Book Title: Kirtikala
Author(s): Hemchandracharya, Munichandrasuri
Publisher: Sha Bhailal Ambalal Petladwala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002579/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // arham // kAlakAlasarvajJa zrIhemacandrAcAryaviracitaH zrIvItarAgastavaH kIrti kalA zrI kIrticandravijayagaNiviracita kIrtikalA vyAkhyAvibhUSitaH / vi0 saM0 2015 / saMmpAdaka: muni municandravijayaH / 2010_0Bor Private & Personal Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham // zrIvijayanemi-vijJAna-kastUra-sUrisadgurubhyo namaH kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitaH zrIvItarAgastavaH zrItapogacchAdhipatizAsanasamrATkadambagiriprabhRtyanekatIrthoddhAra-- kabAlabrahmacAryAcAryavaryazrImadvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkArasamayajJazAntamU AcAryavaryazrIvijayavijJAnasUrIzvarapaTTadharasiddhAntamahodadhiprAkRtavidvi-- zAradAcAryavaryazrIkastUrasUrIzvaraziSyazrIkIrticandravijayagaNiviracita kIrtikalA vyAkhyAvibhUSitaH sarve'dhikArAH svAdhInAH / sampAdaka:muni municandravijayaH / vi0 saM0 2015 / 2010_ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: bhAIlAla ambAlAla peTalAdavAlA -- prAptisthAna: zA. janakalAla kAntilAla The. limbaDI zerI, mu0 peTalAda vAyA - ANanda (gujarAta ) -- mudraka:ke. sItArAma Alva sAdhanA - mudraNAlaya gAndhInagara, beMgalora - 9 2010_dor Private & Personal Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RO30003 8603390038890888 84000000000000000000 20363660000000000000385 83851005566588688003003800000 MAR 10000000000000000000000000038833300000000000 000000000000000000000000000000000000000000035 9 9908050 30000000000000000000000000000000 1806600000000000 6000000000000000000000000000000000 S 88888058000 230300 AcArya zrIvijayavijJAnasUrIzvarajI mahArAja sAheba ARISRO 0000000 SON 000000000 2010_Bor Private & Personal Use Only &0000000000000000000025802010050000000000000300339000-38018635085520099830888%35086665835302030250000000000000000000 28550050002850 30050000000000086660000308380805000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 8888888885834665009086000000000000000000000000000000000000000000000038800388980 30020403455230030038086880030000000069606580000000000000 &0000000000058989902880030033 0 003 80 H 800028560000000 000000000000 1566000000000000000002050566528005800908050000 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 3805 8-0 000000 1992805580280385555 30 3338 3350608885600 9 301 30003003028808 pa. pU. AcArya zrIvijaya kastUrasUriziSyaratna zrIkIrticandravijayagaNi HEATRE 80 35809002065280 833633 33 2010_Bor Private & Personal Use Only 2535000 3022880030038 25000 0000000 06 00000003603 000000000 304 30000 AA R 0580000800205696580000000000 0 000000 000533 30003800 800300382200 1 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kille yska bilo ( 919926) 6P 14 golesente It . 2010_ SS ON COROLLA SON NA SW Haleluy dlake ( 224) KE LEES EQUIRERERAR LLE Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (munirAja zrI kIrticandravijayajIgaNinA saMsArI mAtuzrI) peTalAda nivAsI 20 A - samaratabena 2010_03r Private & Personal Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya prastuta pustaka " zrI vItarAgastotra - " mere pa. pU. gurudeva zrIkIrticandravijayajIgaNiviracita kIrtikalA saMskRtavyAkhyA sahita ke sampAdanakA kAryabhAra pa. pU. gurudeva zrIne mujhako sauMpA, aura mujhe usakA svIkAra karate hue baDI prasannatA bhI huI / W - yaha bAta avidita nahIM hai ki Aja kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaracita stotroMkA jaina samAjameM svAdhyAya ke liye pramukhasthAna hai / prAyaH pratyeka sAdhu tathA sAdhvI ayogavyavacchedadvAtriMzikA anyayogavyavacchedadvAtriMzikA, zrIvItarAgastotra, zrIvItarAgamahAdevastotra tathA sakalAI stotra - ina stotroMkA niyamapUrvaka svAdhyAya karate haiM / ukta stotroMke svAdhyAya ke prati AkarSaNakA mukhya kAraNa, ina stotroMke bhAvakA utkarSa - prasAdaguNa-syAdvAda ke siddhAnta tathA paramata ke sAtha matabhedakI parIkSAkA saralasAhityikazailIse pratipAdana Adi mAnA jAya to ayukta nahIM kahA jA sakatA / yadyapi ye stotragrantha saMskRta, hindI tathA gujarAtI bhASA meM aneka TIkA TippaNiyoM ke sAtha prakAzita haiM / ina stotroM ke sArtha adhyayana karanevAle yathAsambhava tathA yathAzakti una TIkA TippaNiyoM kA upayoga bhI karate haiM / tadanusAra maiMne bhI ukta rIti se ina stotroMkA sArtha adhyayana kiyA hai / tathA jaise jaise merA ina stotroMkA adhyayana 2010_dor Private & Personal Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Age bar3hatA gayA, vaise hI vaise merI yaha dhAraNA dRr3hatara hotI gayI ki ina stotroMkI vyAkhyAkA vyavasthita tathA vizuddhadRSTise navIna prayAsa jitanA svAgatArha hai, utanAhIM Avazyaka tathA anivArya bhI hai| jisake pariNAmarUpameM maiMne apane pa. pU. gurudevase isake liye prArthanA kI thii| tathA gurudeva zrIne saharSa tathA sotsAha mere vicAra kA samarthana tathA anumodana hI kiye, tathA isa kArya meM tatparatA se pravRtta bhI hogye| jisake phalasvarUpa prathama ayogavyavacchedadvAtriMzikA tathA anyayogavyavacchedadvAtriMzikAkA kIrtikalA nAmakI saMskRtavyAkhyA tathA saMskRtAnabhijJa janatAko dRSTimeM rakhakara kIrtikalAnAmaka hindIbhASAnuvAdake sAtha dvAtriMzikAdvayIke nAmase prakAzana ho cukA hai / tathA samprati zrIvItarAgastotra bhI kIrtikalAnAmaka saMskRtavyAkhyAsahita prakAzita huA hai / tathA acira bhaviSyameM hI zrIvItarAgastotra hindIbhASAnuvAda sahita, vItarAgamahAdevastotra tathA sakalArhastotra bhI kIrtikalAnAmaka saMskRtavyAkhyA sahita tathA hindIbhASAnuvAda sahita prakAzita hoMge aisI AzA hai / isa navIna prayAsameM kyA navInatA hai ? yaha prazna vAcakoMkA svAbhAvika hI hai| kintu isa viSayameM maiM kucha kahUM, isase acchA yaha hai ki vAcaka svayaM anya saMskRta vyAkhyA, hindI tathA gujarAtI anuvAdoMko bhI sAthameM lekara ina stotroMkA kIrtikalA TIkA sahita tulanAtmaka tathA samAlocanAtmaka adhyayana kareM / isa 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra vAcakoMke jJAnakI vRddhi ke sAtha sAtha ukta praznakA uttara tathA mere navIna prayAsake vicArakA kAraNa bhI hastagata ho jAyagA aisA merA vizvAsa hai / kahA bhI hai-'hAtha . kaMganako ArasI kyA ?' / astu / apane vicArako isa prakAra mUrtasvarUpa prApta hote dekhakara mujhe kRtakRtyatAkA anubhava honA sakAraNa hI nahIM ucita bhI hai| isa pustaka ke sampAdana kAryameM muni zrIsUryodayavijayajI mahArAjane prUpha saMzodhana AdimeM tatparatApUrvaka jo sahAyatA kI hai, isa kAraNase yahAM mere liye unakA smaraNa karaneke sAtha sAtha AbhAra mAnanA bhI ucita hI hai / - mujhe AzA tathA vizvAsa hai ki vAcaka varga isa pustakakA upayoga kara lAbhAnvita hoMge / vAcakavargahitecchu:muni municandravijaya / 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prakAzakIya kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya mahArAja viracita jinastotroMke viSaya meM jaina janatAkA asAdhAraNa AkarSaNa hai, yahU eka nirvivAda satya hai / aisI sthitimeM una stotroMkA vividha sAmagrI sahita prakAzana prakAzakake liye eka gauravakA viSaya ho gayA hai / isa liye una stotroMkA aneka prakArase prakAzana hotA hIM rahatA hai / maiM samajhatA hUM ki pUrvajanma ke puNyaprabhAvase hIM pa. pU. zrIkIrticandravijayajI gaNi mahArAja kRta - ' ' kIrtikalA ' saMskRta vyAkhyA tathA hindI bhASAnuvAda sahita dvAtriMzikAdvayI tathA kIrtikalA saMskRtavyAkhyA sahita zrIvItarAgastavake prakAzanakA suavasara mujhe prApta huA hai / jisameM dvAtriMzikAdvayI pustaka acira pUrvameM hI prakAzita huI hai / tathA prakAzita honeke bAda alpakAla meM hI vAcakoM dvArA usakA sotsAha svAgata kiyA gayA hai / isakA samarthana isIse hotA hai ki kIrtikalA sahita dvAtriMzikAyako dekhakara usakI manojJatA se prabhAvita hokara beMgalora ke cAmarAjendra saMskRta kAleja ke mAnanIya priMsipAla mahodayane tatkAla hIM apane kAleja ke pAThyakrama meM kIrtikalA TIkAkA nAma nirdeza pUrvaka dvAtriMzikA dvayIkA samAveza kara diyA hai| ukta prakAzanakI isa prakArakI saphalatAse kRtakRtyatAkA anubhava karanA mere liye svAbhAvika hai, isa viSaya meM vAcakoMko matabheda nahIM hogA aisA merA vizvAsa hai / 2010_dor Private & Personal Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - isaliye kIrtikalA sahita dvAtriMzikAdvayIke prakAzanake vAda zIghra hI kIrtikalA sahita zrIvItarAgastavake prakAzanakA suyoga pAkara maiM avarNanIya AnandakA anubhava kara rahA huuN| / samprati zrIvItarAgastava, kIrtikalAsaMskRtavyAkhyA sahitakA hI prakAzana sambhava ho sakA hai| bahuta zIghra hI kIrtikalA hindIbhASAnuvAda sahita zrIvItarAgastavakA pRthak prakAzana sambhava hogA aisI AzA hai| tathA kIrtikalA saMskRtavyAkhyA tathA hindI bhASAnuvAda sahita anya stotroMke prakAzanakA bhI prayatna ho rahA hai / . prastuta pustakakA prakAzana rUpa puNyakArya jina mahAnubhAvoMkI udAra sahAyatAse sampanna ho sakA hai, yahAM unakA kucha paricaya denA mere liye ucita hai| una mahAnubhAvoMmeM eka zrIravi bhAI haiN| jinake pitAkA nAma lavajIbhAI goradhanabhAI tathA mAtAkA nAma jaDAva bena hai / lavajIbhAI eka puNyAtmA jIva the| unake jIvanameM aneka zubha kArya hue the| jinameM gAndhInagarake mandirakA kArya vizeSa ullekhanIya hai| ukta mandirake nirmANa kAryameM tathA usake sampUrNa honemeM ApakA Atmabhoga prazaMsanIya thaa| tathA aMjanazalAkApratiSThAke avasara para jo kaTokaTI upasthita huI thI, usakA nirAkaraNa Apake buddhibalase hI sambhava ho sakA thaa| dRDhatApUrvaka aisA kahA jAtA hai ki-Apa jaise kAryadakSa vyaktike abhAvameM ukta kAryake sucAru rUpase sampanna honemeM sandeha thA / antameM Apa devArAdhana karate hue samAdhipUrvaka isa nazvara zarIrako tyAga kara svargastha hue| unake pazcAt zrIravi bhAI 'AtmA vai jAyate 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putraH' isa uktiko caritArtha kara rahe hai / apanI choTI umarameM hI sampUrNa kAryabhArako sambhAla kara apanI dakSatAkA paricaya de rahe haiN| isa pustakake prakAzanameM udAra sahAyatA denevAle dUsare mahAnubhAva haiM-popaTalAlabhAIke suputra zrIcunIbhAI tathA bAbUbhAI / jo copaDAvAlAke upanAma se prasiddha haiN| Apa logoMne pa. pU. ukta gaNivarya mahArAjake cAturmAsa kAlameM aneka zubha kAryoM meM bhAga liyA hai| Apa logoMkA zubha kAryoM meM utsAhakA isIse patA cala jAtA hai ki paryuSaNAparvake avasara para ApakI ghIkI bolI ne beMgalorakI AjatakakI dhIkI bolIkI iyattA ko toDa diyA thA / tathA vasanajI sA~kalacaMda mahetAkI udAratA tathA sajjanatA kA to yahAM savizeSa ullekha karanA maiM apanA kartavya samabhatA hU~ / jinakI sahAyatA isa pustakake prakAzanameM sahajabhAvase hI prApta huI hai| maiM ina tInoM mahAnubhAvoMkA hRdayapUrvaka kRtajJa hU~ / antameM merI yaha AzA hai ki vAcaka varga adhikase adhika isa pustakakA bhI kIrtikalA sahita dvAtriMzikAdvayIke jaisA hI upayoga kara mujhako kRtArtha kareMge tathA zrIvItarAgakI kRpAse svayaMbhI kRtArtha hoMge iti / bhavadIyazA. bhAIlAla ambAlAla, peTalAdavAlA / 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // ahem // zrInemi-vijJAna-kastUrasUrisadgurubhyo namaH / kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitaH zrIvItarAgastavaH / kIrtikalAnyAkhyAvibhUSitaH / prathamaH prakAzaH / dhyAtvA jinAn gurUn natvA kIrticandro'hamAdarAt / vItarAgastavavyAkhyAM kurve kIrtikalA'bhidhAm // 1 // . atheha duHkhatrayatrAsAccharIriNAmekAntato'tyantatazca trANamavazyamevaiSaNIyam / tacca narte mukteriti sA caturthapuruSArtharUpA prArthanIyA samarthairupAyaiH / tadupAyabhUte ca jJAnacAritre zAstre pratipAdite tajjJaiH / tatra bhaktimRta itaraH prakAro'prakharamatInAM sukumAratanUnAmatiprayasyA'pi duHsAdhya iti sA vizeSata iha du:SamAre sArvajanInA vijayate / tasyAzca zraddhA-dhyAna-zaraNaprapatti-bhajanIyasvAmitvabhAvanA- spRhA-kRtArthatvabhAvanA-svIyakaiGkaryabhAvanA-stutayo mukhyAnyaGgAni / loke ca rucivaicicyAdvividhaiH prakArai naiMkavidhA bhajanIyA iti saralamatInAM vipratipattiH 'ko nAma zraddhAdipAtram ?' / atadaheM ehaNAvidhiraphalA prayAsamAtraphalaiveti 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave prathamaH prakAzaH me tAdRzavipratipattivyapohamanasA bhavyAn vininISu bhaktiprabahRdayatayA bhaGgayA zraddheyAdivivekapUrvakaM svaM kRtArtha kariSyan kalikAlasarvajJaH zrIhemacandrAcAryoM vItarAgastavamupakramate yaH parAtmA paraMjyotiH paramaH parameSThinAm / AdityavarNa tamasaH parastAdAmananti yam // 1 // ya iti--yaH = stutiviSayo vItarAgaH, parAtmA = paraH paramaH, anyavilakSaNasahajA'tizayAdimatvAtsarvotkRSTa ityarthaH / sa tAdRza AtmA svarUpaM yasya, sa tAdRzaH / ata eva, parameSThinAm parame paramabhAve tiSThantIti te'rhatsiddhAcAryopAdhyAyasAdhavaH, teSAm / paramaH = parA'laukikItaravilakSaNA ca mA lakSmIH kSAyikAdisamRddhi yasya sa, tAdRzaH, zreSThazca / lokayogakSemavidhAyitvAdinA tasyaiva paramatvavyavahArAditi bhAvaH / ata eva teSu tasya prAthamyena kIrtanam / uktaJca-" rAgAdibhiranAkrAnto yogakSemavidhAyakaH / nityaM prasattipAtraM yastaM devaM munayo viduH" // 1 // iti / tathA, paraMjyotiH paraM sarvataH prasAri jyotiriva prakAzakatvAjjyotiryasya saH, sarvokRSTaprakAzAtmaka ityarthaH / kevalajJAnAdyAtmakajyotiSmAniti yAvat / sUryAdijyoti hi lokakatipayapradezaprakAzakaM vartamAnasyaiva ca vastuno bahi:svarUpamAtraprakAzakaM ca / idaM tu kevalAkhyaM jyoti loMkAlokaprakAzaka trikAlavarttinazca vastuno'ntarbahizca prakAzakam / ataH paraM ca 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAlyAvibhUSitaH nA'paraM prakAzakamiti- tatparameva bhavati / atha ca-paraM vastuyAthAlyopadarzakatayA pramANam , jyoti dRSTiriva syAdvAdAkhyadarzanaM pratipAdyatayA yasya sa tAdRzaH / "jyoti bhedyotadRSTiSvi" tyamaraH / uktaJca-" cakSuSmantasta eveha ye zrutajJAnacakSuSA / samyak sadaiva pazyanti bhAvAn heyetarAnnarAH" // 2 // iti / paramiti mAntamavyayam / yadvA parajyotirityeva parAtmetyAnuguNyAtpAThaH / ata eva, tamasaH vastusvarUpA''lokA'ntarAyarUpalvAttamo'jJAnam , pakSe'ndhakArazca / tadapekSya, tato vA, parastAt = atItam , dUravartinamityarthaH / sarvathaivAjJAnasyA'ndhakArasya ca vinAzakatAyA iti bhAvaH / yambItarAgam / AdityavarNam AdityaH sUryaH, sa iva varNyate iti sa, tAdRzaH, tam / Amananti=punaH punaH pratipAdayanti / tajjJA iti zeSaH / yathA''dityastamonAzanastathA'yamapIti zabdasAmyAdupamA / atra sArdhazlokatrayaM yAvaduktAnAM yatpadAnAmagretanatatpadena sambandhaH / anuSTupchandaH / atra ca yatpadavRttasya 'ya' ityAdestatpadavRttena 'sa' ityAdinA'pi yathAkramamanvayaH purastApratipAdayiSyate // 1 // parAtmatvAdidharmA'vinAbhAviguNAn varNayannAhasarve yenodamUlyanta samUlAH klezapAdapAH / mUnI yasmai namasyanti surAsuranarezvarAH // 2 // 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpItaragastave prathamaH prakAzaH - - sarve iti-yena = parAtmatvAdiguNaviziSTena vItarAgeNa, samUlA:-mUlasahitAH, yathA na punarutpattiH syAttathetyarthaH / mUlasattve punaH prarohasambhavAditi bhAvaH / sarve niHzeSAH, na tu katipaye eva, teSAmaparAtmanA'pyunmUlanasambhavAditi bhAvaH / klezapAdapA:-klezA rAgAdayaH pAdapA nAnAzAkhatvAcchAkhAvicchede'pyanAzAcca vRkSA iva, te / udamUlyanta = udapATyanta, nAzitA ityartha / nahi samUlaklezapAdaponmUlanaM parAtmatvAdiguNaM vinA sambhavatIti bhAvaH / yatazcoktasakalaguNaviziSTaH, ataH, yasmai uktaguNaviziSTAya, surAsuranarezvarAH-surAzcAsurAzca narAzca tathA teSAmevezvarAH patayazca, te surAdayaH sarve / bhUnA bhaktyatizayapravIbhUtatvAcchirasA, natUpacAranirvAhAtha hastasaMyojanamAtreNa / namasyanti-praNamanti, pUjayanti ca / nAtAdRzaH surAdibhirnamasya iti bhAvaH // 2 // yadyapi surAdikRto namaskAro guNAnurAgAdeva, tathApi klezonmUlanasya, na mahato bhaktirmogheti ca-phalamAha prAvartanta yato vidyAH puruSArthaprasAdhikAH / yasya jJAnaM bhavadbhAvibhUtabhAvA'vabhAsakRt // 3 // preti-yataH uktaguNaviziSTAdvItarAgAt , puruSArthaprasAdhikAH puruSArthAnAM dharmArthakAmamokSANAM prasAdhikAH mArgadarzakatayA sampAdikAH, vidyAH-zilpAdimokSAntazAstrANi, prAvartanta-prakAzitA 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH abhUvan, udabhUvan vA / AditIrthanAthasya sarvavidyApravartaka-tvasya prasiddhatvAdanyeSAmapyarhatAM mokSopadezakatvasya gItatvAcceti bhAvaH / evaM ca tannamaskaraNAttAdRzavidyAlAbho'yatnasiddhamAnuSaGgikaM prayojanamityAkUtam / tAdRzavidyApravRttihetubhUtaM vizeSaNamAha-yasya = uktaguNaviziSTasya, jJAnam - kevalajJAnam, tatrA'nyasyAsantvAditi bhAvaH / bhavadbhAvibhUtabhAvA'vabhAsakRt - bhavanto varttamAnAzca bhAvi nazca bhUtA atItazca ye bhAvA: padArthAsteSAmavabhAsaM viSayIkaraNadvAreNa paricchedaM prakAzaM vA karotIti tAdRzam / astIti zeSaH / traikAlikapadArthaparicchedakamityarthaH / yazca sarvabhAvavittata eva sarvavidyApravRttiranuguNeti bhAvaH / paraMjyotirityanena tAdRzajJAnavatvena atra tu tajjJAnaguNakIrttanena stava iti na punaruktiH // 3 // tadevaM vyavahAranayena guNaguNino rbhedamAzritya stutvA saGgrahanayena tayorabhedamAzritya stuvannAha - yasmin vijJAnamAnandaM brahma caikAtmatAM gatam / sa zraddheyaH sa ca dhyeyaH prapadye zaraNaM ca tam // 4 // yasminniti-yasmin=yatprakAre vItarAge, vijJAnam - anantatayA viziSTaM jJAnam, Anandam - akhaNDazAzvatasukham brahma = sarvajJatvAdvayApakAtmA, caH samuccaye / ekAtmatAm = tAdAtmyam, gatam = prAptam, pariNAmapariNAmino: saGgrahanaye kathaJcidabhedasvIkArAditi 2010_dor Private & Personal Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItaragastave prathamaH prakAzaH bhAvaH / kiJca " nityaM vijJAnamAnandaM brahme" ti yaducyate'nyaiH, so'yameveti dhvaniH / yatazca tAdRzaH ataH, saH syAdisaptavibhaktyekavacanAntayacchabdenoddiSTaH, evamagre'pi tacchabdena bodhyam / zraddheyaH sAdaravizvAsaM ruciviSayIkaraNIyaH, sa ca sa eva; dhyeyaH-cintanIyaH, dhyAnaviSayIkaraNIya iti yAvat / atAdRzasyA'pakRSTatayA'tadarhatvAditi bhAvaH / tathA, taM ca-tameva, zaraNam-rakSakam , 'zaraNaM gRharakSitro / rityamaraH / prapadye-svIkaromi, AzrayAmi vA / samartho hi zaraNam , uktaprakAraguNaviziSTazca na kadApyasamarthaH / evaJcA'tAdRzo na zaraNam , svayamasamarthasya parasAdhanAsamarthatvAditi bhAvaH / atra ca 'yaH parAtmA paraMjyotiH paramaH parameSThinAM, sa zraddheyaH sa ca dhyeyaH, AdityavarNa tamasaH parastAdAmananti yaM taM zaraNaM prapadye' ityevamuddezyapratinirdezyayoH krameNA'pyanvayaH / tatazca yaH parAtmatvAdiguNaviziSTaH sa eva zraddheyo dhyeyazca / aparAtmAdistu kiJcittAratamyasattve'pi na zraddhAdhyAnAspadam / apakRSTasya dhyAnAdinotkRSTaphalalAbhA'yogAt / tathA na svayaM tamograstaH zaraNam , nahi svoddhArA'samarthaH paroddhAraNakSama iti tamo'tItameva zaraNaM prapadye, svasyA'pi tamo'tItatvalAbhAyeti vicchittivizeSo'vagamyate // 4 // / ata eva ca - tena syAM nAthavAMstasmai spRhayeyaM samAhitaH / 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAcyAkhyAvibhUSitaH .. tataH kRtArtho bhUyAsaM bhaveyaM tasya kiGkaraH // 5 // teneti - tena-uktaguNagaNaguruNA vItarAgeNa, nAthavAn= nAtho yogakSemakRt , yogakSemakRnnAtha' itivacanAt / so'styasyeti, tAdRzaH, syAm bhavAmi, sa eva mama svAmIti yAvat / sarvo'pi hyalaukikaguNameva svAminamicchati, tata eveSTasiddheH sambhAvitatvAt / nAtaH parazvAparo viziSTaguNa iti tenaiva nAthavAn syAmiti bhAvaH / tathA 'yena klezapAdapA udamUlyanta, tena nAthavAn syAmi' tyevamanvayaH / yo hi svayaM kliSTaH, sa svasyaiva nAthaM kamapIcchati, sa kimanyasya nAtho bhavatu, taM vA ko nAthaM manyatAm ? / svayamaklezazca parAnapyaklezAn kattuM sambhAvyate iti tena nAthavAn syAmiti sahetukoktizcamatkAravizeSalAbhAya / ata eva ca tasmai tAdRzAya vItarAgAya, samAhitaH tadekAgramanAH san , spRhayeyam-utkaTAmilApavAn syAm , anyatra spRhA tvapakRSTaviSayatayA'pakRSTeti sA neSTottamAnAmiti mAvaH / tathA 'yasmai surAsuranarezvarA namasyanti. tasmai spRhayeyami' tyevamanvayaH / yasmai sarve namaskaraNAdinA spRhAvantastasmA evA'hamapi tathetyarthaH / spRhAviSayatvena tasya siddhatvAt / svatantratayA kasmA api spRhaNe'niSTasyA'pi sambhavAditi lokAnusaraNameva varamitibhAvaH / tathA, tata: vItarAgAdeva, kRtArthaH siddhaprayoja naH, bhUyAsam bhavAni, atAdRzAstu svayamakRtArthA iti kutastataH svastha 2010_03r Private & Personal Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastabe prathamaH prakAzaH kRtArthatvasambhavAnA'pIti bhAvaH / tathA-, prAvartanta yato vidyAHpuruSArthaprasAdhikA stataH kRtArtho bhUyAsami' tyevamapi sambandhaH / svasya muktyAdyarthitayA muktyAdimArgapradarzakAdeva kRtArthatvalAbhasambhavAditi sAbhiprAyamuktiriti bovyam / anena bhaGgayA spRhAphalamarpi pratipAditam / tathA-tasya-tAdRzasyaiva, kiGkaraH-sevakaH, bhaveyam / yataH kRtArthatA, tasyaiva dAsyamucitamiti bhAvaH / tathA-' yasya jJAnaM bhavadbhAvibhUtabhAvA'vabhAsakRt , tasya kiGkaro bhaveyami' tyanvayaH / prasanno hi sa eva sarvajJatayA kiGkarAbhISTaM sAdhituM samarthaH / atAdRzastadabhiprAyAjJaH svayaM cA'siddha iti tasya kaiGkayaM tanmAtram , natu sveSTasiddhirapIti bhAvaH // 5 // kAyamanoyogaviSayatvamabhidhAya vAgyogaviSayatvamAhatatra stotreNa kuryA ca pavitrAM svAM sarasvatIm / idaM hi bhavakAntAre janminAM janmanaH phalam // 6 // ___ tatreti-tatra-tasmin vItarAga eva, stotreNa tadguNakIrtanena kRtvA, svAm=nijAm , sarasvatIm vANIm , "gIvIgvANI sarasvatI' tyamaraH / pavitrAm zucizarIrAm , kuryAm=vidadhAmi / pavitrArthapratipAdanenaiva vAcaH pavitratA, pavitrazca nA'tAdRza iti bhAvaH / tadetatsarva zraddhAdi kimarthamityapekSAyAmAha-hi-yataH, idam uktaguNaviziSTasya vItarAgasya zraddhAdhArabhya stutyantam , janminAm = prANinAm , 'prANI tu cetano janmI ' tyamaraH / bhavakAntAre 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAyAkhyAvibhUSitaH bhavo duHkhabahulatayA durgamatayA ca kAntAraM vanamiva, tasmin , janmanaH janmagrahaNasya , phalam prayojanam / anyathA tu tadaphalameva syAt , yataH 'kAko'pi jIvati ciraM ca baliM ca bhuGkte / evaM ca muktyAdyabhISTasAdhakatayA tadeva kAraNe kAryopacArAtphalamiti bhAvaH // 6 // apramattatayA svasyA'lpajJatAM sambhAvya tAdRzabhuvanAdbhutagumA'tizayAdiviziSTasya vItarAgasya stutAvazaktimAha - kvA'haM pazorapi pazu vItarAgastavaH kva ca / uttitIpuraraNyAnI padbhyAM paGgurivA'smyataH // 7 // kveti-aham=alpajJAnAdimattayA'lpasAmarthyo janaH, pazoH= pazumapekSyA'pi, apinA'nyA'pekSayA tu kathaiva keti sUcyate / pazuH jaDatamatayA pazuriva / nitarAmajJa iti yAvat / kva kutra, cA punararthe, vItarAgastavaH kva ?, dvayormahadantaramityarthaH / sarAgastu samAnaguNatayA kathaJcitstotuM zakyate'pi, ayaM tu vItarAga iti bhAvAbhAvavatsarAgavItarAgayorasAdhyamantaramiti bhAvaH / asAmarthya prayojakavaikalyasAmanyAtsvaM punarupaminvannAha-ataH tAdRzAntarasadbhAvAddhetoH, araNyAnIm mahadaraNyam , padyAm , uttitIrghaH pAraM jigamiSuH, paGguH pAdavikala ivA'smi / yena sAdhyaM sAdhanIyam', tasyaiva vikalateti svasya nitarAmasAmarthyavarNanenA''rjavAtizayaH sUcitaH // 7 // 2010_030r Private & Personal Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave prathamaH prakAzaH / nanu tarhi tatra na pravartitavyameva prekSAvateti cenna / prItyaiva pravRttiH, tathA sati tatra skhalitaM ca na doSAyetyAha-- - tathApi zraddhAmugdho'haM nopAlabhyaH skhalannapi / / vizRGkhalApi vAgvRttiH zraddadhAnasya zobhate // 8 // ___ tatheti-tathA'pi svAsAmarthyasadbhAve'pi, aham , zraddhAmugdhaH zraddhayA vItarAge prItyatizayena mugdhaH sAdhyAsAdhyavivekavikalaH, ataH pravatte iti zeSaH / prItyA hyasAdhye'pi pravartanta iti bhAvaH / nanu tarhi tatra skhalitaM sambhAvyata iti cettatrAha-skhalan-azaktatayA yathocitamasampAdayannapi, na, upAlabhyaH vacanIyaH, tatsamarthanAyAha-zraddadhAnasya zraddhAzIlasya, viza khalA azaktatayA yathocitagumphanarahitA'pi, apinA suzRGkhali. tasya tu kathaiva keti sUcyate / vAgvRttiH vacanaracanA, stutikriyetiyAvat / zobhate prazasyate / zraddhAprayuktamatAdRzamapi vaco na doSAya, vAcaH prazasyatve nindyatve vA prayoktu rbhAvasya prayojakatvAditi bhAvaH // 8 // nahi tAdRzasya stuti niSphaleti svAbhISTamAzAsadAhazrIhemacandraprabhavAdvItarAgastavAditaH / / kumArapAlabhUpAlaH prApnotu phalamIpsitam // 9 // iti kalikAlasarvajJazrIhemacadrAcAryaviracitazrIvItarAgastave pra. thamaH prakAzaH // 1 // 2010_ Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH - - zrIti-zrIhemacandraprabhavAt-zrIhemacandrakIrtitAt , . itaH= prastutAt , vItarAgastavAt kumArapAlabhUpAlaH, upalakSaNAdanyo'pi, Ipsitam=icchAviSayaM samyaktvAdirUpam , phalamApnotu / IpsitaphalaprAtirasmAtstavAditi stutimAhAtmyamapi bhaGgayoktam // 9 // iti zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastavakIrtikalAkhyAyAM vyAkhyAyAM prathamaH prakAzaH // 1 // dvitIyaH prakAzaH parAtmetyAdivarNitamatizayavarNanena samarthayan sahajAtizayAn. vivarNayiSu varNA'tizayamAhapriyaGgusphaTikasvarNapadmarAgA'JjanaprabhaH / prabho! tavA'dhautazuciH kAyaH kamiva nA''kSipet // 1 // priyeti-prabho !, tava, priyaGgusphaTikasvarNapadmarAgA'JjanaprabhA priyaGgu latAvizeSo nIlavarNaH, " priyaGguH phalinI phalI " tyamaraH / sa ca sphaTikaM ca, svarNa ca padmarAgo raktamaNivizeSazcA'JjanaM kajalaM ca, teSAM prabheva prabhA yasya, sa tAdRzaH, priyaGgvAdivarNa ityarthaH / tava, kAyaH zarIram / caturvizate jinAnAmevA'tra vItarAgetisAmAnyazabdena stotumabhilaSitatvAtteSu coktapaJcavarNatA, natvekasyaivoktapaJcavarNatetyavagantavyam / yaduktam-" rakto ca padmaprabhavAsupUjyau zuklau ca candraprabhapuSpadantau / kRSNau punanemimunI, vinIlo zrImallipAdhI kanakatviSo'nye" (abhi: ci. 