણનો સમય પૂરો થયા પછી પણ થોડા સમય પછી પચ્ચકખાણ પારવું તે. (5) કીર્તિત - વાપરતી વખતે કરેલા પચ્ચખાણને યાદ કરવું તે. (6) આરાધિત - ઉપર કહેલ પાંચ પ્રકારોથી આરાધેલ હોય તે, અથવા પચ્ચકખાણની બધી વિધિપૂર્વક આરાધેલ હોય છે. પચ્ચખાણના સૂત્રો (1) નવકારસહિત ઉગ્ગએ સૂરેનમુક્કારસહિયં પચ્ચખાઈ ચઉવિલંપિ આહાર અસણં પાણે ખાઈમ સાઈમ અન્નત્થડણાભોગેણે સહસા ગારેણે વોસિરઈ. (2) પોરિસી, સાઢપોરિસી - પોસિએ (સાઢશોરસિએ) પચ્ચકખાઈ ઉગ્ગએ સૂરે દુવિહં તિવિહં ચઉવિહં વા આહાર અસણં પાણે ખાઈમ સાઇમં અન્નત્થડણાભોગેણં સહસાગારેણં પચ્છન્નકાલેણે દિસામોહેણ સાહુવયણેણં સવ્વસમાવિત્તિયાગારેણે વોસિરઈ. (3) પુરિમઢ, અવઢ- સૂરે ઉગ્ગએ પુરિમઠું (અવઢ) પચ્ચકખાઈ દુવિહે તિવિહં ચઉવિલંપિ આહાર અસણં પાણે ખાઈમ સાઈમ અન્નત્થણાભોગેણે સહસાગારેણં પચ્છદિસાસાહુ, મહત્તરાગારેણં સવ વોસિરઈ. (4) એકાસણું - એગાસણ પચ્ચખાઈ દુવિહં તિવિહે ચઉવિલંપિ

Page #53
30 પચ્ચકખાણના 147 ભાંગા આહાર અસણં, 4 અન્ન સહ. સાગારિઆગારેણે આઉટણપસારેણે ગુરુઅદ્ભુટ્ટાણેણે પારિદ્રાવણિયાગારેણં મહ. સવ્ય વોસિરઈ. (5) એકલઠાણું - એગટ્ટાણે પચ્ચખાઈ ચઉ આહાર અસણં, 4 અન્ન સહ. સાગા ગુરુ પારિઢા મહ. સવ્યવોસિરઈ. (6) આયંબિલ - આયંબિલ પચ્ચકખાઈ અન્ન સહ લેવાલેવેણું ગિહત્યસંસઢેણે ઉખિત્તવિવેગેણે પારિ મહ. સવ. વોસિરઈ. (7) ઉપવાસ - સૂરે ઉગ્ગએ અભત્તરું પચ્ચકખાઈ તિવિહં ચઉવિલંપિ આહાર અસણં, 4 અન્ન સહઠ પારિ મહસવ. વોસિરઈ. (8) ચરિમ - દિવસચરિમં ભવચરિમં વા પચ્ચકખાઈ દુવિહં તિવિહં ચઉવિલંપિ આહાર અસણં, 4 અન્ન સહ મહ. સવ વોસિરઈ. (9) અભિગ્રહ - અંગુકસહિયં પચ્ચખાઈ ચઉવિલંપિ આહાર અસણં, 4 અન્ન સદ્ધ મઠ સવ, વોસિરઈ. (10) નીવિ - વિવિગઈઓ પચ્ચકખાઈ અન્ન સહ લેવા. ગિહ. ઉષ્મિત્ત, પડુચ્ચા પારિ મહ. સવ વોસિરઈ. (11) પાણી - પાણસ લેવેણ વા અલેવેણ વા અચ્છેણ વા બહુલેણ વા સસિત્થણ વા અસિત્થણ વા વોસિરઈ. પચ્ચકખાણના 147 ભાંગા યોગ | 3 | 3 | 3 | 2 | 2 | 2 | 1 | 1 | 1 | કુલ કરણ | 3 | 2 | 1 | 3 | 2 | 1 | 3 | 2 | 1 | ભાંગા | 1 | 3 | 3 | 3 | 9 | 9 | 3 | 9 | 9 | 49 1) મન-વચન-કાયાથી કરે નહીં, કરાવે નહીં, અનુમોદે નહીં. 2) મન-વચન-કાયાથી કરે નહીં, કરાવે નહીં.

Page #54
પચ્ચકખાણના 147 ભાંગા 3) મન-વચન-કાયાથી કરે નહીં, અનુમોદે નહીં. 4) મન-વચન-કાયાથી કરાવે નહીં, અનુમોદે નહીં. 5) મન-વચન-કાયાથી કરે નહીં. 6) મન-વચન-કાયાથી કરાવે નહીં. 7) મન-વચન-કાયાથી અનુમોદે નહીં. 8) મન-વચનથી કરે નહીં, કરાવે નહીં, અનુમોદે નહીં. 9) મન-કાયાથી કરે નહીં, કરાવે નહીં, અનુમોદે નહીં. 10) વચન-કાયાથી કરે નહીં, કરાવે નહીં, અનુમોદે નહીં. 11) મન-વચનથી કરે નહીં, કરાવે નહીં. 12) મન-કાયાથી કરે નહીં, કરાવે નહીં. 13) વચન-કાયાથી કરે નહીં, કરાવે નહીં. 14) મન-વચનથી કરે નહીં, અનુમોદે નહીં. 15) મન-કાયાથી કરે નહીં, અનુમોદે નહીં. 16) વચન-કાયાથી કરે નહીં, અનુમોદે નહીં. 17) મન-વચનથી કરાવે નહીં, અનુમોદે નહીં. 18) મન-કાયાથી કરાવે નહીં, અનુમોદે નહીં. 19) વચન-કાયાથી કરાવે નહીં, અનુમોદે નહીં. 20) મન-વચનથી કરે નહીં. 21) મન-કાયાથી કરે નહીં. 22) વચન-કાયાથી કરે નહીં. 23) મન-વચનથી કરાવે નહીં. 24) મન-કાયાથી કરાવે નહીં.

Page #55
32 પચ્ચકખાણના 147 ભાંગા 25) વચન-કાયાથી કરાવે નહીં. 26) મન-વચનથી અનુમોદે નહીં. 27) મન-કાયાથી અનુમોદે નહીં. 28) વચન-કાયાથી અનુમોદે નહીં. 29) મનથી કરે નહીં, કરાવે નહીં, અનુમોદે નહીં. 30) વચનથી કરે નહીં, કરાવે નહીં, અનુમોદે નહીં. 31) કાયાથી કરે નહીં, કરાવે નહીં, અનુમોદે નહીં. 32) મનથી કરે નહીં, કરાવે નહીં. 33) વચનથી કરે નહીં, કરાવે નહીં. 34) કાયાથી કરે નહીં, કરાવે નહીં. 35) મનથી કરે નહીં, અનુમોદે નહીં. 36) વચનથી કરે નહીં, અનુમોદે નહીં. 37) કાયાથી કરે નહીં, અનુમોદે નહીં. 38) મનથી કરાવે નહીં, અનુમોદે નહીં. 39) વચનથી કરાવે નહીં, અનુમોદે નહીં. 40) કાયાથી કરાવે નહીં, અનુમોદે નહીં. 41) મનથી કરે નહીં. 42) વચનથી કરે નહીં. 43) કાયાથી કરે નહીં. 44) મનથી કરાવે નહીં. 45) વચનથી કરાવે નહીં. 46) કાયાથી કરાવે નહીં.

Page #56
33 પચ્ચકખાણનું ફળ 47) મનથી અનુમોદે નહીં. 48) વચનથી અનુમોદે નહીં. 49) કાયાથી અનુમોદે નહીં. 49 ભાંગા X 3 કાળ = 147 ભાંગા 3 કાળ = ભૂતકાળ, વર્તમાનકાળ, ભવિષ્યકાળ. પચ્ચખાણના આધાક્ષરો નવકારસહિતના પચ્ચકખાણનો પહેલો અક્ષર ઉ છે. પોરિસીના પચ્ચકખાણનો પહેલો અક્ષર પો છે. સાઢપોરિસીના પચ્ચકખાણનો પહેલો અક્ષર સા છે. પુરિમઠના પચ્ચકખાણનો પહેલો અક્ષર સૂ છે. અવઢના પચ્ચખાણનો પહેલો અક્ષર સૂ છે. ઉપવાસના પચ્ચખાણનો પહેલો અક્ષર સૂ છે. પચ્ચકખાણનું ફળ પચ્ચકખાણ કરવાથી આશ્રવના દ્વારા બંધ થઈ જાય છે. આશ્રવનો વિચ્છેદ થવાથી તૃષ્ણાનો વિચ્છેદ થાય છે. તૃષ્ણાના વિચ્છેદથી અતુલ ઉપશમ થાય છે. અતુલ ઉપશમથી પચ્ચખાણ શુદ્ધ થાય છે. પચ્ચકખાણનું પ્રધાન ફળ ભગવાને કહેલા પચ્ચકખાણને ભાવથી સેવીને અનંત જીવો પીડા રહિત એવા શાશ્વત સુખને પામ્યા. પચ્ચકખાણ કરનાર કેવો હોય ? 1) કૃતિકર્મ (વંદન) વગેરે વિધિને જાણતો હોય. 2) ઉપયોગવાળો હોય.

Page #57
34 પચ્ચકખાણ કરનાર અને કરાવનારના 4 ભાંગા 3) અશઠ (સરળ) ભાવવાળો હોય. 4) સંવિગ્ન (મોક્ષાભિલાષી) હોય. 5) સ્થિર પ્રતિજ્ઞાવાળો (લીધેલી પ્રતિજ્ઞાને બરાબર પાળનારો) હોય. પચ્ચખાણ કરનાર અને પચ્ચખાણ કરાવનારના ચાર ભાંગા 1) પચ્ચકખાણનો જાણકાર પચ્ચકખાણના જાણકાર પાસે પચ્ચકખાણ કરે. આ ભાંગો શુદ્ધ છે. 2) પચ્ચકખાણને નહીં જાણનારો પચ્ચકખાણના જાણકાર પાસે પચ્ચકખાણ કરે. આ ભાંગો શુદ્ધ છે. 3) પચ્ચકખાણનો જાણકાર પચ્ચકખાણને નહીં જાણનારા પાસે પચ્ચકખાણ કરે. આ ભાંગો શુદ્ધ છે. 4) પચ્ચકખાણને નહીં જાણનારો પચ્ચકખાણને નહીં જાણનારા પાસે પચ્ચકખાણ કરે. આ ભાંગો અશુદ્ધ છે. પચ્ચકખાણ કરવાથી થતો કર્મક્ષય પોરિસી, ઉપવાસ, છટ્ટ વગેરે તપ કરીને મુનિઓ જે કર્મને ખપાવે છે તે નરકના જીવો કરોડો ભવોમાં પણ ખપાવી શકતા નથી. તપ કેવો કરવો? તપ તેવો કરવો કે જેથી 1) મનમાં દુર્થાન ન થાય, 2) ઇન્દ્રિયોની ક્ષમતા ઘટે નહીં અને 3) પ્રતિક્રમણ વગેરે યોગોની હાનિ ન થાય. સંકેતપચ્ચકખાણનું ફળ સંકેત પચ્ચક્ખાણ અલ્પકષ્ટસાધ્ય છે. તેમાં કાળનો નિયમ નથી. છતાં તે ઘણા ફળને આપે છે, કેમકે તેમાં ઉપયોગ રાખવાનો છે અને

Page #58
પડિલેહણનો ક્રમ અને વિધિ 35 જિનશાસનમાં ઉપયોગની પ્રધાનતા છે. ઉપયોગ એ જ ધર્મ છે. પ્રન્થિસહિત પચ્ચકખાણ કરનાર સ્વર્ગ અને મોક્ષના સુખોને ગાંઠમાં બાંધે . છે. માંસ ખાનારો દારૂડિયો ગ્રન્થિસહિત પચ્ચખાણના પ્રભાવથી દેવ થયો. શાસ્ત્રકારો એનું (સંકેતપચ્ચખાણનું) પુણ્ય અનશનની સમાન કહે છે. પડિલેહણનો ક્રમ અને વિધિ સવારનું પ્રતિક્રમણ પૂર્ણ થયા પછી પડિલેહણ કરવું. પડિલેહણ ત્રણ પ્રકારે છે - (1) સવારે સૂર્યોદય પહેલા દશ વસ્તુનું પડિલેહણ કરવું. તે આ પ્રમાણે() ખમાસમણ આપી પહેલા મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરવું. (i) પછી રજોહરણનું પડિલેહણ કરવું. (i) પછી રજોહરણની બે નિષદ્યા (ઓઘારિયું - નિશીથીયું)નું પડિલેહણ કરવું. (ઓઘો છોડી બે દોરી, ઓઘારિયું, નિશીથીયું, દાંડી, પાટો દશીનું પડિલેહણ કરી ઓઘો બાંધવાનો.) પછી આસન અને કંદોરાનું પડિલેહણ કરવું. પછી ચોલપટ્ટાનું પડિલેહણ કરવું. (આ પાંચ વાનાનું પડિલેહણ કર્યા પછી ઈરિયાવહી કરી પડિલેહણા પડિલેહાવોજીનો આદેશ માંગી સ્થાપનાજી તથા વડિલોનું પડિલેહણ કરી બાકીના આદેશ માંગીને બાકીની ઉપધિનું પડિલેહણ કરવું. તે આ પ્રમાણે ) (v) પહેલા પહેરવાના કપડાનું પડિલેહણ કરવું. (vi) પછી કામળીનું પડિલેહણ કરવું. (vi) પછી કામળીના કપડાનું પડિલેહણ કરવું. (vi) પછી સંથારાનું પડિલેહણ કરવું. ().

Page #59
દશ પ્રકારની ઉપધિનું પરિમાણ (ix) પછી ઉત્તપટ્ટાનું પડિલેહણ કરવું. આ દશ વસ્તુઓનું પડિલેહણ સૂર્યોદય પૂર્વે કરવું. સૂર્યોદય વખતે દાંડાનું પડિલેહણ કરવું. પછી કાજો લઈ સજઝાય કરવી. સવારે પાત્રાનું પડિલેહણ ઉપધિ સાથે કરવાનું હોતું નથી. સવાર-સાંજનું પડિલેહણ ઉભડકપગે બેસીને કરવું. (2) પહેલો પ્રહર પોણો પૂરો થાય ત્યારે પાત્રા સંબંધી ઉપકરણોનું પડિલેહણ કરવું. આ પડિલેહણ બેઠા બેઠા કરવું. પહેલા મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરી આ ક્રમે પડિલેહણ કરવું - (i) ઉપરનો ગુચ્છો (i) પડલા (ii) પૂંજણી (iv) ઝોળી (4) પાત્રા (vi) રજસ્ત્રાણ (vi) પાત્રાસન (નીચેનો ગુચ્છો). (3) ત્રીજા પ્રહરમાં ચૌદ ઉપકરણોનું આ ક્રમે પડિલેહણ કરવું. (1) મુહપત્તિ (i) ચોલપટ્ટો (i) ગુચ્છા (vi) પડદો (v) ઝોળી (vi) પડલા (ii) રજસ્ત્રાણ (vii) પરિઝાપનક (પરઠવવાનું ભાજન) (i) માત્રક (4) પાત્રા (x) રજોહરણ (xii)-(xiv) ત્રણ કપડા (કામળી અને બે કપડા). બાકીની ઔત્સર્ગિક ઉપધિનું પણ પડિલેહણ કરવું. | દશા પ્રકારની ઉપધિનું પરિમાણ (1-3) રજોહરણ, 2 નિષદ્યા - જીવરક્ષાથી અંદરની રજને હરે અને પ્રમાર્જવાથી બહારની રજને હરે તે રજોહરણ. વસ્તુ લેતાં-મૂકતાં, બેસતાં, ઊઠતાં, સૂતાં, હાથ-પગ સંકોચતાં-પસારતાં પહેલા જોવું અને રજોહરણથી પ્રમાર્જવું. લિંગ માટે પણ રજોહરણ ધારણ કરવું. રજોહરણ 32 અંગુલ લાંબુ હોય છે. તેમાં 24 અંગુલની દાંડી અને 8 અંગુલની . દશી હોય છે. અથવા દાંડી અને દશીનું પ્રમાણ ઓછું-વતુ હોઈ શકે. 26 અંગુલની દાંડી અને 6 અંગુલની દશી હોય, અથવા 20 અંગુલની દાંડી અને 12 અંગુલની દશી હોય. દશી સહિતની કામગીની નિષદ્યા (વિશેષ પ્રકારનું વસ્ત્ર) તે રજોહરણ. તેની ઉપર એક સૂતરાઉ નિષદ્યા કર અંગ અથવા અગલની સહિતની

Page #60
દશ પ્રકારની ઉપધિનું પરિમાણ 37 અને બીજી ઊનની નિષદ્યા હોય છે. સૂતરાઉ નિષદ્યા એકેન્દ્રિય જીવના અવયવમાંથી બનેલી હોય છે. ઊનની નિષદ્યા પંચેન્દ્રિય જીવના અવયવમાંથી બનેલ હોય છે. રજોહરણ એક હોય છે. વસ્ત્ર ત્રણ પ્રકારના હોય છે - 1) એકેન્દ્રિય જીવના અવયવમાંથી બનેલ - સૂતરાઉ વસ્ત્ર વગેરે. 2) વિકલેન્દ્રિય જીવના અવયવમાંથી બનેલ - રેશમી વસ્ત્ર વગેરે. 3) પંચેન્દ્રિય જીવના અવયવમાંથી બનેલ - ઊનના વસ્ત્ર વગેરે. (4) મુહપત્તિ - સંપાતિમ જીવોની રક્ષા માટે અને રજને પ્રમાર્જવા મુહપત્તિ રખાય છે. વસતિ પ્રમાર્જતી વખતે તેનાથી નાક અને મુખ બંધાય છે. તે 16 અંગુલ લાંબી-પહોળી હોય છે અથવા મુખપ્રમાણ હોય છે. તે એક હોય છે. (પ-૭) 3 કપડા - ગોચરી જવું, દેરાસર જવું વગેરે માટે, ઘાસઅગ્નિનો ઉપયોગ ન કરવા, ધર્મધ્યાન-શુક્લધ્યાન માટે, ગ્લાન માટે, મૃતક માટે કપડા રખાય છે. તે ત્રણ હોય છે - બે સૂતરાઉ અને એક ઊનનો. વિહારમાં તે ખભા ઉપર નખાય છે. તે લંબાઈમાં શરીર પ્રમાણ અને વિસ્તારમાં અઢી હાથ પ્રમાણ હોય છે. સ્થવિરોને કપડાનો વિસ્તાર કંઈક અધિક હોય છે. (8) સંથારો - તે અઢી હાથ લાંબો અને 1 હાથ 4 અંગુલ પહોળો હોય છે. (9) ઉત્તરપટ્ટો - તે અઢી હાથ લાંબો અને 1 હાથ 4 અંગુલ પહોળો હોય છે. (10) ચોલપટ્ટો - તે 4 હાથ પહોળો અને 1 હાથ 4 અંગુલ લાંબો હોય છે. સ્થવિરોને પાતલો ચોલપટ્ટો હોય છે અને યુવાન સાધુઓને જાડો ચોલપટ્ટો હોય છે. સવારે ઓઘો છોડી પહેલા અંદરથી ઓઘાનું પછી નિશીથીયાનું

Page #61
38 વસતિપ્રમાર્જન, કાલપ્રવેદન અને ઘારિયાનું પડિલેહણ કરવું. સાંજે પહેલા ઓઘારિયાનું પછી નિશીથીયાનું પછી ઓવાનું પડિલેહણ કરવું. પડિલેહણ કેવી રીતે કરવું? મૌનપૂર્વક, એકાગ્રતાપૂર્વક સંકલ્પ-વિકલ્પ વિના), ઉદ્યમમાં તત્પર થઈને, બીજા કાર્યો છોડીને, દયાના ભાવમાં રહીને પડિલેહણ કરવું. પડિલેહણ-પ્રમાર્જન એટલે શું? આંખથી જોવું તે પડિલેહણ, રજોહરણથી પૂંજવું તે પ્રમાર્જન. વસતિપ્રમાર્જન સવારે પડિલેહણ કર્યા પછી સૂર્યોદય વખતે વસતિને જયણાપૂર્વક પ્રમાર્જીને એટલે કે કાજો લઈને કચરો ભેગો કરીને તેને બરાબર તપાસીને જૂ, માખી, કીડી વગેરેના ક્લેવર હોય તો તેની સંખ્યા ગણીને પ્રાયશ્ચિત્તમાં નોંધીને ઠંડાસ્થાનમાં કાજો પરઠવવો. કાલપ્રવેદન કાજો પરઠવીને ઉપાશ્રયની બહાર સો હાથ સુધી વસતિ જોવી. પછી ઈરિયાવહિ કરીને વસતિનું પ્રવેદન કરે. યોગોદ્વહન કરનારા મુનિઓ મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરી વંદન કરી વસતિનું પ્રવેદન કરી કાલનું પ્રવેદન કરે. પછી વાચનાચાર્ય (અધિક પર્યાયવાળા સાધુ) પહેલા સઝાય પઠાવે. પછી બીજા સાધુઓ સઝાય પઠાવે. સ્વાધ્યાય કર્યા પછી ઉપયોગ કરે. આ સૂત્રપોરિસીનો આચાર છે. સાધુની સાત માંડલીઓ (સ્વાધ્યાયના સંબંધથી સાધુની સાત માંડલીઓ બતાવે છે) (1) સૂત્રમાંડલી (2) અર્થમાંડલી

Page #62
39 સૂત્રપોરિસી-અર્થપોરિસી (3) ભોજનમાંડલી (4) કાલગ્રહણમાંડલી (5) આવશ્યક (પ્રતિક્રમણ) માંડલી (6) સ્વાધ્યાયમાંડલી (7) સંથારામાંડલી નૂતનસાધુને સાત આયંબિલ કર્યા પછી આ માંડલીઓમાં પ્રવેશ મળે છે. સૂત્રપોરિસી-અર્થપોરિસી - સૂર્યોદયથી છ ઘડી સુધી સૂત્રપોરિસી હોય છે. ત્યારપછી પાત્રા પડિલેહણ કરાય છે. ત્યારપછી અર્થપોરિસી હોય છે. નવા સાધુઓ કે જેમણે શાસ્ત્રો કંઠસ્થ કર્યા ન હોય તેમને બન્ને સૂત્રપોરિસીઓ હોય છે. જેમણે સૂત્રો કંઠસ્થ કરી લીધા હોય તેમને બન્ને અર્થપોરિસીઓ હોય છે. સૂત્રપોરિસીમાં સાધુઓ સૂત્રો કંઠસ્થ કરે છે. અર્થપોરિસીમાં સાધુઓ અર્થનું અધ્યયન કરે છે. ઉપાધ્યાય સૂત્રો ભણાવે છે. આચાર્ય અર્થ ભણાવે છે. પૂર્વે પુસ્તક વિના આચાર્ય-ઉપાધ્યાય સૂત્રાર્થ ભણાવતાં હતા અને સાધુઓ ભણતાં હતા. હાલ પુસ્તકના આધારે ગુરુ ભણાવે છે અને શિષ્યો ભણે છે. | ગચ્છમાં પાંચ પ્રધાન પુરુષો (ઉપર આચાર્ય-ઉપાધ્યાયની વાત આવી એટલે ગચ્છમાં રહેલ પાંચ પ્રધાન પુરુષો બતાવે છે.) (1) આચાર્ય - પાંચ પ્રકારના આચારને પાળે તથા પળાવે તે. (2) ઉપાધ્યાય - જેમની પાસે જઈને ભણાય, જે દ્વાદશાંગીનો ઉપદેશ આપે તે.

Page #63
ગચ્છમાં પાંચ પ્રધાન પુરુષો (3) પ્રવર્તક - સાધુઓને તપ-સંયમ વગેરે યોગોમાં જે જેને યોગ્ય હોય તેમાં તેને પ્રવર્તાવે અને અસમર્થને અટકાવે છે. (4) સ્થવિર - પ્રવર્તકે પ્રવર્તાવેલ યોગમાં શક્તિ હોવા છતાં જે સદાય તેને સ્થિર કરે તે. (5) ગણાવચ્છેદક - સૂર, અર્થ, તદુભયના જાણકાર અને ગચ્છને યોગ્ય ક્ષેત્ર, ઉપધિ વગેરેને શોધવામાં થાકે નહીં તે. જે ગચ્છમાં આ પાંચ પ્રધાન પુરુષો હોય તે ગચ્છ છે. જે ગચ્છમાં આ પાંચ પ્રધાન પુરુષો ન હોય તે ગચ્છ નથી. પાંચ પ્રધાન પુરુષો જે ગચ્છમાં હોય તે ગચ્છમાં સૂત્ર-અર્થ મળે, બાર પ્રકારનો તપ થાય, સાધુઓની સ્થિરતા થાય, ક્ષેત્ર-ઉપધિ વગેરેનું ગ્રહણ થાય. કેટલાક સાધુઓ ઉગ્ર પરીષહો સહન ન કરી શકે તો કાઉસ્સગ્ગ, આસન, ધ્યાન, આતાપના વગેરે કષ્ટોને સહન કરે છે. પરીષહ કર્મોની નિર્જરા કરવા માટે સંયમમાર્ગનો નાશ થયા દીધા વિના પ્રતિકૂળતાઓને સહન કરવી તે પરીષહ. પરીષહો બાવીસ છે. પરીષહોને સાંભળી, જાણી અને અભ્યાસથી જીતી લેવા જોઈએ પણ સંયમમાર્ગનો નાશ થવા ન દેવો. બાવીસ પરીષહો આ પ્રમાણે છે - (1) ક્ષુધા - ભૂખને સહન કરવી પણ દોષિત આહારને ગ્રહણ કરવો નહીં, તથા મનમાં આર્તધ્યાન ન કરવું. બધા પરીષહોમાં સૌથી અઘરો પરીષહ સુધા પરીષહ છે, કેમકે રસ્તે ચાલવા સમાન ઘડપણ નથી, દારિત્ર્ય સમાન પરાભવ નથી, મરણ સમાન ભય નથી, ભૂખ સમાન પીડા નથી.

Page #64
41 22 પરીષહ (2) પિપાસા - તરસને સહન કરવી પણ સચિત્ત પાણી કે દોષિત પાણી વાપરવું નહીં. (3) શીત - ઠંડીને સહન કરવી પણ અકથ્ય વસ્ત્ર, ધાબળા, અગ્નિ વગેરેનો ઉપયોગ ન કરવો. (4) ઉષ્ણ - ગરમીને સહન કરવી પણ પંખા-વસથી પવન ન નાંખવો, સ્નાનની ઇચ્છા ન કરવી, શરીર પર પાણીના છાંટા ન નાંખવા. (5) દંશ - મચ્છર, ડાંસ, જૂ, લીખ, માંકડ વગેરેના ડંખ સહન કરવા, તેમને મારવા નહીં, તેમને દૂર કરવા નહીં, ત્યાંથી ઊઠીને બીજે જવું નહીં, મનમાં આર્તધ્યાન ન કરવું. (6) અચલ - વસ્ત્ર ન મળે કે જીર્ણ મળે તો પણ દીનતા ન કરવી, બહુ મૂલ્યવાન વસ્ત્રોની ઈચ્છા ન કરવી, સાદા વસ્ત્ર ધારણ કરવા. (7) અરતિ - સંયમમાર્ગમાં અરતિ (કંટાળો) ન લાવવી. ક્યારેક આવી જાય તો કર્મનો ઉદય વિચારી સમય પસાર કરવો પણ સંયમ છોડવું નહીં. સ્ત્રી - સ્ત્રી એ સંયમમાર્ગમાં વિગ્ન કરનારી છે. માટે તેનો પરિચય ન કરવો, તેની વાતો ન કરવી, તેના અંગોપાંગ - ચિત્રો ન જોવા, તેની ઉપર રાગપૂર્વક દષ્ટિ ન કરવી. (9) ચર્યા - હંમેશા એક સ્થાને ન રહેતા એક ગામથી બીજે ગામ વિચરવું, નવકલ્પી વિહાર કરવો, વિહારમાં કંટાળવું નહીં. (10) નૈધિકીસ્થાન - સ્ત્રી, પશુ, નપુંસક વગેરેના સંસર્ગવાળા સ્થાનમાં ન રહેવું, પણ શૂન્યઘર, સ્મશાન વગેરે સ્થાનોમાં રહેવું. (11) શય્યા - શય્યા એટલે ઉપાશ્રય કે સંથારાની ભૂમિ. તે ઊંચી-નીચી વગેરે પ્રતિકૂળ હોય તો શ્વેષ ન કરવો, અનુકૂળ હોય તો રાગ ન કરવો.

Page #65
42 22 પરીષહ (12) આક્રોશ - કોઈ ગુસ્સો કરે, અસભ્ય વચન બોલે તો પણ ઉકળાટ ન લાવવો, સમભાવમાં રહી સહન કરવું તેને ઉપકારી માનવો. (13) વધ - કોઈ લાકડી વગેરેથી મારે કે જીવિત હરી લે તો પણ તેની ઉપર ખરાબ ભાવ ન લાવવો, તેને મારવાની ઇચ્છા ન કરવી. (14) યાચના - ગોચરી, ધર્મોપકરણ વગેરેની માંગણી કરવામાં લજ્જા ન રાખવી. (15) અલાભ - યાચના કરવા છતાં વસ્તુ ન મળે તો પણ દીનતા ન લાવવી પણ પોતાના કર્મોદયને વિચારવો. (16) રોગ - રોગ આવે ત્યારે જિનકલ્પી મુનિ તેનો ઉપચાર ન કરે પણ સહન કરે. રોગ આવે ત્યારે સ્થવિરકલ્પી મુનિ વધુ વિરાધનાથી બચવા નિર્દોષ ઉપચાર કરે અને રોગની પીડાને સહન કરે. (17) તૃણસ્પર્શ - ઘાસના સંથારાની અણીઓ શરીરમાં ખૂંચતી હોય કે વસ્ત્રનો સંથારો કર્કશ હોવાથી શરીરમાં ખૂંચતો હોય તો પણ ઉગ ન કરવો, પણ સમભાવે સહન કરવું. (18) મલ - શરીર, કપડા વગેરે મલિન થાય તો પણ દુર્ગછા ન કરવી, મેલને દૂર ન કરવો, મલિન વસ્ત્રો ધારણ કરવા. (19) સત્કાર - લોકો વસ્ત્ર વગેરેથી સત્કાર-સન્માન કરે તો અભિમાન ન કરવો, આનંદ ન પામવો અને લોકો સત્કાર-સન્માન ન કરે તો દ્વેષ-ઉદ્વેગ ન કરવો, નિરાશ ન થવું. (20) પ્રજ્ઞા - બહુ બુદ્ધિશાળી હોય અને લોકો બહુ પ્રશંસા કરે તો પણ અભિમાન ન કરવો, પણ “પૂર્વે મારા કરતા અનેકગણા જ્ઞાનીઓ * થઈ ગયા, તો મારું જ્ઞાન કેટલું?' એમ વિચારી નમ્ર રહેવું. (21) અજ્ઞાન - મંદમતિ હોવાના કારણે જ્ઞાન ન ચઢતું હોય તો પણ દીનતા ન લાવવી પણ પોતાના કર્મોદયને વિચારવો.

Page #66
પોરિસીનો સમય જાણવાની રીત 43 (22) સમ્યકત્વ - બીજા ધર્મોમાં ચમત્કાર દેખાય તો પણ ભગવાને બતાવેલા જૈનધર્મથી ચલિત ન થવું, નિશ્ચલ રહેવું. - પોરિસીનો સમય જાણવાની રીત આ પોરિસીનો સમય એટલે દિવસનો પહેલો પ્રહર પૂરો થવાનો સમય અથવા દિવસનો છેલ્લો પ્રહર બાકી રહ્યાનો સમય. સમય થવા પર સૂર્યને જમણા કાન તરફ રાખી જમણી જંઘા ઉપર આંગળી રાખીને પડિલેહણનો સમય જાણવો. અષાઢ પૂર્ણિમાએ પોરિસી વખતે તે આંગળીનો પોતાના જેટલો પડછાયો થાય. પોષ પૂર્ણિમાએ પોરિસી વખતે તેનો પોતાનાથી બમણો પડછાયો થાય. ચૈત્ર પૂર્ણિમા અને આસો પૂર્ણિમાએ પોરિસી વખતે તેનો પોતાનાથી દોઢગણો પડછાયો થાય. બે વેત પ્રમાણવાળી વસ્તુનો અષાઢ પૂર્ણિમાએ પોરિસી વખતે બે વેંત પ્રમાણ પડછાયો થાય છે, પોષ પૂર્ણિમાએ પોરિસી વખતે તેનો ચાર વેંત પ્રમાણ પડછાયો થાય છે, ચૈત્ર પૂર્ણિમાએ અને આસો પૂર્ણિમાએ પોરિસી વખતે તેનો ત્રણ વેંત પ્રમાણ પડછાયો થાય છે. સાત અહોરાત્રમાં 1 અંગુલની વૃદ્ધિ હાનિ થાય. એક પક્ષમાં 2 અંગુલની વૃદ્ધિનહાનિ થાય. એક માસમાં 4 અંગુલની વૃદ્ધિ-હાનિ થાય દિવસ પોરિસીનું પ્રમાણ વેત | અંગુલ અષાઢ પૂર્ણિમા શ્રાવણ પૂર્ણિમા ભાદરવા પૂર્ણિમા

Page #67
44 સવારની પાદોન પોરિસીનો સમય જાણવાની રીત દિવસ | ه || ه 0 0 ه ه | ه 1 જ ه ه 1 | ه ه જ પોરિસીનું પ્રમાણ વૈત | અંગુલ આસો પૂર્ણિમા કારતક પૂર્ણિમા માગસર પૂર્ણિમા પોષ પૂર્ણિમા મહા પૂર્ણિમા ફાગણ પૂર્ણિમા ચૈત્ર પૂર્ણિમા વૈશાખ પૂર્ણિમા જેઠ પૂર્ણિમા સવારની પાદોન પોરિસીનો સમય જાણવાની રીત ઉપર પોરિસીનો સમય જાણવા પડછાયાનું જે પ્રમાણ બતાવ્યું તેમાં નીચે પ્રમાણે અંગુલ ઉમેરવાથી સવારની પાદોન પોરિસી વખતે પડછાયાનું પ્રમાણે આવે છે - દિવસ ઉમેરવાના અંગુલ અષાઢ પૂર્ણિમા શ્રાવણ પૂર્ણિમા ભાદરવા પૂર્ણિમા આસો પૂર્ણિમા કારતક પૂર્ણિમા માગસર પૂર્ણિમા

Page #68
પાંચ પ્રકારના માસ 45 દિવસ ઉમેરવાના અંગુલ પોષ પૂર્ણિમા મહા પૂર્ણિમા ફાગણ પૂર્ણિમા ચૈત્ર પૂર્ણિમા વૈશાખ પૂર્ણિમા જેઠ પૂર્ણિમા દેવો અને મહર્ષિઓનો માસ પૂર્ણિમાએ પૂર્ણ થાય છે. તેથી પૂર્ણિમાએ પડછાયાનું પ્રમાણ અને તેમાં ઉમેરવાના અંગુલ બતાવ્યા છે. પાંચ પ્રકારના માસ (ઉપર માસની વાત આવી. તેથી પાંચ પ્રકારના માસ બતાવે છે.) નક્ષત્રમાસ - ચન્દ્ર જેટલા કાળમાં અભિજિતથી માંડીને ઉત્તરાષાઢા સુધીના નક્ષત્રોની સાથે ચાર ચરે તે નક્ષત્રમાસ. તે 27 33 અહોરાત્ર પ્રમાણ છે. ચન્દ્રમાસ - યુગની શરૂઆતમાં શ્રાવણ વદ 1 થી માંડીને પૂર્ણિમા સુધીનો માસ તે ચન્દ્રમાસ. ચંદ્રના ચારથી થયેલ માસ તે ચન્દ્રમાસ. તે 29 અહોરાત્ર પ્રમાણ છે. (3) ઋતુમાસ - ત્રીસ અહોરાત્ર પ્રમાણ માસ તે ઋતુમાસ. (4) સૂર્યમાસ - 183 અહોરાત્ર પ્રમાણ દક્ષિણાયન કે ઉત્તરાયણના છઠ્ઠા ભાગ રૂપ માસ તે સૂર્યાસ. તે 30 અહોરાત્ર પ્રમાણ છે. (5) અભિવર્ધિતમાસ - જેમાં 13 ચન્દ્રમાસ હોય એવા અભિવર્ધિત વર્ષનો બારમો ભાગ તે અભિવર્ધિતમાસ. તે 31 37 અહોરાત્ર પ્રમાણ છે.

Page #69
46 પાત્રાના સાત ઉપકરણો પાદોન પોરિસી પહેલી પોરિસીનો ચોથો ભાગ બાકી હોય ત્યારે ગીતાર્થ નાનું વંદન કરીને કહે - પહેલી પોરિસી ઘણીખરી પૂર્ણ થઈ ગઈ છે. ત્યારપછી ગુરુદેવ અને મુનિઓ છોભનંદન (ખમાસમણું) કરીને મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરે. ત્યારપછી બેસીને પાત્રા વગેરેનું અને માત્રકનું પડિલેહણ કરે. | ગીતાર્થ (ઉપર ગીતાર્થની વાત આવી. તેથી ગીતાર્થનું સ્વરૂપ બતાવે છે.) ગીત = સૂત્ર, અર્થ = સૂત્રનું વ્યાખ્યાન. સૂત્રને અને તેના વ્યાખ્યાનને જાણે તે ગીતાર્થ. અંદરના શલ્યોનો ઉદ્ધાર કરવા માટે (આલોચના આપવા માટે) ગીતાર્થને ઉત્કૃષ્ટથી 700 યોજન સુધી અને બાર વરસ સુધી શોધવા. પાત્રાના સાત ઉપકરણો (પાત્રનિર્યોગ) (પાદોન પોરિસીએ પાત્રાના ઉપકરણોનું પડિલેહણ કરે એમ કહ્યું. તેથી પાત્રાના ઉપકરણોનું સ્વરૂપ બતાવે છે.) (1) પાત્રા - તે ત્રણ પ્રકારના છે - (i) તુંબડાના પાત્રા (i) લાકડાના પાત્રા (i) માટીના પાત્રો પાત્રાનું પ્રમાણ - મધ્યમ પ્રમાણ - જેની પરિધિ ત્રણ વેત અને ચાર અંગુલ થાય તે પાત્રુ મધ્યમ પ્રમાણવાળું છે. ઉત્કૃષ્ટ પ્રમાણ - મધ્યમ પ્રમાણથી વધુ પ્રમાણવાળુ પાત્રુ તે ઉત્કૃષ્ટ

Page #70
પાત્રાના સાત ઉપકરણો 47. પ્રમાણવાળુ પાત્રુ છે. જઘન્ય પ્રમાણ - મધ્યમ પ્રમાણથી ઓછા પ્રમાણવાળુ પાત્રુ તે * જઘન્ય પ્રમાણવાળુ પાત્રુ છે. (2) પાત્રાબંધન (ઝોળી) - પાત્રાના માપ પ્રમાણે પાત્રાબંધનનું માપ રાખવું જેથી ગાંઠ લગાવ્યા પછી છેડા ચાર અંગુલ જેટલા બહાર રહે. (3) પાત્રસ્થાપન (પાત્રાસન) - તે ઊનનું હોય છે. તેની ઉપર પાત્રા રખાય છે. તેનું માપ 1 વેંત અને ચાર અંગુલ છે. (4) પાત્રકેસરિકા - તે સૂતરાઉ મુહપત્તિરૂપ છે. તેનાથી પાત્રાનું પડિલેહણ થાય છે. તેનું માપ 1 વેંત અને ચાર અંગુલ છે. (5) પડલા - તે સૂતરાઉ હોય છે. પાત્રામાં જીવોને પડતાં અટકાવવા પડલા રખાય છે. તે કેળના ગર્ભ જેવા કોમળ હોય છે. તે ઘન હોય છે. ઋતુપ્રમાણે તેમનું સંખ્યાપ્રમાણ આ પ્રમાણે છે - પડલાની સંખ્યા જઘન્યથી | મધ્યમથી | ઉત્કૃષ્ટથી | ઉષ્ણ | 3 | 4 શીત | 4 | 5 ઋતુ વર્ષા પડલા અઢી હાથ લાંબા અને 36 અંગુલ પહોળા હોય છે. તેમનું બીજુ પ્રમાણ પાત્રા અને શરીર પ્રમાણે જાણવું. (6) રજસ્ત્રાણ - પાત્રાને વીંટવાનું કપડું. તેનું માપ પાત્રા પ્રમાણે હોય છે. પાત્રાને ચારે બાજુથી વીંટીને પાત્રાની અંદર ચાર અંગુલ ઊતરે

Page #71
48 પાત્રા વગેરેના પડિલેહણની વિધિ એટલું રજસ્ત્રાણનું પ્રમાણ હોય છે. (7) ગુચ્છક - તે ઊનનું હોય છે. તે ઝોળી ઉપર બંધાય છે. તે 1 વેત અને 4 અંગુલ લાંબુ - પહોળુ હોય છે. પાત્રા વગેરેના પડિલેહણની વિધિ - મુહપત્તિની જેમ પડલા અને ગુચ્છક વગેરેનું પચીસ પ્રકારે પડિલેહણ કરવું. આગંતુક જીવો, સંમૂચ્છિમ જીવો, વનસ્પતિ જીવો વગેરેને જાણવા માટે પહેલા આંખ, નાક વગેરેથી ઉપયોગ મૂકે. મુહપત્તિથી ગુચ્છકનું પડિલેહણ કરે. ગુચ્છકવાળી આંગળીઓથી પડલાનું પડિલેહણ કરે. પાત્રાનું પડિલેહણ કરતી વખતે પાત્રા ભૂમિથી ચાર અંગુલ ઊંચા રાખે. પાત્રાનું પડિલેહણ કરતી વખતે જ્યાં પાત્રાને હાથનો સ્પર્શ થાય ત્યાં એક બોલ ચિંતવવો, પાત્રાનું બહારથી પડિલેહણ કરતા બાર બોલ ચિંતવવા અને પાત્રાનું અંદરથી પડિલેહણ કરતા બાર બોલ ચિતવવા. પૂર્વભવમાં સારી રીતે કરેલ પાત્રાપડિલેહણને લીધે વલ્કલચીરિને જાતિસ્મરણજ્ઞાન થયું. “શું આમાં સાપ છે? કે આ રીતે વારંવાર પડિલેહણ કરાય છે.” એમ કહીને પડિલેહણની ઉપેક્ષા કરનાર સાધુને શાસનદેવીએ શિક્ષા કરી. જેમ યોગ્ય સમયે કરેલ ખેતી ફળ આપે છે તેમ યોગ્ય સમયે કરેલ પડિલેહણ ફળ આપે છે. જેમ મુહૂર્તના સમયનું ધ્યાન રખાય છે તેમ પડિલેહણના સમયનું ધ્યાન રાખવું, પડિલેહણમાં પ્રમાદ કરનાર પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેઉકાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય, ત્રસકાય - એમ છ કાયનો વિરાધક થાય છે. પડિલેહણ કરતા કરતા જે વાત કરે, દેશકથા કરે, પચ્ચખાણ આપે, ભણે, ભણાવે, બીજા પાસેથી પાઠ લે, તે છ કાયનો વિરાધક થાય છે. માટે પડિલેહણ કરતા કરતા આ બધુ ન કરવું, ઉપયોગપૂર્વક . પડિલેહણ કરવું. બીજી પોરિસીમાં અર્થની વાચના પાદોન પોરિસીએ પાત્રાનું પડિલેહણ કર્યા પછી બીજી પોરિસીમાં

Page #72
49 વિહારના ગુણો વંદન કરવું, કાજો લેવો, સ્થાપનાજી સ્થાપવા વગેરે વિધિપૂર્વક શિષ્ય ગુરુ પાસેથી આગમના અર્થની વાચના લે. ગુરુ પણ શુદ્ધ પ્રરૂપણા કરે, એટલે કે ઉત્સુત્ર ન ભણાવે. વિહારના ગુણો (આગળ સૂત્રની વાચનાનું ફળ બતાવશે તેમાં સંયમચર્યાની વાત આવશે. વિહાર એ પણ સંયમચર્યા છે. તેથી વિહાર સંબંધી વાત કરે છે.) શ્રમણો, પક્ષીઓ, ભમરાઓ, ગાયો અને શરદઋતુના વાદળોની વસતિઓ અનિયત હોય છે. વિહારથી થતાં લાભો (i) દર્શનશુદ્ધિ. (i) જિનશાસનમાં સ્થિરતા. (i) અતિશય અર્થોમાં કુશળપણું. (v) દેશોનું પરીક્ષણ. અવિહારના દોષો () પ્રતિબંધ - સ્થાન, ગૃહસ્થો વગેરે ઉપર આસક્તિ થવી. (i) લઘુત્વ - ગૃહસ્થો તરફથી હલકાઈ થવી. (i) લોકો પર ઉપકાર ન થવો. (v) દેશોમાં કુશળપણું ન આવે. (v) જ્ઞાન વગેરેની વૃદ્ધિ ન થાય. વિહાર ક્યારે કરવો ?- સારી તિથિમાં, સારા કરણમાં, સારા નક્ષત્રમાં અથવા પોતાની અનુકૂળતા મુજબ, શુકન તપાસીને, સ્થાપનાજી લઈને વિહાર કરવો. સારા શુકનો - જાંબૂનું વૃક્ષ, ચાસ પક્ષી, મોર, ભારદ્વાજ પક્ષી,

Page #73
50 ચરણસિત્તરી નોળીયો - આમનું દર્શન સારું છે. આ બધા જો જમણી બાજુથી જાય તો સર્વસંપત્તિ થાય. માંગલિક વાજિંત્રોનો અવાજ, શંખનો અવાજ, પડહનો અવાજ, કળશ, છત્ર, ચામર - આ સારા શુકનો છે. મોદક, દહિ, માછલી, ઘંટ, પતાકા - આ બધા સારી યતનાવાળા, ઇન્દ્રિયોનું દમન કરનારા, સારા મનવાળા શ્રમણનું પ્રયોજન સિદ્ધ થયેલું કહે છે. ખરાબ શુકનો - મેલા અને ખરાબ વસ્ત્રો, ઈયળ, કુતરો, કુજ, વામન - ક્ષેત્રમાંથી નીકળનારાઓ માટે આ ખરાબ શુકનો છે. ગર્ભવતી સ્ત્રી, વૃદ્ધકુમારી, લાકડાનો ભારો, કેસરી વસ્ત્રો, ભાલાધારીઓ - આ બધા કાર્યને સાધી આપતા નથી. ગોળ ગોળ ભ્રમણ, ભૂખ, સફેદ શરીર, લોહી પડવું, ચોર - આ બધાને જોવા પર અવશ્ય મરણ થાય છે. (આગળ સૂત્રની વાચનાનું ફળ બતાવશે તેમાં ચરણ-કરણની વાત આવશે. તેથી ચરણ-કરણનું સ્વરૂપ બતાવે છે.) ચરણસિત્તરી વ્રત - 5 શ્રમણધર્મ - 10 સંયમ - 17 વૈયાવચ્ચ - 10 બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિઓ - 9 જ્ઞાનાદિ ત્રિક - 3 તપ - 12 કષાયનિગ્રહ - 4 કુલ - 70

Page #74
કરણસિત્તરી કરણસિત્તરી પિંડવિશુદ્ધિ - 4 સમિતિ - 5 ભાવના - 12 સાધુની પ્રતિમા - 12 ઇન્દ્રિયનિરોધ - 5 પડિલેહણ - 25 ગુપ્તિ - 3 અભિગ્રહ - 4 કુલ - 70 સૂત્રની વાચનાનું ફળ સંયમચર્યામાં અવસગ્ન (પ્રમાદી) એવો પણ સાધુ જો વિશુદ્ધ રીતે ચરણ-કરણની અનુમોદના કરે અને પ્રરૂપણા કરે તો તે કર્મોને ખપાવે છે અને સુલભબોધિ થાય છે, એટલે તેને ભવાંતરમાં સમ્યકત્વ સુલભ બને (ઉપર અવસત્રની વાત આવી. તેથી અવસત્રનું સ્વરૂપ બતાવે છે.) અવસન ક્રિયામાં શિથિલ હોવાથી જે મોક્ષમાર્ગમાં થાકેલા જેવો છે તે અવસગ્ન. તે બે પ્રકારે છે - (i) સર્વાવસન - ઋતુબદ્ધપઠફલકદોષ અને સ્થાપનાભોજીદોષનું સેવન કરે તે. " વર્ષાઋતુમાં સંથારા માટે પાટ વગેરે ન મળે તો વાંસ વગેરેના ઘણા કકડાઓને દોરીઓથી બાંધી સંથારો કરવો પડે, પણ તેના બંધન છોડીને ફરી પડિલેહણ કરવું જોઈએ તે કરે નહીં તે ઋતુબદ્ધપીઠ

Page #75
પર સાધુઓને ક્યુ આસન ક? ફલકદોષ, અથવા વારંવાર શયન માટે સંથારો કરે, અથવા સંથારો પાથરેલો રાખે, અથવા ચોમાસા વિના પાટ-પાટલા વગેરે વાપરે તે પણ 2ઋતુબદ્ધપીઠફલકદોષ. સાધુની માટે રાખી મૂકેલા આહાર વગેરે વાપરવા તે સ્થાપનાભોજીદોષ. in) દેશાવસન - આવશ્યક (પ્રતિક્રમણ), સ્વાધ્યાય, પડિલેહણ, ધ્યાન, ભિક્ષા, ઉપવાસ, આગમન, નિર્ગમન, સ્થાન, બેસવું, સૂવું વગેરેમાં શાસ્ત્રમાં કહેલ વિધિ ન કરે અથવા ઓછી-વધુ કરે અથવા ગુરુવચનથી પરાણે કરે તે દેશાવસગ્ન. વ્યાખ્યાન સાંભળવાનું ફળ વ્યાખ્યાન સાંભળવાથી સમ્યકત્વ, દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિ મળે છે. કદાચ બીજો ધર્મ ન સ્વીકારે તો પણ (વ્યાખ્યાન સાંભળે) તેટલો કાળ આરંભથી અટકે છે. સાધુઓને ક્યુ આસન કહ્યું? સાધુઓને શેષકાળમાં પાદપ્રીંછનક (રજો હરણની ઊનની નિષદ્યા)નું આસન હોય છે અને ચોમાસામાં પાટ-પાટીયા વગેરેનું આસન હોય છે. સૂવામાં ભૂમિ, એક લાકડાનો સંથારો, તે ન હોય તો દોરીથી બાંધેલા વાંસ વગેરેનો સંથારો હોય છે. પંદર દિવસે દોરી છોડીને તેનું પડિલેહણ કરવું જોઈએ. રજોહરણ (ઉપર રજોહરણની વાત આવી. તેથી રજોહરણનું સ્વરૂપ બતાવે છે.) રજોહરણ ઊનનું હોય, ઊંટની રૂવાટીનું હોય અથવા કામળીનું હોય. તેને પાદપ્રીંછનક પણ કહેવાય છે. તેને ત્રણ વાર વીંટી શકાય

Page #76
53 બીજી પોરિસી ક્યારે પૂરી થાય? તેટલું તેનું પ્રમાણ હોય. તે કોમળ હોય. આવું એક રજોહરણ ધારણ કરવું. વ્યાખ્યાન શરૂ થયા પછી સાધુએ શું ન કરવું? વ્યાખ્યાન શરૂ થયા પછી તે પૂરું ન થાય ત્યાં સુધી સાધુએ બીજાને પચ્ચખાણ પણ ન આપવું કે વાત પણ ન કરવી. બીજી પોરિસી કયારે પૂરી થાય? અર્થની વાચના પૂરી થાય એટલે બીજી પોરિસી પૂરી થાય. બીજી પોરિસી પૂરી થાય ત્યારે પ્રમાણયુક્ત પુરુષના પડછાયાનું પ્રમાણ - માસ છાયાનું પ્રમાણ (અંગુલ) પોષ મહા ફાગણ ચૈત્ર વૈશાખ o nm a won a m n o e અષાઢ શ્રાવણ ભાદરવો આસો કાર્તિક માગશર

Page #77
54 છાયા પરથી દિવસ કેટલો ગયો કે રહ્યો? તે જાણવાનું કરણ - સાઢપોરિસી વખતે પ્રમાણયુક્ત પુરુષની છાયાનું પ્રમાણ - માસ છાયાનું પ્રમાણ (પાદ'). પોષ મહા ફાગણ ચૈત્ર વૈશાખ જેઠ અષાઢ શ્રાવણ ભાદરવો આસો કાર્તિક માગશર છાયા પરથી દિવસ કેટલો ગયો કે રહ્યો? તે જાણવાનું કરણ - (i) = છાયાના પાદ + 7 (ii) = 289 + (1) (i) = (i) - 2 (v) = (i) + 2 = દિવસનું પ્રમાણ (ઘડીમાં). જો બે પ્રહરની અંદરનો સમય હોય તો તેટલો દિવસ ગયો. જો બે પ્રહરથી વધુ સમય હોય તો તેટલો દિવસ રહ્યો. દા.ત. છાયા 7 પાદની હોય ત્યારે દિવસ કેટલો ગયો? () = 7 + 7 = 14 con fx was n ona 1. 1 પાદ = 1 વેત = 12 અંગુલ

Page #78
પાંચ પ્રકારની જિનપ્રતિમા 55 (i) = 289 + 14 = 20, શેષ 9 (i) = 20-2 = 18 (iv) = 18+ 2 = 9 જ્યારે છાયા 7 પાદની હોય ત્યારે દિવસ 9 ઘડી અને 8 પલ જેટલો વીત્યો છે. સાધુ દરરોજ કેટલા ચૈત્યોને (જિનપ્રતિમાને) વંદન કરે? બીજી પોરિસી પૂરી થાય એટલે સાધુ ચૈત્યવંદન કરે. સાધુ આઠમ - ચૌદસે બધા જિનાલયોમાં રહેલ બધી જિનપ્રતિમાઓને વંદન કરે, શેષ દિવસોમાં એક જિનપ્રતિમાને વંદન કરે. પાંચ પ્રકારની જિનપ્રતિમા (ચૈત્ય) - (1) ભક્તિચૈત્ય - ગૃહમંદિરની જિનપ્રતિમા. (i) મંગલચૈત્ય - બારસાખમાં ઘડાવેલ જિનપ્રતિમા. (i) નિશ્રાકૃતચંત્ય - એક ગચ્છની જિનપ્રતિમા. (iv) અનિશ્રાકૃતચૈત્ય - સકલસંઘની જિનપ્રતિમા. (v) શાશ્વતત્ય - સિદ્ધાયતનમાં રહેલ શાશ્વત જિનપ્રતિમા. અથવા, (1) નિત્યચૈત્ય - દેવલોકમાં રહેલ જિનપ્રતિમા. (i) ભક્તિચૈત્ય - ભરતચક્રી વગેરેએ બનાવેલ જિનપ્રતિમા. (ii) નિશ્રાકૃતચૈત્ય - એક ગચ્છની જિનપ્રતિમા. (v) અનિશ્રાકૃતચૈત્ય - સકલસંઘની જિનપ્રતિમા. (v) મંગલચૈત્ય - બારસાખમાં ઘડાવેલ જિનપ્રતિમા. સાધર્મિકચૈત્ય - વારત્તક મંત્રીના પુત્રો ચૈત્યમાં પિતામુનિની પ્રતિમા કરાવી તે સાધર્મિકચૈત્ય થયું. તેનું કથાનક આ પ્રમાણે છે -

Page #79
56 સાધુએ દરરોજ કરવાના સાત ચૈત્યવંદનો વારત્તપુરમાં અભયસેન રાજા હતો. તેનો વારત્તકમંત્રી હતો. તેના ઘરે ધર્મઘોષમુનિ ભિક્ષા લેવા ગયા. મંત્રીની પત્નીએ ઘી અને ખાંડવાળું વાસણ ઉપાડ્યું. એક ટીપું નીચે પડ્યું. છર્દિતદોષ જાણીને મુનિ વહોર્યા વિના નીકળી ગયા. મત્ત હાથી ઉપર બેઠેલો મંત્રી વિચારે છે, “મુનિએ આવી સુંદર પણ ભિક્ષા કેમ ન લીધી ?' તેટલીવારમાં તે ટીપા ઉપર માખીઓ પડી. માખીને ખાવા ગરોળી આવી. તેને ખાવા કાચીંડો આવ્યો. તેને ખાવા બીલાડી આવી. તેને ખાવા કૂતરો આવ્યો. તેને ખાવા ઘરનો કૂતરો આવ્યો. તેની માટે બન્નેના માલિકોની લાકડીથી લડાઈ થઈ. તે જોઈને મંત્રીએ વિચાર્યું, “અહો ! આ સાધુઓનો ધર્મ સુંદર છે. એક ટીપુ ભૂમિ પર પડ્યું. તેની પાછળ આટલી વિરાધના જાણીને જ મુનિએ ભિક્ષા વહોરી નહીં હોય.” આમ વૈરાગ્યથી તેને જાતિસ્મરણજ્ઞાન થયું. પછી દેવતાએ આપેલ સાધુવેષને સ્વીકારી સંયમ પાળી કેવળજ્ઞાન પામી તે સિદ્ધ થયા. તેના પુત્ર પિતા પરના સ્નેહથી ચૈત્ય કરાવી રજોહરણ અને મુહપત્તિવાળી પિતામુનિની પ્રતિમા તેમાં સ્થાપન કરાવી. ત્યાં શાળા બની અને સુંદર સ્થળ બન્યું. તે સાધર્મિકચૈત્ય થયું. સાધુએ દરરોજ કરવાના સાત ચૈત્યવંદનો (1) સવારે ઊઠે ત્યારે જગચિંતામણિનું. (2) સવારના પ્રતિક્રમણમાં વિશાલલોચનનું. (3) જિનાલયનું. (4) પચ્ચકખાણ પારતાં જગચિંતામણિનું. (5) વાપર્યા પછી જગચિંતામણિનું. (6) સાંજના પ્રતિક્રમણમાં નમોડસ્તુનું. (7) સંથારા પોરિસી ભણાવતાં ચઉક્કસાયનું.

Page #80
શ્રાવકે દરરોજ કરવાના સાત ચૈત્યવંદનો 57 તિવિહાર ઉપવાસ કરનારને વાપર્યા પછીનું ચૈત્યવંદન કરવાનું ન હોવાથી છ ચૈત્યવંદનો કરવાના હોય છે. ચઉવિહાર ઉપવાસ કરનારને પચ્ચકખાણ પારવાનું અને વાપર્યા પછીનું એ બન્ને ચૈત્યવંદનો કરવાના ન હોવાથી પાંચ ચૈત્યવંદનો કરવાના હોય છે. શ્રાવકે દરરોજ કરવાના સાત ચૈત્યવંદનો (1) સવારે ઊઠે ત્યારે જગચિંતામણિનું. (2) સવારના પ્રતિક્રમણમાં વિશાલલોચનનું. (3) સવારના દેવવંદનનું . (4) બપોરના દેવવંદનનું. (5) સાંજના દેવવંદનનું. (6) સાંજના પ્રતિક્રમણમાં નમોડસ્તુનું. (7) સંથારા પોરિસી ભણાવતાં કે સાંભળતાં ચીક્કસાયનું. પ્રતિક્રમણ નહીં કરનારા શ્રાવકને વિશાલલોચનનું અને નમોડસ્તુનું ચૈત્યવંદન કરવાનું ન હોવાથી પાંચ ચૈત્યવંદન કરવાના હોય છે. જઘન્યથી શ્રાવકને ત્રણ કાળના દેવવંદનના ત્રણ ચૈત્યવંદનો કરવાના હોય છે. ચૈત્યવંદનાના ત્રણ પ્રકાર (1) જઘન્ય ચૈત્યવંદના - (i) એકાંગ નમસ્કાર - મસ્તક નમાવવું. | (i) યંગ નમસ્કાર - બે હાથ જોડવા. (i) ચંગ નમસ્કાર - બે હાથ જોડી મસ્તક નમાવવું. (iv) ચતુરંગ નમસ્કાર - બે ઘુંટણ ભૂમિ ઉપર અડાડીને બે હાથ જોડવા. (v) પંચાંગ નમસ્કાર - બે હાથ, બે ઘુંટણ અને મસ્તક ભૂમિ ઉપર

Page #81
58 ચૈત્યવંદનાના ત્રણ પ્રકાર અડાડીને નમસ્કાર કરવો. (vi) “નમો જિરાણું વગેરે એક પદરૂપ નમસ્કાર. (i) એક શ્લોક વડે નમસ્કાર. (ii) અનેક શ્લોકો વડે નમસ્કાર. (4) એક નમુત્થણ વડે નમસ્કાર. (2) મધ્યમ ચૈત્યવંદના - (1) અરિહંત ચેઇઆણ + થાય. (i) નમુસ્કુર્ણ + અરિહંત ચઆણે + થોય. (i) પાંચ દંડક સૂત્રો + 4 થોય. [પાંચ દંડક સૂત્રો = નમુત્થણ (શક્રસ્તવ), અરિહંતચેઇઆણં (ચૈત્યસ્તવ), લોગસ્સ (નામસ્તવ), પુખરવરદી (શ્રુતસ્તવ), સિદ્ધાણં બુદ્ધાણં (સિદ્ધસ્તવ)] (3) ઉત્કૃષ્ટ ચૈત્યવંદના - (1) ઈરિયાવહી + નમસ્કાર + નમુસ્કુર્ણ + 4 થોય + નમુણંથી જયવીયરાય. (i) વર્તમાનમાં કરાતું 3 ચૈત્યવંદન, 5 નમુત્થણું, બે વાર 4 થાય વાળું દેવવંદન. ગોચરીકાળ જે ગામ વગેરે ક્ષેત્રમાં ગોચરીનો જે કાળ હોય તે પ્રમાણે સાધુ સૂત્રપોરિસી અને અર્થપોરિસી કરે. ત્યારપછી ગોચરી માટે જાય. સાધુ ઉચિતકાળે ગોચરી માટે જાય અને ઉચિતકાળે પ્રતિક્રમણ કરે. સાધુ અકાળને છોડીને ઉચિતકાળે ઉચિત ક્રિયા કરે. હે સાધુ! જો તું અકાળે ગોચરી માટે જાય છે અને કાળનો ઉપયોગ રાખતો નથી તો તું પોતે થાકી જઈશ અને ક્ષેત્રની નિંદા કરીશ. સાધુ ઉચિતકાળે પુરુષાર્થ કરીને ગોચરી માટે જાય. જો લાભ ન થાય તો શોક ન કરે, પણ “તપ

Page #82
પ૯ સંઘાટક વિના એકલા ગોચરી જવામાં દોષો થયો એમ માનીને સહન કરે. ગોચરીસમય થવા પર સાધુ શું શું કરે? ગોચરીસમય થવા પર સાધુ નાનુ વંદન કરીને મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરે. પછી ખમાસમણું આપીને પૂછે, “ભગવન્! પાત્રા સ્થાને સ્થાપું ?" પછી પાત્રાને બરાબર પ્રમાર્જીને પાત્રા અને પડલા લઈને સંઘાટક સાથે ગુરુની આગળ ઉપયોગ કરે. પછી આવસહી કહીને ગૌતમસ્વામીને યાદ કરીને જે બાજુની નાડી ચાલુ હોય તે બાજુનો પગ પહેલા ઉપાડીને ગોચરી માટે જાય. જ્યાં સુધી ભિક્ષા ન મળે ત્યાં સુધી દાંડો ભૂમિ ઉપર ન મૂકે. સંઘાટક વિના એકલા ગોચરી જવામાં દોષો (i) સ્ત્રીનો ભય. (i) કુતરાનો ભય. (i) પ્રત્યેનીક (દુશ્મન) નો ભય. (v) ભિક્ષાની અવિશુદ્ધિ (દોષો લાગે). (v) મહાવ્રતની વિરાધના થાય. માટે સંઘાટક સાથે ગોચરી જવું. પાત્રા લઈને ગોચરી માટે નીકળતા સાધુ શું બોલે? ગોચરી માટે નીકળતા સાધુ આ પ્રમાણે બોલે, “ઋષભદેવ ભગવાનને પારણામાં ઇક્ષરસ મળ્યો અને બાકીના તીર્થકરોને પારણામાં અમૃત જેવી ખીર મળી. અક્ષણમહાનલબ્ધિવાળા ગૌતમસ્વામીજી જય પામો કે જેમની કૃપાથી ભરતક્ષેત્રમાં આજે પણ સાધુઓ સમાધિમાં રહે છે.' સાધુ ગોચરી માટે કેવી રીતે વિચરે? સાધુ પૂર્વે કહ્યા મુજબ બોલીને, આળસ વિના, દીનતા વિના, પ્રસન્ન મન અને દૃષ્ટિ પૂર્વક, ઇચ્છાકાર વગેરે જયણાપૂર્વક, થોડું થોડું

Page #83
ગોચરી માટેના આઠ માર્ગો લેતા ગોચરી માટે વિચરે. જેમ ભમરો પુષ્પમાંથી થોડો રસ પીવે, પુષ્યને પીડા ન કરે અને પોતાને તૃપ્ત કરે તેમ સાધુ ગૃહસ્થોના ઘરમાંથી થોડું વહોરે, ગૃહસ્થોને તકલીફ ન પહોંચાડે અને પોતાને તૃપ્ત કરે. ગોચરી માટેના આઠ માર્ગો (1) ઋજુગતિ - સ્થાનથી સીધી ગતિએ વહોરતો જાય અને પાછા વળતા વહોર્યા વિના આવે. (2) ગત્વા પ્રત્યાગતિ - પહેલા વહોર્યા વિના સીધો જતો રહે અને પાછા વળતા વહોરતો વહોરતો આવે. ગોમૂત્રિકા - ગોમૂત્રિકોની જેમ ડાબી બાજુના ઘરે વહોરીને જમણી બાજુના ઘરે વહોરે, પછી ડાબી બાજુના ઘરે વહોરે એમ ડાબેથી જમણે અને જમણેથી ડાબે વહોરતો જાય. (4) પતંગવિથિ - પતંગિયાની જેમ ગમે તે ઘરમાં વહોરવા જાય. (5) પેટા - વચ્ચેના ઘરો છોડીને ચારે દિશાની શ્રેણીના ઘરોમાં ક્રમશઃ વહોરવા જાય. અર્ધપેટા - બાજુ બાજુની બે શ્રેણીના ઘરોમાં ક્રમશઃ વહોરવા જાય. અત્યંતરસંબુક્કા - અંદરના ઘરોમાં વહોરતો વહોરતો ભમતા ભમતા બહાર આવે. બાહ્યસબુક્કા - બહારના ઘરોમાં વહોરતો વહોરતો ભમતા ભમતા અંદર જાય. અન્ય ગ્રંથોમાં પહેલા - બીજા માર્ગોનો એક માર્ગ કહ્યો છે અને સાતમા-આઠમા માર્ગોનો એક માર્ગ કહ્યો છે. તેથી ગોચરી માટેના છ . માર્ગો કહ્યા છે. દશ પ્રકારની સામાચારી (પૂર્વે કહ્યું કે, “સાધુ ઇચ્છાકાર વગેરે જયણાપૂર્વક ગોચરી માટે

Page #84
દશ પ્રકારની સામાચારી 61 વિચરે.” તેથી હવે ઇચ્છાકાર વગેરે દસ પ્રકારની સામાચારી બતાવે છે.) (1) ઇચ્છાકાર - સાધુએ કારણ વિના બીજા પાસે પોતાનું કામ ન કરાવવું. માંદગી વગેરેના કારણે કદાચ બીજા પાસે કામ કરાવવું હોય તો બીજાને વિનંતિ કરવી, “તમારી ઇચ્છા હોય તો મારું આ કામ કરી આપશો ?" નિર્જરા માટે બીજાનું કામ કરવું હોય તો પણ કહેવું, તમારી ઇચ્છા હોય તો હું તમારું કામ કરી આપું?' બધે ઇચ્છાકારનો પ્રયોગ કરવો, ક્યાંય બળાત્કારનો ઉપયોગ ન કરવો. (2) મિથ્થાકાર - કંઈ પણ વિપરીત આચરણ થાય તો તેનું મિચ્છામિ દુક્કડમ્ આપવું. (‘તે મારુ દુષ્કત (ખરાબ કાર્ય) મિથ્યા (ખોટુ) થાઓ” એમ કહેવું.) (3) તથાકાર - કલ્પ અને અકલ્પમાં જ્ઞાનની પરાકાષ્ઠાને પામેલા, મહાવ્રતોમાં રહેલા, સંયમ-તપથી યુક્ત એવા ગુરુનું વચન વાચના વગેરેમાં વિચાર્યા વિના અવશ્ય સ્વીકારવું. કલ્પ = આચાર અથવા જિનકલ્પ વગેરે. અકલ્પ = અનાચાર અથવા ચરક, બૌદ્ધ વગેરેનો આચાર. (4) આવશ્યકી - જ્ઞાન વગેરે માટે વસતિની બહાર અવશ્ય જવાનું હોય ત્યારે “આવસહી' કહેવી. (5) નષેલિકી - વસતિ, જિનાલય વગેરેમાં પ્રવેશવાનું હોય ત્યારે નિસીહી' કહેવી. () આપૃચ્છા - કાર્ય આવે ત્યારે ગુરુને પૂછવું. પ્રતિપૃચ્છા - પહેલા ગુરુએ ના પાડી હોય એવું કાર્ય અવશ્ય કરવાનું હોય ત્યારે ગુરુને ફરી પૂછવું. અથવા પહેલા ગુરુએ જે કાર્ય કરવાનું કહ્યું હોય તે કરવાના સમયે ફરી ગુરુને પૂછવું. (8) છંદના - પૂર્વે વહોરેલા આહાર વગેરે વડે સાધુઓને લાભ આપવા વિનંતિ કરવી.

Page #85
62 બીજી રીતે દશ પ્રકારની સામાચારી (9) નિમંત્રણ - “તમારી માટે આ કે આ યોગ્ય વસ્તુ લાવું?” એમ નિમંત્રણ કરવું. (10) ઉપસંપદા - જ્ઞાન વગેરે માટે બીજા ગુરુની નિશ્રા સ્વીકારવી. તે ત્રણ પ્રકારે છે - જ્ઞાન માટે, દર્શન માટે, ચારિત્ર માટે. બીજી રીતે દશ પ્રકારની સામાચારી (1) ઉપધિનું પડિલેહણ. (2) વસતિનું પ્રમાર્જન. (3) ભિક્ષાચર્યા. (4) ભિક્ષાચર્યાથી આવીને ઇરિયાવહી કરવી. (5) ભિક્ષાની આલોચના કરવી. (6) અવાજ કર્યા વિના વાપરવું. (7) ત્રણ વાર પાત્રા ધોવા. (8) સંજ્ઞાત્યાગ માટે બહાર ઈંડિલભૂમિએ જવું. (9) સાંજે માત્ર પરઠવવાની બાર સ્થડિલભૂમિ જોવી, સ્થડિલ પરઠવવાની બાર સ્થડિલભૂમિ જોવી અને કાલગ્રહણ માટેની ત્રણ ભૂમિ જોવી. આમ સાંજે 27 ભૂમિ જોવી. (10) પ્રતિક્રમણ કરવું. - સાધુ દિવસ દરમ્યાન શું કરે? | (દસ પ્રકારની સામાચારીનું પાલન કરતા સાધુ શી રીતે વર્તે? તે કહે છે.) સાધુ ભવિષ્યના કાર્યમાં બીજાને વર્તમાનજો ગ કહે, પોતે અકાર્યનો ત્યાગ કરે. હૃદયરૂપી પાત્રમાં ઉપશમરૂપી પાણી ભરીને પાપરૂપી મેલથી મેલા થયેલા આત્માને મિચ્છામિદુક્કડ રૂપી ચુલુક વડે સાધુ સમયે સમયે શુદ્ધ કરે.

Page #86
63 ઉદ્દગમના 16 દોષો ગોચરીના ૪ર દોષો પૂર્વે કહેલા વચનામૃતોના રસાસ્વાદથી જેણે આત્માને ભાવિત * કર્યો છે એવો, સામાચારીનું બરાબર પાલન કરનારો ગીતાર્થ સાધુ 42 દોષ રહિત ભિક્ષા ગ્રહણ કરે. (1) ઉદ્મના 16 દોષો - આ દોષો ગૃહસ્થના કારણે લાગે છે. (1) આધાકર્મ - સાધુ માટે છ કાયની વિરાધના કરીને તૈયાર કરેલું, અથવા સાધુ માટે સચિત્તને અચિત્ત કર્યું હોય તે, અથવા અચિત્તને પ્રગટ કરવું. આધાકર્મથી આઠ કર્મો બંધાય છે. આધાકર્મી વાપરનાર સાધુ આયુષ્ય સિવાયના સાત કર્મો શિથિલ રીતે બંધાયા હોય તો દઢ રીત બાંધે, અલ્પ સ્થિતિવાળા હોય તો લાંબી સ્થિતિવાળા કરે, મંદ રસવાળા હોય તો તીવ્ર રસવાળા કરે, અલ્પ પ્રદેશવાળા હોય તો ઘણા પ્રદેશવાળા કરે, આયુષ્ય કર્મ બાંધે અથવા ન બાંધે, અશાતાવેદનીયકર્મ વારંવાર બાંધે. (2) દેશિક - પોતાની માટે જે બનાવેલું હોય તેમાં સાધુને ઉદેશીને ફેરફાર કરવો. તેના 13 પ્રકાર છે. (3) પૂતિકર્મ - નિર્દોષ ભિક્ષામાં દોષિત ભિક્ષા ભળવી. (4) મિશ્રજાત - ગૃહસ્થ માટે અને સાધુ માટે એમ બન્ને માટે બનાવેલ. (5) સ્થાપના - સાધુ માટે વાસણમાં જુદું રાખી મૂકવું. (9) પ્રાભૃતિકા - સાધુને વહોરાવવા માટે લગ્ન વગેરેને આગળ કે પાછળ કરવા. (7) પ્રાદુષ્કરણ - સાધુને વહોરાવવા માટે દીવા વગેરેથી વસ્તુને પ્રકાશિત કરવી, અથવા વસ્તુને અંધારામાંથી પ્રકાશમાં લાવવી. (8) ક્રિીત - સાધુ માટે ખરીદવું. (9) પ્રામિત્ય - સાધુ માટે ઉધાર (ઉછીનું) લેવું.

Page #87
64 ઉત્પાદનના 16 દોષો (10) પરિવર્તિત - સાધુ માટે બીજા સાથે અદલાબદલી કરેલું. દા.ત. દુર્ગધવાળુ ઘી આપીને સુગંધવાળુ ઘી લાવીને વહોરાવે. (11) અભ્યાહત - સાધુના ઉપાશ્રયે સામેથી લાવીને આપવું. (12) ઉભિન - તેલ, ઘી વગેરેના વાસણ છાણ માટી વગેરેથી બંધ કર્યા હોય તો તેને ઉખેડીને આપવું, ઘડા વગેરેને ઉઘાડીને વસ્તુ આપવી. (13) માલાપહૃત - માળીયા પરથી, ભોયરામાંથી કે કોઠી વગેરેમાંથી સાધુ માટે લાવેલું. (14) આચ્છેદ્ય - સાધુ માટે બીજા પાસેથી એની ઇચ્છા વિના પરાણે લેવું. (15) અનિવૃષ્ટ - સાધુને આપવા માટે બધા માલિકોએ રજા નહીં આપેલું. (16) અધ્યવપૂરક - પોતાની માટે રાંધવાનું શરૂ કરેલ આહારમાં સાધુ માટે ઉમેરવું. (2) ઉત્પાદનના 16 દોષો - આ દોષો સાધુના કારણે લાગે છે. (1) ધાત્રીદોષ- ધાત્રીપણું કરીને કે કરાવીને ભિક્ષા મેળવવી. બાળકને ધવડાવે, રમાડે તે ધાત્રી. તે પાંચ પ્રકારની છે - 1) ક્ષીરપાત્રીદૂધ પીવડાવે. (2) મજ્જનધાત્રી - નવડાવે. (3) ક્રીડા ધાત્રી - રમાડે. (4) ઉત્પાટનધાત્રી - ઊંચકીને ફરે. (5) અંકધાત્રી - ખોળામાં રમાડે. (2) દૂતીદોષ - દૂતીપણું કરીને ભિક્ષા મેળવવી. પરસ્પર સંદેશો લઈ જાય તે દૂતી. (3) નિમિત્તદોષ - નિમિત્ત કહીને ભિક્ષા મેળવવી. ભૂત-ભાવીના અર્થનું, લાભ-અલાભનું, સુખ-દુઃખનું, જીવિત-મરણનું સૂચન

Page #88
65 ઉત્પાદનોના 16 દોષો કરવું તે નિમિત્ત. (4) આજીવકદોષ - ગૃહસ્થની અને પોતાની જાતિ, કુળ, ગણ, કર્મ, શિલ્પ સમાન બતાવીને ભિક્ષા મેળવવી. (5) વનપકદોષ - ગૃહસ્થ શ્રમણ, બ્રાહ્મણ, અતિથિ, કૃપણ, કુતરા વગેરે જેનો ભક્ત હોય સાધુ પોતાને પણ તેનો ભક્ત બતાવી ભિક્ષા મેળવે છે. શ્રમણ પાંચ પ્રકારના છે - 1) નિગ્રંથ-જૈન સાધુ 2) શાય-બૌદ્ધસાધુ 3) તાપસ-જટાધારી 4) બૈરુક-ધાતુથી રંગાયેલ વસ્ત્રવાળા ત્રિદંડિક. 5) આજીવક-ગોશાળાના મતને અનુસરનારા. () ચિકિત્સાદોષ - ગૃહસ્થના રોગનો પ્રતિકાર બતાવી ભિક્ષા મેળવવી. ચિકિત્સા બે પ્રકારની છે - 1) સૂક્ષ્મ-ઔષધ-વૈદ્યનું સૂચન કરવું. 2) બાદર-રોગનું ઉપશમન, વમન વગેરે ક્રિયા કરવી-કરાવવી. (7) ક્રોધ દોષ- ગુસ્સો કરીને ભિક્ષા મેળવવી. (8) માનદોષ - લબ્ધિની પ્રશંસા કરીને બીજાએ ચડાવેલ કે અપમાન કરેલ સાધુ અભિમાન કરીને, ગર્વથી ભિક્ષા મેળવે છે. અથવા ગૃહસ્થને અભિમાન ઉત્પન્ન કરાવીને ભિક્ષા મેળવે તે. (9) માયાદોષ - માયાથી જુદા જુદા વેષ કરીને ભિક્ષા મેળવવી. (10) લોભદોષ - લોભલાલચ)થી ભિક્ષા મેળવવા ઘણું ભમવું. (11) પૂર્વપશ્ચાતુસંસ્તવદોષ - વહોર્યા પહેલા અને પછી દાતાની પ્રશંસા કરવી. પોતાના અને દાતાના ઉંમર, યુવાની, રૂપ વગેરે અવસ્થાને અનુરૂપ માતા, પિતા, ભાઈ, બેન વગેરે પૂર્વ સંબંધો અને સાસુ, સસરા, પત્ની, પુત્ર વગેરે પછીના સંબંધો બતાવીને ગૃહસ્થની સ્તુતિ કરવી.

Page #89
એષણાના 10 દોષો (12) વિદ્યાદોષ - વિદ્યાનો પ્રયોગ કરીને ભિક્ષા મેળવવી. દેવીથી અધિષ્ઠિત અક્ષરોની વિશેષ પ્રકારની રચના તે વિદ્યા. તેને જાપ, હોમ વગેરેથી સાધવી પડે. (13) મંત્રદોષ - મંત્રનો પ્રયોગ કરીને ભિક્ષા મેળવવી. દેવથી અધિષ્ઠિત અક્ષરોની વિશેષ પ્રકારની રચના તે મંત્ર. તેને સાધવો ન પડે. (14) ચૂર્ણદોષ - ચૂર્ણનો પ્રયોગ કરીને ભિક્ષા મેળવવી. ચૂર્ણ આંજણ વગેરે રૂપ હોય છે. તેનાથી અદશ્ય થવાય છે, વશીકરણ વગેરે થાય છે. (15) યોગદોષ - યોગના પ્રયોગથી ભિક્ષા મેળવવી. યોગ એટલે સૌભાગ્ય વગેરે માટે કરાયેલો ચંદન, ધૂપ, પગનો લેપ વગેરે દ્રવ્યોનો સંયોગ. (16) મૂલકર્મદોષ - ગર્ભને થંભાવીને, ગર્ભને ઉત્પન્ન કરાવીને ભિક્ષા મેળવવી. આ ભયંકર દોષ છે. આ દોષનું સેવન થાય તો ફરી દીક્ષા લેવી પડે. એષણાના 10 દોષો - આ દોષો ગૃહસ્થ અને સાધુ બન્નેના કારણે લાગે છે. શંકિત અને અપરિણત દોષો સાધુના કારણે લાગે છે. બાકીના દોષો ગૃહસ્થના કારણે લાગે છે. (1) શંકિત - આધાકર્મ વગેરે દોષોની શંકા કરીને ભિક્ષા વહોરવી. (2) પ્રક્ષિત - સચિત્ત કે અચિત્ત અકથ્ય દ્રવ્યથી ખરડાયેલ આહાર વહોરવો. (3) નિક્ષિપ્ત - સચિત્ત વગેરે ઉપર મૂકેલ વસ્તુ વહોરવી. (4) પિહિત - સચિત્ત વગેરેથી ઢાંકેલ વસ્તુ વહોરવી. અહીં ચાર ભાંગા છે - (1) સચિત્તથી સચિત્ત ઢાંકેલ હોય. (2) અચિત્તથી સચિત્ત ઢાંકેલ હોય. (3) સચિત્તથી અચિત્ત ઢાંકેલ હોય. (4) અચિત્તથી

Page #90
એષણાના 10 દોષો અચિત્ત ઢાંકેલ હોય. આમાં પહેલા 3 ભાંગા અશુદ્ધ છે. ચોથા ભાંગામાં ગુરુ-લધુરૂપ 4 ભાંગા છે. તે પિંડવિશુદ્ધિમાંથી જાણી લેવા. સંહત - વાસણમાં રહેલ દાન માટે અયોગ્ય વસ્તુને કે દાન આપવા નહીં ઈચ્છાયેલ વસ્તુને પૃથ્વીકાય વગેરે વાળા વાસણમાં નાખીને ખાલી થયેલ વાસણથી વહોરાવાતી વસ્તુ વહોરવી. (6) દાયક - અયોગ્ય દાતાના હાથે વહોરવું. અયોગ્ય દાતા 27 પ્રકારના છે - (1) અવ્યક્ત - 8 વર્ષથી નીચેનો બાળક. (2) અપ્રભુ - માલિક ન હોય તે નોકર. (3) સ્થવિર - 70 વર્ષથી ઉપરની ઉંમરના વૃદ્ધ. (4) પંડક - નપુંસક. (5) મત્ત - દારૂના નશામાં હોય તે. (6) ક્ષિપ્તચિત્ત - ગાંડો વગેરે. (7) દીપ્ત - મહાલાભ વગેરેથી ગર્વિષ્ટ ચિત્તવાળો. (8) યક્ષાવિષ્ટ - ભૂત-પ્રેત વગેરેના પ્રવેશવાળો. (9) છિન્નકર - જેના હાથ કપાયેલા હોય તે. (10) છિન્નચરણ - જેના પગ કપાયેલા હોય તે. (11) અંધ - આંધળો. (12) નિગડિત - બેડીમાં બંધાયેલ. (13) ત્વગ્દોષી - ચામડીના દોષવાળો. (14) ગર્ભિણી - ગર્ભ રહ્યાને આઠ માસ થયા હોય તે. (15) બાલવત્સા - સ્તનપાન કરનારા નાના બાળકવાળી.

Page #91
28 એષણાના 10 દોષો (16) ખાંડનારી - સાંબેલા વગેરેથી કંઈ ખાંડનારી. (17) દળનારી - અનાજ વગેરે દળનારી. (18) ભૂજનારી - ચણા વગેરે રોકનારી. (19) કાંતનારી - રૂ વગેરે કાંતનારી. (20) પિંજનારી - કપાસ વગેરે પિંજનારી. (21) કંપમાનાંગ - હાથ કંપતો હોય તે. (22) પાદુકારૂઢ - લાકડા વગેરેના પગરખા પહેરેલા હોય તે. (23) રોગી - રોગવાળો. (24) લોઢનારી - યંત્ર વડે કપાસમાંથી બીજને કાઢનારી. (25) વિલોડનારી - બે હાથોથી રૂને વારંવાર સૂક્ષ્મ કરનારી. (26) મથનારી - દહીં વગેરેને મથનારી. (27) તુવંતી સ્ત્રી - માસિકધર્મમાં રહેલી સ્ત્રી. (7) ઉન્મિશ્ર - સચિત્ત-અચિત્ત મિશ્ર કરેલી વસ્તુ વહોરવી. આમાં ચાર ભાંગા છે - () સચિત્તની સાથે સચિત્ત મિશ્ર. (i) અચિત્તની સાથે સચિત્ત મિશ્ર. (i) સચિત્તની સાથે અચિત્ત મિશ્ર. (iv) અચિત્તની સાથે અચિત્ત મિશ્ર. આમાંથી ચોથો ભાંગો શુદ્ધ છે, બાકીના ત્રણ ભાંગા અશુદ્ધ છે. . (8) અપરિણત - અચિત્ત નહીં થયેલી વસ્તુ વહોરવી. અથવા વહોરવાની વસ્તુ સંઘાટકમાંથી એક સાધુને દોષિત લાગે અને બીજાને નિર્દોષ લાગે તેવી વસ્તુ વહોરવી.

Page #92
ક્રોધપિંડદોષનું દૃષ્ટાંત (9) લિપ્ત - મધ, દહીં, દૂધ, છાશ વગેરેથી લેપાયેલી વસ્તુ વહોરવી. તેનાથી વહોરાવનારના હાથ લેપાય, તે તેને ધુવે. (10) છર્દિત - ભૂમિ પર ઢોળતા ઢોળતા વહોરાવાતી વસ્તુ વહોરવી. ક્રોધપિંડ દોષનું દેણંત - હસ્તકલ્પનગરમાં એક સાધુ માસખમણના પારણે બ્રાહ્મણના ઘરે મૃતકના જમણવારમાં ગયા. બ્રાહ્મણોને ઘેબર અપાતા હતા. ઘણી રાહ જોવા છતાં ભિક્ષા ન મળી એટલે તેઓ ગુસ્સાથી બીજા જમણવારમાં આપશે.” એમ કહીને નીકળી ગયા. નસીબજોગે ત્યાં બીજુ મરણ થયું. તેના માસિક જમણવારમાં પણ તે જ રીતે તે સાધુ ગયા. ત્યાં પણ ઘણી રાહ જોવા છતાં ભિક્ષા ન મળી એટલે તે જ રીતે કહીને તે નીકળી ગયા. ત્રીજુ મરણ થયું. તેના જમણવારમાં પણ સાધુ તે જ રીતે કહીને નીકળી ગયા. ત્રીજી વાર દ્વારપાળે જોયા. માલિકને કહ્યું. તેણે પણ મરણના ભયથી સાધુને ખમાવ્યા અને ઇચ્છા મુજબ ઘેબર વહોરાવ્યા. આ ક્રોધપિંડ. માનપિંડ દોષનું દષ્ટાંત - કોશલ દેશમાં ગિરિપુષ્મિત - નગરમાં સેવતિકાના ઉત્સવમાં યુવાન સાધુઓનો વાર્તાલાપ ચાલતો હતો. એકે કહ્યું, “આજે ઘણી સેવલિકાઓ મળશે. પણ જે કાલે સવારે સેવતિકા લાવશે તે લબ્ધિમાન જાણવો.” બીજો બોલ્યો, “ઘી-ગોળ વિનાની થોડી સેવો વડે શું?' એક સાધુ બોલ્યો, “હું તેવી સેવતિકાઓ લાવીશ.” એમ પ્રતિજ્ઞા કરીને બીજા દિવસે તેની માટે શ્રેષ્ઠિના ઘરે ગયો. ત્યાં સેવતિકાઓ જોઈને શ્રેષ્ઠિની પત્ની પાસે વિવિધ રીતે માંગવા છતાં તેણીએ ન આપી. તેણે અભિમાનથી કહ્યું, “હું ગમે તેમ આ સેવતિકાઓ મેળવીશ.” તેણીએ કહ્યું, “જો એમ થાય તો નાક ઘસવું.” સાધુએ કોઈક રીતે તેના પતિને સભામાં બેઠેલો જાણીને, “તમારામાંથી દેવદત્ત કોણ છે?” એમ પૂછ્યું. સભામાં બેઠેલાઓએ કહ્યું, ‘તેનું શું કામ છે ?' સાધુએ કહ્યું, “તેની પાસે કંઈક માંગવું છે.' તેમણે કહ્યું, “તમે ખાલી

Page #93
70 માનપિંડદોષનું દષ્ટાંત ઘરોમાં સુખડી શોધો છો.” તે મશ્કરીથી ગુસ્સે થઈ દેવદત્ત પોતે બોલ્યો, બોલો, હું દેવદત્ત છું. જો તે છે પછી હું સાતમો ન હોઉં તો કહું.” તે બધાએ આશ્ચર્યથી પૂછ્યું, “તે છ કોણ છે ?' તેણે કહ્યું, '(1) શ્વેતાંગુલી, (2) બકોટ્ટાયી, (3) તીર્થસ્નાત, (4) કિંકર, (5) હદન, (6) ગૂઠાવરીષી - આ છ પત્નીના વશમાં હોય છે. (1) શ્વેતાંગુલી - એક કુલપુત્ર પત્નીના કહ્યા મુજબ કરતો હતો. સવારે ભૂખ્યો થયો. પત્ની પાસે ભોજન માંગ્યું. તેણીએ પલંગમાં રહીને કહ્યું, “જો ખાવું હોય તો ચુલામાંથી રાખ કાઢીને ઈન્જન પ્રગટાવો. તો શીધ્ર જમાડું.” તેણે તેમ કર્યું. રોજ તે પ્રમાણે ચુલામાંથી રાખ કાઢવાથી તેની આંગળીઓ સફેદ થઈ ગઈ. તેથી લોકોએ તેનું “શ્વેતાંગુલી' નામ પાડ્યું. (2) બકોટ્ટાયી - પત્નીના ભક્ત એવા કોઈ માણસને પત્નીએ કહ્યું, “રોજ તમારે જ તડાવમાંથી પાણી લાવવું.” તેને દિવસે શરમ આવતી હતી એટલે રોજ અંધારામાં તડાવે પાણી લેવા જતો હતો. તેથી બગલાઓ ઉડતા હતા. તેથી તેનું નામ લોકોએ “બકોડાયી” રાખ્યું. (3) તીર્થસ્નાત - પત્નીને આધીન કોઈ માણસે પત્નીને પોતાને સ્નાન કરાવવા કહ્યું. પત્નીએ કહ્યું, “સામગ્રી લઈને નદીકિનારે જાઓ, ન્ડાઈને જલદી આવજો.” તે તે પ્રમાણે કરતો હતો. તેથી લોકોએ તેનું નામ “તીર્થસ્નાત” રાખ્યું. (4) કિંકર - પત્નીના અનુરાગી એક માણસે સવારે ઊઠીને પત્નીને કહ્યું, “હે પ્રિયા! શું કરું?' તેણીએ ખાંડવાનું, પિસવાનું, પાણી લાવવાનું કહ્યું. તેણે તેમ કર્યું. “શું કરું ?' એમ કહેવાથી લોકોએ તેનું કિંકર એવું નામ પાડ્યું. (5) હદન - એક કુલપુત્ર પત્નીના આદેશથી નાના છોકરાઓના રમાડવા, ઝાડો-પેશાબ કરાવવા, તેના વસ્ત્રો ધોવા વગેરે કરવાથી

Page #94
માયાપિંડદોષનું દૃષ્ટાંત દુર્ગધી વસ્ત્રોવાળો થવાથી લોકોએ તેનું નામ “હદન' પાડ્યું. (6) ગૃધ્રાવરિંષી - કોઈ માણસ જમવા બેઠો. પત્ની પાસે શાકછાશ વગેરે માંગ્યા. પત્ની ઘરનું કામ કરતી હતી. તેથી તેણીએ તિરસ્કાર પૂર્વક “લો' એમ કહ્યું. તે ગીધની જેમ તેની નજીક જાય છે. તેથી લોકોએ તેનું નામ “ગૃધાવરિષી પાડ્યું. આ છ જણા પત્નીને વશ છે. હું તેવો નથી.” સાધુએ કહ્યું, “જો એમ હોય તો તારા ઘરમાંથી મને ઘી-ગોળ વાળી ઘણી સેવતિકા આપ.” પછી એની પત્નીની વાત એને કહી. સાધુને બહાર ઊભા રાખી તેણે પત્નીને બોલાવીને બહાનું કાઢીને માળીયા પર ચડાવી. પછી સીઢી કાઢીને તેણે સાધુને સેવતિકાઓ આપી. સાધુએ નાક પર આંગળી ઘસીને તેણીને બતાવી. તેણીએ સ્વીકાર્યું. આ માનપિંડ. માયાપિંડ દોષનું દૃષ્ટાંત - રાજગૃહીમાં સિંહરથ રાજા હતો. એકવાર ત્યાં ધર્મરુચિ આચાર્ય આવ્યા. વિવિધજ્ઞાનવાળા અષાઢાભૂતિ સાધુ વહોરતા વહોરતા નટના ઘરે ગયા. એક મોદક મળ્યો. “આ મોદક આચાર્યને મળશે.” એમ વિચારી કાણા થઈ બીજો મોદક મેળવ્યો. “આ મોદક ઉપાધ્યાયને મળશે.” એમ વિચારી કુબ્ધ થઈ ત્રીજો મોદક મેળવ્યો. “આ મોદક સંઘાટક સાધુને મળશે” એમ વિચારી કોઢી થઈ ચોથો મોદક મેળવ્યો. ગોખમાં બેઠેલા નટે તે જોયું. તેણે વિચાર્યું, “જો આ નટ બની જાય તો સારું.” આમ વિચારી તેને બોલાવી ઈચ્છા મુજબ મોદકો આપીને કહ્યું, “રોજ અહીં આવવું.” નટે પોતાની પત્નીને કહ્યું, રૂપ પરાવર્તન કરવાની લબ્ધિવાળા આ સાધુની એવી ભક્તિ કરવી કે જેથી એ આપણી પુત્રીનો રાગી થઈ આપણા ઘરમાં આવે.” દરરોજ ઘરે આવતા તેમને નટપત્નીએ પોતાની પુત્રી વડે એવા લોભાવ્યા કે જેમ પાણી વડે કાચો ઘડો ભેદાય તેમ તેઓ ગુરુને અવગણીને દીક્ષા છોડીને તેણીને પરણ્યા. તેમણે પત્ની પાસે નિયમ કરાવ્યો, “દારૂ ન પીવો.”

Page #95
72 લોભપિંડદોષનું દષ્ટાંત એકવાર વિવિધ નટોની સાથે તે રાજાને ત્યાં ગયા. રાજા દૂતની સાથે કાર્યમાં વ્યસ્ત હોવાથી તે પાછા વળ્યા. ઘરે પત્નીએ દારૂ પીધો. તેમણે ઘરે આવીને પત્નીને દારૂ પીધેલી હાલતમાં જોઈ. વિષયોથી વિરક્ત થઈ તે નીકળી ગયા. નટીઓએ જીવવાનો ઉપાય માંગ્યો. સાત દિવસમાં ભરતચક્રીનું નવું નાટક તૈયાર કર્યું. રાજાને જણાવ્યું. પોતે ભરતચક્રી બની નાટક કર્યું. અરીસાભવનમાં આવ્યા. વીંટી પડી. ભરતચક્રની જેમ ભાવનામાં ચડ્યા અને કેવળજ્ઞાન પામ્યા. દેવતાએ આપેલ સાધુવેષ સ્વીકાર્યો. રાજા વગેરેને પ્રતિબોધ કર્યા. પાત્ર બનેલ 500 રાજપુત્રોને દીક્ષા આપી. લોકોને પ્રતિબોધ કર્યા. આમ માયાથી મોદક ગ્રહણ કર્યા તે માયાપિંડ. લોભપિંડ દોષનું દષ્ટાંત - ચંપાનગરીમાં એક સાધુએ માસખમણના પારણે ઉત્સવના દિવસે સિંહકેસરીયામોદકનો અભિગ્રહ કર્યો. ગોચરી ગયા. મોદક ન મળ્યો. મનમાં સંકુલેશ થયો. સિંહકેસરીયા મોદકનું જ ધ્યાન કરતા રાતના બે પ્રહર સુધી ભમ્યા. એક શ્રાવકે તેમનો ભાવ જાણીને થાળભરી મોદક વહોરાવ્યા. પછી પૂછ્યું, “ભગવંત ! પુરિમઢનો સમય થઈ ગયો ?' તેમણે ઉપયોગ મૂકી ઉપર જોયું. ચન્દ્રને જોઈ અડધી રાત જાણી શરમાયા. “સારી રીતે મને સમજાવ્યો.” એમ શ્રાવકને કહી નગરની બહાર મોદકને પરઠવવા ગયા. ત્યાં પરઠવતાં શુદ્ધ અધ્યવસાયથી કેવળજ્ઞાન થયું. આ લોભપિંડ. પિંડદ્રવ્ય ઉપર પિંડદ્રવ્યને ગ્રહણ કરતા ટાળવાના દોષો કહ્યા. તેથી હવે પિંડદ્રવ્યનું સ્વરૂપ કહે છે. પિંડ એટલે શરીર. તેના આધાર માટેનું દ્રવ્ય તે પિંડદ્રવ્ય તે બે પ્રકારે છે - (1) એક - અશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમ રૂ૫.

Page #96
નવ કોટી 73 (2) અનેક - પાદપ્રોછન, વસ્ત્ર, પાત્રા, કામળી રૂપ. શય્યાતરપિંડ અને રાજપિંડ સાધુને ન કહ્યું. નવ કોટી નવ કોટીથી શુદ્ધ આહાર લેવો. નવ કોટી આ પ્રમાણે છે - (1-3) હણવું નહીં, હણાવવું નહીં, હણનારાની અનુમોદના ન કરવી. (4-6) રાંધવું નહીં, રંધાવવું નહીં, રાંધનારાની અનુમોદના ન કરવી. (7-9) ખરીદવું નહીં, ખરીદાવવું નહીં, ખરીદનારાની અનુમોદના ન કરવી. નિર્દોષપિંડ લેવામાં લાભ દેશોન ક્રોડ પૂર્વ સુધી ચારિત્ર પાળનારા સાધુઓને નિર્દોષ આહાર લેવાથી હંમેશા ઉપવાસ જ છે. સાધુ કેવું પાણી વહોરે? સાધુ ઓસામણ, કાંજીનું પાણી, ચોખા ધોયેલુ પાણી, ત્રણ ઉકાળાવાળુ ઉષ્ણ પાણી, ગ્રહણ કરે. ઉષ્ણ પાણી ન મળે તો અન્ય વર્ણ વગેરેને પામેલ બીજુ અચિત્ત પાણી પણ ગ્રહણ કરે. સાધુને કહ્ય પાણી - 1) ઉત્તેદિમ પાણી - લોટવાળું પાણી. 2) સંવેદિમ પાણી - લોટનું ધોવણ. 3) ચોખાનું પાણી 4) તલનું પાણી પ) ફોતરાનું પાણી 6) જવનું પાણી.

Page #97
14 સાધુ કેવું પાણી વહોરે? 7) કાંજીનું પાણી 8) ઓસામણ 9) ઉકાળેલું શુદ્ધ પાણી 10) આંબલીનું પાણી 11) આંબોળીયાનું પાણી 12) કોઠાનું પાણી 13) બીજોરાનું પાણી 14) દ્રાક્ષનું પાણી 15) દાડમનું પાણી 16) ખજુરનું પાણી 17) નાળિયેરનું પાણી 18) ફટકડીનું પાણી 19) બોરનું પાણી 20) આમળાનું પાણી 21) ખાટું પાણી. સુવિહિત અને આચારમાં રહેલ સાધુઓને ઉષ્ણ પાણી કે કષાય દ્રવ્યથી મિશ્રિત બીજુ પાણી કહ્યું. સાધુએ ઠંડુ (સચિત્ત) પાણી, શિલાપરથી વરસેલુ પાણી, હિમનું પાણી ન વાપરવું. તેણે તપીને અચિત્ત થયેલું ઉષ્ણ પાણી વાપરવું. ઉષ્ણ પાણી એટલે ત્રણ ઉકાળાવાળુ અચિત્ત પાણી. ગ્લાન વગેરેના કારણે ત્રણ પ્રહરથી વધુ પાણી રાખવું. ઉકાળેલું પાણી ઉનાળામાં પાંચ પ્રહર પછી, શિયાળામાં ચાર પ્રહર પછી, ચોમાસામાં ત્રણ પ્રહર પછી સચિત્ત થઈ જાય છે. ગોચરી વહોર્યા પછીની વિધિ આમ આગમમાં કહેલ વિધિપૂર્વક નિર્દોષ ગોચરી વહોરીને સાધુ

Page #98
75 ગોચરી વહોર્યા પછીની વિધિ નિસીહી' કહીને ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશે. પછી તે ગુરુ પાસે જઈને ઇરિયાવહી કરે. તેના કાઉસ્સગ્નમાં ગોચરી લેવામાં અને જવાઆવવામાં લાગેલા અતિચારો વિચારે. કાઉસ્સગ્ન પારીને જે વસ્તુ જે રીતે વહોરી હોય તે બધાની આલોચના કરે. ગુરુ ધર્મકથામાં વ્યાક્ષિપ્ત હોય, પરાઠુખ હોય, સૂતા હોય કે ગુસ્સામાં હોય, આહાર-નિહાર કરતાં હોય કે કરવાની ઈચ્છાવાળા હોય ત્યારે આલોચના ન કરવી. ગુરુ વ્યાક્ષિપ્તચિત્તવાળા ન હોય, સન્મુખ હોય, ઉપશાંત હોય ત્યારે ગુરુની રજા લઈને આલોચના કરવી. જે દોષિત ગોચરીની બરાબર આલોચના ન થઈ હોય તેના પ્રાયશ્ચિત્ત માટે “ઈચ્છામિ પડિક્રમિલે ગોઅરચરિઆએ...' વગેરે કહીને કાઉસ્સગ્ન કરે. તેમાં આ ગાથા વિચારે - અહો જિર્ણહિ અસાવજ્જા, વિત્તી સાહૂણ દેસિયા | મોખસાહણહઉમ્સ, સાહુદહસ્સ ધારણા !' અર્થ - અરે ! જિનેશ્વરોએ સાધુઓને મોક્ષના સાધનભૂત સાધુશરીરને ધારણ કરવા અસાવદ્ય (હિંસાદિ પાપો ન લાગે તેવી) વૃત્તિ બતાવી છે. નમસ્કારથી કાઉસ્સગ્ગ પારીને લોગસ્સ બોલે. પછી પચ્ચખાણ પારે. પછી જઘન્યથી પણ 16 ગાથાનો સ્વાધ્યાય કરે. પછી ક્ષણમાત્ર વિશ્રામ કરીને ગ્લાન વગેરેને નિમંત્રણ કરે, “જો ગ્લાન વગેરે મારી ઉપર કૃપા કરે તો હું કૃતકૃત્ય થાઉં.” ત્યાર પછી મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરીને નવકાર બોલીને અજવાળામાં વાપરે. ગાડાના અક્ષમાં જેટલું તેલ નંખાય, ઘા ઉપર જેટલો મલમ લગાવાય સંયમના ભારને વહન કરવા માટે શરીરને તેટલો આહાર અપાય. અંધારામાં વાપરવામાં જે દોષો છે તે જ દોષો સાંકડા મુખવાળા પાત્રામાં વાપરવામાં છે. સાંકડા મુખવાળા પાત્રામાં વાપરતા ઘણું

Page #99
76 ગ્રામૈષણાના પાંચ દોષો ઢોળાય અને ઘણું લેપાય. તેથી પહોળા મુખવાળા પાત્રામાં વાપરવું. ગ્રાસેષણાના પાંચ દોષો વાપરતી વખતે ગ્રામૈષણાના પાંચ દોષો ત્યજવા. તે આ પ્રમાણે (1) સંયોજના - રસની આસક્તિથી સ્વાદ માટે ખાંડ, ઘી વગેરેને દૂધ, ખાખરા વગેરે સાથે સંયુક્ત કરવા તે સંયોજના. તે બે પ્રકારે છે - (i) ઉપકરણવિષયક સંયોજના - તેના બે પ્રકાર છે - (a) બાહ્ય સંયોજના - ઉપાશ્રયની બહાર સારો ચોલપટ્ટો મેળવીને વિભૂષા માટે સારો કપડો માંગીને બહાર જ પહેરે છે. (b) અત્યંતર સંયોજના - વસતિમાં ઉપકરણની સંયોજના કરે તે. (i) ભાત પાણીવિષયક સંયોજના - તેના બે પ્રકાર છે - (a) બાહ્ય સંયોજના - વિશિષ્ટ સ્વાદ માટે વસતિની બહાર દૂધ, દહીં, ભાત વગેરેને ભેગા કરવા તે. (b) અત્યંતર સંયોજના - પાતરામાં ખાખરા, ગોળ, ઘી વગેરેને ભેગા કરવા તે. રસ માટે સંયોજના કરવી દોષ છે. ગ્લાન માટે, જેને આહારની રુચિ ન હોય તેની માટે, શુભ આહારથી ટેવાયેલ રાજપુત્ર વગેરે જે સાધુને ઉચિત આહારથી ભાવિત ન હોય તેમની માટે સંયોજના કરવાની અનુમતિ છે. (2) પ્રમાણ - પુરુષના આહારનું પ્રમાણ 32 કોળીયા છે. સ્ત્રીના આહારનું પ્રમાણ 28 કોળીયા છે. નપુંસકના આહારનું પ્રમાણ 24 કોળીયા છે. આ પ્રમાણથી વધુ વાપરવું તે દોષ છે. | કોળીયાનું પ્રમાણ કુકડીના ઈંડાના પ્રમાણ જેટલું છે. કુકડી અને ઈંડા બે પ્રકારના છે - દ્રવ્યથી કુકડી - સાધુનું મુખ, અથવા પક્ષીરૂપ કુકડી.