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItaragastave dvitIyaH prakAzaH | 1 | 49 | ) iti / yataH, adhautazuciH - majjanAdyabhAvAdakSAlito'pi vizuddhaH, sahajanirmala ityarthaH / ataH, kamiva nA''kSipet ? api tu sarvamapyanyadIyaM kAyamAkSipedadhaH kuryAdevetyarthaH / sarvasyaiva hyanyasya kAyasya dhautazucitvAttAdRza sahajaguNA'bhAvAdapakaSTatvAt / apakRSTazcotkRSTena parAbhUyata eveti bhAvaH // 1 // gandhA'tizayamAha 12 mandAradAmavannityamavAsitasugandhini / tavAGge bhRGgatAM yAnti netrANi surayoSitAm // 2 // mandAreti -- mandAradAmavat mandAraH kalpavRkSaH, tasya dAma puSpamAlyam, tadvat / nityam = sarvadaiva, mandAramAlA yathA sarvadA surabhistathetyarthaH / avAsitasugandhini-vAsitaM sugandhidravyeNa saMzleSaNam, tadvinaiva sugandhini saurabhyavati / ata eva nityaM tathA, vAsitaM hi kRtrimatayA kAlavazAdapetyaiveti bodhyam / tAdRze, tavAGge, surayoSitAm - surastrINAm, netrANi bhRGgatAM yAnti / sugandhini mandAradAmnIva saurabhyAkRSTA bhRGgA iva tavA'Gge tAdRze tAsAM netrANi patantIti tAni bhRGgatAM prApnuvantItyarthaH / yadvA tavAGge tAdRze mandAradAmavannityaM bhRGgatAM yAntItyanvayaH / yathA mandAradAmana saurabhyAkRSTA bhRGgA iva surayoSitAM netrANi patanti bhRGgatAM yAnti, tathA'vAsita sugandhiti 1 2010_dor Private & Personal Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitA - tavAGge nityaM tAsAM tAni tathetyarthaH / atra sugandhinItivizeSaNAnanuguNo netreSu bhRGgatA''ropaH / nahi netrapAte sugandhitvasya ko'pyupayogaH, kintu rUpasyaiveti cintanIyaM sahRdayaiH // 2 // atha nirAmayA'tizayamAha- . divyA'mRtarasAsvAdapoSapratihatA iva / samAvizanti te nAtha ! nA'Gge rogoragavrajAH // 3 // ... divyeti-nAtha ! te, aGge zarIre, " indriyAyatanamaka ........berasaMhananadehasaJcarAH" (abhi. ci. 135633) iti / rogoragavajAH rogAH prasiddhAH zArIrA mAnasAzca, te vedanAtizayajanakatayA nAzakatayA coragAH sarpa iva, teSAM vrajAH samUhAH / divyAmRtarasAsvAdapoSapratihatA: divyo'zaSThe zakrasamito'mRtarasaH, na tu laukikastathAkhyAto dumvAdiH, tasya bAlye ya AsvAdaH pAnam , tena tajanitena poSeNa roganivArakazaktisaMvardhanena kRtvA pratihatAH kuNThitaprabhAvA niSiddhaprasarA vA kRtAH, iva, vastutastu zarIrasya tathA svAbhAvAdeva, na samAvizanti-nA''kAmanti, AkramaNA'vasaraM na labhante / amRtamsemoragaviSA'prasara ucita eva / kiJcA'nyathA'pi puSTe zarIre na rogA'vasaraH, amRtarasAsvAdapuSTe tu kathaiva keti bhAvaH / yadyapyatra svAbhAvikA'tizaye sahetukatvotprekSaNaM tasya kRtrimatA'' 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItaragastave dvItIyaH prakAzaH - - pAdanamiva, tathA'pi bAlye'rhataH zakrasaGkramitAGguSThasudhApAnarUpamitaravailakSaNyamapi bhaGgayA pradarzayituM tathotprekSitamiti santoSTavyam // 3 // . svedarAhityA'tizayamAhatvayyAdarzatalAlInapratimApratirUpake / kSaratsvedavilInatvakathA'pi vapuSaH kutaH 1 // 4 // tvayIti--tvayi, AdarzatalAlInapratimApratirUpake-Adarzo darpaNaH, tasya tale'ntarAlInA sthitA pratimA chAyaiva pratirUpakam zItadharmAdiprasarAbhAvasamAnyAtpratinidhi ryasya, tAdRze sati, vapuSaH= zarIrasya, arthAttavetyarthaH / kSaratsvedavilInatvakathA kSaradbhistApazramAdibhiH kRtvA sravadbhiH svedairdharmajalai vilInatvasya vyAptatAyAH kathA vArtA, apinA tadvilInatA tu dUre iti sUcyate / kutaH = na kuto'pi nimittAdityarthaH / yatra yatpratinidhau yasyaikAntato'. tyantatazcAbhAvaH, tatra tu mukhye tadvAttA'pyasambhavinI / kizca darpaNasthapratibimbe pratibimbamAnazarIrasthasvedacchAyAyA api pratibimbitatvAskathaJcitsvedasambandhoM varNayituM zakyate'pi, tvayi tu tena prakAreNA'pi tanna sambhavatIti tvaccharIrapratinidhitva pratibimbe, na tu. svaccharIraM tadanukarotIti gUDhArthaH / chAyAvattvaccharIraM bahirupAvikRtavikArA'nAspadamiti yAvat / tadevaM sahajaH prathamo'tizayoM varNitaH // 4 // . sahaja dvitIyamatizayaM varNayan rudhirA'tizayamAha 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH na kevalaM rAgamuktaM vItarAga ! manastava / vapuHsthitaM raktamapi kSIradhArAsahodaram // 5 // neti--vItarAga !; tava, manaH, kevalam ekamAtram , tava vItarAgatvAdeva hetoH, rAgamuktam rAgo viSayeSvAdaraH, pakSe rajanadravyaM ca, upalakSaNatvAllauhityam , tena muktaM rahitam , na, kintu, vapuHsthitam zarIrAntargatam / raktam-rudhiram , apinA manasaH samuccayaH / rAgamuktamiti sambadhyate / raktazabdaH svapravRttinimittaM raktatvamapi tvadatizayamahimnA tyajatIti bhAvaH / ata eva, kSIradhArAsahodaram-kSIrasya dhArA santatistatsahodaram tulyam , kSIrapUradhavalamityarthaH / vItarAgazarIrastharaktaM dhavalameva bhavatItyevamuktiriti bodhyam // 1 // mAMsA'tizayamAhajagadvilakSaNaM kiM vA tavA'nyadvaktumIzmahe ? / yadavitramabIbhatsaM zubhraM mAMsamapi prabho! // 6 // jagaditi-prabho !, vA athavA, anyat-tvadguNAntaram , kim katham , vaktum varNayitum , Izmahe prabhavAmaH ?, yadvA kiM vaktumIzmahe iti praznaH, kAkvA naivetyarthaH / bahuvacanena mAdRzA bahavo'pyanye'samarthA eveti sUcyate / tatra hetumAha-yad-yataH, tava, mAMsamapi, apimAsasya loke nikRSTatvamavyabhicAreNa visrA 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 zrIvItasagastave dvitIyaH prakAzaH 6 ditvaM ca sUcayati / avitram - anAmagandhi, " visraM syAdAmagandhi yadi " tyamaraH / tathA, abIbhatsam - jugupsAyA aviSayaH, zubhram - zuklam ataeva, jagadvilakSaNam = jagadbhayaH sarvaprANimAMsebhyo vilakSaNam' vibhinnottamaguNam / sarveSAM hi mAMsaM vikhaM bIbhatsaM raktavarNa ca bhavati, tava tu tadapi na tathA pratyutottamaguNameva / yatra ca nikRSTasya jagadvilakSaNatA, tatrA'nyasya kimu vaktavyamiti suSThucyate " kiMvaktumIzmahe ? " iti / tadevaM dvitIya sahajo'tizayo varNitaH // 6 // * tRtIyaM sahajAtizayamAha -- jalasthalasamudbhUtAH santyajya sumanaH srajaH / tava niHzvAsasaurabhyamanuyAnti madhuvratAH // 7 // jaleti-jalasthalasamudbhUtAH = jaleSu sthaleSu ca samudbhUtA sumanaH srajaH = puSpANi tanmAlyAni ca yadyapi mAlyaM na jalasthala samudbhUtam, tathApi kAryakArye kAryatvopacArAttathoktiriti dhyeyam / santyajya, madhuvratAH=bhramarAH, tava, niHzvAsasaurabhyam = niHzvAsAmodam, anuyAnti = anusaranti, sarvapuSpAdhikaM tava niHzvAsasauramyamiti vyatirekaH // 7 // ? caturtha sahajAtizayaM varNayannAha - lokottaracamatkArakarI va bhavasthitiH / yato nA''hAranIhArau gocaracarmacakSuSAm // 8 // 2010_dor Private & Personal Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) kIrtikalAcyAkhyAvibhUSitaH iti zrI vItarAgastotre dvitIyaH prakAzaH // 2 // lokottareti-tava, bhavasthiti:- janmasambandhimaryAdA, bhavasambandhivyavahAro vA, lokottaracamatkArakarI= lokottaro'laukiko yazcamatkAro vismayajanako'tizayastaM karotItyevaMzIlA, alaukikacamatkArajaniketyarthaH / tatra hetumAha - yataH, AhAranihArau - bhojanotsargakriye, carmacakSuSAm=carmANi tadAtmakAni cakSUMSi yeSAM tAdR-zAnAm, divyadRSTizUnyAnAmiti yAvat / na gocaraH - viSayaH, na pratyakSamityarthaH / atrA''hAranIhArau na gocara iti vibhinavacanatA ' vedAH pramANami tivatsamAdheyA / sarvasya hyAhArAdi gocara:, tava tu neti tavA'laukika camatkArakarI bhavasthitirbhavatye " veti bhAvaH // 8 // " 17 iti zrI vItarAgastave zrIkIrticandravijagaNiviracitAyAM kIrti - kalAkhyAyAM vyAkhyAyAM dvitIyaH prakAzaH // 2 // tRtIyaH prakAzaH athA'rhataH kSAyikAnatizayAn varNayitumupakrAnta Adau tIrthakRnnAmakarmaiva phalakathanabhaGgayA varNayannAha - sarvA'bhimukhyato nAtha ! tIrthakunnAmakarmajAt / sarvathA sammukhInastvamAnandayasi yatprajAH sarveti-nAtha !, tIrthakRnnAmakarmajAt= tIrthaGkaranAmakarmavipA 11 2 11 2010_dor Private & Personal Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave tRtIyaH prakAzaH karUpAt , sarvAbhimukhyataH mukhamabhilakSyA'bhimukham , tasya bhAva Abhimukhyam , sarvasya lokAlokasya yadAbhimukhyam , puraH sthitavad dRSTatA jJAtatA ca, kevalajJAnadarzanAbhyAmiti bhaavH| tatsattvAddhetoH / sammukhIna: abhimukhasthaH, arthAtprajAnAmiti labhyate / yasya hi yo'bhimukham , sa tasyA'pyabhimukhameveti sarvastava sammukhIna iti tvamapi sarvasya sammukhIna iti spaSTaM tAtparyam / prajAH prANinaH, sarvathA sarvaprakAreNa, ahiMsAdyupadezadvAreti bhAvaH / Anandayasi yat / sa tava yogasAmrAjyamahimetyapretanenA'nvayaH / tIrthakRnnA makarmopArjanaM yogAdeveti paramparayA yogasAmrAjyasyaivaiSa mahimeta bhAvaH // 1 // alpapradeze'pi bahUnAM samAvezAtizayamAhayad yojanapramANe'pi dharmadezanasamani / sammAnti koTizastiryagnadevAH saparicchadAH // 2 // yaditi-saparicchadAH= saparivArAH, ataeva, koTizaH : koTisaGkhyAkAH, tiryajRdevAH tiryazcazca narazca devAzca, yojana pramANe-yojanamAtravistAre, apinA tAvatAM tAvati sammAnA'sambhavaH sUcyate / dharmadezanasamani = dharmasya, dizyate'sminniti dezanaM, tacca tatsadma ca tasmin , samavasaraNa ityarthaH / yat sammAnti = samAvezaM prApnuvanti, sa eSo'tizayaH, yogasAmrAjya mahimA // 2 // 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH // 2 // vItarAgasya bhASAyAH sarvabhASApariNAmAtizayamAha - teSAmeva svasvabhASApariNAmamanoharam / apyekarUpaM vacanaM yatte dharmA'vabodhakRt teSAmiti - te, ekarUpam = ardhamAgadhyabhidhaikabhASArUpam, apinaikabhASayA vividhabhASAvatAM bodhA'sambhavaH sUcyate / vacanam = dezanAvANI, teSAm = tiryaGnRdevAnAm evakAreNa pratyekaM tatta dbhASApariNAmaH sUcyate / svasvabhASApariNAmamanoharam = svasya svasya pratyekaM tasya tasya bhASA, tadrUpeNa pariNAmena bhAvena manoharaM hRdayAvarjakaM yathA syAttathA / sarveSAM hi svabhASA priyA bhavati subodhyA ceti tayA pratipAdite tattve teSAM mano'nurajyatIti bhAvaH / yad, dharmA'vabodhakRt = dharmajJAnajanakam, astIti zeSaH / dharmamarmaNo'nyabhASayA durbodhyatvAditi bhAvaH 11311 sapAdayojanazate roganivAraNA'tizayamAha - sAgre'pi yojanazate pUrvotpannA gadAmbudAH / yadaJjasA vilIyante tvadvihArA'nilormibhiH // 4 // sAgre iti - sAgre - sAdhike, sapAde iti yAvat / apinA, na kevalaM vihArAsannadeza eveti sUcyate / yojanazate - yojanazatamitadezamabhivyApya, tvadvihArA'nilormibhiH =tvadvihArA evAs pratihatatayA santAnarUpatayA satatatayA cA'nilormayaH samIraparamparAH, taiH kRtvA, pUrvotpannAH- tvadvihArakAlAtprAgudbhUtAH, gadAmbudAH= 1 19 2010_dor Private & Personal Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 zrIvItarAgastave tRtIyaH prakAzaH gadA rogA evAmbudA meghAste, " rogavyAdhigadAmayA " ityamaraH / aJjasA = sattvaraM nizcayena ca yad, vilIyante nazyanti, pUrvetyupalakSaNam, SaNmAsAn yAvadagre'pi, utpadyamAnAnAM tu bhUtabhaviSyatorabhAvAdevA'bhAvaH / atra vihAre'nilormitvAropAgade'mbudatvAropa iti paramparitarUpakAlaGkAraH mUSakAdItinivAraNA'tizayamAha - nAvirbhavanti yadbhUmau mUSakAH zalabhAH zukAH / kSaNena kSitipakSiptA anItaya ivetayaH // 5 // 11811 - neti -- bhUmau - tvadvihArAtsapAdayojanazatamitadeze, ItayaH = ItipadavAcyAH, yaduktam - 'ativRSTiranAvRSTi mUSakAH zalabhAH zukAH / pratyAsannAzca rAjAnaH paDetA ItayaH smRtAH " / iti / mUSakAH, zalabhAH, zukAH, co'rthAdgamyate / anyAzca tisra / Itayo'gre pRthagatizayaviSayatayA pratipAdayiSyante iti dhyeyam / kSitipakSiptAH - kSitipena rAjJA kSiptA daNDAdinA dUrIkRtAH, anItayaH - lakSaNayA nItiviruddhAcaraNAni, iva kSaNena - sadya eva vinA prayAsamiti bhAvaH / yad, nAvirbhavanti dUrIbhavanti, na punaH prAkaTyaM yAnti na sambhavanti cetyarthaH // 5 // vairanivAraNA'tizayamAha - strIkSetra padrAdibhavo yadvairAgniH prazAmyati / tvatkRpApuSkarAvarttavarSAdiva bhuvastale // 6 // 2010_dor Private & Personal Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH --- - - - strIti-bhuvaH uktapramANAyA bhUmeH, tale-pRSThe, strIkSetrapadrAdibhavaH striyazca kSetrANi sasyAdibhUmayazca padrAdIni grAmAdIni ca, tebhyo nimittabhUtebhyaH, bhava uptatiryasya tAdRzaH, vairAgniH vairaM virodha eva sarvopatApakatvAdagniH, saH / tvatkRpApuSkarAvarttavarSAdiva tvatkRpaivA'vairatAyupadezAdirUpA, puSkarAvartasya tadAkhyasya dhArAsAravRSTau prasiddhasya varSa vRSTiH, tasmAt tatprApyeveti hetRtprekSA, vastutastu so'tizaya eveti bodhyam / yablope paJcamI / yata, prazAmyati-vigacchati, sarve nirvairA bhavantIti yAvat // 6 // mArinivAraNAtizayamAha--- tvatprabhAve bhuvi bhrAmyatyazivocchedaDiNDime / sambhavanti na yannAtha ! mArayo bhuvanArayaH // 7 // tvaditi - nAtha !, azivocchedaDiNDime = azivAnAM kalyANetarANAm , upadravANAmiti yAvat / ucchedasya samUlaM ghAtasya DiNDime paTahe, upalakSaNatvAttadvAdanapUrvakaghoSaNArUpe, nRpo hi DiNDamaghoSaNApUrvakamanyAyaM niruNaddhIti prasiddham / tAdRze, tvatprabhAve tvatpratApe, bhrAmyati-nirantarAyaM prasarati sati, bhuvi uktapramANe pradeze, bhuvanArayaH = bhuvanasya lokasyArayaH pIDakatvAnnAzakatvAcca zatrubhUtAH, mArayaH lokanAzikAH svanAmakhyAtA utpAtAH, yad, na sambhavanti-notpadyante, upalakSaNatvAtsatyazca 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 zrIvItarAgastave tRtIyaH prakAzaH vinazyanti // 7 // ativRSTya nAvRSTinivAraNA'tizayamAha - kAmavarSiNi lokAnAM tvayi vizvaikavatsale / ativRSTiravRSTivI bhavedyanopatApakRt // 8 // - kAmeti -- tvayi, vizvaikavatsale - vizvasmin jagati viSaye, sarvasmin prANini viSaye vA, eko'sAdhAraNo vatsalaH snehavAn, tasmin, ataeva, lokAnAm = sarvaprANinAm, kAmavarSiNi yatheSTaprade sati / yo hi yasmin snihyati, sa tasyeSTaM sampAdayati, anyathA sneha evaM durupapAdaH syAditi bhAvaH / ativRSTiH iSTamapekSyA'tyadhikavarSaNam, vA tathA, avRSTiH - anAvRSTiH, yad, upatApakRt = pIDAkRt, na bhavet / ativRSTAvanAvRSTau vA satyA - mapi na lokAnAM pIDA jAyate, yadvA phalAbhAvamukhena kAraNAbhAva eva pratipAdyate / tatazcA'tivRSTayanAvRSTayorevA'bhAvo bhavedityarthaH ||8|| svacaRparacakropadravanivAraNAtizayamAha--- svarASTrapararASTrebhyo yatkSudropadravA drutam / vidravanti tvatprabhAvAt siMhanAdAdiva dvipAH // 9 // = sveti -- tvatprabhAvAt, svarASTrapararASTrebhyaH = svarASTraM pararASTrANi ca tAnyapekSya, tannimittamiti yAvat / kSudropadravAH = kSudrA nikRSTaprakArA abhicArakRtAH zastrAdikRtA vopadravA upasagI: 2010_dor Private & Personal Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH . siMhanAdAt-siMhagarjanamAkarNya, dvipAH gajA iva, yad , drutam= sadya eva, vidravanti palAyante, dUrIbhavantItiyAvat / vidrutikriyAsAmyAdupamA // 9 // durbhikSanivAraNA'tizayamAhayatkSIyate ca durbhikSaM kSitau viharati tvayi / sarvA'dbhutaprabhAvADhye jaGgame kalpapAdape // 10 // yaditi-sadbhutaprabhAvADhye sarve ye adbhutA vismayakAriNaHprabhAvAH, varNitavarNyamAnavarNayiSyamANaprakArAH pratApAH, taiH kRtvA''dhye samRddhatare, ata eva, jaGgame gatizIle, viharamANatvAditibodhyam / eSo'pyadbhutaprabhAvaH, kalpada rhi sthAvara iti bodhyam / kalpapAdape-kalpavRkSatulye, kAmavarSitvAditi bhAvaH / tvayi, viharati = viharamANe sati, kSitau = uktapramANAyAM pRthivyAm , durbhikSam-duSkAlaH, caHpUrvoktasakalA'zivasamuccaye / yat , kSIyate= apagacchati, subhikSaM jAyata iti yAvat / tatkAraNasyA'tivRSTyAdeH pUrvamevA'bhAvAditi bhAvaH // 10 // bhAmaNDalAtizayamAhayanmUnaH pazcime bhAge jitamArtaNDamaNDalam / mA bhUdvapurdurAlokamitIvotpiNDitaM mahaH // 11 // yaditi-mUrdhna: mastakasya, arthAdvItarAgasyeti labhyate / 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 zrIvItarAgastave tRtIyaH prakAzaH pazcime = pazcAd, bhAge - pradeze, mahaH - tejaH, 'mahastutsavatejaso ' rityamaraH / vapuH=zarIram, durAlokam - duHsAdhyadarzanam, mAbhUt = na jAyatAm, itIva=asmAdabhiprAyAdiva, jitamArttaNDamaNDalam = jitamadhikatejastvAtparAbhUtaM mArttaNDamaNDalaM sUryabimbaM yathA syAttathA, sUryabimbAdapyadhikatejasvIti bhAvaH / yad, utpiNDitam =uccaiH saMjAtapiNDamiva sthitam piNDAkAratAmApannaM vA, bhAmaNDalarUpeNa sthitamiti yAvat // 11 // evamatizayAnabhidhAya tadupasaMharannAha - sa eSa yogasAmrAjyamahimA vizvavizrutaH / karmakSayottho bhagavan ! kasya nAzcaryakAraNam 12|||| sa iti -- vizvavizrutaH = jagatkhyAtaH, na tvasmAdRgvacanamAtrasiddha iti bhAvaH / karmakSayotthaH = ghAtikarmakSayajanitaH, sa eSa = varNita prakAraH, yogasAmrAjyamahimA - yogaH karmakSayakaro'nuSThAnavizeSaH zubhadhyAnAdirUpaH, tasya yatsAmrAjyam cakravarttitvam, sarvotkRSTasya sarvaprakArasya ca yogasya svasmin sattvAccakravarttitvamucyate, samrAD hi sArvabhaumo bhavatIti bhAvaH / tasya mahimA mAhAtmyarUpo'tizayaH, kasyAzcaryakAraNaM na api tu sarvasyaivAzcaryajanaka - miti kAkvA'rthaH / asAdhAraNaM hi vaiziSTyamAzcaryakaraM bhavatyeveti bhAvaH // 12 // nanu bhogAdinA karmakSayo'nyatrA'pIti tanmUlatve'nyatrA'pye 2010_dor Private & Personal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH dhAmatizayAnAM sambhava iti sAdhAraNatvAtkathamAzcaryakaratvaM tanmahimna iti cenna / karmakSayA'tizayajanyAste'tizayAH, karmakSayA'tizayazva vItarAga eveti na teSAM sAdhAraNyasambhava iti manasikRtya tamevAha-- anantakAlapracitamanantamapi sarvathA / tvatto nA'nyaH karmakakSamunmUlayati mUlataH // 13 // ananteti-tvattaH bhavato vItarAgataH, anyaH, sarvathA sarvaprakAreNa, sarvAtavaiH kRtvetyarthaH / anantakAlapracitam-anantena kAlena pracitam upacitam , upArjitamityarthaH / baddhamiti yAvat / sRSTeranAditvAjjIvasya ca nityatvAditi bhAvaH / ata eva, anantamantarahitam , apinA saGkhyAtasyA'saGkhyAtasya tu kathaiva keti sUcyate / karmakakSam = karmaivonmUlanIyatvAtsamudAyarUpatvAcca kakSaM vanamiva, tat , mUlataH samUlam , yathA na punA roho bhavediti bhAvaH / na, unmUlayati-utpATayati, nAzayatItyarthaH / anyasya tAdRzajJAnadarzanacAritrarUpasAdhanA'bhAvAditi bhAvaH // 13 // ... nanu karmakSayAnmukti bhavatu, tathecchayA tatkaraNAt / atizayastu katham ?, kiJcA'tizayecchayA tatkaraNe kathaM vItarAgateti vipratipattiM nirasyannAha tathopAye pravRttastvaM kriyAsamabhihArataH / yathA'nicchannupeyasya parAM zriyamazizriyaH // 14 // 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave tRtIyaH prakAzaH tatheti-tvam , upeyasya prApyasya mokSasya, uttamAnAM sa evopeya iti bhAvaH / upAye hetubhUtA'nuSThAne, kriyAsamabhihArataH paunaHpunyena, nahi sakRttathopAyapravRttyA tatprAptiriti bhAvaH / tathA = tena prakAreNa, itaravilakSaNena prakAreNetyarthaH / pravRttaH-kRtodyamaH, yathA-yena prakAreNa, anicchan-anabhilaSyannapi, parAm-utkRSTAm , zriyam atizayAdirUpAM lakSmIm , azizriyaH-prAptavAn / pravRttimuktIcchayaiva, atizayastu tAdRzavilakSaNopAyasvAbhAvyAdanicchAyAmapyanuSaGgata Avirbhavatyeva / svabhAvasya svatantrapravRttikatvAditi bhAvaH // 14 // tamupAyameva stutivyAjenAhamaitrIpavitrapAtrAya muditAmodazAline / kRpopekSApratIkSyAya tubhyaM yogAtmane namaH // 15 // iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracite zrIvItarAgastave tRtIyaHprakAzaH // 3 // maitrIti---maitrIpavitrapAtrAya-maitrI sarvahitabuddhiH, tasyAH, pavitrAya doSalezasyA'pyabhAdvizuddhAya pAtrAyA''zrayAya, sarvahitamatimate ityarthaH / muditAmodazAline-muditA guNapakSapAtitA, tayA kRtvA yaH AmodaH pramoda AnandAtmatA, tena zAline zobhamAnAya, kRpopekSApratIkSyAya=kRpA''tabhItatrANecchA, sA ca 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAcyAkhyAvibhUSitaH upekSA nindakaprazaMsakeSu samabuddhitA, sA ca, tAbhyAM hetubhyAM pratIkSyAya pUjyAya, " aya'stu pratIkSyaH " (abhi. ci. // 3 // 443 / ) evaM paryAyanayena stutvA dravyanayena stuvannAha-yogAtmane-uktamaitryAdiyogasvarUpAya, tubhyam=bhagavate vItarAgAya, namaH= namaskAro'stviti zeSaH / etAdRzAyaiva namaskAro yogya itibhAvaH // 15 iti zrI vItarAgastave zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM kIrtikalAkhyAyAM vyAkhyAyAM tRtIyaH prakAzaH // 3 // caturthaH prakAzaH atha surakRtA'tizayAn varNayannAdau dharmacakraM varNayatimithyAdRzAM yugAntArkaH sudRzAmamRtAJjanam / tilakaM tIrthakullakSmyAH purazcakraM tavaidhate // 1 // mithyeti--he vItarAgeti prakaraNAllabhyate / tava, puraH= agrabhAge, samavaraNe vihAre ca puro'vasthitamityarthaH / cakram= dharmacakram / devairvihitamityanusandheyam / mithyAdRzAm = mithyA vastuyAthAtmyAnavasAyitvAdviparItA dRg dRSTi darzanaM siddhAnto vA yeSAM teSAm yathAvadvastuparicchedadaridrANAmityarthaH / kRte iti zeSaH / yugAntArka: yugAntaH pralayakAlaH, tasya yo'rkaH sUryaH, sa iva, tadrUpaM vA / yathA hi pralayakAlikaH sUryo'tiprakharakaratayA darzanamAtreNa jIvadRSTe jIvAnAM cA'sattvasampAdaka iti 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 zrIvItarAgastave caturthaH prakAzaH - paurANikI prasiddhiH, tathA tava dharmacakramapi darzanamAtreNa mithyA dRzAmasattvaM sampAdayati, dharmacakradarzanena teSAM samyaktvapraroheNa kRtvA mithyAdRSTivilopAt / mithyAtvopama ca kuto mithyAdRzo bhavantviti bhAvaH / mithyAzastava dharmacakrarUpamatizayaM sAkSAda dRSTvA svasya tadabhAvAtsvasiddhAnte jAtA'prAmANyamatayastvatsiddhAnte co dabhUtarucayo mithyAtvaM tyajantIti guNA'bhAve guNino'pyasattvam , tattAdAmyAditi suSThUcyate mithyAdRzAM yugAntArka iti / cakra sya samyaktvapoSaNamapyAha-sudRzAm-su samIcInA dRg yeSAM teSAm samyaktvavatAmityarthaH / jinoktatattvazraddhAnazIlAnAmiti yAvat / kRte iti zeSaH / amRtAJjanam = amRtaghaTitAJjanatulyam / aJjanaM hi dRzo vizadIkaroti, tathA dharmacakramapi rucerutkarSakam / samyaktvavatAM hi dharmacakraM dRSTvA savizeSaM pratyayitAnAM tad rucimativizadIkarotIti bhAvaH / kAryamabhidhAya svarUpamAha-tIrthakullakSamyAH tIrthakRto yA lakSmIratizayAdisamRddhiH, saiva strItvaviziSTatayA lakSmIdevI, tasyAH, tilakam=bhAlA'nulepanam , vizeSakamityarthaH, tadiva, vRttatvAdagrabhAgasthatvAtpradhAnatvAcceti bhAvaH / edhate-vijayate, sarvotkarSeNa vartata ityarthaH / yoyutkRSTo bhavati sa puro bhavatItyucitameveti bhAvaH / samavasaraNe vihAre ca tIrthakRto dharmacakravartitvasUcakaM devai vihitaM dharmacakraM puraHsthaM bhavatItyevamuktiH // 1 // ... mahendradhvajaM varNayannAha - 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH eko'yameva jagati svAmItyAkhyAtumucchritA / uccairindradhvajavyAjAttarjanI jambhavidviSA ||2|| 29 eka iti -- jagati, ayam = vItarAga eva, evakAreNA'nyayogavyavacchedo dyotyate / ekaH = asAdhAraNaH, sarvamukhyo vA, svAmI = upadezAdinA sarvajagatpAlakatvAdIzaH, sevyo vA, iti = evaMprakAramartham, AkhyAtum - pratipAdayitum, jambhavidviSA = indreNa, jambhanAmA kazcidasurastena hata iti tanmUlA tadAkhyA tasyeti bhAvaH / uJccairindradhvajavyAjAt = uccaiH sahasrayojanamuttuGgo ya indradhvajAkhyo dhvajaH, sa eva vyAjo miSam, tadAzrityetyarthaH / tarjanI = prathamAGguliH, ucchritA = unmukhIkRtA, astIti zeSaH / nAyamindradhvajaH, kintvindrAGgulyevonmukhI dhvajazabdenocyate ityAkUtam / tarjanyunnayanena kimapi viziSTaM loke nidarzyate ityeva - mukti: / yo hi jagatsvAmI, tasyaiva tAdRzo'tizaya iti bhAvaH / apahUnutyalaGkAraH / tIrthakRto vihArAdau devaiH saJcAryamANa indradhvajo'tizaya uktaprakAreNa varNitaH // 2 // devakRtasvarNakamaleSu caraNanyAsA'tizayamAha-- yatra pAdau padaM dhattastava tatra surAsurAH / kiranti paGkajavyAjAcchriyaM paGkajavAsinIm // 3 // yatreti -- tava, pAdau yatra - yasmin pradeze, padam = sthAnam, 2010_dor Private & Personal Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave caturthaH prakAzaH " padaM vyavasitatrANasthAnalakSmAdhivastuSvi" tyamaraH / dhattA= kurutaH, yatra tava pAdau patata iti yAvat / tatra, surAsurAH, paGkajavyAjAta-padmApadezAt , paGkajavAsinIm padmAlayAM, zriyam lakSmIm , kiranti-kSipanti / tatraiva sarvasampado yatra tava pAdau, sarvasampadastava pAdalamA eveti yAvat / tatsUcanAyaiva devaiH svarNapadmAni tava pAdapAtasthAne nyasyante, paGkajanyAse ca tadvAsinyA nyAsa ucita eveti bhAvaH // 3 // devavikRtabimbAtizayamAhadAnazIlatapobhAvabhedAddhama caturvidham / manye yugapadAkhyAtuM caturvaktro'bhavad bhavAn // 4 // dAneti--manye sambhAvayAmi, yaditi zeSaH / kimityAhabhavAn , dAnazIlatapobhAvabhedAt - dAnaM ca zIlaM ca tapazca bhAvazca, teSAM samAhAraH, tadpAdbhedAtprakArAddhetoH, caturvidhaM dharmam , yugapat sahaiva, AkhyAtum = upadeSTum , caturvaktraH = catvAri vaktrANi yasya sa tAdRzaH, caturmukha ityarthaH / "vaktrAsye vadanaM tuNDamAnanaM lapanaM mukhami" tyamaraH / na kamukhena yugapaddharmacatuSTayoktiH sambhavatItikRtveti bhAvaH / ekaM pUrvamukha svamukham , aparadikSu ca devavikRtArhatpratibimbAnAM mukhatrayamityevamarhataH samavasaraNe caturmukhatA jAyate, tacca svaprabhAvAdevetyeva muktiH / prativimbamukhAnAmarhanmukhatvA'dhyavasAyamUlA devavikRte svI 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH yatvAdhyavasAyamUlA cotprekSA // 4 // samavasaraNaprAkAratrayaM varNayannAha - tvayi doSatrayAttrAtuM pravRtte bhuvanatrayIm / prAkAratritayaM cakstrayo'pi tridivaukasaH // 5 // tvayIti - tvayi bhuvanatrayIm = tAtsthyAttAcchabdyanyAyena bhuvanatrayIsthajantUn, doSatrayAt = kAyikavAcikamAnasikarUpAd duritatrayAdAdhibhautikAdidu:khatrayAdvA, trAtum = parirakSitum pravRtte = udyate sati, upadezAdineti bhAvaH / trayaH - caumAnikajyautiSika bhavanapatayaH, apinA natveka eveti sUcyate / tridivaukasaH = devAH, prAkAratritayam samavasaraNaprAkAratrayaM maNisvarNarajatamayam, cakruH = vicakruH, manye ityarthabalAllabhyate / abhivyAptyA pAlanaM yathA syAditi pAlyasakhyayA prAkAranirmANamiti bhAvaH / samavasaraNe devaiH prAkAratrayaM vikriyata ityevamuktiH / bhuvanatrayapAlako bItarAga iti dhvaniH // 5 // vihArasauvidhyA'tizayamAha - adhomukhAH kaNTakAH syu dhItryAM viharatastava / bhaveyuH sammukhInAH kiM tAmasAstigmarociSaH // 6 // adha iti -- tava, dhAtryAm = pRthivyAm, viharataH sataH, kaNTakAH = tatpadavAcyA stIkSNAyAH prasiddhAH, kaNTakavatpIDAkaratvA = 31 2010_dor Private & Personal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave prathamaH prakAzaH - - - - durjanAH, tavAjJAvirAdhakatvAtkSudrazatrubhUtAH paravAdinazca, adhomukhAH= nIcairmukhAH, ekatra tAdRzAdbhutaprabhAvAdanyatra sadupadezAdinA satsiddhAntena ca satpathaM nItA abhibhUtAzca vinayAllajjAyAzca namramukhAH, syuH, yuktaM caitat , tatra prativastupamAmAha-tigmarociSaH ugrapratApasya sUryasya, tAmasAH = tamasi bhavA naktaMcarAstamaHsamUhAzca, sammukhInAH = sammukhAH, bhaveyuH kim ?-naiva bhaveyurityarthaH / tadvatkaNTakAstavA'pi tathA netyarthaH / bhagavato vihAre pAdapIDAjanakAHkaNTakAdayo devaistathA sthApyante, yathA na viharataHpratikUlatetyevamuktiriti bodhyam // 6 // . kezAdyavasthitA'tizayamAhakezaromanakhazmazru tavA'vasthitamityayam / bAhyo'pi yogamahimA nA''sastIrthakaraiH paraiH * // 7 // kezeti- tava, kezaromanakhazmazru=kezAzca romANi ca nakhAzca zmazrUNi kUrcAni ca, teSAM samAhAraH / prANyaGgatvAdekatvam / avasthitam anyUnAdhikasthiti, dIkSAkAle yAvadetattAvadeva sthitamityarthaH / bhavatIti zeSaH / ityayam uktaprakAraH, bAhyaH= zarIrabahirdezabhavo'pi, apinA'ntaraGgasya yogamahimnastu kathaiva keti sUcyate / yogamahimA cAritramAhAtmyam , paraiH tvadanyaiH, tIrtha. karaiH buddhAdibhiH, nA''pta: na labdhaH, tava yogamahimnaiva preritaiH devaistava kezAdInAM tathAsthiti vidhIyate, na tu pareSAM buddhAdIna 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH tIrthakarANAM tatheti tvameva sarvamahAniti bhAvaH // 7 // viSayA''nukUlyA'tizayamAhazabdarUparasasparzagandhAkhyAH paJca gocarAH / bhajanti prAtikUlyaM na tvadagre tArkikA iva // 8 // zabdeti-tvadagre, tArkikAH tarkavido bauddhAdayaH, na tu yathAsthitavastuvida iti sAbhiprAyavizeSaNametaditi bodhyam / te iva, paJca, zabdarUparasasparzagandhAkhyAH, gocarAH indriyArthAH, viSayA ityarthaH / " gocarA indriyArthAzce" tyamaraH / prAtikUlyam=amanojJatAm , na, bhajanti Azrayanti, yathA tvadIyayathAvasthitavastupratipAdanena kRtvA kuNThitaprasarA bauddhAdayaH, pratikUlatAM tvadvirodhitAM tyajanti, tathA tvadvihAradezAdau zabdAdayo'ruciviSayatvaM tyajanti / tArkikavacchabdAdayo'pyanukUlA eva bhavantIti yAvat / devaiH pratikUlAnAM zabdAdInAM nirasanAditi bhAvaH // 8 // sarvavAnukUlyA'tizayamAhatvatpAdAvRtavaH sarve yugapatparyupAsate / AkAlakRtakandarpasAhAyakabhayAdiva // 9 // tvaditi-sarva ghaDapi, RtavaH vasantAdyA mAsadvayamAnA varSabhAgavizeSAH khyAtAH, AkAlakRtakandarpasAhAyakabhayAdiva= AkAlamA saMsAram , anAdikAlamabhivyApyetyarthaH / kRtaM yatkandarpasya kAmasya sAhAyakam sAhAyyam , janamanodUSaNe kAmasyartavaH sahA 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave caturthaH prakAzaH yAH, uddIpanavibhAvatvAtteSAmiti bhAvaH, tato heto yadbhayam , tadApyeva, kAmavadasmAkamapyabhibhavo mA bhUditi bhayaM prApyeveti yAvat / yugapat ahaMpUrvamahaMpUrvamityavaM sahaiva, prasAdanArthamiti bhAvaH / tvatpAdau upalakSaNatvAttvatpAdAdhiSThitasamavasaraNAsannabhUmim , paryupAsate Azrayanti, anyo'pi hi loke yato bhayam , tamanukUlanAya sevate iti bhAvaH / samavasaraNAsannapradezeSu devaiH sarva. vo vikriyante ityevamuktiH // 9 // sugandhyudakavRSTayAdyatizayamAhasugandhyudakavarSeNa divyapuSpotkareNa ca / bhAvitvatpAdasaMsparzA pUjayanti bhuvaM surAH // 10 // sviti-surAH, bhAvitvatpAdasaMsparzAm bhAvI tava pAdayoH saMsparzo vihAre nyAsAdinA yatra, samavasaraNe ca, tAM tAdRzIm bhuvam bhUmim , sugandhyudakavarSeNa-sugandhijalasiJcanena kRtvA divyapuSpotkaraNa-divyAnAM pArijAtAdInAM puSpANAmutkareNa prakaraNa puJjena racanAvizeSeNa vA, caH, samuccaye, pUjayanti, na kevara tvAmeva, bhaktyatizayAditi bhAvaH / devA vItarAgapadanyAsAtpUrvameva bhUmau sugandhivAri siJcanti, puSpANi ca vikirantItyevamuktiH // 10 // pakSipradakSiNA'tizayamAhajagatpratIkSya! tvAM yAnti pakSiNo'pi pradakSiNam kA gati mahatAM teSAM tvayi ye vAmavRttayaH // 11 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH jagaditi-jagatpratIkSya! jagadbhiH sarvaprANibhiH pratIkSya ! pUjya !, ata eva, pakSiNaH, apinA narAdInAM tu vivekavataH kathaiva keti sUcyate / tvAm , pradakSiNam dakSiNena kRtvA yathA syAttathA, yAnti, yadvA pradakSiNaM kurvantItyarthaH / zubhAzaMsayeti bhAvaH / devapreritA iti dhyeyam / evaM sati, tvayi, ye= yatprakArA janAH, vAmavRttayaH pratikUlAcaraNAH, AjJAvirAdhanAdineti bhAvaH, teSAm , mahatAm ahaMmahAnityevaM manyamAnAnAm , kA gatiH kIdRzI gatiriti na jAnAmi, nikRSTA gatisteSAM bhavitrIti yAvat / lokabAhyo hi durgatimevA''pnotIti bhAvaH // 11 // vihAre bhagavataH samIrA''nukUlyamAhapaJcendriyANAM dauHzIlyaM kva bhaved bhavadantike 1 / ekendriyo'pi yanmuJcatyanilaH pratikUlatAm // 12 // paJca iti-yadyasmAd hetoH, ekendriyaH sparzanamAtrendriyaH, apinA'saMzijIveSu tasya sarvajaghanyatA heyopAdeyavivekazUnyatA ca sUcyate / anila: vAyuH, pratikUlatAm-sammukhadizamapekSya vahanarUpaM pratikUlAcaraNam , muJcati-tyajati, pRSThata eva vahatItyarthaH / sammukhadiza Agacchan vAyurhi vihAre pratikUlaH, mukhAdiSu rajaHkaNAdayuDDAyanAdibhi vegAdibhi gatyavarodhAdinA ca klezajanakatvAt / pRSThatastu so'nukUlaH, zramaharatvAdgatisahAyAdrajaHkaNAdayupadravAdyakaraNAcca / bhagavato vihAre ca vAyuH pRSThata 2010_030r Private & Personal Use Only ____ Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave caturthaH prakAzaH eva sadA vahati, devaniyogAdityevamuktiH / evaM labdhAvasaraH sarvAnukUlyamAha-bhavadantike