Page #100
ગ્રાસેષણાના પાંચ દોષો દ્રવ્યથી ઇંડુ - આંખ, કપાળ વગેરેને વિકૃત કર્યા વિના જેટલો આહાર એક સાથે મુખમાં જાય છે, અથવા કુકડીનું ઈંડુ. ભાવથી કુકડી - જેટલા આહારથી પેટ ખાલી પણ ન રહે અને વધુ પણ ન થાય અને જ્ઞાન વગેરેની વૃદ્ધિ થાય તેટલો આહાર. ભાવથી ઇંડુ - ભાવકુકડીનો ૩૨મો ભાગ. પેટના છ ભાગ કરવા - વ્યંજન સહિત આહારના ત્રણ ભાગ, પ્રવાહીના બે ભાગ, વાયુના હલન-ચલન માટે એક ભાગ. વિવિગૃહીત અને વિધિમુક્ત ભાંગો ભગવાને અનુમતિ આપેલ છે. શેષ ભાંગા અનુમતિ અપાયેલા નથી. શેષ ભાંગાથી ગ્રહણ કરે કે આપે તો પ્રાયશ્ચિત્ત આવે. વિદલ વાપર્યા પછી પાત્રો અને મોઢું ધોઈને બીજા પાત્રામાં ગોરસ વાપરવું. દૂધ, દહીં, છાશ વગેરેમાં મગ વગેરે વિદલ ભેગા થવા પર તેમાં ત્રસ જીવોની ઉત્પત્તિ થાય. ત્રણ દિવસના દહીંમાં, ચલિતરસવાળા અન્નમાં, કોહવાયેલા અન્નમાં ત્રસજીવો ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અનંતા જીવો એવા છે જે ત્રસપણું પામ્યા નથી. અનંતાનંત જીવો નિગોદવાસને અનુભવે છે. (3) અંગાર - આહાર કે દાતાની પ્રશંસા કરતાં કરતાં વાપરવું તે. જેમ અંગારો કપડાને બાળે તેમ આ દોષ ચારિત્રને બાળે છે. (4) ધૂમ - આહાર કે દાતાની નિંદા કરતાં કરતાં વાપરવું તે. જેમ ધૂમાળો કપડાને બગાડે તેમ આ દોષ ચારિત્રને બગાડે છે. (5) કારણ - છ કારણ વિના આહાર વાપરવો તે. છ કારણો આ પ્રમાણે છે - (1) વેદના - ભૂખની વેદનાને શમાવવા વાપરવું, કેમકે ભૂખ સમાન વેદના નથી. (ii) વૈયાવચ્ચ - આચાર્ય વગેરેની વૈયાવચ્ચ કરવા માટે વાપરવું, કેમકે

Page #101
78 વાપરવાની વિધિ ભૂખ્યો સાધુ બરાબર વૈયાવચ્ચ ન કરી શકે. (iii) ઈર્યાસમિતિ - ઈર્યાસમિતિનું નિર્મળ રીતે પાલન કરવા વાપરવું, કેમકે ભૂખ્યા સાધુને આંખે અંધારા આવવાથી તે ઈર્યાસમિતિનું બરાબર પાલન ન કરી શકે. (5) સંયમ - પડિલેહણ, પ્રમાર્જન વગેરે રૂપ સત્તર પ્રકારના સંયમનું પાલન કરવા વાપરવું, કેમકે ભૂખ્યો સાધુ સંયમનું બરાબર પાલન ન કરી શકે. (5) પ્રાણ - દશ પ્રકારના પ્રાણ અથવા જીવનની રક્ષા માટે વાપરવું. (i) ધર્મધ્યાન - ધર્મધ્યાન કરવા સાધુએ વાપરવું, કેમકે ભૂખ્યો સાધુ ધર્મધ્યાન બરાબર ન કરી શકે. વાપરતી વખતે સાધુ પોતાને હિતશિક્ષા આપે હે જીવ! ગોચરીના 42 દોષોરૂપી વિષમસ્થાનમાં તું બચી ગયો છે, હવે વાપરતી વખતે રાગ-દ્વેષ ન થઈ જાય તેનું ધ્યાન રાખજે. વાપરવાની વિધિ (1) સબડકા કર્યા વિના વાપરવું. (2) ચબચબ અવાજ કર્યા વિના ચાવવું. (3) બહુ ઝડપથી ન વાપરવું. (4) બહુ ધીમે ધીમે ન વાપરવું. (5) ઢોળ્યા વિના વાપરવું કે જેથી પછીથી જોનારને ખબર ન પડે કે અહીં સાધુએ વાપર્યું હતું કે નહીં. (6) મોટું વિકૃત કર્યા વિના વાપરવું. આમ વાણી અને કાયાથી ગુપ્ત * થઈને વાપરવું. (7) વાપરીને બધા પાત્રા ત્રણ વાર ધોઈને તે પાણી પી જવું. (8) મુખશુદ્ધિ કરવી.

Page #102
વાપર્યા પછી કરવાની વિધિ 79 જે મુનિઓ હંમેશા વિધિપૂર્વક વાપરે છે અને બધા પાત્રા ધોઈને પીવે છે તેમના બધા દોષો (રોગો) દૂર થાય છે. પાત્રા ધોવાની વિધિ ગુરુનું પાત્રે ત્રણ વાર જુદુ ધોવું. બાકીના પાત્રા વિશુદ્ધિના ક્રમ પ્રમાણે ધોવા. ઓછા ખરડાયેલા પાત્રા પહેલા ધોવા, વધુ ખરડાયેલા પાત્રા પછી ધોવા. વધેલા આહારની વિધિ પ્રમાદ વગેરેના કારણે જે દોષિત આહાર વહોર્યો હોય અને જે આહાર વધ્યો હોય તેને રાખમાં ચોળીને જીવરહિત જગ્યાએ તડકામાં પરઠવવો. પરઠવવાનું કાર્ય સ્થવિર કરે, કેમકે બાલસાધુ વગેરે પરઠવે તો શાસનહીલના, જીવહિંસા વગેરે દોષો લાગે. વાપર્યા પછી કરવાની વિધિ (1) વાપર્યા પછી ઈરિયાવહિ પડિક્કમીને ચૈત્યવંદન કરે. (2) પછી ખમાસમણું આપી મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરી વાંદણા આપે. (3) પછી પચ્ચકખાણ કરે. (4) પછી પાત્રા લુછીને ઝોળીમાં બાંધીને મૂકે. (5) પ્રમાદને લીધે ઝોળી, પલ્લા કે કપડા ખરડાયા હોય તો તેમને જયણાપૂર્વક ધોવે. (6) પાત્રા લુછવાના વસ્ત્ર (લુણા)ને રોજ ધોવે, નહીંતર નિંદા વગેરે દોષો લાગે. | સ્પંડિલભૂમિ જવાની વિધિ (1) વાપર્યા પછી ત્રીજા પ્રહરમાં અંડિલભૂમિએ જાય. કહ્યું છે કે, લઘુનીતિ-વડી નીતિ રોકવી નહીં.' (2) ઈશાન ખૂણા અને દક્ષિણ દિશા સિવાયની દિશામાં જાય.

Page #103
80 ઈંડિલભૂમિ જવાની વિધિ (3) માત્રકમાં પાણી લઈને આવસહી કહીને જાય. (4) ઇરિયાસમિતિનું પાલન કરતાં કરતાં જાય. ચાલતાં ચાલતાં વાતો ન કરે. (5) નગર, સૂર્ય, પવનને પૂંઠ ન થાય તે રીતે બેસે. (6) સંડાસા પ્રમાર્જીને, આંખથી જોઈને, ક્ષેત્રદેવતાની રજા લઈને સાધુ સંજ્ઞા વગેરે વોસિરાવે. (9) ચંડિલભૂમિ વિસ્તારવાળી, લોકોની અવરજવર વિનાની, દૂર રહેલી, નજીક નહીં રહેલી, બિલ વિનાની, ત્રસ જીવો-સ્થાવર જીવો - બીજ વિનાની જોઈએ. (8) સંજ્ઞા વગેરેને વોસિરાવ્યા પછી ત્રણ વાર વોસિરઇ બોલે. (9) પછી ઉપાશ્રયે આવીને પગ પ્રમાર્જીને નિસીહિ કહીને પ્રવેશીને ઇરિયાવહિ પડિક્કમીને બીજા ધર્મકાર્યો કરે. સો હાથથી વધુ ભૂમિએ જઈને કે સો હાથ બહારની ભૂમિથી આવીને જયાં મુહૂર્ત જેટલું રહે ત્યાં, વિહાર કર્યા પછી, નદી ઊતર્યા પછી ઈરિયાવહિ પ્રતિક્રમણ કરવું. સમયે સમયે કરાતાં કાર્યોની વચ્ચે જો સમય હોય તો તેમાં સ્વાધ્યાય કરવો. સાંજના પડિલેહણની વિધિ (1) છેલ્લો પ્રહર બાકી રહે ત્યારે ગીતાર્થ સાધુ કહે, “પડિલેહણનો સમય થઈ ગયો છે.” (2) સાધુઓ પહેલું ખમાસમણું આપી પડિલેહણ કરવાનો આદેશ માંગે અને બીજું ખમાસમણું આપી વસતિ પ્રમાર્જવાનો આદેશ માંગે. (3) ઉપવાસવાળા બધા સાધુઓ ચોલપટ્ટાનું પડિલેહણ બધી ઉપાધિનું પડિલેહણ થયા પછી છેલ્લે કરે. બાકીના સાધુઓ ચોલપટ્ટાનું

Page #104
81 સાંજના પડિલેહણની વિધિ પડિલેહણ પહેલા કરે અને રજોહરણનું પડિલેહણ છેલ્લે કરે. (4) બે આદેશ માંગ્યા પછી મુહપત્તિ, ચોલપટ્ટો, ગુચ્છા, ચરવળી, ઝોળી, પડલા, રજસ્ત્રાણ, પાત્રાસન, માત્રક અને પાત્રાનું પડિલેહણ કરે. (5) પછી ઉપાશ્રયનું પ્રમાર્જન કરે. (6) પછી ખમાસમણું આપીને સ્થાપનાચાર્યનું પડિલેહણ કરે. ગુરુ, ગ્લાન, નૂતનદીક્ષિત વગેરેની ઉપધિનું પડિલેહણ કરે. (7) પછી ખમાસમણું આપીને ઉપાધિમુહપત્તિનું પડિલેહણ કરે. (8) પછી ખમાસમણું આપીને સઝાય કરે. (9) પછી ખમાસમણું આપીને “ઉપધિ સંદિસાહું નો આદેશ માંગે. (10) પછી ખમાસમણું આપીને ઉપધિ પડિલેહુંનો આદેશ માંગે. (11) પછી પોતાની ઉપધિનું પડિલેહણ કરે. (12) પછી ચાર ખમાસમણા આપે. ચંડિલભૂમિના પડિલેહણ માટે બે ખમાસમણા આપે, ગોચરચર્યાના પ્રતિક્રમણ માટે અને કાઉસ્સગ્ગ માટે બે ખમાસમણા આપે. સવારે ક્યારે ક્યારે શેનું શેનું પડિલેહણ થાય? કયા સમયે? શેનું પડિલેહણ? દશ પ્રકારની ઉપાધિ (તે પૂર્વે જણાવેલ છે) પાદોનપોરિસી સાત પ્રકારનો પાત્રનિર્યોગ (તે પૂર્વે જણાવેલ છે) છેલ્લો પ્રહર બાકી બધી ઉપાધિ અને બધો પાત્રનિર્યોગ હોય ત્યારે પક્ષ્મી, ચઉમાસી, | વીંટીયા સહિત બધી ઉપાધિ અને બધો પાત્રનિર્યોગ સંવત્સરી -

Page #105
82. સ્થવિરકલ્પિક સાધુઓની 14 પ્રકારની ઉપધિ સ્થવિરકલ્પિક સાધુઓની 14 પ્રકારની ઉપધિ (ઉપધિનું પડિલેહણ કરવાનું કહ્યું. તેથી ઉપધિના પ્રકાર બતાવે " છે.) (1) ઉત્કૃષ્ટ ઉપધિ - તે જ પ્રકારની છે - | (i) (i) (i) ત્રણ કપડા (iv) પાત્રા (2) મધ્યમ ઉપધિ - તે 6 પ્રકારની છે - () ઝોળી (iv) રજોહરણ (i) પડલા (v) ચોલપટ્ટો (i) રજસ્ત્રાણ (vi) માત્રક (3) જઘન્ય ઉપધિ - તે 4 પ્રકારની છે - (1) ગુચ્છો (ii) મુહપત્તિ (i) પાત્રાસન (iv) ચરવળી ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ અને જઘન્ય ઉપધિઓનું પડિલેહણ ન થાય તો પ્રાયશ્ચિત્ત જુદું જુદું આવે છે. માટે ઉપધિના ત્રણ ભેદ પાડ્યા. જિનકલ્પિક સાધુઓની 12 પ્રકારની ઉપધિ (i) (i) (i) ત્રણ કપડા (v) પાત્રા (2) મધ્યમ ઉપધિ - તે જ પ્રકારની છે - () ઝોળી | (i) રજસ્ત્રાણ (i) પડલા (iv) રજોહરણ (3) જઘન્ય ઉપધિ - તે જ પ્રકારની છે - (1) ગુચ્છો (i) મુહપત્તિ (i) પાત્રાસન (iv) ચરવળી

Page #106
83 જંબૂસ્વામી વખતે વિચ્છેદ થયેલ દશ વસ્તુઓ ઉપધિના પ્રકાર ઉપધિ બે પ્રકારની છે - (1) દ્રવ્ય ઉપધિ - શરીર. (2) ભાવ ઉપધિ - જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર વગેરે. ઉપધિના પર્યાયવાચી શબ્દો (1) ઉપધિ (5) અવગ્રહ (2) ઉપગ્રહ (6) ભાંડ (3) સંગ્રહ (7) ઉપકરણ (4) પ્રગ્રહ (8) કરણ જંબૂસ્વામી વખતે વિચ્છેદ થયેલ દશ વસ્તુઓ (જિનકલ્પનો બૂસ્વામી વખતે વિચ્છેદ થયો. તેથી બૂસ્વામી વખતે વિચ્છેદ થયેલ દસ વસ્તુઓ કહે છે.) (1) મન:પર્યવજ્ઞાન (2) પરમાવવિજ્ઞાન - કેવળજ્ઞાન સુધી રહેનારુ અવધિજ્ઞાન. (3) પુલાકલબ્ધિ - તેનાથી ચક્રવર્તીના સૈન્યને પણ હરાવી શકે. (4) આહારકલબ્ધિ - આહારક શરીર કરવાની લબ્ધિ. (5) ક્ષપકશ્રેણિ (6) ઉપશમશ્રેણિ (7) જિનકલ્પ (8) સંયમત્રિક - (i) પરિહારવિશુદ્ધિ સંયમ. (i) સૂક્ષ્મસંપરાય સંયમ. (i) યથાખ્યાત સંયમ. (9) કેવળજ્ઞાન (10) સિદ્ધિ

Page #107
84 સાધ્વીઓની 25 પ્રકારની ઉપધિ (7) ઝોળી (8) પડલા સાધ્વીઓની 25 પ્રકારની ઉપાધિ (1) મુહપત્તિ (15) અવગ્રહાનંતક (2) રજોહરણ (16) પટ્ટ (3-5) ત્રણ કપડા (17) અન્ધક (6) પાત્રા (18) ચલનિકા (19) અત્યંતરનિવસની (20) બાહ્ય નિવસની (9) રજસ્ત્રાણ (21) કંચુક (10) માત્રક (નાનુ પાત્ર) (22) ઉત્કક્ષિકા (11) ગુચ્છો (23) વૈકલિકા (12) પાત્રાસન (24) સંઘાટી (13) ચરવળી (25) સ્કંધકરણી (14) કમઢક (1) થી (13) ઉપધિનું વર્ણન પૂર્વે કર્યું છે. બાકીની ઉપધિનું વર્ણન આ પ્રમાણે છે - (14) કમઢક- કમઢક એટલે લેપ કરેલું (રંગેલું) તુંબડાનું કાંસાની મોટી કથરોટના આકારનું પોત પોતાના પેટ (આહાર) પ્રમાણ ભાજન સમજવું. સાધુની જેમ સાધ્વીને માંડલીમાં સર્વસાધારણ મોટુ અનન્દી) પાત્ર ન હોવાથી દરેકને જુદું જુદું કમઢક હોય છે, કારણ કે સ્ત્રી જાતિપણાને લીધે પ્રાયઃ સ્વભાવ તુચ્છ હોવાથી પોત પોતાના જુદા કમઢકમાં જ તેઓને ભોજન કરવાનું હોય છે. (15) અવગ્રહાનંતક - તે ગુહ્યદેશની રક્ષા માટે અને ઋતુસમયના બીજપાતની રક્ષા માટે હોય છે. તે એક હોય છે. તે નાવડી જેવું હોય છે. તે ઘન અને કોમળ હોય છે. તે કોઈને પાતળો હોય છે અને કોઈને જાડો હોય છે. તેનું માપ શરીર પ્રમાણે જુદુ જુદુ હોય છે. (16) પટ્ટ - તે ચાર અંગુલ પહોળો હોય છે અને કમરના માપ પ્રમાણે લાંબો હોય છે. પાતળી કમરવાળાને નાનો હોય છે, જાડી

Page #108
સાધ્વીઓની 25 પ્રકારની ઉપાધિ 85 કમરવાળાને લાંબો હોય છે. તે મલ્લના કછોટા જેવો હોય છે. તે અવગ્રહાનંતકને ઢાંકે છે. તે એક હોય છે. (17) અરુક - તે અડધા સાથળને ઢાંકે. બન્ને સાથળની વચ્ચે સીવેલ હોય. અન્ધક, અવગ્રહાનંતક અને પટ્ટ કેડના ભાગને ઢાંકે છે. (18) ચલનિકા - તે ઢીંચણ સુધીની હોય છે. તે સીવ્યા વિનાની હોય છે. તે વાંસ પર નાચનારી નર્તકીના પહેરવાના વસ્ત્ર જેવી હોય છે. (19) અત્યંતરનિવસની - તે અડધી જંઘા (ઢીંચણ અને ઘુંટીની વચ્ચેનો ભાગ) સુધીની હોય છે. તે ખૂબ પાતળી હોય છે. (20) બાહ્યનિવસની - તે કેડથી પગની ઘુંટી સુધીની હોય છે. તે કેડે દોરાથી બાંધેલી હોય છે. (15) થી (20) આ છ પ્રકારની ઉપધિ નાભિની નીચેની છે. (21) કંચુક - તે સ્તનને ઢાંકે છે. તે ઢીલો અને સીવ્યા વિનાનો હોય છે. (22) ઉત્કક્ષિકા - તે કંચુક જેવી હોય છે, પણ જમણી બાજુ હોય છે. (23) વૈકક્ષિકા - તે કંચુક અને ઉત્કક્ષિકાને ઢાંકે છે. તે પટ્ટની જેમ લાંબી હોય છે. (24) સંઘાટી - તે કોમળ હોય છે. તે ચાર હોય છે - સંઘાટીની સંખ્યા માપ | ઉપયોગ 2 હાથ ઉપાશ્રયમાં પહેરાય. 3 હાથ ગોચરી લેવા જાય ત્યારે પહેરાય. 3 હાથ સ્પંડિલભૂમિએ જાય ત્યારે પહેરાય. સમવસરણમાં (વ્યાખ્યાન વગેરેમાં) જાય ત્યારે પહેરાય. તે સંપૂર્ણ શરીર ઢાંકે. (25) સ્કંધકરણી - તે ચાર હાથ પહોળી હોય છે. પવનથી વસ્ત્રો ઊડે જ 4 હાથ.

Page #109
સાધ્વીઓની ઉત્કૃષ્ટ-મધ્યમ-જઘન્ય ઉપધિ નહીં તેની માટે તે ખભા ઉપર રખાય છે. રૂપવતી સાધ્વીઓને કુબ્ધ બતાવવા માટે પણ તેનો ઉપયોગ થાય છે. સાધ્વીઓની ઉત્કૃષ્ટ-મધ્યમ-જઘન્ય ઉપધિ (i) ઉત્કૃષ્ટ ઉપધિ - તે 8 પ્રકારની છે - (1) (2) (3) - ત્રણ કપડા (6) સંઘાટી (4) અત્યંતરનિવસની (7) અંધકરણી (5) બાહ્યનિવસની (8) પાત્રા (ii) મધ્યમ ઉપધિ - તે 13 પ્રકારની છે - (1) ઝોળી (8) અન્ધક (2) પડલા (9) ચલનિકા (3) રજસ્ત્રાણ (10) કંચુક (4) રજોહરણ (11) ઉત્કક્ષિકા (5) માત્રક (12) વૈકલિકા (6) અવગ્રહાનંતક (13) કમઢક (7) પટ્ટ (ii) જઘન્ય ઉપધિ - તે જ પ્રકારની છે - (1) પાત્રાસન (3) ગુચ્છો (2) ચરવળી (4) મુહપત્તિ પૂર્વે કહી તે બધી સાધુ-સાધ્વીની ઔદિક ઉપધિ સમજવી. ઔપગ્રહિક ઉપધિ સંથારો, ઉત્તરપટ્ટો, દાંડો, પાટ, પાટલા, ધાબળો વગેરે ઔપગ્રહિક ઉપધિ છે.

Page #110
પાંચ પ્રકારના દાંડા 9 પાંચ પ્રકારના દાંડા નામ | પ્રમાણ | ઉપયોગ યિષ્ટિ | શરીરની ઊંચાઈ જેટલી લાંબી | તેનાથી પડદો બંધાય. વિયષ્ટિ | યષ્ટિથી 4 અંગુલ નાની ઉપાશ્રયનું ચોર વગેરેથી રક્ષણ કરવા ક્યાંક વિષ્ટિથી દરવાજો બંધ કરાય. દંડ | હાથ (ખભા) સુધીનો શેષકાળમાં ઉપાશ્રયની બહાર જતા હાથમાં રખાય. વિદંડ | કક્ષા (પડખુ) સુધીનો ચોમાસામાં ઉપાશ્રયની બહાર જતા હાથમાં રખાય. વરસાદ પડે તો તે જલ્દીથી કપડામાં ઢાંકી શકાય. નાલિકા યષ્ટિથી 4 અંગુલ લાંબી નદી વગેરેના પાણીને ઓળંગવાનું હોય ત્યારે નાલિકાથી પાણીની ઊંડાઈ મપાય. દાંડામાં કેટલા પર્વો હોય તો શું લાભ, અલાભ થાય? પર્વ = બે ગાંઠની વચ્ચેનો ભાગ. | દાંડામાં પર્વોની સંખ્યા લાભ, અલાભ પ્રશંસા કરવા યોગ્ય છે કલહ (ઝઘડો) કરાવે.

Page #111
દાંડાના અશુભ-શુભ લક્ષણો દાંડામાં પર્વોની સંખ્યા લાભ, અલાભ લાભ કરાવે. મરણ કરાવે. માર્ગમાં કલહનું નિવારણ કરાવે. ભય લાવે. આરોગ્ય અપાવે. સંપત્તિ ન કરાવે. યશ કરાવે. સર્વસંપત્તિ કરાવે. દાંડાના અશુભ લક્ષણો (1) વાંકો હોય. (2) કીડા વડે ખવાયેલ હોય. (3) જેની ઉપર શિખરો થયા હોય. (4) બળેલો હોય. (5) તેના સ્થાનમાં રહેલો હોય ત્યારે સુકાયેલો હોય. આવા દાંડા પ્રયત્નપૂર્વક વર્જવા. દાંડાના શુભ લક્ષણો (1) ઘન હોય. (2) વધતા પર્વોવાળો હોય. (3) સ્નિગ્ધ હોય. (4) એક રંગનો હોય. (5) ઘન, કોમળ અને ગોળ પર્વોવાળો હોય. આવા દાંડા સાધુઓ માટે સારા છે.

Page #112
દાંડાના ઉપયોગો 89 દાંડાના ઉપયોગો (1) ગામના દુષ્ટ પશુઓ, કુતરાઓ, જંગલના દુષ્ટ પશુઓથી શરીરની રક્ષા માટે દાંડો રખાય છે. (2) કાદવવાળી જગ્યાએ શરીરની રક્ષા માટે દાંડો રખાય છે. (3) ઊંચી-નીચી જગ્યાએ શરીરની રક્ષા માટે દાંડો રખાય છે. પાણીના માર્ગોમાં (જ્યાં પાણી ઓળંગવાનું હોય ત્યાં) શરીરની રક્ષા માટે દાંડો રખાય છે. આમ દાંડો તપ અને સંયમનો સાધક છે. ઉપકરણ શરીરની રક્ષા વગેરે ઉપકાર કરે તે ઉપકરણ. અધિકરણ ઉપકરણ સિવાયનું જે આત્માને દુર્ગતિનો અધિકારી બનાવે તે અધિકરણ. દિવસનો છેલ્લો પ્રહર બાકી હોય ત્યારે પૂર્વે કહ્યા મુજબ પડિલેહણ કરીને સાધુ ફરીથી સૂત્ર અને અર્થને ગ્રહણ કરે. સૂત્ર - અર્થ ગ્રહણ કરવાનો લાભ સાધુ જેમ જેમ અતિશય રસના પ્રસારવાળા, નવા નવા શાસ્ત્રોને ભણે તેમ તેમ નવા નવા સંવેગની ભાવનાથી આનંદિત થાય. દિવસના ચોથા પ્રહરમાં સાધુએ કરવાનું કૃત્ય ચોથા પ્રહરનો ચોથો ભાગ બાકી હોય ત્યારે સ્પંડિલભૂમિ જોવી. અંડિલ પરઠવવાની 12 ભૂમિ જુવે. તે આ પ્રમાણે - સહન થઈ શકે એવી શંકા હોય,સહન ન થઈ શકે એવી શંકા હોય = 2 (ઉતાવળ ન હોય) (ઉતાવળ હોય)

Page #113
90 દિવસના ચોથા પ્રહરમાં સાધુએ કરવાનું કૃત્ય બહારની ભૂમિ, અંદરની ભૂમિ = 2 નજીકમાં, વચ્ચે, દૂર = 3 2 4 2 X 3 = 12 (1) સહન થઈ શકે એવી શંકા હોય, નજીકમાં, બહારની ભૂમિ. (2) સહન થઈ શકે એવી શંકા હોય, નજીકમાં, અંદરની ભૂમિ. (3) સહન થઈ શકે એવી શંકા હોય, વચ્ચે, બહારની ભૂમિ. (4) સહન થઈ શકે એવી શંકા હોય, વચ્ચે, અંદરની ભૂમિ. (5) સહન થઈ શકે એવી શંકા હોય, દૂર, બહારની ભૂમિ. સહન થઈ શકે એવી શંકા હોય, દૂર, અંદરની ભૂમિ. (6). એવી જ હોય વચ્ચે માં, અંદરની બાજ. (8) સહન ન થઈ શકે એવી શંકા હોય, નજીકમાં, અંદરની ભૂમિ. (9) સહન ન થઈ શકે એવી શંકા હોય, વચ્ચે, બહારની ભૂમિ. (10) સહન ન થઈ શકે એવી શંકા હોય, વચ્ચે, અંદરની ભૂમિ. (11) સહન ન થઈ શકે એવી શંકા હોય, દૂર, બહારની ભૂમિ. (12) સહન ન થઈ શકે એવી શંકા હોય, દૂર, અંદરની ભૂમિ. આ પ્રમાણે સ્પંડિલ પરઠવવાની 12 ભૂમિ જુવે. એ જ રીતે માત્રુ પરઠવવાની 12 ભૂમિ જુવે. પછી કાલગ્રહણ લેવાની 3 ભૂમિ જુવે. પછી કાઉસ્સગ્ન કરે. તેમાં નીચેની ગાથા અર્થના ઉપયોગપૂર્વક ચિંતવે - 'कालो गोअरचरिया थंडिल वसहि वत्थपत्तपडिलेहा / संभरई सो साहू जस्सवि जं किंचि उवउत्तं // ' અર્થ - કાલગ્રહણમાં, ગોચરીમાં, અંડિલભૂમિમાં, વસતિમાં, વસ્ત્ર-પાત્રાના પડિલેહણમાં જે અતિચાર લાગ્યા હોય જેનું જે કંઈ યાદ આવે તેનું તે સાધુ યાદ કરે.

Page #114
કાલાતીત, માર્ગાતીત 91 આ કાઉસ્સગ્નમાં દિવસ દરમ્યાન લાગેલા અતિચારો યાદ કરે. અતિચારોને યાદ કરીને તેમનું આલોચનારૂપ પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે. કાલાતીત (ઉપર અતિચારોને વિચારે એમ કહ્યું. તેથી કાલાતીત-માર્ગાતીત અતિચારો કહે છે.) પહેલા પ્રહરમાં વહોરેલા અશન વગેરે સાધુને ત્રીજા પ્રહર સુધી વાપરવા કહ્યું, ત્યાર પછી તે કાલાતીત કહેવાય. તે વાપરવા ન કલ્પે. માર્ગાતીત બે ગાઉની અંદરથી લાવેલા અશન વગેરે સાધુને વાપરવા કહ્યું. તેની બહારથી લાવેલા અશન વગેરે માર્ગાતીત કહેવાય. તે વાપરવા ન કલ્પે. - સાંજના દેવસી પ્રતિક્રમણનો સમય સાંજનું દેવસી પ્રતિક્રમણ તેવી રીતે શરૂ કરવું કે સૂર્ય અડધો અસ્ત થાય ત્યારે પ્રતિક્રમણ સૂત્ર આવે અને પ્રતિક્રમણ પૂરું થાય ત્યારે બે કે ત્રણ તારા દેખાય. પ્રતિક્રમણ પૂર્વદિશા કે ઉત્તરદિશા સન્મુખ કરવું. પ્રતિક્રમણ શ્રીવત્સમાંડલીમાં કે પરિપાટીમાંડલીમાં કરવું. દેવસી પ્રતિક્રમણની વિધિ (1) ચૈત્યવંદન, ચાર થોય. (2) ચાર ખમાસમણાપૂર્વક ભગવાન, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુને વંદન. (3) પછી ભૂમિ ઉપર મસ્તક નમાવી “સબૂસ્તવિ દેવસિય' વગેરે બોલવું.

Page #115
92 દેવસી પ્રતિક્રમણની વિધિ (4) પછી જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રમાં ચારિત્ર શ્રેષ્ઠ હોવાથી ચારિત્રની વિશુદ્ધિ માટે “કરેમિ ભંતે' સૂત્ર બોલીને કાઉસ્સગ્ન કરવો. તેમાં સવારના પડિલેહણથી માંડીને દિવસમાં લાગેલા અતિચારોને મનથી વિચારવા. તે અતિચારો આ પ્રમાણે છે - (1) શયન - સંથારો અવિધિથી ગ્રહણ કરવાથી અને વાપરવાથી લાગેલ અતિચાર. (i) આસન - પીઠ વગેરે અવિધિથી ગ્રહણ કરવાથી અને વાપરવાથી લાગેલ અતિચાર. (i) અન્નપાન - આહારપાણી અવિધિથી ગ્રહણ કરવાથી અને વાપરવાથી લાગેલ અતિચાર. ચૈત્ય - અવિધિથી જિનાલય-જિનપ્રતિમાને વંદન કરવાથી લાગેલ અતિચાર. (v) યતિ - સાધુને યોગ્ય ઉચિત વિનય વગેરે ન કરવાથી લાગેલ અતિચાર. (vi) શય્યા - વસતિનું અવિધિથી પ્રમાર્જન કરવાથી કે સ્ત્રી વગેરેથી સંસક્ત વસતિમાં રહેવાથી લાગેલ અતિચાર. (vi) કાયિકી-ઉચ્ચાર - લઘુનીતિ-વડી નીતિ અસ્થડિલમાં કે જોયા વિનાની અંડિલભૂમિમાં કરવાથી લાગેલ અતિચાર. (vi) સમિતિ - ઈર્યાસમિતિ વગેરે પાંચ સમિતિઓનું વિપરીત આચરણ કરવાથી કે આચરણ નહીં કરવાથી લાગેલ અતિચાર. (ix) ભાવના - અનિત્યભાવના વગેરે બાર ભાવનાઓનું વિપરીત ચિંતન કરવાથી કે ચિંતન નહીં કરવાથી લાગેલ અતિચાર. (4) ગુપ્તિ - ત્રણ ગુપ્તિઓનું વિપરીત આચરણ કરવાથી કે આચરણ નહીં કરવાથી લાગેલ અતિચાર.

Page #116
દેવસી પ્રતિક્રમણની વિધિ 93 દેવસિક અતિચારના કાઉસ્સગ્નમાં આ અતિચારોને વિચારવા. પછી કાઉસ્સગ્ન પારીને પ્રગટ લોગસ્સ બોલવો. (5) પછી મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરીને બે વાંદણા આપવા. (6) પછી “ઇચ્છાકારેણ સંદિસહ ભગવન્! દેવસિઅં આલોઉં ?' એમ કહી આલોચના કરવી. (7) પછી “ઠાણે કમાણે.' વગેરે બોલવું. (8) પછી “સબૂસ્તવિ દેવસિય વગેરે બોલવું. ગુરુ પડિક્કમહ કહે. (9) પછી બેસીને કરેમિ ભંતે.' સૂત્રથી શરૂ કરીને પ્રતિક્રમણ સૂત્ર બોલવું. પછી ઊભા થઈને “અદ્ભુઢિઓમિ આરાહણાએથી માંડીને “વંદામિ જિણે ચઉવ્વીસ” સુધી બોલવું. (10) પછી બે વાંદણા આપવા. (11) પછી અભુઢિઓ ખામવો. (12) પછી બે વાંદણા આપવા. બધે દ્વાદશાવર્ત વંદનની પૂર્વે ખમાસમણું આપવું. (13) પછી અવગ્રહમાંથી બહાર નીકળીને “આયરિયઉવજઝાએ'ની ત્રણ ગાથા બોલવી. કેટલાકના મતે ન બોલવી. (14) પછી ચારિત્ર માટેનો બે લોગસ્સનો કાઉસ્સગ્ન કરવો. (15) પછી દર્શન (સમ્યકત્વ) માટેનો એક લોગસ્સનો કાઉસ્સગ્ન કરવો. (16) પછી જ્ઞાન માટેનો એક લોગસ્સનો કાઉસ્સગ્ન કરવો. (17) પછી શ્રુતદેવતા અને ક્ષેત્રદેવતાની સ્તુતિ કરવી. (18) પછી ગણનિશ્રાનો અસઝાય ઓહડાવણિય કાઉસ્સગ્ન કરવો. તેમાં એક નવકાર ચિંતવવો. (19) પછી મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરી બે વાંદણા આપવા.

Page #117
94 કાલગ્રહણ લેનાર સાધુના ગુણો (20) પછી “ઇચ્છામો અણુસર્ફિ કહે. તેનો અર્થ - “પ્રતિક્રમણ કરવું જોઈએ એવી ગુર્વાજ્ઞાને અમે ઇચ્છિએ છીએ અને અમે એ આજ્ઞા પાળી છે. (21) પછી “નમોડસ્ટ' બોલી “નમોડસ્તુ વર્ધમાનાય ની એક સ્તુતિ ગુરુ બોલે. પછી તેની ત્રણ સ્તુતિ સાધુઓએ બોલવી. સાધ્વીઓ “નમોડસ્' ન બોલે અને “નમોડસ્તુ ની બદલે “સંસાર દાવાનલ'ની ત્રણ સ્તુતિ બોલે. (22) પછી નમુત્થણે બોલી સ્તવન બોલવું. (23) પછી “દેવસિઅપાયચ્છિત્તી' નો કાઉસ્સગ્ન કરવો. તેમાં 4 લોગસ્સ “ચંદેસુ નિમ્મલયરા” સુધી ચિંતવવા. (24) પછી સ્વાધ્યાય કરવો. આ વિધિથી દેવસી પ્રતિક્રમણ કરવું. કાલગ્રહણ દેવસી પ્રતિક્રમણ કર્યા પછી ત્રણ તારા દેખાય ત્યારે સાંજનું કાલગ્રહણ લે. કાલગ્રહણ શુદ્ધ આવે તો કાલિકશ્રુત ભણે અને પૂર્વે ભણેલાનું પુનરાવર્તન કરે. કાલગ્રહણ શુદ્ધ ન આવે તો બીજા સૂત્રો કે અર્થ ભણે અને પુનરાવર્તન કરે. કાલગ્રહણ લેનાર સાધુના ગુણો (1) તેને ધર્મ પ્રિય હોય. (2) તે ધર્મમાં દઢ હોય. (3) તે સંવિગ્ન - મોક્ષાભિલાષી હોય. (4) તે પાપથી ડરતો હોય. (5) તે થાકે નહીં.

Page #118
95 પખી પ્રતિક્રમણની વિધિ (9) તે ડરે નહીં. કાલિકશ્રુત 11 અંગો એ કાલિકશ્રુત છે. સંપૂર્ણ દૃષ્ટિવાદ કાલિકશ્રુત નથી. કાલિકશ્રુત ભણવાનો-પુનરાવર્તન કરવાનો સમય દિવસ અને રાત્રિના પહેલા અને છેલ્લા પ્રહરોમાં કાલિકશ્રુત ભણી શકાય, પુનરાવર્તન કરી શકાય. પખી પ્રતિક્રમણની વિધિ (1) દેવસી પ્રતિક્રમણ પ્રતિક્રમણસૂત્ર સુધી કરવું. (2) પછી પફખી મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરી બે વાંદણા આપવા. (3) પછી પાક્ષિક આલોચના કરવી. (4) પછી પફખીનો 1 ઉપવાસનો તપ આપવો. (5) પછી પસૂત્ર બોલવું. (6) પછી પ્રતિક્રમણ સૂત્ર બોલવું. (7) પછી વાંદણા આપવા. (8) પછી “સંબુદ્ધા ખામણેણં અભુઢિઓ ખામવો. તે જઘન્યથી ત્રણ સાધુ અને ઉત્કૃષ્ટથી બધા સાધુ પામે. (9) પછી ગુરુ ઉભા થઈને પ્રત્યેક બાજ0 કરાવે (10) પછી બે વાંદણા આપવા. (11) પછી “કરેમિ ભંતે !" સૂત્ર બોલી મૂલ-ઉત્તર ગુણોની વિશુદ્ધિ માટે 300 શ્વાસોચ્છવાસનો કાઉસ્સગ્ન કરવો. (1 શ્વાસોચ્છવાસ = 1 પદ) તેમાં 12 લોગસ્સ ચિંતવવા. પારીને પ્રગટ લોગસ્સ બોલવો.

Page #119
96 ચઉમાસી પ્રતિક્રમણની વિધિ (12) પછી મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરી બે વાંદણા આપવા. (13) પછી સમાપ્ત બામણેણં અભુદ્ધિઓ ખામે. ગુરુનું વચન “અહમવિ ખામેમિ તુમં” - અર્થ-હું પણ તને ખમાવું છું. (14) પછી ચાર પાક્ષિકખામણા ખામવા. અર્થ | ખામણા ગુરુવચન ઈચ્છામિ ખમાસમણો અહમવિ ખામેમિ હું પણ તમને પિયં ચ મે જં ભે... તુર્ભે ખમાવું છું. (i) ઇચ્છામિ ખમાસમણો તુભેહિ સમ તમારી સાથે પુલ્વિ ચેઈઆઈ... મFએણે વંદામિ મસ્તકથી વંદું છું. ઇચ્છામિ ખમાસમણો આયરિયસંતિય આચાર્યનું છે. અભુઢિઓહ... (iv) ઇચ્છામિ ખમાસમણો નિત્થારગ પારગા સંસારના કયાઇં ચ મે... હોહ નિસ્તારને પામનારા થાઓ અને બીજાને સંસારસમુદ્રથી પાર ઉતારો. (15) પછી દેવસી પ્રતિક્રમણની બાકીની વિધિ કરવી. તેમાં ભવનદેવતા અને ક્ષેત્રદેવતાના કાઉસ્સગ્ન કરવા તથા અજિતશાંતિસ્તવન બોલવું. ચઉમાસી પ્રતિક્રમણની વિધિ ચઉમાસી પ્રતિક્રમણની વિધિ પફબી પ્રતિક્રમણની વિધિ પ્રમાણે જ જાણવી. નીચે મુજબ થોડા ફેરફાર છે - (1) ચઉમાસીનો 1 છઠ્ઠનો તપ આપવો. (2) અભુક્રિઓ પાંચ સાધુ પામે.

Page #120
સંવત્સરી પ્રતિક્રમણની વિધિ (3) મૂલ-ઉત્તર ગુણોની વિશુદ્ધિ માટે 500 શ્વાસોચ્છવાસનો કાઉસ્સગ્ન કરવો. તેમાં 20 લોગસ્સ “ચંદેસુ નિમ્મલયરા' સુધી ચિંતવવા. સંવત્સરી પ્રતિક્રમણની વિધિ સંવત્સરી પ્રતિક્રમણની વિધિ પફખી પ્રતિક્રમણની વિધિ પ્રમાણે જ જાણવી. નીચે મુજબ થોડા ફેરફાર છે - (1) સંવત્સરીનો 1 અઠ્ઠમનો તપ આપવો. (2) અભુદિઓ સાત સાધુ પામે. (3) મૂલ-ઉત્તર ગુણોની વિશુદ્ધિ માટે 1008 શ્વાસોચ્છવાસનો કાઉસ્સગ્ન કરવો. તેમાં 40 લોગસ્સ “ચંદ્સુ નિમ્મલયરા” સુધી અને 1 નવકાર ચિંતવવા. ક્યા પ્રતિક્રમણમાં કેટલો કાઉસ્સગ્ગ? પ્રતિક્રમણ કાઉસ્સગ્નનું પ્રમાણ શ્વાસોચ્છવાસ | લોગસ્સ દેવસી 100 રાઈ - પ૦ 2 (1-1 લોગસ્સ બે વાર) પકૂખી 300 ચઉમાસી પ૦૦ સંવત્સરી 1,008 40 લોગસ્સ + 1 નવકાર. આલોચના અભિગ્રહ ચઉમાસીએ અને સંવત્સરીએ અવશ્ય આલોચના આપવી અને પૂર્વે લીધેલા અભિગ્રહો જણાવીને નવા અભિગ્રહો લેવા. સંથારો કરવાની વિધિ (1) રાત્રિનો પહેલો પ્રહર સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, ગુરુ-ગ્લાન વગેરેની 12.

Page #121
98 સંથારો કરવાની વિધિ સેવા વગેરે કાર્યોથી પસાર કરીને ખમાસમણું આપીને મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરે. પછી 1 ખમાસમણું આપી “રાત્રિ સંથારો સંદિસાહુ નો આદેશ માંગે. પછી 1 ખમાસમણું આપી રાઇસંથારએ ઠામિ'નો આદેશ માંગે. (3) પછી ચૈત્યવંદન કરે. (4) પછી સંથારા અને ઉત્તપટ્ટાને જોડીને ઢીંચણ ઉપર રાખીને ભૂમિને પૂજે. તે પૂજેલી ભૂમિ ઉપર તે સંથારો અને ઉત્તરપટ્ટો પાથરે. (5) પછી સંથારો કરવાની રજા માંગીને બધા વ્યાપારના નિષેધને સૂચવનારી નિસહી કહે. (6) પછી ક્ષમાશ્રમણ પૂજ્યોને નમસ્કાર કરે. (7) પછી સંથારા પર બેસીને મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરી ત્રણ વાર નવકાર + કરેમિ ભંતે બોલે. (8) પછી ચાર શરણના સ્વીકાર વગેરેની વિધિ કરે. (9) પછી 18 પાપસ્થાનકોને વોસિરાવે. (10) પછી પચ્ચખાણને યાદ કરીને પરમેષ્ઠિનું સ્મરણ કરે. (11) પછી અણજાણહ પરમગુરુ, અણજાણહસંથાર, સંકોડિય સંડાસા વગેરે સંથારાપોરસીની ગાથાઓ વિચારે. (12) પછી સૂઈ જાય. પ્રમાદથી ડરતો સાધુ ઘસઘસાટ ન ઊંધે. (13) પછી સંથારામાં સૂતા સૂતા ઊંઘ ન આવે ત્યાં સુધી શાશ્વત ચૈત્યો અને અશાશ્વત ચૈત્યો વગેરેને યાદ કરીને જિનેશ્વરોને વંદન કરે, . પૂર્વમુનિઓને વંદન કરે, અધિકરણ વોસિરાવે, મિચ્છામિ દુક્કડમ્ આપે, શુભભાવના ભાવે, સમ્યકત્વના સ્વરૂપનું ચિંતન કરે, નવકારનું સ્મરણ કરે.

Page #122
99 ક્યા તીર્થોને અને જિનેશ્વરોને વંદન કરે? ક્યા તીર્થોને અને જિનેશ્વરોને વંદન કરે? (ઉપર કહ્યું કે શાશ્વત ચેત્યો અને અશાશ્વત ચૈત્યો વગેરેને યાદ કરીને જિનેશ્વરોને વંદન કરે. તેથી હવે તે શાશ્વતચૈત્યો અને અશાશ્વત ચૈત્યો બતાવે છે.). (1) નંદીશ્વરદ્વીપ - પર જિનાલયના 6,448 જિનપ્રતિમાને વંદન કરે. મતાંતરે 20 જિનાલયના 2,480 જિનપ્રતિમાને વંદન કરે. (2) અષ્ટાપદ - અયોધ્યાથી 12 યોજન (પ્રમાણાંગુલથી મપાયેલ) દૂર અષ્ટાપદ નામનો પર્વત છે. તે કોશલા દેશના લોકોનું રમવાનું સ્થાન છે. તેની ઉપર ભરત ચક્રવર્તીએ સિંહનિષદ્યા પ્રાસાદ' નામનું ચતુર્મુખ જિનાલય બનાવ્યું છે. તેમાં નીચે મુજબ ભગવાન છે - પૂર્વ દિશા | જિનપ્રતિમાની સંખ્યા | જિનપ્રતિમાના નામો ઋષભદેવ, અજિતનાથ દક્ષિણ સંભવનાથથી પદ્મપ્રભ પશ્ચિમ સુપાર્શ્વનાથથી અનંતનાથ ધર્મનાથથી મહાવીર સ્વામી ઉત્તર આ જિનપ્રતિમાઓ ભગવાનના વર્ણની અને ભગવાનના પ્રમાણવાળી છે. તેમને યાદ કરીને વંદન કરે. (3) શત્રુંજય - શ= જયને અને તેની ઉપર રહેલ જિનાલયો જિનપ્રતિમાઓને વંદન કરે. (4) સમેતશિખર વગેરે કલ્યાણકભૂમિઓ - 24 તીર્થકરોની નિર્વાણભૂમિઓ આ પ્રમાણે છે -

Page #123
100 ક્યા તીર્થોને અને જિનેશ્વરોને વંદન કરે? ભગવાન નિર્વાણભૂમિ ઋષભદેવા અષ્ટાપદ મહાવીરસ્વામી પાવાપુરી વાસુપૂજ્ય સ્વામી ચંપાપુરી નેમિનાથ ઉજ્જયંતગિરિ (ગિરનાર) શેષ 20 સમેતશિખર આ કલ્યાણકભૂમિઓને યાદ કરીને વંદન કરે. (5) બધા સારા તીર્થોને શ્રેષ્ઠભક્તિથી વંદન કરે. (6) શાશ્વત જિનપ્રતિમા - ત્રણલોકમાં રહેલ શાશ્વત જિનપ્રતિમાને વંદન કરે. તેમના નામ આ પ્રમાણે છે - () ઋષભ (ii) વારિષણ (i) ચન્દ્રાનન (iv) વર્ધમાન. (7) 20 વિહરમાન ભગવાન - પાંચ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં વિચરતા 20 વિહરમાન ભગવાનને વંદન કરે. તે આ પ્રમાણે - ભગવાન 1| જેબૂદ્વીપનું મહાવિદેહક્ષેત્ર' (1) સીમંધરસ્વામી (2) યુગમંધરસ્વામી (3) બાહુસ્વામી (4) સુબાહુસ્વામી | ધાતકીખંડનું (5) સુજાતસ્વામી પૂર્વમહાવિદેહક્ષેત્ર (6) સ્વયંપ્રભસ્વામી (7) ઋષભાનનસ્વામી (8) અનંતવીર્યસ્વામી . ક્ષેત્ર

Page #124
101 | | ક્ષેત્ર ભગવાન ધાતકીખંડનું (9) સૂરપ્રભસ્વામી પશ્ચિમમહાવિદેહક્ષેત્ર (10) વિશાલસ્વામી (11) વજધરસ્વામી (12) ચન્દ્રાનનસ્વામી | 4 | પુષ્કરવાર્ષદ્વીપનું (13) ચન્દ્રબાહુસ્વામી પૂર્વમહાવિદેહક્ષેત્ર (14) ભુજંગમસ્વામી (15) ઈશ્વરસ્વામી (16) નેમિપ્રભસ્વામી | 5 | પુષ્કરવરાર્ધદ્વીપનું (17) વીરસેનસ્વામી પશ્ચિમમહાવિદેહક્ષેત્ર (18) મહાભદ્રસ્વામી (19) દેવયશાસ્વામી (20) અજિતવીર્યસ્વામી પૂર્વમુનિવંદના (પૂર્વે કહ્યું કે સૂતા પછી ઊંઘ ન આવે ત્યાં સુધી તીર્થનંદન અને પૂર્વમુનિવંદના કરે. હવે તે મુનિવંદના બતાવે છે.) (1) પુંડરીક ગણધર (11) દઢપ્રહારી મુનિ (2) બાહુબલી મુનિ (12) ધન્ય મુનિ (3) ભરત મુનિ (13) દશાર્ણભદ્ર મુનિ (4) સગર મુનિ (14) ચિલાતીપુત્ર મુનિ (5) સનકુમાર મુનિ (15) ઉદાયન મુનિ (6) વિષ્ણુકુમાર મુનિ (16) બૂસ્વામી (7) ગજસુકુમાલ મુનિ (17) સુદર્શન મુનિ () પ્રસન્નચન્દ્ર મુનિ (18) સ્થૂલભદ્ર મુનિ (9) મેતાર્ય મુનિ (19) અવંતિસુકુમાલ મુનિ (10) શાલિભદ્ર મુનિ (20) વજસ્વામી

Page #125
102 અધિકરણઆલોચના, મિચ્છામિ દુક્કડમ્, શુભચિંતન આ અને અન્ય મુનિઓને વંદન કરે. અધિકરણ-આલોચના (પૂર્વે કહ્યું કે મુનિવંદના પછી અધિકરણ વોસિરાવે, મિચ્છામિ દુક્કડમ્ આપે, શુભ ભાવના ભાવે, સમ્યકત્વસ્વરૂપનું ચિંતન કરે. તે “આ ભવમાં કરેલા ક્રોધ વગેરે રૂપ અધિકરણોમાંથી જેનું હવે કાર્ય નથી તેને હું વોસિરાવું છું અને નિદ્રામાં મૃત્યુ થાય તો બધા અધિકરણોને હું વોસિરાવું છું. આમ અધિકરણોને વોસિરાવે. મિચ્છામિદુક્કડમ્ મેં મન-વચન-કાયાથી ધર્મવિરુદ્ધ પ્રવૃત્તિ કરી હોય તો તેનું મિચ્છામિ દુક્કડમ્ દઉં છું. ફરીથી મને એવી પાપબુદ્ધિ ન થાઓ.” આમ મિચ્છામિ દુક્કડમ્ આપે. શુભ ચિંતન ત્રણ ભુવનનું મંગળ કરનારા જિનેશ્વરને હૃદયમાં ધારણ કરનારા અમારી ઉપર બધા શુકનો, સ્વજનો, ગ્રહો, નક્ષત્રો પ્રસન્ન છે (અમને અનુકૂળ છે). સમ્યકત્વસ્વરૂપચિંતન “અરિહંત ભગવાનું, સુસાધુરૂપ ગુરુ અને જિનેશ્વરોનો ધર્મ મને પ્રમાણ માન્ય છે.” આવા સ્વરૂપવાળા સમ્યકત્વથી નિર્મળ ધર્મ હંમેશા મને શરણરૂપ થાઓ. આ બધી વિધિ કરીને, નવકારનું સ્મરણ કરીને સાધુ અલ્પનિદ્રા વડે સૂવે.

Page #126
103 દિનચર્યાના આચરણનું ફળ યોગ્ય સમયે ઊઠીને તે ફરી દિનચર્યા કરે. દિનચર્યાના આચરણનું ફળ આ પ્રમાણે પૂર્વે કહેલી દિનચર્યાની સામાચારીને નિર્મળ રીતે કરનારો, ધર્મના ઘણા મનોરથોથી ઉલ્લસિત ચિત્તવાળો, પોતાને સંસારસમુદ્રથી તરેલો માનતો સાધુ મોક્ષસુખને પામે છે. ગ્રંથકારનો ઉપસંહાર - શ્રીકાલિકસૂરિજી મહારાજની પરંપરામાં થયેલા શ્રીભાવદેવસૂરિજી મહારાજે અલ્પબુદ્ધિવાળા સાધુઓ માટે આ દિનચર્યાનું સંકલન કર્યું. શ્રીયતિદિનચર્યાનો પદાર્થસંગ્રહ સમાપ્ત આ સંપૂર્ણ પુસ્તકમાં જિનાજ્ઞા-વિરુદ્ધ કંઈ પણ લખાયું હોય તો તેનું ત્રિવિધ ત્રિવિધ મિચ્છામિ દુક્કડ દઉં છું.

Page #127
यथार्थयुगप्रधानश्रीकालकाचार्यान्वयिभिः श्रीभावदेवसूरिभिः सन्दृब्धा श्रीमद्भिर्मतिसागरसूरिभिर्विवृता // श्रीयतिदिनचर्या //

Page #128
श्रीयतिदिनचर्या या उपक्रमः 105 श्रीभावदेवसूरिसूत्रिताया यतिदिनचर्याया उपक्रमः ऐदंयुगीनेषु न कोऽपि जैनः युगप्रधानोत्तमश्रीकालकाचार्याणामभिधानस्याज्ञः, तेषामेवातिविश्रुततमानामन्वयोत्था एते श्रीयतिदिनचर्याया विधायकाः सूरिवर्याः श्रीभावदेवाभिधाः / यद्यपि साधूनामहोरात्रचर्या श्रीओघनिर्युक्त्युत्तराध्ययनादिषु न्यस्ता सानुक्रमा तथापि विहारादिसामाचार्यादिना गुपिलेति केवला साधुदिनचर्या प्राभातिकजागरणादारभ्य संस्तारकविधिपर्यवसाना स्पष्टरूपा निबद्धा पूज्यैरस्यां, यद्यपि पूज्यतमैः श्रीदेवसूरिभिर्विहिता यतिदिनचर्या, विस्तृता परं सेति सङ्क्षिप्तरुचीनामुपयुक्ततमैषेति निश्चित्य मुद्रितैषा, विवृतिरपि श्रीमद्भिर्मतिसागरैर्विहिता लघ्वीति साऽपि सहैवानया मुद्रिता, सफलयन्तु च सज्जना अनुष्ठायैतदुक्तं परिश्रममस्मदीयमिति शम् / आनन्दसागराः शीहोर (सिंहपुर) श्रीवीरसंवत 2463 फाल्गुन कृष्णा प्रतिपद्

Page #129
106 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता युगप्रधानश्रीकालिकाचार्यसन्तानीयश्रीभावदेवसूरिसङ्कलिता श्रीमतिसागरसूरिसूत्रितावचूर्णियुता [ श्रीयतिदिनचर्या / प्रणम्य जगदानन्दवृन्दकन्दकदं जिनम् / श्रीपाश्र्वं दिनचर्याया, वक्ष्ये व्याख्यां ससूत्रगाम् // 1 // शान्ति तनोतु सततं कृतपापशान्तिः, शान्तिर्जिनोऽघजलसन्ततिसागरात्रिः / ख्यातिः क्षितौ क्षितिपतौ किल यस्य लोके, धर्माद्धिये च भुवि गर्जति सम्प्रतीयम् // 2 // यत्राभूद् गणभृत् प्रभावनिधिभृत् केशी, प्रदेशीलसत्सत्सम्यक्त्वगुणाप्तिज्ञप्तिपदकृत् स्वद्धिसंयच्छकः / तस्यैतद्दिनकृत्यमेतदखिलं गच्छस्य चान्यस्य च, व्याख्यां बोधिनिबन्धनं गणिवरस्याहं नये सूत्रतः // 3 // अथार्या - दिनचर्यां श्रुतधुर्यां कृतवान् श्रीभावदेवसूरिवरः / सुकरां तनुते रम्यां मतिसागर एष तवृत्तिं // 4 // अथ ग्रन्थस्याद्यगाथां सनमस्कारां विवृणोति - वीरं नमिऊण जिण सुआणुसारेण सुद्धभावेण / वुच्छामि समासेणं सामायारिं जईण हियं // 1 // - अहं सामाचारी सम्यक् आचर्यते-क्रि यते सामाचारी तां वक्ष्यामि-कथयिष्यामि, केन ?-समासेन-सक्षेपेण, न तु विस्तरेण, कथम्भूतां ?-यतिहितां-संयमिनां हितकारिणी, किं कृत्वा ?-वीरं

Page #130
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 107 नमस्कृत्य-वर्द्धमानं प्रणम्य, विशेषेण ईरयति-प्रेरयति अष्ट कर्माणि ज्ञानावरणीयादीनीति वीरस्तं, त्रैशलेयमित्यर्थः, पुनः केन ?-श्रुतानुसारेण-आगमानुक्रमेण, कथं ?, तथा शुद्धभावेन-मनोवचनकायनैर्मल्येन // 1 // तत्र जाग्रद् दिष्ट्या तस्मान्मुनी रात्रौ कथं जागर्तीत्याह - जग्गइ सव्वोऽवि मुणी पच्छिमजामे निसाय पभणंतो। परमिट्ठिनमुक्कारं समर देवगुरुतित्थाई // 2 // सर्वोऽपि मुनिः-सकलोऽपि साधुवर्गः निशाया:-निशीथिन्याः पश्चिमयामे-अन्तिमनिशीथे जागति-निद्रात्यागं करोति, निद्रात्यागे कृते को लाभः ? "जइ चउदसपुव्वधरो वसइ निगोए अणंतयं कालं / निदाइपमायाओ ता होहिसि कह तुमं ? जीव ! // 1 // " किं कुर्वन् ?-परमेष्ठिनमस्कारं भणन् - पञ्चनमस्कारमङ्गलं पठन्, ततोऽपि किं करोति ?-देवगुरुतीर्थानि स्मरति-चिन्तयति, तत्र देवाः-वीतरागाः गुरवः-तत्त्वोपदेशकाः तीर्थानि-सिद्धक्षेत्रादीनि, इह चागमे निद्राः पञ्च, यथा - निद्रा 1 निद्रानिद्रा 2 प्रचला 3 प्रचलाप्रचला 4 स्त्यानद्धिका च 5, यदाहुः - "सुहपडिबोहा निद्दा निहानिद्दा य दुक्खपडिबोहा / पयला ठिओवविट्ठस्स पयलपयला य चंकमओ // 1 // दिणचिंतियत्थकरणी थीणद्धी अद्धचक्किअद्धबला" इति // 2 // तत्र कृतनिद्रापरित्यागो मुनिः किं किं चिन्तयतीत्याह -

Page #131
108 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता किं नायरामि किच्चं ? किं कियमहियं ? अभिग्गहो को वा? / अप्पा परोऽवि पासइ किं मह ? इय चिंतइ महप्पा // 3 // तथेह साधुरिदं चिन्तयति, अहं किं कृत्यं नाचरामि-किं धर्मकार्य न करोमि ?, मया अधिकं धर्मकृत्यं किं कृतं-किमाचरितं वा?, अथवा मम कोऽभिग्रहो-नियमविशेषः, नियमस्य प्रतिरूपादिषु चतुर्दशगुणेषु विद्यमानत्वात्, यदाहुः - "पडिरूवो तेयस्सी" त्यादि 2, तथाऽऽत्मा परश्च पश्यति किं मम इति महात्मा-गरिष्ठ इति चिन्तयति, यदाहुः - "किं सक्कणिज्ज कज्जं न करेमि अभिग्गहो अ को उचिओ ? / किं मह खलियं जायं ? कह दियहा मज्झ वच्चंति ? // 1 // कह नवि पमायपंके खुप्पिस्सं ? किं परो व अप्पो वा / मह पेच्छइ आयारं ? इय कुज्जा धम्मजागरियं // 2 // " // 3 // तत्र पूर्वोक्तं सर्वं स्मृत्वा कायिकी कथं कुरुते इत्याह - आवस्सियाएँ थंडिल्लदेसे गंतूण काइयं काउं। निसीहियं भणंतो पविसइ इरियं पडिक्कमइ // 4 // इह अवश्यं भवा आवश्यकी तया आवश्यक्या-आवसहीइतिशब्दरूपया स्थण्डिलदेशे-मात्रकपरिष्ठापनभूभागे गत्वा गमनं विधाय कायिकी कृत्वा-लघ्वी निष्पाद्य निस्सीहि इति भणन्-निस्सीहिशब्दं उच्चरन् वसति प्रविशति-प्रवेशं करोति, प्रविष्टः सन् ईर्यापथिकी प्रतिक्रामति, तत्र ईरणं ईर्या-गमनं तद्युक्तः पन्थाः ईर्यापथः तत्र भवा ईर्यापथिकी-विराधना जन्तुबाधा, मार्गे गच्छतां या काचिद्विराधना भवति सा ईर्यापथिकीत्युच्यते, यद्वा ईर्यापथ:-साध्वाचारः, आह च - 'ईर्यापथो ध्यानमौनादिकं भिक्षुव्रतं' तत्र भवा ईर्यापथिकी-विराधना, नद्युत्तरणशयनभोजनादिभिः प्राणातिपातादिका साध्वाचारातिक्रमरूपा सा ईर्या

Page #132
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता पथिकी // 4 // पुनः ततोऽपि किं करोति तदाह - . गमणागममालोइय कयकुसुमिणकाउसग्गपच्छित्तो / जिणमुणिवंदणपुचि उवउत्तो कुणइ सज्झायं // 5 // तस्या ईयापथिक्या अनन्तरं गमनागमनमालोचयति, अत्र त्रिभङ्गी गमनं 1 आगमनं 2 गमनागमनं चेति 3, अत्र प्रस्तावाद् गमनागमनभङ्गः तमालोचयित्वा कृतकुस्वप्नकायोत्सर्गप्रायश्चित्तः कृतं विहितं कुस्वप्नविध्वंसनार्थं कायोत्सर्गरूपं प्रायश्चित्तं-आलोचना(दि)रूपं येनासौ, सर्वमनुष्ठानं ईर्याप्रतिक्रमणपूर्वमेवोद्दिष्टं, आह च - "इरियावहियाए अपडिक्कंताए न किंचि कप्पइ चेइयवंदणसज्झायआवस्सयाइ काउं।" इति वचनात्, क्षमाश्रमणपूर्वं 'कुसुमिणदुसुमिणओहडावणियं राईपायच्छित्तविसोहणत्थं काउस्सग्गं करेमि / ' तत्र चतुर्विंशतिस्तवचतुष्कचिन्तनं, ततोऽपि किं कुरुते ?जिनमुनिवन्दनपूर्व जिना-भगवन्तो मुनयः-साधवस्तयोर्वन्दनंनमस्कारस्तत्पूर्वं तत्पुरःसरं उद्युक्तः१-उद्यमपरः प्रमादरहितः करोति स्वाध्याय, अत्र सर्वसाधुरेव कर्ता बोद्धव्यः, यदाहु:"जामिणि पच्छिमजामे सव्वे जग्गंति बालवुड्डाई / परमिट्ठिपरममंतं भणन्ति सत्तट्ठवाराउ // 1 // इरियं पडिक्कमंते कुसुमिणदुसुमिणनिवारणोसग्गं / सम्मं कुणंति निज्जूढपमायनिद्दा महामुणिणो // 2 // पाणिवहप्पमुहाणं कुसुमिणभावे भवन्ति उज्जोया / चत्तारि चिंतणिज्जा सनमुक्कारा चउत्थस्स // 3 // 1. मूले - उवउत्तो।

Page #133
110 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता जिणनमणमुणिनमंसण पुव्वं तत्तो कुणेइ सज्झायं / चितंति पुव्वगहियं तवनियमाभिग्गहप्पमुहं // 4 // " // 5 // ततः स्वाध्यायकरणे फलं किमित्याशङ्क्याह - कम्ममसंखिज्जभवं खवेइ अणुसमयमेव उवउत्तो / अन्नयरंमिवि जोगे सज्झायमि य विसेसेणं // 6 // प्राणी असङ्ख्यातभवं कर्म-असङ्ख्यातभवनिबद्धं कर्म अनुसमयमेव प्रतिसमयमेव उद्युक्तो-धर्मक्रियासूद्यमवान् क्षपयतिनिराकरोति, क्व ?-अन्यतरस्मिन्नपि धर्मयोगे-इतरस्मिन् पुण्ययोगे, स्वाध्याये च उद्युक्तो विशेषेण कर्म क्षपयत्येव, यदाहुः - "जामिणिविरामसमए सरए सलिलव्व निम्मलं नाणं / इय तत्थ धम्मकम्मे आयमुवायं विचिंतिज्जा // 1 // " // 6 // ततोऽपि साधुः कां क्रियां कुरुते तदाह - धम्मीणं जागरिया पुणो अहम्मीण सुत्तया सेया / तो तह भणइ महप्पा जह पावजिया न जग्गंति // 7 // तत्र निशाविरामे धर्मिणां-धर्मात्मनां जागरिका-निद्रात्यागरूपा श्रेयसी, यतो धर्मिणां जाग्रतां गरीयान् लाभः, आह च - "जागरह नरा निच्चं जागरमाणस्स वखए बुद्धी / जो सुवइ सो न धन्नो जो जग्गइ सो सया धन्नो // 1 // " किञ्च"सीयंति सुवंताणं अत्था पुरिसाण लोगऽसारित्था / तम्हा जागरमाणा विहुणह पोराणयं कम्मं // 2 // 1. मूले - उवउत्तो।

Page #134
111 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता सुवइ सुवंतस्स सुअं संकियखलियं भवे पमत्तस्स / जागरमाणस्स सुयं चिरपरिचियमप्पमत्तस्स // 3 // सुयई अयगरभूओ सुअं च से नासिहिइ अमिअभूतं / होइ गोणब्भूओ नटुंमि सुए अमिअभूए // 4 // जो केवलीव सम्मं सुअनाणबलेण तिहुअणं मुणइ / सो निहाइ भमेड़ भीमं भवमणंतं // 5 // " तथा अधर्मिणां-पापात्मनां पुनः सुप्तता श्रेयसी-नियतैव श्रेष्ठा, ततः-तदनन्तरं तथा भणति-तथा जल्पति पूर्वाधीतं वा तथा स्मरति महात्मा-गरिष्ठात्मा यथा पापजीवा-दुष्टजन्तवो गृहगोधाकाकादयस्तैलकारकुम्भकारादयश्च न जाग्रति-न निद्रां त्यजन्ति, यदाहुः - "इरियावहियाईयं सव्वं सणियं भणन्ति जयणाए / घरकोइलकायाई जह पाविट्ठा न जग्गंति // 1 // आउज्जोवणवणिए अगणि कुटुंबी कुकम्म कम्मरए / तेणे मालागारी उब्भामगइथिए जंते // 2 // " तथा चात्र निदर्शनं - क्वापि पुरे केऽप्याचार्याः वर्षासूपाश्रयस्थाः पश्चिमरजन्यां शिष्यान् पूर्वगतं जीवाध्ययनमध्यापयन्तो गुणनिकां कारयन्तः सन्ति, तत्रौषधयोगाद् जीवोत्पत्त्यधिकारे मन्दं मन्दं स्मार्यमाणे रभसा शिष्येण गाढं पृष्टंभगवन् ! अत्रागमे अमुकवृक्षपर्णयोगात् जले तत्क्षणं मत्स्योत्पत्तिर्भणिता, तरोर्लोकभाषायां किं नाम ?, गुरुभिरनाभोगाद् गाढशब्देनाभाषिअमुकं नामेति, तद्वचः प्रातिवेश्मिकेन मात्स्यिकेनाश्रावि, तेन तथैव कृतं, बहुमत्स्योत्पत्तिर्जाता, प्रतिदिनं 2 बहुमत्स्योत्पत्तितः स धनाढ्यो बभूव, असङ्ख्यमत्स्यविक्रयाद् नवीनं सदनं निर्माय विलासान् विधत्ते, व्यतीतेषु वर्षेषु सूरयस्ते तत्राययुः, तेन दृष्टाः, स्वर्णपोट्टलिका रत्नैर्भूता गुरुपादा

Page #135
112 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता ग्रतोऽढौकि, भणितं च-भगवन् ! युष्मद्वचःप्रसादादहं धनी जातः, एतद् गृह्णीध्वं प्रसादात्, यथा मम समाधिर्भवति, ऊचुः सूरयो-वयं निर्ममा निर्ग्रन्थाः त्यक्तसङ्गाः, किं प्रयोजनं धनेनास्माकं ?, अन्यच्च-अस्माकं प्रसादात्ते धनाप्तिः कथं ?, मात्स्यिकेन पूर्वो रात्रिवृत्तान्तः उक्तः, गुरुभिः पापभीरुभिश्चेतसि चिन्तितं-आः स्वामिन् भगवन् अर्हन् ! विस्मृतिवशात् प्रमादाच्च स्तोकमात्रवचनासंवरेण मम कियत् पापं लग्नं ?, अन्यच्च - कर्हिचित् मत्स्यबन्धकेनानेनान्यस्य कस्यायमौषधयोग उपदिष्टो भविष्यति तदाऽतितीव्रतरा वृद्धिर्भविष्यति, अत एवोक्तं युक्तमिदं - "वरं हालाहलं पीयं, वरं अग्गीअ सेवणं / वरं सप्पेण संवासो, मा पमाएण संगओ // 1 // " किञ्च"जयणा य धम्मजणणी जयणा धम्मस्स पालणी चेव / तव्वुड्डिकरी जयणा एगंतसुहावहा जयणा // 2 // " अतः प्राणिना यतनैव कार्या, प्रमादः परिहर्तव्यः, उक्तं च शय्यंभवाचार्यैः"कहं चरे ? कहं चिट्ठे ?, कहमासे ? कहं सए ? / कहं भुंजंतो ? भासंतो ?, पावं कम्मं न बंधइ // 1 // जयं चरे जयं चिट्टे, जयमासे जयं सए। जयं भुंजंतो भासंतो, पावं कम्मं न बंधइ // 2 // " तावत् मम जीवोत्पत्ति भेदेन शिक्षाणां गाढस्वरेण कथयतः इयती पापवृद्धिरभूत्, परमसावुपायेन पापान्निवार्यते तदा श्रेयः, अन्यथा धर्मोपदेशदानेनासौ धर्मार्थी सन् मात्स्यिकः पापादस्मात् सर्वथा न

Page #136
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 113 निवर्तयिष्यते, अतोऽस्मिन् एकस्मिन् समाप्ति नीते स्तोकं पापं स्यात्, अनेकप्राणिसंहारपापं निवर्तते, अतः स्तोकव्ययेन बहुलाभः, उक्तमस्ति"तम्हा सव्वाणुन्ना सव्वनिसेहो य पवयणे नत्थि / आयं वयं तुलिज्जा लाहाकंखिव्व वाणियओ // 1 // " इति विचिन्त्योत्सर्गापवादविधिज्ञैस्तैरुक्तः सः-इदमौषधं त्वया कस्याप्युक्तं न वा ?, तेनोक्तं-नो कस्यापि परमनिधानवत्, सूरिजगौतर्हि भव्यं कृतं, परमनेनौषधेन तव बहुपापं लाभः स्तोकः, अतोऽन्यदौषधं ते कथयामः येन तव अक्षयसुवर्णदायकः सुवर्णपुरुषः सिध्यति, प्राह-स्वामिन् ! तदौषधमपि वद, सूरिर्जगौ-द्वारि अर्गलां दत्त्वा अपवरकान्तः एतदौषधं जलकुण्डिकायां क्षिप्तं सुवर्णपुरुषं प्रकटयिष्यति, तेन तत् तथा विहितं, व्याघ्रो निःसृतः, तेन सो घातितः, स तु व्याघ्रः सम्मूछेजोऽन्तर्मुहूर्तजीवी स्वयमपि मृतः, एवमाचार्यैः पापवृद्धिनिवारयित्वा गुरुभिः शिष्येण सहालोचना गृहीता, सुगतिं जग्मतुः, अतो भव्यैः प्राणिभिरिति विचार्य रात्रिन्दिवं भाषासमितिः पालनीया, विशेषतो निशायां गाढं न वक्तव्यं इति भाषाऽसमितौ साधुकथा // 7 // पुनरपि मुनिर्निशान्ते किं करोति तदाह - कालियसुअभणणत्थं गिण्हइ पाभाइयं खणे कालं / पडिकमइ तहा जह दस पडिलेहाणंतरं सूरो // 8 // कालिकश्रुतप्रभणनार्थं कालेन-कालग्रहणेन गृहीतं श्रुतं कालिकश्रुतं, तत्र श्रुतं द्वेधा-कालिकमुत्कालिकं च, तद्भणनार्थं क्षणेप्रस्तावे पाभाइयकालं गृह्णाति, उक्तं च - "कालग्गहणावसरे पत्ते पाभाइयं तओ कालं / कालियसुअपढणत्थं दुन्नि जहन्नेण गिण्हंति // 1 // "

Page #137
114 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता तदनु प्रतिक्रामति-प्रतिक्रमणं तथा करोति यथा दश प्रतिलेखनाः-मुखवस्त्रिकारजोहरणादिकाः तत्कृतानन्तरं सूर्य उद्गच्छति-उदयं प्राप्नोति / प्रतिक्रमणं नियुक्तौ पञ्चधोक्तं "पडिकमणं देवसियं राइयमित्तरियमावकहियं च / पक्खिय चाउम्मासिय संवच्छरियत्ति सत्तेए // 1 // " तत् प्रतिक्रमणं पञ्चाचारविशुद्धिनिमित्तं क्रियते, तदाहुः"पंचविहायारविसुद्धिहेउमिह साहु सावगो वावि / ' पडिकमणं सह गुरुणा गुरुविरहे कुणइ एक्कोवि // 1 // " // 8 // अथ आचार्यादीनाश्रित्य विशेषविधेर्निर्णयमाह - आयरियगिलाणाई जे नवि जग्गंति पच्छिमे जामे / आवस्सयस्स समए कज्जं इरियाइयं तेहिं // 9 // आचार्यग्लानादयो ये पश्चिमयामे-क्षपान्तिमे यामे न जाग्रतिन निद्रात्यागं कुर्वन्ति, आगमे तेषां तत्राजागरणभणनात्, यदाहुः"सव्वेऽवि पढमजामे दोन्नि य वसहाण आइमा जामा / तइओ होइ गुरूणं चउत्थ सव्वे गुरू सुअइ // 1 // " आवश्यकस्य समये-प्रतिक्रमणस्य प्रस्तावे तैः-आचार्यादिभिरीर्यादिकं कार्य-ईर्यापथिक्यादि समग्रं विधेयं / तत्रावश्यकं किं नाम?, तथा चोक्तं अनुयोगद्वारे - "समणेण सावएण य अवस्सकायव्वयं हवइ जम्हा / अंतो अहोनिसिस्स य तहा आवस्सयं नाम // 1 // " // 9 // तदेव पूर्वोक्तमीर्यादिकं किमित्याशङ्क्याह - इरिया कुसुमिणुसग्गो सक्कत्थय साहुण नमण सज्झायं / चउरोऽवि खमासमणा सव्वस्सवि दंडओ चेव // 10 //

Page #138
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता तत्र प्रतिक्रमणविधौ आदावीर्यापथिकी, तदनु कुस्वप्नकायोत्सर्गः, स चायं-क्षमाश्रमणपूर्वं 'कुसुमिणदुसुमिणराईपायच्छित्तविसोहणत्थं काउस्सग्गं करेमि' इत्यादि भणित्वा चतुर्विंशतिस्तवचतुष्कचिन्तनं, ततः पारिते चोच्चैःस्वरेण लोगस्स० आप्रान्ताद्भणनं, तदनु शक्रस्तवः नमोत्थुणमित्यादिकः, ततोऽपि साधुनमनं-प्रत्येक 2 साधुनमस्करणं, पश्चाल्लघुक्षमाश्रमणयुग्मपूर्वं स्वाध्यायकरणं, तदनु जाते प्रतिक्रमणसमये प्रतिक्रमणारम्भः, स चायं समयः_ "जो मासो वट्टतो तस्य य मासस्स ततियमासंमि / जंनामं नक्खत्तं सेसेसु ठिए पडिक्कमणं // 1 // " तत्र प्रतिक्रमणारम्भे चत्वारि क्षमाश्रमणानि, तानि चामूनि-श्रीभगवन् 1 आचार्य 2 उपाध्याय 3 सर्वसाधुरूपाणि 4, इह भगवन्शब्देनार्हन् समग्रैश्वर्यादियुक्तः, आचार्यादयः प्रतीता एव, पश्चात् क्षमाश्रमणपूर्वं 'राई पडिकमणइ ठाउं' इत्यादि भणित्वा भून्यस्तमस्तकः 'सव्वस्सवि राईय' इत्यादिदण्डकं सकलरात्रिकातिचारबीजभूतं भणति // 10 // तस्मिन् दण्डके भणिते पश्चात् किं पठति तदाह - सक्कत्थय सामाइय चरणाइतिगस्स तिन्नि उस्सग्गा / चउवीसइत्थय दोसुं तइए अइआरचिंतणयं // 11 // थुइ पोत्ती आलोअण संथारावट्टणाइयं विहिणा / सुत्तं अब्भुट्ठाणं वंदण खामणय वंदणयं // 12 // सामाई छम्मास तव उस्सरगुज्जोय पुत्ति वंदणयं / उस्सग्गे चिंतियं तवोविहाणमिह पच्चक्खाणे // 13 // इगपंचाइदिणूणं पणमासं जा चइत्तु तेरदिणे / चउतीसाइ दिणूणं चिन्ते नवकारसहियं जा // 14 //

Page #139
116 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता तदनु पुनः शक्रस्तवं पठति, तत्पठिते उत्थाय 'करेमि भंते ! सामाइय'मित्यादिसूत्रपाठपूर्वं चारित्रदर्शनज्ञानाचारातिचारविशुद्ध्यर्थं कायोत्सर्गत्रिकं करोति, तेषु त्रिषु किं चिन्तनीयं ?, उत्तरार्द्ध तदाह - 'चउवीसत्थय'मिति द्वयोश्चतुर्विंशतिस्तवयुग्मं, यथा रात्रिप्रतिक्रमणे प्रथमे कायोत्सर्गे एकं चतुर्विंशतिस्तवं चिन्तयति, द्वितीयेऽप्येकं, 'साससयं गोसद्ध' इति वचनात्, तृतीये तु निशातिचारांश्चिन्तयति, सा चेयं गाथा "गोसमुहणंगाई आलोए देवसीअअइआरे / सव्वे समाणयित्ता हियए दोसे ठविज्जाहि // 1 // " अर्थश्चायं-गोसं-प्रभातं तस्मादारभ्य मुखवस्त्रिकादौ आलोकयेत् दैवसिकान् अतिचारान् प्राक् यथोक्तान्, ततः सर्वान् समानीय-एकत्र कृत्वा हृदये दोषान्-आलोचनीयान् अतिचारान् स्थापयेदित्यर्थः // 11 // तदनु कं विधि कुरुते तदाह - 'थुइ'त्ति ततः कायोत्सर्गं पारयित्वा 'सिद्धाणं बुद्धाण मिति पठति, ततः संडासकप्रमार्जनपूर्वं उपविशति, ततः पोतिको प्रतिलिख्य वन्दनकं दत्ते, इह पोतिकाप्रतिलेखनपूर्वकस्य वन्दनस्य (स्थाने) पोतिकैव भणिता, पश्चादालोचनं 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन् ! राइयं आलोएमि' इति सकलं सूत्रं पठति, तदालोचनानन्तरं 'संथारावट्टणी'ति गाथाभणनं, सा चेयं - संथारावट्टणगी परिअट्टणकी पसारणकी रहठाण बार जो न सरिओ, इतः सव्वस्सवि राई० इच्छाकारेण संदिसह, अत्र गुरोर्वाक्यं-पडिक्कमह, अपरो भणति-इच्छं, पुनः तस्स मिच्छामि दुक्कडं इति भणित्वा पुनरुपविशति, उपविष्टः सन् विधिना-विधिपूर्वेण सूत्रंप्रतिक्रमणसूत्रं भणति, स विधिः कः?, आह "काऊण वामजाणुं हिट्ठा उटुं च दाहिणं जाणुं / सुत्तं भणंति सम्मं करजुयकयपुत्तिरयहरणा // 1 // "

Page #140
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 117 ततोऽपि अभ्युत्थान-ऊर्वीभवनं 'तस्स धम्मस्से'त्यादि, 'वंदामि जिणे चउव्वीसं' इति पर्यन्तभणनं, ततः भणिते सूत्रे वन्दनं-द्वादशावर्तवन्दनकं पश्चात् क्षामणं - 'अब्भुट्ठिओऽह'मित्यादि भणनं, पुनरपि वन्दनं, बृहद्वन्दनकमित्यर्थः // 12 // ततः पुनः को विधिविधेय इत्याशङ्क्याह - वन्दनकानन्तरं सामायिकं-'करेमि भंते ! सामाइयं' तत्पूर्वकं षण्मासतपस उत्सर्गः, तस्मिन् कायोत्सर्गे गुरुणा नमस्कारपूर्वकं पारिते पश्चादन्योऽपि साधुवर्गः कायोत्सर्गं पारयेदिति, यदुक्तं - "भणियंमि नमुक्कारे गुरुणा पारिज्ज तयणु उस्सग्गं एवं कियकम्माइसु अन्नह आणाइया दोसा // 1 // " कायोत्सर्गे पारिते उज्जोअकथनं-'लोगस्स उज्जोअगरे' साद्यन्तभाषणं, पश्चान्मुखवस्त्रिकाप्रतिलेखनं, तदनु वन्दनकयुगलं, वन्दना-नन्तरं कायोत्सर्गचिन्तितं यत्तपः तत्प्रत्याख्यानेन अथ तपोविधानं तपःकरणम् // 13 // तदेवं तपः कथं चिन्तितं तदाह - अत्र कायोत्सर्गे पूर्वं चारित्राद्याचाराणां पृथक्त्वेनालोचितानामिदानीं सम्मिलितानामपि शोधनार्थमयं कायोत्सर्गः सम्भाव्यते, अस्मिन्नुत्सर्गे श्रीवर्धमानविहितं पाण्मासिकतपो यतिरेवं चिन्तयति, 'हे प्राणिन् ! श्रीवर्द्धमानतीर्थे वर्तमानस्तद्विहितं पाण्मासिकं तपः कर्तुं समर्थो न वा ?, प्राणी प्राह-न शक्नोमि, तर्हि एकेन दिनेनोनं पाण्मासिकं कर्तुं शक्तोऽसि ?, प्राणी प्राह-न शक्नोमि, तर्हि द्वित्रिचतुःपञ्चदिनोनं पाण्मासिकं तपः कर्तुं शक्नोषि ? पुनर्वदति-न शक्तोऽस्मि, तर्हि षड्सप्ताष्टनवदशदिनोनं पाण्मासिकं कर्तुं शक्तोऽसि ?, पुनर्वदति-न शक्तोऽस्मि,

Page #141
118 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता एवमेकादशादि, ततः पञ्चपञ्चदिनवृद्ध्या क्रमेण मासं यावत् चिन्तनीयं, अथ पुनः पञ्चमे मासे सैव युक्तिः, आद्यमासवच्चिन्तनीयं, एवं चतुर्थे मासे सैव युक्तिः, एवं तृतीये द्वितीयेऽपि, ततः प्रथमे मासे ततस्त्रयोदशदिनं यावत्-त्रयोदशदिनोनं मासं कर्तुं शक्तोऽसि न वा ?, तत्रापि वदति-न शक्तोऽस्मि, ततस्त्रयोदशदिनोर्ध्वं चतुस्त्रिंशदादि ऊनं चिन्तयेत्, कथं ?, द्वयहान्या द्वयहान्या, यथा चतुस्त्रिंशत् द्वात्रिंशत् त्रिंशत् अष्टाविंशतिः षड्विशतिः चतुर्विंशतिः द्वाविंशतिः एवं चतुर्थं यावत् चिन्तयति, ततोऽप्याचाम्लादि नमस्कारसहितं यावत् यत्तपः तद्दिने कर्तुमुद्यतः तत्तपः चेतसि निधाय पश्चाद् गुरुसमक्षं आगारशुद्ध्या प्रत्याख्याति, तत्रागमयुक्तिरसौ-यथा आदितीर्थे वार्षिकं तपः, अन्यतीर्थकराणां तीर्थे आष्टमासिकं, चरमजिनतीर्थेषु षाण्मासिकं, यदाह - 'संवच्छरमुसभजिणे'त्यादि // 14 // अथ प्रत्याख्यानाधिकारात् तत् प्रत्याख्यानं कतिधेत्याशक्य गाथायुग्मेन आह - अणागय 1 मइक्कंतं 2 कोडीसहियं 3 निअंटिअं 4 चेव / सागार 5 मणागारं 6 परिमाणकडं 7 निरवसेसं 8 // 15 // संकेयं चेव अद्धाए पच्चक्खाणं तु दसविहं होइ / सयमेवऽणुपालणियं दाणुवएसे जह समाही // 16 // अथ प्रत्याख्यानविवरणं, तत् तपः, प्रत्याख्यानमादौ द्वेधामूलगुणप्रत्याख्यानमुत्तरगुणप्रत्याख्यानं च, इदमप्येकैकं हि द्विधा देशविरतिसर्वविरतिभेदात्, तत्र यतिश्रावकयोरनागतादि दशधा प्रत्याख्यानं, यदाहु:

Page #142
119 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता "पच्चक्खाणं उत्तरगुणेसु खमणाइयं अणेगविहं / तेण य इहयं पगयं तंपि य इणमो दसविहं तु // 1 // " अर्थश्च - प्रत्याख्यानं मूलोत्तरगुणेषु क्षपणादिकं-मासोपवासाद्यनेकविधं चतुर्थषष्ठाष्टमादिरूपं, तदपि तन्मूलभेदापेक्षया दशविधं, तद्यथा - आदावनागतप्रत्याख्यानं 1 अनागते काले पर्युषणाद्यर्वाक् ग्लानत्ववैयावृत्त्यादिकारणसद्भावे यत्तपोऽष्टमादि क्रियते तदनागतप्रत्याख्यानं 1, यदाहुः "होहिइ पज्जोसवणा मम य तया अंतराइयं हुज्जा / गुरुवेयावच्चेणं तवस्सि गेलन्नया चेव // 1 // सो दाइ तवोकम्मं पडिवज्जइ जं अणागए काले / एयं पच्चक्खाणं अणागय होइ नायव्वं // 2 // " 1 // अथ द्वितीयं अतिक्रान्तं-अतिक्रान्तप्रत्याख्यानं यत् पर्युषणादिपर्वणि अतिक्रान्ते यत्तपः क्रियते तत्, यदाहुः - "पज्जोसवणाइ तवं जो खलु न करेइ कारणज्जाए / गुरुवेयावच्चेणं तवस्सिगेलन्नया चेव // 1 // सो दाइ तवोकम्मं पडिवज्जइ तं अइच्छिए काले / एयं पच्चक्खाणं अइकंतं होइ नायव्वं // 2 // " अथ तृतीयं कोटीसहितं प्रत्याख्यानं, एकस्य निष्ठाकाले अन्यस्य च ग्रहणकाले प्रत्याख्यानस्याद्यन्तकोटिद्वयमीलनात् कोटीसहितं 3, यदाहुः "पट्ठवणओ य दिवसो पच्चक्खाणस्स निट्ठवणओ अ / जहियं समंति दुन्निवि तं भणइ कोडिसहियं तु // 1 // " अथ चतुर्थं नियन्त्रितप्रत्याख्यानं-मासे 2 अमुष्मिन् दिवसे यदष्टमादि विधेयं हृष्टेन ग्लानेन वा तन्नियन्त्रितं, यदाहुः

Page #143
120 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता "मासे 2 उ तवो अमुगो अमुगोत्ति अमुगदिवसंमि / हटेण गिलाणेणवि कायव्वो जाव उस्सासो // 1 // " विशेषश्चायं-तच्चतुर्दशपूर्विषु जिनकल्पिकेषु प्रथमसंहननेन सह व्यवच्छिन्नं, उक्तं च - "चउदसपुवी जिणकप्पिएसु पढमंमि चेव संघयणे / एयं वुच्छिन्नं खलु थेरावि तया करेसी या // 1 // " 4 / अथ पञ्चमं साकारं साकारप्रत्याख्यानं, सहाकारैर्महत्तराद्यैर्यद् वर्तते, यदाहुः "महयरयागारेहि अन्नत्थ य कारणंमि जायंमि / जो भत्तपरिच्चायं करेइ सागारकडमेयं // 1 // 5 / अथ षष्ठमनाकारप्रत्याख्यानं, न विद्यते महत्तरादिकारणं यत्र तदानाकारं, अथवा न कुर्वन्ति आकारान्-अपवादान, वने दुर्भिक्षतायां च भोजनाभावान्न जीविष्यामीति ज्ञात्वा अनाकारप्रत्याख्यानं प्रत्याख्याति, तदाहुः"निज्जायकारणंमी महयरया नो करंति आगारं / कंतारवित्तिदुब्भिक्खयाइए तं निरागारं // 1 // " अपरं नाम निराकारमपि 6 / अथ सप्तमं परिमाणकृतं, परिमाणकृते प्रत्याख्यानं दत्तिकवलआदीयत्तया परिमाणं यत्र तत्, "दत्तीहि कवलेहि य घरेहिं भिक्खाहिं अहव दव्वेहि / जो भत्तपरिच्चायं करेड़ परिमाणकडमेयं // 1 // " 7/ अथाष्टमं निरवशेष-निरवशेषप्रत्याख्यानं सर्वाशनपानत्यागान्निरवशेष, यदाहुः

Page #144
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 121 "सव्वं असणं सव्वं च पाणयं सव्वखज्जपिज्जविही / वोसिड सव्वभावेण इय भणियं निरवसेसं तु // 1 // " 8/ तथा नवमं सङ्केतं-सङ्केतप्रत्याख्यानं अङ्गष्ठमुष्टिग्रन्थ्यादिचिह्नोपलक्षितं, यदाहुः - "अंगुटु मुट्ठी गंठी घरसेऊसासथिवुगजोइक्खे। भणियं संकेयमेयं धीरेहिं अणंतनाणीहि // 1 // " अङ्गष्ठमुष्टिमोचनं ग्रन्थिच्छोटनं गृहप्रवेशं स्वेदशोषं उच्छ्वासान् थिवुगशोषं प्रदीपज्वलनं इत्यादि सङ्केतयति तत् 9 / तथा दशमं अद्धाप्रत्याख्यानं, तत्र अद्धा-कालस्तदुपलक्षितं मुहूर्तादिकालसहितं यत् तत् 10 / स्वयमेवानुपालनीयं, न कारणादिनिषेधः, आहारदानोपदेशयोः यथासमाधिः / पुनस्तदद्धाप्रत्याख्यानं दशधा भवति, यदाहुः"अद्धापच्चक्खाणं तं जं कालप्पमाणछेएण / पुरिमड्डपोरिसीए मुहुत्तमासद्धमासेहिं // 1 // " // 16 // तदद्धाप्रत्याख्यानं कथं दशधा तदाह - नवकारपोरिसीए पुरिमुड्डिक्कासणेगठाणेसुं / आयंबिलअभत्तढे चरिमे य अभिग्गहे विगई // 17 // तत्र दशविधप्रत्याख्याने प्रथमं नवकारसहितं 1 द्वितीयं प्रत्याख्यानं पौरुषी 2 तृतीयं पुरिमार्द्धप्रत्याख्यानं 3 चतुर्थमेकाशनप्रत्याख्यानं 4 पञ्चमं एकस्थानप्रत्याख्यानं 5 षष्ठमाचाम्लप्रत्याख्यानं 6 सप्तममभक्तप्रत्याख्यानं 7 अष्टमं चरमप्रत्याख्यानं, तद् द्वेधा-भवचरमं दिवसचरमं च 8 नवममभिग्रहप्रत्याख्यानं 9 दशमं विकृतिप्रत्याख्यानं 10 // 17 // अत्र उद्देशनिर्देशयुक्त्या कानि तानि दश प्रत्याख्यानानि(के ते

Page #145
122 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता दशसु प्रत्याख्यानेषु आकारा इत्याशङ्क्याह - दो चेव णमुक्कारे आगारा छच्च पोरिसीए उ / सत्तेव य पुरिमड्डे एगासणगंमि अद्वैव // 18 // सत्तेगट्ठाणेसु अ अद्वैव य अंबिलंमि आगारा / पंचेव अभत्तटे छप्पाणे चरिम चत्तारि // 19 // - . / ----- ------- // 20 // तत्र आकारद्विकसहितं नमस्कारप्रत्याख्यानं, तच्चेदं - 'उग्गए सूरे नमुक्कारसहियं पच्चक्खाइ चउव्विहंपि आहारं असणं पाणं खाइमं साइमं अन्नत्थऽणाभोगेणं सहसागारेणं वोसिइ / 1' व्याख्या-उद्गते सूर्ये सूर्योदयादारभ्य नमस्कारसहितं प्रत्याख्यानं करोति, इदं गुरोर्वचः, छात्रस्तु प्रत्याख्यामीति वदति, एवं व्युत्सृजतीत्यत्रापि वाच्यं, कथं ?चतुर्विधमप्याहारं अशनं पानं खाद्यं स्वाद्यं च, व्युत्सृजतीत्युत्तरेण योगः, तत्राशनं शाल्यादि मुद्गादि सक्तुकादि पेयादि मोदकादि क्षीरादि सूरणादि मण्डकादि च, आशु-शीघ्रं क्षुधं शमयतीत्यशनं, यदाहुः - "असणं मोअगसत्तुगसमुग्गजगाराइ खज्जगविही य / खीराई सूरणाई मंडगपभिई य विन्नेयं // 1 // " तथा पानं-प्राणानामिन्द्रियादीनामुपग्रहे-उपकारे यत् प्रवर्तते तत् पानं, तच्चेदं-सोवीरं जवादिधोवनं सुरादि सर्वश्चाप्कायः कर्कटजलादि च, यदाहु: "पाणं सोवीरजवोदगाइ चित्तं सुराइयं चेव / आउक्काओ सव्वो कक्कडगजलाइयं च तहा // 1 // " तथा च खादिम, खे-मुखाकाशे मातीति खादिमं, तच्चेदं खादिमं

Page #146
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 123 भृष्टधान्यगुडतिलपर्पटिकाखजूरनालिकेरद्राक्षाकर्कोटकाम्रपनसादि, यदाहुः"भत्तोसं दंताइ खज्जूरं नालिकेरदक्खाई / अंबगफणसाइ तहा बहुविहं खाइमं नेयं // 1 // " अथ स्वादिम, स्वादयति गुणान् रसानिति स्वादिमं, तच्चेदंदन्तकाष्ठताम्बूलतुलसिकापिण्डार्जगमधुपिप्पलिसुंठीमिरचजीरकहरितकीआमलकादि, यदाहुः"दंतवणं तंबोलं चित्तं तुलसी कुहेगाईयं / महुपिप्पलिसुंठाई अणेगहा साइमं नेयं // 1 // " "असणं पाणगं चेव, खाइमं साइमं तहा / एसो आहारविही, चउव्विहो होइ नायव्वो // 1 // ". अनाहाराश्चैते-निम्बत्वक्रक्षाखदिरतिकटुकादीन्यनेकानि द्रव्याण्यनाहाराणि भवन्ति, अत्र नियमभङ्गभयात् आकारावाह-'अन्नत्थऽणाभोगेणं सहसागारेणं' अत्र पञ्चम्यर्थे तृतीया, अन्यत्रानाभोगात्, अनाभोगः-अत्यन्तविस्मृतिः सहसाकारात् च, सहसाकारो गवादिकं दुहतो तापयतो वा घृतादिकं मुखे सहसा छटायाः प्रवेशः, ताभ्यामन्यत्र प्रत्याख्यानं, इदं चतुर्विधाहारस्यैव मुहूर्तमात्रमेव भवति इत्याम्नायः, रात्रिभोजनविरमणव्रततीरणरूपत्वादस्य, नमस्कारसहितस्य चायमर्थःमुहूर्तात् परतो नमस्कारोच्चारणे पूर्यते, मुहूर्तं द्विघटिकामानं, तदनुच्चारणे सूर्यास्तसमयेऽपि न पूर्यते, मुहूर्ताभ्यन्तरे नमस्कारोच्चारणेऽपि न पूर्यते // 1 // (आकारषट्कयुतं पौरुषी) तत् सूत्रं चेदं - 'पोरसि पच्चक्खाइ उग्गए सूरे दुविहं तिविहं चउविहं वा आहारं असणं पा० खा० सा०

Page #147
124 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता अ० सह० पच्छन्नकालेणं दिसामोहेणं साहुवयणेणं सव्वसमाहिवत्तियागारेणं वोसिइ 2 / ' अर्थश्च पुरुषः प्रमाणमस्याः सा पौरुषी० छाया तद्युक्तः कालोऽपि पौरुषी, प्रहर इत्यर्थः केवलं याम्योत्तररेखायाः आत्मनश्चान्तरे पूर्वपश्चिमरेखैव छायेति ग्राह्या, तां पौरुषीं प्रत्याख्याति, अत्र षडाकाराणां मध्ये प्रथमौ द्वौ पूर्ववत्, अन्यत्र प्रच्छन्नकालात् दिङ्मोहात् साधुवचनात् सर्वसमाधिप्रत्ययाकाराच्च, प्रच्छन्नता च कालस्य मेघेन रजसा गिरिणा वाऽन्तरितत्वात्सूर्यस्यादर्शने, तेन अपूर्णामपि पौरुषी ज्ञात्वा पूर्णां भुञ्जानस्य न भङ्गः, ज्ञात्वा त्वर्धभुक्तेनापि तथैव स्थातव्यं यावत् पौरुषी पूर्यते, ततः परं भोक्तव्यं, अन्यथा तु भङ्ग एव 3, दिङ्मोहादिषु यदा पूर्वामपि पश्चिमेति जानाति तदा पौरुष्यामपूर्णायामपि न भङ्गः, मोहविगमे तु पूर्वविधिः 4, साधुवचनं-उद्घाटापौरुषीत्यादिकं भ्रान्तिकारणं तत् श्रुत्वा भुञ्जानस्य न भङ्गः, भुञ्जानेन तु ज्ञाते अन्येन वा कथिते प्राविधिविधेयः, सर्वसमाधिः-गाढातङ्कादिरहितत्वं, गाढातङ्कादौ च तत्प्रत्यय आकार:-प्रत्याख्यानापवादो भवति, अयमभिप्रायःआकस्मिकतीव्रशूलादिदुःखोद्भवार्तरौद्रध्यानोपशमाय सर्वेन्द्रियसमाध्यर्थं पथ्यौषधादि कुर्वाणस्य अपूर्णायामपि पौरुष्यां न भङ्गः, जाते तु समाधौ पूर्वविधिः, उक्तं च - "चउहाऽऽहारं तु नमो रतिपि मुणीण सेस तिय चउहा / निसिपोरिसि पुरिमेगासणाइ सड्डाण दुतिचउहा // 1 // " तथा सार्द्धपौरुषीप्रत्याख्यानं तु पौरुषीतुल्यमाकारैः, परन्तु कालतो भेदः 3 / अथ पूर्वार्द्धप्रत्याख्याने तस्मिन् सप्ताकाराः, तत्सूत्रमिदं- 'सूरे उग्गए पुरिमढे पच्चक्खाइ दुविहं तिविहं चउव्विहंपि आहारं असणं पाणं खा० सा० अ० स० पच्छ० दिसा० साहु० महत्तरागारेणं सव्व० वोसिड्।' अर्थश्च - पूर्वं च तदर्धं च पूर्वार्ध-दिनस्यार्धं प्रहरद्वयं तत्

Page #148
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 125 प्रत्याख्याति, अत्र षडाकाराणामर्थः प्राग्वत्, ‘महत्त०' महत्तरं-प्रत्याख्यानानुपालनादपि बहुतरनिर्जरानिमित्तं पुरुषान्तरासाध्यं ग्लानचैत्यसङ्घादिकार्यं तदेवाकार:-अपवादो महत्तराकारः तस्मादयंगपि भुञ्जानस्य न भङ्गः, यथात्रैव महत्तराकारपाठो न नमस्कारसहितादौ तत्र कालमहत्त्वाल्पत्वे हेतू, तथा अपार्धप्रत्याख्यानमप्येतत्तुल्यमाकारैः, परमिहापि कालतो भेदः 4 / अथैकाशनप्रत्याख्यानं, एकाशनप्रत्याख्याने अष्टावाकाराः, तत्सूत्रं - ‘एगासणं पच्चक्खाइ दु० ति० चउविहंपि आहारं असणं 4 अन्न० सह० सागारिआगारेणं आउंटणपसारेणं गुरुअब्भुट्ठाणेणं पारिट्ठावणियागारेणं मह० सव्व० वोसिइ / ' अर्थश्च - एकं-सकृत् अशनंभोजनं एकं वा आसनं-पुताचालनतो यत्र तदेकाशनं एकासनं वा, प्राकृते द्वयोरप्येकासणमितिरूपं, एवं व्यासनमपि, अत्र प्रथमावन्त्यौ चाकारौ मिलितौ चत्वारस्तेषामर्थः प्राग्वत्, सहागारेण वर्तते सागारः स एव सागारिको-गृहस्थः स एवाकारः-तस्य पश्यतोऽन्यत्रापि गत्वा भुञ्जानस्य न भङ्गः, तत्समक्षं भोजने तु महादोषः, यदार्षम्"छक्कायदयावंतोऽवि संजओ दुल्लहं कुणइ बोहिं / आहारे नीहारे दुगुंछिए पिंडगहणे य // 1 // " गृहस्थस्य यदृष्टं तु भोजनं न जीर्यते स सागारिको बंदिकादिर्वा, 'आउंटण' इति आकुञ्चनं-जङ्घासनसङ्कोचनं प्रसारणं-तस्या एव ऋजुकरणं, आकुञ्चने प्रसारणे च क्रियमाणे किञ्चिदासनं चलति तत्रापि न भङ्गः 'गुरु०' इति गुरोः-आचार्यस्य प्राघूर्णकस्य वा साधोरागच्छतोऽभ्युत्थानं विधाय पश्चाद् भुञ्जतोऽपि न भङ्गः, 'पारिहा' इति परिष्ठापनंसर्वथा त्यजनं प्रयोजनमस्येति पारिष्ठापनिकं-अधिकीभूतं वस्तु तदेवाकार: पारिष्ठापनिकाकारः अयमाकारः साधोरेव, उक्तं च -

Page #149
126 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता "विहिगहियं विहिभुत्तं उव्वरियं जं भवे असणमाई / तं गुरुणाऽणुन्नायं कप्पइ आयंबिलाईणं // 1 // " श्रावकस्त्वखण्डसूत्रत्वादुच्चरति, तत्र हि त्यज्यमाने महान् दोषः, गुर्वाज्ञया भुज्यमाने गुणः, ततस्तस्य भुञ्जानस्यापि न भङ्गः, अनेकाशनं परिहरति 4 // 18 // अथैकस्थानप्रत्याख्यानं, तस्मिन् सप्ताकाराः, तत्सूत्रमिदं - 'एगट्ठाणं पच्चक्खाइ चउ० आ० अस० पा० खा० सा० अन्न० सह० सागा० गुरु० पारिटा० मह० सव्व० वोसिइ / ' अत्र सप्ताकारा एकासनवत्, केवलं आउंटणपसारेणं न पठनीयं, सप्तानामर्थः प्राग्वत्, तथा एकं-अद्वितीयं स्थानं-अङ्गविन्यासरूपं यत्र तदेकस्थानं, यत् यथायोग्यमङ्ग भोजनकाले स्थापितं तस्मिन् तथा स्थित एव भोक्तव्यं, आकुञ्चनप्रसारणे न कार्ये, तथा मुखस्य पाणेश्चाशक्यपरिहारत्वात् चलनं न निषिद्धम् 5 / अथाचाम्लप्रत्याख्यानं-तस्मिन् अष्टावाकाराः, तत्सूत्रं - 'आयंबिलं पच्चक्खाइ अन्न० सह० लेवालेवेणं गिहत्थसंसटेणं उक्खित्तविवेगेणं पारि० मह० सव्व० वोसिरइ / ' अर्थश्च - आचामः-अवश्रावणं अम्लं-चतुर्थो रसः ते एते च प्रायेण व्यञ्जने यत्र भोजने ओदनकुल्माषसक्तुप्रभृतिके तत् आचाम्लं समयभाषयोच्यते, अत्र आद्यौ द्वौ अन्त्यास्त्रयः एवं पञ्चाकाराः प्राग्वत्, 'लेवालेवेण'मिति भाजनादेः प्रत्याख्यातविकृत्यादिना लेपः तस्यैव हस्तादिना संलेखनादलेपः लेपश्चालेपश्च लेपालेपं ततोऽन्यत्र, भाजनादेविकृत्याद्यवयवयोगेऽपि न भङ्गः, 'गिहत्थसंसटेणं' ति गृहस्थेन स्वार्थं दुग्धेन ओदनः संसृष्टः, तच्च दुग्धं तदुपरि चत्वार्यङ्गुलानि यावद्वर्तमानं अविकृतिः, अधिकं तु विकृतिरेव, यदाहुः

Page #150
127 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता "खीरदहीवियडाणं चत्तारि अंगुलाई संसटुं / फाणियतिल्लघयाणं अंगुलमेगं तु संसढें // 1 // महुपुग्गलरसयाणं अद्धंगुलयं तु होइ संसटुं। गुलपुग्गलणवणीए अद्दामलयं तु संसटुं // 2 // " अनेन न्यायेन अन्यविकृतीनामपि गृहस्थसंसृष्टत्वं श्रुताद् ज्ञेयं, तथा गृहस्थसम्बन्धिकरोटिकादिभाजनं विकृत्यादिना उपरि लिप्तं तदपि गृहस्थसंसृष्टमुच्यते, 'उक्खित्तविवेगेण'मिति उत्क्षिप्तविवेकः उद्धर्तुं शक्येषु प्रत्याख्यातविकृत्यादिषु च द्रव्यरूपेषु विवेको - निःशेषतया त्यागः, 'वोसिरइ'त्ति अनाचाम्लं व्युत्सृजतीत्यर्थः 6 / अथाभक्तार्थप्रत्याख्यानं, तस्मिन् प्रत्याख्याने पञ्चैवाकाराः, तत्सूत्रं - 'सूरे उग्गए अभत्तटुं प० तिविहं चउ० आ० असणं 4 अन्न० सव्व० वोसिड्।' अर्थश्च - न विद्यते भक्तेन अर्थः-प्रयोजनं यस्मिन् प्रत्याख्याने सः अभक्तार्थः, उपवास इत्यर्थः, अत्र पञ्चाकाराः प्राग्वत्, नवरं पारिष्ठापनिकाकारे विशेषः-त्रिविधाहारप्रत्याख्याने पारिष्ठापनिकं कल्पते, चतुर्विधाहारप्रत्याख्याने पानकेऽप्युद्धरितेऽपि कल्पते, 'वोसिरइत्तिभक्तार्थं परित्यजति / अथ त्रिविधाहारप्रत्याख्यानेषु पानकमाश्रित्य षडाकारा भवन्ति - 'छप्पाणे' इति, तत्सूत्रं-'पाणस्स लेवाएण वा अलेवाएण वा अच्छेण वा बहुलेण वा ससित्थेण वा असित्येण वा वोसिड् / ' अर्थश्च-इहाप्यन्यत्रेत्यनुवर्तते, लेपकृताद् भाजनाथुपलेपकात् खजूरपानकादेः अलेपकृतात्-निर्लेपादन्यत्र त्रिविधाहारं व्युत्सृजतीतियोगः, वाशब्दात् निर्लेपेनेव लेपकारिणाऽपि उपवासादेन भङ्ग इत्यर्थः, अच्छाद्वा-निर्मलादुष्णोदकादेः बहुलाद्वा गडुलतण्डुलधावनादेः ससिक्थाद्वा भक्तलेपोपेतादवश्रावणादेः असिक्थाद्वा-सिक्थवर्जितात् पानकाहारात् अन्यत्र व्युत्सृजति 8 // अथ चरिमं -'चरिम चत्तारि' इति चरिमः-अन्त्यो

Page #151
128 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता भागः, स च दिवसस्य भवस्य वा, तद्विषयं प्रत्याख्यानमपि चरिमं उपचारात्, तत्र दिवसचरिमं सूर्योद्गमान्ते, भवचरिमं तु यावज्जीवं, द्वयोरपि चत्वार आकाराः, तत्सूत्रं - 'दिवसचरिमं भवचरिमं वा पच्चक्खाइ दुविहं तिविहं० चउ० आहारं अस० अन्न० सह० मह० सव्व० वोसिड्।' अर्थस्तु प्राग्वत्, अथ एकासनादिमतां किंफलमेतत्, नैवं, एकाशनादिकं हि अष्टाकारं, एतत् चतुराकारं, अत आकाराणां सक्षेपकरणात् सफलमेवेदं, निषिद्धरात्रिभोजिनामपि दिवसशेषे क्रियमाणत्वात् स्मारकत्वाच्च फलवदेव भवति, भवचरमे त्वनाकारत्वेऽपि आकारद्वयं भवति तस्याशक्यपरिहारत्वात्, अनाभोगात् सहसाकारेण च अङ्गल्यादेर्मुखे प्रक्षेपसम्भवात् 9 // 19 // अथाभिग्रहिकप्रत्याख्यानं, एतदेव साङ्केतिकमुच्यते, तदने वक्ष्यते, कथयिष्यति 'पंचचउरो अभिग्गह' इति, अभिग्रहे-अभिग्रहप्रत्याख्याने पञ्च चत्वारो वा आकाराः, सामान्येनोक्तं तत्सूत्रं - 'अंगुट्ठसहियं पच्चक्खाइ चउवि० अस० 4 अन्न० सह० मह० सव्व० वोसिरह / ' अर्थस्तु प्राग्वत्, एवमङ्गुष्ठमुष्टिग्रन्थ्यादिसहितमपि / देशतः अवकाशो देशावकाशः मुत्कलानां द्वादशव्रताभिग्रहाणां सक्षेपणित्यर्थः, तत्प्रयोजनमत्र देशावकाशिकं तत्प्रत्याख्याति, विशेषतो दिनोपयोगित्वात्, उपभोगे परिभोगे च, सकृद् भुज्यते उपभोगो द्रव्यसच्चित्तविकृतिस्रगादिकः पुनः पुनर्भुज्यते परिभोगो-वस्त्रालङ्काराङ्गनादिकः तत् प्रत्याख्याति, आह च - "सकृदेव भुज्यते यः, स भोगो० // " तथा अङ्गुष्ठादिसहिते अङ्गुष्ठमुष्टिग्रन्थि च यावन्न मुञ्चामि तावत् प्रत्याख्यानं, भवतीत्यर्थः / अथ पञ्चममाकारं स्थानविशेषतो दर्शयति 'अप्पावरणे'त्ति अप्रावरणाख्यः 'चोलपट्टागारेणं' इति पञ्चमः आकार:

Page #152
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 129 स्यात्, ‘सेसेसु' इति शेषेषु ग्रन्थिसहितादिषु चत्वार एव चरमोक्ताः 10 / ____ अथ निर्विकृतिप्रत्याख्यानं, तत्र 'निव्वीए अट्ठ नव य आगारा' निर्विकृतौ अष्टौ नव चाकाराः, तत्सूत्रं - 'निव्विगईओ पच्चक्खाइ अन्न० सह० लेवा० गिहि० उक्खि० पडु० पारि० मह० सव्व० वोसिरह / ' मनसो विकारहेतुत्वाद्विकृतयः, ताश्च दश, यदाहुः"खीरं 1 दहि 2 नवणीयं 3 घयं 4 तहा तिल्लमेव 5 गुड 6 मज्जं 7 / महु 8 मंसं 9 चेव तहा उग्गाहिमगं च 10 विगईओ // 1 // " __ अर्थश्च - तत्र क्षीराणि पञ्च गोमहिष्यजौष्ट्रयेलकानां, दधिनवनीतघृतादि चतुर्द्धा, उष्ट्रीणां दध्याद्यभावात्, तिलान्यपि चत्वारि तिलअलसीलट्ठासर्षपाणां, उक्तं च - "पंचेव य खीराइं चत्तारि दहीणि सप्पि नवणीए / चत्तारि य तिल्लाई दो वियडे फाणिए दुन्नि // 1 // महुपुग्गला अ तिन्नी चलचल ओगाहिमं च जं पक्कं / एएसि संसटुं वुच्छामि अहाणुपुव्वीए // 2 // " / शेषाणि तैलानि निर्विकृतिरूपाण्येव, गुडो द्वेधा-पिण्डो द्रवश्च, मद्यं द्वेधा-काष्ठजं पिष्टजं च, मधु त्रिधा-माक्षिकं कौन्तिकं भ्रामरं च, मांसं त्रेधा-जलस्थलखचरजन्तुभेदात् चर्मरुधिरमांसभेदाद्वा, 'अवगाहिमं' अवगाहेन-स्नेहबोलनेन निर्वृत्तं अवगाहिम-पक्वान्नं, पाकादिम, पक्वान्नमिति रूढं, स्नेहपूर्णायां तापिकायां अन्यस्नेहाक्षेपे यावच्चलाचलं खाद्यकादि त्रिः पच्यते तावद् विकृतिः ततः परं पक्वान्नानि योगवाहिनां निर्विकृतिप्रत्याख्यानेऽपि कल्पन्ते, तानि तु निर्विकृतिप्रत्याख्यानेऽप्यागाढकारणे कल्पन्ते, अथ एकेनैव पूपकेनापि तापिका पूर्यते तदा द्वयमपि कल्पते इति वृद्धसामाचारी, एतासु दशसु विकृतिषु मद्यमांसमधुनवनीताख्याश्चतस्रोऽभक्ष्याः उक्तं च -

Page #153
130 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता "मज्जे महंमि मंसंमि नवणीयंमि चउत्थए / उप्पज्जंति असंखा, तव्वन्ना तत्थ जंतुणो // 1 // " शेषाश्च भक्ष्याः, शेषाणि च निर्विकृतिगतानि, तानि चामूनि"अह पेया 1 दुट्टिी 2 दुद्धवलेही य 3 दुद्धसाडी य 4 / पंच य विगइगयाइं दुद्धंमी खीरसहियाइं 5 // 1 // अंबिलजुअंमि दुद्धे दुद्धट्टी दक्खमीसरदमि / पयसाडी तह तंडुलचुन्नसिद्धमि अवलेही // 2 // " एतानि पञ्च दुग्धविकृतिगतानि / अथ दधिविकृतिगतान्युच्यन्ते"दहिए विगइगयाइं घोलवडा 1 घोल 2 सिहरिणि 3 करंबो 4 / लवणकणदहियमहियं 5 संगरिगाइंमि अप्पडिए // 1 // " अथ पञ्च घृतविकृतिगतान्युच्यन्ते"पक्कघयं 1 घयकिट्टी 2 पक्कोसह उवरि तरिय सप्पिं च 3 / निब्भंजण 4 वीसंदणगा य 5 घयविगइ विगयगया // 1 // " अथ तैलस्य पञ्च विकृतिगतानि - "तिलमल्ली 1 तिलकुट्टी 2 अद्धतिलं 3 तहतहोसहुव्वरियं 4 / लक्खाइदव्वपक्कं तिल्लं 5 तिलंमि पंचेव // 1 // " अथ पञ्च गुडविकृतिगतानि - "अद्धकड्डिक्खुरसो 1 गुडवाणिययं च 2 सक्करा 3 खंडं 4 / पाइगुलं 5 गुडविगईविगयगयाइं च पंचेव // 1 // " अथ कटाहविकृतेः पञ्च विकृतिगतान्युच्यन्ते - "एगं एगस्सुवरि 1 तिण्होवरि बीयगं च / जं पक्कं तुप्पेणं तेणं चिय 2 तइयं गुलहाणिपभिइ 3 // 1 //

Page #154
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 131 चउत्थं जलेण सिद्धा लप्पसिया 4 पंचमं तु पूयलिया 5 / चुप्पडियतावियाए सिद्धा जा तीस मिलिएसु // 2 // " अथ ‘पडुच्चमक्खिएणं' अतिरूक्षमण्डकादिकं प्रतीत्य-अपेक्ष्य प्रक्षितं-ईषत् स्नेहितं, मेक्षिताभासमित्यर्थः, अत्रायं विधिः-अङ्गल्या स्नेहमादाय म्रक्षितं मण्डकादि निर्विकृतस्यापि कल्पते, धारया तु न कल्पते, अपरेषामाकाराणामर्थस्तु प्राग्वत् / अथ प्रत्याख्यानभङ्गकाः, ते च सप्तचत्वारिंशत्शतं भङ्गका भवन्ति 147, ते चैवं - "तिन्नि तिया तिन्नि दुया तिन्नि इक्का य हुंति जोगेसु / तिदुएगं तिदुएगं तिदुएक्कं चेव करणाई // 1 // न्यासः 3 3 3 2 2 2 111, 3 2 13 2 1 3 2 1 / पढमे लब्भइ एगो सेसेसु तिएसु तिय तिय तियं च // 2 // " न्यासः 1 3 3 3 9 9 3 9 9 तथाहि - मणवयणकाय 1 मणवयण 2 मणतणु 3 वयतणु 4 मण 5 वयण 6 काय 7 जोगि सग सत्त / करणकारणाणुमय इति जुय तिकाल सीयलभंगसयं // 1 // 3 3 3 2 2 2 1 1 1, 3 2 1 3 2 1 3 2 1, 13 3 39 93 9 9 मनसा वचसा कायेन न करोति न कारयति नानुमतिं दत्ते 1, मनसा वचसा कायेन न करोति न कारयति 1 मनसा वचसा कायेन न करोति न अनुमति दत्ते 2 मनसा वचसा कायेन न कारयति न अनुमति दत्ते 3, त्रयोऽमी एकस्तु पाश्चात्यः एवं चत्वारः 4, मनसा वचसा कायेन न करोति 1 मनसा वचसा कायेन न कारयति 2 मनसा वचसा कायेन न अनुमति दत्ते 3, त्रयोऽमी चत्वारः पूर्वोक्ताः एवं सप्त भङ्गकाः 7, तथा मनसा वचसा न करोति न कारयति न अनुमति दत्ते 1 मनसा

Page #155
132 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता कायेन न करोति न कारयति न अनुमतिं दत्ते 2 वचसा कायेन न करोति न कारयति नानुमतिं दत्ते 3 एते त्रयः, सप्त च पूर्वोक्ता इति दश, मनसा वचसा न करोति न कारयति 1 मनसा कायेन न करोति न कारयति 2 वचसा कायेन न करोति कारयति 3 मनसा वचसा न करोति नानुमति दत्ते 4 मनसा कायेन न करोति नानुमतिं दत्ते 5 वचसा कायेन न करोति नानुमति दत्ते 6 मनसा वचसा न कारयति नानुमति दत्ते 7 मनसा कायेन न कारयति न अनुमति दत्ते 8 वचसा कायेन न कारयति नानुमतिं दत्ते 9 एते नव, दश पूर्वोक्ताः, एवं एकोनविंशतिर्भङ्गाः 19, मनसा वचसा न करोति 1 मनसा कायेन न करोति 2 वचसा कायेन न करोति 3 मनसा वचसा न कारयति 4 मनसा कायेन न कारयति 5 वचसा कायेन न कारयति 6 मनसा वचसा न अनुमतिं दत्ते 7 मनसा कायेन न अनुमति दत्ते 8 वचसा कायेन न अनुमति दत्ते 9, एते नव, एकोनविंशतिः पूर्वोक्ताः, एवं अष्टाविंशतिर्भङ्गाः 28, तथा मनसा न करोति न कारयति नानुमतिं दत्ते 1 वचसा न करोति न कारयति नानुमतिं दत्ते 2 कायेन न करोति न कारयति नानुमतिं दत्ते 3, त्रयोऽमी, अष्टाविंशतिः पूर्वोक्ताः, एवं भङ्गाः एकत्रिंशत् 31, तथा मनसा न करोति न कारयति 1 वचसा न करोति न कारयति 2 कायेन न करोति न कारयति 3 मनसा न क० न अनुमन्यते 4 वचसा न करोति न अनुमति दत्ते 5 कायेन न करोति न अनुमति दत्ते 6 मनसा न कारयति न अनु० 7 वचसा न कारयति न अनु० 8 कायेन न कारयति न अनु० 9, एते नव, एकत्रिंशत् पूर्वोक्ताः, एवं चत्वारिंशत् 40, तथा मनसा न करोति 1 वचसा न करोति 2 कायेन न करोति 3 मनसा न कारयति 4 वचसा न कारयति 5 कायेन न कारयति 6 मनसा न अनुमति दत्ते 7 वचसा न अनुमति दत्ते 8 कायेन न अनुमति दत्ते 9, एते नव, पूर्वोक्ताः चत्वारिंशत्, एवं भङ्गाः

Page #156
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 133 एकोनपञ्चाशत्, एते एव अतीतानागतवर्तमानैः कालैर्गुणिताः सप्तचत्वारिंशत्शतं 147 भङ्गा भवन्ति, ते च प्रत्याख्यानभङ्गका ज्ञेयाः / उक्ताः प्रत्याख्यानभङ्गकाः, अधुना तच्छुद्धिमाह - सा च षोढा, यदाहुः - "सोही पच्चक्खाणस्स छव्विहा समणसमयकेऊहिं / पन्नत्ता तित्थयरेहिं तमहं वुच्छं समासेणं // 1 // " यथा श्रद्धानशुद्धिः 1 ज्ञानशुद्धिः 2 विनयशुद्धिः 3 अनुभाषणाशुद्धिः 4 अनुपालनाशुद्धिः 5 भावनाशुद्धिश्च 6, यदाहुः - "सा पुण सद्दहणा 1 जाणणा य 2 विणय 3 ऽणुभासणा चेव 4 / अणुपालणाविसोही 5 भावविसोही भवे छट्ठा 6 // 1 // " तत्र श्रद्धानशुद्धिमाह - "पच्चक्खाणं सव्वन्नुदेसियं जं जहिं जया काले / तं जइ सद्दहइ नरो तं जाणसु जाणणासुद्धि॥१॥" अथ ज्ञानशुद्धिमाह - "पच्चक्खाणं जाणइ कप्पे जं जंमि होइ कायव्वं / मूलगुण उत्तरगुणे तं जाणसु जाणणासुद्धि // 2 // " अथ विनयशुद्धिमाह - "कियकम्मस्स विसुद्धि पउंजई जो अहीणमइरित्तं / मणवयणकायगुत्तो तं जाणसु विणयसुद्धि तु // 3 // " अथ अनुभाषणाशुद्धिमाह"अणुभासइ गुरुवयणं अक्खरपयवंजणेहिं परिसुद्धं / पंअलिउडो अभिमुहो तं जाणसु भावणासुद्धिं // 4 // " अथ अनुपालनाशुद्धिमाह -

Page #157
134 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता "कंतारे दुब्भिक्खे आयके वा महइ समुप्पन्ने / जं पालियं न भग्गं तं जाणसु पालणासुद्धि // 5 // " अथ भावविशुद्धिमाह - "रागेण व दोसेण व परिणामेण व न दूसियं जं तु / तं खलु पच्चक्खाणं भावविसुद्धं मुणेयव्वं // 6 // " अथ प्रत्याख्यानशुद्ध्यन्तरमाह - "फासियं 1 पालियं चेव 2, सोहियं 3 तीरियं तहा 4 / किट्टिय 5 माराहियं चेव 6, जइज्ज एयारिसंमि य // 1 // " अर्थश्च-स्पृष्टं-विधिना काले प्राप्तं 1 पालियं-पुनः 2 उपयोगप्रतिजागरितं 2, उक्तं च - "उचिए काले विहिणा पत्तं जं फासियं तयं भणियं / तह पालियं च असई सम्म उवओगपडियरियं // 1 // " अथ शोधितं गुरुदत्तशेषभोजनासेवनेन 3, तीरितं पूर्णेऽप्यवधौ किञ्चित्कालावस्थानेन 4, उक्तं च - "गुरुदत्तसेसभोअणसेवणे तं विसोहियं जाण / पुन्नेऽवि थेवकालावत्थाणा तीरियं होइ // 1 // " तथा कीर्तितं भोजनकाले अमुकं प्रत्याख्यातं मयेति न भोक्ष्ये इति स्मरणेन 5, आराधितं-सर्वैरेभिः प्रकारैर्निष्ठां नीतं 6, उक्तं च - "भोयणकाले अमुगं पच्चक्खायंति सड़ किट्टिययं / आराहियं पयारेहिं सम्ममेएहि पडियरियं // 1 // " अथ प्रत्याख्यानफलमाह - "पच्चक्खाणंमि कए आसवदाराई हुंति पिहियाइं / आसववुच्छेएणं तण्हावुच्छेयणं होइ // 1 // "

Page #158
135 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता "तण्हावुच्छेएणं अउलोवसमो भवे मणुस्साणं / अउलोवसमेण पुणो पच्चक्खाणं हवइ सुद्धं // 2 // " अथ प्रत्याख्यानप्रधानफलमाह - "पच्चक्खाणमिणं सेविऊण भावेण जिणवरुढेि / पत्ता अणंतजीवा सासयसुक्खं अणाबाहं // 1 // " अथ प्रत्याख्यानं कथं करोति ?, "कियकम्माइविहिन्नू उवओगपरो अ असढभावो अ। संविग्गथिरपइन्नो पच्चक्खाविंतओ होइ // 1 // " तथा - "एत्थं पच्चक्खायापच्चक्खाविंतयाण चउभंगी। जाणगऽजाणपएहिं निप्फन्ना होइ नायव्वा // 1 // " यथा ज्ञो ज्ञस्य पार्श्वे प्रत्याख्यातीति शुद्धः 1 ज्ञोऽज्ञस्य-मूर्खस्य पार्श्वे प्रत्याख्यातीति शुद्धः 2 अज्ञो ज्ञस्य पार्वे प्रत्याख्यातीति शुद्धः 3, अज्ञोऽज्ञस्य पार्श्वे करोतीति न शुद्धः 4 चतुर्भङ्गी // 20 // अथ नमस्कारसहितादिषु प्रत्याख्यानेषु कान्याद्याक्षराणीत्याशङ्क्याह - नवकारसहियं 1 पोरसि 2 सड्ढा 3 पुरिमे 4 अवद्ध 5 उववासो 6 / उ१ पो 2 सा 3 सू 4 सू५ सू 6 नेया पढमक्खरा कमसो // 21 // नमस्कारसहिते तथा पौरुष्यां पुरिमार्दै अपार्धे उपवासे च एतानि क्रमशः-अनुक्रमेण प्रथमाक्षराणि ज्ञातव्यानि, एतानि कानि ?, उ पो सा सू सू सू, यथा उग्गए सूरे नमुक्कारसहियं पच्चक्खाइ 1 पोरसिअं० उग्गए सू० चउ० 2 साढपोरसी० उग्गए 3 सूरे उग्गए पुरिमढे प० 4 सूरे उग्गए अवडं० प० 5 सूरे उग्गए अभत्तटुं पच्चक्खाइ 6 // अथ

Page #159
136 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता यथासङ्ख्यं व्याख्यानं बोद्धव्यम् // 21 // अथ प्रत्याख्याने पौरुष्यादौ कृते कियान् कर्मक्षयः तदाह - पोरिसि चउत्थ छटुं काउं कम्मं खवंति जे मुणिणो / तं न हु नारयजीवा वाससयसहस्सलक्खेहिं // 22 // पौरुषी-पुरुषच्छाया चतुर्थ-एकोपवासरूपं षष्ठं-उपवासयुग्मरूपं एतल्लक्षणं तपः कृत्वा यत् कर्म सत्तागतं मुनयः-साधवः क्षिपन्तिनिराकुर्वन्ति तत् कर्म हु निश्चितं नारकिनो जीवा वर्षशतसहस्रलक्षैःवर्षकोटिभिर्न क्षिपन्ति-न निष्ठां नयन्ति // 22 // तर्हि तत्तपः कथम्भूतेन मनसा विधेयमित्याशङ्क्याह - तं तु तवो कायव्वं जेण जिओ मंगुलं न चिन्तेइ / जेण न इंदियहाणी जेण य जोगा न हायंति // 23 // तथा पुनः तत् तपः कर्तव्यं येन तपसा मन:-चित्तं अमङ्गलंदुर्ध्यानं न चिन्तयति-न स्मरति, तत् किं ?, येन तपसा इन्द्रियाणां स्पर्शनादीनां पञ्चानामपि हानिर्न भवति-निजनिजविषयक्षयो न स्यात्, येन च तपसा योगा-मनोवाक्कायरूपाः प्रतिक्रमणादयो वा हीनतां न व्रजन्ति // 23 // अथ सङ्केतप्रत्याख्यानमल्पकष्टसाध्यं कालानियमत्वात् तस्मिन् कृते किं फलमित्याशङ्क्याह - संकेयं पुण गंठियपमुहं बलुमि तंमि मणबंधो / गंठिमि य सिवसोक्खं बद्धं तो तं सया कुणह // 24 // सङ्केतप्रत्याख्यानं पुनर्ग्रन्थिप्रभृति-ग्रन्थ्याद्यष्टधोक्तं तदेवावसेयं, तस्मिन् ग्रन्थ्यादौ बद्धे मनसो बन्धो भवति, गन्थिमि च शिवसौख्यं

Page #160
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 137 मोक्षः स्यात्, ततो हेतोस्तद्वद्ग्रन्थिसहितं प्रत्याख्यानं सदा कुरुत, भो भव्या इति शेषः / उक्तं च - "जे निच्चमप्पमत्ता गंठिं बंधंति गंठिसहियंमि / सग्गापवग्गसुक्खं तेहिं निबद्धं सगंठिमि // 1 // भणिउण नमुक्कारं निच्चं विम्हरणवज्जिया धन्ना / पारंति गंठिसहियं गठिं सह कम्मगंठीहिं // 2 // मंसासी मज्जरओ एक्केणं चेव गंठिसहिएणं / साहंतु तंतुवाओ सुसाहुवाओ सुरो जाओ // 3 // इह चिंतसु अब्भासं अब्भासं सिवपुरस्स जइ महसि / अणसणसरिसं पुण्णं वयंति एयस्स समयन्नू // 4 // " // 24 // इतः प्रभृति प्रत्याख्यानमाश्रित्य कियत् सर्वमुक्तं, तदनु साधुः किं करोतीत्याशङ्क्याह - पच्चक्खाणे सम्मं विहिए अणुसट्टि तिन्नि य थुईओ / वखंतियाउ चेइयवंदण बहुवेल पडिलेहा // 25 // प्रत्याख्याने सम्यग् विधिना-आकारविधिना विहिते-कृते पश्चात् 'अणुसट्ठि' इति ‘इच्छामोऽणुसर्द्धि' इति भणित्वा उपविश्यादौ गुरुरेव तिस्रो वर्द्धमानस्तुतयो 'विशाल [भाल] लोचनदल'मित्यादिरूपाः पठति, पश्चाद् परोऽपि साधुवर्गः, कथम्भूताः ?-वर्द्धत्यः, छन्दसेति शेषः, तदनु चैत्यादि-ततश्चैत्येषु आचार्यपरम्परया गुरुक्रमरूपया स्तोत्रेषु पठितेषु ततश्चतुर्भिः क्षमाश्रमणैराचार्यादीन् वन्दते, पश्चात् क्षमाश्रमणद्वयेन साधुः कृतपौषधश्राद्धश्च भगवन् बहुवेलं संदिसावउं ?, द्वितीयेन क्षमाश्रमणेन बहुवेलं करेमि इति भणति, बहुवेलस्यायमर्थःसर्वकार्याणि श्रीगुरुप्रश्नपूर्वकं कार्याणि, तेन च दिवसमध्ये लघुकार्येषु

Page #161
138 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता पुनः 2 प्रश्नः कर्तुं दुःशक्यः, तत एतत्क्षमाश्रमणद्वयेन तत्तल्लघुकार्यविषये आचार्याणामनुमति मार्गयति, बहुवेलासम्भवान्यपि कार्याणि बहुवेलेत्युच्यते उपचारात्, गीतार्थस्त्वन्यथापि यथागमं विचार्य, उक्तं च - "जम्हा किच्चं गुरवो वियंति विणयपडिवत्तिहेउं वा / ऊसासाइ पमुत्तुं तयणापुच्छाइ पडिसिद्धं // 1 // सव्वंपि पडिक्कमणं अकुणंतो लहइ चउगुरू समणो / देसेण विराहतो लहइ पुणो मासलहुयाई // 2 // " किञ्च - "अविहिकया वरमकयं असूयवयणं वयंति समयनू / पायच्छित्तं जम्हा अकए गरुयं कए लहुयं // 1 // " ततः प्रतिलेखनां विधत्ते // 25 // सम्प्रति प्रतिलेखनाक्रमविधिः कथमित्याशङ्क्याह - मुहपत्ती रयहरणं दुन्नि निसिज्जाउ चोल कप्पतिगं / संथारुत्तरपट्टो दस पेहाऽणुग्गए सूरे // 26 // तत्र क्षमाश्रमणद्वयेन पूर्वमादौ मुखवस्त्रिका प्रतिलेखनीया 1 तदनु रजोहरणं 2 पश्चाद् रजोहरणस्य द्वे निषद्ये 4 तदनु चोलपट्टः-अधःपरिधरणवस्त्रं 5 तदनु कल्पत्रिकं 8 पश्चात् संस्तारकः 9 पश्चादुत्तरपट्टः 10, एता दश प्रतिलेखना विधेयाः, कदा?-अनुद्गते सूर्ये, यदाहुः"पडिलेहणाण गोसाऽवरण्ह उग्घाडपोरसीसु तिगं / तत्थ पहाएऽणुग्गयसूरे पडिक्कमणकरणाउ // 1 // " इहागमे प्रतिलेखनात्रयं भणितं-एका प्रातरेव, द्वितीया उद्घाटपौरुष्यां पादोनप्रहरे, तृतीया अपराह्ने तृतीये यामे, एतास्तिस्रः प्रतिलेखनाः यथा प्रातः प्रतिक्रमणादूर्ध्वमनुद्गते सूर्ये पूर्वोक्ता दश प्रतिलेखनाः

Page #162
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 139 मुखवस्त्रिकाद्याः स्युः, उद्घाटपौरुष्यां पादोने प्रहरे पात्रनिर्योगः-पात्रपरिकरः सप्तविधः प्रतिलेखनीयः, तथा तत्र मुखवस्त्रिका आसनोपविष्टैः प्रतिलिख्यते, ततः प्रथमं गोच्छकः 1 ततः पटलानि 2 तदनु पात्रकेसरिका 3 पश्चाद् पात्रबन्धः 4 तदनु पात्रकं 5 ततोऽपि रजस्त्राणं 6 तस्मात् पात्रकस्थापनं 7, तथा तृतीयप्रहरे उपकरणचतुर्दशकं, यथा प्रथम पोतिका 1 तदनु चोलपट्टः 2 पश्चाद् गोच्छकः 3 पश्चात् चिलमली 4 तदनु पात्रकबन्धः 5 पश्चात् पटलानि 6 ततो रजस्त्राणं 7 ततः परिष्ठापनकं 8 ततो मात्रकं 9 पश्चाद् पात्रकं 10 ततोऽपि रजोहरणं 11 पश्चात् कल्पत्रिकं 14, इहान्योऽप्यौत्सर्गिकोपधिः प्रतिलेख्यः, उक्तं च - "उवगरणचउद्दसगं पडिलेहा // 1 // " उक्तार्थेयं // 26 // तथा दशप्रकारप्रतिलेखनीयोपधेः परिमाणं किमित्याशङ्क्याह - बत्तीसंगुलदीहं रयहरणं पुत्तिया य अद्धेणं / जीवाण रक्खणट्ठा लिंगट्ठा चोलपट्टो तु // 27 // कंबलमई निसिज्जा दसिया सहिया भणिज्ज रयहरणं / दुन्नि निसिज्जा इक्का खोमी पाउंछणं बीयं // 28 // तथा रजोहरणं द्वात्रिंशदङ्गुलदीर्घं भवति, उक्तं च - "बत्तीसंगुलदीहं चउवीसं अंगुलाई दंडो से / अटुंगुला दसाओ एग परं हीणमहियं वा // 1 // एयं ओहपमाणं भणियं निसीहस्स पंचमुद्देसे / छव्वीस वीस दंडो छब्बारस अंगुला दसिया // 2 // " रजोहरणकृत्यं च - "आयाणे निक्खेवे ठाण निसीयण तुयट्टसंकोए। पुव्वं पमज्जणट्ठा लिंगट्ठा चेव रयहरणं // 1 // "

Page #163
140 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता अथ रजोहरणपदस्यार्थमाह - "अभितर रयहरणं करेड़ जं जीवरक्खणाहितो। बाहिररयं पमज्जइ रयहरणं तेण निद्दिढें // 1 // " तथा पोतिका च अर्द्धन रजोहरणदीर्घतोऽर्द्धं भवतीत्यर्थः, तथा अर्धशब्दनिमित्तं सूत्रगतं क्रममुल्लद्ध्यादौ रजोहरणं पश्चान्मुखवस्त्रिकाया व्याख्यानं विहितं, तत्र पोतिका-मुखवस्त्ररूपा, सा तु षोडशाङ्गुलमिता दीर्घा भवति, यदाहु:"चउरंगुलं विहत्थी एवं मुहणंतगस्स उ पमाणं / बीअं मुहप्पमाणं गणणपमाणेण इक्किक्कं // 1 // " तत्प्रयोजनमाह - "संपाइमरयरेणूपमज्जणट्ठा वयंति मुहपत्तिं / नासं मुहं च बंधति तीए वसहिं पमज्जंतो // 1 // " तथैव द्वयं रजोहरणमुखवस्त्रिकारूपं जीवानां रक्षार्थं च लिङ्गार्थमपि // 27 // अतो रजोहरणस्याकृतिमाह-तथा कम्बलमयी निषद्या-वस्त्रविशेषो दसिकाभिः सहितं रजोहरणं भणयेत्-कथयेत्, तस्मिन् रजोहरणे अपरे द्वे निषद्ये भवतः, तत्र एका क्षौमी-सौत्री निषद्या एकेन्द्रियावयवनिष्पन्नरूपा द्वितीया पादपुञ्छनकमयी-कम्बलमयी, सा तु पञ्चेन्द्रियावयवनिष्पन्नरूपा, तथा सूत्रे वस्त्रं त्रेधा-एकेन्द्रियावयवनिष्पन्न कार्पासादि 1 विकलेन्द्रियावयवनिष्पन्नं कौशेयादि 2 पञ्चेन्द्रियावयवनिष्पन्नं ऊर्णादि 3 // 28 // साधोः कल्पप्रमाणं किं इति विचार्याह - कप्पा आयपमाणा दु खोम चुक्खिक्क उन्निओ तइओ / संथारुत्तर दो करसड्डा चोलोट्ट चउहत्थो // 29 //

Page #164
141 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता ____ तथा साधोः कल्पास्त्रयो भवन्ति, किंविशिष्टाः ?-आत्मप्रमाणाः, यात्राप्रवृत्तानां स्कन्धस्योपरि क्षिप्तास्तिष्ठन्ति, एतदात्मप्रमाणाः अर्द्धतृतीयहस्तविस्तृताः स्युः, एतत्प्रमाणात् स्थविराणां मनाक् सातिरेका(यूतां)अनतिरेका भवन्ति, तत्र द्वौ क्षौमौ कल्पावात्मप्रमाणौ भवतः, तृतीयस्तु 'चुक्खिक्क उन्निउ' इति प्रधान ऊर्णानिष्पन्नो, नानावर्णभेदरहित इत्यर्थः, यदाहुः - "कप्पा आयपमाणा अड्डाइज्जा य वित्थडा हत्था / दो चेव सुत्तियाओ उन्नि तइओ मुणेयव्वो // 1 // कप्पेण जेण भिक्खा चेइयगमणं च तेण अन्नाणि / कज्जाणि नेव कुज्जा तत्तो दो सुत्तिया भणिया // 2 // तणगहणाणलसेवानिवारणा धम्मसुक्कझाणट्ठा / दिटुं कप्पग्गहणं गिलाणमरणट्ठया चेव // 3 // " तथा संस्तारक: उत्तरपट्टः-संस्तारकाच्छादनमेतत् द्वितयं सार्द्धहस्तद्वयमानं, उक्तं च - "संथारुत्तरपट्टो अड्डाइज्जा य आयया हत्था / दुण्डंपि य वित्थारो हत्थो चरंगुलं चेव // 1 // " तथा चोलपट्टश्चतुर्हस्तप्रमाणोपेतः, उक्तं च - "दुगुणो य चउगुणो वा दुगुणो चउरंस चोलपट्टो उ। थेराण जुवाणट्ठा सण्हे थूलंमि य विभासा // 1 // " // 29 // अथ मुखवस्त्रिकादिदशविधोपधेः प्रमाणं निरूप्य सम्प्रति तत्प्रतिलेखनाक्रम एव कथमित्याशङ्क्याह - लहुवंदणेण पुतिं पडिलेहइ पढमगंमि रयहरणं / अंतो निसिज्ज पढमं मज्झण्हे बाहिराइ पुणो // 30 //

Page #165
142 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता तुण्हिक्को इक्कमणो उवउत्तो चत्तअन्नवावारो / दयपरिणामंमि ठिओ ताहे पडिलेहणं कुज्जा // 31 // अंगपडिलेहणं लहुवंदणजुअलेण संदिसावित्ता / पडिलेहइ ठवणगुरुं ठवणं ठाणे पुणो पुत्ती // 32 // उवहिं संदेसाविय छोहावंदणजुएण पडिलेहे / छोहावंदण लहुवंदणा खमासमण एगट्ठा // 33 // अह रविउदए वसहि सुपमज्जिय पुंजमुद्धरेऊण / परिसोहित्ता इरिया पडिक्कमिय पमज्जए (पवेयए )वसहिं // 34 // पडिलेहा दिदिकया रयहरणाई पमज्जणं बिंति / कालग्गहणे पोत्तिय वसही कालप्पवेयणयं // 35 // इह प्रतिलेखनासमये लघुवन्दनेन-'इच्छामिखमासमणो' इत्यादिरूपेण पोतिकां-मुखवस्त्रिका प्रतिलेखयति, उत्तरार्द्धन तत्प्रतिलेखनाक्रममाह - प्रथमप्रतिलेखनायां-प्रभातप्रतिलेखनायां अन्तर्निषद्यां-अभ्यन्तरनिषद्यां प्रतिलेखयेत्, मध्याह्ने पुनः-तृतीयप्रहरप्रतिलेखनायां प्रथमं बाह्यनिषद्यां प्रतिलेखयेत् साधुरिति शेषः // 30 // केन विधिना प्रतिलेखनां करोतीत्याशङ्क्याह - तस्मिन् प्रतिलेखनासमये प्रतिलेखनां कुर्यात्, यतिरिति शेषः, कथम्भूतः ?तूष्णीको-मुखरतारहितः, पुनः कथम्भूतः ?-एकमनाः-सङ्कल्पविकल्परहितः, पुनरपि कथम्भूतः ?-उद्यमपरः', पुनः कः ?-त्यक्तान्यव्यापारः, पुनः क० ?-दयापरिणामे स्थितः-सदयहृदयः // 31 // . तथा पुनरपि प्रतिलेखनां केन क्रमेण करोतीत्याह-अङ्गप्रतिलेखनां 1. मूले - उवउत्तो।

Page #166
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 143 लघुवन्दनयुगलेन-छोभवन्दनयुग्मेन संदेशापयित्वा अङ्गप्रतिलेखनां विधाय स्थापनाचार्य प्रतिलेखयति, तमेव स्थापनाचार्य प्रतिलिख्य स्थाने स्थापयित्वा च पुनरुपधिमुखवस्त्रिका प्रतिलेखयति // 32 // तामुपधिमुखवस्त्रिका प्रतिलिख्य पश्चात् किं करोतीत्याह - च पुनः छोभवन्दनयुगलेन-लघुक्षमाश्रमणद्वयेन उपधिं संदेशापयित्वा पश्चादुपधि प्रतिलेखयेत्, उत्तरार्द्धनैकार्थानाह-छोभवन्दनलघुवन्दनादयः क्षमाश्रमणएकार्थाः // 33 // इतः प्रभृति रात्रिविधेरनुक्रमः कथितः, ततः सूर्योदयात् कि विधेयमित्याशङ्क्याह - अथ रात्रिप्रतिक्रमणादिविधिकरणानन्तरं सूर्योदये वसति-शय्यां सुप्रमार्जयित्वा-सुतरां यतनया यतनापूर्वकं प्रमार्जयित्वा पुझं-कचवरं चोद्धत्य-उद्धरयित्वा परि-सामस्त्येन शोधयित्वा च षट्पदिकामक्षिकाकीटिकादि मृतप्राणिवर्गः तत्सङ्ख्यां च विधाय कचवरं छायायां - शीतलस्थाने परिष्ठाप्य पश्चादुपाश्रयाद् बहिः शतहस्तमात्रं शोधनीयं, तत्र नारीणां तिरश्चां च प्रसवमवबुद्ध्य अस्थ्यादिकं चोद्धृत्य पश्चादीर्यापथिकी प्रतिक्रामति, पश्चात् स एव शिष्यः वसति प्रवेदयति, यथा गुरोः पुरस्तादिति भणति-भगवन् वसति संदिसावं ?, वसतिं पवेउं ? // 34 // अथ प्रतिलेखनाप्रमार्जनयोः पदार्थनिरूपणं किमित्याशङ्क्याह - तत्र प्रतिलेखनां दृष्टिकृतां वदन्ति, ओघो रजोहरणादिभिः प्रमार्जनां वदन्ति, गीतार्था इति शेषः, यदाहुः"चक्खुइ निरिक्खिज्जइ जं किर पडिलेहणा भवे एसा / रयहरणमाइएहिं पमज्जणं बिति गीयत्था // 1 // " तथा कालग्रहणे-कालग्रहणविशेषे ये योगवाहिनो मुनयस्ते पोतिको प्रतिलिख्य च कृतिकर्म च कृत्वा वसतिं प्रवेदयित्वा पश्चात्

Page #167
144 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता कालप्रवेदनं कुर्वन्ति, उक्तं च - "जे उण कालग्गाही ते पुत्तिं पेहिऊण किइकम्मं / काउं वसहिं तत्तो कालग्गहणं पवेयंति // 1 // " // 35 // काले प्रवेदिते पुनः को विधिविधेय इत्याशङ्क्याह - विहिणा वायणायरिओ सज्झायं पट्ठवेइ तह इयरे / अह उवओगो एसो आयारो सुत्तपोरिसीए // 36 // अथ तथा विधिना-आगमोक्तमार्गेण वाचनाचार्यो-व्रताधिकः स्वाध्यायं प्रथमं प्रस्थापयतीति, तथा पश्चादितरे-अन्ये सामान्यसाधवः स्वाध्यायं प्रस्थापयन्तीति शेषः, अथ स्वाध्यायानन्तरमुपयोगकरणं एष आचार:-क्रियाविशेषः सूत्रपौरुष्यां भवति, उक्तं च - "उवओगकरणकाले गीअत्था जं करंति सज्झायं / सो सुत्तपोरिसीए आयारो दंसिओ तेहिं // 1 // " // 36 // अथ स्वाध्यायसम्बन्धात् साधूनां सप्तमण्डलीनियममाह - सुत्ते अत्थे भोअण काले आवस्सए य सज्झाए / संथारे चेव तहा सत्तेया मंडली जइणो // 37 // यतिनो-मुनेः सप्तैता मण्डल्यः-पङ्क्तयो भवन्ति, श्रेणीरूपा मण्डली इत्यर्थः, कुत्र 2 ?-प्रथमा मण्डली सूत्रे-सूत्रवाचनायां 1 द्वितीया अर्थ-आगमार्थग्रहणे 2 सा त्वर्थपौरुष्यां भवति, तृतीया भोजने-अशने 3 चतुर्थी कालग्रहणे 4 पञ्चमी आवश्यके-प्रतिक्रमणे 5 षष्ठी स्वाध्यायेस्वाध्यायप्रस्थापने 6 सप्तमी संस्तारके चैव-शयनवेलायां 7, एता एव सप्त मण्डल्यः, एतास्वेव मण्डलीषु एकैकेनाचाम्लेन प्रवेष्टुं लभ्यते // 37 // अथ पौरुषीणां विशेषमाह -

Page #168
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 145 पढमा छग्घडिया सुत्तपोरसी अत्थपोरसी बीया / बालाण दोऽवि सुत्तस्स गहियसुत्ताण अत्थस्स // 38 // अथ प्रथमा-आद्या षड्घटिकारूपा पादोनपौरुषी इत्यभिधाना सूत्रपौरुषी भवति, तस्माद् द्वितीया या पौरुषी सा अर्थपौरुषी भवति, अर्थो गृह्यते यस्यां सा०, तत्र बालानां-अनधीतशास्त्राणां लघुमुनीनां च द्वे अपि सूत्रपौरुष्यौ, गृहीतसूत्राणां च-अधीतागमानां द्वे अप्यर्थस्य-द्वे अर्थस्य पौरुष्यौ भवतः, यदाहुः - "उस्सग्गेणं पढमा छग्घडिया सुत्तपोरिसी भणिया / बीया य अत्थविसया निहिट्ठा दिटुसमएहि // 1 // बिइयपयं बालाणं अगहियसुत्ताण दोऽवि सुत्तस्स / जे गहियसुत्तसारा तेसिं दो चेव अत्थस्स // 2 // " // 38 // तत्र पौरुष्यां साधवः किं कुर्वन्तीत्याशङ्क्याह - अज्झयणं उज्झाओ करेइ जुत्तीइ वायणं देइ / आयरिया सुत्तत्थं कहइ इय पयट्टई नाणं // 39 // तत्रोपाध्यायः-पाठकः अध्ययनं कारयति, कया ?-युक्त्या, वाचनां दत्ते, नन्वाचार्याः सूत्रार्थं कथयन्ति, इति-अमुना प्रकारेण ज्ञानं श्रुतज्ञानं प्रवर्तते, उक्तं च - "पुव्वि पढिंसु मुणिणो पुत्थयसत्थं विणावि सिद्धंतं / अज्झावइ उज्झाओ आयरिओ कहइ सुत्तत्थं // 1 // संपइ पुण सुत्तत्था गुरूण सीसाण पुत्थयाऽऽयत्ता / दीसंति दूसमाए अहवा किं किं न संभवइ ? // 2 // उवविसइ उवज्झाओ सीसा वियरंति वंदणं तस्स / सो तेर्सि सव्वसुयं वायइ सामाइयप्पमुहं // 3 // " // 39 //

Page #169
146 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता तत्र गच्छे आचार्यादयः प्रधानीभूताः कियन्तो भवन्तीत्याशब्याह - आयरिय उवज्झाया पवित्ति थेरा तहेव गणवच्छा / एए पंच पहाणा जत्थ नरा हुंति सो गच्छो // 40 // तथैते वक्ष्यमाणाः प्रधाना-प्रधानीभूताः यत्र गच्छे नराः-मनुष्याः भवन्ति-जायन्ते स गच्छ:, एते के?-आदावाचार्यः 1 तदनु उपाध्यायः 2 तथा प्रवर्तकः 3 तथैव स्थविरा:-वृद्धवयस्काः 4 तथा गणावच्छेदकः 5, तस्मात् किमायातं ?, यत्रामी पञ्च न भवन्ति स गच्छो न, उक्तं च - "सो किं गच्छो भन्नइ जत्थ न विज्जंति पंच वरपुरिसा ? / आयरिय उवज्झाया पवित्ति थेरा गणावच्छा // 1 // तं किं भन्नइ गच्छं(रज्ज)जत्थ पहाणा न सन्ति पंच इमे / रायकुमारामच्चा सेणावइ खंडरक्खा य // 2 // " यथा स्वयं पञ्चविधाचारवन्तः अन्येषामपि तत्प्रकाशकत्वात् आचारसाधवः आचार्याः, यदाहुः"पंचविहं आयारं आयरमाणा तहा पहासंता / आयारं दंसंता आयरिया तेण वुच्चंति // 1 // " तथा उपाध्यायः, उपेत्य-समीपमागत्य यत्सकाशादधीयते इत्युपाध्यायः, यदाहुः"बारसंगो जिणक्खाओ सज्झाओ कहिओ बुहेहिं / तं उवइसंति जम्हा उज्झाया तेण वुच्चंति // 2 // " प्रवर्तयति संयमयोगेषु प्रवर्तकः, यदाहुः"तवसंयमजोगेसुं जो जोग्गो तत्थ तं पवत्तेई / असहुं च नियत्तेई गणतत्तिल्लो पवत्ती उ // 3 // " तथा स्थिरकरणात् स्थविरः, यदाहुः

Page #170
147 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता "थिरकरणा पुण थेरो पवत्तिवावारिएसु अत्थेसु / जो जत्थ सीयइ जई संतबलो तं थिरं कुणइ // 4 // " गणावच्छेदको-रत्नाधिकः, यथा - "उद्धावणापहावणखित्तोवहिमग्गणासु अविसाई / सुत्तत्थतदुभयविऊ गणवच्छो एरिसो होइ // 5 // " // 40 // यस्मिन् गच्छे अमी आचार्यादयः पञ्च भवन्ति तत्र किं किं भवतीत्याशङ्क्याह - गच्छे अत्थं सुत्तं तवपमुहं जत्थ चेव य थिरत्तं / खित्तोवहिगहणाई सूरिप्पमुहा पसाहति // 41 // गच्छे आचार्यादिपञ्चप्रधानपुरुषोपेते अर्थ-वृत्तिग्रन्थरूपं सूत्रंवाचनामानं तपः-अनशनादि द्वादशविधं तत्प्रमुखं तथा चैव स्थिरत्वंनिश्चलीकरणं क्षेत्रोपधिग्रहणादिकं च सूरिप्रमुखा-आचार्यादयः पञ्च साधयन्ति-कथयन्ति // 41 // | तत्र केचिन्मुनयो द्वाविंशतिपरीषहेभ्यो भग्नाः किं कुर्वन्तीत्याह - केऽवि तहा मंदमई काउस्सग्गाइ आसणं झाणं / आयावणाइ कटुं कुव्वंति परीसहा भग्गा // 42 // केऽपि मन्दमतयो-हीनबुद्धयः, साधव इति शेषः, तथा-तेन प्रकारेण कायोत्सर्गादि-प्रलम्बितभुजद्वन्द्वक्रियादि, तथा आसनं-उपवेशनं ध्यानं-चिन्तनं आतापनादि कष्टं च कुर्वन्ति - विदधति, कथम्भूताःपरीषहेभ्यो भग्नाः द्वाविंशतिपरीषहेभ्य उद्विग्नाः // 42 // ते चागमप्रतीताः कति परीषहा एवेति विचार्य गाथायुगलेनाह - खुहा पिवासा सीउण्हं, दंसाऽचेला इत्थीओ। चरिया निसीहिया सिज्जा, अक्कोस वह जायणा // 43 //

Page #171
148 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता अलाभ रोग तणफासा, मल सक्कार परीसहा / पन्ना अन्नाण संमत्तं, इय बावीसं परीसहा // 44 // तत्र चाशेषपरीषहाणां क्षुत्परीषह एव दुःसहः, उक्तं च - "पंथसमा नत्थि जरा, दारिदसमो पराभवो नत्थि / मरणसमं नत्थि भयं खुहासमा वेयणा नत्थि // 1 // " इत्यादि, अतस्तमाह आदौ, क्षुत्परीषहो, ग्रन्थान्तरे त्वादौ दिगिंछाशब्देन देशीयभाषया बुभुक्षैवोच्यते, सैवात्यन्तव्याकुलताहेतुरपि संयमभीरुतया आहारपाकेषु प्रासुकान्नमेषणीयं, अस्य परीषह इति कथं सञ्ज्ञा ?, भुक्तिवाञ्छानिवर्तनेन परि-समन्तात् सह्यते इति क्षुत्परीषहः 1 तथा पिपासा-तृष्णा सैव परीषहः पिपासापरीषहः 2 तथा शीतंशीतस्पर्शपरीषहः 3 उष्णं-निदाघादितापात्मकं स एव परीषहः 4 तथा दंशमशकाः प्रतीताः, यूकाद्युपलक्षणं चैते 5 अचेलं-चेलाभावो जिनकल्पिकादीनां, अन्येषां त्वन्यथैव, भिन्नं अल्पमूल्यं चेलमपि अचेलम् 6 रतिः-संयमविषया धृतिः तद्विपरीता त्वरति: 7 तथा स्त्रीरामा तस्या एव तद्गतं रागहेतुविभ्रमेङ्गिताकारविलोकनेऽपि तदभिलाषविनिवर्तनेन परीसह्यमाणत्वात् 8 चर्या ग्रामानुग्रामविहरणात्मिका 9 नषेधिकी-श्मशानादिका स्वाध्यायभूमिः 10 शय्या-उपाश्रयः संस्तारको वा तौ समविषमौ प्राप्य नोद्विजते 11 आक्रोश:-असभ्यभाषणात्मक: 12 वधो-लकुटादिभिस्ताडनम् 13 याञ्चा-प्रार्थना धर्मोपकरणादिरूपा 14 अलाभ:-अभिलषितविषयाप्राप्तिः 15 रोगः-कुष्ठादिरूपः 16 तृणस्पर्शोदर्भकण्टकादिस्पर्शः 17 मलो-जल्लः 18 सत्कारो-वस्त्रादिभिः पूजनं, परस्मात् तद् लब्ध्वानुत्कर्ष कुर्यात्, असत्कारितो वा न द्वेषं 19 प्रज्ञापरीषहः-स्वयं विमर्शपूर्वको वस्तुपरिच्छेदः 20 अज्ञानं-प्रज्ञाया अभावः 21, सम्यक्त्वपरीषहः-सम्यक्त्वं परिसह्यमाणं निश्चलचित्तेन

Page #172
149 ------------------ श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता धार्यमाणस्वरूपमिति 22 / एते नामतो द्वाविंशतिः परीषहाः // 43 // // 44 // अप्राप्ते पौरुषीसमये सा कथं दृश्यते इत्याशङ्क्याह - ------------------------------ / ---------- // 45 // अर्थः तथा समये-काले प्राप्ते सूर्यं दक्षिणे श्रवणे-कर्णे कृत्वाविधाय दक्षिणजानौ अङ्गुलीधृत्वा प्रतिलेखनासमयं जानीत, उक्तं च - "सूरं दाहिणसवणे दक्खणजाणुंमि अंगुली काउं / पढमपयंपि गणिज्जा तं जाण पडिलेहणासमयं // 1 // " // 45 // पश्चिमप्रहरप्रतिलेखनायन्त्रकम्-पौरुषीछायाप्रमाणम् मास | प० / अं० و ا 0 | आषाढ ہ ہ . ہ श्रावण भाद्रवउं आसो कार्तिक س 0 8 سہ मार्ग० . سہ पौष 0 ه س माघ फागुण س चैत्र س . سے वैशाख ज्येष्ठ یہ c

Page #173
150 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता पादोनपौरुषीछायाप्रमाणम् प० / प० मास ज्येष्ठ आषाढ | ہ ہ ہ س س ه श्रावण भाद्रवउं आसो कार्तिक मार्ग० पौष माघ फागुण a w a vo vo w 8 w ou do ه ه ه ه चैत्र سه वैशाख سه अथ कस्मिन् मासे कतिभिः पद्भिः प्रतिलेखना भवतीत्याशङ्क्याह - आसाढे मासे दुपया, पोसे मासे चउप्पया / चित्तासोएसु मासेसु, तिपया हवई पोरसी // 46 // अंगुलं सत्तरत्तेणं, पक्खेणं तु दुरंगुलं / वड्डए हायए वावि, मासेणं चउरंगुलं // 47 // तथा आषाढ्यां पौर्णमास्यां द्वौ पादौ भवतः, पौष्यां पौर्णमास्यां चत्वारः पादाः, चैत्राश्विनयोर्मासयोस्निपदा पौरुषी भवति // 46 //

Page #174
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 151 अथ प्रतिमासं हानेद्धेः किं स्वरूपमित्याशङ्क्याह - आषाढपूर्णिमायाः आरभ्य सप्ताहोरात्रेणाङ्गुलं वर्द्धते, पक्षण त्वङ्गुलद्विकं वर्द्धते, अनया पूर्वोक्तयुक्त्यैवाङ्गुलद्विकं हीयते वर्धते च, तथा मासेनपक्षद्वयरूपेण चतुरङ्गुलं वर्द्धते हीयते च, इयं व्यवहारपौरुषी // 47 // एष पश्चिमप्रहरप्रतिलेखनान्यासः, अतः प्रातः पौरुषीनिर्णय कर्तुमाशङ्कते - जिट्ठामूले आसाढसावणे चर्हि अंगुलेहि पडिलेहा / अट्टहिं बीअतिअंमि अ ततिए दस अट्टहिं चउत्थे // 48 // मूले आदौ ज्येष्ठ आषाढे श्रावणे च मासे षड्भिरङ्गलैः प्रतिलेखना भवति, यथा या पूर्वं ज्येष्ठे आषाढे श्रावणे च त्रिके तृतीयप्रहरे प्रतिलेखना कथिता तत्र षट् 2 अङ्गुलप्रक्षेपः कर्तव्यः, तथा द्वितीयत्रिके-भाद्रपदआसोकार्तिकरूपे तृतीयप्रहरप्रतिलेखनायां अङ्गुलाष्टकच्छायाप्रक्षेपः, तथा तृतीये त्रिके-मार्गशीर्षपौषमाघरूपे अङ्गुलदशच्छाया साधिकतया पौरुषी भणिता, चतुर्थे त्रिके-फाल्गुनचैत्रवैशाखरूपे अङ्गलाष्टकच्छायावृद्धिः, असावागमप्रणीतः प्रान्तप्रतिलेखनाविधिः // 48 // तथा ज्येष्ठामूलमत्र सूत्रे किमर्थं निश्चितं इत्याशङ्क्याह - वइसाहपुण्णिमाए समणंतरपडिवयाइ जो दियहो / तं चिय जिट्टामूलं छक्को पक्खेवओ तत्थ // 49 // वैशाखपूर्णिमायाः पश्चाद् या प्रतिपत् सा ज्येष्ठामूलसञ्ज्ञा तस्मिन्नेव ज्येष्ठामूले आदौ षड् प्रक्षेपः कर्तव्यः-षडङ्गलप्रक्षेपो विधेयः, अग्रेऽपि यथासूत्रं सर्वत्र बोद्धव्यम् // 49 // अथ पूर्णिमायां 2 षट्कादिप्रक्षेपः कथं स्वीकृत इत्याशङ्क्याह -

Page #175
152 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता देवाण महरिसीणवि समप्पए पुण्णिमाइ खलु मासो / आसाढपुण्णिमाए दुन्नि पया तेण नायव्वा // 50 // तथा देवानां-भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकरूपाणां तथा महर्षीणां च पूर्णिमायां खलु-निश्चितं मासः समर्प्यते-गच्छति तेन हेतुना आषाढपूर्णिमायां द्वौ पादौ ज्ञातव्यौ, तथा सूत्रेऽपि मासभेदाः पञ्चोदाहृताः, यदाहुः"मासा य पंच सुत्ते नक्खत्तो 1 चंदिओ य 2 रिउमासो 3 / आइच्चोऽविय अवरो 4 अभिवड्डियओ य 5 पंचमओ // 1 // " अर्थश्च - नक्षत्रे भवो नाक्षत्रः, कोऽर्थः ?, चन्द्रश्चारं चरन् यावता कालेनाभिजिदारभ्योत्तराषाढान्तर्गच्छति तावन्नाक्षत्रमासः, यद्वा चन्द्रस्य नक्षत्रमण्डले परिवर्तनतो निष्पन्नः इत्युपचारतो मासोऽपि नक्षत्रम् 1, तथा चान्द्रो मासः, चन्द्रसम्भवः चान्द्रो, युगादौ श्रावणे मासि कृष्णप्रतिपदारभ्य पौर्णमास्यन्तश्चान्द्रो मासः, यद्वा चन्द्रचारनिष्पन्नत्वादुपचारतो मासोऽपि चन्द्रः 2 तथा ऋतुमासः, ऋतुः-लोकरूढ्या षष्ट्यहोरात्रमानो मासद्वयात्मकः, तस्यार्द्धमप्यवयवे समुदायोपचारात् त्रिंशदहोरात्रप्रमाणो ऋतुमासः 3 आदित्यस्यायमादित्यः, स च एकस्य दक्षिणायनस्य उत्तरायणस्य वा अशीत्यधिकदिनशतप्रमाणस्य षष्ठभागमानः, यद्वा आदित्यचारनिष्पन्नत्वात् उपचारतो मासोऽप्यादित्यः 4, तथा पञ्चमोऽभिवद्धितो मासः, अभिवधितस्तु मुख्यतस्त्रयोदशचन्द्रमासमानः संवत्सरः, एकेन मासेन अभिवर्धितत्वात्, परं तद्द्वादशभागप्रमाणो मासोऽप्यवयवे समुदायोपचारात् अभिवर्धितः 5, एते च नक्षत्रादयः पञ्च मासाः, अतो वृत्तिकारः पञ्चमासानां यथासङ्ख्यं दिनसङ्ख्यां गाथाव्याख्ययाऽऽह - अहरत्त सत्तवीसं तिसत्तसतसट्ठिभाग नक्खत्तो 1 / चंदो अउणत्तीसं बिसट्ठिभागा उ बत्तीसं // 1 //