bhavatsamIpe, paJcendriyANAm narAdInAm , sampradhAraNasaMjJAvatAmiti yAvat / doHzIlyam-durAcaraNam , pratikUlAcaraNamityarthaH / kva-kiM nimittam , bhavet ? / na bhavedevetyarthaH / ekendriyasyA'dhamajIvasya yatra na prAtikUlyA'vasaraH, tatrottamasya. vivekavataH pratikUlAcaraNe nimittamatidurlabham / bhagavataH prabhAvAdatadahIM api vivekino jAyante, tarhi vivekinaH kimu vaktavyamiti bhAvaH / sarve eva jIvA bhagavatyanukUlatayaiva vartanta iti hRdayam // 12 // vihAre bhagavatastaskRtapraNAmamAhamanoM namanti taravastvanmAhAtmyacamatkRtAH / tatkRtArthaM zirasteSAM vyartha mithyAdRzAM punaH // 13 // mUrneti-taravaH vRkSAH, tvanmAhAtmyacamatkRtAH tava mAhAtmyenoktaprakAreNa vakSyamANaprakAreNa ca, camatkRtAH paTUkRtAH, sacetanA vivekavanta iva kRtA ityarthaH / ata eva, mUrnA zirasA, zikhareNetyarthaH / namanti-namrIbhavanti, praNamantIti yAvat / tvAmityarthabalAllabhyate / devairbhagavadupacArArtha teSAM zikharanamanAt , svayameva vA teSAM phalapuSpAdibhArA'vanatatayaivamuktiH / tat-yasmAttvatpraNAmAd hetoH, teSAm=tarUNAm , ziraH-zikharam , kRtArtham kRtakRtyam , ziraso hi pUjyanamanenaivaM kRtArthatA, anyathA 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH tvavinayA'nuSaGgAdakRtArthatA, tadevAha-punaH kintu, mithyAdRzAm= samyagjJAnazUnyAnAM tvadAjJAvirAdhakAnAM tvayi vinayamabhajamAnAnAm , vyartham sarvanamasyatvadanamanAddhetoH pUjyapUjAvyatikramA'nuSaGgAsadapi na kRtArthamiti vyarthamevetyarthaH / zira ityanuSajyate / etena mithyAdRzastavAdyapekSayA'pyadhikajaDatvaM dhvanitam // 13 // bhagavato jaghanyataH koTisurA-surasevyatvamAhajaghanyataH koTisaGkhyAstvAM sevante surAsurAH / bhAgyasambhAralabhye'rthe na mandA apyudAsate // 14 // iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAryaviracite zrIvItarAgastave caturthaH prakAzaH // 4 // ____jaghanyata iti-tvAm bhavantaM vItarAgam , jaghanyataH alpAlpataH, koTisaGkhyA:-koTisaGkhyAmitAH, utkarSatastu koTikoTisaGkhyAmitA iti bhAvaH / surAsurAH, sevante-upAsate / tAdRzaguNAnAmanyatrA'lAbhAttvAmeva sevante iti bhAvaH / nanu guNavAn durlabho'pi sarvaiH sevya eveti na niyama iti manasikRtya samarthayannAha-bhAgyasambhAralabhye bhAgyasya zubhAdRSTasya sambhAreNa prAcuryeNa labhye prApye, artha-viSaye, mandAH alpamatayaH, apinA vipulamatInAM tu kathaiva keti sUcyate / na, udAsate-upekSAmAzrayanti / tvatsevanaM bhAgyasambhAreNa labhyamiti tallAbhe kaH sacetA udAsatAm ?, punarlAbhasya sandigdhatvAdityucitaM devAnAM tvatsevanamiti 2010_030r Private & Personal Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 zrIvItarAgastave paJcamaH prakAzaH bhAvaH / yasya devA api sevakAstasyA'nye tatheti kimu vakta vyam ?, asevakAzca bhAgyavaJcitA eveti hRdayam // 14 // iti zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastava kIrtikalAkhyAyAM vyAkhyAyAM caturthaH prakAzaH // 4 // "" paJcamaH prakazaH athA'STaprAtihAryarUpA'tizayAn varNayazcaityapAdapaM varNayati - gAyannivA'livirutai nRtyanniva calairdalaiH / svaguNairiva rakto'sau modate caityapAdapaH // 1 // gAyanniti - asau - AgamAdiSu samavasaraNasthatayA varNitatvA tsamprati viprakRSTaH, caityapAdapaH - tannAmnA prasiddhaH samavasaraNastho' zokadrumaH, alivirutaiH-alInAM bhrarANAM virutai guJjanaiH kRtva svasyopari sugandhisamAkRSTAnAmitastato bhrAmyatAmityarthabalAllabhyate / gAyana = gAnaM kurvanniva / tathA, calaiH = vahamA napavananodanaya kampamAnaiH, dalaiH-patraiH kRtvA, " " dvirephapuSpalibhRGgaSaTpadabhramarA layaH " patraM palAzaM chadanaM dalaM parNa chadaH pumAni " cAmaraH / nRtya - nRtyaM kurvanniva, kiJca tvadguNaiH = tava guNa guNa rUpaiH raJjanadravyaiH kRtveva, raktaH = raktavarNaH, anuraktazca, guNairdhanurajyani janA iti bhAvaH / ata eva modate hRpyati, yo hi modate , 3 2010_dor Private & Personal Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAcyAkhyAvibhUSitaH so'vazyaM gAyati nRtyati, rajyati ceti bhAvaH / caityapAdape bhramarA guJjanti, patrANi mandapavanairAndolyante, raktazcA'sAvazokastava prAtihArya nirvAhayati puNyasambhAralabdhatayA modamAna iti hRdayam // 1 // __dvitIyaM prAtihAryamAhaAyojanaM sumanaso'dhastAnnikSiptabandhanAH / jAnunIH sumanaso dezanoA kiranti te // 2 // ___ Ayojanamiti--sumanasaH devAH, te vItarAgasya, dezanoAm = dezanAyAH dizatastavA'dhiSThAnabhUtatvAddezanAsambandhinyAm , UrdhyAm=bhUmau, samavasaraNa iti yAvat / Ayojanam yojanAd A, yojanamabhivyApyetyarthaH / samavasaraNabhUmeryojanapramANatvAditi bhAvaH / jAnudaghnIH-jAnurUrvamAnaM yAsAM tAstAdRzIH, jAnumAnocchrAyA ityarthaH / adhastAnikSiptavandhanA: adhastAdyathAsyAtathA nikSiptAni vinyastAni bandhanAni vRntAni yAsAM tAstAdRzIH, yathA vRntAnAM kAThinyAtkamalakomalapAdapIDA mA bhUditi bhAvaH / sumanasaH paJcavarNapuSpANi, kiranti-AstRNanti / etajjagadadbhutaM tava prabhAvAtizaya iti bhAvaH // 2 // tRtIyaM prAtihAryamAhamAlavakaizikImukhyagrAmarAgapavitritaH / tava divyo dhvaniH pIto harSodgrIvai mRgairapi // 3 // 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 zrIvItarAgastave paJcamaH prakAzaH mAlaveti-tava-dizato vItarAgasya, mAlavakaizikI mukhya: grAmarAgapavitritaH = mAlavakaizikI tadAkhyo rAgavizeSo mukhya yeSu tai stAdRzairgrAmairArohA'varohavizeSaiH, svarasamUhavizeSai vI, tatsa hitaiH rAgaiH svanAmakhyAtai gAyanaprakAraiH pavitrito vizadIkRtaH kiJca, divyaH = devaivIdyAdyupakaraNaiH kRtvA praguNitatvAdalaukikaH nahi loke ko'pi rAgamayaM tathA dizatIti bhAvaH / dhvaniH- deza nAvaconAdaH, mRgaiH = hariNaiH, upalakSaNatvAtpazubhiH, apinA zeSa sarvaprANisamuccayaH / harSodgrIvaiH = harSeNA'tiyitvAjjAtaharSAtmaka vismayautsukyAdinodgrIvairullambitagalaiH, zravaNe samutsukAnAM jAti riyamiti bodhyam / pItaH = sAdaraM sotkaNThaM ca zrutaH bhagavato dezanAvAcI hi rAgamayyo devairupavINitAH zrutimanoharA zra bhavantIti vilakSaNo'tizaya iti bhAvaH // 3 // caturtha prAtihArya mAha-- tavendudhAmadhavalA cakAsti camarAvalI / haMsAlikhi vaktrAbjaparicaryAparAyaNA // 4 // taveti- taba, indudhAmadhavalA - indozcandrasya dhAma candrike dhavalA zubhrA, camarAvalI - vAlavyajanazreNiH, devai hi cAmaraivajya bhagavAniti bhAvaH / vaktrAbjaparicaryAparAyaNA - vaktraM mukhamabja miva, ata eva tasya paricaryAyAmupacAre parAyaNA satataM vyApU tA, haMsAli:- haMsazreNiriva, haMsasyA'pi dhavalatvAdutprekSA / haMsa - 2010_dor Private & Personal Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3)* kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH - - syA'bjaparicaraNamucitameveti bhAvaH / cakAsti-zobhate // 4 // dezanAM zrotuM mRgAgamanaM bhaGgayA varNayatimRgendrAsanamArUDhe tvayi tanvati dezanAm / zrotuM mRgAH samAyAnti mRgendramiva sevitum // 5 // mRga iti-tvayi, mRgendrAsanam-siMhAsanam, ArUDhe= adhiSThite, tathA, dezanAm-pravacanam, tanvati-kurvANe sati, zrotum-dezanAmAkarNayitum , mRgAH-hariNAH, mRgendram-siMham , " siMho mRgendraH paJcAsya " ityamaraH / sevitum-upAsitumiya samAyAnti / yo hi yasyendraH sa tena sevyate iti prasiddhaH / evaM ca mRgAH yathA svasvAmitvanirvAhAya mRgendra sevituM samAyAnti, tathA rAgAdinA''kRSTAH puNyasambhAralabdhapaTutvasamyaktvAdijanitabhaktyA ca tava dezanAM zrotumiti samAgamakriyAsAmyAdupamA / sA ca mRgANAM mRgendrasevanasyA'prasiddhatvAnmRgendrabhayAtpalAyanasyaiva prasiddhatvAccA'bhUtA, " yathA meruzireH zRGgaM toyavarSeNa toyada " ityAdivaditi bodhyam / zrotuM yatsamAyAnti, tanmRgendrAsanasthaM mRgendraM svasvAminaM sevitumivetyutprekSA vA / paramatra pakSe zrotumAgamanasyA'pakarSApattiH, apakRSTaM hi karmotkarSalAbhAyotkRSTenotprekSyate / na tatkRSTamapakRSTena, aniSTArthapratItyApatteH / atra ca zravaNArthamAgamanamevotkRSTamiti samAlocanIyaM sahRdayaiH / tiryaco'pi tvayi bhaktimanta iti na kevalaM siMhameva, kintu mRge 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 zrIvItarAgastave paJcamaH prakAzaH ndrAsanasUcitaM mRgendrasvAminaM svasvAmisvAminaM jagatsvAminaM tvAM sevituM ca samAyAntItidhvanivyaGgyo mahAMstavA'tizaya iti dhvaniH // 5 // bhAmaNDalasyA'pi janamanojJatvamAhabhAsAM cayaiH parivRto jyotsnAbhiriva candramAH / cakorANAmiva dRzAM dadAsi paramAM mudam // 6 // bhAsAmiti-vItarAga ! tvamityarthAtprakaraNAdvA'nusandheyam / bhAsAm yutInAm , " bhAzchaviyutidIptaya " ityamaraH / cayaiH= pujaiH, jyotsnAbhiH candrikAbhiH, candramA ica, parivRtaH= samanvitaH, zarIradyutidyotito bhAmaNDalazobhitazceti yAvat / dRzAm = lokanetrANAm , cakorANAm svanAmakhyAtapakSiNAmiva paramAm atyutkRSTAm , mudam AhlAdam , dadAsi, / yathA jyo snAbhizcakorA modante, tathA tava bhAmaNDalena zarIradyutimi vo lokalocanAnItyarthaH / etena bhagavatazcandravadAhlAdakatvaM dhvanyate AsecanakakAntibhaMgavAniti bhAvaH // 6 // dundubhidhvAnaM varNayannAhadundubhirvizvavizveza ! puro vyomni pratidhvanan / jagatyApteSu te prAjyaM sAmrAjyamiva zaMsati // 7 // dundubhiriti-vizvavizveza ! vizveSAM sarveSAM vizvAnAM jaga. tAmIza !, ahiMsAdyupadezAdinA sarvajagatpAlanAditi bhAvaH / te. 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH puraH agre, samavasaraNe vihAre cetyarthabalAllabhyate / dundubhiH= bheyArakhyo devavAdyavizeSaH / " bherI strI dundubhiH pumAni" tyamaraH / vyomni-AkAze, pratidhvanan anAhata eva dhvanitaH pratidhvanimutpAdayan , zabdaM kurvan vA, tvatprabhAvAtizayAditi bhAvaH / jagati loke, ApteSu = Aptatvena svIkRteSu, prAjyam = bhUri, vizAlam,sArvabhaumamiti yAvat / sAmrAjyama-cakravartitvam , zaMsatikathayatIva, jagati tvamevA''teSu sarvamukhyatvAccakravartIti dundubhiloM ke pratidhvanimutpAdayan sUcayati / loke'pi hi cakravartitvaM paTahAdidhvaninA sUcyata iti bhAvaH // 7 // prabhozchatratrayaM varNayati-- tavordhvamUrdhva puNyarddhikramasabrahmacAriNI / chatratrayI tribhuvanaprabhutvaprauDhizaMsinI // 8 // taveti --tava, UrdhvamUrdhvam uparyupari, sthiteti zeSaH / zirasItyAllabhyate / ata eva, puNyarddhikramasabrahmacAriNI = puNyameva puNyasya varddhiH sampat samyaktvadezaviratisarvaviratirUpA darzanajJAnacAritrarUpA vA, tasyA yaH krama AnupUrvI, tasya sabrahmacAriNI sadRzI, puNyAviva kramasya nirmalatAyAzcA'trA'pi sattvAditi bhAvaH / chatratrayI-chatrANAM trayI tribhuvanaprabhutvaprauDhizaMsinI-tribhuvanasya yatprabhutvaM svAmitvam , tasya yA prauDhidoyamutkarSazca, tAdRzasvAmitvasyA'nyatrA'bhAvAditi bhAvaH / tAM 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItaragastave paJcamaH prakAzaH zaMsatItyavaM zIlA / kathamanyathA chatratrayI kramaza uparyupari vyavasthitA, anyatra svAminyekasyaiva chatrasya bhAvAditi bhAvaH / prabhorupari chatratrayI tribhuvanasvAmitvA'vinAbhAvinIti gUDhAkUtam // 8 // prAtihAryazriyo'sAdhAraNyaM dhvanayannupasaMharati--- etAM camatkArI prAtihAryazriyaM tava / citrIyante na ke dRSTvA nAtha ! mithyAdRzo'pi hI! // 9 // iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracite vItarAgastave paJcamaH prakAzaH // 5 // . etAmiti-nAtha !, etAm varNitaprakArAm , camatkAra karIm-alaukikatvAdasAdhAraNatvAcca saharSavismayakAriNIm , tava, prAtihAryazriyam = caityapAdapAdilakSaNaprAtihA khyAtizayavizeSasampadam , dRSTvA, hI Azcaryametad , yat , mithyAdRzaH tvaduktayArthadRSTidaridrAstIrthAntarIyA ayathArthadRzaH, apinA samyagdRzaH samuccayaH / ke na citrIyante ? = api tu mithyAdRzo'pi sarva evAzcaryamanubhavantItyarthaH / tvayyavajJAzIlA api tvadatizayaM dRSTvA citrIyanta iti tvatprabhAva Azcaryam , camatkArakaryAzcamatkArajanana na mukhaprekSitatayeti bhAvaH // 9 // iti zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastavakIrti kalAkhyAyAM vyAkhyAyAM paJcamaH prakAzaH // 5 // 2010_ Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH SaSThaH prakAzaH tadevamuktA'sAdhAraNA'tizayAdisamanvite'pi bhagavati vItarAge ye dveSAdi samAzrayanti, tAnnirasyannAhalAvaNyapuNyavapuSi tvayi netrA'mRtAJjane / mAdhyasthyamapi dauHsthyAya kiM punaDheSaviplavaH 1 // 1 // lAvaNyeti-bhagavan vItarAgetyarthabalAtprakaraNabalAdvA'nusandheyam / tvayi, lAvaNyapuNyavapuSi-lAvaNyena muktAphalataralakAntyA, puNyaM pavitritam , virAjitamityarthaH / tAdRzaM vapuH zarIraM yasya tAdRze sati / " muktAphalasya cchAyAyAstaralatvamivAntarA / pratibhAti * yadaGgeSu tallAvaNyamihocyate" iti lAvaNyalakSaNam / ata eva, netrAmRtAJjane netrasyA'mRtAJjanamamRtaghaTitAJjanamiva, tasmin / yathA'mRtAJjanaM netrasukhakAri prasAdakaM ca netrasya, tathA bhagavadvapurapyAsecanakaM darzanena kRtvA samyagdRSTisamutkarSakatayA netraprasAdakaM ceti bhAvaH / tAdRze tvayi viSaye, mAdhyasthyam audAsInyamupekSitatA vA, dauHsthyAya = durgataye, " daridro durvidho duHstho durgato niHsvakITakau " (a. ci. 3 / 358 / ) iti / madhyastho hi na bhagavati rAgavAn , ata eva na darzanotsuka iti tasya na kevalaM netrasukhasamyagdRSTilAbhahAniH, api tu sadyo durgatirapi jAyate / tAdRze hi mAdhyasthye'vinayA'nuSaGgAdanopacArasya ca 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave SaSThaH prakAzaH durgatinimittatvAditi hRdayam / apinA sUcitamarthamAha - dveSa. viplavA-dveSeNa viplavo vidroharUpo DamaraH, asadAropo vetyarthaH / anucitAcaraNamiti yAvat / kiM punaH ?-dausthyAya bhavatIti ki vaktavyam ? / pratyuta mAdhyasthyA'pekSayA dveSaviplavasya mahAparAdhataya so'tidauHsthyAyA'vazyameva syAditibhAvaH / duHsthA eva bhagavadveSiNaH, bhagavadveSAcca te tAdRza eva ca sadA bhaveyuriti na bhagavati madhyasthena dveSiNA vA bhAvyamiti suhRdbhaktvA sUcayatIti dhyeyam // 1 // ___ nanu vivekapUrvako dveSo na dauHsthyAyeti cenna / vivekine bhagavati dveSavArtA'pyasahyA, dUre dveSavidhirityAha tavA'pi pratipakSo'sti so'pi kopAdiviplutaH / anayA kiMvadantyA'pi kiM jIvanti vivekinaH // 2 // taveti-tava = tAdRzAtizayAdiviziSTasya niSkAraNaM sarva jagaddhitakRtaH, apinA tAdRzaguNasatve pratipakSasya nitarAmasambhavA sUcyate, nahi ko'pi svahitakRtaM dveSTIti / pratipakSaH-pratikUla pakSo'bhyupagamo yasya sa tAdRzaH, dveSIti yAvat / asti, etAvanmAnaM tu sahyam , bhinnaruci hi lokaH / kintu, saH tava pratipakSaH, kopAdiviplutaH = kopAdInAM vipluto vyasanI tvayi sadA kupita iti yAvat / "paJcabhadrastu viplutaH / vyasanI" (a. ci. / 3 / 434) iti / apiH pratipakSasamuccaye 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH 47 hetau ca / yataH kopAdivipluto'taH pratipakSaH, pratipakSasya kopo vyasanameva, vyasanasyeva kRtrimatvAd dustyajatvAnniSphalatvAdanApAdakatvAcca / ata eva tasya kopastvayi, anyathA tuM tava vItarAgatayA sarvajJatayA vizvasminniSkAraNaM vatsalatayA ca tvayi tasya kopakAraNamatyantamasambhavIti hRdayam / vivekinaH-sadasajjJAnavantaH, anayA sadya:pratipAditayA, kiMvadantyA-janazrutyA, apinA sAkSAtathA'nubhave tu kathaiva keti sUcyate / " kiMvadantI janazruti " rityamaraH / kiMjIvanti-kaSTena jIvanti, duHkhIbhavantIti yAvat / eSA vArtA'pi teSAmasahyA, dveSasya tu kathaiva kA ? / evaJca tvadveSiNo'vivekina eva / tvadveSAdavivekitaiva vyajyate iti tvadveSAdviramaNameva varamiti bhAvaH // 2 // vastutastu kopAdivipluto bhagavato vipakSatayA vyavahArayogya eva nAsti, same eva viruddhapravRttike vipakSavyavahArAt / yadvA bhagavato vipakSatvena prasiddho bauddhAdiravivekIti gehenarditAmAtramiti cettatrAha. vipakSaste viraktazcet sa tvamevA'tha rAgavAn / ' na vipakSo vipakSaH kim khadyoto dyutimAlinaH ? // 3 // - vipakSa iti-te, vipakSaH, viraktaH vItarAgaH, ced = yadi, astIti zeSaH / tarhi, saH vipakSatayA nirdiSTo bauddhAdiH, tvameva = tvadabhinna eva, vItarAgatvena rUpeNa kathaJcidabhedAt / tathA sati hi tasya tvaviruddhapakSA'sambhavAt / anyathA vIta 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 zrIvItarAgastave SaSThaH prakAzaH rAgatAvilopApatteH / nahi vItarAgANAM viruddhamatitAsambhavaH, tasyA rAgamUlatvAditi sa vipakSa eva nAstIti bhAvaH / atha yadi rAgavAn rAgadveSAdisahitaH, tadA, na, vipakSaH, atyantamapakRSTatvena tasya vipakSatayA vyavahArA'yogyatvAt , same tathAvyavahArAditi bhAvaH / tatra dRSTAntamAha - khadyotaH =jyotiriGgaNaH, " khadyota jyotiriGgaNaH" (a. ci. / 4 / 1213) iti / yutimAlina:bhAnumAlinaHsUryasya, vipakSaHkim ? naiva vipakSa ityarthaH / nahi ko'pi sacetAH khadyotaM dyutimAlino vipakSaM kathayati, atyantaH mapakRSTatvAt / tathA sarAgavItarAgayo ne pakSapratipakSabhAva iti tvayi pratipakSamAvasteSAmavivekavijRmbhita eveti bhAvaH // 3 // ___ nanu te'pi yogina iti prasiddhAH, tatazca sAmyamAyAtamiti cenna, tadAha spRhayanti tvadyogAya yatte'pi lavasattamAH / yogamudrAdaridrANAM pareSAM tatkathaiva kA ? // 4 // spRhayantIti-yaditi nirdeze, te prasiddhAH, lavasattamAHanuttaravimAnavAsinaH saptalavamAnAyurabhAvenA'prAptakevalA devAH sarvo skRSTalaukikasthitayaH, apinA'nyadevAdInAM tu kathaiva keti sUcyate tvadyogAya tvadAcaritamAgIya, spRhayanti-utkaTatayA'bhilaSanti yathA jhaTitimokSalAbha: syAt / yogaprabhAvAdeva teSAM tAdRzoskRSTAvasthAvasthatve'pi tvAdRzayogA'bhAvAditi bhAvaH / aba 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH 49 eva, yogamudrAdaridrANAm yogasya tvadyogasya yA mudrA paryaGkAsanAdirUpA tayA kRtvA daridrANAM niHsvAnAm , yogamudrayA'pi vaJcitAnAmiti yAvat / pareSAm tvadvipakSANAm , tatkathA-tasya tvadyogasya kathA vAtI, evakAro'pyarthaH / kAkIdRzI ?, yatra yogamudrAyA apyabhAvastatra yogavAtIyA api nA'vasaraH, kAryeNa liGgena kAraNA'numAnAt , yogaliGgasya mudrAyA eva teSAmabhAvAdyogAbhAvanizcayAt / evaJca na tastvena sAmyaprasaGgagandho'pIti bhAvaH // 4 // yatazca tathA, ata evatvAM prapadyAmahe nAthaM tvAM stumastvAmupAsmahe / tvatto hi na parastrAtA kiM brUmaH ? kimu kurmahe ? // 5 // - tvAmiti--tvAm bhavantaM vItarAgam , uktahetostvAdRzasyA'nyasyAbhAvAditi bhAvaH / nAtham , prapadyAmahe-svIkurmaH / tvaM mama nAtha ityevaM svIkurma ityarthaH / vayamityarthabalAllabhyate / anyeSAmapakRSTatayA svayaM nAthasyA'nveSaNIyatayA nAthatvayogyatA'bhAvAditi bhAvaH / yazca nAthaH sa eva stutya upAsyazvetyAha-tvAM stumaH, tvAmupAsmahe / anyeSAmatadahetvAditi bhAvaH / prapattyAdau sveSTasiddhimAha-hi-yataH; tvattaH tvAmapekSya, para:-adhikaH, utkRSTo vA, trAtA rakSakaH, na, astIti zeSaH / yatra samo'pi nAsti, tatrA'dhikasya kA vArtA ? / sarvotkRSTa eva ca prapattiyogyaH, apakRSTasya hi svayamasiddhatayA prapatti 2010_ Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 zrIvItarAgastave SaSThaH prakAzaH yogyatA'bhAvAditi bhAvaH / ata eva, kiM brUmaH 1, kimu. kurmahe ?, ito'nyanna kimapi vAcyaM karaNIyaM cetyarthaH / tvatprapa. ttistvatstutistvadupAsanaiva ca sarvasvam , nAnyatkimapyavaziSyate tAdRzam , yabrUmaH kurmahe veti yAvat / atra bhaktijanitabhAvA. ''vezAstvAmityasakRdukti na doSAya / pratyuta bhaktyatizayasUca katayA guNa eveti dhyeyam // 5 // parakIyadoSoddhoSaNapUrvakaM bhagavato jagaduddharaNasAmarthya bhaGgayA''ha svayaM malImasAcAraiH pratAraNaparaiH paraiH / vaJcyate jagadapyetatkasya pUtkurmahe puraH 1 // 6 // svayamiti--svayam AtmanA, malImasAcAraiH malinAcAraH vadbhiH, teSAmAcAreSu yajJAdiSu hiMsAdhanuSaGgAditi bhAvaH / "malI masaM tu malinaM kaccaraM maladUSitami" tyamaraH / nanu tena teSA meva hAni natvanyasyeti cettatrAha - pratAraNaparaiH = vaJcanaparAyaNaiH lokAnAmasatsu pravartanodyatairiti yAvat / tAdRzaiH, paraiH tvadvipakSai etad-dRzyamAnam , jagadapi = loko'pi, apinA svasamuccayaH vaJcya te-asatsu pravartyate / na kevalaM svayameva patanti, loka mapi pAtayantIti teSAmasahya daurjanyamiti bhAvaH / evaM ca tat-parakIyaM tAdRzaM vaJcanam , kasya, puraH, pUtkurmahe ?=vila pAmaH, na ko'pi tvatto'nyastadvaJcanAduddhantu samarthaH, sarve hyanve paravaJcakA eveti tvatpura eva pUtkurmahe-'jagaduddhare' ti / bhavAne 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH agaduddhArasamarthaH, anye ca sarve vaJcakA eveti sArArthaH // 6 // nanu parairapi svasvadevA aizvaryavanto muktAzca pratipAdyante iti tiSAM puraH kiM na pUtkaraNIyamiti cenna / teSAM vastuto'sattvAdvivekibhiranAzrayaNIyatvAdityAha nityamuktAn jagajjanmasthemakSayakRtodyamAn / vandhyAstanandhayaprAyAn ko devAMzcetanaH zrayet ? // 7 // nityeti-kA-kimprakAraH, cetanaH cetayate saJjAnAtItyevaMzIlaH, sa tAdRzaH, sadasadvivekavAnityarthaH / tAdRzavivekA'bhAve tu cetanAsattve'pi na jaDAdatiricyate vizeSeNeti bhAvaH / nityamuktAn = nityaM sarvadaiva muktAH karmasambandharahitatvAnmuktA iva / " nityaM vijJAnamAnandaM brahme " ti teriti bhAvaH / natu kSINakarmANa ityarthaH / tathA sati nityamuktatvahAnyApatteH, karma-- kSayAtpUrva muktatvA'bhAvA'nuSaGgAditi dhyeyam / nityamuktA ityevaM pratipAdyamAnAniti yAvat / nanu muktAzcennirguNA iti tadAzrayaNe tatpuraH pUtkaraNe vA na ko'pi lAbha ityAzaGkayAha-jagajanmasthemabhayakatodyamAna jagato janmani sarge sthemani sthitau kSaye pralaye ca kRtodyamAn sanyApArAn / jagataH sRSTisthitipralayakaratvena varNitatvAt , tathA ca zruti :- " vizvasya kartA bhuvanasya gopte' ti / aizvaryabalAditi bhAvaH / evaJca pUtkArAdinA dayAvazAjagaduddhArAya te yateranniti sambhAvyate iti hRdayam / uktobhaya 2010_3or Private & Personal Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave SaSThaH prakAzaH vizeSaNasattvAdeva hetoH, vandhyAstanandhayaprAyAn = vandhyAyAH putro tpAdayogyatAzUnyAyA yaH stanandhayaH stanyapAnakarttA putraH, tatprAyAH tattulyAn / yathA hi vandhyAstanandhayo'san / yadi stanandhayaM na vandhyAtvam, atha vandhyAtvam, na tasyAH stanandhayaH, virau dhAt / tathA muktAzcennotpAdAdivyApAravantaH, kAyAdiyogazUnya syaiva muktatvAt / tAdRzavyApAravantazca na muktA iti virodhA dubhayaguNaviziSTA asanta eva / kiJca jainanaye jagato nityatve svIkArAttatkatrIdivarNanaM vandhyAstanandhayavarNanameveti bhAvaH / a eva, tAdRzAn devAn = devazabdena parairAkhyAtAn zrayet = Azrayet ?, tatpuraH pUtkaraNAdinopAsanAdinA vA, na ko'pItyarthaH cetanasya satsu pravRtteriti bhAva: kathaJcittAdRzadevasvIkAre'pi teSAM rAgaparatantratayA na tat iSTasiddhiriti tadupAsakAH zocanIyA evetyAhakRtArtha jaTharopasthaduH sthitairapi daivataiH / bhavAdRzAni nuvate hA hA ? devAstikAH pare // 8 // kRtArthI iti - devAstikA : - varNitaprakArA devAH santI tyevaM buddhimantaH, pare = tIrthAntarIyAH, yadvA deveti sambodhanam tathA ca- deva != bhagavan vItarAga !, pare, AstikAH = asti diSTamiti matiryeSAM tAdRzAH, jaTharopasthaduH sthitaiH = jaTharamudaraM ca upastho guhyendriyaM ca, udarapadaM rasAdibhogopalakSaNam, upasthapa 52 110 11 2010_dor Private & Personal Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAbyAkhyAvibhUSitaH kAmabhogopalakSam / evaM cobhayaM militvA sakalaviSayopabhogopa-- lakSaNam / tAbhyAM duHsthitairasvasthaiH, AtmArAmatvazUnyairityarthaH / viSayaparavazairiti yAvat / taistAdRzairapi, apinA teSAmadhamatvamanAzrayaNIyatvaM ca sUcyate / yadvA'piratraivakArArthe, daivataiH = devaiH, kRtArthAH siddhaprayojanAH, tAdRzairdavai hyarthakAmayoreva kathaJcillAbhasambhavaH, na tu mukteH, teSAM svayamamuktatvAt / alpamatitayA ca pare tAvataiva kRtArthI iti bhAvaH / ata eva, bhavAdRzAn= vItarAgAn mArgapradarzakatayA muktipradAn , nihanuvate apalapanti, dUSayanti vA / pareSAmalpamatitayA mukte mUlyasyaivA'jJAnAdarthakAmalAbhamAtreNa kRtArthatvAdbhavAdRzaH kuto'GgIkurvantu prazaMsantu veti bhAvaH / ata eva, hA hA ! atyantaM zocanIyAste / niravadhibhavaklezavedanA'nuSaGgAt / klizyamAnAzca dayAlubhiravazyaM zocanIyA iti bhAvaH // 8 // nanu tarhi bhavadbhiH suhRdabhUtvA prabodhanIyAste iti cenna / paNDitaMmanyAnAM durbodhyatvAdityAha khapuSpaprAyamutprekSya kiJcinmAnaM prakalpya ca / sammAnti gehe dehe vA na gehenardinaH pare // 9 // svapuSpeti-- gehenardinaH = gehe eva nardantItyevaM zIlAH, natu bahiH, tAdRzapratibhA'bhAvAtsvapakSe dRDhatarayuktyabhAvAcceti bhAvaH / pare tIrthAntarIyAH, khapuSpaprAyAm = AkAzakusumasadRzam , nitya 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 zrIvItarAgastave SaSThaH prakAzaH muktasya jagatkartRtvAdirUpam , utprekSya = atasmiMstattvaM buddhamma parikalpya / AkAze hi kusumasya buddhayA parikalpanAmAtram natu tAvatA vAstavikaM tadbhavitumarhati / tathA nityamuktasya jaga skartRtvAdikaM buddhayA parikalpitameva, natu tadvAstavikamiti suSThUta khapuSpaprAyamutprekSyeti / nanu niSpramANaM nopAdeyamiti kathaM tadanu sAriNo janA iti cettatrAha-kiJcita-niHsAratayA'nirdezyam, mAnam-pramANam , kSityAdikaM kArya kartRjanyaM kAryatvAddhaTAdivadi tyevaM rUpam / tasya niHsAratvaM ca kSityAdeH svamate nitya tvAbodhyam / prakalpya-udbhAvya, saralajanavaJcanArthamiti bhAvaH dehe gehe vA na sammAnti = svaM kRtakRtyaM manyante ityarthaH lokoktiriyaM svayaM svazlAghino viSayIkRtyeti bodhyam / sadupadeza kamapi na gaNayanti, jJAnalavadurvidagdhatvAditiyAvat // 9 // ___ nanu dRDhataraviruddhasanmAnena teSAM pakSaM nirAkRtyaiva te bodha nIyA iti cet , tathApi te rAgAttatraiva pravaya'nti, dRSTi. rAgasyA'zakyocchedatvAdityAha kAmarAgasneharAgAvIpatkaranivAraNau / dRSTirAgastu pApIyAn durucchedaH satAmapi // 10 // kAmeti-kAmarAgasneharAgau-kAmAtkAmamapekSya rAga Asa ktizca snehamapekSya rAgazca, tau, strIputrAdiviSayAsaktI ityartha / Iza karanivAraNau ISadalpaprayAsena sukhena vA kriyata itIpatkaraM nivAsa 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH nirAkaraNaM jagadanityatvAdyupadezAdinA yayostI, tAdRzau / sta iti zeSaH / tu-kintu, turvizeSamapi dyotayati, tadAha-dRSTirAgaH darzanAsaktiH, vastusvarUpAbhyupagamarUpasvasvasiddhAntaviSayako rAgaH, stryAdisundarAGgAdidarzanaviSayako rAgazca, pApIyAn atizayena pApaH, pApajanakatvAtkAraNe kAryopacAraH / adhama iti yAvat / tatra hetumAha-satAm sabuddhInAm , apinA jJAnalavadurvidagdhAnAM tu kathaiva keti sUcyate / durucchedaH duSpariharaH, na tvaparihAryaH, anyathA sattvavyAghAtAt / asatAntvaparihArya eva / santo hi vItarAgAdivacanamadhigamya vivekabalAtpUrvAGgIkRtaM darzanaM syAdisundarAGgA vidarzanAdikaM ca prayasya tyajantyapi, asantastu haThAgrahitayA'lpamatitayA jJAnalavadurvidagdhatayA ca vAsanAparAdhInatayA ca sanmArga bovyamAnA api pUrvAGgIkRtadRSTirAgaM tyaktuM na samarthA bhavantIti nikRSTatayA dRSTirAgasyeti suSThUktam dRSTirAgastu pApIyAniti // 10 // nanu te devA abhirUpAH, ata eva teSAM manojJA iti cet , tatsarvaM vItarAge / anye'pyasAdhAraNA bahava uttamaguNA iti tataH parAGmukhatAyAM teSAM mauDhyameva heturityAha- prasannamAsyaM madhyasthe dRzau lokampRNaM vacaH / iti prItipade bADhaM mUDhAstvayyapyudAsate // 11 // - prasannamiti- Asyam=mukham , upalakSaNatvAtsarvAGgam / samam-nimarlam , upalakSaNatvAtsarvAGgaM sarvasulakSaNasattvAd hRdayA 2010_3or Private & Personal Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 zrIvItarAgastave SaSThaH prakAzaH varjakamityarthaH / nanu sundaro'pi pakSapAtI janairupekSyate iti zaGkAnirAkaraNAyAha-dRzau netre, vastutattvaparicchedasAdhane nayabhanau ca, madhyasthe = rAgadveSasamparkazUnyatvAdupakAriNyapakAriNi ca same, syAtkAralAJchitatvAdanekAntAtmakau ca / vacaH-pravacanam , lokana mpRNam lokaprItijanakam , hitatvAttathyatvAcceti bhAvaH / iti= uktaprakAreNa, bADham atyartham , ekamapi paryAptam , trayasattve tu bADham , anyatra tvekamapi durlabhamiti bhAvaH / prItipade anuH rAgaviSayatAyogyatAvati sati, apinA tAdRzasyAtyantamanupekSaNI yatvaM sUcyate / tvayi-vItarAge viSaye, mUDhAH heyopAdeyaviveka vikalAH, udAsate-upekSante, yato mUDhAH, ata udAsate / vive kinastu pareSAmIdRzavaiziSTayAbhAvAt tvAmevAzrayantyeveti bhAvaH // 11 // nanu na kevalaM vItarAga evA''ptaH, sa evA''zrayaNIyaH, kintvanye'pyAptAH / kiJca vItarAga AzrayaNIya eveti na rAja jJA'stIti cet , rAgiNAM teSAM na kadApyAptatvamityAha tiSThedvAyu Ivedadrivalejalamapi kvacit / tathApi grasto rAgAyai naptio bhavitumarhati // 12 // iti kalikAlasarvajJahemacandrAcAryaviracite zrIvItarAgastave SaSThaH prakAzaH // 6 // - tiSThediti-kvacita kadAcit , kAlasyA'cintyaprabhAvatvA diti bhAvaH / vAyuH-vAti sadA gacchatItyevaM zIlaH, sa tAdRzaH 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4)* kIrtikalApyAkhyAvibhUSitaH 57 sadAgatiH pavanaH / tiSTheta sthiro bhavet , svapravRttinimittamapi tyajediti sambhAvyate, kuto'pi hetoH kadAciddevAdibhistadgatistambhasya zakyatvAditi bhAvaH / tathA, adriH na dravatIti tAdRzaH; parvataH; draveta-zInaghRtAdivatkAlamAhAtmyAdvilakSaNateja:saMyogAdinA dravIbhAvaM gacchet , kiJca' jalam-salilam , agnividhyApanasAdhanatvena prasidvam , apiH samuccaye / jvaleta-indhanatAM gacchet , agnidIpanameva bhavet / pudgalAnAM pariNAmasyA'niyatatvAdviyudAdInAmabindhanatvaprasiddhezceti bhAvaH / tathApi eteSAM kAryANAM sambhAvanAyAmapi, rAgAdyaiH-rAgadveSAdibhiH , grasta: kavalitaH, rAgAdipara. maza ityarthaH / Apta: yathArthavaktA, bhavituM nArhati = Atatve vItarAgatvasyaiva tantratvAttadviSaye kAlAdiprabhAvasyA'prasarAt / evaM ca tAdRzarAjAjJA'bhAve'pi vItarAga evA''zrayaNIyo'vaziSyate iti bhAvaH // 12 // .. iti zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastavakIrtikalAkhyAyAM vyAkhyAyAM SaSThaH prakAzaH // 6 // saptamaH prakAzaH SaSThaprakAze pareSAM jagatkartRtvA''ptatvAdyabhAve sAmAnyato hetu. ruktaH / samprati teSu tadyogyatA'pi nAstItyAha-- 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 zrIvItarAgastave saptamaH prakAzaH dharmAdharmI vinA nA'Gga vinAGgena mukhaM kutaH 1 / mukhAdvinA na vaktRtvaM tacchAstAraH pare katham ? // 1 // dharmeti-dharmAdharmI dharma:puNyaM karma, sa ca, adharmaH pAeM karma, sa ca, tau, vinA, aGgam zarIram , na, kArmaNazarIra syaiva sarvazarIramUlatvAttadabhAve audArikAderasambhavAt / tatra karma svIkAre ca nityamuktatvameva vihanyeteti bhAvaH / nanvetadiSyaba eva, yaduktam-" azarIraM vA'vasantaM priyApriye na spRzata." iti ceciraM jIva, kintu, aGgena vinA, mukham vadanam , kutaH 1 na kuto'pItyarthaH / zarIrasattva eva tadavayavatayA mukhasambhavaH zarIraM vinA mukhasya kalpayitumapyazakyatvAt , kutrA'pyaprasiddheH evaM ca zarIrA'bhAve nirAzrayatayA mukhaM na syAdeveti bhAvaH nanu naitatkiJcinnavInamucyate iti cet , evametat , kintu, mukhAna dvinA, vaktRtvam vacanayogyatA, na, zabdasya vAyutAlvAdyabhiH ghAtajanyatayA mukhAbhAve varNapadavAkyAtmakazabdavaktRtvayogyatAyA apyabhAvAt / nahi ko'pi mukhaM vinA vAdyAtmakaM zabdaM vadana dRSTaH zruto veti bhAvaH / nanu tataH kimityAha-tata-tasmAnmuH khAdyabhAvarUpAddhetoH, pare = IzvaratvenA'bhimatA devAH, katham = kena prakAreNa, zAstAra: upadeSTAraH, vedAdInAM bhavitumarhantItizeSaH / naiva bhavitumarhantItyarthaH / Aptazca yathArthavaktA, pareSAM ca nityamuktatayA'zarIratayA vacanasAdhanA'bhAvena vaktRtvasyaivA'bhAvAdyathArtha vaktRtvaM dUrApetameva / evaJca na kevalaM te'nAptAH, kintu yogya 2010_ Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH tAyA abhAvAdAptatvakathA'vasaro'pi teSu nAstIti bhAvaH // 1 // nanu kSityAdikAryANAmanyathA'nupattyezvarasya tatkartRtvasvIkA-- rA''vazyakatayA vedAdivaktRtvamapyanyasyA'sambhavAttasyaiveti cenna / azarIratvAjjagatkartRtvayogyatAyA api tatrA'bhAvAdityAha adehasya jagatsarge pravRttirapi nocitA / na ca prayojanaM kiJcit , svAtantryAnna parAjJayA // 2 // adehasyeti-adehasya-nityamuktatayA'zarIrasyezvarasya, jagatsarga-jagataH sarge sarjane, tannimittamityarthaH / pravRttiH icchA yatno vA, apinA''rambhAdisamuccayaH // nocitA-na yogyA, pravRtteH kAyAdiyogarUpatvAdIzvarasya ca tadabhAvAtpravRttiyogyatA'pi tatra nAsti / etena kSityAdeH kAryatvA'numAne zarIrA'janyatvena satpratipakSa iti sUcitam / nanu tasyaizvaryazAlitayA tadvazAdeva tena jagatsarga iti na tatra zarIrAdyapekSitamiticettatrAha-kiJcit kimapi, prayojanam = abhilaSaNIyam , iSTamityarthaH / na ca-naiva, astIzvarasyeti zeSaH / muktatvena siddhaprayojanatvAtprayojanaM vinA pravRtterabhAvAttAM pratISTasAdhanatAjJAnasya kAraNatvAditi bhAvaH / nanvanIhamAno'pi parAjJayA prava mAno dRSTa iti tasyA'pi tathApravRttiriti cettatrAha-parAjJayA - parasya tadbhinnasyA''jJayA preraNayA, rAjAderAjJayA bhRtyAderiveti bhAvaH / na, pravRttiriti zeSaH / tatra hetumAha-svAtantryAt = Izvarasya svAdhInatvAt / anyathezvaratvameva vyAhanyeta, parAjJA'bhAve kAryavipattizcA''padyateti bhAvaH // 2 // 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave saptamaH prakAzaH nanu muktasya svatantrasya tasya sato vilakSaNaizcaryazAlitayA prayojanAdhabhAve'pi krIDayaiva tatra pravRttiriticettadapi netyAha--- krIDayA cetpravarteta rAgavAn syAtkumAravat / kRpayA'tha sRjettahi sukhyeva sakalaM sRjet // 3 // krIDayeti--cet = yadi, krIDayA = prayojanavizeSamanuddizya vinodamAtreNa, pravarteta, jagatsarge ityanuSajyate / tarhi, kumAravat bAlakavat , rAgavAn-AsaktaH, syAt-sambhAvyeta / kumAro hi prayojanAdyabhAve'pi krIDayA kizcidvAlukAgRhAdinirmANe pravRtta statrA''sakto bhavati / kathamanyathA'nyena vinne kRte sati tasyADa prItatvasya sarveSAmanubhavaH ? / evamIzvare'pi tathA satyAsaktisambhA vanayA muktatvameva sandigdhaM syAditi bhAvaH / nanu yathA kRta kRtyasyA'pi tvadabhimatasya vItarAgasyopadezAdau kRpayA pravRttiH, tathe zvarasyA'pi tayaiva sA syAditicettadapyasamaJjasamityAha-atha yadi kRpayA jIvakRpAparavazaH, jIvA'nugrahakAmyayeti yAvat / sRjetA racayet , jagadityarthAtprakaraNAdvA labhyate / tarhi -tadA, sakalambha sarvajIvajAtam , sukhyeva, natu duHkhyapItyavadhAraNaphalam / sRjet| kRpayA hi ko'pi sukhI kriyate, natu duHkhIti bhAvaH // 3 // na ca ko'pIha loke sukhI, pratyuta duHkhyeva sarvo loka iti kutastasya kRpayA pravRttirmanyatAmityAha-- 2010_ Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH duHkhadaurgatyaduryonijanmAdiklezavihvalam janaM tu sRjatastasya kRpAlo kA kRpAlutA ? // 4 // duHkheti-duHkhadaurgatyaduryonijanmAdiklezavihvalam= duHkhamiSTaviyogA'niSTasamprAptivyAdhyAdijanitaH zokaH, taJca, daurgatyaM dArivyam , tacca, duryoni rdu duHsthitA nArakatiryagAdikA pIDAbahulA prasiddhA yoniH, sAca, janmAdiklezo janmajarAmaraNAdirUpA bAdhA, sa ca, tairvihvalo viklavastaM, tAdRzam , duHkhAdiparigata-- tayA'svasthamityarthaH / "viklavo vihvalaH" (a. ci. 3 / 448) iti / janam upalakSaNatvAjjIvam , turviSAde / duHkhinamapi ko'pi sujatItyetayA vAtayA viSaNNo bhavAmItyarthaH / sRjataH racayataH, tasya kRpAlo kRpAlutayA prasiddhasyezvarasya / etenopahAso'pi dhvanyate, duHkhado'pi cetkRpAlustarhi ko nAma nirdayo bhavet / / kA kRpAlutA ? -na kApi kRpAlutetyarthaH / kRpA hyanyasukhArthapravRttijanako manovRttivizeSaH, du:khisarjanena tu tasya tatrA'bhAva evA'numIyate / evaM ca yadi sa kRpAlustarhi tatra kIdRzI kRpAluseti vaktavyam / prasiddhasya kRpAlutvasya tatrA'siddheH / evaJca badi sa vastuto jagatkA syAttarhi nitarAM krUra evA'nena kAryeNa syAditi mahAnupaplavastasya jagatkartRtvasvIkAreH samApatatItyA-- . . nanu sa kRpAlureva, kathamanyathA sukhaM duHkhaM vA svakarmAnu 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 zrIvItarAmastave saptamaH prakAzaH kUlameva jIvasya dadAti, nonAdhikamiti cettatrAha karmApekSaH sa cettarhi na svatantro'smadAdivat / karmajanye ca vaicitrye kimanena zikhaNDinA ? // 5 __ karmeti-saH IzvaraH, yadi, karmApekSaH jagatsarge karma pekSate iti saH, tAdRzaH / tasya jagatsarge karmA'pekSAkAraNamiti cettarhi, asmadAdivat vayamAdiryeSAM teSAM saMsArijIvAnAmi na khatantraH = na svAdhInaH / jIvo hi karmApekSayA sukhaduH bhunakti, Izvarazca tadapekSayaiva te dadAtIti dvayorapi karmasApekSatvaM tparatantratA / na kasya tadapekSatve paratantratA'nyasya ca svatantrata yuktaM pratipAdayitum ? / tadeva hi svAtantryaM nAma yaditarA napekSatvamiti bhAvaH / nanu karmApekSatvamAtreNA'svAtavyaM tatreya eva sukhaduHkhAdidAne, sarjane tu svAtantryamavaziSyata eveti ceM trAha-karmajanye=karmaniSpAdye, vaicitrye-sukhaduHkhAdivaividhye, svI iti zeSaH / co hetau / yataH karmajanyaM vaicitryamataH, anena prastutena, zikhaNDinA=zikhaNDinAmarAjaputratulyena, kim ? kimapi prayojanamityarthaH / karmaNaiva cejanmamaraNAdisarvavidhakArya jArya na kApi hAniH / IzvaraM svIkRtyA'pi karmaNo'vazyApekSaNIya tadevaikaM manyatAm , Izvarazca prayojanA'bhAvAttyajyatAmiti bhAva kApekSe hi sukhAdAvIzvaraH zikhaNDitulyo jAyate / yathA / mahAbhArate kathA-arjunabhISmayo yuddhe dupadarAjaputraM zikhaNDina 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalASyAkhyAvibhUSitaH kRtvA tatpRSThataH svayaM sthitvA'rjuno bhISmaM praharati sma / bhISmastu prAgjanmastrI zikhaNDI strISu prahArasyA'nucitatvAnmA nihanyatAmiti na tya pratikaroti smetyato'rjunena bhISmo nipAtitaH / sukhAdau ca na ko'pi bhISmasadRzaH pratikatA, yadarthamIzvaraM zikhapDivanmadhyekRtvA karmArjunaH sukhAdikArya kuryAditi karmaNA svayameva sarva kriyatAmiti na zikhaNDitulyenezvareNa prayojanamiti hRdayam // 5 // nanu jagatkartRtvAdikaM svabhAva evezvarasya, sa ca na paryanuyogamarhatIti cettatrAha atha svabhAvato vRttiravitA mahezituH / parIkSakANAM taddeSa parIkSAkSepaDiNDimaH // 6 // atheti-atha yadi, mahezituH = jagajananasAdhanA'nitarasAdhAraNaizvaryazAlinaH paramezvaretikhyAtasya, svabhAvataH tathAsvAbhAvyAdeva hetoH, natu prayojanAditaH / vRttiH-jagatsargAdau pravRttiH, sA ca, avitA sukhinameva sakalaM kiM na karoti, duHkhinaM kiM karotItyAdirUpeNa vitarkamUhApohaM nA'rhatItyarthaH / svabhAvasyaivA'sUryanuyojyatvena tajjanyapravRtteH sutarAmaparyanuyojyatvAt / jalAgnyAdestha UrdhvagamanAdivaditi bhAvaH / evaM tarhi bhavAn yadyatpratividayati, tattacchRddhAmAdhAya svIkaraNIyam , natu parIkSaNIyam / sarvatraiva tathAsvabhAvatvasyezvaravatpratipAdayituM svAtantryAnnirAbAdha-- tvAcca svabhAvasyA'paryanuyojyatvAditi parIkSakAstUSNImevA''satA 2010_ Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 zrIvItarAgastave saptamaH prakAzaH mityAyAtamityAha - tarhi - Izvarasya tathAsvabhAvatvapratipAdanAnantara kAle, eSaH - Izvarasya tathAsvabhAvatvapratipAdanam, parIkSakANAm : sAdhakabAdhakatarphe vastutattvanirNayapravRttAnAm, kRte iti zeSaH / parI kSAkSepaDiNDimaH = parIkSAyA yaH kSepaH samApanaM tasya DiNDima paTaha:, upalakSaNatvAttadvAdanamityarthaH / loke hi kasyAzcitkriyAyA prArabdhAyA DiNDimavAdanena samAptiH sUcyate / tadvadIzvarasya tathA svabhAvatvapratipAdanaM parIkSApravRtteH samAptisUcanam / svabhAvasya parIkSAs narhatvAt / evaM ca zraddhAmAtrata eva tatpratipattavyamiti prekSA vatAM tadanupAdeyameva / Izvarasya tasya jagatkartRtvAdezca tarkIs sahatvAditi gUDhAkUtam // 6 // , tadevaM parAjitAn parAnAzvAsayituM prakArAntareNa tatpakSa samarthayannAha - sarvabhAveSu kartRtvaM jJAtRtvaM yadi sammatam / mataM naH santi sarvajJA muktAH kAyabhRto'pi ca // 7 // sarveti - yadi, sarvabhAveSu =jagadviSaye, kartRtvam = sargaH jJAtRtvam = jJAnarUpam, sammatam = anumatam bhavata Izvarastha jagatkartRtvavAdina iti zeSaH / apUrvotpAdakatvAdirUpasyoktarItyA tarkI " jainAnAmi 1 sahatvAddhetoriti bhAvaH / tadA tat naH asmAkam, matam - iSTam, yataH, sarvajJAH = traikAlikasarvadravyasarvaparyayajJAtAraH muktAH = sAkalyena karmakSayAccharIrasambandharahitAH siddhA iti 2010_dor Private & Personal Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAnyAkhyAvibhUSitaH - yAvat / caH punararthe bhinnakramaH / kAyabhRtaH zarIriNaH, tIrthaGkarA iti yAvat / apinA'zarIrisamuccayaH / santi / etena muktAnAmazarIratayA pravacanayogyatAyA uktarItyA'bhAvAdAgamAprAmANyazaGkAyA avasaro nirastaH / zarIriNaH sarvajJasya pravacanayogyatA:napAyAditi dhyeyam / etAvatA ca jJAtRtvaparatayA kartRtvameva samarthitam , sthitipralayau jagatastvadyApyasamarthitAveveti parasammataM sRSTisthitipralayakaratvamIzvarasyA'nupapannameveti hRdayam // 7 // tadevaM parAnnirasya vItarAgaprasAdAdevA'prAmANikavAdaparityAgo yathArthavAdAnurAgazca sambhavatIti bhaktibharahRdayatayA stuvannupa-- saMharati sRSTivAdakuhevAkamunmucyetyapramANakam / tvacchAsane ramante te yeSAM nAtha ! prasIdasi // 8 // iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracite zrIvItarAgastave saptamaH prakAzaH // 7 // ____ sRSTIti-iti pratipAditaprakAreNa, apramANakam = pramANarahitam , to'sahiSNviti yAvat / ata eva, sRSTivAdakuhevAkam-sRSTerjagataH sargasyezvarakartRkasya yo vAdaH pratipAdanaM svIkAro vA, tatra kuhevAkaM kadAgraham / yaddhi na parIkSAkSamam , tasya pratipAdane svIkAre vA kadAgrahaM vinA nA'nyo heturbhavitumarhatIti bhAvaH / unmucya parityajya, te tAdRzA janAH, tvacchA 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave'STamaH prakAzaH sane tvadAjJAyAm , AgamapratipAditatattve iti yAvat / ramante sAnurAgaM pravartante / nAtha !, yeSAm yAdRzAnAm janAnAm , ze SaSThI / yeSu viSaye ityarthaH / prasIdasi = upadezAdinA'nuna karoSi, na vinA tvatprasAdaM yathArthavastuSvanurAgaH sambhavati, anya yathArthavakturabhAvAditi bhAvaH / etena tvacchAsanameva pramANamanna dapramANamiti svasya samyagdRSTi lanyate // 8 // iti zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastavakIti kalAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptamaH prakAzaH // 7 // aSTamaH prakAzaH saptamaprakAze paravAdamaprAmANikaM pratipAdyA'dhunA vItarAgora jagata utpAdavyayadhrauvyAtmakatvaM pramANayannAha sattvasyaikAntanityatve kRtanAzA'kRtAgamau / syAtAmekAntanAze'pi kRtanAzA'kRtAgamau // 1 sattvasyeti-sattvasya = sato bhAvaH sattvam , vastutatta mityarthaH / tasya, ekAntanityatve-ekAntenA'yogavyavacchedaprakAre sannityamevetyevaMrUpeNetyarthaH / nityatve = nityarUpatve, apracyutA nutpannasthiraikasvabhAvatve iti yAvat / ekAntanityatvaM sattvami sato lakSaNasvIkAra iti sArArthaH / satIti zeSaH / tathAcaM ktam--" nAsato vidyate bhAvo nA'bhAvo vidyate sata" iti / kiri 2010_3or Private & Personal Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH yapekSAyAmAha-kRtanAzA'kRtAgamau-kRtasya nAzo'kRtasyA''gamazca, / syAtAm ApadyatAm / ekAntanAze-ekAntena nAzo'netyatvam , tasmin svIkRte sati, 'yatsattatkSaNikaM sattvAdi' tyanumAnabalenaikAntA'nityatvaM sato lakSaNamityevaMsvIkAre sati, apinaikAntanetyatvasamuccayaH / kimityAha-kRtanAzA'kRtAgamau, syAtAmiti badhyate / ayaMbhAvaH-ghaTAdi vastu yadyekAntena nityaM syAttarhi tasya kumbhakArAdikartRkamRdAnayanAdikarmaNo nAzaH, tatphalasya ghaTAinityatayA pUrvata eva sattvAnnaiSphalyAt / ata eva ca mRtpiNDAheSvakRtasyaiva ghaTAderAgamo lAbhaH syAt , ghaTAde nityatayA mRtpiNDAavasthAyAmapi sattvAt / dvayaJcA'nubhavaviruddhamityekAntanityatvapakSo 1. kukSIkaraNIyaH / evamekAntA'nityatvapakSe'pi prathamakSaNa eva ghaTAnAza iti dvitIyakSaNe labhyamAnaH so'kRta eveti kRtanAzA'tAgamAvatrA'pi pakSe / evaJcA'gatyotpAdavyayadhrauvyarUpameva vastusvamavagantavyam / tatazca na kRtanAzA'kRtAgamau / ghaTAdeH paryAyapaNotpAdavinAzayormudAdidravyarUpeNa dhrauvyasya ca spaSTamanubhAvAtkRta zA'kRtAgamayorabhAvAditi / atrA'gre ca doSANAM punaruktiH prasivyartho'samAdheyatAsUcanArthazca / loke'pi hi viSayadAyIya tadeva punaH punarucyate ityavadheyam // 1 // evamekAntavAde sAmAnyato doSamuktvA''tmani kRtatvastha nA'pyasvIkArAttadviSaye doSAntaraM pradarzayannAha ----- 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 zrISItarAgastave'STamaH prakAzaH - AtmanyekAntanitye syAnna bhogaH sukhaduHkhayoH / ekAntA'nityarUpe'pi na bhogaH sukhaduHkhayoH // 2 AtmanIti - Atmani, ekAntanitye = jIva ekAnte nitya itivAdA'bhyupagame sati, sukhaduHkhayoH, bhogaH = anubhava na syAt / ekAntAnityarUpe, AtmanIti vizeSyaM sambadhyate svIkRte satIti zeSaH / apinakAntanityapakSasamuccayaH / suru duHkhayormogaH, na, syAditi zeSaH / ayamAzayaH-yadyAtmaikAnte nityastarhi sa sarvadA'pracyutA'nutpannasthiraikarUpaH syAt / tattva syaiva nityapadArthatvAt / evaM ca tena tAdRzenA''tmanA sukhi duHkhinA vA kenA'pyekenaiva prakAreNa bhavitavyam / ubhayasya ta svIkAre svabhAvabhedApattyA nityatvavyAghAtAt / nahi sa yena svabha vena sukhamanubhavettenaiva duHkhamapi, tathA sati sukhaduHkhayomaidasya durupapAdatvAt / yaduktam-" ayameva hi bhedo bhedaheturvA, yadi ruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazce" ti / tayoH samamanubhavo'pyanene doSeNa nirastaH / anubhavAnAmayogapadyAcca / kiJca tathA sA dvayovirodhitayaikenA'parasya parasparaM parAbhave dvayorevA'bhAvAnnaiyAyiSa sammatA muktirevA''tmanaH sarvadA''padyeta / sukhaM duHkhaM cA''tmA nubhavatIti sarvA'nubhavasAkSikam / tasmAnnaikAntena nitya AtmA nA'pyekAntenAnityaH / uktadoSasyA'trA'pi pakSe duHsamAdheyatvAt AtmanastatkSaNaM nAzAttenaikena svakSaNe sukhaM duHkhaM vA kimapyekamevA'numa yeta, na tubhayam / na cA'parakSaNe tadbhogaH, tathAsati katipayakSaNastha amiric... Aai... - 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH yitayaikAntA'nityatvabhaGgApatteH / pUrvasya tvAtmano'parakSaNe kSaNikatvAdasambhavAt / evaJcaikatrAtmani tayo bhogo'nubhvsiddho vilumpatyeva / yugapattayoranubhavazvA'trApi pakSe uktaprakAreNaiva na sambhavati / virodhigorekatraikadA yugapadanavasthAnAt / anyathA virodha eva durupapAdaH syAt / kiJcAtmanaH kSaNikatve tasya svotpattimAtravyagratayA kathaM sukhasya duHkhasya vA'nubhavo bhavet ? / iti // 2 // sukhaduHkhAnubhavA'palApe cA'narthaparamparAmAha---- puNyapApe bandhamokSau na nityaikAntadarzane / puNyapApe bandhamokSau nA'nityaikAntadarzane // 3 // puNyeti-nityaikAntadarzane = AtmA nitya evetyevamAtmaviSayanityaikAntavAde, puNyapApe, bandhamokSau, na / AtmanaH sambhavatIti zeSaH / anityaikAntadarzane = AtmA'nitya evetyevamAtmaviSayA'nityaikAntavAde / puNyapApe, bandhamokSau, na / tathAhinityo'pracyutA'nutpannasthiraikarUpa iti tatra sukhaduHkhayoruktarItyA'bhAve tatkAraNabhUtayoH puNyapApayorapyabhAvaH / kAryA'bhAvena kAraNAbhAvAnumAnAt / evaJca tayorabhAve bandho'pi na syAt , AtmanaH puNyapApasambandhasyaiva bandhapadArthatvAt / tadabhAve ca kuto mokSaH / 'tasya bandhapUrvakatvAt / evamanityaikAntadarzane'pyuktarItyA''tmanaH sukhaduHkhAbhAvAtpuNyapApabandhamokSAbhAvaH / evaJca lokaparalokAdisarvApalApaH prasajyata iti hRdayam // 3 // 2010_3or Private & Personal Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 zrIvItarAgastave'STamaH prakAzaH nanu nahi kAryA'bhAvAtkAraNA'bhAva iti vyAptiH, ayo golakAdau dhUmA'bhAve'pi vahnibhAvAt / evaJca sukhAdyananubhave puNyAdisattvAnnoktadoSaparamparA / nA'pi kRtanAzAdiH, ghaTAdenitya tve'pi tadAvirbhAvAdI kRtasyopayogAt / ata eva nA'kRtAga mo'pi, tasya kRtanAzottarabhAvitvAt / ekAntA'nityatve'pi / pUrvapUrvakSaNAnAM sadRzAparAparakSaNotpAdakatvAduktadoSA'navakAzAdidi cenna, tadAha kramAkramAbhyAM nityAnAM yujyate'rthakriyA nahi ekAntakSaNikatve'pi yujyate'rthakriyA nahi // 4 // krameti--hi-yataH, nityAnAm=nityatvenA'bhyupagamaviSayA NAmAtmAdipadArthAnAm , kramAkramAbhyAm kramaH pUrvAparIbhAvaH, ra ca, akramo yogapadyam , sa ca, tAbhyAm , kRtvA, arthakriyAprayojanasampAdanam / kAryakaraNamityarthaH / na. yujyate-ghaTate. ekAntakSaNikatve = ekAntA'nityatve, apinaikAntanityasamuccayaH padArthAnAmityarthabalAllabhyate / hi-yataH / arthakriyA, na, yujyate kramA'kramAbhyAmitIhA'pi sambadhyate / ayambhAvaH--puNyapApe zubhA zubhakriyAjanye karmaNI, nityasya cA''tmana ekarUpatayA zubhA'zuH bhakriyA'sambhavaH / tathAhi sa krameNa kriyAM kuryAdakrameNa vA ? / na tAvatkrameNa, tathAsati svabhAvabhedasya durvAratayA nityatvabhaGgA patteH / svabhAvA'bhede ca kriyAbhedo durupapAdaH / puNyapApe ca 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH bhinnakriyAjanye, anyathA tayorbhedo na siddhyet / kAryabhede kAraNabhedasya tantratvAt / nA'pyakramaNa, ekadA viruddhAnekasvabhAvasyaikatrA'sambhavenaikadaiva viruddhAviruddhasakalakAryakaraNA'sambhavAt / ekena svabhAvena viruddhanAnAkriyAkaraNAsambhavasyopapAditatvAcca / tathA ghaTAderapyekarUpatve kramAkramAbhyAmuktarItyaivA'rthakriyA na sambhavati / tathA pUrvasminneva kSaNe sakalArthakriyAkaraNAduttarasmin kSaNe padArthAnAM niSkriyatvApattizca / tatazcA'rthakriyAkAritvameva ca vastulakSaNamiti tadabhAve jagato'vastutvaprasaGgazca / anityaikAnte'pi kramA'kramAbhyAmarthakriyA na yujyate / kSaNikAnAmaparasmin kSaNe'vartanAtkramA'sambhavAt / akrameNa cArthakriyAkAritvasyoktarItyaivA'sambhavAt / evaJca puNyapApA'palApamukhena lakSaNA'bhAvAcca vastumAtrA'palApaprasaGga iti hRdayam // 4 // evaJcA'gatyA vItarAgadarzita evopAyaH samAzrayaNIya ityAhayadA tu nityAnityatvarUpatA vastuno bhavet / yathA''ttha bhagavannaiva tathA doSo'sti kazcana // 5 // yadeti - bhagavan ! aizvaryazAlin ?, bhago'syAstIti 'tatsambodhane / yadaktam-" aizvaryasya samagrasya dharmasya tapasa:zriyaH / jJAnavairAgyayozcaiva SaNNAM bhaga itIraNe' ti / yathA yenaprakAreNa, Attha-dizasi, tvamiti zeSaH / tathA tena prakAreNa / yadA, turvizeSe, tadevAha-vastunaH AtmAdisakalapadArthasya, nityAnityatvarUpatA = anekAntAtmakatA, utpAdavyayadhrauvyAtmakateti yAvat / 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave'STamaH prakAzaH bhavet svIkriyeta / tadA kazcana ko'pi kRtanAzAdiH, doSA= ApattiH, naiva, sambhavatIti zeSaH / Atmano dravyarUpeNa nityatayA tatra krameNa sukhAdibhogaH, paryAyarUpeNA'nityatayA bhinnasvabhAvena zubhAzubhakriyAkaraNAcca puNyapApAdisambhavaH / tathA ghaTAdInAM paryAyarUpeNA'nityatayA na kRtanAzaH, ghaTAyutpAdenaiva kRtasya mRttikAnayanAdeH karmaNaH sAphalyAt / dravyarUpeNa nityatayA ca nA'kRtAgamaH, pUrva kRtasyaiva dvitIyakSaNe'pi sattvAt / tathA krame NA'rthakriyA'pi sidhyati / evaJca sarva samaJjasamiti bhagavAnevA'' zrayaNIya ApattinivAraNamArgapradarzakatvAditihRdayam // 5 // nanu "pratyekaM yo bhaveddoSo dvayobhIve kathaM na sa ?" iti pUrvapakSocchedAya viruddhayorekAzrayatvena doSAbhAve dRSTAntamAha___ guDo hi kaphahetuH syAnnAgaraM pittakAraNam / / dvayAtmani na doSo'sti guDanAgarabheSaje // 6 // guDa iti-hi dRSTAntopadarzane, yathetyarthaH / guDaHprasiddha ikSuvikAravizeSaH / kaphahetuH kaphasya zleSmaNo hetuH kArakaH syAt , tathA nAgaram-zuNThI, pittakAraNam-pittasya kAraNaM janakam ; syAditi sambadhyate / kintu, dvayAtmani-dvayaM guDanA. garamAtmA svarUpaM yasya tAdRze, tatpradhAnatvAditi bhAvaH / guDanAgarameSaje-guDanAgaramizraNasiddhauSadhe, doSaH kaphahetutvaM pittakAraNatvaM ca, nAsti,kaphakArakeNa pittopazamanAspittakArakeNa ca kaphopazamanAttA. dRzabheSajasya hitatvAt / tathA nityatvavAdadoSasyA'nityatayA'ni 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5)* kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH syatvavAdadoSasya ca nityatayopazamena nityAnityatvAtmakapadArthasvIkAre sarvadoSopazamaH / tatprakArazca pUrvapadye pradarzita eveti bodhyam // 6 // nanu viSama upanyAsaH, guDanAgarayo |vyyoH svarUpeNADavirodhAttayoH saMyoge tajanyaguNadvArA vibhinnadoSopazamanAtprakRti sAmyAddhitakaratvAt / nahi tatra viruddhayorguNayorekatra sattvam / atra tu viruddhayonityAnityatvayorekatra virodhAdasambhava iti cenna, tadAha dvayaM viruddhaM naikatrA'satpramANaprasiddhitaH / viruddhavarNayogo hi dRSTo mecakavastuSu // 7 // dvayamiti-dvayam = nityatvA'nityatvobhayam , ekatra-ekasminnAtmaghaTAdAvAzraye, na viruddham paraspareNA'pratibandhakam , tatra hetumAha-asatpramANaprasiddhitaH na satAM yathArthAnAM pramANAnAM prasiddhiH, tasyAH / yathArthapramANAbhAvAdityarthaH / virodha iti zeSaH / idamatra tAtparyam-samAnApekSayA nityatvamanityatvaM ca viruddhamiti tena rUpeNa tayorekatrA'sambhavaH / vibhinnApekSatvena ca tayorvirodhe pratyakSAdipramANAnAmabhAvaH / pratyuta vibhinnApekSatvenaikatra viruddhayoH satvameva pratyakSAdipramANenopalabhyate / tatra dRSTAntamAha-hItidRSTAntopadarzane, yathetyarthaH / mecakavastuSu mecakeSu mayUrapicchasthacandrakeSu, upalakSaNatvAdanyeSvapi candrakatulyeSu citravarNeSu paTAdivastuSu / bahuvacanaM prasiddhisUcanArtham / yaddhi bahutra dRSTaM tadeva prasi 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 zrIvItarAgastave'STamaH prakAzaH ddhamiti bhAvaH / " mecakazcandrakaH samau " mecakazcandrakaH samau " ( a. ci0 18 1320 / ) iti / viruddhavarNayogaH - viruddhAnAM sahAnavasthAyi nIlazvetAdInAM varNAnAM yogaH sAmAnAdhikaraNyam, dRSTaH = pratyakSasiddha tatrA'pi hi tattadavayavabhedApekSayA viruddhA varNI ekatrA''zraye santi na ca virodhinaH / evamatrA'pi dravyApekSayA nityatvasya paryAyA'pekSayAH nityatvasya caikatra sattvena virodha iti kathamekatra tayorasambhavaH syAt ! evaJca pratyakSasiddhameva dvayAtmatvaM vastuna iti / ata eva ca sarvado moSo'pi / uktadoSaparihArArthamapi cA'nicchayA'pi tanmantavyAM veti / tathA cAstra prayogaH - apekSAbhedena nityAnityate ekatrA viruddhe, tena rUpeNa virodhe pramANaprasiddherabhAvAt / yayorape kSAbhedenaikatra satvam, tayoravirodhaH / mecakavastuSu viruddhavarNayo gavaditi / yadyapi padye'pekSAbhedeneti noktam, tathApyavirodhI papAdanaparatayA padyasya tallabhyate iti dhyeyam // 7 // evamuktaprakAreNa vastuno'nekAntAtmakatvaM samarthya, bauddhA dInAM tatpratikSepo'pi na yujyate, svayaM tathA svIkArAditi prada rzayannAha-- vijJAnasyaikamAkAraM nAnAkArakarambitam / icchaMstAthAgataH prAjJo nAnekAntaM pratikSipet ||8| vijJAnasyeti - vijJAnasya kSaNikajJAnasya, ekam AkA - " ram= svarUpam, nAnAkArakarambitam = nAnA''kAraiH karambitaM mizram 2010_dor Private & Personal Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalASyAkhyAvibhUSitaH 75 ghaTitamityarthaH / icchan svIkurvan , tAthAgataH bauddhaH, prAjJaH= paNDitaH, "dhIro manISI jJaH prAjJaH sayAvAn paNDitaH kaviri" tyamaraH / cettarhi, anekAntam-vastuno viruddhAnekadharmAtmakatvam / na-naiva, pratikSipet-nirAkuryAt / svIkRtaM hi nirAkurvataH prAjJataiva hIyeta, prakarSaNA'jJatA ca sambhAvyateti bhAvaH / bauddhA hi kecitzaNikavijJAnameva sat , ghaTAdayo vijJAnAkArA eva / vijJAnasattva eva teSAM bhAvAt , vijJAnAbhAve ca teSAmanupalambhAt / ekasmin jJAne caika evAkAraH, anyathA pRthagghaTapaTAdivyavahAravilopaprasaGgAt / tatazca nIlapItAdiviruddhAkAraviziSTaikacitrapaTajJAnaM na syAditidoSaparihArAyaikameva citrajJAnaM nAnAkArakaM taiH svIkRtam / evaJcaikasyaiva vastuno viruddhanAnAdharmAtmakatvarUpo'nekAntavAdastaiH svIkRta eveti tasya nirAkaraNe svAbhyupagatasyaiva nirAkaraNApattistasya tyAditi kathanAma prAjJaH saMstathA kuryAditi hRdayam // 8 // naiyAyiko vaizeSiko vA'pyuktahetoreva nAnekAntaM pratikSeptuarhatItyAha citramekamanekaM ca rUpaM prAmANikaM vadan / yogo vaizeSiko vA'pi nA'nekAntaM pratikSipet // 9 // citramiti--citram-citrAkhyam , rUpam-varNam , ekam= zailapItAdyatiriktaprakAram, anekam nIlapItAdyanekAkArakarambitam , vA samuccaye / prAmANikam pramANaprasiddham , badan pratipAda 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 zrIvItarAgastave'STamaH prakAzaH yan / rUpAdInAM vyApyavRttitvAdekasminneva paTAdau viruddhazvata nIlAdInAmasambhava ityekaM citraM rUpaM svIkriyate / nIlapItAdyA kArakarambitaM ca tat / citrapratItau nIlapItAdInAM mizrarUpeNa pratIterAnubhavikatvAditi nIlapItAdyanekAkArakarambitamekaM citraM rUpa mityevaM pratipAdayanniti bhAvaH / sa ka ityapekSAyAmAha-yogaH: gautamAnuyAyI naiyAyikaH / vaizeSikA kaNAdAnuyAyI, vA'pIti samuccaye / anekAntaM na pratikSipet / svayameva viruddhAnekA kArAtmakaikacitrarUpAtmakA'nekAntasvIkArAditi bhAvaH // 9 // sAGkhyasyA'pyanekAntapratikSepA'navasara ityAhaicchan pradhAnaM sattvAyairviruddhairgumphitaM guNaiH / sAGkhyaH saGkhyAvatAM mukhyo nA'nekAntaM pratikSipet // 10 icchanniti-saGkhyAvatAm = paNDitAnAm , mukhyaH = zreSThaH, vivekitama iti yAvat / mukhyatvaM ca tasya naiyAyikAdyapekSayA tatpakSasyezvarAdyasvIkAreNa vizuddhatvAbovyam / sAGkhyaHkApilaH, pradhAnam = prakRtim , "pradhAnaM prakRtiH striyAmi " tyamaraH / sattvAdyaiH sattvarajastamobhiH, viruddhaiH = paraspareNa pratibandhakaiH, guNaiH guNazabdavAcyaiH, gumphitam=karambitam , icchan / tasya hi " sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiravyaktam / tattAratamyena ca mahadAdyAvirbhAva iti triguNAtmakaM jagaditi matamiti bhAvaH / nA'nekAntaM pratikSipet / svayameva viruddhasattvAdiguNAtma 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyAvyakhyAvibhUSitaH 77 prakRtirUpA'nekAntAtmakavastusvIkArAttannirAkaraNasyA'narhatvAt / vyathA saGkhyAvatAM mukhyataiva hIyeteti bhAvaH // 10 // ___cAvIkakRto'nekAntapratikSepastUpekSaNIya eva, tatsamarthane'pyabadarAdityAha vimatiH sammatirvApi cArvAkasya na mRgyate / paralokAtmamokSeSu yasya muhyati zemuSI // 11 // vimatiriti-yasya yatprakArasya, cArvAkasya, paralokAtmapokSeSu = paraloke Atmani mokSe ca viSaye, zemuSI = buddhiH"muddhimenISA dhiSaNA dhI:prajJA zemuSI matiri" tyamaraH / pati-vivekaM nA'vadhArayati / bhUtebhya eva cetanotpattiH, piSTo guDAdibhyo madazaktivat / evaJca nityasya jIvasyA'bhAvAtparamemokSayorabhAvaH / jIva eva nAsti, tarhi kasya tau syAtAm ? / vasvIkAra eva puNyAdivyavasthA / paralokamokSayozca puNyAdilyanimittatvAt / yaduktam-" yAvajIvelsukhaM jIveNaM kRtvA pivet / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH ?" // etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH / bhadre ! vRkapadaM yadvadanti bahuzrutAH" iti ca // ataeva tasya, cArvAkasya= zikAyatiketikhyAtasya, vimatiH viruddhamatiH, anekAntasya nirAsthimiti yAvat / sammatiH samarthanam , vA'pIti samuccaye / i, mRgyate-amviSyate / mUlata eva vicArabhedAttadvimateH smm|vii svapakSe'kiJcitkaratvAditibhAvaH // 11 // 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 zrIvItarAgastave'STamaH prakAzaH tadevaM bahusammatatvAdanekAntapakSa evA''daro viduSAmityupasaMhAreNa vItarAgaM stauti tenotpAdavyayasthemasambhinnaM gorasAdivat / tvadupajhaM kRtadhiyaH prapannA vastutastu sat // 12 // iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitazrIvItarAgastaves. STamaH prakAzaH // 8 // teneti-tena-anekAntasya bahusammatatvena hetunA, kRtadhiyaH vidvAMsaH, tvadupajJam tvayA vItarAgeNopajJam prathamamupadiSTam , gorasAdivata-yathA gorasAdisyAtmakam , tadvat / yaduktam-" payovrato na dadhyatti na payo'tti dadhivrataH / agorasavato nobhe tasmAdvastu trayAtmakam " iti / utpAdavyayasthemasambhinnam utpAdavya. yadhrautryAtmakam / sat-vastu, vastutastu-vAstavikarUpeNa, prapannA:svIkRtavantaH, IdRzarUpameva vastvityevamaGgIkRtavantaH / satsveva bahUnAM sammatiriti kRtadhiyAM bahusammatamevA''daraNIyam / tacca tvadupajJameva / anyattvasadabahusammatamiti tatrA''daro'viduSAmeveti tvameva vijayase iti mahAMstava mahimA / na ca tvatto'nyo mahAniti bhAvaH // 12 // itizrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastavakIrti. kalAkhyAyAM vyAkhyAyAmaSTamaH prakAzaH // 8 // 2010_ Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH prakAzaH athA'STabhiH prakAzairasAdhAraNA'nuttamaguNavaiziSTayayathArthavaktRtvA'nyA'nabhibhavanIyatvAdiguNagaNakIrtanena kRtvA vItarAgasyaiva bhajanIyatvamiti bhaGgayA samarthya kAlasyA'pi 'janyAnAM janakaH kAlo jagatAmAzrayo mata' iti bhaktiphalAvAptiM pratyapekSitatvAtkAlavizeSasya ca zIghraphalapradatvamAhAtmyAttAdRzasya kalikAlasya svasya vItarAgabhaktiphalaM pratyatyutkaNThitatayA stutimupakramate yatrA'lpenA'pi kAlena tvadbhakteH phalamApyate / kalikAlaH sa eko'stu kRtaM kRtayugAdibhiH // 1 // yatreti-yatra yatprakAre kalikAle, kaliyugetiprasiddhe catuyugA'nyatamakAla ityarthaH / tvadbhakteH tava vItarAgasya bhakteH sevAyAH, sAca tadAjJArAdhanAdineti bodhyam / alpena-itarayugApekSayA'lpatareNa, kAlena ahorAtrAdirUpeNa, apinA natu bahunA kAlenetyevakArArthadhvananena kalikAlamAhAtmyaM dhvanyate / phalam = muktyAdirUpaM phalam , Apyate / yaduktam=" kRte varSasahasreNa netAyAM hAyanena ca / dvApare yacca mAsena ahorAtreNa tatkamAvi " ti / saH= tAdRzamAhAtmyaviziSTaH, ekaH kevalaH, " eko'nyArthe pradhAne ca prathame kevale tathe " tyamaraH / kalikAlA kaliyugAkhyaH kAlavizeSaH, astu / kRtayugAdibhiH satyayugatretAdvAparayugaiH, kRtam alam : na taiHprayojanam , vilambena 2010_ Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave navamaH prakAzaH phalapradatvAdityarthaH / sarvasya hi zIghraphalaprada eveSTo bhavati / mAdRzAnAJcA'lpAyurbalAdInAM sutarAM phalaprAptau vilambasyA'sahanIyasvAt / tAdRzazca kalikAla eveti tamevaikaM kAlaM prArthaye / tvadAjJAmArAdhayannapi na bhave ciraM sthAtumicchAmIti bhAvaH / etena svasya muktiviSayA'tyutkaTecchA dhvanyate // 1 // nanu na kevalaM kAlamAhAtmyena phalAvAptiH' tasyApekSAkAraNatvAt / kintu bhajanIyakRpaiva tatra mukhyaM tantram / tAM vinA kAlasyAkiJcitkaratvAditi cet, evametat / ata eva sA duHkhabahule kalau prazastaphalA vizeSato'pekSitetyAha--- suSamAto duHSamAyAM kRpA phalavatI tava / meruto marubhUmau hi zlAghyA kalpataroH sthitiH // 2 // suSamAta iti-tava, kRpA-upalakSaNatvAtkRpayA kRtaH sadupadezAdiH, suSamAtaH suSamArAkhyaM sukhasabuddhibahulaM satyayugAdikaM vA'pekSya, duHSamAyAm duHkhadurbuddhibahule duHSamAre kalau vA, phalavatI-bhUriphalA prazasyaphalA ca / arAntare kAlamAhAsyAdalpAnAmeva duHkhitvAd durbuddhitvAcca taduddhAreNA'pyalpaphalA bahuduHkhidurbuddhitAraNAtprazastaphalA ca / evaJcA'tra sA vizeSeNa tvayA kRpA pravartanIyeti bhAvaH / tadRdRSTAntena samarthayannAha-hi-yathA, kalpataroH abhISTapradasya kalpavRkSasya, mestA meruparvataM sarvasauvidhyasamRddhamapekSya, ma jalAdihIne vAlakAmayapradezavizeSe marunAmnA prasiddhe, sthitiH= 2010_ Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH avasthAnam , zlAghyA-prazasyA savizeSamapekSitA ca / tatra.. tasyaphalavizeSAt : "vyAdhitasyauSadhaM pathyaM nIrujasya kimauSadhairi " ti, bhAvaH / atra marubhUmiduHSamayorbimbapratibimbabhAvena. marau kalpavRkSasyeva kalau vItarAgasya kRpA tadupadezaprAptirUpA durlabheti dhvanyate / sati ca tallAbhe zIghra phalA'vAptiriti kAlamAhAtmyamiti tAdRzaH kAlastava kRpA. ca dvayamevApekSitamiti hRdayam // 2 // nanu vItarAgavacanamAgamAdirUpreNA prathitaM sarvasulabham kalikAlazca pravarttamAna eva / kintu piralA evaM zAnimAtAkRpAmAjastadbhaktiphalabhAjazca tato'pi viralAH iti kiM nAma kRpA-.. mAhAtmyaM kAlamAhAtmyaM veticet, evametat / caitAvatArAyaH kAlasya vA mAhAtmyaM hIyate / api tu tAdRzamAhAtmAnabhave'pekSitasAmagrayantaraviraha eva prayojaka ityAha kA zrAddhaH zrotA sudhIrvakA yujyeyAtAM yadIza ! tat / tvacchAsanasya sAmrAjyamekaccaM kalAvapi // 3 // zrAddha iti-Iza! yadi, zrotA=jyAlyAtRbhiH pratipAdyamAnAnAM tvatpravacanAnAM zrAvakaH, zrAddhaH = samyagdarzanavAn , vaktA-vyAkhyAtA, sudhIH tvatpravacanamarmavedI jijJAsuprabodhakuzalazca, lAvubhau, yujyeyAtAm ekatra miletAm / tat tadA, kalau, apinA yugAntarasamuccayaH / yugAntare tAdRzayoogaH kAlaprabhAmAtsulabhaH, kalikAlasya tu mithyAtvabhUyiSThatvAtsa durlabhaH / sati - - - 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zrISItarAgastave navamaH prakAzaH - - - ca tAdRze yoge, tvacchAsanasya tvadAjJAyAH, sAmrAjyam= prabhu tvam, ekacchatram ekamanyasya tAdRzaprabhutvA'bhAvAdadvitIyaM chatra prabhutvaliGgamAtapatraM yasya, tattathA / pratipakSarahitamityarthaH / / tvacchAsanameva vijayeteti yAvat. / evaJca zraddhAlUnAM nipuNavyA. khyAtRNAM cA'bhAvAdeva vItarAgakRpApAtrANAmalpatA, tadbhaktiphalabhAja ca viralatA / sati ca sAmagrIsAkalye tadubhayamAhAsyamavikala mevopalabhyeta / nahi jalAyabhAvena bIjasyA'GkurA'jananaM tadayo. gyatvasAdhanAyA'lamiti bhAvaH // 3 // nanu tAdRzayogadaurlabhye durguNabahulakaliprabhAva eva mUlamiti kalistutistavA'sthAna iti cenna / yugAntare'pi durguNAnAM sattvA. dityAha--- yugAntare'pi cennAtha ! bhavantyucchRGkhalAH khalAH / pRthaiva tarhi kupyAmaH kalaye vAmakelaye // 4 // yugeti-nAtha !, ced yadi, yugAntare = anyaH satyayugAdiryugo yugAntaram , tasmin , apinA kalisamuccayaH / sadguNa. bahulatayA khyAte'pIti vA sUcyate / ucchRGkhalA: udgataM dUrI. bhUtaM zRGkhalamiva niyamamaryAdA yebhyastAdRzAH, nirmaryAdA ityarthaH / azraddhAlabo jJAnalavadurvidagdhAzceti yAvat / ata eva, khalA:khalazabdavAcyA durAcArAH, bhavanti / tarhi, vAmakelaye-vAmA duSpariNAmatvAdvakA keli vilAso yasya, sa tAdRzaH / tasmai, 2010_ Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAlyAvibhUSitaH kuTilAcArabahulAya / etena kope kAraNasAmagryuktA / sarvo'pihi kuTilAcArAya kupyatIti bhAvaH / kalaye kaliyugAya, evakAro bhinnakramo'nyayogavyavacchedArtho'tra sambadhyate / na tvanyasmA ityarthaH / vRthA-niSkAraNam , kupyAmaH-du:SamAro'yamityevamAkruzya krodhamAviSkurmaH / yadi hi sarvatra durjanAstarhi sarveSAmeva yugAnAM vAmakeliteti sarvebhya eva kupyantu, na tu kalaye eva / evaJca kalaye eva kopo vRtheti / yadvA-kalaye vRthaiva kupyAmaH / tatra hetugarma vizeSaNamAha-vAmakelaye-vAmA'bhISTatvAdragyA keliH zIghrabhaktiphalapradAnaprayojakatvarUpo vilAsaH prabhAvo vA yasya, tasmai, tAdRzAya / "vAmastu vakre ramye syAtsavye vAmagate'pi ce" tyamaraH / na ca yugAntareSvIdRzavaiziSTyam / evaJca yugAntarebhya eva kopo yuktaH / kalaye tu dUre yogyatAvAtI, pratyuta vRthaiveti tAtparyam // 4 // ___ bhavatu vA kali durguNakhAniH, tathA'pi yugAntarebhyo'. yamatizete / kalyANaparicayasAdhanatvAttasyetyAha kalyANasiddhyai sAdhIyAn kalireva kaSopalaH / vinA'gniM gandhamahimA kAkatuNDasya naidhate // 5 // kalyANeti-kalyANasiddhyai-kalyANasya kalyANaguNaviziSTasya / bhavyasyeti yAvat / suvarNasya ca / siddhyai-nirNayAya, kalyANo na vA ?, kizo vA kalyANa ityevaM zaGkAviprati 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvAstave mavanaH prakAza pattyAdinirAkaraNapUrvakanizcayAya / kalyANaprAptyA iti vA'rthaH / sAdhIyAn atizayena sAdhuH, sarvotkRSTa ityarthaH / kalireka natvanyaH / kamopalaH = nikaSayAvA / yathA nikaSeNa-suvarNasya tatprakArasya ca nirNayaH, zuddhatvanirNayena suvarNaprApti vI bhavati / tathA yaH kaliM tarati, sa kalyANa iti nirNIyate, utkRSTa guNazca / nahi guNotkarSa vinA kalyANaM vinA vA kalau ko'pi svastho bhavitumarhati / yadi vA yaH kaliM tarati, so'vazyaM kalyANaM prApnoti / tathA kaSeNa parIkSayA yathA jhaTiti suvarNaprAptistathA kalAvapi zIghraphalaprAptiriti suSThUttam-kalikha kaSopala iti / kalyANasiddhau kale: prayojakatvaM samarthayannAhaagni vinA, kAkatuNDasya-kAlAguroH, gandhamahimA-AmodotkarSaH, na, edhate vardhate / agnitaptasya hi kAkatuNDasyA''modaH prasarati, nA'nyathA / tathA yaH kaliM sahate, tasyaiva guNotkarSo jAyate / anyathA tu guNatAratamyasya durgamatA durlabhatA ceti kaliravazyastutya iti bhAvaH // 5 // bhavatu vetarevAmitare stutyAH, mama tu kalireva stutyaH, tatraiveSTasiddherityAha nizi dIpo'mbudhau dvIpaM marau zAkhI hime zikhI / kalau durApaH prApto'yaM tvatpAdAbjarajaHkaNaH // 6 // nizIti-durApaH duHkhena kaSTenA'nekabhavapuNyasambhArabalenA. 2010_03or Private & Personal Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pyata iti saH kathamanyathA sarvasyaiva na tallAbha iti bhAvaH / sa ka ityapekSAyAmAha-tvatpAdAbjarajAkaNaH = tabaH pAdAvabje kamale iva, tadrajaHkaNaH parAgaleza iva dhUlikaNaH ayam buddhisthatvAtpratyakSakdanubhyamAnaH, kalau prAsaH / ataH saH mayAsvazyastutyaH / yo hi durlabha prApayati, tasyA'stutau kRkAva vyajyata iti bhAvaH / tasya durApatvA'tizamabodhanAya mAlArumakaM luptamAlopamA vA''ha-nizi-rAtrau, dIpa-dIpa iva, dIparUpo bA, sabastusanmArgaprakAzakatvAt / tathA, ambudhau-samudre, dIpam = dvigatA Apo yasmiMstat , antarIpam / jalAnta pradezavizeSaiti yAvat / tadiva, tadarUpo vA / abdhau dvIpamiva bhave majjatAmAzrayabhUmitvAt / tathA, marau-marupradeze, zAkhI-vRkSaH, sa. iva, tadrUpo vA / AkpataptAnAM zItalacchAyApradAnena kRtvA yathA sukhakaro maruvRkSastathA bhaktApataptAnAM tannivAraNena kRtvA zItAzrayapradAnAt / tathA, hime zItoM, zikhI = amiH, sa iva, tadarUpo vA / agni hi hime nijatApena jADyanAzakaH, tathA'yamapi samyagjJAnapradAnena kRtvA matimAndyarUpajADyanAzakaH / IdRzaguNaviziSTo na sulama iti durApa iti tAtparyam // 6 // kalinamaskaraNena svasya kRtajJatAM sUcayan vItarAgadarzanadaurlabhya bhaGgayAha yugAntareSu bhrAnto'smi tvadarzanavinAkRtaH / 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 zrIvItarAgastave navamaH prakAzaH namo'stu kalaye yatra tvadarzanamajAyata // 7 // yugeti -- tvadarzanavinAkRtaH = tvadarzanena tvadavalokanena tvaduktatattvazraddhayA vA vinAkRto rahito vaJcito vA / ata eva, yugAntareSu = bahuSvanyeSu yugeSu / bhrAntaH = vihitabhramaNaH, asmi / yadi hi tvadarzanavAnabhavam , na yugAntareSvabhrAmyam / tvadarzanasya bhavavicchedakaratvAt / ata eva na yugAntareSu mama sAdaraM mamaH, kintu, yatra-yasmin kalau, tvadarzanam = tvaduktatattvazraddhAnam , tvabimbAdyavalokanarUpaM tvadavalokanaM vA, ajAyatajAtam , labdhaM vA, tasmai, kalaye, namostu / svasya tatraiva mahAlAbhAttaM prati kRtajJastaM namAmi, na tu yugAntaram / tatra svArthAssampattaH / 'sarvaH svArtha samIhata' iti bhAvaH // 7 // yadvA na ko'pi prazasyo nindho vA svataH, kintu bhavatsattvA'sattvAbhyAmeva tattvamityAha bahudoSo doSahInAtvattaH kalirazobhata / viSayukto viSaharAtphaNIndra iva ratnataH // 8 // iti... kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitazrIvItarAgastave nakmaHprakAzaH // 9 // bahudoSa iti-bahudoSaH mithyAtvAdidoSabahulaH, kaliH, doSahInAt-vItarAgAt , tvattaH tvadapekSayA, azobhata / vartamAnAprabhRti yadvA tadvA bhavatu, atItakAle tu sa prazasya eva / 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH yadvA-doSahInAttvatto hetoH, bahudoSaH iSadasamAptadoSavAn / alpadoSa ityarthaH / sarvathA doSAbhAvastu na, svabhAvasya durucchedyatvAditi bhAvaH / vItarAgasya tava samparkA doSabahulo'pi kaliralpadoSo jAtaH / mahatAmAzraye'lpasya guNotkarSAt , " saMsargajA doSaguNA bhavannI " ti nyAyAt / ata evA'zobhata / bahudoSasyA'lpadoSatve zobhanamucitameva / vItarAgo hi yatra bhavati, tato doSAkarAdapi doSo'pacIyata eveti bhagavataH kalau satvAtkaleralpadoSatvAtstutyatvameveti tAtparyam / tatropamAnamAha-viSayuktaH= viSadharaH, phaNIndraH mahAsarpaH, viSaharAt-viSApahArakAd , ratnata iva / yathA viSadoSasattve'pi viSahararatnAddhetoH phaNIndraH prazasyate, yadvA tAdRzaratnato doSamoSeNa kRtvA phaNIndraH stuyate'narthabhayAbhAvAdrabalAbhAcca / tathA kalerdoSavattve'pi tvatta eva sa prazasyaH, yadvA tvattastaddoSamoSeNa durlabhatvallAbhena ca sa prazasya eveti bhAvaH // 9 // iti zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastakkIrtikalAkhyAyAM vyAkhyAyAM navamaH prakAzaH // 9 // dazamaH prakAzaH tadevamuktaprakAreNA'tizayAdistutidvArA kalistutidvArA ca bhagavantamupazlokya " cakraH sevyo nRpaH sevyaH " iti nyAya 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave dazamaH prakAzaH manurundhan sAkSAdeva vItarAgamupacArakAkyaiH stuvannirhetukakAruNikatvameva manoraJjanacaturavAcA bhaGgyA stauti matprasastvatprasAdastvatprasAdAdiyaM punaH / ityanyonyAzrayaM bhindhi prasIda bhagavan ! mayi // 1 // __maditi-matprasatteH = mama prasatteH prasannatAyAH, samyamdarzanapUrvakatvadAjJArAdhanAdinA kaSAyAdikaluSA'pAkaraNena nirmalamanovRttikatAyA hetoH, anantaramiti zeSo vA / madIyazuddhamanovRttikatAmapekSyeti vA / tvatprasAdaH tava vItarAgasya prasAdo'nugrahaH, mayIti sambadhyate / yadvA mama zuddhamanovRttitve zubhasambhAvanayA tava prasannatA syAt / sarvo hi svAnuyAyinaM zuddhavRttikamupagamya prasIdati / yaduktam-"vItaspRhANAmapi yogabhAjAM bhavanti bhavyeSu hi pakSapAtAH" iti / punaH kintu, iyam-matprasattiH, tvatprasAdAta tvadanugrahAt / yadi hi tvamanugRhyopadezAdikaM dadAsi, tadeva sanmArgajJAnAdinA matkAluSyapramoSasambhava iti matprasattistvatprasAdAt / etacca mahatkautukam , yadevaM matprasattistvatprasAdo vA kimapi na sambhavati / ekasya bhAve'parasyA'parasya bhAve caikasyA'pekSaNAdanyonyAzrayadoSAspadatvAt / nanu tarhi tvayA''dau svaprasattireva sampAdanIyeti cenna / asamarthasya mama tvadanugrahaM vinA tadasambhabAt / sva tu vItarAgasya sarvasamarthatayA nirhetukakAruNikatayA ca nA'tIvA'pekSitA matprasattiriti prAktvameva prasIdetyAha - iti= 2010_03r Private & Personal Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6)* kIrtikalANyAkhyAvibhUSitaH uktarItyA''padyamAnam , anyonyAzrayam = dvayobhIve parasparA'pekSaNarUpaM doSam , bhindhi apAkuru, kiM kRtvetyapekSAyAmAha-bhagavan != aizvaryazAlin ! etena sambodhanena doSabhedasAmagrIsAkalyaM sUcitam / nIzvaryazAlinaH svacikIrSite kimapyatyantamapekSitaM bhavati?, aizvaryazAlitvasyaiva tathA sati sandehAspadatvApatteH / ata eva, mayi= alpasAmarthe svaprasattisAdhanavikale, prasIda-prasanno bhava / tava nirhetukaparamakAruNikatvAt / matprasatteravazyamapekSaNe ca tadapi vivAdAspadaM syAditi bhAvaH / etenA'prasannaM mAM kRpayA prasAdayeti svA'bhilASo'pi bhaGgayA niveditam // 1 // nanu tvatprasattAvalaM matprasAdApekSaNena, madrUpadarzanena madguNakIrtanena cAJjasA tatsambhavAditi cet , evametat / kintu tadapi mAdRzAmatyantamazakyamityAhanirIkSituM rUpalakSmI sahasrAkSApaM na kSamaH / svAmin ! sahasrajihvo'pi zakto vaktuM na te guNAn // 2 ___ nirIkSitumiti----svAmin, sahasrAkSaH sahasrANyakSINi yAya sa tAdRzaH, zakra ityarthaH / apinA dvayakSAdemAdRzasya tu kathaiva keti sUcyate / te-tava, rUpalakSmIm svarUpasamRddhim , samRddhaM rUpamiti yAvat / nirIkSituM, na, kSama: samarthaH / nahi nirguNAnAM sarvotkRSTAnantaguNAnAM ca rUpaM ko'pi draSTuM kSamaH / sagaNasyApi parimitarUpasyaiva ca darzanaviSayatvAditi bhAvaH / tathA 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave dazamaH prakAzaH guNAn ,te iti sambadhyate / sahasrajihvaH sahasrA jihvA yasya sa tAdRzaH, zeSanAga ityarthaH / atrA'pyapinA sarvAdhikavacanasAdhanasampannasya cenna zaktistarhi mAdRzAmekajihvAnoM kA katheti sUcyate / vaktum-varNayitum / na zaktaH / evaJca tvatprasAdaM vinA na matprasattiH kenA'pi prakArAntareNa sambhavatIti mayi prasIdeti bhAvaH / etena bhaGgayA bhagavato'nantarUpaguNavattA sucitA // 2 // nanu mamaiva guNAHstotavyA ityeva kuta iti cettatrAhasaMzayAnAtha ! harase'nuttarasvargiNAmapi / ataHparo'pi kiM ko'pi guNaH stutyo'sti vastutaH 1 // 6 saMzayAniti-nAtha !, anuttarasvargiNAmapi anuttaravimAnavAsinAm , anyA'pekSayA jJAnAdiguNottamAnAmapItyaperarthaH / teSAM saptalavamAnAyurabhAvamAtrata eva kevalAprApteH / evaJcA'nyeSAM kathaiva keti sUcyate / bhagavataH sarvAdhikajJAnavastvaM ca dhvanyate / saMzayAn = AgamAdipadArthA'nirNayAtmakasandehAn , harase yuktyAdinA padArthAnniIyA'pAkaroSi / bhUmiSTho'pIti prastAvAllabhyate / etaccA'nitarasAdhAraNavaiziSTyaM taveti bhAvaH / tadevAha-ko'pi, paraH anyo'pi, kim ? =na ko'pyanyo bhUmiSTho'pi sannanuttarasvargiNAmapi saMzayA'pahArako dRSTaH zruto vA'dyAvadhIti bhAvaH / ataH asmAddheto:. vastutaH yAthAtathyena rUpeNa, guNaH tavetyarthabalAlabhyate / stutyaH stotuM yogyaH / nA'nyasya kasyA'pi, 2010_03or Private & Personal Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalApAkhyAvibhUSitA 91 - tAdRzavaiziSTyasyA'nyatra kadApyalAbhAditi bhAvaH / ataH paro'pi ko'pi guNo vastutaH stutyo'sti kimityevamanvaye tvataH paro guNo na vastutaH stutya iti guNasya vastuto'stutyatve guNasyA'pyavastutvApattyanuSaGgAdaniSTArthapratItiprasaGga iti sudhIbhizcintanIyam // 3 // atha virodhAbhAsamukhena bhagavato vaiziSTyaM stautiidaM viruddhaM zraddhattAM kathamazraddadhAnakaH 1 / Anandasukhasaktizca viraktiva samaM tvayi // 4 // idamiti-azraddadhAnakaH-naH zraddhate iti saH, svArthe kaH / zraddhAvidhurAntaHkaraNa ityarthaH / viruddham parasparasparvi loke sahAvasthAnasyA'darzanAditi bhAvaH / idam katham - phenaprakAreza zraddhattAm = ruciviSayaM karotu ? / rucerevA'bhAvAnmalaM nAhita kucha zAkheti bhAvaH / idamiti kimityAkAGkSAyAmAha tvayi bhavati vItarAge, samam = yugapadeva, AnandasukhasaktiH - nirupAdhikazAca tAnandAtmakasya sukhasya saktiH saGgaH, akhaNDazAzvatAnandamagnateka tyarthaH / viraktiH = prazamaH, saGgaviraha ityarthaH / cadvayaM samuccaye / saGgasaGgavirahadvayaM viruddham, bhAvAbhAvavatsahAnavasthAnAdityekatra tadvayaM na yauktikam / tvAdRzasyA'nyasyA'bhAvAdRdRSTAntazUnyatvAditi samaM tadvyasvIkAre na zraddhAtiriktaM sAdhanam, azraddadhAnasya ca zraddhAyA evabhAva iti sa naitacchraddhAtuM zaknotIti bhAvaH / atra karmamUlasaGgaviratiH, karmakSayamUlasukhasaGgazcetyapekSA bhedAdddvayoravirodho bodhyaH / " | 2010_dor Private & Personal Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 zrIvItarAgastave dazamaH prakAzaH vItarAgo muktazca sahaiva bhagavAnityadbhutaguNaviziSTa iti hRdayam // 4 nanvasvAnandasukhasaktirviraktizca samaM vItarAge, kintupekSopakAritAdvayI bhavatA varNyamAnA katham ?, virodhAditi cenna / tadAha nAtheyaM ghaTyamAnApi durghaTA ghaTatAM katham 1 / upekSA sarvasattveSu paramA copakAritA // 5 // nAtheti-nAtha !, sarvasattveSu-upakAriSvapakAriSu taTastheSu ca, upekSA mAdhyasthyam , samadRSTitetyarthaH / paramA = sarvottamA, upakAritA-upakArazIlatA, caH samuccaye, yadvA hetau / yataH sarvasattveSUpakAritA, ata upekSA'pakSapAtitA, ityataH-iyam-uktobhayI, ghaTyamAnA-upapadyamAnA, apito, vItarAgatayA samatAyAH, tIrthapravartanAnyathAnupapattyopakAritAyAzca nirNayAt / tatazcopekSA kApyekatra pakSapAtA'bhAvena, kathamanyathA tIrthapravarttanena kRtvA sarvopakArakaraNam ? / upekSA'bhAve hi pakSapAtA'vazyaMbhAvAtsarvopakAritA na sambhavati / evaJca sarvopakAritaivopekSAmapakSapAtarUpAM sAdhayatItyato hetoH, katham kenaprakAreNa, durghaTA durupapAdA, ghaTatAm = jAyatAm ? / ekasyA bhAve'parasyA avazyambhAvAdvirodhA'bhAvAtsughaTaiva, na tu durghaTA / nahi kasyApi hitAhitAkaraNamupekSA, api tvapakSapAtena sarvahitakaraNameva / evaJca tayo durghaTatvaM manyamAnA vivekavaJcitA eveti bhAvaH / tavaitanmAhAtmyam , yadyadanyatra durghaTam , 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH tadeva tvayi sughaTamiti lokottaraguNo bhavAniti hRdayam // 5 // ataeva pareSAM mate viruddha api nimranthatAcakravartite bhagavatyaviruddha evetyAha dvayaM viruddhaM bhagavaMstava nAnyasya kasyacit / nirgranthatA parA yA ca yA coccaizcakravartitA // 6 // dvayamiti-bhagavan ! aizvaryazAlin ?, etena virodhinorapi virodhaparihAre kAraNasAkalyaM sUcitam / ezvaryazAlinAM hi na kimapyasambhavamiti bhAvaH / dvayam-ubhayam, viruddham-parasparapratispardhi, tava tvatsambandhyeva, tvayyeva ghaTate, asti vA / anyasya, kasyacit kasyApi, na / bhagavattvA'bhAvAditi bhAvaH / kintaidvayamityAha-yA yAdRzI ca, parA-utkRSTA, nirgranthatA=niHsaGgatAmUlamAkiJcanyam , tathA, yA, ca, uccaiH parA, cakravartitA dharmasAmrAjyam / taduktadharmasya sarvotkRSTatvAditi bhAvaH / etadvayamityarthaH / yo hyakiJcanaH, sa na cakravartIti virodhaH / ni:tayA nimranthatA, sarvotkRSTadharmapravartanena ca dharmacakravartitetyarodhaH / eSo'pi tavA'dbhuto guNo virodhinoravirodharUpa iti vItarAgasya cAritramapyadbhutamityAha---- nArakA api modante yasya kalyANaparvasu / pavitraM tasya cAritraM ko vA varNayituM kSamaH 1 // 7 // 2010_ Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhImAza nArakA iti--yasya yAdRzasya vItarAgasya, kalyANaparvasu kalyANAnAM sarvasattvazubhAnAM parvasu mahotsavA'vasareSu, avasaravizeSeSu vA prasiddheSu paJcakalyANakeSu cyavanAdiSu, nArakAH narakasthA ekAntaduHkhinaH / apinA'nyasya tu kathaiva keti sUcyate / modante kSaNaM sukhamanubhavanti / vItarAgamAhAsyAditi bhAvaH / tacca mAhAtmyaM cAritramUlamityataH, tasya-tAzasya vItarAgasya, pavitram = sarvajagatsukhajananAdinA smaraNAdinA manaHzuddhijanakatvAcca puNyam, cAritramcaritram , vAkAraHpUrvoktAdbhutamuNasamuccaye bhinnakramaH / kA, varNayitum , kSamaH =na kopItyarthaH / tasya mahAviSayatayA'nyatrA'zrutAdRSTatayA ca vAgatItatvAditi bhAvaH // 7 // sarvamapyadbhutaM vItarAgasyetyupasaMharatisamo'dbhuto'dbhutaM rUpaM sarvAtmasu kRpA'dbhutA / sarvAdbhutanidhIzAya tubhyaM bhagavate namaH // 8 // iti klikaalsrvjnyshriihemcndraacaaryvircitshriiviitraamst| dazamaH prakAzaH // 10 // - zama iti-zamaH-tRSNAkSayaH, adbhutA itaratrA'nuphlA mbhAdvilakSaNatvAdvismayajanakaH / tathA, rUpam svarUpam , adbhutam uktAtizayAdihetoriti bhAvaH / sarvAtmasu-sarvajIveSu, kRpA kSutA / amala tAzakRpA'lAbhAditi bhAvaH / kiM pariga nayA, yadadbhutaM tatsarpha tavaivetyata:-sarvAdbhutanidhIzAya 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH SAmadbhutAnAM yo nidhirAkarastasyezAya; sarveSAmadbhutAnAM tvamIza iti tasmai, tubhyam bhagavate bhagavAnityanvarthavizeSaNaviziSTAya, namaH / astvitizeSaH / namaskAra evA'smAkaM zakyaH, na tu tavAdbhutaguNavarNanamiti bhAvaH // 8 // iti zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastavakIrtikalAkhyAyAM vyAkhyAyAM dazamaH prakAzaH // 10 // ekAdazaH prakAzaH samprati mAhAtmyaM varNayan vItarAgaM stautinighnan parISahacamUmupasargAn pratikSipan / prApto'si zamasauhityaM mahatAM kApi vaiduSI // 1 // nighnanniti-cItarAga !, parIpahacamUm paritaH sarvataH kAyena manasA vAcA ca sahyanta iti parISahAH kSudAdayo dvAviMzatiH prasiddhAH, teSAM ca cakram , parISahasamUhamiti yAvat / "varUthinI camUzcakram " (a. ci0 / 3 / 746 / ) iti / nichanan sahanena kRtvA hatamiva kurvan / yathA hi nihananena parasainyavinAzastathA sahanena parISahANAM vinAza eva bhavati, tatphalasyA'svasthatAyA anutpAdAt / parISahANAM camUtvaM ca vinAzyatvasAdhAsamudAyarUpatvAcca / kiJca parasainyAhanane svasya parAjayAdisambhavaH, 2010_ Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 zrIvItarAgastave ekAdazaH prakAzaH " " tathA parISahA'sahane saMyamavilopa iti bodhyam / tathA, upasargAn = devAdikRtopadravAn, "upaliGgaM tvariSTaM syAdupasarga upa dravaH " ( a. ci0 |2| 125 ) iti / zrUyante hi pArzvAdi jinAnAM kamaThAdikRtA upasagI iti bhAvaH / pratikSipan = nirastamiva kurvan / asAdhAraNadRDhamahAsattvatayA svasya taiH kSobha lezasyA'pyabhAvAdupasargINAM kSobhacikIrSayA'pacikIrSayA vA kRtAna niSphalatvAditi bhAvaH / nanvetatsarvaM kimarthamityapekSAyAmAha - zamasau. hityam - tRSNAkSayajanyaM paramAnandam prApto'si nahi pariSahopa sargajayaM vinA zamalAbha iti bhAvaH / arthAntaranyAsenaitatsamarthaya nnAha - mahatAm = uttamottamAnAM SaSThaprakRtikAnAm, vaiduSI = dhanopAyajJatA, kA'pi = lokavilakSaNA / nAlpasattvo 'dhIro'lpa vA tathAkRtvA zamasauhityaM prAptuM jAnAti, zaknoti vA zamasauhityaM tena prakAreNaiva prApyata iti bhavAdRzo mahAnta evaM jAnanti tatprApnuvanti ca / tadetadbhavanmAhAtmyaM lokottaramiti bhAvaH / atra ghAtakSepapravRttasya na zama iti virodhaH / parI hopasarga ghAtakSepajanyazamasauhityavAnityaMvirodhaH // 1 // -sAdhyasA uktopAyaprAptazamaphalaM bhaGgayA''haarakto bhuktavAn muktimadviSTo hatavAn dviSaH / aho ! mahAtmanAM kospi mahimA lokadurlabhaH // 2 arakta iti - vItarAga !, bhavAn / araktaH = viSayadi 2010_dor Private & Personal Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH raktaH, vItarAga ityarthaH / ata eva, muktim- kAryena karmakSayalakSaNaM mokSam , bhuktavAna-prAptavAn / nahi rAgiNo muktiH, rAgasya karmopacayahetutvAt / atra rAgaM vinA na bhoga iti virodhaH / nIrAgasya muktiprAptirityavirodhaH / nanu mA bhUdrAgaH, nahi rAgAbhAva eva muktiprayojakaH, kintu dveSAbhAvo'pi, tadAhaadviSTaH dveSarahitaH, ata eva, dviSaH kaSAyAdIn zreyaHpratipanthibhUtatvAdaritulyAn , hatavAn nAzitavAn / zamavato na rAgadveSau, tathA sati zama eva na syAt / rAgadveSayostRSNAmUlatvAt / zamasya ca tRSNAkSayarUpatvAt / evaJca zamAdrAgadveSa. jayastatazca muktiH / atra yo dveSarahitaH, sa na dviSo hantIti virodhaH / dveSAbhAvAcca tanmUlAnAM kaSAyAdInAmabhAvarUpo vadha ityavirodhaH / yazca bhogI vadhakazca tasya na muktiriti virodha:, muktiprAptireva bhogaH, kaSAyAdInAmabhAva eva tadvadha ityavirodhaH / nanu rAgadveSajayo na sukara ityato'rthAntaranyAsena tatsamarthayannAha-aho ! mahadAzcaryametad , yat , mahAtmanAm uttamottamAnAm , lokadurlabha: lokairaprApyaH, ataeva, kopi anirvacanIyaH, lokairhi laukiko'rtho nirucyata iti bhAvaH / mahimA mAhA. syam , mahAnubhAvatetyarthaH / tAdRzAnirvacanIyamAhAsyAdeva bhagavato rAgadveSajayaH susAdhyaH / kathamanyathA sarvasyaiva na sa iti bhAvaH / zamo rAgadveSajayazcA'laukikA''tmasAmarthyasAdhyaH, tAdRzazca bhagaH 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave ekAdazaH prakAzaH vAniti tanmAhAsyamalaukikam / zamI vItarAgo muktazceli kRtArtho bhagavAniti hRdayam // 2 // yatazca tAdRzo'to lokAdhiko bhagavAnityAhasarvathA nirjigISaNa bhItabhItena cA''gasaH / tvayA jagattrayaM jigye mahatAM kA'pi cAturI // 3 // sarvadeti-bhagavan !, tvayA, sarvathA sarvaiH prakAraiH, guNAdinA balAdinA vA, nirjigISaNa-jetumicchA jigISA, tasyA nirmato rahitaH, sa tAdRzo nirjigISaH, tena satA, vItarAgatvAditi bhAvaH / nahi rAgaM vinA jigISA sambhavati / nanu nirbhayatvAdavijigISa: syAt . bhayahetuM hi loko jetumicchatIti cettatrAha-Agasa: aparAdhAt , pApAditi yAvat / " Agor3aparAdho mantuzce" tyamaraH / bhItabhItena-nityaM bhItena sattA, cA samuccaye / yo chaparAdhAdvibheti, sa na kadApyaparAdhaM karotIti niravadyo bhagavAniti bhAvaH / jagattrayam , jigye-adharIkRtam / yohi jito bhavati, sa jetu no bhavati / bhagavAMzcA'parAdhabhIto nirIhazca / na ca tAdRzo'paro loke iti jagattrayaM bhagavato hInam , bhagavAMzca lokAdhikaH iti bhagavato lokAdhikaM mAhAtmyam / atra yo na jigISurapi tu bhItaH, tasya na jagatprayajaya iti virodhaH / avirodhastukta eva / lokajayasyaiSa prakAro lokavilakSaNa ityarthAntaranyAsenAha-mahatAm , cAturI 