Page #176
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 153 उउमासो तीसदिणो आइच्चो तीस होइ अद्धं च / अभिवड्डिओ अ मासो चउवीससएण छेएण // 2 // भागाणिगवीससयं तीसा एगाहिया दिणाणं च / एए जह निष्फत्तिं लहंति समयाउ तह नेयं // 3 // नाक्षत्रो मासः सप्तविंशत्यहोरात्रा: एकस्य चाहोरात्रस्य त्रिसप्तसप्तषष्टिभागाः, एकविंशतिरित्यर्थः, न्यासः 27 21, तथा चन्द्रमास एकोनत्रिंशदहोरात्राः द्वाषष्टिभागस्याहोरात्रस्य द्वात्रिंशत् 29 33, ऋतुमासः पूर्णानि त्रिंशदिति न्यासः 30, तथा आदित्यमासे त्रिंशदहोरात्रा भवन्ति अर्द्ध चाहोरात्रस्य, न्यासः 30 30, तथा अभिवर्धितमासे दिनानां एकाधिकत्रिंशत्-एकत्रिंशदहोरात्रा: एकस्य चाहोरात्रस्य चतुर्विंशत्युत्तररूपेण छेदेन-भागेन विभक्तस्य एकविंशत्यधिकं शतं भागानां भवति 31 124, एते पञ्च मासा यथा निष्पत्तिं लभन्ते तथा समयादवसेयम् / उक्तञ्च रत्नमालायाम् - "दर्शावधि मासमुशन्ति चान्द्रं, सौरं तथा भास्करराशिचारात् / त्रिंशद्दिनं सावनसझमार्या, नाक्षत्रमिन्दोर्भगणभ्रमाच्च // 1 // " // 50 // यथागमं पौरुषीस्वरूपमवगम्य प्राप्ते काले तां कथं भणति तदाहपढमपयंपि गणिज्जा तत्तो नमिऊण भणइ गीअत्थो / भयवं बहुपडिपुन्ना संजाया पोरसी पढमा // 51 // तत्र पौरुषीछायामिननसमये प्रमाणकरणवेलायां प्रथमपादमपि गणयेत्, तद्गणयित्वा ततोऽनन्तरं नमस्कृत्य-लघुवन्दनं दत्त्वा गीतार्थ:सूत्रवान् बहुप्रतिपूर्णा प्रथमा पौरुषी सञ्जातेत्युच्चैःस्वरेण भणति, उक्तं च"गीयं भन्नइ सुत्तं अत्थो पुण होइ तस्स वक्खाणं / गीएण य अत्थेण य जुत्तो सो होइ गीयत्थो // 1 // "

Page #177
154 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता तथा"सल्लुद्धरणनिमित्तं गीअत्थन्नेसणा उ उक्कोसा / जोयणसयाई सत्त उ बारस वासा उ कायव्वा // 2 // " // 51 // . इति गीतार्थभणित्यनन्तरं गुरवः किं कुर्वन्तीत्याशङ्क्याह - उट्ठिन्ति तओ गुरुणो मुणिणोऽवि य छोभवंदणं दाउं / पुत्तिं पेर्हिति तओ पत्ताई मत्त उवविट्ठा // 52 // तत उत्तिष्ठन्ति-ऊर्वीभवन्ति गुरवः, मुनयोऽपि छोभवन्दनं दत्त्वा मुखवस्त्रिका प्रतिलेखयन्ति, ततः पश्चात् पात्रादीनि मात्रकं च प्रत्युपेक्षन्ते परमुपविष्टाः / कानि पात्रादीनीत्याह - पत्तं पत्ताबन्धो पायट्ठवणं च पायकेसरिया / पडलाइं रयत्ताणं गोच्छओ पायनिज्जोगो // 53 // तथा पात्रं-भाजनं पात्रबन्धो-झोलिका पात्रस्थापनमूर्णामयं, च पुनः पात्रकेसरिका-पात्रप्रलेखिनी, क्षौमिकी मुखवस्त्रिकेत्यर्थः, पडलानि सौत्राणि जघन्यमध्यमोत्कृष्टरूपाणि, रजस्त्राणं-पात्रवेष्टनं, गोच्छकः ऊर्णानिष्पन्नः, पात्रनिर्योगः-पात्रपरिकरः, यदाहुः"तिन्नि विहत्थी चउरंगुलं च भाणस्स मज्झिमपमाणं / इत्तो हीण जहन्नं अइरेगतरं तु उक्कोसं // 1 // " तथा श्रीआचाराङ्गवृत्तिः-"पात्रं त्रेधा-लाउपायं वा 1 दारुपायं वा 2 मट्टियापायं वा 3" इति, तथा पात्रबन्धप्रमाणं यदाहुः"पत्ताबंधपमाणं भायणमाणेण होइ कायव्वं / जह गंठिमि कयंमी कोणा चउरंगुला हुंति // 1 // " तथा पात्रकस्थापनादीनां प्रमाणं -

Page #178
155 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता "पत्तगठवणं तह गुच्छओ य पायपडिलेहिणी चेव / तिहंपि हुप्पमाणं विहत्थि चउरंगुलं चेव // 1 // " पात्रकेसरिका उक्तैव, उक्तं च - "पायपमज्जणहेउं केसरिया सा पुणो भवे एक्का / गुच्छगपत्तट्ठवणं एक्केक्कं गणणमाणेणं // 1 // " ज० | म० / उ० काल उष्ण 3 / 4 / 5 | शीत | 4 / 5 / 6 | वर्षा 5 / 6 / 7 / अथ पटलानां प्रमाणं, यदाहुः - 'कयलीगब्भदलसमा पडला क्किट्ठमज्झिमजहन्ना / गिम्हे हेमंतंमि वासासु अ पाणरक्खट्ठा // 1 // तिन्नि चउ पंच गिम्हे चउरो पंच च्छगं च हेमन्ते / पंच छ सत्त वासासु हुंति घणमसिणरूवा ते // 2 // " अर्थस्तु यन्त्रादवसेयः / अथ पटलानां प्रमाणमाह - "अड्डाइज्जा हत्था दीहा छत्तीसअंगुले रुंदा / बीअं पडिग्गहाउ सरीराउ प्पमाणेणं // 1 // " तथा रजस्त्राणमानमाह - माणं तु रयत्ताणे भाणपमाणेण होइ कायव्वं / पायाहिणं कुणंतं मज्झे चउरंगुलं कमइ // 1 // गुच्छक उक्तार्थः, एष पात्रनिर्योगः-पात्रपरिकरः // 53 // तथा ग्रन्थकृत् सम्प्रति पडलानां स्वरूपमाह -

Page #179
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता पडला पुण घणमसिणा गिम्हाइसु ति चऊ जहण्णेणं / पोत्तिव्व पडलगुच्छाइ पेहे पणवीसठाणेहिं // 54 // पडलानि पुनर्घनानि-दृढानि मसृणानि भवन्तीति शेषः, तथा पञ्च चत्वारि जघन्यादीनि जायन्ते, अयमर्थः व्याख्यातपूर्व एव, तत एव स्पष्टो बोद्धव्यः, उत्तरार्द्धन पात्रादीनां प्रतिलेखनाविधिमाह - तत्र पोतिकेव मुखपोतिकेव पडलानि गुच्छकादीनि च पञ्चविंशतिभिः स्थानः-पञ्चविंशतिप्रतिलेखनाप्रकारैः प्रतिलेखयेत्, उक्तं च - "मुह वत्थे तह देहे गुच्छे पडलाइएसु पत्तेयं / पणवीसा पणवीसा ठाणा भणिया जिणिदेहिं // 1 // चक्खुनिरिक्खणमेगं पुरिमा छच्चेव पुव्व कायव्वा / अक्खोडा पक्खोडा नव नव पणवीसं वत्थंमि // 2 // भुअसिरि मुहहियए तिय 2 चउ पुट्टि छ पय पणवीसा / सिरपुट्टिहिययवज्जा तणु पनरस ठाण इत्थीणं // 3 // " इति प्रतिलेखनाविधिः / अथ पात्रकविशेषविधिश्चायं - "आगंतुग संमुच्छिम हरितणुपमुहाण जाणणट्ठाए / पढमं करेइ दिढेि नासापमुहेहिं उवओगं // 1 // मुहणंतएण गुच्छं गुच्छंगलयंगुलीहिं पडलाहिं / भूमिओ चउरंगुल पत्तमपत्तं च पेहिज्जा // 2 // गुच्छगपडलग तह पत्तकेसरि पत्तबंध पत्ताई / रयत्ताण पत्तठावण पडिलेहा पत्तनिज्जोगो // 3 // बारस बाहिं ठाणा बारस ठाणाइं हुंति मज्झंमि / पत्तपडिलेहणाए पणवीसइमो करप्फंसो // 4 // पत्ताणं पडिलेहा संमं जम्मंतरंमि तह विहिया / जह वक्कलचीरिजई जाईसरणं समणुपत्तो // 5 //

Page #180
157 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता किं इह चिट्ठइ सप्पो जं इत्तियमित्तयंमि पडिलेहा / इय जंपंतो सासणदेवीए सासिओ खमओ // 6 // पडिलेहणा सकाले देइ फलं किसिबलाइकम्मुव्व / उवओगं तं काले पदिज्जसु लग्गसमयव्व // 7 // कालंमि कीरमाणं किसिकम्मं बहुफलं जहा होइ / इय साहियावि किरिया नियनियकालंमि बोद्धव्वा // 8 // पुढवी आऊकाओ तेऊ वाऊ वणस्सइतसाणं / पडिलेहणापमत्तो छण्हंपि विराहओ भणिओ // 9 // पडिलेहणं कुणंतो मिहो कहं कुणइ जणवयकहं वा / पच्चक्खाणं वा देइ वाएइ सयं पडिच्छइ वा // 10 // " // 54 // अथ विधिना कृतप्रतिलेखनानन्तरं साधुः किं करोतीत्याशङ्क्याहइय काले कयपेहो अत्थं गिण्हिज्ज बीयपोरिसीए / अक्खठवणाइ विहिणा गुरूवि सुद्धं परूवेइ // 55 // इति-पूर्वोक्तप्रकारेण काले-पौरुषीसमये कृतप्रतिलेखनोविहितप्रतिलेखनाविधिः द्वितीयपौरुष्यां-अर्थपौरुष्यां अर्थं गृह्णीयात्, आगमार्थवाचनां गुरुरपि विधिना-कृतिकर्मादिना शुद्धां प्ररूपयति, उत्सूत्रं न पाठयतीत्यर्थः, कथं यथा स्यात् ?, अक्षस्थापनादिपूर्वं यथा स्यात् तथा, यदाहुः "अक्खे वराडए वा कटे पुत्थे०" इत्यादि // 55 // सूत्रवाचनायाः किं फलमित्याशङ्क्याह - ओसन्नोऽवि विहारी कम्मं सोहेइ सुलभबोही य / चरणकरणं विसुद्धं उववूहंतो परूवंतो // 56 // विहारी साधुः-विहारकरणशीलः साधुः अवसन्नोऽपि-प्रमाद्यपि

Page #181
158 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता अष्टविधं कर्म शोधयति-निराकरोति, तथा विहारे लाभोऽपि गरीयान्, उक्तं च - "समणाणं सउणाणं भमरकुलाणं च गोकुलाणं च / अणिययाउ वसहीउ साड्याणं च मेहाणं // 1 // दसणसोही थिरभावभावणा अइसयत्थकुसलत्तं / जणवयपरिक्खणाविय अणीययवसहीगुणा हुंति // 2 // " अथाविहारपक्षे के दोषाः ?, उक्तं च - "पडिबंधो लहुयत्तं अजणुवयारो अदेसकुसलत्तं / नाणाईण अवुड्डी दोसा अविहारपक्खंमि // 1 // " अथ विहारोद्यतेन साधुना किं चिन्त्यं ?, तदाह - "तिहिकरणंमि पसत्थे नक्खत्ते अहव सयस्स अणुकूले / चित्तूण निति वसहा अक्खे सउणे परिक्खंता // 1 // " ते शकुना एव के ?, उक्तं च - "जंबू चास मयूरे भारदाए तहेव नउले य / दंसणमेसि पसत्थं पयाहिणे सव्वसंपत्ती // 1 // नंदी तूरं संपुन्नदंसणं संखपडहसदो अ। भिंगारछत्तचामर एवमाई पसत्थाणि // 2 // समणं संजयं दंतं, सुमणं मोअगा दहि / मीणं घंटा पडागं च, सिद्धमत्थं वियागरे // 3 // " अतोऽप्रशस्तशकुनाः - "मइलकुचेले अभिग इल्लीए साण खुज्ज वडभे य / एए य अप्पसत्था, हवंति खेत्ताउ निंताणं // 1 //

Page #182
159 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता नारी पीवरगब्भा वड्डकुमारी य कट्ठभारो अ। कासायवत्थ कुंतंधरा य कज्जं न साहति // 2 // चक्कयरंमि भमाडो भुक्खऽहिमारो य पंडरंगंमि / तच्चन्नि रुहिरपडणं बोहिय दिढे धुवं मारणं // 3 // " तथा विहर्तुमुद्यतः साधुः सुलभबोधिश्च भवति, किं कुर्वन् ?विशुद्धं-निर्मलं चरणकरणं-चरणकरणसप्ततिकारूपं चारित्रमुपबृंहयन् प्ररूपयंश्च, यदाहुः"वय 5 समणधम्म 10 संजम 17 वेयावच्चं च 10 बंभगुत्तीओ 9 / नाणाइतियं 23 तव 12 कोहनिग्गहाई 4 चरण 70 मेयं // 1 // " अथ करणसप्ततिका - "पिंडविसोही 4 समिई 5 भावण 12 पडिमा य 12 इन्दियनिरोहो 5 / पडिलेहण 5 गुत्तीओ 3 अभिग्गहा चेव 4 करणं 70 तु // 1 // " अनयोविवरणमागमाद् बोद्धव्यं, तथा 'अवसन्ने'ति कोऽर्थः ?अवसीदतीति क्रियाशैथिल्यात् मोक्षमार्गे श्रान्त इव अवसन्नः, उक्तं च - "ओसन्नोऽविय दुविहो सव्वे देसे य तत्थ सव्वंमि / उठबद्धपीढफलगो ठवियगभोई य नायव्वो // 1 // आवस्सयसज्झाए पडिलेहणझाणभिक्खअभत्तट्टे / आगमणे निग्गमणे ठाणे य निसीयणतुयट्टे // 2 // आवस्सयाइयाइं न कइ अहवावि हीणमहियाइं / गुरुवयणबला य तहा भणिओ एसो उ ओसन्नो // 3 // " // 56 // अथ वाचनाश्रवणे विशेषफलं किमित्याशङ्क्याह - वक्खाणं निसुणंता अगहियधम्मावि तित्तियं कालं / हुंती आरंभविरया किं पुण गिण्हंति जे धम्मं ? // 57 //

Page #183
160 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता तथा व्याख्यानं शृण्वन्तः-सूत्रार्थश्रवणं धारयन्तः प्राणिनस्तावन्मात्रकालं विरता भवन्ति - पापव्यापाररहिता जायन्ते, कथम्भूताः ?अगृहीतधर्मा अपि, न गृहीत:-न स्वीकारितो धर्मो यैस्ते, धर्माङ्गीकारं विनापि, किं पुनर्भण्यते ये पुनर्धर्मं गृह्णन्ति - अङ्गीकुर्वन्ति, तेषामत्र का कथा ?, उक्तं च - "जे अगहियधम्मावि हु जत्तियकालं सुगंति वक्खाणं / नियमा छज्जीवदया तेहि कया तित्तियं कालं // 1 // जे उण सम्मत्तं वा गिहत्थधम्मं च समणधम्मं वा / गिण्हन्ति देसणाए परमत्थो तेहिं पडिवन्नो // 2 // " 57 // तथा वर्षादिषु यतीनां किमासनं कल्पनीयमित्याशङ्क्याह - पाउंछणमुडुबद्धे वासासमयंमि पीढफलगाई। आसणमिणं जईणं भूमी फलिहाणि सयणमि // 58 // यतीनामृतुबद्धे काले पादप्रोञ्छनकं, तत्र पादप्रोञ्छनकं रजोहरणमुच्यते, यदाहुः"उन्नियं उट्टियं वावि, कंबलं पायपुंछणं / तिपरियल्लमाणसुद्धं, रयहरणं धारए इक्कं // 1 // " तत्र वर्षासमये च पीठपट्टकादि इदमासनं ग्रहीतव्यं, शयनीयेसंस्तारके भूमिफलिहकादीनि, भूमिः प्रतीता फलिहकं-एककाष्ठनिष्पन्नं संस्तारकाश्रयं, तदभावे वंशादिखण्डं दवरकबद्धमपि करोति, परं यदि पक्षान्ते दवरकमुत्सार्य प्रतिलेखयति तदा तमपि कुर्यादित्यर्थः // 58 // अथानुयोगे आरब्धे साधुः किं किं न कुर्यात् तदाह - अणुओगे आढविए पच्चक्खाणंपि नेव कारवए / जावं न पडिक्कमई इइ पुन्ना बीयपोरसिया // 59 //

Page #184
161 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता अनुयोगे प्रारब्धे प्रत्याख्यानमपि नैव कारयति, अपिशब्दात् कथां च, यावत् तत् प्रतिक्रामति-परिपूर्णतां यावन्न गच्छति तावत् किमपि न करोति, इति-पूर्वोक्तप्रकारेण द्वितीया पौरुष्यपि परिपूर्णा भवति, उक्तं च"आरंभिय अणुओगं पच्चक्खाणं न दिज्जए जत्थ / अन्नस्स तत्थ वत्तामित्तस्सावि नाम का वत्ता ? // 1 // " // 59 // द्वितीया पौरुषी कथं भवतीत्याशङ्क्याह - छायापएहिं मुणिसंजुएहिं नंदट्ठबाहुधुवयंमि / लद्धं नयणविहूणं दलीकयं दिवसगयसेसं // 60 // छायापदैः-शरीरछायाचरणैः मुनिसंयुक्तैः-सप्तसहितैः नन्दाष्टबाहुध्रुवाकैः 289 अङ्कानां वामतो गति रिति श्रीधराचार्यः तथा एतस्मिन्नङ्केन भाजिते यल्लब्ध-यत् प्राप्तं तन्नयनविहून-उभयहीनं पश्चाद् दलीकृतं-अर्धीकृतं, अर्धे कृते सति यत् स्थितं तद्दिनमानं, यदि प्रहरद्वयादाक् तदा तावन्मात्रं दिनं गतं, यदि प्रहरद्वयादूर्ध्वं तदा तावन्मानं दिनं शेषं, तथाहि - छायापादाः पूर्वार्धम् सप्त, मुनिसहिताश्चतुर्दश 14, सार्धपौरुषी नन्दाष्टबाहु 289 ध्रुवाङ्के भाज्ये पूर्वाङ्केन भागः, लब्धं विंशतिः 20, एतन्नयनविहीनं-उभयहीनं, स्थितमष्टादश 18, एतच्च दलीकृतं स्थितं 9 नव, एवं गता घटी 9 पल 8, एवं यथार्ह कल्पना कार्या // 60 // दिनगतशेषप्रस्तावात् सार्द्धपौरुषीमप्याह - पोसे पोरसि सड्ढा नवपयपमाणदेहछायाए / पय इक्किक्का हाणी जा आसाढे पया तिन्नि // 61 // पौषे मासि नवपदप्रमाणया देहच्छायया सार्द्धपौरुषी भवति, ततः पौषतः एकैकपदहान्या यावदाषाढे त्रिपदा भवति-चरणत्रयरूपा छाया

Page #185
162 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता भवति, ततोऽप्येकैकपादवृद्ध्या प्रतिमासं यावत् पौषे पुनर्नव पादाः, एवं सार्द्धपौरुषी भणिता / उक्तं च - "तणुछायाए नवर्हि पएहिं पोसंमि पोरिसी सड्डा / इक्किक्के पयहरणे जा आसाढे पया तिन्नि // 1 // अड्डाइज्जदिणेहि इक्किक्कं अंगुलं चडइ पडइ / आसाढाओ पोसो पोसाओ जाव आसाढो // 2 // " तथेह प्रस्तावात् पुरिमार्द्धमप्याह - "पोसे विहत्थि छाया बारसअंगुल पमाणपुरिसस्स / मासि दुअंगुलहाणी आसाढे निट्ठिया सव्वे // 1 // " अर्थो यन्त्रादवसेयः // 61 // पुरिमार्धछायाप्रमाणम् मास अं० पोसे माघे फाल्गुने चैत्रे वैशाखे ज्येष्ठे आषाढे श्रावणे भ्राद्रपदे आसो कार्तिके मार्गसिरे 6m & .. - cm 60 |

Page #186
163 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता सार्धपौरुषीछायाप्रमाणम् मास प० पोष माघ फाल्गुन चैत्र वैशाख ज्येष्ठ a vo w oso no owo आषाढ श्रावण भाद्रपद आसो कार्तिक मार्गसिर तथा साधुः प्रतिदिनं चैत्यानि कथं नमस्करोति तदाह - वंदिज्ज चेइयाइं सव्वभुवणे विसेसओ सव्वे / अट्टमिचउद्दसीसु सेसदिणे चेइयं इक्कं // 2 // भुवनेषु-प्रासादेषु चैत्यानि-प्रतिमालक्षणानि वन्दयेत्, साधुरित्यध्याहारः, विशेषतोऽष्टमीचतुर्दशीषु सर्वेषु भवनेषु सर्वाणि चैत्यानि वन्दयेत्, शेषदिने-पर्वरहिते दिने एकं चैत्यं वन्दयेत्, तानि तु चैत्यानि आगमे पञ्चधा प्रोक्तानि, यदाहु:"भत्ती 1 मंगल 2 चेइय निस्सानिस्सकडचेइए 4 वावि / सासयचेइय पंचम 5 मुवइटुं जिणवरिंदेहि // 1 // "

Page #187
164 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता यथा - "गिहि जिणपडिमा भत्ती चेइयं 1 उत्तरंगघडियंमि / जिणबिंबे मंगलचेइयं तु समयन्नुणो बिंति 2 // 1 // निस्सकडं जं गच्छस्स संतियं 3 तदियरं अनिस्सकडं 4 / सिद्धाययणं च इमं 5 चेइयपणगं विणिद्दिद्वं // 2 // " अथवा "नीयाइं सुरलोए भत्तिकयाइं च भरहमाईहिं / निस्सानिस्सकयाई मंगलकयमुत्तरंगंमि // 1 // वारत्तस्स य पुत्तो पडिमं कासीय चेइए रम्मे / तत्थ य थले अहेसी साहंमीचेइयं तं तु // 2 // " अत्रेयं कथा-वारत्तपुरं पुरं अभयसेनो राजा वारत्तको मन्त्री, तद्गेहे धर्मघोषमुनिभिक्षां ग्रहीतुं जगाम, तद्भार्या घृतखण्डयुतं पात्रमुत्पाटितवती, बिन्दुः पपात, छर्दितदोष इति निर्गतो मुनिः, मत्तवारणस्थो मन्त्री किमेवंविधापि भिक्षा मुनिना न गृहीतेति यावत् चिन्तयति तावत् तत्र बिन्दौ मक्षिकाः पेतुः, तद्भक्षणाय गृहगोधिका, तस्या अपि सरटः, तस्यापि मार्जारी, तस्या उपरि श्वा, तदुपरि तत्र वास्तव्यः श्वा, तत्कृते स्वामिनोऽभूल्लकुटालकुटि, तद् दृष्ट्वा मन्त्री चिन्तयामास-अहो सुदृष्टो धर्मः साधूनामप्येष एव, त्रयाणामितिवैराग्याज्जातिस्मरणमुत्पन्नं, ततो देवतार्पितलिङ्गश्चिरं संयममनुपाल्य समुत्पन्नकेवलः सिद्धः, तत्पुत्रेण स्नेहात् चैत्यं कारयित्वा रजोहरणमुखवस्त्रिकासहिता पितृप्रतिमा तत्र - स्थापिता, तत्र शाला च प्रवर्तिता, तत्र स्थलीति अभूत्, तत्र साधर्मिकचैत्यमभूत् // 62 //

Page #188
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 165 __ अथ चैत्यनमस्कारप्रस्तावात् साधोः कियन्ति चैत्यवन्दनानि इत्याहपडिकमणे चेइहरे भोअणसमयंमि तहय संवरणे / पडिकमण सुअण पडिबोहकालियं[इय]सत्तहा जइणो // 63 // साधोः प्रथमा चैत्यवन्दना प्रतिक्रमणे-रात्रिप्रतिक्रमणे 1 द्वितीया चैत्यगृहे-जिनभवने 2 तृतीया भोजनसमये-चारवेलायां 3 चतुर्थी संवरणे कृतभोजन: साधुः सततं चैत्यवन्दनं करोति 4 तथा पञ्चमी प्रतिक्रमणे-दैवसिकप्रतिक्रमणे 5 षष्ठी शयने संस्तारककरणसमये 6 सप्तमी प्रतिबोधकाले-निद्रापरित्यागे 7, एताः सप्त चैत्यवन्दना यतिनो ज्ञातव्याः, यदाहुः"साहूणं सत्त वारा होइ अहोरत्तमज्झयारंमि / गिहिणो पुण चियवंदण तिय पंच य सत्त वा वारा // 1 // पडिकमओ गिहिणोऽवि हु सत्तविहं पंचहा उ इयरस्स / होइ जहन्नेण पुणो तीसुवि संझासु इय तिविहं // 2 // " अथ तस्याश्चैत्यवन्दनाया जघन्यादयः कियन्तो भेदा इत्याशङ्क्याह - नवकारेण जहन्ना दंडगथुइजुअल मज्झिमा नेया। उक्कोसा विहिपुव्वं सक्कत्थयपंचनिम्माया // 64 // नमस्कार:-प्रणामस्तेन जघन्या चैत्यवन्दना, नमस्कारः पञ्चधा - "एकाङ्गः शिरसो नामे, व्यङ्गस्तु करयोर्द्वयोः / अङ्गत्रयाणां नमने, करयोः शिरसस्तथा // 1 // चतुर्णां करयोन्विोनमने चतुरङ्गकः / शिरसः करयोर्जान्वोः, पञ्चाङ्गः पञ्चमो मतः // 2 // "

Page #189
166 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता यद्वा श्लोकादिरूपनमस्कारादिभिर्जघन्या 1, अतो मध्यमा द्वितीया, सा तु स्थापनार्हत्सूत्रदण्डकैकस्तुतिरूपेण युगलेन भवति, अन्ये तु दण्डकानांशक्रस्तवादीनां पञ्चकं तथा स्तुतियुगलं-समयभाषया स्तुतिचतुष्टयं ताभ्यां या वन्दना तामाहुः, यद्वा दण्डकः-शक्रस्तवः स्तुत्योर्युगलं-अरिहंतचेइयाणं स्तुतिश्चेति, यतः आवश्यकचूर्णौ स्थापनार्हत्स्तवचतुर्विंशतिस्तवश्रुतस्तवाः स्तुतयः प्रोक्ताः, एते मध्यमचैत्यवन्दनादयो भेदाः, उत्कृष्टा - विधिपूर्वकशक्रस्तवपञ्चकनिर्मिता, यद्वा उत्कृष्टा तु शक्रस्तवादिपञ्चदण्डकनिर्मिता जयवीयरायेत्यादिप्रणिधानान्ता चैत्यवन्दना स्यात्, अन्ये तु शक्रस्तवपञ्चकयुतामाहुः, तत्र वारद्धयं चैत्यवन्दना प्रवेशत्रयं निष्क्रमणद्वयं चेति पञ्च शक्रस्तवाः // 64 // अथ चैत्यवन्दनानन्तरं साधोर्गोचरचर्याकालः कथमित्याह - खित्तंमि जत्थ जो खलु गोअरचरियाए वट्टए कालो / तं साहिज्जसु पोरसिजुअलं पुण तयणुसारेण // 65 // यस्मिन् क्षेत्रे-यत्र ग्रामादौ यः कालः अशनादिग्रहणलक्षणः खलु निश्चितं गोचरचर्याया वर्तते तं कालं साधुः साधयेत्, तदनुसारेण पुनःतस्य कालानुसारेण पोरसीयुगलं-सूत्रार्थलक्षणं विधेयम्, यदाहुः - "कालेण निक्खमे भिक्खू, कालेण य पडिक्कमे / अकालं च विवज्जित्ता, काले कालं समायरे // 1 // अकाले चरसि भिक्खू, कालं न पडिलेहसि / अप्पाणं च किलामेसि, सन्निवेसं च गरिहासि // 2 // सइ काले चरे भिक्खू, कुज्जा पुरिसकारियं / अलाभुत्ति न सोइज्जा, तवृत्ति अहियासए // 3 // " // 65 // अथ गोचरचर्याकाले ज्ञाते साधुना किं किं विधेयमित्याशङ्क्याह

Page #190
167 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता भिक्खासमए पुत्ति पेहिय ठाणंमि ठविय पत्ताई। आवसियाइ भणित्ता गोअरिआए विणिक्खमइ // 66 // भिक्षासमये-आहारग्रहणसमये लघुवन्दनकपूर्वं मुखवस्त्रिकां प्रतिलिख्य पुनः क्षमाश्रमणं दत्त्वा भणति-भगवन् ! पात्रकाणि स्थाने स्थापयामि ?, ततः पात्रकादि सुप्रमाW आवश्यकी भणित्वा गोचरचर्यां निष्क्रामति-निःसरति, उक्तं च - "पत्ते भिक्खासमये पणमिय पडिलेहिऊण मुहपोत्तिं / नमिऊण भणइ भयवं ! ठाणे ठावेमि पत्ताणि // 1 // पडिलेहिय सुपमज्जिय तत्तो पत्ताणि पडलजुत्ताणि / उग्गहिउं गुरुपुरओ उवओगं कुणइ संघाडो // 2 // एगाणियस्स दोसा इत्थी साणे तहेव पडणीए / भिक्खऽविसोहि महव्वय तम्हा सबिइज्जए गमणं // 3 // आवस्सियं भणित्ता गुरुणा भणियंमि तह य उवउत्तो / सिरिगोअमं सरित्ता सणियं क्खिविय तो दंडं // 4 // वाहवहनाडिपायं पढमं उप्पाडिऊण वच्चिज्जा / धरणियलं नो दंडं धरिज्ज जा लब्भए भिक्खं // 5 // " // 66 // अथ पात्रकाणि करे विधाय निःसरन् किं वदति तद् गाथायुगलेनाह - उसभस्स य पारणए इक्खुरसो आसि लोगनाहस्स / सेसाण य परमन्नं अमियरसरसोवमं आसि // 67 // अक्खीणमहाणसिलद्धिसंजुओ जयउ गोअमो भयवं / जस्स पसाएणऽज्जवि साहुणो सुत्थिया भरहे // 68 // तत्र साधुराहारार्थं गच्छन्नेतत् गाथाद्वयं पठति-उसभस्स-ऋषभस्य

Page #191
168 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता लोकनाथस्य भुवनगुरोः पारणके-तपसो द्वितीयदिने इक्षुरस आसीत्अभवत्, शेषाणां तीर्थकृताममृतरसरसोपमं परमान्नं-पायसं आसीत् // 67 // तथा गौतमोऽपि भगवान् गणभृत् जयतु, कथम्भूतः ?-अक्षीणमहानसीलब्धिसंयुक्तः यस्य गौतमस्य प्रसादेनाद्यापि-वर्तमानकालं यावत् सुसाधवः-चारित्रिणः भरते-भरतक्षेत्रे सुस्थिताः समाधिभाजो वर्तन्ते // 68 // तथेदं गाथायुगलं भणित्वा साधुः कथं विचरति तदाह - इय भणिउं उवउत्तो अदीणवयणो पसन्नमणदिट्ठी / उंछवित्तीइ विहइ इच्छाकाराइजयणाए // 69 // इति - पूर्वोक्तं प्रथमप्रणीतं गाथायुगलं भणित्वा उद्युक्तःआलस्यरहितोऽदीनवदनो-विकसितवदनः तथा प्रसन्नमनोदृष्टिः, प्रसन्नंनिर्मलं मनः-चित्तं दृष्टिर्यस्यासौ, उञ्छवृत्त्या-स्तोकादानव्यापारेण विचरन् अशनादि गृह्णाति, यदाहुः - "जहा दुमस्स पुप्फेसु, भमरो आवियइ रसं / न य पुष्पं किलामेइ, सो अ पीणेइ अप्पयं // 1 // " इत्याद्यत्र द्रुमपुष्पिकाध्ययनं बोद्धव्यं, ग्रन्थगौरवभयान्न लिख्यते / तत्राशनग्रहणे गौचरचर्यायामष्टौ वीथय:-अष्टौ मार्गाः, यदाहुः - "उज्जू गंतुं 1 पच्चागई य 2 गोमुत्तिया 3 पयंगविही 4 / पेडा य 5 अद्धपेडा 6 अब्भंतर 7 बाहिसंबुक्का 8 // 1 // ठाणाउ उज्जुगइए भिक्खंतो वलइ अनडंतो पढमाए 1 / बीयाए एमेव य पविसइ निस्सइ भिक्खंतो 2 // 2 // वामाउ दाहिणगिहे भिक्खिज्जइ दाहिणाउ वार्ममि / जीए सा गोमुत्ती 3 अद्दवियद्दा पयंगविही 4 // 3 //

Page #192
169 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता चउदिसि सेणीभमणे मज्झे मुक्कंमि भन्नए पेडा 5 / दिसिदुगसेणीसंबद्धभिक्खणे अद्धपेडत्ति 6 // 4 // अब्भंतरसंबुक्का जीए भमिरो बहिं विणिस्सर 7 / बहिसंबुक्का भन्नइ एयविवरीयभिक्खाए 8 // 5 // तथा च पञ्चाशकवृत्तौ - शम्बूक:-शङ्खः तद्वत् वृत्ततागमनं, तच्च द्विधा - प्रदक्षिणतः अप्रदक्षिणतश्च, इह प्रत्यागतिकायां रथ्याप्रक्षेपात् शम्बूकायामेकत्वविवक्षणाच्च षडेव वीथयो ग्रन्थान्तरे / तथा पुनः कथं विचरति ?-इच्छाकारादियतनया-इच्छाकारपूर्वं यतनया विचरति // 69 // अथात्रेच्छाकारादियतना का इति विताह - इच्छा 1 मिच्छ 2 तहक्कारो 3 आवसिया 4 य निसीहिया 5 / आपुच्छणा 6 वि पडिपुच्छा 7 छंदणा य 8 निमंतणा 9 // उवसंपया 10 य काले, सामायारी भवे दसहा // 70 // षट्पदीछन्दः, सम्प्रति इच्छाकारसम्बन्धादशधा सामाचारी, तत्रादौ इच्छाकारेण ममेदं कृत्यं कुरु 1 यदाहुः - "जइ अब्भत्थेज्ज परं कारणजाए करिज्ज से कोई। तत्थ य इच्छाकारो न कप्पइ बलाभिओगो अ॥१॥" अर्थश्च-साधुना स्वकार्यार्थं निष्कारणं परो नाभ्यर्थनीयो, यदि तु कारणे-ग्लानादौ परमभ्यर्थयते-इच्छाकारेण ममेदं कुर्विति, यद्वा से-तस्य कुर्वतः किञ्चित् कश्चिन्निर्जरार्थी ब्रूते, यथा कार्यमहं विधास्ये तत्रापीच्छाकारो, न बलात्कारः 1, अथ मिथ्याकाररूपा द्वितीया सामाचारी, यदाहुः"संजमजोए अब्भुट्ठियस्स जं किंचि वितहमायरियं / मिच्छा एयंति वियाणिऊण मिच्छत्ति कायव्वं // 2 // "

Page #193
170 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता अथ तृतीया तथाकारसामाचारी, यदाहुः - "कप्पाकप्पे परिनिट्ठियस्स ठाणेसु पंचसु ठियस्स / संजमतवडगस्स उ अविगप्पेणं तहागारो // 3 // " अर्थश्च - कल्पाकल्पे परिनिष्ठितस्य, कल्पः-आचारस्तद्विपरीतोऽकल्पः, यद्वा जिनकल्पादीनां कल्प:-चरकसुगतादीनां अकल्पः, तस्मिन् परिनिष्ठितस्य-ज्ञाननिष्ठां प्राप्तस्य, साधवस्तिष्ठन्ति येषु तानि स्थानानि-महाव्रतानि तेषु स्थितस्य, संयमतपोभ्यामाढ्यस्य गुरोनिर्विकल्पं वाचनादौ निश्चयेन तथाकारः, तदुक्ते तथेति भणनम् 3 तथा चतुर्थी आवश्यकीसामाचारी 4 पञ्चमी नैषेधिकीसामाचारी 5 यदाहुः - "आवस्सिया विहेया अवस्सगंतव्वकारणे मुणिणा। तंमि निस्सीहिया जत्थ सेज्जाठाणाइ आयरई // 1 // " अर्थश्च - मुनेः - साधोः अवश्यगन्तव्ये कारणे-निश्चितगन्तव्ये निमित्ते ज्ञानाद्यर्थगमने आवश्यकी विधेया 4 यत्र शय्यास्थानं शय्यावसतिस्तस्याः स्थानं प्रस्तावात् प्रवेशरूपं, आदेश्चैत्यादौ प्रवेशने, नैषेधिकी कुर्यादिति भावः 5 अथ षष्ठी आपृच्छा 6 सप्तमी प्रतिपृच्छा 7 अष्टमी छन्दना 8 नवमी निमन्त्रणा 9, यदाहुः - "आपुच्छणा उ कज्जे पुव्वनिसिद्धेण होइ पडिपुच्छा / पुव्वगहिएण छंदण 8 निमंतणा तो अगहिएणं 9 // 1 // " अर्थश्च कार्ये सति गुरोरापृच्छा कार्या, प्रभो ! इदमहं करोमीति 6 गुरुणा पूर्वं निषेधितेनावश्यंकार्यत्वात् प्रतिपृच्छा, यद्वा पूर्वं निरूपितेन करणकाले पुनः पृच्छा प्रतिपृच्छा 7 पूर्वगृहीतेन अशनादिना साधूनां छन्दनं-आह्वानं गृह्णन्त्वेतदिति 8 अगृहीतेन तु निमन्त्रणा 9, यत्तवेदमिदं वा योग्यमानयामीति,

Page #194
171 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता "उवसंपया उ तिविहा नाणे तह दंसणे चरित्ते य / एसा हु दसपयारा सामायारी तहान्ना य // 1 // " अर्थश्च - उपसम्पद् ज्ञानाद्यर्थमन्यगुरोनिश्राश्रयणं, सा तु त्रेधा - ज्ञान 1 दर्शन 2 चारित्र 3 रूपा, एतदर्थं युष्मानहमाश्रितः, एषा तु निश्चितं दशप्रकारा सामाचारी, अन्याप्यस्ति, यदाहुः - "पडिलेहणा 1 पमज्जण 2 भिक्खे 3 रिय४ऽऽलोअ५ भुंजणा चेव 6 / पत्तगधुवण 7 वियारा 8 थंडिल 9 आवस्सयाईया 10 // 1 // अर्थश्च-अन्या निशीथोक्ता दशधा सामाचारी, तत्र प्रातःप्रभृति क्रमशः प्रतिलेखनोपधेः 1 ततः प्रमार्जनं वसतेः 2 ततोऽपि भिक्षाचर्या 3 आगतैरीर्या प्रतिक्रम्या 4 आलोचनं कार्यं गृहादीनां 5 असुरसुरमिति भोक्तव्यं 6 कल्पत्रयेण पात्रकाणां धावनं कार्यं 7 विचार:-सञ्ज्ञोत्सर्गार्थं बहिर्यानं 8 स्थण्डिलानि द्वादश द्वादश त्रीणि च एवं सप्तविंशतिः 27, 9 आवश्यकं-प्रतिक्रमणं कार्यं 10, एषा चक्रवालनामिका दशधा सामाचार्यन्या // 70 // तथा दशधा सामाचारी प्रतिदिनं 2 पालयन् साधुः कथमवतिष्ठते इत्याशङ्क्याह - तह वट्टमाणजोगं भविस्सकज्जे परंमि नियजोगं / वोसिरणं चाकज्जे अणुजाणिज्जा य भासिज्जा // 71 // अर्थः-तथा भविष्यत्कार्ये परस्मिन्-अन्यस्मिन् वर्तमानयोगमनुज्ञापयेत्-वर्तमानयोगमिति भणयेत्, तथा निजयोगं-आत्मसंयोगं, अकार्यविषये व्युत्सर्ग परित्यज्य पश्चादनुज्ञापयेत् भाषयेद्वा / तथा प्रतिदिनं पुनरप्यात्मानं कथं स्थापयतीत्याह -

Page #195
172 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता हिययकरवत्तियाए समजलभरियाइ पावमलछिन् / अप्पं मिच्छाउक्कडचुलुएण खणं खणं सोहे // 72 // अर्थः-तथा हृदयकरपत्रिकायां, चर्ममयं जलपात्रं करपत्रिकेत्युच्यते, सा चेह हृदयरूपैव, तस्यां शमजलभरितायां-उपशमनीरपूरितायां आत्मानं पापमलच्छन्नं-पापकश्मलव्याप्तं मिथ्येति चुलुकेन क्षणे २-समये 2 शोधयेद्, आत्मानं निर्मलं कुर्यादित्यर्थः // 72 // तथा पूर्वोक्तयुक्त्या पुनरपि साधुः किं करोतीत्याह - इय वयणामयरससायभावियप्पा सयावि गीयत्थो / जहजुत्तसमायारो गिण्हइ पिंडं विगयदोसं // 73 // इति-पूर्वोक्तेन प्रथमप्रणीतेन वचनामृतरसास्वादभावितात्मा सदापि-निरन्तरमपि गीतार्थः गीतं-सूत्रं अर्थ:-तस्य व्याख्यानं तद्वित् सूत्रार्थवित् यथायुक्तसमाचारो-यथोक्तक्रियासहितो विगतदोषंद्विचत्वारिंशद्दोषरहितं पिण्डं-अशनादिकं गृह्णाति-आदत्ते // 73 // अथ पिण्डप्रस्तावात् द्विचत्वारिंशद्दोषान् (व्याचिख्यासुः उद्गमदोषान्) गाथायुगलेनाह - आहाकम्मु 1 देसिय 2 पूईकम्मे अ 3 मीसजाए य 4 / ठवणा 5 पाहुडियाए 6 पाओअर 7 कीअ 8 पामिच्चे 9 // 74 // परिअट्टिए अ 10 अभिहडु 11 ब्भिन्ने 12 मालोहडे अ 13 अच्छिज्जे 14 / अणिसिट्ठ 15 ऽज्झोअरए 16 सोलस पिंडुग्गमे दोसा // 75 //

Page #196
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 173 तत्र आधाकर्मादयः षोडशोद्गमदोषाः, यथा आधाकर्म-आधाय साधून् षड्जीवनिकायविराधनादिना पापक्रिया, निरुक्तात् यलोपः 1 द्वितीयमौद्देशिकं तदेवं-यावन्तिकादीनुद्दिश्य कृतमौदेशिकं 2 तृतीयं पूतिर्वा, अपवित्रकर्मकरणमित्यर्थः तद्योगात् पूतिकर्म, चः समुच्चये 3 चतुर्थं मिश्रजातं - किञ्चिद् गृहियोग्यं किञ्चित् साधूनामपि 4 पञ्चमं स्थापना, साधुदानाय पृथग्भाजने स्थाप्यते 5 तथा षष्ठं प्राभृतिकाख्यं, विवाहादेः पश्चात्पुरःकरणं प्राभृतं तेन प्राभृतिका 6 सप्तमं प्रादुष्कराख्यं, यत् आत्मार्थं वस्तुनः प्रकटीकरणं 7 अष्टमं क्रीताख्यं, क्रीयते-साधुनिमित्तमशनादि गृह्यते 8 नवमं प्रामित्यं, साध्वर्थमुद्धारानीतं 9 दशमं परावर्ताख्यं, परिवर्तितं साध्वर्थं कृतपरावर्तं 10 एकादशमभ्याहृतं, साध्वालयमानीय दत्तं 11 द्वादशं उद्भिन्नं, घयदिकं वस्तु उद्भिद्य-उद्घाट्य यद् दीयते 12 त्रयोदशंमालापहृतं, मालात्-मञ्चादेरपहृतं-साध्वर्थमानीतं, चः समुच्चये 13 चतुर्दशं आच्छेद्यं, आच्छिद्यते-अनिच्छतोऽपि पुत्रादेः सकाशात् साधुदानाय गृह्यते 14 पञ्चदशं अनिसृष्टं, न निसृष्टं सर्वस्वामिभिः साधुदानायाननुज्ञातं 15 षोडशमध्यवपूरकं, स्वार्थपाकारम्भे अधिक्षेपः 16, एवं षोडश पिण्डोद्गमे-आहारोत्पत्तौ दोषाः स्युरिति गाथार्थः // तथा उद्गमः प्रसूतिरुत्पत्तिः प्रभवः जन्मेति पर्यायाः // 74-75 // अथोत्पादनादोषाः षोडश, नामतः सङ्ख्यातश्च तान् गाथायुगलेनाह - धाई 1 दूई 2 निमित्ते 3 आजीव 4 वणीमगे 5 तिगिच्छा य 6 / कोहे 7 माणे 8 माया 9 लोभे य 10 हवंति दस एए // 6 //

Page #197
174 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता पुट्विं पच्छा संथव 11 विज्जा 12 मंते य 13 चुन्न 14 जोगे य 15 / उप्पायणाइ दोसा सोलसमे मूलकम्मे य 16 // 77 // तत्रादौ धात्रीदोषः, धयन्ति-पिबन्ति तामिति धात्री, सा तु बालानां, तस्याः कर्म धात्रीकर्म करोति कारयति च 1 द्वितीयं दूतीकर्म, परस्परं सन्दिष्टार्थाभिधायिका स्त्री दूती तत्करणात् 2 तथा तृतीयं निमित्तं-अतीताद्यर्थसूचनं 3 चतुर्थं आजीवनं, आजीवो जात्यादीनां गृहस्थात्मसमानानामभिधानतः उपजीवनं 4 पञ्चमं वनीपकं-अभीष्टजनप्रशंसनं 5 षष्ठं चिकित्सा-रोगप्रतीकारः, चः समुच्चये 6, तथा क्रोधः-कोपः 7 मानो-गर्वः 8 माया-वञ्चना 9 लोभो-लुब्धता 10 चः समुच्चये, भवन्ति-जायन्ते दशैते-अनन्तरोक्ता: उत्पादनादोषाः इति योगः // 76 // ___ तथा एकादशं पूर्वपश्चात्संस्तवोद्भवं दानात् प्राक् पश्चाच्च दातुः श्लाघादि 11 तथा द्वादशं विद्या देवताधिष्ठिता ससाधना च 12 त्रयोदशं मन्त्रप्रयोगः मन्त्रो-देवाधिष्ठितो असाधनो वा अक्षररचनाविशेषः, चः समुच्चये 13 तथा चतुर्दशं चूर्णः, चूर्णो-नयनाञ्जनरूपः अदृश्यीकरणं वा 14 पञ्चदशं योगः - सौभाग्यादिहेतुर्द्रव्यसंयोगः, चः समुच्चये 15 एते उत्पादनादोषा:-दूषणानि षोडशः च पुनर्मूलकर्म-गर्भोत्पादादि वा इति गाथाद्वयार्थः // 77 // यदाहुः इय वुत्ता सुत्ताओ बत्तीस गवेसणेसणादोसा / गहणेसणदोसे दस लेसेण भणामि ते अ इमे // 78 // अथ प्रस्तावितान् दशैषणादोषान् नामतः सङ्ख्यातश्च दर्शयन्नाह

Page #198
175 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता संकिय 1 मक्खिय 2 निक्खित्त 3 पिहिय 4 साहरिय 5 दायगु 6 म्मिस्से 7 / अपरिणय 8 लित्त 9 छड्डिय 10 एसणदोसा दस हवंति // 79 // तत्र शङ्कितं सम्भाविताधाकर्मादिदोषं भक्तादि 1 प्रक्षितंआरूक्षितं 2 निक्षिप्तं-न्यस्तं सच्चित्तादिषु 3 पिहितं-स्थगितं 4 संहृतंतस्मादन्यत्र क्षिप्तं 5 दायको-बालादिः 6 उन्मिश्रं - मिश्रीकृतं सचित्तयुक्तं 7 अपरिणतं-अप्रासुकादि कालहीनं 8 लिप्तं-खरण्टितं 9 छर्दितंपरिशाटिमत् 10, एते एषणादोषाः- पिण्डग्रहणदूषणानि दश भवेयुरिति गाथार्थः // यदाहुः - 'सोलस उग्गमदोसे'त्यादि // 1 // // 79 // ___ अथ द्विचत्वारिंशद्दोषाणां मध्ये षोडश पिण्डोद्गमदोषाः, तेष्वाद्यमाधाकर्म, तद्विचारं गाथासप्तकेनाह - साहुनिमित्तं भत्ताइ जं गिही कुणइ तं अहाकम्मं / सचित्तस्साचित्तीकरणमचित्तस्स वा पयडं // 80 // उद्दिसियं तं तु कुराइयस्स दहिउलवणाइ उद्दिसिय / अहकम्मजुअं पूडू मीसं कयमप्पजइजोगं // 81 // मुणिजोग्गं ठवइ पिहु जं सा ठवणा इमा उ (सा ठवणा पयरणे उ / पाहुडिया) साहुवओगाय थिरं दुयं व जं पगडणं कुणइ // 82 // पाओरण दीवाई पयडणं देइ वत्थुणो मज्झे / कीयं तु मुल्लगहियं पामिच्चयमुद्धियं जं तु // 83 //

Page #199
176 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता परियट्टियं इमं पुण जं दिज्जइ गहिय वत्थुणा वत्थु / तं अभिहडं जमाणियमन्नठाणाउ मुणिकज्जे // 84 // उब्भिन्नं कूडाइसु घयाइ दाणाय मट्टिया भिहडं। मालोहडं जहत्थं पराउ हड गहियमच्छिज्जं // 85 // अणिसिटुं बहुसंतियमेगेणं दिन्नमहऽज्झोयरओ / आयरियस्स नियट्ठा साहु निमित्तं उवरि पूरो // 86 // यत्र गृही-गृहस्थो यदा भक्तादि-चतुर्विधमशन 1 पान 2 खादिम 3 स्वादिम 4 रूपं, तत्राशनं शालितण्दुलरूपादि 1 पानं सौवीरतन्दुलधावनादि 2 खादिम-फलपुष्पादि 3 स्वादिम-हरितकीशुण्ठ्यादि 4 साधोनिमित्तं यतियोग्यं करोति-निष्पादयति तद् आधाकर्म, अथवा सचित्तस्य-अप्रासुकस्य अचित्तीकरणं-प्रासुककरणं वा-अथवा अचित्तस्य प्रासुकस्य प्रकटीकरणं तदप्याधाकर्म, अस्य चत्वारि नामानि, यथा आधाकर्म 1 अध:कर्म 2 आत्मघ्नं 3 आत्मकर्म चेति 4, एतेषामेतत्त्रयार्थः पिण्डविशुद्धेरवसेयः, यदाहुः - 'अट्ठवि कम्माइं अहे बंधइ' इत्यादि / तथा च तत्सूत्रं-आहाकम्मं णं भुंजमाणे समणे निग्गंथे कि बंधइ किं पकरेइ किं चिणइ ?, गो० ! आहाकम्मं भुंजमाणे आउअवज्जाओ सत्त कम्मपगडीओ सिढिलबन्धणबद्धाओ धणियबन्धणबद्धाओ पकरेइ, हस्सकालठितीआओ दीहकालठितीआओ पकरेइ, मन्दाणुभावाओ तिव्वाणुभावाओ पकरेइ, अप्पपएसग्गाओ बहुपएसग्गाओ पकरेइ, आउयं च णं कम्मं सिय बंधइ सिय नो बंधइ, असायावेयणिज्जं च णं कम्मं भुज्जो 2 उवचिणइ" इत्यादि // 80 // __अथ द्वितीयमौद्देशिकाख्यमाह - तु पुनः तदौद्देशिकं यत्र कूरादिओदनादि दध्ना साधु साधुमुद्दिश्य उल्लवणं-पवित्रीकरणं 1, इदमौद्देशिकं