2010_ Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ katikalavyAkhyAvibhUSitaH sAdhyasAdhanadakSatA, kA'pi lokavilakSaNA / phathamanyathA tAdRzo'pi san lokaM jayati / uktaprakAreNa lokajayacAturI vItarAgasahazAnAM mahatAmeva, nA'nyeSAmiti sA lokavilakSaNA / niravadyo nirIhazca bhagavAneveti lokAdhikaM mAhAtmyaM bhagavata iti bhAvaH // 3 // lokajayAcca prabhutvamayatnasiddhamityAhadattaM na kiJcitkasmaicinnA''ttaM kizcitkutazcana / prabhutvaM te tathA'pyetat kalA kA'pi vipazcitAm // 4 // dattamiti- bhagavan !, tvayA, kasmaicit , kizcid = dhanadhAnyAdikam , na dattam / niSparigrahatvenAkiJcanatvAditi bhAvaH / nanu yo dadAti sa eva prabhuriti na niyamaH, karAdigrahItA hi prbhuloke kathyate iti cettatrAha-kutazcana, kiJcit karAdikam , na, Attam-gRhItam , nirIhatvAditi bhAvaH / tathApi AdAna pradAnayorabhAve'pi, te-tava, prabhutvam-Izvaratvam / astIti zeSaH / atizayAdinA tasya siddhatvAditi bhAvaH / yadvA lokajayAllo. kaprabhutvamayatnasiddhaM nA''dAnapradAne apekSate / "prabhuttezvarI vibhuH" (a. ci0 3 / 359 / ) iti / atrA'rthAntaranyAsamAhavipazcitAma-saGkhyAvatAm , "vyakto vipazcitsaGkhyAvAn / (a. ci. / 3 / 342 / ) iti / kalA-zilpam , vidhipaTuteti pavit / "zilpaM kalA vijJAnaM ca" (a. ci. 39001) 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 zrIvItarAgastave ekAdazaH prakAzaH iti / kA'pi = adbhutA / kathamanyathA lokaprasiddhopAyaM vinaiva prabhutvam ? / AdAnapradAnAdikaM vinaiva bhagavataH prabhutvamiti vilakSaNaM mAhAtmyam / na rAjAdivatprabhu bhagavAn, kintu lokottaraguNApekSamalaukikaM prabhutvaM tasyeti bhAvaH // 4 // prabhutvaM sukRtaphalamiti jagadadhikasukRtamapi bhagavato mAhAtmyamityAha - , yasyApi dAnena sukRtaM nA'rjitaM paraiH / udAsInasya tannAtha ! pAdapIThe tavA'luThat // 5 // yaditi - nAtha !, yat sukRtam - puNyam, " syAddharmamastriyAM puNyazreyasI sukRtaM vRSa " ityamaraH / paraiH = bauddhAdibhiH, dehasya = svadehasyA'pi, AdinA dehadAnasyA'nyadAnA'pekSayA duSkaratvaM sUcyate / nahi jIvasya dehAdadhikaM kimapi rakSaNIyaM priyaM ca bhavatIti bhAvaH / dAnena samarpaNena kRtvA, atra kasyaci - dvauddhasya siMha kSutpIDitAyai tadduHkhanivAraNamanasaH karuNArdrasya svadehadAnakathASnusandheyA / na arjitam = saJcitam / yathA jagasprabhutvabhavavicchedAdikaM bhavettathA puNyaM nArjitam dAnasyAsvizuddhatvAt / zarIrasya nAnAkRmikulAkulatvAt / dAnaM hi tadeva prazasyate, yena sarveSAmupakAro bhavatu mA vA, apakArastu kasyA'pi mA bhUt / kiJca dAnaM puNyAnubandhi, na tu niranubandhaM karmeti bhAvaH / tat = tAdRzam jagatprabhutvAdiphalaM sukRtam / , 2010_dor Private & Personal Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAbhyAkhyAvibhUSitaH tava = vItarAgasya dAnAdiphalaM bhavaparamparaivetirahasyavidaH, ataeva, hadAsInasya = dAnA''dAnAdisAnubandhakriyArahitasya, niranubandhakiyasyeti yAvat / pAdapIThe'luThat = tava tAdRzapuNyAnapekSatayA tatpuNyaM tava pAdatalaM sevata iva / yo hi yadanapekSo bhavati, se tasya caraNaM sevata iti lAkSaNiko laukika: prayogaH / bhagavato niranubandhakriyatayA muktireva dAsIbhUteti tatra puNyA'nubandhipuNyasya taccaraNakaiGkamapyatibahiti bhAvaH / jagaduttamamukRtavAn bhagavAn jagatprabhuriti hRdayam // 5 // __ prabhuhi bhImakAntaguNavAn bhavatIti pratipAdayan bhagavato vItarAgatvaM sarvajagadupakArakatvaM cA''ha rAgAdiSu nRzaMsena sarvAtmasu kRpAlunA / bhImakAntaguNenocaiH sAmrAjyaM sAdhitaM tvayA // 6 // rAgAdiSviti-bhagavan !, tvayA, rAgAdiSu-rAgadveSAdiSu, viSaye, nRzaMsena-dhAtukena, " nRzaMso ghAtukaH krUra" ityamaraH / thamanyathA rAgAdivinAzanaM bhavata iti bhAvaH / etena vItarAgo bhagavAniti pratipAditam / tathA, sarvAtmasu = sarvajIveSu, kRpAlunA=nirhetukaruNAvaruNAlayena, kathamanyathA sarvasAvadhaviratyupadezo bhagavata iti bhAvaH / ataeva, bhImakAntaguNena-bhImo bhayApAdakaH kAntaH spRhaNIyazca guNo yasya, tAdRzena satA, nRzaMsatA bhImo guNaH, kRpAlutA ca kAnto guMNaH / yadvA nRzaMsatA 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgata kAdazaH akArAH guNaH sAmAnyato bhImo'pi kAntaH, rAgAdiviSayatvAcchyonimita tvAt / kRpAlutAguNazca sAmAnyataH kAnto'pi sarvAtmaviSayatva duSkaratvAdbhImaH / evaM ca bhImazcAsau kAntazca, sa tAdRzo gumo yasya, tena tAdRzena satetyarthaH / etaccA'pi mAhAtmyaM bhagavato yadyadeva bhImaH sa eva kAnto'pIti / anyatra bhImasya kAntasya ca guNasya pArthakyenaivopalabdheriti dhyeyam / uccaiH sarvotkRSTam , sAmrAjyam prabhutvam , trijagatprabhutvamiti yAvat / na jhanyasya tAdRzaM sAmrAjyamitibhagavatastaduccaireva bhaktIti bhAvaH / yo hi rAgAdipraNayI, ataeva vyaktivizeSa eva kRpAluzca, tasya na kadApi tAdRzaM sAmrAjyamapi / yo hi vItarAgaH sa eva sarvAtmara kRpAluzca bhavitumarhati / tAdRzazca bhagavAneveti bhagavato mahanmAhAsyamiti hRdayam // 6 // nanvetAvatA vItarAge sarva guNA eva, doSAHpunaranyatraivetyAyAtam , etaccAtibahiticedevametadityAha sarve sarvAtmanA'nyeSu doSAstvayi punarguNAH / / stutistaveyaM cenmithyA tatpramANa sabhAsadaH // 2 // sarveiti --anyeSu = bauddhAdiSu, sarvAtmanA = sarvaprakAreNa, sarve-rAgAdayaH, doSAH bhavaparamparAdidUSaNanimittAni, santItizeSaH / punariti vizeSe, tadevAha-tvayi-bhagavati bhavati vItarAge, guNAHjagadupakAritvaviraktatvAdayo guNapadavAcyAH, niranubandhatvAditi bhAvaH / sarve sarvAtmaneti sambadhyate, santIti zeSaH / nanu sarvaH svamutkRSTa katha 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrsikaDAyAsyAvibhUSitaH tIti na tatpramANamiti cettatrAha-icam-tvayi sarve guNAH sarvAtmaneyuktaprakArA, stutiH-mAhAtmyavarNanam , mithyA asatyA, nirmUlA, kalpitA veti, cet yadi, tat-tarhi, sabhAsadaH sabhyAH parIkSakAH, pramANam =avadheyavacanA niNetAraH, atra viSaye iti zeSaH / vivAde hi sabhya eva nirNatA, sa yadi 'ithaM stutimithye' ti vyavasthA hadAti, tarhi sA tathA, anyathA tvanyathA / vItarAgo hi nirdoSa isyAbAlagopAlaM pratItaH, doSamUlasya rAgasyaiva tatrA'bhAvAditi sabhyA maduktArthameva samarthayantIti nAhaM 'svamutkRSTaM kathayatI' tyevaM vacanIya iti bhAvaH / vItarAgaH sarvaguNapAtramiti vilakSaNaM mAhAtmyaM tasya, ko'pi kimapi vA jalpatu, sabhyAstu madanukUlA eva yuktivicakSaNA iti hRdayam // 7 // tAdRzasya mahataH stutyA svasya kRtArthatvaM pratipAdayannupasaMharati mahIyasAmapi mahAn mahanIyo mahAtmanAm / aho ! me stuvataH svAmI stutergocaramAgamat // 8 iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitazrIvItarAgastave ekAdazaH prakAzaH // 11 // - mahIyasAmiti-mahIyasAm anyaiH mahattaratvena svIkRtAnAM pauddhAdInAm , apinA mahadAdInAM tu kathaiva keti sUcyate / mahAn utkRSTaH, sarvAtmanA sarvaguNavattvena sabhyaH samarthitatvAditi 2010_03r Private & Personal Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 zrIvItarAgastave dvAdazaH prakAzaH 1 " bhAvaH / ataeva, mahAtmanAm - devendrAdInAm / yoginAmapa tyarthabalAllabhyate / mahanIyaH - pUjanIyaH, dhyeyazca / yo hi sarvaM mahAn sa sarvairapi pUjyate iti bhAvaH / ataeva, svAmI = nAthaH, sa tAdRzaH, stuvataH - stutiM kurvataH me - mamA mahAtmano'vi stuteH, gocaram = viSayatvam Agamat = prAptaH, ityetad aho ! = sAnandAzcaryajanakam / durlabhasya lAbho hi mAdRzasyAs lpasya harSAtirekajanako vismayajanakazca / tathA ca paraM kRtArthoM 'smi / yaduktam - " idaM hi bhavakAntAre janminAM janmanaH phalami ' ti / sarvamahAn vItarAga eva stotavyaH, tatazcAdbhutalAbha iti bhAvaH // 8 // iti zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastavakIrti kalAkhyAyAM vyAkhyAyAM ekAdazaH prakAzaH // 11 // stuvannAha - " dvAdazaH prakAzaH bhagavataH sarvAtmanA sarvaguNavattvaM vairAgyamUlamiti vairAgyadvAra paTvabhyAsAdaraiH pUrva tathA vairAgyamAharaH / yatheha janmanyAjanma tatsAtmIbhAvamAgamat // 1 // paTvabhyAseti -- vItarAga ! tvam, pUrvam = pUrvajanmani, paTva bhyAsAdaraiH = paTubhiriSTasAdhanakSamaiH, abhyAsaiH kriyAbhyAvRttyA vaira 2010_dor Private & Personal Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAbyAkhyAvibhUSitaH yabhAvanaiH, Adarai vairAgyaviSayasamyagrucibhizca kRtvA, yadvA paTavo nirantaratayA niratIcAratayA ca prazastA ye abhyAseSu AdarAH saruci punaHpunarbhRzaM ca nirantaravizuddhavairAgyabhAvanAnItyarthaH / taiH kRtvA / tathA-tena prakAreNa, vairAgyam-viratim , AharaH samacinoH, vIta gANAM bahatAM pUrvajanmanyarhadbhaktyAdisthAnakopAsanasyA''gamAdiSu pratipAditatvAditi bhAvaH / yathA-yena prakAreNa, iha = carame, janmani bhave, Ajanma = janmana evA''rabhya, tad = vairAgyam , sAtmIbhAvam tAdAtmyam , Agamat = prApat / dIkSAgrahaNAtpUrva keSAzcica dArAdiparigrahaH karmaphalasyA'nivAryatvAdeva, natu rAgAditi dhyeyam / yaddhi sadabhyastaM bhavati, tattAdAtmyameti, tacca naikena janmanA / yaduktam-" anekajanmasaMsiddhastato yAti parAM gatimi" ti / na para iveha janmanyeva virakto bhagavAn , kintu pUrvajanmata eva tathApravRttikaH / ata eva sahajavirAgaguNavAn , na ca sahajavairAgyaM vinA tAdRzabhuvanAdbhutaguNalAbhaH / sahajaviraktatvAcca sarve sarvAtmanA guNA bhagavati, kadApi doSamUlasya rAgasyA'bhAvAt , sarvadaiva guNamUlasya virAgasya sadbhAvAceti bhAvaH // 1 // taca bhagavato vairAgyaM vilakSaNamityAhaduHkhahetuSu vairAgyaM na tathA nAtha ! nistuSam / mokSopAyapravINasya yathA te sukhahetuSu // 2 // 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 zrIvItarAgastave dvAdazaH prakAzaH duHkheti-nAtha !, duHkhahetuSu = zokanimitteSu, yato duH jAyate, teSu, yathA vyAdhyAdiSu, nahi ko'pi kadApi tadi cchati / vairAgyam-anAsaktiH, viratirityarthaH / yadvA duH hetuviSTaviyogAdiSu satsu jAtaM vairAgyam , tathA = tAdRzam | nistuSam nirAvaraNam , nirupAdhikamityarthaH / nirmalamiti yAvA na-naiva / kRtrimamiti samudAyArthaH / duHkhahetuSvatIteSu tanmUlana vairAgyasyA'pyapAyAkAraNA'bhAve kAryAbhAvaniyamAditi bhAvaH / mokSopAyapravINasya mokSasyopAyaH sAdhanaM tatra pravINasya kuzalasa tajjJasya ca, te tava, sukhahetuSu-sukhajanakeSu srakcandanAGganAdiSuH sukhahetuSu satsu vA, yathA = yAdRzam , nistuSaM vairAgyamiti sambadhyate / sahajaM hi vairAgyamavizeSeNa sukhahetuSu duHkhahetuSa teSu satsu ca bhavati, na ca nivartate / tatazca mokSaM jAyate, itIdRzaM mokSopAyaM tvameva jAnAsi, atastvamAjanma virAgavAna pUrvajanmanyapi ca tadartha kRtazramaH / anye ca na mokSopAyaH pravINA iti teSAM vairAgyaM duHkhahetuSu / tatazca teSAM mokSo'pi na / kRtrimasya vairAgyasya tadahetutvAditi vilakSaNaM tvadvairAgyamiti bhAvaH / jagadanityatvAdibhAvanAyA jAtaM vairAgyameva vizuddham , duHkhahetutvabhAvanayA jAtaM ca tatsukhAdilAbhe kadAcitpratipatedapIti na tadvizuddhamiti vizuddhavirAgavAn bhagavAneveti // 2 // sahajamapi tadvairAgyaM nA'vivekakavalitam , yena tadakiJcitkara syAdityAha 2010_ Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH vivekazANe vairAgyazastraM zAtaM tathA tvayA / yathA mokSe'pi tatsAkSAdakuNThitaparAkramam // 3 // viveketi-bhagavan , tvayA, vivekazANaiH viveko heyopAdeyajJAnam , tadeva zANA nikaSopalAH zastratakSNyasAdhanavizeSAH, taiH kRtvA, vairAgyazastram vairAgyameva zastramiva karmavanakartanakSamatvAcchastram , tat , tathA tena prakAreNa, zAtam=tIkSNIkRtam parizodhitaM ca / yathA yena prakAreNa, tat-vairAgyazastram , mokSe-karmakSaye, apinAheyasya tyAgarUpe nAze'pi, sAkSAt anyavyApArAvyavadhAnena, akuNThitaparAkramam anavaruddhazaktikam , sampannamiti zeSaH / avivekapuraskRtena hi vairAgyena heyavadupAdeyamapi sadanuSThAnAdikaM tyajet , tatazca na karmakSayasambhavaH, samyagdarzanajJAnacAritraireva tatsambhavAt / vivekapuraskRtena ca tena heyaparityAgenopAdeyopAdAnena ca samyagdarzanAdinA sAkSAdeva tallAbhaH / anyeSAM ca samyagdarzanAdyabhAvAdavivekakalitameva vairAgyaM paraiH svIkriyamANamapIti tadakiJcitkarameveti vilakSaNaM vairAgyaM bhagavataH / atra paramparitarUpakA'lakAraH // 3 // nanu tasya sahajaM vairAgyamityasadvarNanam , devendrabhave, caramabhave'pi ca dIkSAgrahAtprAgnRpatve bhogopabhogapravRttatayA tatra vairAgyakathAyA vAGmAtratvAditi cenna, tadAha yadA marunarendrazrI stvayA nAthopabhujyate / 2010_03or Private & Personal Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave dvAdazaH prakAza: ___ yatra tatra rati nAma viraktatvaM tadApi te // 4 // yadeti-nAtha !, tvayA, yadA yasmin bhave, caramabhavAprAgbhave, caramabhave'pi dIkSAgrahAtprAk , yatra-yasmin sthAne vimAne manuSyakSetre vA, marunarendrazrI:-maruto devAH, narAzca, teSAmindrau, devendro narendrazca, tayoH zrIlakSmIH, vimAnasukhaM rAjyasukhaM cetyarthaH / upabhujyate anubhUyate, tadApi-tattatkAle'pi, tatra-tattasthaleSu tAdRzopabhogeSu, te tava vItarAgasya, ratiH-AsaktiH, viraktatvaM nAma-vairAgyameva kila / nAmetyalIke / sA ratiralIkaiva / kstutastu . tadvairAgyameva / tadvairAgyasya vivekaparizuddhatvAt , karmaphalabhogasyA'parihAryatayaiva tabuddhayaiva karma kSIyatAmiti manasikRtya hi jinasya tadupabhogaH, natvAsaktyA / kathamanyathA tRNavattattyaktvA tasya dIkSAgrahaNam / tatazca vivekinAM viraktAnAM viSayasamparkaH karmakSayArthameva, natu vyAsaGgAditi jinaH sahajavirakta eveti bhAvaH // evaJca jinastra viSayopabhogasaGgaH sAMsArikatve vairAgyameva, anAsaktipravRttikatvAditi // 4 // na ca vAcyamubhayAvasthAyAM vairAgyasattve dIkSAnarthakyamiti, dvayoravasthayo vairAgyasya vilakSaNatvAdityAha-- nityaM viraktaH kAmebhyo yadA yogaM prapadyase / alamebhiriti prAjyaM tadA vairAgyamasti te // 5 // 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH 109 nityamiti-bhagavan !, kAmebhyaH = kAmyanta iti kAmA viSayAstebhyaH, nityam janmataH prabhRtyeva, viraktaH teSvanAsaktaH, karmakSayArthameva teSu pravRtteriti dhyeyam / ebhiH kAmaiH, alam= kRtam , avazyabhoktavyasya bhuktatvAtpunarviraktasya taduSpariNAmAbhijJasya vivekinaH pravRtteranucitatvAdanAvazyakatvAcceti bhAvaH / iti ityevaM kRtvA. yadA bhoktavyabhogAnantaram , yogama-sarvasAvadhapratyAkhyAnarUpaM vratam , prapadyase- svIkaroSi, dIkSAM gRhNAsIti yAvat / tadA tAdRzayogagrahaNAnantaram , te = tava vItarAgasya, prAjyam = parAM kASThAmApannatvAdatipracuram , " vizAlaM pracuraM prAjyaM bhUrI" tyamaraH / vairAgyam-viSayaparAGmukhatA, asti-bhavati / anAsaktyA'pi viSayasamparkasattve yadvairAgyam , tadapekSayA sarvasAvadyapratyAkhyAnAnantaraM tatsarvavizuddham , lezato'pi doSAbhAvAditi yogaprapattyA vairAgyamutkRSyata iti na dIkSAnarthakyamiti bhAvaH // 5 // nanu dIkSAgrahe'pi mokSecchAsattvAnna sarvathA tRSNAkSaya iti kuto vairAgyoktarSa iti vAcyam / mokSecchAyAstRSNArUpatvA'bhAvAt / kiJca bhagavato ekAntAtyantikamAdhyasthyAd mokSe'pyudAsInatayA sarvadaiva vairAgyamityAha sukhe duHkhe bhave mokSe yadaudAsInyamIziSe / tadA vairAgyameveti kutra nA'si virAgavAn // 6 // sukha iti-yadA yadyatkAle, sukhe-sukhatayA prasiddhe deve 2010_03or Private & Personal Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 zrIvItarAgastave dvAdazaH prakAzaH ndranarendrazyAdyupabhogarUpe, duHkhe = parISahopasargAdijanyavedanAdau, bhave-saMsAre, mokSe = karmakSayalakSaNe zAzvatA'khaNDasukhAtmakamuktI, co'rthAllabhyate / audasInyama-mAdhyasthyam , upekSAmiti yAvat / rAgAderekAntato'tyantatazcA'bhAvAditi bhAvaH / IziSe = svavazaM karoSi, tadA tatkAle, vairAgyameva, nahi vairAgyaM niSedhAtmakameva / kintvAtmasthatayopekSArUpeti bhAvaH / iti tato hetoH, sarvadodA. sInatvAt / kutra = kasmin kAle sthAne ca, virAgavAn = viraktaH, nA'si 1 / api tu sarvatra virAgavAnevA'sItyarthaH / sarvadaiva vItarAga iti bhAvaH // 6 // jinasya vairAgyaM cA'sAdhAraNamityAha-- duHkhagarbhe mohagarbhe vairAgye niSThitAH pare / jJAnagarbha tu vairAgyaM tvayyekAyanatAM gatam // 7 // duHkheti-bhagavan !, pare anyatIrthikAH, duHkhagarbhe duHkhamiSTaviyogA'niSTaprAptyAdireva garbho janmaheturyasya, tAdRze, du:khajanite ityarthaH / tathA, mohagarbhe moho mUrchA, sa eva garbho yasya, tAze, ajJAnA'nuviddhe ityarthaH / vairAgyAllabdhipUjAdilAbhaM dRSTvA svazaktimavicAryaiva tallAbhecchAdibhi vairAgyasvIkArAditi bhAvaH / vairAgye-virato, niSThitAH niSThAvantaH / tatparA ityarthaH / kRtAzayA iti yAvat / turvizeSe bhinnakramaH, kintujJAnagarbhama = saMsArA'nityatvaviSayAsevanaduSpariNAmAdibhAvanAjanitahe 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAbhyAkhyAvibhUSitaH 111 yopAdeyavivekavizuddham, vairAgyameva zreya iti jJAnajanitamityarthaH / vairAgyam, tvayi = bhavati samyagjJAnini, ekAyanatAm ekamananyamayanamAzrayo yasya, tasya bhAvastattAm, ekAzrayatvamityarthaH / gatam = prAptam, jJAnagarbhavairAgyasya tvamevaika AzrayaH / anyatra tu duHkhagarbha mohagarbha vA vairAgyam / evaJcA'sAdhAraNaM vizuddhaJca tat taveti tvamevaiko bItarAga iti bhAvaH // 7 // nanu ya ekAntato'tyantatazca viraktaH, alaM tatstutiprayAsena / tata iSTasiddheH sambhAvanAyA dUrApetatvAditi cenna / tadAha audAsInye'pi satataM vizvavizvopakAriNe / namo vairAgyanighnAya tAyine paramAtmane // 8 // iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitazrIvItarAgastave dvAdazaH prakAzaH // 12 // audAsInye'pIti-vItarAga !, tubhyam, satatam = sarvadaiva, na tu yadAkadAcideva, audAsInye = upekSAyAM satyAmapi, apinA mahadvaiziSTyaM bhagavato yadaudAsInye'pyupakArakaraNamiti sUcyate / vizvavizvopakAriNe= vizveSAM sarveSAM vizvAnAmupalakSaNatvAttatsthajantunAmupakAriNe sadupadezadAnAdinA hitakarAya, tIrthaGkaranAmakarmaprabhAvAditi bhAvaH / ata evodAsInasyopakArakatvaM viruddhamapyaviruddham / ata eva tAyine = pAlakAya, yo hyupakaroti, sa eva pAlaka 2010_dor Private & Personal Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave trayodazaH prakAzaH iti bhAvaH / vairAgyanighnAya vairAgye nighno niSThitaH, vairAgyamayAyetyarthaH / ata eva, paramAtmane paramAtmasvarUpAya, yo hi vairAgyamayaH, sa eva paramAtmA, na tu jAtu viSayAsakta iti bhAvaH / namaH namaskAro'stu / sa eva praNamyo nA'nyaH iti bhAvaH / atra satatamudAsIno vairAgyanighnazcaika evArtha iti punarukti ne zaGkanIyA / vairAgyadvArA'tra prakAze bhagavataHstuti. viSayatvAdupakramopasaMhArayorekarUpatAnirvAhAya tadupAdAnAdityavadheyam // 8 // iti zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastavakI. rtikalAkhyAyAM vyAkhyAyAM dvAdazaH prakAzaH // 12 // trayodazaH prakAzaH yadyapi bhagavAnudAsIna iti nispRhaH, tathApi vizvopa kArAya jAyate tatpravRttiritISTatvAttaM saptasu vibhaktiSu pratyekaM yathA kramaM tattadvibhaktyantaiHpadyaiH svavyutpattivizeSaM bhaGgayA pradarzayanstauti anAhUtasahAyastvaM tvamakAraNavatsalaH / anabhyarthitasAdhustvaM tvamasambandhabAndhavaH // 1 // anAhUteti-bhagavan !, tvam , anAhUtasahAya: anAhUto' nAkArita eva sahAyaH sayAtraH. sukhadaHkhasaMvibhAgiritramityarthaH 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH 113 "sahAyastu sayAtra:syAdi " tyamaraH / na ca kenA'pi pareSTadevAdibaddInavAgAdinA''hUtastathA, svata eva sadupadezAdibhi bhavyAnAM bhavaduHkhocchedopAye pravRttarityetadvaziSTyaM bhagavasyeva / nanu nA'nAhUtaHkvApi sahAyo dRSTaiti cenna, tadAha-tvam , akAraNavatsalaH akAraNaM kRtArthatayA nirhetukameva paramakAruNikatvAd vatsalaH snigdhaH / " snigdhastu vatsalaH " (a..ci.|3| 478) iti / prANiSu nirhetukasnehasadbhAvAdevA'nAhUtasahAyaH, yo hi sahetu sahaiti, sa evA''hvAnamapekSata iti bhAvaH / eSaJcAkAraNavatsalasyA'nyasyAbhAvAdeva tAdRzadRSTAntAbhAva iti sUcitam / ata eva, tvam , anabhyarthitasAdhuH = anabhyarthito'prArthita eva sAdhuH paropakArI / yo hi kAraNaM vinaiva sniyati, sa kathamupakAre prArthanAmapekSatAm / ata eva ca, svam , asambandhabAndhavaH asambandho na sambandho bhrAtRtvAdi yasya sa tAzazcA'sau bAndhavo bandhuvatsAhAyyasnehopakArAdipravRttatvAtsvajana iva / " atha bAndhavaH / svo jJAtiH svajano bandhuH sagotrazca" (a. ci. 135611) iti / sahAyo yadAkadAcitsAdhustu sarvadA, tathA snehavAneva vatsalaH / bandhustu na vatsala eva, kintu sahAyaH sAdhurapi ceti tattadvizeSaNAnAM na paunaruktyamityavagantavyam // 1 // virodhA'bhAsamukhena stuvannAhaanaktasnigdhamanasamamRjojjvalavAkpatham / 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave trayodazaH prakAzaH adhautAmalazIlaM tvAM zaraNyaM zaraNaM zraye // 2 // anakteti-vItarAga !, anaktasnigdhamanasam-anaktam karmarajaHsaMzleSakatvAnmohastailAdisneha ivA'bhyaGgo'Jjanam , na tenA'ktaM salilamityanaktam , mohAdyabhyaGgasamparkazUnyamapi, snigdhaM vatsalaM mano yasya jantuSu, taM tAdRzam / akAraNavatsalamiti yAvat / atra nA'ktaM tailAdyabhyaGgarahitaM tatkathaM snigdhaM telAdisnehasampRktamiti virodhaH / parihArastukta eva / tathA, amRjojjvalavAkpatham amRjam na mRjA zodhanaM yasya tat , bhAsvaratApAdakasaMskArazUnyamapi, / ujjvalaM yathArthatvAdavadAtaM vAkpathaM dezanApaddhatiryasya, taM. tAdRzam / na hi bhagavato vacaHzuddhiH zAstrAdyadhyayanarUpAM mRjAmapekSate / nisargasamyaktvavattvAtkevalitvAceti bhAvaH / atra yadamRjaM na tadujjvalamiti virodhaH / tatparihArastuktaprakAreNa / tathA, adhautAmalazIlam na dhautaM prakSAlitam , nisargavairAgyAtparikarmarahitam / tathA'pyamalamatIcArAdidoSarahitatvAtparizuddhamanavacaM zIlaM cAritraM yasya, tattAdRzam / sarvasAvadyayogapratyAkhyAnAnnirmalacAritravantamityarthaH / atrA'pi yana dhautaM na tadamalamiti virodhaH / parihArastUktaprakAreNArthena kRta. eva / nanu bhavatu tasya tatsarvam , tAvatA na svasya ko'pi lAma iti cettatrAha-zaraNyam zaraNe rakSaNe sAdhuM dakSam / ata eva, zaraNam-rakSakam , tvAm bhavantaM vItarAgameva, zraye-prapanno'smi / yo hi sahetu snigdhaH, sa na yathArthavaktojjvalavAkpathaH, 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH 115 ata eva ca cAritrahIno'pi syAditi sa na tadarhaH, svayamasiddhatvAditi bhAvaH // 2 // bhagavataH sahetu sakalakarmakSayamAhaacaNDavIravratinA zaminA samavartinA / tvayA kAmamakuTyanta kuTilAH karmakaNTakAH // 3 // acaNDeti--acaNDavIravratinA acaNDo'kopanaH, sa cA'sau vIravratI ca vIravatprANAtyaye'pi pratijJAtanirvAhakaH kartavye vardhamAno sAho lakSyasiddhiM vinA'parAvartI ca, tena tAdRzena, nanvacaNDo vIravratIti viruddhamityata Aha-zaminA nistRSNena, satRSNasya hi kopa iti bhAvaH / zame bhaGgayA mAnamAha-samavartinA-samaM sadRzaM sarvavastuSu yathA syAttathA vartate vyavaharatIti saH, samadRSTirityarthaH / antakazca / teneveti dhvaniH / " samavartI paretarADi" tyamaraH / kathamanyathA'vizeSeNa sadupadeza iti bhAvaH / ata eva, tvayA bhavataiva, kuTilA: zreyaHpratipanthitvAtpratikUlatvAdanujavaH, karmakaNTakAH karmANi kaNTakA iva duHkhA'nubandhitvAtte, kAmam atyartham , sAkalyenA'punarbhavarUpeNa ca yathA syAttathA, akuTyanta vinAzitAH / antakena jIva iva bhavatA karmANyakuTyantetyarthaH / nAnIdRzaH ko'pi tAdRzaH karmanAzaka iti tvameva sarvamatizeSe iti bhAvaH // 3 // ataevaabhavAya mahezAyA'gadAya narakacchide / 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarasAtave modachaH prakAzaH arAjasAya brahmaNe kasmaicidbhavate namaH // 4 // abhavAyeti--abhavAya na bhavaH zivaH, tathA na bhavo janma taddhetoH karmayaH sAkalyena nAzAdyasya sa tArazaH / tasmai, bhavabhinnAya janmajarAparigrahAdirahitAya ca / bhavo hi dAraparigrahAdiviziSTa iti tadbhinno bhagavAniti bhAvaH / ataeva, mahezAya-mahAn sarvotkRSTa Iza:sahajAdyaizvaryazAlI, tasmai / atha ca zivAya / " vyomakezo bhavo bhImaH", "zivaHzUlI mahezvara" iti cAmaraH / yo na bhavaH sa na maheza iti virodha: pakSAntareNa pariharaNIyaH / tathA, agadAya-gado roga stadrahitAya, atha ca gadAkhyazastrarahitAya, tathA, narakacchide-muktimArgopadezena bhavyAna narakavinAzanAya, atha ca narakAsurahantre viSNave / atra yo narakacchidvipNuH, sa kathaM gadArahitaH syAt , tasya sarvadA gadAdharatvAditi virodhH| arthAntareNa tu tatparihAraH / tathA, arAjasAya= rajoguNazUnyAya, zuddhasattvAtmane ini yAvat , tathA, brahmaNe = siddharUpeNA'kSarasvarUpAya / yaduktam-" akSaraM brahma paramam " iti " ahamityakSaraM dhyeyami" ti ca / atha ca vidhaye, "sraSTA prajApatibaMdhA vidhAtA vizvasRDvidhiH", " brahmAtmabhUri" ti cAmaraH / brahmA hi rajoguNamAlambyaiva jagatsRjatIti yo na rAjasaH sa kathaM brahmeti virodhaH / parihArastukta eva / tAdRzAya, bhavate tubhyaM vItarAgAya, kasmaicit = virodhAbhAsiguNAtmakatvAdanirvacanIyasvarUpAya, 2010_Bor Private & Personal Use Only ___ Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtivAlAvAkhAvibhaktiH - - THEATER bamaH = namo'stu / sAkalyena karmakSayasaddhAvAnmUlAbhAvAdbhavAdisAhityaM bhagavata eva nAnyasyeti sarvathA bhagavAneva namaskaraNIya iti bhAvaH // 4 // vItarAgAdeveSTasiddhisambhava ityAhaanukSitaphalodagrAdanipAtagarIyasaH / asaGkalpitakalpadrostvattaH phalamavApnuyAm // 5 // anukSiteti-anukSitaphalodagrAta na ukSitaH siktaH, seka vinaiveti yAvat / phalaiH kRtvodana unnataH, utkRSTaphalaprada ityarthaH / tasmAttAdRzAt / vRkSAdehi phalaM sekasambarSitAllAkakamaRA paradevAzca valyAdipradAnarUpasekAlAputrAvirUpalANiTtu bItarAtvAnihetukaparamakAruNikAlAghaDalakika - prakArasekaM vinaiva dadAtItyata eva sa evaM phalovamA nayA bhAvaH / "tuGgamuccamunnatamudhuram / prAMzucchritamuSa kA ci. / 6 / 1428-29 / ) iti / tathA - anipAtagarIyasAnipAto'dhogamanaM yasya sa cA'sau garIyAMzca, sa tataH, apratipAtino gurutarAdityarthaH / kSAyikabhAvasthatayA muktatathA pratipAtasya svakakSAskhalanarUpasya kathAyA apyanavasarAt , ataeva ca jagaduroH / natvanyadevavadavatArAdinA pratipAtino rAgAdimattvenA. zuroti bhAvaH / nanu bhavatu sa tathA, tava ko lAbha ili cetanAha-- asaGkalpitakalpadroH = asakkalpitasyA'vAJchitasthA'pi 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave prayodazaH prakAzaH - - kalpadrustadvatpradAyakaH, tasmAt / kalpadrurhi saGkalpitaM dadAti, A vasaGkalpitamapi jagaddhitakRttayA dadAti jJAnAdikam , aprArthitasyai va tasyopadezapravRttariti bhAvaH / etAdRzAt , tvattaH = bhavato vItarAgata eva, phalam=nijeSTam , avApnuyAm=labheya / nAi nyataH, teSAM durArAdhyatvAdapakRSTatvAcca tebhyaH phalaprApte duSkaraH tvAdasambhavatvAcceti bhAvaH / atrA'nukSita eva phalaprada iti. anipAto garIyAniti, asaGkalpitasya kalpadruriti ca virodhaH parihArastukta eva // 5 // ata eva tasyaiva kaiGkaya yuktamityAhaasaGgasya janezasya nirmamasya kRpAtmanaH / madhyasthasya jagattrAturanaGkaste'smi kiGkaraH // 6 // asaGgasyeti - asaGgasya = vItarAgatvAdviSayAsaGgazUnyasya janezasya-janeSvIzaH sarvAtizAyiguNavattvAdIza iva, Izo hyadhika guNavAn bhavatIti bhAvaH / atrA'saGgo na janeza iti virodhaH / tathA, nirmamasya-vItarAgatvAdeva mamatvarahitasya, kRpAtmanaH parama kAruNikasya / nirhetukakAruNyaviziSTasya, tIrthakaranAmakarmaprabhAvAditi bhAvaH / atra kRpAlumamatAvAn dRSTa iti virodhaH / tathA = madhyasthasya-vItarAgatvAdeva hitAhitayorudAsInasya, jagattrAta:vizvapAlakasya, saddharmopadezAdinA bhavabhItAnAM trANAditi bhAvaH / atra madhyastho na jagattrAteti virodhaH / te = tava tAdRzasya 2010_ Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAgyAkhyAvibhUSitaH " anaGkaH- daNDapuNDrAdicihnarahitaH, niSkalaGka iti sma paradevabhaktA hi tattaddevabhaktisUcakaM daNDapuNDrAdimanto bhavanti, ataeva sagarUpakalaGkasahitAzca, nA'haM tathA / kintuM tvaM sevanIya ityetAvataiva cihnamanAdRtyaiva ca kiGkaraH sevakaH, tvadAjJArAdhanAdiveti bhAvaH / asmi / yo hi janezo dayAlU rakSakazca tasyaiva kaiGkarya saphalam, anIdRzasya tu tanniSphalaM phalguphalaM veti tasya kiGkarAH zocanIyA eveti bhAvaH / atra kiGkaro'Gkasahito dRSTa iti virodho bodhyaH / parihAra uktaprakAraH // 6 // kairyaM hi nAjJApAlanamAtramapi tu sarvathA''tmasamarpaNa mityAha agopite ratnanidhAvavRte kalpapAdape / acintye cintArale ca tvayyAtmA'yaM mayA'rpitaH // 7 // agopita iti-agopite - anAvRte, na tu kRpaNadhanavabhUmyAdyantarhite, ratnanidhau - darzanAdiratnatrayAkare, nidhirhi gopito bhavatIti virodhaH / kiJca pare devA jJAnAdimattvena varNitA api na prakaTAH, tvantu prakaTa iti bhAvaH / tathA, avRte - vRti - hite, sasyavRkSAdirakSaNAya kSetrAdInAM kaNTakAdiveSTanaM vRtiH / prabhustu kaNTakatulyakarmarUpAvaraNarahitaH / tasmin tAdRze, kalpavAdape = sarvotkRSTamuktirUpeSTapradatvAtkalpadrutulye, atra pAdapo vRtihAn bhavatIti virodhaH / acintye = sarvAtizAyyalAkikAnanta " 2010_dor Private & Personal Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 zrIvItarAgastave navodazaH prakAzaH guNavattvena vicArAgocare, jJAnAtIta iti yAvat / cintAraye svayaM nirIho'pi phalaprada iti cintAratnatulyaH- tasmin, hyacintitamapi dadAti sa cintitaM dadAtIti