Page #200
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 177 त्रयोदशधा भवति 2, अथ तृतीयं पूतिकर्म, अधःकर्मयुतं-सहितं पूतिअपवित्रं 3 अथ मिश्र-आत्मयोग्यं यतियोग्यं च कृतं 4 // 81 / / अथ पञ्चमं दूषणमाह-गृही यन्मुनियोग्यं पृथक् स्थापयति सा( स्थापना 5) एषा तु पुनः प्राभृतिका (प्रकरणस्योत्ष्वष्कणावष्वष्कणे) स्थापना प्राभृतिकेत्यर्थः 6 अथ षष्ठं (सप्तमं) प्रादुष्करणं, तद् द्विभेदं-प्रकटकरणं प्रकाशकरणं च, तत्र प्रकटकरणं साधूपयोगार्थं देयं वस्तु स्थितं निश्चलं द्रुतं शीघ्रं यत् प्रकटनं सान्धकारगृहात् बहिस्तात् करणं अथवा चुल्लस्य प्रकटकरणम् // 82 // ___ अथ द्वितीयं प्रकाशकरणाख्यं निरूपयति-यत्र दीपादिना यद्वस्तुनो गवाक्षकुड्यच्छिद्रादिकरणेन प्रकटनं तत् प्रकाशकरणाख्यं, अस्योभयथापि प्रादुष्करणं नाम, यत् सतिमिरे गृहे-सान्धकारगृहे अचक्षुर्विषयभिक्षाया अग्रहणात् श्रमणार्थमशनादीनां प्रकटनमिति योगः 7, अथ क्रीतमष्टमं, यत् देयवस्तुनः क्रयणं क्रीतेन-मूल्येन 8 // अथ नवमं प्रामित्यं यत् यतियोग्यमुच्छिन्नं गृहीत्वा ददाति 9 // 82 // अथ दशममाह - दशमं परावर्तितं यद् द्रव्यं दुर्गन्धं घृतादि दत्त्वा सुगन्धं घृतं गृहीत्वा ददाति वस्तुना-द्रव्येण घृतादिरूपेण वस्तु-घृतादिरूपं परावृत्त्य गृह्णाति तत् 10 / अथैकादशमभ्याहृतं यद् गृहिणा स्वपरग्रामादेः आदिशब्दाद् देशपाटकगृहादेरपि (आनीय) मुनये यद्दीयते 11 // 83 // अथ द्वादशं भणति - अथ द्वादशमुद्भिन्नं यत्र कुटादिषुघृततैलभाजनेषु तैलादिदानार्थं छगणमृत्तिकादि विलिप्तं उद्भिद्य-उद्घाट्य ददाति तद् उद्भिन्नं 12 / अथ त्रयोदशं मालापहृतं तत्र माले-मञ्चे गृहोपरितनभागे शिक्ककादिषु च भूमिगृहादिषु वा कुम्भीकोष्ठकादिषु च पाणिउत्पाटनात् अधोबाहुप्रसारणाच्च यद् दीयते तत् 13 / अथ चतुर्दशमाच्छेद्य-उद्दाल्य भृत्यादिभ्यः सकाशात् बलादपि गृहीत्वा ददाति

Page #201
178 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 14 // 85 // अथ पञ्चदशं वक्ति-पञ्चदशं अनिसृष्टं स्यात् यत्र बहुसन्तिकंअनेकसत्कं बहूनां वस्तु बहुभिरदत्तमननुमतं वा तेषां मध्यादेकेन दत्तं तत्, यदाहुः"दुण्हं तु भुंजमाणाणं, एगो तत्थ निमंतए / दिज्जमाणं न इच्छिज्जा जं तत्थेसणियं भवे // 1 // " 15 / अथ षोडशमध्यवपूरकाख्यं, यत्र यावदर्थिनो याचकाः साधवो मुनयो वा सतीथिकाश्च तदर्थं स्थाल्यामवतारयति प्रक्षिपति पश्चात् तत्, अयमर्थो-निजार्थं स्थाल्यां धान्यं प्रक्षिप्य पश्चात् साधुनिमित्तं तदुपरि क्षेपः 16 // 86 // एते षोडशोद्गमदोषाः गृहस्थाश्रिता उक्ताः, सम्प्रति उत्पादनायाः षोडश दोषान् गाथापञ्चकेनाह - धाइयइयकम्मं मुणी निमित्तं च कुणइ भिक्खट्टा / आजीवी कुलसिप्पाइं परेसु अप्पा तहा कहितो // 87 // विप्पाईणं भत्तेसु तस्सरिसं पयडंतु जं गिण्हे / वणिमगपिंडो ओसहकरणेण तिगिच्छपिंडो उ // 8 // कोहो तप्फलकहणं माणो सेहुव्व लद्धितुतिकरणं / मायाइ विविहवेसो लोभो भिक्खट्ट बहु भमणं // 89 // पुट्विं पियाइ ससुराइ पच्छिमं कुणइ सरिससंबंधं / जो सो संथवपिंडो विज्जाइपउंजणे पंच // 10 // विज्जा जवाइसज्झा मंतो एमेव अंजणाइ पुण चुन्नं / जोगो लेवाइकम्मं मूलकम्मं तु रक्खाई // 11 //

Page #202
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 179 यत्र मुनिः-साधुः धात्रीकर्म दूतीकर्म तृतीयं निमित्तं-निमित्तकरणं च यत्र भिक्षार्थ-आहारार्थं करोति तत्रैतद्दोषत्रयं स्यात्, तद्यथा-यत्र बालस्य धात्रीकर्माणि-धात्रीकार्याणि भिक्षुस्तनोति आत्मना परेण वा कारयति तानि धात्रीकर्माणि, तास्त्वागमे धात्र्यः पञ्चधा, यदाहुः - "बालस्स खीरमज्जणे"त्यादि, तत्र क्षीरधात्री 1 मज्जनधात्री 2 क्रीडोत्पाटनधात्री 3-4 अङ्कधात्री 5 / अथ द्वितीयं दूतीकर्म, यत्रान्योऽन्यस्य सन्दिष्टार्थं गुप्तं वा निरूप्यते तत्, यदाहुः"कहिय मिहो संदेसं पयडं छण्णं च सपरगामेसुं / जं कहइ लिंगजीवी स दूपिंडो अणत्थफलो // 1 // 2, तृतीयं निमित्तकर्म, यत्र भिक्षुर्भिक्षार्थमाहारवस्त्रपात्रादीनां लिप्सया निमित्तं-ज्ञानविशेषं लाभालाभं निरूपयति तत्, यदाहु:"जो पिंडाइनिमित्तं कहइ निमित्तं तिकालविसयंपि / लाभालाभसुहासुहजीवियमरणाइ सो पावो // 1 // 3, अथाजीवाख्यं चतुर्थं, यत्र यतिरात्मनः कुलं कथयंस्तथा परेषु शिल्पादि दर्शयन् पिण्डं गृह्णाति तत्, यदाहु:"जच्चाइधणाण पुरो तग्गुणमप्पंपि कहिय जं लहइ / सो जाइकुलगणकम्मसिप्पआजीवणापिंडो // 1 // 4, // 87 / / अथ पञ्चमं वनीपकाख्यं निरूपयति-विप्रादीनां भक्तेषुब्राह्मणादीनां वत्सलेषु जनेषु तत्सदृशं तद्भक्तं वाऽऽत्मानं प्रकटयन्स्पष्टीकुर्वन् पिण्डं गृह्णाति अभिलषति च तत्, यदाहुः - "पिंडट्ठा समणातिहिमाहणकिविणसुणगाइभत्ताणं / अप्पाणं तब्भत्त दंसेइ जं सो वणीमगुत्ति // 1 // " तत्र विप्राः-ब्राह्मणाः श्रमणाः निर्ग्रन्थबौद्धतापसपरिव्राजकादयश्च

Page #203
180 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता ते पञ्च प्रोक्ताः, यदाहुः "निग्गंथ 1 सक्क 2 तावस 3 गेरुअ 4 आजीव 5 पंचहा समणा। तमि य निग्गंथा ते जे जिणसासणभवा मुणिणो // 1 // सक्का य सुगयसिस्सा जे जडिला ते उ तावसा गीया / जे धाउरत्तवत्था तिदंडिणो गेरुआ ते उ // 2 // जे गोसालगमयमणुसरंति भन्नति ते उ आजीवा / समणत्तणं खु भवणे पंचविहं ता पसिद्धमिमं // 3 // " 5, अथ षष्ठं चिकित्साख्यं आविष्करोति-असौ चिकित्सापिण्डो भवति, असौ कः?-यं पिण्डं साधुरौषधकरणेन-भेषजविधानेन कथनेन वा लभते सः, तत्र सा चिकित्सा द्वेधा-सूक्ष्मा 1 बादरा च 2, यदाहुः - "भेसज्ज विज्जसूअण उवसमण वमणमाइकिरियं वा / आहारकारणेणवि दुविहं तिगिच्छं कुणइ मूढो // 1 // " 6 // 88 // क्रोधादिपिण्डस्वरूपं निरूपयति-क्रोधपिण्डः क्रोधयोगात् पिण्डोऽपि क्रोधः, यथा दण्डयोगात् पुरुषोऽपि दण्डः, तर्हि क्रोधपिण्डः, यदाहुः"विज्जातवप्पभावं निवाइधूअं बलं च से नाउं। मृणवि कोहफलं देति भया कोहपिंडो सो // 1 // " तत्र क्रोधे घृतपूरोपलक्षितस्य क्षपकतपस्विनो निदर्शनं, तच्चेदंहस्तकल्पे नगरे यतिरेको मासक्षपणपारणकदिने मृतकभक्तोत्सवे धिग्जातीयगृहं गतः, विप्रेभ्यो दीयमानेषु घृतपूरेषु चिरेणाप्यलब्धभिक्षः, कोपादन्यस्मिन् दास्यति इत्युक्त्वा निर्गतो, दैववशात् तत्र द्वितीयं मानुषं विपन्नं, साधुरपि तथैव तन्मासिकेऽपि गतः, तथैव दृष्ट्वा तदेवोक्त्वा पुनश्चलितो यावत् तृतीयं मृतं, साधुरपि तथैवान्यस्मिन् दास्यतीति

Page #204
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 181 जल्पन् गतः, तृतीयवारं द्वारपालेन दृष्टः, तेन च गृहाधिपस्य निवेदितं, सोऽपि मरणभयात् साधु क्षमयित्वा यथेच्छं घृतपूरैः प्रतिलाभितवानिति क्रोधपिण्ड: 7 / अथ मानपिण्डमाह-मानो-मानपिण्डः, कोऽर्थः ?-मानेन उत्पादितः पिण्ड: मानपिण्ड:, स च शिष्यवत् 'लद्धितुडीकरणं' लब्ध्याः स्पर्धीकरणं, यदाहु:"लद्धिपसंसुत्तइओ परेण उच्छाहिओ अवमओ अ / गिहिणोऽभिमाणकारी जं मग्गइ माणपिंडो सो // 1 // " अत्र माने सेवतिकाभिरुपलक्षितस्य क्षुल्लकस्य निदर्शनं, तदिदंकोशलादिदेशे गिरिपुष्पिते नगरे सेवतिकोत्सवे तरुणश्रमणादीनां संलापः, एकेनोक्तं-अद्य बढ्योऽपि सेवतिका लभ्यन्ते, परं यः प्रातरप्यानयति स लब्धिमान्, अपरेणोक्तं-किं घृतगुडरहिताभिः स्तोकाभिश्च ?, तत एकः क्षुल्लकोऽवादीत्-अहमिदृशीस्ता आनेष्यामीति कृतप्रतिज्ञो द्वितीयदिने तदर्थी इभ्यगृहे तादृशीस्ता निरीक्ष्य तद्गृहिणी विविधोक्तिभिः प्रार्थितामप्यददती साहङ्कारमाह-यथातथाऽप्यहमिमा ग्रहीष्ये, तयोक्तं-यद्येवं भवति तदा नासा घर्षणीया, क्षुल्लकोऽपि तत्पति सभासीनं कुतोऽपि ज्ञात्वा को भवतां देवदत्ताख्य इति अपृच्छत्, तैरुक्तः किं तेन ?, सोऽप्याह-किञ्चित्तं याचिष्ये, तेऽप्यूचुः-शून्यगृहेषु सुकुमारिका विलोकयति, तदपहासामर्षादेवदत्तः स्वयमाह-वद भो अहमस्मि, यदि तेषां षण्णां न सप्तमः तदा वच्मि, ते सर्वेऽपि सविस्मयमूचुः-के ते षट् ?, स आह - "श्वेतांगुलि 1 र्बकोड्डायी 2, तीर्थस्नाता च 3 किङ्करः 4 / हदनो 5 गृध्रावरिषी 6, षडेते गृहिणीवशाः // 1 // " तत्राद्यः-एकः कुलपुत्रक: प्रियानिर्देशकारी प्रगेऽपि क्षुधा” याचितभोजनः शयनस्थया पत्न्या भणितो-यदि भोक्ष्यते तदा चुल्ही

Page #205
182 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता भस्मापनीय ज्वलनेन्धनाद्यानयनेन शीघ्र भोजयामि इति नित्यं तथा कुर्वन् चुल्हीभस्मापनयनात् जातश्वेतालिर्लोकेन श्वेताङ्गुलिरुच्यते 1 / बगोड्डायी यथा कश्चित् प्रियाभक्तः पत्न्या भणितः-तडागात् प्रत्यहं त्वयैव जलमानेयं, ततः स तत् कुर्वन् दिने लज्जमानः अन्धकारे तडागं याति, बकाश्चोड्डीयन्ते, इति लोकेन बकोड्डायीत्युच्यते 2 // अथ तीर्थस्नातो यथा कश्चित् कान्तायत्तदेहो याचितस्नानः पत्न्योचे-गच्छ सामग्री गृहीत्वा तत्रैव सरित्तीरे स्नात्वा शीघ्रमागच्छेः इति, स तत्र स्नानकरणात् लोकेन तीर्थस्नात इत्युच्यते 3 / अथ किङ्करो, यथा एकः प्रियानुरागी प्रातरुत्थायप्रिये ! किं करोमीत्याह, तया च षण्डणपिषणजलाद्यानयनादेशानां करणं, तेषु किं करोमीति भणनात् लोकेन किङ्कर इत्युच्यते 4 / हदनो, यथा एकः कुलपुत्रको भार्यादेशात् अर्भकानां क्रीडापनमूत्रोत्सर्गादिविधानतत्पोतकक्षालनकरणेन दुर्गन्धवस्त्रो लोकेन हदन इत्युच्यते 5 / अथ गृध्रावरिषी, यथा कश्चिद् भोजनोपविष्टो व्यञ्जनतक्रादियाचने निजमहिलया गृहकर्मव्यापृतया साधिक्षेपं गृहाणेत्युक्तो गृध्र इव रिंषन् 2 तदासन्नं यातीति लोकेन गृध्रावरिषीत्युच्यते 6, तदेते षड् गृहिणीवशा इति (तेनोक्तं-नाहं तथा, ततः) क्षुल्लक ऊचे-यद्येवं तर्हि घृतगुडान्विताः प्रभूताः सेवतिका देहि मे निजगृहात्, अथ उत्थाय कथितपत्नीवृत्तान्तं क्षुल्लकं द्वारे अवस्थाप्य गृहिणीं चाकार्यं व्यपदेशेन मालामारोप्य उत्सारितनिःश्रेणिकः (स ता ददौ) क्षुल्लकः स्वनासाङ्गलीघर्षदर्शनेन तस्यापि ज्ञापितनासाघर्षमाकार्य सेवतिका ललौ इत्येवं मानपिण्ड: 8 / ___ अथ मायापिण्डः, यत्र मायया वञ्चनेन परप्रतारणबुद्धयेतियावत् विविधरूपं नानारूपं नानाकारं काणकुब्जाद्यनेकस्वभावं वेषं-अङ्गादिसंस्थानमाहारकारणे - अशनादिलाभाय क्रियते स मायापिण्डः, यदाहुः - "मायाइ विविहरूवं (साहू) आहारकारणेण कुणइ" इति, मायायां

Page #206
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 183 आषाढभूतेर्निदर्शनं, यथा राजगृहे सिंहरथो राजा, अन्यदा तत्रागता धर्मरुचय आचार्याः, विविधज्ञानी आषाढभूतिविहरन् नटगृहं गतः, तत्रैकमोदकलाभादेष सूरीणामिति विचिन्त्य काणीभूय द्वितीयं जग्राह, असावुपाध्यायस्येति कुब्जरूपेण तृतीयमादात्, सङ्घाटिकसाधोरसाविति कुष्ठिकरूपेण चतुर्थमग्रहीत्, तच्च गवाक्षस्थनटेन दृष्टं, चिन्तितं-अहो भव्योऽसौ नटो भवतीति सङ्ग्रहार्थं तमाकार्य यथेष्टं मोदकांश्च दत्त्वा नित्यमत्रागन्तव्यमिति भणितवान्, अथ रूपपरावर्तादिलब्धिमानसौ तथोपचरणीयो यथा मत्पुत्रीरक्तः सदा अस्मद्गृहमायातीति नटेन शिक्षितं तथा पत्न्याः, स नित्यं गृहमागच्छन् तथा स्वपुत्र्या लोभितो यथा आमघट इवाम्भोभिभिन्नो यथा गुरूनवगणय्य मुक्तव्रतस्तां परिणीतवान्, तथा अस्य पश्यतो मद्यादिकं नासेव्यं (इति न्ययंसीत्) अन्यदा विविधनटावृतो नृपगृहे गत्वा तत्र दूतव्याक्षेपाद्वलितो, निर्व्यजनमिति वीक्षिता नटेन नटीस्तावत्पीतमद्याः, विसंस्थुलां स्वपत्नी विलोक्य विषयविरक्तो निर्गच्छन्नसौ नटीभिस्ताभिर्याचितो जीवनोपायः, सप्ताहेन श्रीभरतचक्रिनाटकं नव्यमकरोत्, तच्च राज्ञे निवेद्य लब्धाभरणपात्रादिसमुदायः स्वयं भरतीभूय चक्रोत्पत्तिदिग्विजयराज्याभिषेकादिचरितं नाटितवान् यावदादर्शगृहं गतः, तत्र चाङ्गुलीयकरत्नपातात् तयैव भरतभावनया लब्धकेवलालोको गृहीतद्रव्यलिङ्गो राजादीन् सम्बोध्य पात्रीकृतराजसुतपञ्चशत्याः प्रदत्तव्रतो भव्यो लोकमबोधयत्, एवं मोदकग्रहणात् स मायापिण्ड: 9 / अथ लोभपिण्डः, यत्र लोभेन-लम्पटतया भिक्षार्थं भिक्षाकुलेषु बहु-प्रभूतं भ्रमणं-अटनं सः, तत्र लोभे केसरकयतेरुदाहरणं, यथा चम्पायां यतिरेको मासक्षमणपारणे उत्सवदिने सिंहकेसरकमोदकाभिग्रही

Page #207
184 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता विहरन् तदलाभात् सञ्जातक्लिष्टाध्यवसायः केसरानेव ध्यायन् रजनीयामद्वयं बभ्राम, यावदेकेन श्रावकेण विज्ञाततद्भावेन प्रदत्तं मोदकं स्थालेन, भगवन् ! पुरिमा? ममास्ति पूर्णो न वेति पृष्टः, स दत्तोपयोगो यावदूर्ध्वमीक्षते तावच्चन्द्रदर्शनादर्धरात्रं विज्ञाय लज्जितः सम्यग्बोधितोऽस्मीति श्रावकं जल्पन् नगरान्तेऽतिक्रम्य मोदकान् विधिना परिष्ठापयन् शुद्धाध्यवसायवशात् केवलालोकमाप, यदाहुः"कोहे घेबरखवगो माणे सेवइयखुड्डगो नायं / मायाइ असाढभुई लोभे केसरीय साहुत्ति // 1 // " 10 // 89 // अथ संस्तवदोषं निरूपयति-संस्तवपिण्डः सः, कः ?, यत्र पूर्वस्मिन्-आदौ दातारं दानात् पूर्वकाले संस्तवनं पूर्वसंस्तवः तथा पश्चाद्-उत्तरकाले दानानन्तरं संस्तवनं पश्चात्संस्तवः, पूर्वं पिताजननीभ्रातृभगिन्यादिपूर्वसम्बन्धात् पूर्वसंस्तवः, तथा श्वशुरकश्वश्रूकलत्रपुत्रादीनामात्मपरयोर्वयस्तारुण्यरूपाद्यवस्थासदृशी-समानां निरूप्य ज्ञात्वा सम्बन्धपूर्वकं स्तौति स पश्चात्संस्तवः, स च पुनर्मूलतो गुणस्तुतिरूपः संस्तवश्च, तथा विद्यादिप्रयोज्ये पञ्च दोषा भवन्ति // विद्यादयः पञ्च दोषास्त्वमी // 90 // विद्या 1 मन्त्रं 2 अञ्जनं 3 चूर्णयोगः 4 रक्षादिश्च 5, तत्र देव्यधिष्ठिताक्षरपङ्क्तिर्विद्या जापहोमादि साध्या स्त्रीदेवता च, पिण्डार्थं दोषा यस्यां तत् तथा, मन्त्रो विद्याया विपर्ययलक्षणोऽसाधनः देवताधिष्ठितश्च, तस्यापि पिण्डार्थकरणाद् दोषः, तथा अञ्जनादयः अन्तर्धानादिफलाः तिरोधानवशीकरणादिकार्यसाधकाः 3 तथा चूर्णानि लोचनाञ्जनभालतिलकादीनि तथा सौभाग्यदौर्भाग्यकराः श्रीचन्दनधूपद्रव्यादिविशेषाः पादप्रलेपचरणलेपमुख्या योगाः स्युः, तथा तु पुनर्मूलकर्म रक्षादिमूलिकाभिः प्रसिद्धाभिः सौभाग्यार्थं रक्षाकरणमिदं मूलकर्म, एते

Page #208
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता विद्यादयः पञ्च दोषाः, यदाहुः - "इय वुत्ता सुत्ताओ बत्तीस गवेसणेसणादोसा / गहणेसणदोसे दस लेसेण भणामि ते य इमे // 1 // " // 91 // दोसा संकाइ संकिय मक्खियं महुदगाइसंसिटुं / तसथावरेसु ठवियं अचित्तमवि होइ निक्खित्तं // 12 // पिहियं सचित्तथगियं साहरियं भायणट्ठियमजोगं / निक्खिविऊण सचित्ते वियर जं तेण पत्तेण // 13 // दायगयं जं दिन्नं निगडिय कंपंत पाउयठिएहिं / बालथविरंधपंडगमत्तकुणिखंजजरिएहिं // 14 // खंडगपीसगलोढगपिंजगकत्तगविलोडगाईहिं / वेलामासवईए सबालवच्छाइ इत्थीए // 15 // खंडाइकणाइजुयं उम्मिस्सं परिणयं न जं फासुं / महुमाइविलित्तेणं कराइणा देइ तं लित्तं // 16 // छडुंतेण य दिन्नं छड्डियमिय हुंति दोस बायाला / गिहिजइउभयप्पभवा उग्गममाई तहा कमसो // 17 // अथ गवेषणाया दश दोषाः प्ररूप्यन्ते, दोषाणामाधाकर्मादीनां शङ्कायां पिण्डग्रहणे शङ्कितग्रहणे शङ्कितं स्यात्, अस्य चत्वारो भङ्गाः, तद्यथा - शङ्कितग्रहणं शङ्कितभोगः 1 अशङ्कितग्रहणं शङ्कितभोगः 2 शङ्कितग्रहणमशङ्कितभोगः 3 नि:शङ्कितग्रहणं निःशङ्कितभोगः 4 / अथ मेक्षितं, म्रक्षितं द्वेधा-सचित्ताचित्तयोर्मधूकादिवस्तुनोर्योगात्, संसृष्टंसचित्तम्रक्षितं यत् करादि तत् प्रक्षितमित्यर्थः, तथा त्रसस्थावरेषु स्थापितं समस्तमचित्तमपि-प्रासुकमपि निक्षिप्तं भवति तत्, तत्र वसा द्वीन्द्रिया शङ्किता प्रक्षितं द्वधा- तत् प्रक्षितमित्यवति तत्, तत्र

Page #209
186 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता दयः स्थावरा एकेन्द्रियादयः तैर्युक्ते अचित्तेऽपि // 12 // अथ पिहिताख्यं दूषणं निरूपयति, तत्र सचित्ताचित्ताभ्यां स्थगितंआच्छादितं, एतच्-चतुर्भङ्ग, तद्यथा-सचित्तेन सचित्तं पिहितं 1 अचित्तेन सचित्तं 2 सचित्तेन अचित्तं 3 अचित्तेन अचित्तमिति 4, तत्र भङ्गत्रयमशुद्धं, चतुर्थे भने गुरुलघुरूपाश्चत्वारो भङ्गास्तेऽपि पिण्डविशुद्धे याः, ग्रन्थगौरवभयान्नेह लिखिताः, अथ संहृताख्यदोषमाह-तत् संहृताख्यं यत् पृथ्वीकायादौ भाजने अयोग्यं दानानुचित्तं मृत्तिकाजलतुषादि दातुमनभिप्रेतं वा करोटिकादेर्भाजनादपरेण रिक्तीकृतमातृकेणैव ददाति-देयं वस्तु साधुभ्यो यच्छति, गृहस्थ इति शेषः // 13 // अथ दायकाख्यदूषणं गाथायुग्मेन निरूपयति, तत्र यदि दातुर्गतमेवंविधेन वक्ष्यमाणेन दत्तं तद्दायकाख्यमित्यर्थः, केन ?-निगडितादिना, निगडितो-लोहमयादिपादबन्धनादितः कम्पमानाङ्गः पादुकारूढःकाष्ठादिमयोपानच्चटितः तैः, तथा बालस्थविरान्धपण्डकमत्तकुब्जकखञ्जज्वरितैरपि, तद्यथा-बालोऽव्यक्तो वा षष्टिकान्तर्वर्ती, स्थविरो वृद्धः, स च सप्ततेर्वर्षाणामुपरि, अन्धो दृष्टिरहितः, पण्डगो नपुंसको, मत्तो मदिराविह्वलः, कूणिक:-कुब्जः, खञ्जः-चरणरहितः, ज्वरितो-रोगवान्, तैः // 94 // तथा उदूखलमुशलाभ्यां या सचित्तं श्लक्ष्णयति खण्डीकरोति तया दीयमानं न गृह्यते, तथा या च पिनष्टि-शिलायां तिललवणजीरकादि मृद्नाति, तथा लोढकः कसिलोडिन्या कणकेन निष्कुलं करोति, पिञ्जक: रुतं पिञ्जनेन मृदुकरणपरः कर्तकः-पुणिकाभिः सूत्रकरणपरः, विलोडगाभिर्विलोडनं कराभ्यां पुनः पुनः रुतसूक्ष्मकरणमेभिरपि देयं न ग्राह्यं, तथा विलोडनं दध्यादिमथनं च, तथा वेलामासवत्याः कालः, रजस्वलाया इत्यर्थः, तथा च या स्त्री सबाला-स्तनोपजीविशिशुका तथा

Page #210
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 187 प्रस्तावात् गर्भिण्या अष्टमासकगर्भवत्याः, एभिर्दोषैः साधुना दातुः सकाशात् पिण्डो न ग्राह्यः // 15 // ___ अथोन्मिश्राख्यं विवृणोति, अथ खण्डाधुचितं-योग्यं कणाद्यैः सचित्तमयोग्यं यत्र द्वे वस्तुनी एकीकृत्य साधवे दीयते तदुन्मिश्रं, अत्रैकीकरणं मीलनमात्रमेवावसेयं, अस्मिन्नपि दोषे चतुर्भङ्गी, यथा सचित्तेन सचित्तं मिश्रं 1 एवमचित्तेन सचित्तं 2 सचित्तेनाचित्तं 3 अचित्तेनाचित्तं 4, एष्वादिभङ्गत्रयं न कल्पते, चतुर्थः शुद्ध एव, अथ अपरिणतं-अपरिणताभिधानं यत्र दातव्यं वस्त्वेव द्रव्यमेव अप्रासुकं, अथवा एतदशनादि ग्राहकस्य साधोर्मनसि निर्दोषं परिणतं द्वितीयस्य सदोषं परिणतं, अथ लिप्तं मधुना, आदिना दधिक्षीरतक्रं, अनेन च विलिप्तेन लेपयुक्तेन यद्ददाति तल्लिप्तम् // 96 // अथ छबिताख्यमाविष्करोति-छदितं-छर्दिताभिधानं दूषणं स्यात्, तत् किं यदशनादि-भक्तपानप्रभृति परिशाटी-भूमौ परिपतदवयवं सद् आदीयते तत्, एतस्मिन् छदिते दोषे मिलिते सति पूर्वोक्ता द्विचत्वारिंशदोषा भवन्ति, अत्र वारकमन्त्रिकथानिदर्शनं पूर्वं व्याख्यातमेवास्ति / ते च यथासङ्ख्यं षोडश 2 दश गृहस्थयतितदुभयप्रभवाः, कोऽर्थः ?-षोडश उद्गमदोषाः गृहस्थप्रभवाः, गृहिणा प्रायेण तेषां क्रियमाणत्वात्, तथा साधुप्रभवाः षोडश, तेषां साधुनैव विधीयमानत्वात्, तथा गृहिसाधुजन्या दशैषणादोषाः, शङ्कितदोषस्य साधुभवत्वात् अपरिणतदोषस्य च साधुजन्यत्वात्, शेषाणां च गृहिप्रभवत्वात्, तथा पञ्च ग्रासैषणादोषाः तान् अग्रे वक्ष्यति, यदाहुः - इह "सोलस सोलस दस उ उग्गमउप्पायणेसणादोसा / गिहिसाहुउभयपभवा पंच उ घासेसणा होइ // 1 // " // 97 / /

Page #211
188 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता उक्ताः पिण्डदोषाः, अथ पिण्डग्रहणलाभमाह - पिंडो देहो भन्नइ तस्स उवटुंभकारणं दव्वं / एगमणेगं पिंड असणाइ पाउंछणाईयं // 18 // पिण्ड:-पिण्डशब्देन देह:-कायो भण्यते-कथ्यते तस्य-देहस्योपष्टम्भकारणे-आधारनिमित्ते पिण्डं द्रव्यं स्यात्, तत् पिण्डद्रव्यमेकमनेकं च, यथा एकमशनादि अनेकं पादप्रोञ्छनादि // 98 // तदेकमनेकं विवृणोति - असणाईया चउरो पाउंछण वत्थ पत्तकंबलया / सिज्जायरपिंडो उण न कप्पए रायपिंडव्व // 19 // हणणं पयणं कयणं न कुणइ न य कारवेइ अन्नपि / अणुजाणइ न कुणंतं एया नव हुँति कोडीउ // 100 // सुविसुद्धाहारेणं साहूणं निच्चमेव उववासो / देसूणपुव्वकोडिंपि पालयंताण सामन्नं // 101 // अथ तत्र पिण्डे नव कोटयो भवन्ति, तास्त्विमा वक्ष्यमाणाः, हननं वधः पचनं पाकः क्रीतं-मूल्यगृहीतं आत्मना न करोति अपरेण न कारयति अन्यं कुर्वन्तं नानुज्ञापयति, एकस्मिन् हनने त्रयः करणकारणानुमतिरूपाः, एवं पचने क्रीतेऽपि, मीलिताः नव कोटयो भवन्ति, यदाहुः"एए पुव्वाभिहिया दोसा सव्वेवि नवसु कोडीसु / भेयप्पभेयजुत्ता संखेवेणं अवयरंति // 1 // " // 99-100 // निर्दोषपिण्डग्रहणे साधूनां यो लाभस्तमाह - सुतरां-अतिशयेन विशुद्धो-निर्दोषः सुविशुद्धः एवम्भूतो य आहारः प्राणाधारस्तेन साधूनां

Page #212
189 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता महात्मनां नित्यमेव-सदैवोपवासः-अभक्तार्थः, कथम्भूतानां साधूनां ?देशोनपूर्वकोटिं श्रामण्यं-चारित्रं साधुत्वं पालयतां // 101 // अथ पिण्डाधिकारे पानकग्रहणविधिमाह - गिण्हिज्ज आरनालं अंबिलधोअणतिदंडउक्कलियं / वन्नंतराइपत्तं फासुअसलिलंपि तदभावे // 102 // पिण्डग्रहणसमये साधुरारनालं-अवश्रावणं गृह्णीयात् आम्बिलंकाञ्जिकं तन्दुलादिधावनं त्रिदण्डोत्कलितमुष्णोदकं वर्णान्तरादिप्राप्तं अन्यत् प्रासुकजलमपि गृह्णीयादिति योगः, परं तदभावे-तस्योष्णोदकस्याप्राप्तौ, यदाहु:"उस्सेइम 1 संसेइम 2 तंदुल 3 तिल 4 तुस 5 जवोदगा 6 ऽऽयामं 7 / सोवीरं 8 सुद्धवियडं 9 अंबड 10 अंबाडय 11 कविटुं 12 // 1 // माउलिंग 13 दक्खा 14 दाडिम 15 खज्जुर 16 नालियर 17 कयर 18 बदरफलं 19 / आमलयं 20 चिंतापाणगाई 21 पढमंगभणियाइं // 2 // " किञ्च - अन्नजलं उण्हं वा कसायदव्वेहिं मीसियं वावि / कप्पइ जईण ननं सुविहियकप्पट्ठियाणं 2 च // 1 // सीओदगं न सेविज्जा, सिलावुटुं हिमाणि य / उसिणोदगं तत्तफासुअं, पडिगाहिज्ज संजए // 2 // उसिणोदगं तिदण्डुक्कलियं फासुअजलं तु जइकप्पं / नवरि गिलाणाइकए पहरतिगोवरि धरेयव्वं // 3 // जायइ सचित्तया से गिम्हमि य पहरपंचगस्सुवरि / चउपहरुवरिं सिसिरे वासासु जलं तिपहरुवरि // 4 // // 102 //

Page #213
150 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता अशनादि गृहीत्वा पश्चात् कं विधि तनुते इत्याशङ्क्याह - इय विहरिय वसहि गओ इरियं आलोअणा य गुरुपुरओ / काउं पेहिय भूमि मुत्तुं भत्ताइ नमइ जिणे // 103 // इति-आगमनिरूपितयुक्त्या विहृत्य-निर्मलपिण्डं गृहीत्वा वसति गतः-उपाश्रयद्वारं प्राप्तः पिण्डादि प्रमाM निषेधिकापुरस्सरं वसतिमध्ये प्रवेशं विधाय ईयाँ प्रतिक्रामति, तदनु गुरुपुरत आलोचनां कृत्वा भूमि-मण्डलीसंस्थानं प्रतिलिख्य तत्र पात्रकाणि मुक्त्वा भक्ताद्यर्थं जिनान् नमति, शक्रस्तवं पठतीत्यर्थः, यदाहुः - "इय समयविहिसुद्धं पिंडं गिण्हित्तु वसइदारंमि / पज्जत्ते परिभाविय पम्मज्ज निसीहिया कुणइ // 1 // सज्जामज्झे पविसिय पडिलेहिय मंडलीय जं ठाणं / वच्चइ य गुरुसयासे इरियावहियं पडिक्कमइ // 2 // काउस्सग्गे चिंतइ कमेण अइयारनिवहमावन्नं / जं भत्तपाणविसयं गमणागमणस्स विसयं च // 3 // पारियकाउस्सग्गो चउवीसथयस्स चिंतणं काउं / गमणागममालोइय अव्वक्खित्तस्स गुरु पुरओ // 4 // उज्जुपन्नो अणुव्विग्गो, अव्वक्खित्तेण चेयसा / आलोए गुरुसयासे, जं जहा गहियं भवे // 5 // वक्खित्त 1 पराहुत्ते 2 पमत्ते 3 मा कयाइ आलोए / आहारं च करतं 4 नीहारं वा 5 जइ करेड् // 6 // अव्वक्खित्ताउत्तो उ, संतबुद्धिनाऊणंति जाणिया / अणुन्नवित्तु मेहावी, आलोइज्ज जयं जई // 7 // जं किंचि दुरालोइयमणेसणिज्जं भवेज्ज भत्ताई / तप्पडिक्कमणनिमित्तं उस्सग्गं कुणइ इय विहिणा // 8 //

Page #214
191 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता इच्छामि पडिक्कमिउं गोअरचरिआए एवमाईयं / उच्चारिऊण सुत्तं कयउस्सग्गो विचिंतेइ // 9 // अहो जिणेहिं असावज्जा, वित्ती साहूण देसिया / मोक्खसाहणहेउस्स, साहुदेहस्स धारणा // 10 // पारेइ नमुक्कारेण तयणु चउवीसजिणथवं भणइ / पच्चक्खाणं नियमं पुव्वकयं इत्थ पारेड् // 11 // " अमुं पूर्वोक्तविधि निष्पाद्य पुनः किं कुरुते तदाह - कयसज्झाओ य खणं वीसमिय निमंतिउं गिलाणाई / पोत्तिं पेहिय भणिउं नवकारं भुंजइ पयासे // 104 // कृतस्वाध्यायो मुनिर्जघन्यतो गाथाषोडशकविहितस्वाध्यायः क्षणं क्षणमात्रं विश्रम्य ग्लानादीन् निमन्त्रयित्वा-आकार्य पोतिका प्रतिलिख्य नमस्कारं च भणित्वा-नमस्कारमन्त्रमुच्चार्य प्रकाशेनान्धकारे भोजनं करोति, साधुरिति शेषः, यदाहुः - "मुंचइ भत्तं पाणं सम्मं जिणणाहवंदणं कुणइ / सोलससिलोगमाणं जहन्नयं कुणइ सज्झायं // 1 // खणमित्तं वीसामं करेइ चिंते अणुग्गहं जइ मे / कुव्वंति गिलाणाई तत्तो हुज्जामि कयकिच्चो // 2 // जह अब्भंगणलेवो सगडक्खवणाण जुत्तीओ होइ / इय संजमभरवहणट्ठयाए साहूणमाहारो // 3 // जे चेव अन्धयारे दोसा ते चेव संकडमुहंमि / परसाडीबहुलेवाडणं च तम्हा पगासमुहे // 4 // // 104 // अथ पिण्डदोषाधिकारादिह द्विचत्वारिंशद्दोषा: निरूपिताः, शेषाः संयोजनादयो ग्रासैषणादोषाः पञ्च, यतेर्विधिना गृहीतस्याहारस्य विधिनैव

Page #215
192 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता ग्रासः कार्यः, अतस्ते निरूप्यन्ते - संजोयणा पमाणे इंगाले धूमऽकारणे चेव / भोयणदोसे पंच उ समयपसिद्धा इमे वज्जे // 105 // खंडाइ मंडगाइसु संजोयइ भुंजई पमाणऽहियं / संसंतो निंदतो जिमइ य छक्कारणाभावे // 106 // तत्र पञ्चसु ग्रासैषणादोषेषु आदौ संयोजनादोषः 1 तथा प्रमाणंप्रमाणातिक्रमरूपं स एव द्वितीयः 2 तथा तृतीयः अङ्गारनामा 3 चतुर्थो धूमनामा 4 पञ्चमस्तु कारणनामा 5, एते पञ्च दोषाः समयप्रसिद्धाःआगमनिरूपिताः तान् वर्जयेत् साधुरिति शेषः // 105 // तेषामेव पञ्चदोषाणां व्याख्यानं कुरुते, खण्डादि मण्डकरसगृद्धया गुणान्तरोत्पादनाय मण्डादिषु संयोजयति-एकत्रीकरोति सा संयोजना, सा च द्विधा उपधानविषया भक्तपानविषया च, पुनरेकैका द्विविधा-बाह्या अभ्यन्तरा च, तत्र उपकरणे बहिर्भव्यं चोलपट्टं लब्ध्वा भूषार्थं पटीं भव्यां याचयित्वा बहिरेव परिधत्ते सा बाह्या, वसतौ त्वभ्यन्तरा, तथा द्वितीया भक्तपानविषया, साऽपि द्वेधा वसतेर्बहिरन्तश्च, यस्यां विशिष्टास्वादनिमित्तं दुग्धदध्योदनादीनां मीलनं सा बहिःसंयोजना, तथा भिक्षामटित्वाऽन्तर्भक्तपानसंयोजना पात्रे मण्डकगुडघृतादि संयोज्य भक्षयतो द्वितीया, इह च रसहेतोरिति विशेषणेन कारणतः संयोजनायामपि न दोषः, यदाहुः"रसहेउं संजोगो पडिसिद्धो कप्पए गिलाणट्ठा / जस्स व अभत्तछंदो असहोचियभाविओ जो य // 1 // " सुगमा, नवरं यस्याहारे अरुचिः तथा शुभाहारोचितो राजपुत्रादिश्च साधूचिताहारेणाभावितस्तस्य संयोजना अनुज्ञाता / अथ द्वितीयं प्रमाणं

Page #216
193 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता यत्त्वागमे द्वात्रिंशत् कवलादिरूपं तेन हीनमधिकं वा भुङ्क्ते इत्यर्थः, तत्र पुरुषस्य सूत्रे कुक्कुट्यण्डकमात्रकवलापेक्षमाहारमानं, यदाहुः"कुक्कुडिअंडयमित्ता कवला बत्तीस भोअणपमाणे / रागेणासयंतो संगारं करइ सचरित्तं // 1 // " अर्थश्च - कुक्कुटी द्रव्यभावभेदाद् द्विधा, तत्र द्रव्यतः कुक्कुटीसाधोः शरीरं तन्मुखं अण्डकं तत्राक्षिकपोलादीनां विकृतिमनापाद्याहारः यद्वा कुक्कुटी-पक्षिणी अण्डकं प्रमाणं कवलस्य अतो, भावकुक्कुटी तु यावन्मात्रेण न न्यूनं नाप्यधिकं चोदरं स्यात् ज्ञानादीनां च वृद्धिः स्यात् तावन्मानं भक्तमिति, तथा तस्य द्वात्रिंशत्तमो भागः अण्डकं तन्मानः कवलः 4 यथा पुरुषस्य द्वात्रिंशत् कवलाः स्त्रियोऽष्टाविंशतिः नपुंसकस्य चतुर्विंशतिः, पुनरप्याहुः"बत्तीसं किर कवला आहारो कुच्छिपूरओ भणिओ। पुरिसस्स महिलियाए अट्ठावीसं भवे कवला // 1 // " उत्तानार्थैव, अत्रोदरभागापेक्षं त्वेवं - "अद्धमसणस्स सव्वंजणस्स कुज्जा दवस्स दो भागे / वायपवियारणट्ठा छब्भागं ऊणगं कुज्जा // 1 // विहिगहियं विहिभुत्तं इयभंगं जिणवरेहिणुन्नायं / सेसा नाणुन्नाया गहणे दिते य निज्जुहणा // 2 // " तथा - "बिदलं जिमिउं पच्छा पत्तं च मुहं च दोऽवि धोविज्जा / अहवा अन्नयपत्ते भुंजिज्जा गोरसं नियमा // 1 // " किञ्च -

Page #217
194 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता अत्थि अणंता जीवा जेहिं न पत्तो तसाइपरिणामो / तेऽवि अणंताणंता निगोअवासं अणुहवंति // 1 // तत्र त्रसाः बादराः द्वीन्द्रियादयः, अन्यच्च - ये निगोदवासमनुभवन्ति तेऽप्यनन्तास्सन्ति, तत्र केचन दुग्धदधितक्रादीनां मध्ये मुद्गादिद्विदलान्ने मिलिते कालान्तरेण त्रसजीवानामुत्पत्तिः एवं त्रिदिने दनि चलिते कुथितान्ने च, अत्र सर्वत्र सूक्ष्मत्रसजीवानामुत्पत्तिर्जानिभिदृष्टा, अथाङ्गारधूमलक्षणं दोषद्वयं व्यनक्ति-यत्र माधुर्यमाहारदातारं वा शंसन् भुङ्क्ते तदिह प्रवचने अङ्गारोपमचरणेन्धनकरणभावादङ्गारमिति कथ्यते, यच्चासुन्दरमितिकृत्वा निन्दन् द्विष्टोऽभ्यवहरति तस्य धूमोपमचरणेन्धनकरणभावात् धूममिति, आह च - "तं होइ सइंगालं जं आहारे मुच्छिओ संतो। तं पुण होइ सधूमं जं आहारेइ निंदतो // 1 // अथ षट्कारणाभावे भोजनं कुर्वतोऽकारणदोषं स्पष्टयति // 106 / / अथ तानि षट् कारणानि कानीत्याशङ्क्याह - वेयण वेयावच्चे इरियट्ठाए य संजमट्ठाए / तह पाणवत्तियाए छटुं पुण धम्मचिंताए // 107 // तत्र षण्णां कारणानां मध्ये आदौ वेदनाकारणं-क्षुद्वेदनोपशमनाय भुङ्क्ते, क्षुद्-बुभुक्षा तस्याः वेदना तद्रूपा वा वेदना क्षुद्वेदना तन्निवारणाय भुञ्जीत साधुः, यदाहुः-"णत्थि छुहाए सरिसा वियणा भुंजिज्ज तप्पसमण? / " त्ति 1 / तथा वैयावृत्त्यं-आचार्यादिप्रतिचरणं तद्रक्षार्थं तद्धानिनिवारणार्थं भुङ्क्ते साधुः, आह च - 'छाओ वेयावच्चं न तरड़ काउं अओ भुंजे / ' 'छाउ'त्ति स्फातो बुभुक्षितः, तथा ईर्यार्थं ईर्याशुद्धये, अत्र ईर्यां ईर्यासमिति वा विशोधयितुं-निर्मलीकर्तुं भुङ्क्ते

Page #218
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 195 साधुः, बुभुक्षितो हि ध्यामललोचनस्तां तथा कर्तुं न शक्नोति, तथा संयमार्थ-सप्तदशसंयमरक्षायै, तत्र संयमः-प्रत्युपेक्षणाप्रमार्जनादिलक्षणः साधुव्यापारः तत्पालनार्थं, बुभुक्षितोऽपि तं कर्तुं न शक्नोति, तथा प्राणवृत्त्यर्थं-दशप्राणवर्तनाय, अथवा प्राणस्य-जीवितस्य रक्षार्थंपरिपालननिमित्तं यतिर्भुङ्क्ते, षष्ठं पुनः कारणं धर्मचिन्तार्थं-धर्मध्यानचिन्तायै, धर्मस्य ध्यानं धर्मध्यानं, एतदपि बुभुक्षितः कर्तुं न शक्नोति // 107 // अथ साधुर्भोजनं कुर्वन्नात्मानमेव तर्जयतीत्याशङ्क्याह - बायालीसेसण संकडंमि गहणंमि जीव ! न हु छलिओ। इम्हि जइ न छलिज्जसि भुंजंतो रागदोसेहिं // 108 // जीवति-प्राणिति दशभिः प्राणैः इति जीवः तदामन्त्रणं भो जीव!, द्विचत्वारिंशदोषाणां गहने सङ्कटे विषमस्थाने हि-निश्चितं न छलितोऽसि यदि चेदिदानी-अधुना भुञ्जानः-आहारं कुर्वन् रागद्वेषाभ्यां न छलिष्यसि // 108 // तथा आहारं कथं कुरुते इत्याशङ्क्याह - असुरसुरं अचबचबं अहुअमविलंबियं अपडिसाडि / अविकियमुहो जिमित्ता पक्खालिय पियइ पत्तजलं // 109 // ___ साधुरनया युक्त्या सुप्रणीतया वक्ष्यमाणया आत्मानं प्रीणाति तर्पयति, यथा असुरसुरं-सुरडकानकुर्वन् अचबचबं चबचबमकुर्वन् चर्बयति अहुअं-अविलम्बितं-अमन्थरं अपरिशाटि-परिशाटनारहितं अविकियं-अविकृतं विकाररहितं मुखं मनो यस्य तादृक् वाक्कायगुप्तो भुञ्जीत, अथो भुक्त्वा-जिमयित्वा त्रिः पात्रं प्रक्षाल्य पात्रजलं पिबति, यदाहुः

Page #219
196 श्रीयतिदिनचर्या अवचूणियुता "पत्ताणं पक्खालणसलिलं मुणिणो पियंति तिक्खुत्तो। सोहंति मुहं तत्तो सागरिए पत्तमुह धुवणं // 1 // जे मुणिणो विहिपुव्वं जेमंति सयावि सयलपत्ताणि / धोवणसलिलेण धुवं अवेंति दोसा असेसावि // 2 // तह परिसाडिविमुक्कं जिमंति जइणो जिइंदिया निच्चं / जह जिमियाजिमियाणं ठाणविसेसं न लक्खंति // 3 // " // 109 // अथ पात्रक्षालनक्रमविधि विवृणोति - गुरुणो पत्तं भिन्नं कप्पिय आहागडं तु सेसेसुं / पढमं पक्खालिज्जइ जहाविसुद्धं तु सेसाणि // 110 // गुरोः पात्रकं-भोजनभाजनं भिन्न-पृथक् कल्पयेत्-त्रेपयेत्, कल्पत्रयं कुर्यात्, शेषपात्रकेषु यथाक्रम-क्रमस्यानुल्लङ्घनेन प्रक्षालयित्वा तु पुनः शेषाणि पात्रकाणि यथाविशुद्धं प्रक्षालयेत् // 110 // अथोद्धरितस्याहारस्य को विधिरित्याह - जं गहियमणाभोगाइणा असुद्धं तहेव उव्वरियं / छारेणमक्कमित्ता परिढुवेउं उचियदेसे // 111 // अथ यदशनादि अनाभोगादिना-प्रमादादियोगेन अशुद्धं-सदूषणं गृहीतं तथैवोद्धरितं च तदशनं छारेण-रक्षापुञ्जनाक्रमयित्वा-मर्दयित्वा परिष्ठापयेत्, क्व ?-उचितदेशे-प्राणिवर्जितप्रदेशे-आतपे वा, यदाहुः"जं च असुद्धं गहियं संकियदव्वं विगिंचए थेरो / बालाइपरिटुवणे उड्डाहवहाइया दोसा // 1 // " // 111 // अथ कृताहारो मुनिः किं कुरुते इत्याशङ्क्याह - इरियपडिकमणसक्कत्थयपुत्तिवंदणयसंवरण पुट्वि / निम्मज्जिऊण पत्ते ठविज्ज पेहाइ जा समओ // 112 //

Page #220
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 197 पठति, चैत्यवन्दनां करोति इत्यर्थः, पश्चात्संवरणपूर्वं मुखवस्त्रिकां प्रतिलिख्य वन्दनकं ददाति, तत्र च प्रत्याख्यानं करोति, ततोऽपि पात्रकाणि मार्जयित्वा-भाजनानि जलबिन्दुरहितानि कृत्वा स्थापयेत् यावत् प्रतिलेखनासमयः-तृतीयप्रहरप्रतिलेखनाकालः स्यात्, यदाहुः"विहिणा जेमिय उट्ठिय इरियं पडिक्कमिय भणइ सक्कथयं / पुत्तिं पेहिय वंदणमिह दाउं कुणइ संवरणं // 1 // सोहिय पत्ताबंधे सम्म निम्मज्जियाणि पत्ताणि / बंधित्तु तेण ठाविज्ज होइ पडिलेहणं जाव // 2 // कहवि हु पमायवसओ पत्ताबंधो खरंटिओ हुज्जा / पडलाणि अहव कप्पा कप्पिज्जसु ताणि जयणाए // 3 // पढमं लूहिज्जंते चीवरखंडेण जेण पत्ताणि / तं निच्चं धोविज्जसु अन्नह कुच्छाइया दोसा // 4 // " अथैवं पात्रकाणि निधाय बहिर्भूमिकृत्यं कुर्यात् तद्गाथाद्वयेनाह - अह बाहिरभूमीओ दिसाइ ईसाणजम्मवज्जाए। गंतूणमसंलोए जणस्स मत्तगनिहियनीरो // 113 // पुट्ठिमदेंतो पुररविवायाणं थंडिलं च संडासे / पेहिय अणुजाणाविय उच्चाराई जई कुणइ // 114 // अथानन्तरं कृतभोजनानन्तरं तृतीययामपौरुष्यन्तः बहिर्भूमि गच्छति, तत्र - बहिर्भूमौ ईशानयमवर्जितायां दिशि गत्वा, ईशानविदिग्-दक्षिणादिग्रहितां दिशं गत्वा, जनस्य-लोकस्यासंलोकेसम्मर्दरहिते मात्रके-तृप्तिकरे न्यस्तनीरः-प्रक्षिप्तजलो नगरसूर्यवातानां - पुरतपन-वनानां त्रयाणां पृष्ठिमददत् सण्डासेन सप्रकाशे स्थण्डिलं

Page #221
198 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता प्रतिलेख्य दृष्टिप्रतिलेखनां विधाय क्षेत्रदेवतामनुज्ञापयित्वा च यतिःसाधुः उच्चारादि कुरुते, यतः सूत्रे - "वच्चमुत्तं न धारए।" यदाहु:"अह बाहिरभूमीए जलपत्ताणि गहाय गच्छन्ति / आवस्सियं तु कुव्वं इरियासमिया अभासंता // 1 // विच्छिन्ने दूरमोगाढे, नासन्ने बिलवज्जिए / तसपाणबीयरहिए, उच्चाराईणि वोसिरे // 2 // " // 113-114 / / तथा वृत्तोच्चारादिकर्मणः पश्चात् साधुः किं करोति ? तदाह - वोसिरिऊण तिखुत्तो वसहिं आगम्म कुणइ किच्चाई / पच्छिमजामे पभणइ पत्तो पडिलेहणासमओ // 115 // ततः उच्चारादिकं विधाय पश्चात् वोसिरइ इति वारत्रयं भणित्वा पश्चाद्वसति-उपाश्रयं ईर्यासमितिविधिना आगत्य अपराणि धर्मकृत्यानि करोति, तत्रापि ईर्यापथिकी प्रतिक्रमितव्या, यदाहुः - "गंतूण वसहिदारे पाय पमज्जिय निसीहियं काउं / इरियापडिकमणेणं गमणागमणाइ वियडंति // 1 // हत्थसयादागंतुं गंतुं व मुहुत्तगं जहिं चिढ़े। पंथे वा वटुंते नइसंतरणे य पडिकमणं // 2 // कज्जस्स य 2 समये 2 करिज्जमाणस्स / जइ हुज्ज समयसेसं तो तत्थ करिज्ज सज्झायं // 3 // " इति पूर्वोक्तस्वरूपां क्रियां कुर्वतः साधोः पश्चिमयामे-प्रान्ते पश्चिमप्रहरे आगते भणति-कथयत्युच्चैःस्वरेण प्रतिलेखनासमयः प्राप्तः-तृतीयप्रहरप्रतिलेखनायाः कालः आगतः, यदाहुः"पच्छिमजामं सेसं सम्मं जाणित्तु समयतत्तन्नू / वागड़ खमासमणा ! पत्तो पडिलेहणासमओ // 1 // " // 115 //