siddhameveti cintAra ityapyarthaH / cintArasnaM hi nA'cintyamiti virodhaH / samuccaye, tvayi = tAdRze bhavati viSaye mayA stotrA, ayam stutikriyopayuktaH, AtmA - svaH, arpitaH = tvadekatAnaH kRtaH, tvadekAzrayaH kRto vA / AtmArpaNe hi na kimapyavaziSya yadanyasya syAditi sarvathA tavaivA'smi, acintitasyA'pi ratnAvRti prabhRterlA bhAnuSaGgArthamiti // 7 // prabhRterlAbhAnuSaGgArthamiti , AtmasamarpaNaprayojanaM jJApayannupasaMharati- phalAnudhyAnavandhyo'haM phalamAtratanurbhavAn / prasIda yatkRtyavidhau kiGkarttavyajaDe mayi // 8 kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitazrIvItarAgasta iti trayodazaH prakAzaH // 13 // phaleti-aham = alpajJo'jJo vA janaH, phalAnudhyAna vandhyaH = phalAnudhyAne kimiSTamityevamanucintane, mama kaH paramA ityevaM vicAraNe, vandhyo'phalaH, prayasyA'pi paramArthaM na jAnAmI sArArthaH, ajJatvAdalpajJatvAdveti bhAvaH / " vandhye moghA phalamudhA / (a. ci0 | 6 | 1516 / ) iti / tathA bhavAn phalamAtratanuma phalAnyeva phalamAtram, sarvamanantajJAnadarzanAdirUpaM phalamityarthaH 2010_dor Private & Personal Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8)* kIrtikalAbhyAkhyAvibhUSitaH " tattanuH svarUpaM yasya sa tAdRzaH, anantajJAnAdisvarUpaH / guNaguNinorabhedAditi bhAvaH / kRtakRtyaH kRtArthazcetyarthaH / ata eva bhavantaM prArthaye, yat - yatkRtyavidhau - yadyatprakAraM kRtyaM karaNIyam phalamuddizyetyarthabalAllabhyate, tasya vidhau prakAre vidhAne vA, kiGkarttavyajaDe= kiMkarttavyasya karttavyapraznasya jaDa uttarAnabhijJaH kiGkarttavyatAvimUDha ityarthaH / yaH phalameva na jAnAti, tasya tadupAyajJAnasya kvAvasara iti bhAvaH / ataeva, tAdRze, mayi ajJe jane, nijAtmasamarpake, prasIda / siddhaphalo hi prasannaH phalaM tadupAyaM ca darzayennAnya iti tvatprasAdamevAtmasamarpaNenA'bhilaSAmi, tvatto'nyasya siddhaphalasyA'bhAvAditi bhAvaH // 8 // iti zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastavakIrtikalAkhyAyAM vyAkhyAyAM trayodazaH prakAzaH // 13 // 121 caturdazaH prakAzaH samprati bhagavato yogaM varNayan manojayamAhamanovacaH kAyaceSTAH kaSTAH saMhRtya sarvathA / zlathatvenaiva bhavatA manaH zalyaM viyojitam // 1 // mana iti -- kaSTAH kaSTapradAH, sAvadyAH, na tu niravadyA - api, tIrthaGkaratvAditi bhAvaH / manovacaH kAyaceSTAH = kAyavAG 2010_dor Private & Personal Use Only - Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 zrIvItarAgastave caturdazaH prakAzaH manovyApArAn, AsravAnityarthaH / sarvathA = sarvaiH prAkAraiH, saMhRtya = saMvRtya, ' AsravanirodhaH saMvara' ityukteriti bhAvaH / ata eva, zlathatvena zithilatvena, kriyAparAGmukho mandakriyo vA hi zithila ucyate / evakAro'vadhAraNArthaH / bhavatA, manaH zalyam = manasaH zalyaM zaGakum, tadvatkaSTapradatvAdazubhavRttim / viyojitam - dUrI kRtam / anyo'pi hi viddhazalyo niSkriyaH zithilAGgaH san zarIre viddhaM zalyaM vaidyAdeH sakAzAdutpATayatIti bhAvaH / saMvareNa kRtvA''sravaM nirudhya bhavatA manojayaH kRta iti sArArthaH / etena manojayasyaiSa eva prakAraH prakAraH sAdhIyAnna tu prakArAntaramityapi dhvanyate // 1 // indriyajayaprakAramAha saMyatAni na cA'kSANi naivocchRMkhalitAni ca / iti samyakpratipadA tvayendriyajayaH kRtaH // 2 // saMyatAnIti - samyakpratipadA - samyamjJAninA, ataeva, tvayA, akSANi - indriyANi na ca naiva, saMyatAni - niyantritANi, sarvathA na nirvyApArANi kRtAni indriyasatve sarvathA teSAM nivyApAratvA'sambhavAditi bhAvaH / ucchRGkhalitAni - niyantraNazUnyAni, caH samuccaye, naiva kRtAnIti sambadhyate / anyathA'satsvapi pravarteranniti bhAvaH / iti = evamprakAreNa indriyajayaH = indriyanirodhaH kRtaH / nendriyajayaH sarvathendriyavyApAranirodhaH, kintvi , 2010_dor Private & Personal Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAcyAkhyAvibhUSitaH 123 ndriyANAmasatpravRttinirodha eva / zarIrayAtrArthamindriyavyApArANAmAvazyakatvAt / samyagjJAnI ca bhavAnityato. mavyamo'yaM prakAro bhavataH, tatazcendriyajayaH sAdhyaH / ye tvajJAH sarvathaivendriyANAM vyApArarodhAya pravartante, te zreyomUlaM zarIraM vA pAtayanti, sarvathA nirodhA'sambhavAdvendriyavazatvameva gacchanti / ata indriyajayasya bhavadAzrita eva prakAra iti bhAvaH // 2 // .. indriyamanojaya eva yogaH, anyAdRzastu prapaJcamAtramityAha-- yogasyA'STAGgatA nUnaM prapaJcaH, kathamanyathA ? / AbAlabhAvato'pyeSa tava sAtmyamupeyivAn // 3 // yogasyeti-yogasya-cittavRttinirodharUpasya, "yogazcitta-- vRttinirodha" ityukteriti bhAvaH / aSTAGgatA-aSTA aSTasaMkhyakAnyaGgAni bhedA yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhirUpAH pAtaJjaloktA yasya tadbhAvaH, aSTaprakAratetyarthaH / nanamityalIke, prapaJcaH-vistAraH / yogasyASTaprakAratayA vistAro'lIkam , kintu bhavadanuSThitendriyamanojayaprakAra eva vAstaviko yogaH / tatra vyatirekeNa hetumAha - anyathA = yogasyA'STAGgatvasya tattvarUpatve, katham-kenaprakAreNa, eSa = yogazcittavRttinirodharUpaH, AbAlabhAvataH bAlyAdArabhyaiva, apirevArthe, janmata eveti yAvat / bhagavato janmata eva jJAnatrayayuktatayA yogasyA'pi tata eva sattvAt., anyathA jJAnA'nupapatteH / navajitendriyamanovRttejJAnasattve mAnama-- 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 bhIvItarAgastave caturdazaH prakAzaH stIti bhAvaH / tava bhagavato vItarAgasya, sAtmyam=tAdAtmyam , AtmapariNAmatvamiti yAvat , upeyivAn = prAptavAn / bhagavAn hi janmata eva yogI, yadi hi parokto yogo nA'lIkaprapaJcastarhi tannopapadyeta / yamaniyamAdyanuSThAnasya jAtamAtre'sambhavAt / saMvara indriyANAmalpapravRttizca bAlato'pi jJAninaH sambhavatyeveti parokto yogaprapaJco'lIka eva / bhagavadAzritamArga eva zreyAniti na bhaga. vataH paro yogIti bhAvaH // 3 // yogazca bhagavato'laukiko guNa ityAhaviSayeSu virAgaste ciraM sahacareSvapi / yoge sAtmyamadRSTe'pi svAminidamalaukikam // 4 // viSayeSviti-svAmin! te tava vItarAgasya, ciram = anekaprAgbhavAn yAvat , iha bhave tu na, janmata eva yogasattvAt / sahacareSu-sArdhamavasthiteSu pratyakSamupalabhyamAneSu, dehinAM hi zabdAdayo viSayAH sahaiva tiSThanti, tatrA''saktistu syAnavetyanyadetat / evaJceha janmanyapi viSayANAM bhagavatsahacaratayA pratipAdane na doSaH, bhavasthatAM yAvattatsAhacaryasyA'nivAyaMtvAta / nahi sAhacarya bhogopabhogau / ata evottarArdheta pItyuktiH saGgatimAvahati / dRSTeSu virAgo'dRSTeSu sAtmyamityAza. yAt / athavopabhuktatayA sahacaravasthiteSvityarthaH / apinA sahacare virAgAsambhavo dyotyate / sAhacaryasya rAgaprayojakatvA 2010_ Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikaLAvyAkhyAvibhUSitaH 125 diti bodhyam / viSayeSu = zabdAdiSu, virAgaH = parAGmukhatA, tathA, adRSTe = AtmadharmatvAdapratyakSe, pUrvajanmanyanupalabdhatayA'sahacare vA, yoge - indriyamanojayarUpe yoge, sAtmyam = tAdAtmyamUlA paramAsaktiH, iti, idam = dRSTe virAgo'dRSTe sAtmyaM ca, alaukikam = lokottaram, loke hradRSTe virAgo'nicchArUpo dRSTe ca rAgo dRSTaH, tava tu tadviruddhamityato'laukikamidamityarthaH / IdRzaM vaiziSTyaM bhavatyeva nA'nyatreti bhAvaH // 4 // aparamapi bhagavato'laukikaM guNamAha // 5 // tathA pare na rajyanta upakAra pare pare / yathA'pakAriNi bhavAnaho ! sarvamalaukikam tatheti - bhagavan !, pare = anyatIrthikAH, upakArapare -hitakarttari, sevake ca, tathA tena prakAreNa, na, rajyante = snihyanti, bhavAn, yathA yena prakAreNa, apakAriNi = upasargIdividhAnenAhitakarttari kamaThAdau, rajyata iti vacanavipariNAmena sambadhyate / ayaM mama karmakSayavidhau sahAya iti bhavAMstaM hitakRtameva manyate, ityataH paramA prItistatra bhavataH / ata evAvizeSeNa sarvebhya eva hitamupadizati bhavAn / apakAriNyaprItau tu hitakRtamuddizyaiva tathA vidadhyAditi bhAvaH / tadevam, sarvam = bhavatazcaritramAtram, alaukikam, loke'nyatra tathA'darzanAditi bhAvaH / aho ! = Azcaryajanakametat / yaddhyazrutA'dRSTapUrvaM tadadbhutameva ata eva, bhavatIti bhAvaH // 5 // 2010_dor Private & Personal Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastava caturdaza: prakAzaH ata evahiMsakA apyupakRtA AzritA apyupekSitAH / idaM citraM caritraM te ke vA paryanuyuJjatAm ? // 6 // hiMsakA iti-bhagavan !, tvayA, hiMsakAH vadhodyatA upasargakaraNapravRttAzcaNDakauzikAdayaH, apinA hiMsakAnAmupakArA'nahatvaM dhvanyate, yadvA'hiMsakAnAM tu kathaivaketi sUcyate / upakRtAH sanmArgaprApaNenA'nugRhItAH / tathA, AzritAH AjJArAdhanAdinA bhaktimantaH, apinA loke AzritAnAmupekSAnahatvaM dhvanyate / upekSitAH tATasthyenA'valokitAH, vyasanebhyo na rakSitAH / sunakSatramunyAdayo dahyamAnA api na rakSitA iti prasiddhameveti bhAvaH / idam-hiMsakopakaraNAzritopakSeNarUpam , te tava vItarAgasya, caritram AcaraNam , citram Azcaryam , loke tadviparItaprakArasyaivopalambhAditi bhAvaH / ata eva, ke-kimprakArA janAH, pAkAro'nAsthAyAm , paryanuyuJjatAm kathamitthaM kRtamiti prerayantu ?, na ke'pItyarthaH / laukikAnAmalaukikacaritraviSayaparyanuyogasyAnarhatvAt , / etadadbhutaM caritraM tavaiva nA'nyasyeti bhAvaH // 6 // __ bhagavataH samAdheralaukikatvamAha tathA samAdhau parame tvayAtmA vinivezitaH / sukhI duHkhyasmi nA'smIti yathA na pratipanavAn // 7 // tatheti-bhagavan !, tvayA, parame = itaravilakSaNatvAdutkRSTe, 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAcyAvibhUmi samAdhau dhyAnakatAnatAyAm , adhyAtmalye ityarthaH / tathA tema prakAreNa, vinivezitaH = sthirIkRtaH, yathA = yena prakAreNa, sukhI, duHkhI, asmi, nAsmi, iti evaM prakAreNa viviktaM kiJcidapi, na, pratipanavAna-jJAtavAn , samAdhisthasya tava nijAmasattA'pi layaM gacchatIti tava samAdhirapyalaukiko nirvikalpazca / anyeSAM hi na tatheti bhAvaH // 7 // samAdhe vaiziSTayavarNanena nirvikalpatvaM samarthayatidhyAtA dhyeyaM tathA dhyAnaM trayamekAtmatAM gatam / iti te yogamAhAtmyaM kathaM zraddhIyatAM paraiH // 8 // iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitazrIvItarAgastave caturdazaH prakAzaH // 14 // ___ dhyAteti-bhagavan !, tvatsamAdhAviti prakaraNAllabhyate, dhyAtAkSapakazreNyArUDhaH, dhyeyam = dhyAnaviSayo'rhatsvarUpam , tathA, dhyAnam-dhyeyaviSaye tadekatAnatA, ityetat , trayam-dhyAtRdhyeyadhyAnAni, ekAtmatAm=tAdAtmyam , gatam prAptam , nirvikalpake hi samAdhau na ko'pi vikalpa iti tatra dhyAturyeyasya dhyAnasya vA na vivekena bhAnasambhava iti tatra trayaM tadAtmyApannameva bhavati, anyathA vikalpApatteH / evaJca kathaM tatrA''tmasattA'pi jJAyatAmiti suSThUktam "na pratipannavAni" ti / yadvA-kevalI zukladhyAnavAneva dhyAtA, sa eva cA'nyeSAM dhyeyaH, jJAnatAdAsyAcca 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 zrIvItarAgastave paJcadazaH prakAza: sa dhyAnamapi, dhyAnasya jJAnavizeSatvAditi trayamekAtmatAM gataH miti bhAvaH / iti uktatrayaikAmyarUpam , te, yogamAhAtmyam = samAdhyutkarSaH, parI anyatIrthi kaistathAsamAdhizUnyaiH, katham kena prakAreNa, zraddhIyatAm etattathetyevaM ruciviSayIkriyatAm ?, api tu na kathamapi, svasya tadabhAvAdityarthaH / nijopalabdhameva lokaH zraddadhAtIti bhAvaH / bhagavAneva parasamAdhimAnnAnya iti hRdayam // 8 // iti zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastavakIrtikalAkhyAyAM vyAkhyAyAM caturdazaH prakAzaH // 14 // paJcadazaH prakAzaH bhagavato guNAnAM pratyekaM jagajjetRtvamAhajagajjaitrA guNAstrAtaranye tAvattavA''satAm / udAttazAntayA jigye mudrayaiva jagattrayI // 1 // jagaditi-trAtaH sanmArgapradarzanAdinA rakSaka !, tava, anye, jagajjaitrAH jagatAM sarveSAM jaitrA jayanazIlAH, bhagavadgaNAnAmanyaguNato'tyutkRSTatvAditi bhAvaH / guNA: pUrvavarNitA ati. zayAdayo vizeSaNavizeSAH, tAvadAsatAm-na sAmprataM teSAmiho. ddhATanamapekSitamiti tathaiva tiSThantu, yAvatA, udAttazAntayA 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) kIrtikalApamAlibhAritaH udAtA'tyutkRSTA, udAsa, sukavAditi bhAvaH, sA cAsau zAnta saumyA, udvegAjaniketyarthaH / anyeSAM tu mudrA duSkarA bhISaNa ceti bhAvaH / tayA tAdRzyA, mudrayaiva = paryazAsanAdirUpayaitra, esakAremA'nyaguNApekSayA mudrAyA apakarSo dhvanyate, jagatvapI tribhuvanam , jigye adharIkRtA, tAdRzamudrAyA anyatrAbhAvAt , hInamuNo hi jita eva, utkRSTaguNazca jetaiva / mudrayaitra patra jagastrayajayastatra tato'pyadhikotkRSTaguNAntareNa jagattrayajaya iti kimu vaktavyam / bhagavato guNamAtraM jagajjeviti bhAvaH // 1 // tAdRzasya bhagavato dUSaNe svasyaiva lAghavamityAhamerustRNIkRto mohAtpayodhi!SpadIkRtaH / gariSThebhyo mariSTho yaiH pApmabhistvamapoditaH // 2 // meruriti-bhagavan!, yaiH, pApmabhiH pUjyapUjyAvyatikramajanyapratyavAyaparigatatvAtpApakarmabhirjanaiH paratIrthikaiH, gariSThebhyaH loke murutastayA khyAtebhya indrAdibhyaH, tAnapekSyA'pItyarthaH / gariSThaH= zreSThaH; kathamanyathA taistasya pUjAdIti bhAvaH, tAdRzaH, tvam bhavAn cItarAgaH sarvajaitraguNAkaraH, apoditaH apavAdo'varNavAdaH, tadviSayaHkRtaH, asattakairasadAropaizca dUSitaH, taiH tAdRzaiHpApmabhiH, mohAt= ajJAnAt , meruH=suvarNamayaH parvatendraH, tRNIkRtaH tRNavadgaNitaH, tathA, payodhiH samudraH, goSpadIkRttaH goSpadamAtramityevaM gaNitaH, nahi merustRNavat , samudro vA goSpadamAtram / evaJca layostathAgaNa 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 zrIvItarAgastave paJcadazaH prakAzaH namajJAnAdeva sambhavati / tatazca tayostathAgaNanaM gaNayitura - jJAnaM yathA prakaTayati, tathA sarvagariSThasya tavA'pAvAdo'pyapavadituH pApatvaM vyanakti, pUjyopacArAtIcArasya pApajanakatvAditi yathA tRNavadguNane'pi merurmerureva, goSpadavadguNane'pi ca sAgara : sAgara eva, nahiM tayoH kA'pi hAni, pratyuta tathAgaNayitureva lAghavaM jAyate'jJAnAnuSaGgAt / tathA tavA'pavAde'pi bhavAn nA'podito bhavati, kintvapavaditaiva pApmanA grasyate iti dhigasamIkSyakAriNamiti bhAvaH / bhavAnnirapavAdaH sarvatheti hRdayam // 2 // bhavadapavAdakAzca bhavacchAsanavaJcitA eveti mahatI hAnidaurbhAgyaM ca teSAmityAha -- cyutazcintAmaNiH pANesteSAM labdhA sudhA mudhA / yaistvacchAsanasarvasvamajJAnainAtmasAtkRtam // 3 // --- " cyutaiti ---- bhagavan !, yaiH, ajJAnaiH = jaDaiH, upAdeyasya tyAgo hi jADyAvinAbhAvIti bhAvaH / tvacchAsanasarvasvam = tvacchAsanameva durlabhatvAtsugatipradatvAcca sarvasvam sArabhUtaM dhanam, paramakAruNikena tvayA'vizeSeNa pradAnAtsulabhamapi, na, AtmasAtkRtam=urarIkRtam, gRhItamityarthaH / svAdhInaM kRtamiti yAvat / tvadAjJA na svIkRteti sArArthaH / teSAm = tAdRzAnAM tvacchAsanavaJcitAnAm, cintAmaNiH - cintAmAtreNa cintAmaNivatsakalamuktatyAdyabhISTapradatvasAdharmya tadAkhyamaNivizeSa eva pANeH = karAt / cyutaH patitaH / 2010_dor Private & Personal Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH yathA bhAgyAtkaragatazcintAmaNiH patitaH zocanIyatvaM nyanakti vatprApta tathA tvacchAsanAprAptirbhavaparamparAmajJAnitAzceti khadAjJAtyAmAsAcki ntAmaNipAta eveti bhAvaH kizca labdhA-bhAmA sudhAra tam , mudhA-niSphalam , yathA sudhA : sandhA'pyapAnAnAnika tathA tvacchAsanaM daivAtprAsamAyAnagIkArApAyAlamAmi vastunaH sattvamAtra phalAya, kintakomonimocitastasyakA tAdRzAnAmajJAninAM mahatI hAnirdIbhInyaM ceti bhAvA! INTER vItarAgadveSiNa Akrozaniyastvayyapi dadhau dRSTimulmukAkAradhAriNIm / tamAzuzukSaNiH sAkSAdAlapyAlamidaM hi vA // 4 // ya iti-bhagavan !, yaH-pUrvokto'jJaH pApmA, tvayi = bhagavati vItarAge, apinA bhagavati jagaddhitakRti kasyA'pi kopo'tyantamanucita iti sUcyate / ulmukAkAradhAriNIm ulmukamulkA tasyAkAramivAkAraM svarUpaM dharata ityevaMzIlA, tAm , ulmukavadIyAkopAdinA raktAM tIkSNAM vakrAM ca, kopAdinA netraraktatA kavisamayaprasiddhA / dRSTim netram , dadhau-cakre, / yastubhyaM kupyatIrNyati ca, tvAM dUSayati ceti sArArthaH / tamatvayi vivarNanetram , AzuzukSaNiH agniH, sAkSAt sadya eva, netrasUcitaH kopAgnireveti hRdayam / bhasmIkarotvityAkSipyate, kintu sabhyAnAmasabhyamaniSTaM ca vacanaM nocitamato nocyata ityAha-vA= 2010_030r Private & Personal Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prakAzaH - athavA, idaM hi-tAze jane viSaye'gnikRtyam , AlayAlama na mAdhzAnA sAdhUnAmundhAraNAham , tasya zcastitvAt / svadu kRtaphalaM sa svayameva prApsyatIti nA'smAkaM taduktyA svamuta dUSaNIyamiti bhAvaH / yastubhyaM druhyati, so'gniviSayo bhavatviti dogdhurAkoze vA tAtparyam padaracanAsvarasAdavagamyate / yo hi yasya bhaktaH, sa sadogdhAramAkrosatItiH vItarAge svabhaktiretena pradarzitAH // 4 // taveva tava zAsanamapyanupamamityAha--- svacchasanasva sAmya ke manyante zAsanAntaraH / viSeNa tulyaM pIyUSaM teSAM hanta / hatAtmanAm // 5 // tvaditi-bhagavan !, ye yatprakArAM janAH, tvacchosanasya taba svathA pralapitatvAtvatsambandhi yacchAsana zAkhema, Agama iti yAvat / tasya, zAsanAnsaraiH anyAni ekAntavAdiprarUpitAni zAsanAni tAni zAsanAntarANi, taiH, sAmyamsAdRzyam , manyante svIkurvanti, teSAm tAdRzasAmyapratipAdakAnAm', hatAtmanAm-hatA vivekAbhAvAnaSTA AtmAno yeSAm teSAm, tAratamyajJAnavidhurA'jJAnopahatamatImAmityarthaH / guNadoSoM hyeva guNidoSa iti bhAvaH / mata iti zeSaH pIyUSam = amRtam, " pIyUSamamRtI sudhai" tyamaraH / viSeNa, tulyamA / hantetyalIke, tadetatsAmyamalIkaM khedakiSayazca, sAmyasthaH sarvathaivA'bhAvAt , yathA na kadAgyamRtatvapradamamRtaM 2010_ Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArtikalAnyAcyAvibhUSitaH mRtipradaviSeNa tulyam , atyantaM vaiguNyAt / tathA muktimArgapradarzakamanekAntAtmakatvAdyathAvasthitavastupratipAdakamAptaklaptaM ca tvacchAsana nAnyazAsanairasarvajJakalpitatvenA'pramANairekAntAtmakatvenA'yathArthava-- stupratipAdakamadhaparamparApoSakaH kadApi tulyam / evaJca tayoH sAmyaM manyamA nitarAmajJA eveti tAtparyam // 5 // mahato'varNavAdazrutikathAto'neDamUkasvameva varam , pratyavAyAnanubandhAditvAha - aneDamUkA. bhUyAsusta yeSAM tvayi matsaraH / zubhodakIya vaikalyamapi pApeSu karmasu // 6 // aneDeti-bhagavan !, tvayi, yeSAm , matsaraH = dveSaH, "matsaroM'nyazubhadveSe " iMti kozaH / teM, aneDamUkA:= vAkzrutirahitAH, bhUyAsuH santvityAzIrmametyarthaH / 'eDamUkA'neDamUko tvavAkzrutau', (a. ci. / / 3481) iti / nanu nAzIriyaM kintu prAkRtajanakRtaH zApaH, tatazca tavaM sAdhoH kasyApyani-- SToktirayogyeti cenna, tadAha - vaikalyam = aGgAdayupakaraNarahitatA, apibhinnakramaH zubhodakIyetyanantaraM bodhyaH / pApeSu-pApanimitteSu, karmasu-kriyAsu, zubhodakAya-zubho ya udarkaH pariNAmaH, tasmai, jAyate iti zeSaH / apinA nAGgAdivaikalyaM kevalaM tattadupabhogAdyabhAvena duHkhaprayojakameveti sUcyate / mahato'varNavAdazrutikathAjanyapratyavAyaparihAreNAjhavaikalyaM tadaMze samIhitamAzIreveti 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgastave paJcadazaH prakAzaH bhAvaH / yaduktam--" na kevalaM yo mahato'pabhASate zRNoti tasmAdapi yaH sa doSabhAk" iti // 6 // bhagavadanusAriNo'pi sajjJAnitvAtpUjyA iti tAnnamaskarotitebhyo namo'JjalirayaM teSAM tAna samupAsmahe / tvacchAsanA'mRtarasarAtmA'sicyatA'nvaham // 7 // tebhya iti - bhagavan !, yaiH - yatprakAraiH zubhAzayaH, AtmA-nijAtmA, tvacchAsanAmRtarasaiH tvacchAsanAnyevA'laukikazAzvatAnandamayamokSapradatvAdamRtarasA iva, taiH, bahuvacanaM viSayabahutvApekSayA bodhyam , kiJca bahuvacanena bhagavacchAsanasya sAkalyenaiva grahaNamiSTamityapi sUcyate / taiH kRtvA, anvaham aharahaH, na tu yadAkadAcideva, asicyata-ArdrAkRtaH, ye'nizaM tvacchAsanArA. dhanaparAyaNA iti sArArthaH / tebhyo namaH, teSAm , kRte iti zeSaH, ayam sadya eva, aJjaliH = karasampuTam , prArthayAmIti yAvat / tAn , samupAsmahe-varivasyAmaH / tvadbhakto'pi tavevo. pacAramaheti, pUtAtmatvAditi bhAvaH // 7 // tadevaM namaskArAdinA pravRddhabhaktibhara Ahabhuve tasyai namo yasyAM tava pAdanakhAMzavaH / ciraM cUDAmaNIyante brUmahe kimataH param 1 // 8 // bhuve iti-bhagavan !, yasyAm yatprakArAyAM bhuvi, tava - sarvalokapUjyasya, pAdanakhAMzavaH caraNanakhakiraNAH, cUDAmaNIyante 2010_ Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAcyAkhyAvibhUSitaH cUDAmaNivadAcaranti, bhuvi mUchitA:pAdamakhAMzapo bhuvI bhUmikA maNikiraNA iva bhAsante, nakhAMzUnAM zvetaraktatvAdivi bhAkarIva tasyai bhuve, apirarthabalAdgamyate / piraM namaH / malapi sambandhe tasyAH sadAkAlaM zucitvaprAzastyAcanupAta malA padasamparko'pyacetanasyA'pi dhanyatvAyeti bhAvaH / ataH parama ito'dhikam , kiMbamahe ? = kiMstumaH ? nAtaHparaM stutivacanaM mamazakyamiti bhAvaH // 8 // tadevaM bhagavatstutyA svasyA'hobhAvamAhajanmavAnasmi dhanyo'smi kRtakRtyo'smi yanmuhuH / jAto'smi tvadguNagrAmarAmaNIyakalampaTaH // 9 // iti kasikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitazrIvItarAgastave paJcadazaH prakAzaH // 15 // janmeti-janmavAn = prazastaM janmAstyasyeti sa tAdRzaH, saphalajanmA, asmi,dhanyaH-puNyavAn, " sukRtI puNyavAn dhanyaH" (a. ci. / 31489 / ) iti / asmi / kRtakRtyaH kRtArthaH, "kRtakarmaNi kRtakRtyakRtikRtArthAzce" ti ziloJchaH / asmi / etAdRzA'hobhAvasya hetumAha-yad-yataH, muhuH abhIkSNam , natu sakRdeva / tvadguNagrAmarAmaNIyakalampaTa: tava guNagrAmo guNa samUhastasya yadrAmaNIyakaM ramaNIyatA manoharatA, tatra lampaTo lAlasAvAn , satRSNa ityarthaH / tadanurakta iti yAvat , / " lampaTe 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAmasto yo prasa: lAlaso'pi ce" tyamaraH / manoharatvaguNAnurakta ityarthaH / jAto. 'smi / tvadguNAnurAgitvameva janmasAphalyaM dhanyatvaM kRtakRtyatvAca / anyathA tvanyathaiva / janmasAphalyAdau prakArAntarasyA'bhAvAditi svasya bhagavadekAlambanatvasUcanena svasya bhagavati bhaktapakirako dhvanitaH // 9 // " iti zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastavakIrtikalAkhyAyAM vyAkhyAyAM paJcadazaH prakAzaH // 15 // SoDazaH prakAzaH bhaktisattve'pi svasthAzaktatvAttvatprasAdAdeva nistAra ityAzayavAn , svasya cAJcalyaM prakAzayannAha tvanmatA'mRtapAnotthA itaH zamarasormayaH / parANayanti mAM nAtha ! paramAnandasampadam // 1 // tvaditi-nAtha !, itaH = asmAtpArdhAt , ekata iti yAvat / tvanmatA'mRtapAnotthAH-tava mataM siddhAntaH, Agama ityarthaH, tadevAmRtamiva bhavaviSopazamakatvAdamRtaM tasya pAnena saruci mahaNarUpeNottiSThantIti tAdRzyaH, tvatsiddhAntA'dhigamajA ityarthaH / samarasormayaH zamo nistRSatA, sa eva tarpakatvAdrasa iva, tasyormayasvaraGgavatsatatatvAtparamparAH, etena bhagavanmatajJAnajaH zamo na zmazA 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9)* kIrtikalAnyAkhyAvibhUSitaH navairAgyamiva paramatajJAnajazama iva vA kSaNika iti sUcyate / mAm tvanmatA'mRtapAyakam , paramAnandasampadamparamA itarvikA kSaNatvAdutkRSTo ya Anandastasya sampadaM samRddhim, na lagatA meva, parANayanti balAdanubhAvayanti / etena bhagavanmatajJAnajasamaka nita Anando nA'lpo jaghanyo vA / kizca bhagakAmatAjJAne naiva paramAnandalAbha iti dhvanyate // 1 // nanvitastathA'nyataH kimityapekSAyAmAhaitazcA'nAdisaMskAramUrcchito mUrchayatyalam / rAgoragaviSAvego hatAzaH karavANi kim ? // 2 // ita iti-bhagavan !, itaH anyasmAtpArthAt , caHpUrvapadyoktArthasamuccaye / anAdisaMskAramUrcchitaH anAdisaMskAreNA'nAdikAlAdrAgAdisamparkajanitavAsanayA mUcchitaH prasRtaH, AtmanaH sarvapradezamabhivyApya sthita ityarthaH / mUrcchateHprasaraNArthasya prayogaH"na pAdaponmUlanazakti raMhaH ziloccaye mUrcchati mArutasye" tyAdau / rAgoragaviSAvegaH rAgo viSayAbhilASa eva duSpariNAmatvAtsajjJAnanAzakatvAccoragaviSaM tasyA''vegastvarA, tvaritapravRttiriti yAvat / " Avegastu tvaristurNiH saMvegaH sambhramastvarA" (a. ci. 2 / 322 / ) iti / alam atyartham , mUrcchayati = mohaM prApayati, yathA tvanmatapAnajazamajanitAnandAnubhavaH sAntarAyo bhavatIti bhAvaH / yathA bhavacchedasAmagrI samavahitA, tathaiva bhavabandhasAmagyapi balavatI sama 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zrIvItarAgastave SoDazaH prakAzaH -- vahitA / tatazca dvAbhyAmAkRSyamANa upari zikhAsu gRhItvaikayA nIcaizca padozca gRhItvA cA'parayA ca bhAryayA''kRSyamANapuruSaH vatsaGkaTe patito'smIti paramAnandAnubhavecchA na phalatItyato hetoHhatAzaH = niSphalamanorathaH, kiM karavANi ? = kiM kAryamiti na sphuratItyarthaH / tAdRza Anando hISTaH, ataeva sa na heyaH, rAgazca jihAsito'pi balavattvAtsa mUrchayatyeva mAmiti nirupAyoM jAto'smIti bhAvaH // 2 // tadevaM nirviNaH svaduritamavamanyamAna AharAgA'higaralAghrAto'kArSa yatkarma vaizasam / tadvaktumapyazakto'smi dhiG me pracchannapApatAm // 3 // rAgeti- bhagavan !, rAgA'higaralAghrAtaH rAgAhigaralena rAgoragaviSeNAghrAto grastaH, yat yatprakAram , vaizasam = hiMsAdisaGkulatvAdazubham , karma, pApaM karmeti samudAyArthaH / akApam , tat=tatprakAraM pApaM karma, vaktum = pratipAdya prakAzayitum , apinA tAdRzakarmaNo'tipApatayA trapAkaratvam , asa GkhyAtatvamanantatvaM vA sUcyate, ata eva, azaktaH= asamarthaH. asmi, prakAzanIyamalajjAkaraM parimitaM ca karma ko'pi zaknoti prakAzayitumiti bhAvaH / pApasyA'prakAzane hi svasya pracchannapApatvamApatatItyata Aha-me-mama, pracchannapApatAm-tuSNIM pApakRsvam , dhika-nindanIyamityarthaH / pApaM hi mahatsa prakAzanena 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAbyAkhyAvibhUSitaH kSIyate, cittazuddhizca jAyate, yathA na tatra punaHpravRttiH syAt / mama tu tattathA neti tannindanIyameveti bhAvaH // 3 // mohAdIn tatkRtyapradarzanena nindatikSaNaM saktaH kSaNaM muktaH kSaNaM kruddhaH kSaNaM kSamI / mohAdyaiH krIDayaivA'haM kAritaH kapicApalam // 4 // kSaNamiti-bhagavan !, aham , mohAdyaiH-mohaprakAraiH rAgAdibhiH kapinartakatulyaiH prayojakaH, krIDayA lIlayA, evakAreNA''yAsavyavacchedaH, sahajata evetyarthaH / kSaNam = kiJcitkAlam , svArthecchayeti bhAvaH, saktaH zabdAdiviSayAbhimukhaH, kSaNam svArtha jAte, muktA viSayaparAGmukhaH, kSaNam svArthahAnI satyAma, kruddhaH= svArthavighneSviti bhAvaH / kSaNam-kItyAdhabhilASayA'zaktyA vA, kSamI-kSamAvAn , apakArizvapIti bhAvaH / rAgAdimUlA hi pravRttiH svArthAdhInA bhavatIti sA na cirakAlaM tiSThatIti bhAvaH / evamprakAreNa, kapicApalam kapivadanavasthitim , " cApalaM tvanavasthitiH" (a. ci. / 2 / 315 / ) iti / kAritaH, yathA hi kapi na kiJcidapi sthiraM karoti, svabhAvacapalatvAt , tathA'hamapi rAgAdivazo na sthira iti bhAvaH / yadvA kapicApalaM kapinRtyaM kAritaH / yathA hi kapinartakaH svecchayA kapiM nAnAprakAreNa nartayati, tathA rAgAdibhirahaM svecchayA saGgAdimAn kArita iti vA'rthaH / tadetAn mohAdIn dhik , avazyaheyA ime iti bhAvaH // 4 // 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 zrIvItarAgastave SoDazaH prakAzaH ityAha yadvA'laM rAgAdivigopanayA prAptasaMbodhe rmamaiva sarvo'parAdha " prApyAspi tava sambodhiM manovAkkAyakarmajaiH / duzceSTitairmayA nAtha ! zirasi jvalito'nalaH // 5 // prApyeti - nAtha !, tava = tvadupajJam sambodhim - samyagjJAnam, AgamAdidvAreti bhAvaH / prApya = adhigamyA'pi, apinA tadaprAptau tvajJatvAdaparAdho na gaNyeteti sUcyate / manovAkkAyakarmajaiH = AsravajaiH, duzceSTitaiH = azubhAcaraNaiH, mayA, zirasi = mastake, analaH = agniH, jvAlitaH pradIpitaH, yathA hi ko'pi analena dAhaM jAnannapi pramAdAdvA'yApAreSu vyApArAdvA svazirasyevAgni dIpayitvA prANAntapIDAmanubhavati, tathA'hamapi tvatsadupadezena rAgAderanarthakAritvaM jAnannapi sAvadyAcaraNaiH kRtvA svaM bhavagarte pAtitavAnasmi, rAgAdistu vyAjamAtram, tatazca prajJA parAdha eSa mameti bhAvaH // 5 // ahaM yathA'smi tathA'smi, rAgAdi rvA balavAnastu tvaM kathamudAsIna ityupAlabhate tvayyapi trAtari trAtaryanmohAdi malimlucaiH / ratnatrayaM me hiyate, hatAzo hA hato'smi tat // 6 // tvayyapIti - trAtaH !, tvayi - niSkAraNavatsale nirhetukahitakRti, apinA tAdRze trAtari satyetatra yuktamiti sUcyate / 2010_dor Private & Personal Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAlyAvibhUSitaH 141 trAtari rakSake sati, yat , mohAdimalimlucaiH mohAdaya evA'pahArapravINatvAnmalimlucAstaskarAH, taiH, me, ratnatrayam samyagjJAnadarzanacAritrarUpaM durlabhatvAdratnarUpam , hriyate-muSyate, vinAzyata iti yAvat / ata eva duzceSTitAni mama prAptatvatsambodherapi, jJAnAdisattve hi na tAni sambhavantIti bhAvaH / tat , hatAzaH, hata: naSTo'smi, nahi rakSake sati ratnApaharaNaM yuktam / anyathA tu ratnAzA hataiveti hata eva ratnamatirityatastrAtA tvamapyupAlabhya eveti bhAvaH // 6 // nanu tayanyastrAtA'nveSaNIya iti cettatrAha-- bhrAntastIrthAni dRSTastvaM mayaikasteSu tArakaH / tattavAGghau vilagno'smi nAtha ! tAraya tAraya // 7 // bhrAnta iti-nAtha !, mayA, tIrthAni taranti bhavAmbhodhimebhiriti tAni, tIrthatvena pratipAditAni bauddhAdInItyarthaH, bhrAntaH = 'tArakA'nveSaNArtha paryaTitaH, paratIrthAni tArakANi rakSakANi na veti parIkSitaH, kintu, teSu tIrtheSu, tvamekaH tvameva, nanvanyaH, tArakaH= rakSako bhavodadhipAraprApakaH, dRSTaH parIkSayopalabdhaH / vItarAgatvAtsvayaM tIrNatvAnnihetukaparamakAruNikatvAjagaddhitakRtvAcca / anye tu rAgAdiparavazAHsvayamatINI iti kathaM te paratArakA iti bhAvaH / tata-tasmAtkAraNAt , tava, aGghau-caraNe, vilagnaH patitaH, asmi, tvaccarajopAsako'haM jAto'smi, tvAmeva rakSakaM tArakaM cAzrita iti yAvat / 2010_030r Private & Personal Use Only ___ Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 zrIvItarAgastave SoDazaH prakAza: tasmAt , tAraya tAraya-dviruktiH svasyA'sahAyatvAtprArthanAtizayasUcanArtham vIpsAyAm / rAgAdIn vinAzaya, bhavAbdhipAraM ca prApayetyarthaH // 2 // svayaMsambardhitopekSaNamanucitamityupAlabhate--- bhavatprasAdenaivA'hamiyatI prApito bhuvam / audAsInyena nedAnIM tava yuktamupekSitum // 8 // bhavaditi-bhagavan !, aham tvadupAsakaH, bhavatprasAdenaiva= tvadanugrahata eva, nA'nyathA svaprayatnAdinA, tava sadupadezamApyaiva tvadupAstibuddhibhAvAditi bhAvaH / iyatIm etAvatIm , tvadupAsanA'vadhimityarthaH / bhuvam bhUmim , upalakSaNatvAdavasthAmityarthaH / prApitaH nIto'smi, tvadupAstyAdizubhapravRtti mama tvadanugrahavazAdeva, svayaM tu rAgAdigrastasya mama nedRzI pravRttiH sambhAvyata iti bhAvaH / nanu tena kimiti cettatrAha-idAnIm idRzAvasthAprAptau satyAm , tava, audAsInyena mAvyasthyena, tava madhyasthasvabhAvatvAddhetoH, upekSitum udAsitum , na yuktam / bhavatu nAma tava sarvadA sarvatra mAdhyasthyam , kintu yathA paramakAruNikatayA nirhetukahitakRttayA ca zubhe pravartitavAnasi, tathA'gre'pi naya / nahi tvAdRzasyaikataHprasAdo'nyata upekSA ca saGgacchate / evaJca yathA'dyAvadhi madhyastho'pi san prasAdaM kRtavAnasi, tathA'gre'pi kuru / 'aGgIkRtaM sukRtinaH paripAlayantI' ti bhAvaH // 8 // nanu tvaM prasAdapAtramiti nA'haM jAnAmIti cettatrAha--- 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH 143 jJAtA tAta ! tvamevaikastvatto nA'nyaH kRpAparaH / nAnyo mattaH kRpApAtramedhi yatkRtyakarmaThaH // 9 // iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitazrIvItarAgastave goDazaH prakAzaH // 16 // jJAteti-tAta !