Page #222
199 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता ततः प्रतिलेखनां कथं कुर्वन्ति तदाह - पडिलेहणवसहिपमज्जणाउ दाऊण दो खमासमणे / पुत्तिं पेहिय दोहिं तणुपेहं संदिसावेइ // 116 // (ईर्यां कृत्वा प्रतिलेखनावसतिप्रमार्जनयोः) तथेह क्षमाश्रमणद्वयं दत्त्वा पोतिकां मुखवस्त्रिकां-प्रतिलेखयित्वा तदनु पुनरपि द्वाभ्यां क्षमाश्रमणाभ्यां लघुवन्दनरूपाभ्यां तदनु प्रतिलेखनामवगम्य प्रतिलेखनां संदेशापयति // 115 // अथात्र प्रतिलेखनायां विशेषमाह - उववासिय सव्वोवहिपज्जते चोलपट्टगं पेहे / इयरो पढमं पट्ट रयहरणं सव्वओ पच्छा // 117 // इह तृतीयप्रहरप्रतिलेखनासमये खु निश्चितं सर्वोऽपि-सकलोऽपि उपोषितः साधुवर्ग:-कृताभक्तप्रत्याख्यानः पर्यन्ते-सकलोपधिपर्यन्ते चोलपढें-अध:परिधानवस्त्रं प्रतिलेखयति, सर्वसाधुरिति शेषः, यदाहु:"पभणंति खमासमणे गुरू तओ साहुणोवि पढमंमि / पडिलेहणं करेमो बीए वसहि पमज्जेमो // 1 // पुत्तिं पट्टा गुच्छग केसरिया पत्तबंध पडलाई / रयत्ताण पत्तठावण मत्तगपत्तं च पेहंति // 2 // " // 116 // ततोऽपि को विधिविधेयः तदाह - वसहि पमज्जण ठवणागुरु उवहिं कट्ट पेहए पुतिं / कट्ट सज्झायमोही थंडिल्लं संदिसावेइ // 118 // ततस्तदनन्तरं वसतेः उपाश्रयस्य प्रमार्जनं तदनु स्थापनाचार्यप्रतिलेखनं तत उपधिमुखवस्त्रिकाप्रतिलेखनं, पश्चात् स्वाध्यायकरणं,

Page #223
200 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता स्वाध्यायादनु उवही स्थण्डिलं संदेशापयति, यदाहुः"तो वसहिं च पमज्जिय ठवणायरियं तहेव पेहित्ता / दाऊण खमासमणं पुत्तिं पेहिति उवउत्तो // 1 // अह लहुयवंदणेण सम्मं कुव्वन्ति तयणु सज्झायं / सुत्तत्थगाहिणो जे तेसिं सो चेव सज्झाओ // 2 // चत्तारि खमासमणा देइत्थं दो उ थंडिलाण पेहाए / दुन्नि य गोअरचरियापडिकमणे काउसग्गे य // 3 // " // 118 // अथ कस्मिन् काले किं किं प्रतिलिख्यते तदाह - गोसे दसगं पेहे उग्घाडापोरिसीइ पत्ताई। सव्वं तु चरिमजामे पक्खाइसु तदभिहा एव // 119 // गोसे-प्रत्यूषे उषस्येव दश मुखवस्त्रिकारजोहरणप्रभृति प्रतिलेखयेत्, तथा उद्घाटपौरुष्यां पात्रादिकं-पात्रं पात्रबन्ध इत्यादि, प्रतिलेखयेत् तुपुनश्चरमयामे- तृतीयप्रहरपौरुष्यां सर्व-सर्वमपि प्रतिलेखयेत्, पक्षादिषुपाक्षिकचातुर्मासिकसांवत्सरिकादिषु तदभिधा एव // 119 // अथ पुनः प्रतिलेखनाया विशेषमाह - अह पत्ताणुवगरणं पडिलेहिय निक्खिवंति तो उवहिं / पेर्हिति गुरुपरिन्ना गिलाणसेहाइ अप्पस्सा // 120 // अथ पात्रकाणामुपकरणं-उपस्करं प्रतिलेखयित्वा ततः उपधि निक्षिपन्ति, ततो गुरूणामुपधि प्रतिलेखयति, ततो ग्लानशैक्षादीनां ततश्चात्मन उपधि प्रतिलेखयतीति योगः // 120 // . अथ स्थविरकल्पिकानामुपधिसङ्ख्यामाह -

Page #224
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 201 पोत्तिय रयहरणं चिय कप्पतिगं सत्त पत्तउवगरणा / मत्तं च चोलपट्टो उवही थेराण चउदसहा // 121 // स्थविरकल्पिकानामुपधिश्चतुर्दशधा भवति, तद्यथा-पोतिका 1 रजोहरणं 2 चैव कल्पत्रिकं 5 सप्त पात्रकोपस्करणानि 12 मात्र 13 चोलपट्टश्च 14 इति चतुर्दशधा उपधिः स्थविराणां, स चोत्कृष्टमध्यमजघन्यभेदात् प्रायश्चित्तादीनां कार्ये बोद्धव्यः, तथा उत्कृष्टाद्योपधेर्हि अप्रतिलेखनादौ प्रायश्चित्तं पृथक् पृथक् भवति, तत्र जिनकल्पिनां त्रयः प्रच्छादकाः पतद्ग्रहश्च एष उत्कृष्टः, तथा गोच्छकः पात्रकस्थापनं मुखवस्त्रिका पात्रकेसरी चाद्यः-चतुर्विधो जघन्यः, पात्रबन्धः पटलानि रजस्त्राणं रजोहरणं च एष मध्यमः, यदाहुः"उक्कोसगो जिणाणं चउव्विहो मज्झिमोऽवि एमेव / जहन्नो चउव्विहो खलु इत्तो थेराण वुच्छामि // 1 // " तत्र स्थविराणामुपधिस्त्रेधा-उत्कृष्टो 1 मध्यमो 2 जघन्यश्चेति 3, तत्रोत्कृष्टः प्रच्छादका:-कल्पाः पतद्ग्रहश्च, तथा जघन्यो गोच्छकः पात्रस्थापनं मुखवस्त्रिका पात्रकेसरी च, अथो मध्यमः-पात्रबन्धः पटलानि रजस्त्राणं रजोहरणं चोलपट्टः मात्रकश्च एष षड्विधो मध्यमः, सम्मीलिते चतुर्दश, यदाहुः"तिन्नेव य पच्छागा पडिग्गहो चेव होइ इक्को सो। गुच्छग पत्तगठवणं मुहणंतय केसरि जहन्नो // 1 // पडलाइं रयत्ताणं पत्ताबंधो य चोलपट्टो य / रयहरण मत्तओऽवि य थेराणं छव्विहो मज्झो // 2 // " इह प्रस्तावादुपधेरेकार्थाः लिख्यन्ते, तत्र उपधिर्द्विधा-द्रव्यतो भावतश्च, तत्र द्रव्यतः शरीरं भावतो ज्ञानादीनि, तत्रोपधिः 1 उपग्रहः 2

Page #225
202 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता सङ्ग्रहः 3 प्रग्रहः 4 अवग्रह: 5 भाण्डं 6 उपकरणं 7 करणं 8 एते एकार्थाः, यदाहुः - "उवही 1 उवग्गहे 2 संगहे य 3 तह पग्गहु 4 ग्गहे चेव 5 / भंडग 6 उवगरणेऽवि य 7 करणेऽवि य 8 हुंति एगट्ठा // 1 // " तथा जिनकल्पिकानां द्वादशधा उपधिरुक्तः, तस्य जिनकल्पस्य जम्बूतो दशकव्यवच्छित्तौ विच्छेद एव, यदाहुः - "मण 1 परमोहि 2 पुलाए 3 आहारग 4 खवग 5 उवसमे 6 कप्पे 7 / संजमतिय 8 केवल 9 सिज्झणा य 10 जंबूम्मि वोच्छिन्ना // 1 // " __'मण'त्ति मनःपर्यायज्ञानं 1 परमावधिः केवलावधिविचारी 2 पुलाकलब्धिः, चुन्निज्जेत्तीत्यादिकः 3 आहारकतनुकरणलब्धिः 4 क्षपकश्रेणिः 5 उपशमश्रेणिः 6 जिनकल्पः 7 संयमत्रिकं परिहारविशुद्धिः 1 सूक्ष्मसम्परायः 2 यथाख्यातरूपं च 3, 8 केवलं 9 सिद्धिश्च 10 जम्बूस्वामिनि विच्छिन्नाः, तथा आर्यकाणां-साध्वीनां पात्रादीनि पञ्चविंशतिरूपाणि उपकरणानि उत्सर्गतो भवन्ति, आह च - "जिणा चउदसरूवाणि, थेरा चउदसरूविणो / अज्जाणं पन्नवीसं तु, अओ उड्ढे उवग्गहो // 1 // " // 121 // अथ आर्यकाणामुपकरणं दर्शयति - उवगरणाइं चउद्दस अचोलपट्टाई कमढगजुयाइं / अहियाइं समणीणवि भणियाणिवि हुँति ताणेवं // 122 // श्रमणीनां उपकरणानि चतुर्दश पूर्वोक्तान्येव भवन्ति, कथम्भू- . तानि?- अचोलपट्टानि चोलपट्टरहितानि, पुनः कथम्भूतानि ?कमढकयुतानि सहितानि, तान्येव पूर्वभणितानि वक्ष्यमाणप्रकारेणाधिकानि भवन्ति, एवं पञ्चविंशतिः // 122 / /

Page #226
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 203 अथ पञ्चविंशत्युपकरणसङ्ख्यां व्यक्तीकुर्वन् गाथाद्वयेनाह - उग्गहणंतग पट्टो अद्धोरुअ चलणिआ य बोद्धव्वा / अब्भितरबाहि नियंसिणी य तह कंचुए चेव // 123 // ओगच्छिय वेगच्छिय संघाडी चेव खंधकरणी य / ओहोवहिमि एए अज्जाणं पन्नवीसं तु // 124 // तत्र अवग्रहानन्तकः 1 पट्टः 2 अर्होरुकः 3 चलनिका 4 अभितरनिवसनी 5 बहिर्निवसनी 6 कञ्चकः 7 उत्कक्षिका 8 वैकक्षिका 9 सङ्घाटी 10 स्कन्धकरणी 11 ओघोपधौ-उत्सर्गोपधौ आर्यकाणां साध्वीनां एते एव पञ्चविंशतिर्भेदाः, तथा अमीषां अर्थानां भेदाः निरूप्यन्ते, आह-अवग्रहानन्तकः कीदृशो भवति ?, नावनिभःनावा सदृशः घनो-निबिङ: आर्तवबीजपातरक्षार्थं मसृणं च कर्कशस्पर्शत्यागार्थं कस्याश्चित् सूक्ष्मं कस्याश्चित् स्थूलं, शरीरप्रमाणेन भवति, शरीरमपेक्ष्य भवतीत्यर्थः, यदाहु:"अह उग्गहणंतगं नावसंठियं गुज्झदेसरक्खट्ठा / तं तु पमाणेणिक्कं घणमसिणं देहमासज्जा // 1 // " 1 // अथ पट्टः-पट्टश्चतुरङ्गलपृथुः कटीमानदीर्घः हुस्वकट्या हुस्वः दीर्घकट्या दीर्घः मल्लचरणीवद्भवति-मल्लकच्छावत् स्यात्, अवग्रहानन्तकमाच्छादयति, यदाहु:"पट्टोऽवि होइ एगो देहपमाणेण सो भईयव्वो। छायंतुग्गहणंतं कडिबद्धो मल्लकच्छव्व // 1 // 2 // अोरुग:-आद्यं ऊरुकाधू भजति अझैरुक: परमूर्वोरन्तरे उरुद्वये च कशाबद्धः, तथा अर्धोरुकः अवग्रहानन्तकः पट्टश्च कटीभागमाच्छादयति 3 तथा जानुप्रमाणा चलिणी, साऽपि अस्यूता-सूचीसङ्गरहिता

Page #227
204 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता नर्तकीपरिधानवस्त्रसदृशी, लङ्खिका-वंशोपरिनर्तकी तत्परिधानवस्त्रवत्, यदाहुः अद्धोरुओ व ते दोऽवि गिहिय पच्छायए कडीभागं / जाणुपमाणा चलणी असीविया लंखियाइव्व // 1 // 4 / अथ अभ्यन्तरनिवसनी, अन्तर्निवसनी-अभ्यन्तरनिवसनी लीनतरा सुश्लिष्टा सूक्ष्मतरा अर्धजवां यावद्भवति, 5 / बहिर्निवसनी-उपरि कटीभागात् गुल्फो यावत् कटीदवरकेन बद्धा, एष षड्विध उपधि भेरधो भवति 6, तथा कञ्चकः, स च हृदयोद्भवाच्छादक: अनुकुञ्चितः श्लथः 7 / इत्थमेवावकक्षिका दक्षिणे पार्वे भवति, यदाहुः छाएइ अणुक्कुइए उरूरुहे कंचुए असीवियओ। एमेव य ओगच्छिय सा नवरं दाहिणे पासे // 1 // 8 // अथ वैकक्षिका, वैकक्षिका पुनः पट्टवद्दीर्घा भवति 9 / अथ सङ्घाटी, ताः सङ्घाट्यश्चतस्रो भवन्ति, एका द्विहस्ता द्वे त्रिहस्ते एका चतुर्हस्ता, एवं च तत्र द्विहस्ता उपाश्रये प्राव्रियते, यदाहुः"वेकच्छियओ पट्टो कंचुगमोगच्छियं च छाएइ / संघाडीओ चउरो तत्थ दुहत्था उवसयंमि // 1 // दुन्नि तिहत्थायामा भिक्खट्ठा एग एग उच्चारे / ओसरणे चउहत्था निसन्नपच्छायणी मसिणा // 2 // " 10 // तथा स्कन्धकरणी, चतुर्हस्ता विस्तृता भवति, वातविधूनितवस्त्ररक्षार्थं च, यदाहु:"खंधकरणी य चउहत्थ वित्थडा वायविहूयरक्खट्ठा / खुज्जकरणी य कीड़ रूववईणं कुडहहेडं // 1 // " 11 // अत्र आर्यकाणामुपधौ उत्कृष्टमध्यमजघन्यभेदा अपि सन्ति,

Page #228
205 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता यदाहुः "उक्कोसो अट्टविहो मज्झिमओ होइ तेरसविहो य / .. जहन्नो चउव्विहो खलु अज्जाणं होइ विन्नेओ // 1 // " तत्रोत्कृष्टोऽष्टविधोऽसौ-त्रयः प्रच्छादका:-कल्पाः 3 अभितरनिवसनी 4 बहिर्निवसनी 5 सङ्घाट्य: 6 स्कन्धकरणी 7 पात्रकं च 8, आह च - "तिन्नेव य पच्छागा अब्धितरबाहिनिवसणी चेव / संघाडी खंधकरणी पत्तं उक्कोसउवहिमि // 1 // " अथ मध्यममाह, स त्रयोदशधा-पात्रबन्धः 1 पटलानि 1 रजस्त्राणं 3 रजोहरणं 4 मात्रं 5 उपग्रहानन्तकं 6 पट्टकः 7 अोरुकः 8 चलणी 9 कञ्चकः 10 उपकक्षिणी 11 वैकक्षिकी 12 कमढकः 13, आह च - "पत्ताबंधो पडला रयहरणं मत्त मढक रयताणं / उग्गह पट्टो अद्धोरु चलणि ओकच्छि कंचु वेकच्छी // 1 // " अथ जघन्यमाह-पात्रस्थापनं 1 पात्रकेसरिका 2 गुच्छकः 3 मुखवस्त्रिका 4 च, अयं चतुष्प्रकारः, आह च - "मुहपत्ती केसरियं पत्तट्ठवणं च गुच्छओ चेव / एसो चव्विहो खलु अज्जाण जहन्नओ उवही // 1 // " // 123-124 // उक्तः औधिक उपधिः, औपग्रहिक उच्यते - संथारुत्तरपट्टो लट्ठीपमुहो उवग्गहो उवही / फलहाई पाडिहरू आयपमाणा भवे लट्ठी // 125 // संस्तारकः तथा उत्तरपट्टकः-उत्तरीयवस्त्रं अन्यच्च यष्टिप्रमुखोयष्टिप्रभृतिः सर्वोऽप्ययमौपग्रहिक एव, तथा फलहकानि-पट्टिकारूपाणि पाडिहेरुकश्च-कम्बलादिविशेषः, तत्रोपधौ यष्टिरात्मप्रमाणा, देह

Page #229
206 श्रीयतिदिनचर्या अवघूर्णियुता प्रमाणा भवेदित्यर्थः, यदाहु:"लट्टी विलट्टी दंडो विदंडओ नालिया य पंचमिया / संथारुत्तरपट्टो इच्चाइ उवग्गहे उवही // 1 // लट्ठी आयपमाणा विलट्ठी चउरंगुलेण परिहीणा / दंडो बाहुपमाणो विदंडओ कक्खमित्तो अ॥२॥ लट्ठीए चउरंगुलमूसिया दंडपंचगे नाली / नइपमुहजलुत्तारे तीए थग्गिज्जए सलिलं // 3 // बज्झइ लट्ठीए जवणियाइ विलट्ठीइ कत्थइ दुवारं / घट्टिज्जइ य उवस्सयस्स तेणाइरक्खट्टा // 4 // उडुबद्धमि य दंडो विदंडओ धिप्पए वरसयाले। जं सो लहु ओलिज्जइ कप्पंतरिओ जलभएण // 5 // " // 125 // अथ तस्मिन् दण्डे सूत्रोक्तयुक्त्या गाथापञ्चकेन पर्वनियमं निरूपयति - एगपव्वं पसंसंति दोपव्वा कलहकारिया / तिपव्वा लाभसंपन्ना चउपव्वा मारणंतिया // 126 // पंचपव्वा य जा लट्ठी पंथे कलहनिवारिणी / छपव्वा य आयंका सत्तपव्वा अरोगिया // 127 // अट्ठपव्वा असंपत्ती नवपव्वा जसकारिया / दसपव्वा उ जा लट्ठी तइयं सव्वसंपया // 128 // वंका कीडक्खइया फुल्लडया चेव तहय दड्डा य / लट्ठी य उब्भसुक्का वज्जेयव्वा पयत्तेणं // 129 //

Page #230
207 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता दुद्रुपसुसाणसावयविज्जलविसमेसु उदयमग्गेसु / लट्ठी सरीररक्खा तवसंजमसाहिणी भणिया // 130 // एकपर्वां-एककत्तलिकारूपां यष्टिं प्रशंसन्ति, पूर्वाचार्या इति शेषः, द्विपा-द्वे पर्वे-कत्तलिके यस्यां सा द्विपर्वा तां कलहकारिकां राटीकरणहेतुकां वदन्ति, त्रिपा-त्रीणि पर्वाणि यस्यां सा त्रिपर्वा तां त्रिपां लाभेन सम्पन्नां-लाभकारिका भणन्ति, चतुष्पां चत्वारि पर्वाणि यस्यां सा चतुष्पर्वा तां चतुष्पा मारणान्तिकां-प्राणत्यागकारिणी वदन्ति // 126 // तथा पञ्च पर्वाणि यस्यां सा पञ्चपर्वा यष्टिः-दण्डरूपा सा पथिमार्गे कलहनिवारिणी-राटीनिराकरिणी कथयन्ति, षट् पर्वाणि यस्यां सा षट्पर्वा तस्याः सकाशात् करग्रहणयोगात् आतङ्को, भयं भवतीत्यर्थः, सप्त पर्वाणि यस्यां सा सप्तपर्वा सा आरोगिका-रोगाभावरूपा // 127 // ____अष्टौ पर्वाणि यस्यां सा अष्टपर्वा असम्पत्-असम्पद्योगाद् यष्टिरपि असम्पत् उपचारात्, यथा दण्डयोगात् पुरुषोऽपि दण्डः, नव पर्वाणि यस्यां सा नवपर्वा यशःकारिका-यशःकर्तुं शीला, नवशब्दस्य अन्यार्थप्रतिपादकत्वात् सङ्ख्याशब्देन सह योगः अन्यथा (नवपर्वी) नवैवेत्यपि भवति, दश पर्वाणि यस्यां सा दशपर्वा तस्याः सकाशात् सर्वसम्पदो भवन्ति // 128 // __ अथ अशुभलक्षणां यष्टिं वर्जयेदित्याह-एवम्भूता यष्टिर्वर्जनीया, प्रयलेनेति योज्यं, कथम्भूता ?-वक्रा-असरला, कुब्जाकारेत्यर्थः, तथा कीटकभक्षिता-कीटकखादिता रेखादिना, फुल्लानि-शिखराणि यस्यां सा, तथैव दग्धा च यष्टिः, तावदूर्ध्वशुष्का-स्थानस्थितशुष्का, शुभलक्षणानि च यदाहुः

Page #231
208 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता "घणवड्डमाणपव्वा निद्धा वन्नेण एगवन्ना य / घणमसिणवट्टपोरा लट्ठि पसत्था जइजणस्स // 1 // " // 129 // अथ एवम्भूताया यष्टेः साधोः प्रयोजनमाह - दुष्टपशवो-ग्राम्याः दुष्टजन्तवः श्वाना:-ग्रामव्याघ्राः श्वापदाः-आरण्यका दुष्टतिर्यञ्चः विज्जल:कर्द्धमप्रदेशः तद्विषमेषु-निम्नोन्नतेषु च उदकमार्गेष्वपि-जलमार्गेष्वपि यष्टिः शरीररक्षार्थं तपःसंयमसाधिनी भणिता // 130 // अथोपकरणनिर्णयमाह - उवगरणं जं जुज्जइ उवयारे सेसयं तु अहिगरणं / इय उवहिं पेहित्ता पुणरवि संगहइ सुत्तत्थं // 131 // उपकरणं तत् यदुपकारे-शरीररक्षादौ युज्यते, तु पुनः शेषंउपकरणादन्यदधिकरणं, इति पूर्वोक्तं-पूर्वोक्तस्वरूपमुपछि प्रतिलेख्य पुनरपि सूत्रार्थं गृह्णाति // 131 // अथ सूत्रार्थग्रहणे साधूनां को लाभस्तदाह - जह जह सुअमवगाहइ अइसयरसपसरसंजुअमपुव्वं / तह तह पल्हाइ मुणी नवनवसंवेगसद्धाए // 132 // यथा यथा साधुः श्रुतं-आगममवगृह्णाति, कथम्भूतं ?-अतिशयरसप्रसरसंयुतं, पुनः कथम्भूतं ?-अपूर्वं-नवीनं, तथा तथा संवेगश्रद्धया-वासनया प्रह्लाति-हर्षभाक् भवति // 132 // अथ साधोदिनचतुर्थभागकृत्यमाह - दिणसेसे कयथंडिलपेहो पडिक्कमइ गोयरे चरियं / जं किंचि अणाउत्तं तं सुमरिय कुणइ पच्छित्तं // 133 // तथा दिनशेष-दिनावसाने कृतस्थण्डिलो-विहितबाह्यदूरमध्यविधिना कालस्थण्डिलविधिकः, यदाहुः

Page #232
209 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता "चउभागवसेसाए चरिमाए पोरिसीए कालस्स / पडिकमिऊण कुणंतो थंडिलपडिलेहणं तत्तो // 1 // अहियासियऽणहियासिय बहिरंतो दूरमज्झआसन्ने / मुत्तुच्चारे बारस बारस कालंमि भूमितियं // 2 // पढमप्पहराणीयं असणाइ जईण कप्पए भोत्तुं / जाव तिजामे उड़े तमकप्पं कालअइकंतं // 3 // असणाईयं कप्पइ कोसदुगब्भंतराउ आणेउं / परओ आणिज्जंतं मग्गाईयंति तमकप्पं // 4 // " तथा विहितस्थण्डिलादिकृत्यः पश्चाद्गोचरचर्याप्रतिक्रमणकायोत्सर्गं करोति, आह च - "परिठविय पाणगाई विम्हरिउं वसहिवत्थपडिलेहं / काउं कुणंति गोअरचरियापडिक्कमणउस्सग्गं // 1 // " अत्र कायोत्सर्गे - "गोअरचरिया थंडिल वसहि वत्थपत्तपडिलेहा / संभई सो साहू जस्सवि जं किंचि उवउत्तं // 1 // " इयं गाथा चिन्तनीया, तथा यत्किञ्चिदनाचरितं क्रियाकृत्यं तत् स्मृत्वा-हृदि चिन्तयित्वा प्रायश्चित्तमालोचनारूपं विदधाति-करोति // 133 // अथ दैवसिकप्रतिक्रमणकालनिर्णयमाह - तो पडिक्कमई सूरे अद्धनिबुड्डे जहा भणइ सुत्तं / संमत्ते पडिकमणे ताराउ बि तिन्नि दीसंति // 134 // चेइयवंदण भयवंसूरिउवज्झायमुणिखमासमणा / सव्वस्सवि सामाइय देवसियइयारउस्सग्गो // 135 //

Page #233
210 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता ततः प्रतिक्रमणसमये प्राप्ते प्रतिक्रमणं तथा करोति यथा सूर्येरखौ अर्द्धनिबूंडिते बिम्ब प्राप्ते सूत्र-प्रतिक्रमणसूत्रं भणति-कथयति, समाप्ते परिपूर्णे प्रतिक्रमणे-आवश्यके तारा:-तारकाः द्वे तिस्रो वा दृश्यन्ते, आह च - "अद्धनिबुड्डे सूरे सुत्तं कडंति नवरि गीयत्था / इय वयणपमाणेणं देवसियावस्सए कालो // 1 // अहवावि पडिक्कमणे पुन्ने ताराउ तिन्नि दीसंति / देवसियं आवस्सियमेयं तुलिऊण कुव्वंति // 2 // पुव्वाभिमुहा उत्तरमुहा व आवस्सयं पकुव्वंति / सिरिवच्छमंडलीए अहवा परिवाडिमंडलिए // 3 // " 134 // अथ दैवसिकप्रतिक्रमणं निरूपयति - तत्रादौ चैत्यवन्दनं-अरिहंतचेइयाणमित्यादि पश्चात् चत्वारि क्षमाश्रमणानि भगवान् सूरिः उपाध्यायः मुनिरित्यादिरूपाणि, तदनु भून्यस्तमस्तकः 'सव्वस्सवि देवसि' इत्यादि भणति, तदनु ज्ञानादिषु चारित्रं गरिष्ठं तेनादौ चारित्राचारविशुद्ध्यर्थं सामायिकं-करेमि भंते ! सामायिक मिति सूत्रं पठति, तस्मात् कायोत्सर्गे एकोनविंशदोषरहिते प्रातस्त्यायाः प्रतिलेखनायाः प्रभृति दिवसातिचारांश्चिन्तयेत् मनसा सम्प्रधारयेच्च तस्मादसौ दैवसिकातिचारउत्सर्गः // 134 / / तर्हि अत्र ते अतिचाराः के इत्याह - सयणासणन्नपाणे चेइय जइ सिज्ज काय उच्चारे / समिई भावण गुत्ती वितहायरणंमि अइयारे // 135 // तत्र शयनं-संस्तारकः 1 आसनं-पीठादि 2 अन्नपाने प्रतीते 34 एषामविधिना ग्रहणे परिभोगे च, चैत्यस्याविधिना वन्दने 'जइत्ति

Page #234
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 211 यतिविशेषे यथार्हविनयाद्यकरणे 5 शय्याया-वसतेः अविधिना प्रमार्जनादौ स्त्र्यादिसंसक्तायां वा तस्यां वसने 6 कायिकोच्चारावस्थण्डिले अप्रतिलेखितस्थण्डिले वा कुर्वतः 7 समितयः-ईर्यादयः पञ्च 8 भावना:-अनित्याद्या द्वादश 9 गुप्तयः तिस्रः 10 आसां वितथाचरणे अनासेवने वा अतिचारः, अस्मिन् दैवसिककायोत्सर्गे एतानालोचयति // 135 // तथा पूर्वोक्तानतिचारानालोच्य पारिते च कायोत्सर्गे किं करोति तदाह - उज्जोअ पुत्ति वंदणमालोअण ठाण कमण पयसुत्तं / अब्भुट्टिय वंदणखामण वंदण आलियावणियं // 136 // तत्र कायोत्सर्गे पूर्णे उच्चैःस्वरेणाष्टाविंशत्युच्छासपर्यन्तं लोगस्सुज्जोअगरे इति निगदति, लोकोद्योतकरानित्यादि भणति, तद्भणिते च मुखवस्त्रिका प्रतिलिख्य वन्दनकं ददाति, तद्दत्त्वाऽऽलोचनं 'इच्छाकारेण संदिसह भगवन् ! दैवसिकमालोचयामि' तस्मिन्नालोचिते च 'ठाणे कमणे' इत्यादि भणति, 'सव्वस्सवि देवसिय' इति पर्यन्तं पठति, पश्चाद्गुरोर्वाक्यं 'पडिक्कमह' इति निशम्य उपविशति, तदनु सूत्रंप्रतिक्रमणसूत्रं 'करेमि भंते ! सामाइयं' इत्यादि कृत्वा भणति, तथा च परिपूर्णे सूत्रे अभ्युत्थितस्सन् 'अब्भुट्टिओ मि आराहणाए' इत्यतः अभ्युत्थितोऽस्म्याराधनार्थं 'वंदामि जिनान् चतुर्विंशति मिति पर्यन्तं पठित्वा पश्चाद्वन्दनकं क्षामणं च 'जं किंचि अपत्तियं' इत्यादि यत्किञ्चित् अप्रीतिकमिति कथयति, पुनर्वन्दनकं ददाति, इह सर्वत्र द्वादशावर्तवन्दनकं लघुक्षमाश्रमणपूर्वमेव बोद्धव्यं, कृतवन्दनः पश्चात्पादैरवग्रहाद् बहिनिःसृत्य 'आयरियउवज्झाए' इति गाथात्रयं पठति, केषाञ्चिन्मते न पठन्ति च // 136 //

Page #235
212 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता तदनु प्रतिक्रमणे को विधिविधेयः इत्याशङ्क्याह - चरणाइतिउस्सग्गा तेसु उज्जोअचिंतणं कमसो / सुअदेवयाइथुइओ पुत्ति च्चिय वंदणा तिथुई // 137 // तदनु चारित्रादयः-चारित्रदर्शनज्ञानप्रभृतयः त्रयः कायोत्सर्गाः तेषु क्रमश:-अनुक्रमेण द्वौ एक एकः पृथक् उद्योतचिन्तनं, चतुर्विंशतिस्तवचिन्तनं, यदाहुः"दुन्नि य हुँति चरित्ते दंसणनाणे य हुन्ति (इक्क )इक्को य / सुयखित्तदेवयाए थुइ अंते पंचमंगलयं // 1 // " तदनु श्रुतदेवतादिस्तुतयः, ततश्च गणनिश्रायाः अस(ज्झा)या उडहावणिय कायोत्सर्गः, तस्मिन्नेकनमस्कारचिन्तनं, ततः पोतिकाप्रतिलेखनं ततः कृतिकर्म-वन्दनकं दत्ते, पश्चात् 'इच्छामो अणुसर्द्धि' इति भणित्वा जानुभ्यां स्थित्वा कृताञ्जलिर्नमोऽर्हत्सिद्धेति पूर्वकं स्तुतित्रयं पठति, तत्र साध्व्यस्तु नमोऽर्हत्सिद्धेति न पठन्ति, तदर्थश्चायं - इच्छामः-अभिलषामः अनुशास्ति-श्रीगुर्वाज्ञां प्रतिक्रमणं कार्यमित्येवंरूपां, तां च वयं कृतवन्तः स्वाभिलाषपूर्वकं, यदाहुः"पुत्ती वंदणदाणे भणन्ति भालयलमिलियकरजुयलो / इच्छामो अणुसद्धिं गुरुथुइगहणे थुई तिन्नि // 1 // " अत्र 'नमोऽस्तु वर्द्धमानाय' इत्यादि अभावे वा 'संसारदावानले'त्यादि स्तुतित्रयं पठन्ति // 137 // एतस्मादपि किं विधेयमित्याह - सक्कत्थय पायच्छित्त सज्झाओ इय दिणस्स पडिकमणं / तं पुण पक्खियमाईसु अल्लियावणियपज्जंते // 138 //

Page #236
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 213 तदनु शक्रस्तवपाठः 'नमुत्थुण'मित्यादि, ततः स्तोत्रे निरूपिते दिवसप्रायश्चित्तकायोत्सर्गो विधेयः, तस्मिन् चतुर्विशतिजिनस्तवचतुष्कं चिन्तनीयं, एकमेकं पञ्चविंशत्युच्छासमयं, अत्रान्तरे गणनिश्रया कायोत्सर्गादिविशेषस्वरूपं स्वयं बोद्धव्यं, पश्चात् स्वाध्यायः, इति गतं दिवसस्य प्रतिक्रमणं, दैवसिकप्रतिक्रमणं गतमित्यर्थः यदाहु:"देवसियपडिक्कमणे कयंमि गिण्हंति तयणु कयकरणा / तारातियसंपेक्खणसमए पाओसियं कालं // 1 // पियधम्मो दढधम्मो संविग्गो चेव वज्जभीरू अ। खेयन्नो य अभीरू कालं पडिलेहए साहू // 2 // अह वाघाइयकाले सुद्धमि पढंति कालियं सुत्तं / पुव्वगहियं गुणंति य अन्नह अन्नपि अत्थं वा // 3 // कालियसुअस्स कालो भणिओ अज्झयगुणणविसयाइं / दिवसस्स पढमपच्छिमजामा एवं तिजामाए // 4 // इक्कारस अंगाई कालियसुत्तं वयंति तत्तन्नू / दिट्ठीवाओ सव्वो न होइ कालियसुअं नियमा // 5 // " ततः पुनः पाक्षिकचातुर्मासिकसंवत्सरेषु अयमेव विधिर्वक्ष्यमाणः / अथ पाक्षिकप्रतिक्रमणं गाथायुग्मेन निरूपयति - पोत्तिचियवंदणमालोयणं च पक्खियगसुत्तसुत्तं च / वंदण पत्तेयं खामणं च वंदणय सामइयं // 139 // मूलोत्तरगुणसोही उस्सग्गुज्जोअ पुत्ति वंदणयं / पज्जंतखामणाणि य पुणोऽवि पडिक्कमइ देवसियं // 140 // अत्र दैवसिकप्रतिक्रमणवन्दनानन्तरं पाक्षिकमुखवस्त्रिका प्रतिलिख्य वन्दनकं च दत्त्वा पाक्षिकमालोचनं विधेयं, आलोचिते च

Page #237
214 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता पाक्षिकचातुर्मासिकसांवत्सरिकादिषु चतुर्थषष्ठाष्टमरूपं तपो देयं, पश्चात् पाक्षिकसूत्रं, पुनस्ततोऽपि प्रतिक्रमणसूत्रं, पश्चात् वन्दनकं, पश्चात् प्रत्येकं क्षामणं, सम्बुद्धाक्षामणमिति 'जं किंचि अपत्तियं' इत्यादि पठति, तत्र जघन्यतस्त्रयः साधवः क्षाम्यन्ति, उत्कर्षतः सर्वेऽपि यदाहुः"देवसियचउम्मासियसंवच्छरिएसु पडिक्कमणमज्झे / मुणिणो खामिजंति तिन्नि तहा पंच सत्त कमा // 1 // " ततोऽपि गुरुरूर्वीभूय प्रत्येकक्षामणकं च कारयति; ततः पुनरपि वन्दनं, पश्चात् करेमि भंते ! सामाइयं पठन्ति // 139 // तत्पठिते मूलोत्तरगुणशुद्धये-मूलोत्तरगुणविशोधनार्थं करेमि कायोत्सर्गं, ततः उच्छासशतत्रयमानं कायोत्सर्गं कुर्वन्ति, द्वादशवारांश्चतुविंशतिस्तवं चिन्तयतीत्यर्थः, सर्वेऽपीति शेषः, पारिते चतुर्विंशतिस्तवमुच्चैरुत्कीर्त्य मुखवस्त्रिका प्रतिलिख्य वन्दनकं च दत्त्वा पर्यन्तक्षामणाः क्षाम्यन्ते समाप्तिक्षामणाः क्रियन्ते, अहमपि क्षाम्यामीति गुरोर्वाक्यं, पाक्षिकक्षामणाचतुष्टयं कुर्वन्ति, तत्र 'इच्छामि खमासमणो' इत्यादिपूर्वकं 'पियं च मे जं भे' इत्यादि पठति, अथ द्वितीयं-'इच्छामि ख० पुव्वि चेइयाई' इत्यादि, अथ तृतीयं-'इच्छामि ख० अब्भुट्टिओह'मित्यादि, अथ चतुर्थं-'इच्छामि० कयाइं च' इत्यादि, ततः परिहारेण आत्मानं सङ्क्षिप्य निःस्तारकाः परेषां पारगा आत्मनः संसारसमुद्रात् भवतेति गुरुवचनं, शेषं सर्वं स्पष्टम् / अत्र सङ्ग्रहगाथा - अहमवि खामेमि तुब्भे तुब्भेहिं समं मत्थएण वंदामि / आयरिय संति नित्थारपारगउ गुरूण वयणाइं // 1 // उत्तानार्थेयं, एवं गतं पाक्षिकं, अनयैव परिपाट्या चातुर्मासिकं सांवत्सरिकं च, नवरं तत्र पञ्चशतोच्छासमानः कायोत्सर्गः, विंशतिवारांश्चतुर्विंशतिसूत्रं चिन्तयन्तीत्यर्थः, तथा सांवत्सरिके अष्टोत्तर

Page #238
215 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता सहस्रश्वासः कायोत्सर्गः, चत्वारिंशतं वारान् सनमस्कारांश्चतुर्विंशतिरूपांश्चिन्तयन्तीत्यर्थः, ततः पुनरपि दैवसिकं प्रतिक्रामति, सर्वत्रायमेव विधिः // 140 // अथ चतुर्विंशतिस्तवस्य पाक्षिकादिषु सङ्ख्यामाह - पक्खे बारस चउमासिएसु वीसं तहा वरिसयंमि / उस्सग्गे चालीसा सनमुक्कारा य उज्जोया // 141 // पक्षे-पाक्षिकप्रतिक्रमणे द्वादश चातुर्मासिके विंशतिः सांवत्सरिके चत्वारिंशत् उद्योतकाः सनमस्काराः, उत्सर्गे-कायोत्सर्गे इति सर्वत्र योज्यं, यदाहुः"सायसयं गोसद्धं तिन्नेव सया हवंति पक्खंते / पंच सया चमासे अट्ठसहस्सं च वरिसंमि // 1 // " आह च - "चत्तारि दो दुवालस वीसं चत्ता य हुंति उज्जोआ / देसियराइयपक्खियचाउम्मासे य वरिसे य // 2 // " किञ्च-तथा भवनदेवतायाः क्षेत्रदेवतायाः कायोत्सर्ग कुर्वन्ति, प्रतिक्रमणप्रान्ते च अजितशान्तिस्तवं पठन्ति, आह च - "चउमासिय वरिसिए य आलोअणानियमसो उ दायव्वा / गहणे यऽभिग्गहाणं पुव्वग्गहिए निवेएउं // 1 // चाउम्मासिय वरिसिय उस्सग्गो खित्तदेवयाए उ। पक्खिय सिज्जसुरीए करेंति चउमासिए वेगे // 2 // " // 141 // अथ विहितप्रतिक्रमणादिकृत्यः पश्चात् किं कुरुते तदाह - पहरंमि अइक्कंते गुरुमुणिवीसामणाइकिच्चेहिं / पोति पेहिय राइयसंथारं संदिसावेइ // 142 //

Page #239
216 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता अणुजाणह संथारं निसिही नमो खमासमणगाण इय भणिउं / विहिकयसंथारट्ठिय चेइय वंदित्तु सड़ जिणे // 143 // . अथ प्रहरे अतिक्रान्ते-शर्वरीप्रथमयामे व्यतीते पश्चात् गुरुमुनिविश्रामणादिकृत्यं कृत्वा कामपि निशिथिनीं नीत्वा-कियन्मात्रां रात्रिमुल्लङ्घ्य लघुक्षमाश्रमणपूर्वं पोतिकां प्रतिलिख्य पश्चात् लघुक्षमाश्रमणयुगलेन रात्रिसंस्तारकं संदेशापयति, रात्रिसंस्तारकं संस्थापयामि करोम्यहं च इति भणति, यदाहु:"सज्झायझाणं गुरुजणगिलाणवीसामणाइकज्जेहिं / जामंमि वइक्कंते वंदिय पेर्हिति मुहपोत्तिं // 1 // पढमंमि खमासमणे राईसंथारसंदिसावणियं / पभणंति पुणो बिइए राईसंथारए ठामि // 2 // " // 142 // तथा संस्तारकविधिकरणोद्यतः साधुरनुजानीत संस्तारं निस्सिही नमो खमासमणाणं, निस्सीहि सर्वव्यापारनिषेध इत्यर्थः, यदाहुः "सक्कत्थय पभणंता संथारुत्तरपट्टयं च पेहित्ता। जोइत्ता जाणुवरि ठाविय भूमि पमज्जंति // 1 // तं तत्थ अच्छुरित्ता करजुअलं इत्थ निसिय पभणंति / अणुजाणउ संथारं निस्सीही नमो खमासमणपुज्जाणं // 2 // ठाऊणं संथारे पुतिं पेहित्तु तिन्नि वाराउ। नवकारं सामाइयतिसमुच्चरिउं समासेणं // 3 // कयचउसरणाइविही अट्ठारसपावट्ठाण वोसिरिउं / समय पच्चक्खाणं काउं परमिट्टिसरणं च // 4 // अणुजाणह परमगुरू गुरुगुणरयणेहिं भूसियसरीरा / बहुपडिपुन्ना पोरिसि राईसंथारए ठामि // 5 //

Page #240
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता अणुजाणह संथारं बाहुवहाणेण वामपासेणं / कुक्कुडि पायपसारण अतरंत पमज्जए भूमि // 6 // संकोडिय संडासा उव्वटुंते य कायपडिलेहा / दव्वाईउवओगं उस्सासनिरंभणाऽऽलोए // 7 // इच्चाइ चिंतयंता निद्दामुक्खं करंति खणमित्तं / तत्थवि निब्भरनिहं पमायभीरू विवज्जति // 8 // " तथा विधिकृतसंस्तारकस्थितः चैत्यानि- शाश्वतचैत्यानि वन्दयित्वा जिनान् अपरान् अनुसरति // 143 // अथ अत्र कान् जिनान् अनुसरति तदाह - नंदीसर अट्ठावय सित्तुंजय उज्जयंत सम्मेयं / पमुहाई तित्थाई वंदेऽहं परमभत्तीए // 144 // तत्र तीर्थं स्मरणीयं अष्टमद्वीपे नन्दीश्वरवरे द्वीपे द्विपञ्चाशत् प्रासादाः, मतान्तरे विंशतिश्च, तत्र चतुःषष्टिशताष्टचत्वारिंशद् अशीत्यधिकचतुर्विंशशतं वा बिम्बनमस्कारकरणं, ततोऽष्टापदस्मरणं, स च अयोध्यातो द्वादशयोजनैः प्रमाणाङ्गलनिष्पन्नैः, तथाऽत्र अष्टापदनामा पर्वतः कोशलावासिजनक्रीडनस्थानं, तस्मिन् श्रीभरतचक्रिकारितं अष्टापदनाम चैत्यं शाश्वतं वर्तते, तस्मिंश्च चतुर्मुखे प्रासादे चत्वारः अष्टौ दश द्वौ च जिनेश्वरा वन्दनीयाः, यथा पूर्वद्वारे ऋषभाजितौ, दक्षिणदिग्द्वारे सम्भवादिपद्मप्रभान्ताश्चत्वारो जिनाः, तथा पश्चिमद्वारे सुपार्वाद्या अनन्तपर्यन्ता अष्टौ तीर्थङ्कराः, तथोत्तरदिग्द्वारे धर्माद्या वीरजिनपर्यन्ता दश जिनवरा विजयन्ते, तेषां स्मरणं विधेयं, इह श्रीउत्तराध्ययने अष्टादशाध्ययने भरतवक्तव्यतायां इदं भणितं, यदाहुः

Page #241
218 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता "एयं पुन्नपयं सोच्चा, अत्थधम्मोवसोहियं / भरहोऽवि भारहं वासं, चिच्चा कामाई पव्वए // 1 // " तथाहि-अस्थि उवज्झाए नयरीए सिरिउसभनाहपढमपुत्तो पुव्वभवकयमुणीयणवेयावच्चनिवत्तियचक्किभोओ भरहो नाम चक्कवट्टी, तस्स नवण्हं निहीणं चउदसरयणाणं बत्तीसाए महानरवइसहस्साणं छखण्डस्स य भरहस्साहेवच्चं करेंतस्स वत्थाहारदाणेण सामीवच्छलं कुणमाणस्स उसभजिणनेव्वाणगमणाणन्तरं च सयंकारियअट्ठावयसिहरसंठवियजिणाययणपट्टावियाणं नियनियवन्नपमाणोववेयाणं उसभाइचउवीसजिणपडिमाणं वंदणच्चणं समायरंतस्स अइक्कंता पञ्च पुव्वलक्खा, तथा च श्रीआवश्यकनियुक्तौ द्वितीयवरवरिकायां मूलसूत्रे - "थूभसय भाउयाणं चउवीसं चेव जिणघरे कासी / सव्वजिणाणं पडिमा वन्नपमाणेहिं नियएहि // 1 // " तथेह बहुवक्तव्यमस्ति 'चत्तारि अट्ठ दस दो य' इत्यस्य तन्न लिख्यते ग्रन्थगौरवभयात्, तथा श्रीशत्रुञ्जयसिद्धक्षेत्रस्मरणं, तथा सम्मेतगिरिप्रमुखाणि समस्तप्रशस्ततीर्थान्यहं परमभक्त्या वन्दे, जिनानां दीक्षादिकल्याणकस्थानत्वात्, यदाहु: "अट्ठावयंमि उसभो वीरो पावाइ चंप वासुपुज्जो / उज्जयंतम्मि नेमी संमेए सेसया सिद्धा // 1 // " // 144 // अथ पुनः तीर्थस्मरणे शाश्वतजिननामान्याह - उसभं चंदाणण वारिसेण सिरिवद्धमाण तित्थयरं / सीमंधर जुगमंधर बाहु सुबाहुं च वंदामि // 145 // तत्र ऋषभचन्द्राननवारिषेणवर्द्धमानतीर्थङ्करान् वन्दे स्वर्गमृत्यु

Page #242
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 219 पातालप्रासादगतान् अनुसरामि, तथा श्रीसीमन्धरादीन् विंशति विहरमाणजिनान् वन्दे, तथा जम्बूद्वीपे महाविदेहक्षेत्रे सीमन्धर 1 जुगमन्धर 2 बाहु 3 सुबाहु 4 प्रभृतयश्चत्वारो जिना विहरमाणाः - विहारं कुर्वाणास्सन्ति, तथा धातकीखण्डे महाविदेहक्षेत्रयुग्मं तत्राष्टौ तीर्थङ्कराः सन्ति, यथा श्रीसुजात 1 श्रीस्वयंप्रभ 2 श्रीऋषभानन 3 श्रीअनन्तवीर्य 4 श्रीसूरप्रभ 5 श्रीविशाल 6 श्रीवज्रधर 7 श्रीचन्द्राननाः 8, तथा पुष्करवरद्वीपाढे महाविदेहक्षेत्रयुग्मं, तत्राप्यष्ट तीर्थङ्कराः, श्रीचन्द्रबाहु 1 श्रीभुजङ्गस्वामी 2 ईश्वर 3 श्रीनेमिप्रभ 4 श्रीवीरसेन 5 श्रीमहाभद्र 6 श्रीदेवयशाः 7 श्रीअजितवीर्यः 8, एवं विंशतिर्जिनाः // 145 // अथ संस्तारकस्थः अकृतनिद्रः पूर्वमुनीन् स्मरति तद्गाथायुग्मेनाह पुंडरियं बाहुबलिं भरहं सगरं सणंकुमारमुणि / विण्हुं गयसुकुमालं पसन्नमेअज्जसालिमुणिं // 146 // धन्नं दसन्नभई चिलाइपुत्तं उदायणं जंबुं / सुदरिसण थूलिभई अवंतिवइराइ मुणिचंदे // 147 // आदौ पुण्डरीकनामानं गणधरं, तदनु बाहुबलिं भरतं सगरंसगरनामानं सनत्कुमारं विष्णुकुमारं गयसुकुमारं-गयसुकुमालं प्रसन्नंप्रसन्नचंद्रं मेतार्यमुनि शालिमुणि-शालिभद्रं दृढकुमारं च मुनिम् // 146 // तथा धन्नाभिध-धन्नमुनि दशार्णभद्रं चिलातीपुत्रं उदायनं जम्बूस्वामिनं सुदर्शनं स्थूलभद्रं अवन्तिसुकुमारं वज्रादीन्-वज्रस्वामिप्रभृतीन् मुनीनहं वन्दे-नमस्करोमीति सर्वत्र योज्यम् // 147 //

Page #243
220 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता अथ तद्भवविहितमधिकरणमालोचयति - जं अइयभवनिबद्धं अहिगरणं जेण जाव न हु कज्ज / तमिह मए वोसिरियं देहपमायंमि पुण सव्वं // 148 // यद् अतीतभवनिबद्धं-गतभवोपार्जितमधिकरणं-क्रोधादिलक्षणं येन हु निश्चितं यावन्न कार्य-नो विधेयं तद् इह मया विसृष्टं, क्व?देहप्रमादे-निद्रारूपे पुनः सर्व-सकलमपि // 148 // अथ त्रिविधमनोव्यापारमिथ्यादुष्कृतं तनुते - जो मे धम्मविरुद्धो जाओ मणवयणकायवावारो / मिच्छामिदुक्कडं तस्स पुणरवि मा हुज्ज पावमई // 149 // यो मम मनोवचनकायव्यापारो धर्मविरुद्धो जातः तस्य मिथ्यादुष्कृतं भवतु, तथा पुनरपि पापमतिर्मा भूयाः // 149 // अथ चतुःशरणाश्रितां भावमतिं चिन्तयति - सव्वे अम्ह पसत्था सउणा सुअणा गहाइ नक्खत्ता / तिहुअणमंगलहिययं हियएण जिणं वहंताणं // 150 // सर्वे-समग्राः शकुनाः स्वजना ग्रहा नक्षत्राणि चास्माकं प्रशस्ताः-प्रसन्नाः, कथम्भूतानामस्माकं ?-हृदये-उरसि जिनं-वीतरागं वहतां धारयतां, कथम्भूतं जिनं ?-त्रिभुवनमङ्गलं भूर्भुवःस्वर्माङ्गल्यम् // 150 // अथ तत्र सम्यक्त्वतत्त्वं चिन्तयति - अरिहं देवो गुरुणो सुसाहुणो जिणमयं मह पमाणं / इय सम्मत्तविसुद्धो धम्मो मे होउ सइ सरणं // 151 //

Page #244
श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता 221 तत्र इति, सम्यक्त्वविशुद्धः-सम्यक्त्वनिर्मलो धर्मः मम सदासततं शरणं भवतु, तत् सम्यक्त्वं किं ?-यत्र देवोऽर्हन् गुरवः सुसाधवः जिनमतं च मम प्रमाणं इति लक्षणं सम्यक्त्वं यत्र धर्मे सः // 151 // पूर्वोक्तविधिना साधुः शयनं कथं कुरुते तदाह - इच्चाइ भणिय समरियनवकारो सुअइ अप्पनिदाए / समए जग्गिय एवं कुणइ मुणी पुणवि दिणचरियं // 152 // इत्यादि पूर्वोक्तविधिना भणित्वा तथा च स्मृतनमस्कारः अल्पनिद्रया स्तोकनिद्रया स्वपिति-शयनं करोति, तथा च समये प्रस्तावे जाग्रयित्वा मुनिः-साधुः पुनरपि दिनचर्या दिवसक्रियां करोति-विधत्ते // 152 // अथ दिनचर्यायाः फलमाह - इय सुद्धसमायारो बहुधम्ममणोरहुल्हसियचित्तो / तिन्नभवजलहिमप्पं मन्नंतो लहइ सिद्धिसुहं // 153 // इति-पूर्वोक्तविधिना शुद्धसमाचारो-निर्मलक्रियाविशेषः प्राणी बहुधर्ममनोरथोल्लसितचित्तः तीर्णभवजलधिमात्मानं मन्यमानः सिद्धिसुखं शिवसुखं लभते-प्राप्नोति // 153 // अथ ग्रन्थकृत् ग्रन्थमुपसंहरन् निजगुरुनामाङ्कितां गाथां चाह - सिरिकालियसूरीणं वंसुब्भवभावदेवसूरीहि / संकलिया दिणचरिया एसा थोवमइजइजोग्गा // 154 // श्रीकालिकसूरीणां-कालिकाचार्याणां वंशोद्भवैः-अन्वयोत्पन्नैः

Page #245
222 श्रीयतिदिनचर्या अवचूर्णियुता श्रीभावदेवसूरिभिः सङ्कलितेयं दिनचर्या, कथम्भूता ?-स्तोकमतियतियोग्या // 154 // समाप्ता यतिदिनचर्या सावचूरिः // इति श्रीकालिकाचार्यसन्तानीयश्रीभावदेवसूरिसूत्रिता श्रीमतिसागरसूरिविवृता श्रीयतिदिनचर्या समाप्ता + + + + + He that considers in prosperity, will be less afflicted in adversity. Joy and sorrow are today and tomorrow. Sadness and gladness succeed eachother. No joy without alloy. Truth begins when thought ends. One refusal prevents a hundred reproaches. No weeping for shed milk. No rose without a thorn. None knows the weight of another's burden. Sow good works and thou shalt reap gladness. It is not the standard of living that is important, but the manner of living. + + + + +

Page #246
સુકતની કમાણી કરનાર પુણ્યશાળી ‘પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૨૨ના પ્રકાશનનો સંપૂર્ણ લાભ પ.પૂ. પ્રવર્તિની શ્રી વસંતપ્રભાશ્રીજી મ.સા. ની પ્રેરણાથી ' શ્રી હેમ-પ્રભા-દિવ્ય-આરાધના ભવન ભગવાનનગરનો ટેકરો, પાલડી, અમદાવાદ તરફથી જ્ઞાનનિધિમાંથી લેવામાં આવેલ છે. અમે તેમની ભૂરિ ભૂરિ અનુમોદના કરીએ છીએ. an App MULTY GRAPHICS - કan 12, હતા(LI[L[' (IIIIIIT/ હitt|I[[ I S T]\lliliya t[LI[LI[C(GST)llllll TI[IIIII I IIIIIII), - till III