-pitRvatpAlakatvAtpitaH !, tvamevaikaH, na vanyaH, tavaiva sarvajJatvAditi bhAvaH / jJAtA-sarvajJaH, evaM ca tvAM na jAnAmIti tvatkathAyA nA'vasara iti bhAvaH / tathA, tvattaH tvAmapekSya, tvadadhikamityarthaH / anyaH tvadbhinnaH ko'pi, kRpAparaH = kAruNikaH, na, tvameva paramaH kAruNikaH, nirhetukakaruNAvattvAditi bhAvaH / nanvastyetattena kim ?, kRpApAtre eva kRpA'vasara iti cettatrAha-mattaH = mAmapekSya, madadhikamityarthaH / / kRpApAtram = dayanIyaH, na, astIti zeSaH / rAgAdibhiratyantamarditatvAttvadupAsakatvAcca / prathamaM hyadhikapIDitaH svAzrita evA'nugRhyate iti bhAvaH / ataeva, yatkRtyakarmaTha:-yatkRtyaM yadA yatra yatkaraNIyaM tatra karmaTho dakSaH, edhi = bhava / mayyanugrahaH prAptakAla iti mayi dayasva / nahIdAnI mayyupekSA'vasara iti svayaM tvaM vetsyeva jJAtRtvAditi bhAvaH // 9 // iti zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastavakIrtikalAkhyAyAM vyAkhyAyAM SoDazaH prakAzaH // 16 // 2010_3or Private & Personal Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH prakAzaH zaraNAgato hi rakSyata ityanusandhAya bhagavaccharaNaM prapadyamAna Aha--- svakRtaM duSkRtaM garhan sukRtaM cAnumodayan / nAtha ! tvaccaraNau yAmi zaraNaM zaraNojjhitaH // 1 // svakRtamiti-nAtha !, svakRtam = purA''tmanopArjitam , duSkRtam = azubhaM karma, garhan = nindan , dhigduSkRtaM yenA'haM vigopita ityevamanuzocan , yathA na punastatra pravRttiH syAditi bhAvaH / sukRtam zubhaM karma, cena svakRtamityanuSajyate / anumodayan = abhinandan , yathA''bhIkSNyena tatra pravRttiH syAditi bhAvaH / zaraNojjhitaH zaraNenojjhito rahitaH, anyasya tAdRzasyA'bhAvAnmayaiva vA'narhatvAdanAzritatvAdveti bhAvaH / tvaccaraNau, zaraNam-rakSakam , yAmi-svIkaromi, tvaccaraNAveva zaraNaM buvA'zubhaniviNNaH zubhabhAvanAbhAvitacittavRttirananyazaraNastvAM zaraNamupAzraye ityarthaH / etena svasya samyaktvaM sUcitam // 1 // na gaha-mAtreNa kRtaM niSphalaM bhavatItyato duSkRtasya naiSphalyaM prArthayamAna Aha manovAkAyaje pApe kRtAnumatikAritaiH / mithyA me duSkRtaM bhUyAdapunaHkriyayA'nvitam // 2 // 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH = mana iti - nAtha !, kRtAnumatikAritaiH kRtena svayaM karaNena, anumatyA sAdhvidaM kRtamevaMkaraNamucitamityevamAdiprakAreNA'numodanena, kAritena preraNayA ca kRtvA manovAkkAyaje manaso vAcaH kAyAcca jAtavati, pApe = azubha karmaNi viSaye, me-mama, duSkRtam = duritam, " aMho duritaduSkRtami " tyamaraH / apuna:kriyayA = na punaH kriyApravRttiH, tayA, anvitam = yuktam, prAyazcitaM hi tadaivArthavadyadi punarna tathA pravRttiriti bhAvaH / mithyA = mogham, sadapi niSphalam, bhUyAt = bhavatviti prArthaye / yadvAme duSkRtaM kRtAnumatikAritairapunaH kriyayA'nvitaM yathAsyAttathA mithyA bhUyAdityanvayaH // 2 // svazubhabhAvanAM sukRtAnumodanarUpAmAhayatkRtaM sukRtaM kiJcid ratnatritayagocaram / tatsarvamanumanye'haM mArgamAtrAnusAryapi // 3 // -- 145 yaditi--nAtha !, ratnatritayagocaram = ratnavadurlabhatvAdratnAnAM darzanajJAnacAritrANAM tritayam trayam, tasya gocaram tadviSayam, ataeva, mArgamAtrA'nusAri - mokSamArgasyaivA'nupAti, natu svargadyaihikatucchakAmanAviSaya mityevakArArthakenA'pinA sUcyate / tasya bhavA'nubandhitvAdaniSTatvAdvItarAgAzritAnAmanarhatvAttasyA'nyato'pi lAbhasambhavAt / nahi ko'pi kalpadrusannidhau badaramicchatIti bhAvaH / yatki - Jcid=alpamadhikaM vA, sukRtam = zubhaM karma kRtam - upArjitam , = 2010_dor Private & Personal Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAmastave saptadazaH prakAzaH tatsarvam , aham , anumanye svIkaromi samarthayAmyanumodayAmyabhi nandAmi vA / sAvidaM mayA kRtam / punaH punaristhameva kuyAH mityevamiti bhAvaH // 3 // svasya samyaktvaM prakaTayannarhadAdiguNeSu zraddhAmanumodayannAha -- sarveSAmarhadAdInAM yo yo'rhattvAdiko guNaH / anumodayAmi taM taM sarva teSAM mahAtmanAm // 4 // sarveSAmiti- nAtha !, sarveSAm = natvekasya dvayoreva vA, samAnatvAtsarveSAmiti bhAvaH / arhadAdInAm = arhatsiddhAcAryopAdhyAyasAdhUnAm / yo yaH, vIpsAyAM dvivacanam , guNAnAM bAhulyAditi bodhyam / arhattvAdikaH = arhattvamuktaprakArA'tizayAdimattvarUpamAdiryasya tAdRzo'hattvasiddhatvAdirUpaH, guNaH = bhAvaH, teSAM mahAtmanAm=paramAtmanArhadAdInAm , arhattvAdiviziSTatvAditarApekSayottamAtmanAmityarthaH / taM tam , guNamityanuSajyate / anu modayAmi = zraddadhe samarthayAmi ca / etena svasamyaktvaM sUcitam // 4 // ata eva catvAM tvatphalabhUtAn siddhAMstvacchAsanaratAn munIn / tvacchAsana ca zaraNa pratipanno'smi bhAvataH // 5 // tvAmiti-bhagavan !, aham , bhAvataH-zuddhabhAvanApUrvakam , tatu vAGmAtrata ityarthaH / tvAm bhavantamarhantam , tvatphalabhUtAn 2010_ Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kautikalA yAsyAvibhUSita to yatphalaM tathAbhUtAn tadrUpAn , siddhAn = siddhAmamApana muktAn , arhattvasya siddhatvameva pariNAma bAmasAmAnya kevalino'pi siddhatkpariNAmatA, tathA'pi na sAMtAlisa ne siddhatvaM pariNAma iti vaktuM zekyamiti bhAmA sanaratAn = tvadAjJArAdhanaikacittAn , munIn = AcAryopAdhyAmasAn, tvacchAsanam = tvadAjJAm , tadrUpAnAgamAMzca , cA. . samuccaye / zaraNam-rakSakam , pratipanno'smi-svIkRto'smi, rakSaNe sAdhanAntarA'bhAvAt svastha rakSaNAvazyakatvAcca / kathamanyathA bhavoddhAra iti bhAvaH // 5 // ___tadevaM zaraNaM zrito labdhasvAsthyaH satveSu kSamaNApUrvikA maitrI prArthayate kSamayAmi sarvAn sattvAn sarve kSAmyantu te mayi / maitryastu teSu sarveSu tvadekazaraNasya me // 6 // kSamayAbhIti- bhagavan !, sarvAn, na tu katipayAneva, prANivirAdhino durgateriti bhAvaH, sattvAn jIvAn , SaDjIvakAyAnili. yAvat / kSamayAbhi-tatkRtAparAdhAn sahe, tathA, te prANinaH, sarve, mayi, kSAmyantu-matkRtAparAdhAn sahantAmiti prArthayAmi / tathA, tvadekazaraNasya tvamevaiko'dvitIyaH zaraNaM yasya tasya, jagaddhitakRttvadekAzritasya, me mama, sarveSu, teSu-sattveSu, maitrI adrohaH, hitamatirityarthaH / astu-jAyatAmiti praarthye| 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 zrIvItarAgastave saptadazaH prakAza: jagaddhitakRdAzritasya jagaddhitamatirevA'nuguNeti bhAvaH / etena svasya jagabandhutA sUcitA // 6 // / tadevaM sarvathA svastho mamatvaM tyajan svasyA'nudvegamAha - eko'haM nAsti me kazcinna cA'hamapi kasyacit / tvadamizaraNasthasya mama dainyaM na kiJcana // 7 // eka iti-bhagavan !, aham , ekaH asahAyaH, mamatvarahita iti yAvat / tatra hetumAha-me, kazcita , nAsti, yatra mama 'mame' tivyavaharttavyam , tAdRzaH ko'pi nAsti, sarvasyaiva svakarmavazagatvAtsvatantratvAnmametivyavahArasya mithyAtvAt / evaJca tAdRzaM kalpitamapi mamatvaM mama kvApi nAsti / etena svasya niHsaGgatA pratipAditA / nanu bhavato na kazcidityastu, bhavAneva kasyApi syAditi cettadapi netyAha - ahamapi, apiH samuccaye / kasyacinna / uktahetoreveti bhAvaH / nanvevamasahAyasya tava dainyamApatatIti cenna, tadAha-tvada izaraNasthasyatavAjI eva zaraNaM tatra tiSThatIti, tasya tAdRzasya, tvadAzritasya / mama, kiJcana nAmamAtrato'pi, dainyam-dInatA, ahamasahAya ityevaMbhAvaH, na = naivAsti / jagatsahAyastvameva mama sahAya iti kuto nAma dainyAvasaro mayIti bhAvaH / nahi mamatvatyAgAdahamudvignaH, kintu sarvAzrayatvadAzrito nitarAM svastha iti hRdayam // 7 // 2010_ Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH 149 tadevaM yogyasya svasya muktimabhilaSyannupasaMharatiyAvannApnomi padavIM parAM tvadanubhAvajAm / tAvanmayi zaraNatvaM mA mucaH zaraNazrite // 8 // iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitazrIvItarAgastave saptadazaH prakAzaH // 17 // yAvaditi-bhagavan !, yAvat yadavadhi, tvadanubhAvajAm = tvatprabhAvopanatAm , tvadupadarzitamArgAnusaraNenaiva tatprApteriti bhAvaH / parAm sarvotkRSTAm , padavIm pratiSThAm , muktimiti yAvat, tasyA eva sarvotkRSTatvAditi bhAvaH, nApnomi = na labhe, tAvat = tadavadhi, zaraNazrite zaraNAgate, mayi, zaraNatvam-rakSakatvam , mA muca:-na vijahIhi / anyathA trizakuvanmadhye eva bhaveyam / etena muktiM yAvatsvasya dRDhaH saGkalpaH, na tupasargaparISahAdinApi kSobha iti sUcyate // 8 // iti zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastavakIrti-- kalAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadazaH prakAzaH // 17 // aSTAdazaH prakAzaH etAvatA sopacAramRdUktyA vItarAgamupazlokya kaThoroktyA'pi stuti vidheyaiva manaHzuddhaye iti tathaiva tuSTraSamANa Aha 2010_ Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItasagastapeSTAdaza: prakAza na paraM nAma mRddheva kaThoramapi phizcama / vizeSajJAya vijJapyaM khAmine svAntazuddhaye // 1 // neti-bhagavan !, vizeSajJAya vizeSaM vaktuhRdtaM bhAvamapi na tu vacanamAnaM jAnAtIti sa tasmai, tvAdRzAya sarvajJAyeti yAvat / svAmine svAmivatpAlakAyopacaraNIyAya ca / etAbhyAM vizeSaNAbhyAM kaThoroktiyogyatA jJaptipAtratA ca sUcitA / na, nAmeti prasiddhau / vizeSajJAya svAmine evaM vijJApayantIti bhAvaH / param=kevalam , madu-vinayAtmakatvAd hRdayAvarjakatvAdaparuSam , evakAro'vadhAraNe, tarhi kimityapekSAyAmAha-kiJcana = sati sambhave'lpam , kaThorama-ApAtataH parai hInatvapratipAdanA'bhAsAdarucikaratvAcchRtikaTutvAdavinayAtmakatvAcca paruSam , apiH samuccaye / svAntazuddhaye = svabhaktivazAt pareSTadevAdibaiziSTayarAhityamukhena sarvavilakSaNatvabuddhayA svazraddhotkarSAdirUpacittavRttivizadatvAya / etena svAntazuddhaye hi vihitA kaThoroktiH kSantavyA bhavati, anyathA tu daNDanIyo'parAdha eveti sUcitam / vijJapyam-stutimukhena nivedanIyam / tatazca mayA nivedyamAnaM sati sambhave paruSamapi bhAvazuddhipUrvakatvAttvayA sarvajJena bhagavatA kSantavyameva bhavedityanudvegaH svasya dhvanyate / yo hyalpajJaH, sa tu paruSoktau bhAvazuddhimajAnan kuSyedeveti sa mRdUktyaivopacaraNIyaH / asvAmine tu nivedanavArtA'pyanavasasgrasteti bhAvaH // 1 // 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...kIrtikalA yAkhyAvibhUSitaH 151 svabhAvazuddhimuktaprakAreNa lAjhayitvA paruSoktyaiva stuvannAhana pakSipazusiMhAdivAhanAsInavigrahaH / na netragAtravaktrAdivikAravikRtAkRtiH // 2 // neti-bhagavan !, bhavAn , pakSipazusiMhAdivAhanAsInaviprahaH pakSiNo mayUrahaMsagaruDAdayaH, pazuvRSabhAdiH, siMhAdiH, AdinA mUSakAdiparigrahaH, teSu vAhaneSu yAneSvAsInaH sthitimAn vigrahaH zarIraM yasya, tAdRzaH, na nA'si, viSNvAdayo hi garuDAdyAsanAsInAH, zivAdayazca vRSabhAdivAhanAsInAH, durgAdayazca siMhAdyAsInAH paratantre prasiddhAH / yadyapi siMho'pi pazureva, tathApi hiMsratvAdanyatvAcca pRthaguktiriti bodhyam / tathA, netragAtravaktrAdivikAravikRtAkRtiH = netram gAtraM zarIram , vaktraM mukham , AdinA tundAdiparigrahaH / teSAM vikArai vaiSamyai nyUMnAdhikyarUpaiH vikRtA'zobhanA''kRtiH svarUpaM yasya sa tAdRzaH, zivastrinetraH, vAmanavirATakAyAdiviSNvAdiH, caturmukhAdibrahmAdiH / na / pareSTadevavaiziSTayaM bhavati na vartate / evaJcaitAvatA hInaguNatvAbhAso jAyate / vastutastu sAvadyatvAd bhagavatA jIvavizeSavAhanasya parityAgaH, vikRtAkRterabhAvAtsarvAGgasundaratA cetyuttamatvameva dhvanyate / asya ca SaSThapadye kathaM devatvena parIkSakaiH pratiSThApya ityanena sambandhaH / evamagrimazloke'pi bodhyam // 2 // anyavaiziSTayA'bhAvamapyAha-- 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 zrIvItarAgastave'STAdazaH prakAzaH - na zUlacApacakrAdizastrAGkakarapallavaH / nA'GganAkamanIyAGgapariSvaGgaparAyaNaH // 3 // neti-bhagavan !,bhavAn , zUlacApacakrAdizastrAGkakarapallabaH= zUlaM prasiddham , cApaM dhanuH, cakram , AdinA gadAdiparigrahaH, tAni zastrANi aAzcihnAni, aGke tale vA yasya sa tAdRzaH, zUlAdizastradhara ityarthaH, tAdRzaH karaH komalatvAdraktatvAcca pallava iva yasya sa tAdRzaH / na, astIti zeSaH / zivaH zUlI, zArGgacApacakragadAbhRddhariH, evamanye'pi pareSTadevAH / na kevalaM na tAdRzazastrabhRtkaraH, kintu-aGganAkamanIyAGgapariSvaGgaparAyaNaH%= aGganA strI tasyAH kamanIyasya subhagasyA'Ggasya pariSvaGge samAliGgane parAyaNastatparaH, na, astIti zeSaH / sarve zivAdayaH kRtadAraparigrahAH / evaJca tAdRzaguNavaiziSTayaM na bhagavatIti nyUnatA bhAsate / paramArthatastu bhagavato jagaddhitakRttvAdvairiNa evA'bhAvAdbhAve'pi vA mAdhya sthyAtkathamiva zastrAdiparigraho bhavatu ?, kiJca vItarAgatvAnnAGga nAsaGgo'pi / pare tu rAgavanta iti taducita teSAmiti bhagavata eva guNAdhikyamiti bhAvaH // 3 // zarIrAdivaiziSTayAbhAvamuktvA bhAvavaiziSTayAbhAvamAhana garhaNIyacaritaprakampitamahAjanaH / na prakopaprasAdAdiviDambitanarAmaraH // 4 // neti---bhagavan !, bhavAn , garhaNIyacaritaprakampitamahA 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10)* kIrtikalAbhyAkhyAvibhUSitaH 153 - - janA garhaNIyaM nindanIyaM yaccaritaM brahmaziraHkartanasvasutAriraMsAdirUpaH kadAcArastena kRtvA prakampitA atyanucitatvArakhedAdhikyAdanAcAraprasArabhayAcca sakampAH kRtA mahAjanAH sajanA yena sa tAdRzaH / bhayAnakAnucitapravRtta ityarthaH / purANAdau hi zivasya brahmapaJcamaziraHkartanaM brahmaNaHsvasutAriraMsAdi ca varNitamanusandheyam / na, / tathA, prakopaprasAdaviDambitanarAmaraH= prakopena prasAdena, AdinA chalAdinA ca kRtvA viDambitA avadhIritAH sammAnitAzca narA amarAzca yena, tAdRzaH, rAgavattvAtkopaprasAdAdimAnityarthaH / zivena hi prakopena bhuvanatrayaM saMhatuM pravavRte, prasAdena viSapAnAdinA jagadrakSitam , evamAdInyanyAnyapi purANAdito'nusandheyAni / na / lokottarasamyakcAritravato vItarAgasya bhavatastannyUnatA / sA cAnurUpA lokavyavahAra'nuguNA ca vItarAgatvAdeveti tAdRzI nyUnatotkRSTataiveti sArArthaH // 4 // vaiziSTyAntarA'bhAvamapyAhana jagajananasthemavinAzavihitAdaraH / na lAsyahAsyagItAdiviplavopaplutasthitiH // 5 // neti-bhagavan !, bhavAn , jagajananasthemavinAzavihitAda: jagataH sRSTerjanane sarjane sthemani sthiratAyAm , pAlana iti yAvat / vinAze ca vihitaH sampravRtta Adara Agraho yasya sa tAdRzaH, na / brahmA hi rajoguNAzrayAtsRjati, viSNuH sattva 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zrIvItara/bhastave'STAdazaH prakAzaH guNAzrayAtpAlayati, zivastamoguNAzrayAtsaMharati ca jagaditi paurANikAH / tAdRzaguNanyUno bhavAn / vastutastu jagato'nAdyanantaH tayA tatsarvamalIkameveti kathaM ko'pi sAvadyaguNavAn bhavatu ! / vItarAgasya tathApravRtterananuguNatvAditi vItarAgasyottamatvamevAti / tathA - lAsya hAsyagItAdiviplavopaplutasthitiH = lAsyaM nRtyaM, zivAdestANDavAdiH, hAsyaM hAsa:, zivAderevA'TTahAsAdiH, gItAdi ca kRSNAderveNuvAdanAdinA prasiddham / teSAM viplavena vyasanena garhaNIyapravRttyA naTAdyucitayopaplutA visaMsthUlA sthitiryasya sa tAdRzaH / lAsyAdibhiH kRtvo pahasanIyacarita iti yAvat / na / bhagavatastu tadavalokane'pi nivRttiH, dUre tathAvidhAnam / pAmarajanakRtyasyo - tame'sambhavAditi tAdRzaguNanyUnatA bhagavata uttamatvamevAvagamayatIti bhAvaH 114 11 tadetAvatA devAntaravailakSaNyamAha tadevaM sarvadevebhyaH sarvathA tvaM vilakSaNaH / devatvena pratiSThApyaH kathaM nAma parIkSakaiH 9 // 6 // tadevamiti -- bhagavan, tat = tasmAttAdRzaguNahInatvAddhetoH, evam = uktaprakAreNa, tvam = vItarAgaH, sarvadevebhyaH = pareSTebhyaH zivAdibhyaH sarvebhyo devebhyaH, sarvathA - sarvaiH prakAraiH, vilakSaNa: = vibhinnadharmI, tadIyaguNAnAmekasyApyabhAvAditi bhAvaH / nanu tena kimityapekSAyAmAha - parIkSakaiH = sAdhakabAdhakadRSTAntAdipramANairvastuta 2010_dor Private & Personal Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 svanirNayapravRttaiH paraiH prekSAvadbhiH, devatvena = devabhAvena, svimi sambadhyate, kathaMnAma-kenaprakAreNa khalu, pratiSThApyaH - samarthanIyaH; naiva pratiSThApya ityarthaH / devadharmANAmabhAvAddharmamantareNa dharmiNaH sadbhAvasyA'sambhavAditi yAvat / pare hi svadevavaiziSTyaM bhavatya labhamAnA bhavantaM devaM na manyante / vastatastu te parIkSakA ajJAnina iti prAkRtajanocitacaritaM devaM manvAnA bhrAntA:, devastu vItarAgatvAdbhavAneva, lokottaraguNo hi deva iti bhAvaH // 6 // paraiH kRtAyAM vItarAgasya devatvA'pratiSThAyAM yuktyupanyAsavyAjena pareSTadevAnAM laukikatvaM vItarAgasyA'laukikatvaM ca bhaGgacA''ha kIrtikalA byAkhyAvibhUSitaH anuzrotaH saratparNatRNakASThAdi yuktimat / pratizrotaH zrayadvastu kayA yuktyA pratIyatAm ? // 7 // anviti - bhagavan !, parNatRNakASThAdi = paNa patra tRNaM kASTham, AdinA tAdRzaM vastrAdi, vastu = padArthaH, anuzrotaH zrota: pravAhaH, " zroto'mbusaraNaM svata " ityamaraH / tadanusAreNa, pravAhAnukUlyenetyarthaH / sarat = tarat pravahamAnamityartha / yuktimat = yuktiyuktam, pratyakSeNa bhUyastathA dRSTatvAdanu zrotastRNAdisaraNe vyAptigrahAditi bhAvaH / kintu, pratizrotaH = pravAha prAtikUlyena, pravAhAbhimukhamityarthaH zrayat = sarat, vastviti sambadhyate / kayA yuktayA pratIyatAm 1 = na kayA'pi yuktyA tatpratyetavyamityarthaH / " 2010_dor Private & Personal Use Only = Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 zrIvItarAgastave'STAdazaH prakAzaH tAzayukterabhAvAt , kvA'pyadRSTazrutatvAt / evaM ca deveSu ye guNAH pareSAM prasiddhAstadguNa eva devatvena pratiSThApyaH, teSAM tathaiva vyAptigrahAt / bhavati na tAdRzo guNa iti na bhavAn tairdevatvena pratichApyaH / tAdRzaguNarahitasya devasya teSAmadRSTazrutatvAt / evaJca laukikaguNavattvAtteSAM devA laukikA eva prANinaH sati sambhave, bhavAMstu lokottaraguNatvAdalaukiko vastuto devaH / anyeSAM tattvenA'grahastvajJAnAdeveti bhAvaH // 7 // pareSAmajJatvAtparIkSA'kiJcikareti nigUDhaM svAbhiprAyaM prakaTayannAha--- athavA'laM mandabuddhiparIkSakaparIkSaNaiH / mamApi kRtametena vaiyAtyena jagatprabho ! // 8 // athaveti-- jagatprabho !, athaveti pUrvottArucau, vastuta ityarthaH / tadevAha-mandabuddhiparIkSaNaiH mandabuddhInAmajJAnAM vastutasvagrahaNadaridrANAM parIkSakANAM parIkSaNaiH pAlocanaiH, alam=paryAtam , mudhA tAni parIkSaNAnItyarthaH / ajJAnAM parIkSayA vastutattvanirNayasyA'grAmaNikakalpitatvAdanupAdeyatvAditi bhAvaH / nanu tarhi tvayA kimartha tadupanyAsaHkRta iti cettatrAha-mamA'pi tatpakSodbhAvanapravRttasya mama, apiH samuccaye / etena tadIyapakSamupanyasya bhavati hInaguNatvapratipAdanena stutivyAjapravRttena, vaiyAtyena-viyAtodhRSTaH, avinayItyarthaH, tasya bhAvastena, dhRSTatayA / pUjye hi 2010_ Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH 157 stutivyAjenA'pi hInaguNatvapratipAdanaM sadAcAraviruddhatvAdavinaya eveti bhAvaH, " dhRSTo viyAta" ityamaraH, ataeva, kRtam = paryAptam , na karaNIyam , anucitatvAt , pUjyapUjAvyatikramA'nuSaGgAditi bhAvaH // 8 // nanvevaM pareSTaM devalakSaNaM na sammataM tarhi svayamucyatAmityAha-- yadeva sarvasaMsArijanturUpavilakSaNAm / parIkSantAM kRtadhiyastadeva tava lakSaNam // 9 // yadeveti----bhagavana !, kRtadhiyaH-dhImantaH, yat yatprakArameva, sarvasaMsArijanturUpavilakSaNam = sarveSAM saMsAriNAM jantunAmekendriyAdArabhya devaparyantAnAM jIvAnAM rUpato lakSaNAd vilakSaNamalaukikatvAdvibhinnam , lakSaNam-asAdhAraNo dharmaH, sahajAdyati-- zayAdirUpaM pUrva vistAreNa pratipAditamiti tAtparyam , tAdRzasya dharmasya lokalakSaNavilakSaNatvAt / pareSTadevAnAM tu lakSaNaM laukikameva, loke tAdRzaguNAnAM sAkalyena tAratamyata upalabdheriti bhAvaH / tava-lokottamasya bhavato vItarAgasya, tadeva-tatprakArameva, lakSaNam , ubhayatraivakAraHprakArAntaranivRttyartho yattatpadaparAmRzyayoratyantA'bhedapratipAdanArthazca / parIkSantAm sAdhakabAdhakapramANainizcinvantu / evaJca sarvasaMsArirUpavilakSaNatvameva devalakSaNam / prakArAntaraM tu saMsArijIvalakSaNaM kathaJcit / natu vItarAgadevalakSaNamityanye devAH saMsA 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 zrIvItarAgastave'STAdazaH prakAzaH riNaH, bhavAMstvalaukika iti na dRSTAntasahAyena bhavatparicayaH zakya! iti tathA prayatamAnAH pare'jJA niSphalAyAsA iti zocanIyA eveti bhAvaH // 9 // vyatirekamukhena vailakSaNyaM prakaTayan bhagavato'jJenA'parice- yatvaM svayamAha krodhalobhabhayAkrAntaM jagadasmAdvilakSaNaH / na gocaro mRdudhiyAM vItarAga ! kathaJcana // 10 // iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitazrIvItarAgastave'STAdazaH prakAzaH // 18 // J krodheti -- vItarAga !, jagat = sarva eva jantuH, krodhalobhabhayAkrAntam = krodhena lobhena bhayena cAkrAntaM grastam, krodhAdiparavazo loka ityarthaH / asmAt = krodhAdiparavazAjjagataH, vilakSaNaH = niSkaSAyatvAdvibhinnalakSaNa:, tvamityarthalabhyate / mRdudhiyAm = laukikabuddhimatvAdalpajJAnAm kathaJcana - kenA'pi prakAreNa, na, gocaraH - viSayaH, laukika buddhimatAM parokSo'si / laukikA laukikaguNAneva viSayIkartumarhati na tvalaukikaguNam, bhavAMstvalaukika ityata eva teSAmaviSaya iti bhavatastAdRzo guNa eva teSAM bhavatparicaye'ntarAya iti te dayanIyA eva na tUpAlabhyA iti bhAvaH // 10 // iti zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastavakIrtikalAkhyAyAM vyAkhyAyAmaSTAdazaH prakAzaH // 18 // 2010_dor Private & Personal Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzatitamaH prakAzaH na kevalaM vividhastavena kRtArthatA, api tu smaraNenAjJA-- rAdhanena cetyanusandhAyAha tava cetasi varte'hamiti vAtA'pi durlabhA / maccitte varttase cettvamalamanyena kenacit // 1 // taveti-bhagavan !, tava = vItarAgasya kevalajJAnAdimataH cetasi-manasi, aham tvadupAsakaH, vartta-sthitaHsyAm , tvanmAnasajJAnaviSayo'haM bhaveyamityarthaH / iti evamprakArA, vArtA-zabdamAtramapi, durlabhA aprApyA, avAcyA vA / apinA sthitistu dUre iti sUcyate / kevalino dravyamanasaHsattve'pi bhAvamano'. bhAvAttatra sthitivArIyA anavasaragrastatvAditi bhAvaH / nanu tarhi kathaM tavopakAra iti cenna / tadAha-cet yadi. tvam vItarAgaH, macite, varttase, tarhi, anyena-devAntareNa, kenacit-rAgAdiparavazatayA nikRSTatayA'nirdeSTavyanAmnA,alam=paryAptam , na prayojanamityarthaH / tvatsmaraNAdevA'sAdhAraNaphalAvApte nikRSTaphalapradena devAntareNa na mama prayojanamiti sArArthaH / yata utkRSTalAbhaH, sa eva smartavyaH, nikRSTalAbhAya prayAsasya mugdhabuddhivijambhitasvAditi bhAvaH / yadvA tava smaraNameva prArthaye, tenaiva sarveSTasiddheH / evaJca viziSya phalAntaraprArthanaM niSprayojanakamevetyarthoM bodhyaH // 1 // 2010_ Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 zrIvItarAgastave ekonaviMzatitamaH prakAza: nanu yadi devAntareNA'pISTaM siddhayati, tarhi kimarthaM tatraudAsInyamiti cettatrAha nigRhya kopataH kAMzcitkAMzcittuSTayA'nugRhya ca / pratAryante mRdudhiyaH pralambhanaparaiH paraiH // 2 // nigRhyeti-bhagavan !, pralambhanaparaiH pratAraNaikavyApAraiH, paraiHparatIrthikadevaiH. kAMzcita-svabhaktAna , taSTayA-prasAdena. anugRhyavarapradAnAdinA santoSya, kAMzcita-svadveSiNo'surAdIn , kopataH= krodhena hetunA, nigRhya daNDayitvA, caH samuccaye / toSako. payoH satoreSaiva gatiriti bhAvaH / viSNuzivAdInAM kopato'surAdihananaM prasAdato devAdyanugrahazca purANAdivarNitamihA'nusandheyam / mRdudhiyaHalpamatayaH, pratAryante-ahaM samartha iti mithyA bodhayitvA svamabhi samAkRSyante / tato hyanugrahavadavasare nigrahasyA'pi sambhavAta teSAM bhayAspadatvAtkathaJcinnikRSTaphalasyaiva lAbhAcca svayamasiddhatvAtpara. sAdhanayogyatA'bhAvAcca mumukSUNAM tadviSaye audAsInyasyaivaucityAt / na ca taiH pratAraNabhayam, vItarAgasmaraNena dRDhabuddheH / rAgavantastAdRzA devA heyA eva / vItarAgasmaraNenaiva ca kRtakR. tyatAlAbha iti yAvaditi bhAvaH // 2 // nanu yadi vItarAgaH, sa na nigrahaparAyaNo yathA, tathA nAnugrAhako'pIti tadupAsanayA dUre kRtakRtyatA, jalatADanavatta. dekAntenaiva niSphalamiti cettatrAha 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) kIrtikalAbhyAkhyAvibhUSitaH 161 - aprasannAtkathaM prApyaM phalametadasaGgatam / / cintAmaNyAdayaH kiM na phalantyapi vicetanAH 1 // 3 // aprasannAditi-bhagavan !, aprasannAt prasAdazUnyAt, vItarAgatvAttasya prasAdAdyabhAvAt , rAgavAn hi prasIdatIti bhAvaH / phalam abhISTam , katham kena prakAreNa, prApyam labhyam ?, naiva labhyamityarthaH / prasanno hi ko'pi phalaM dadAti / anyathA tu sarvata eva sarvasyaiva phalaprAptiH sukarA syAditi bhAvaH / etata= IdRzaH paryanuyogaH, asaGgatam dRSTAntaviruddham / kiM tadRSTAntamityapekSAyAmAha-vicetanA: caitanyarahitAH, jaDA ityarthaH, api, cintAmaNyAdayaH cintamaNiprabhRtayo ratnAdayaH, AdinA kAmakalazAdiparigrahaH / na, phalanti, kim abhISTaM na sAdhayanti kim ?, api tu sAdhayantyeva, vastUnAmacintyasvabhAvatvAt / apinA yatrA'cetanAH phalanti, tatra sacetanAH phalantIti kimvaktavyamiti sUcyate / cintAmaNyAdayo hyacetanatvAtprasAdaM vinaiva yadi cintAmAtreNa phalanti / tarhi sacetanAnAM vItarAgANAM lokottarAcintyacaritANAM smaraNaM phaledeva / evaM cA'prasannAnna phalaprAptisambhava iti vArtA dRSTAntaviruddhatvAdasaGgateti sArArthaH / cintAmaNivadvItarAgacintanaM sarveSTapradamiti bhAvaH // 3 // evaM smaraNaM samarthyAjJApAlanaM samarthayannAhavItarAga ! saparyAyAstavAjJApAlanaM param / 2010_Bor Private & Personal Use Only ___ Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 zrIvItarAgastave ekonaviMzatitamaH prakAzaH AjJA''rAddhA virAddhA ca zivAya ca bhavAya ca // 4 // vItarAgeti-vItarAga !, tava, saparyAyAH = pUjAmapekSya, "pUjA namasyA'pacitiH saparyA'rcA'rhaNAH samA" ityamaraH / AjJApAlanam = tvadupadiSTAnuSThAnam , param = utkRSTam / nanvetatkuta ityapekSAyAmAha-AjJA, ArAddhA-yathAvatpAlitA satI, zivAya mokSAya, mokSaprAptimArgasyaiva bhagavatopadiSTatvAditi bhAvaH / virAddhApramAdAdibhiH khaNDitA kutarkAdinA vigopitA vA, cenAjJA'nuSajyate / bhavAya = bhavaprayojakakarmabandhAya, cadvayaM samuccaye / syAditi zeSaH / muktipradAnuSThAnasyA'karaNe dUSaNe vA bhavapradAnuSThAna eva sacetanAnAM zarIriNAM sarvathA niSkriyatvAsambhavAtpravRttiH syAt / tRtIyasya kasyApi mArgasyA'bhAvAt / pUjA tu dravyastavarUpA bhAvastave sati nA'tyantamapekSitA / bhAvaM vinA ca pUjA neSTaphalAyA'lamiti sapAyA AjJApAlanaM paramiti bhAvaH // 4 // kA sA''jJetyapekSAyAmAhaAkAlamiyamAjJA te heyopAdeyagocarA / AzravaH sarvathA heya upAdeyazca saMvaraH // 5 // AkAlamiti-bhagavan !, AzravaH karmabandhaprayojakaH kAyavAGmanoyogaH, sarvathA sarvaprakAreNa kAyena manasA vacasA kRtAnumatikAritaizca / heyaH tyAjyaH, bhavahetutvAditi bhAvaH / saMvaraH uktAzravanirodharUpaM sAvadhaviratyAdikam , caH samuccaye / 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH 163 upAdeyaH grAhyaH, AcaraNIya ityarthaH / karmakSayAdinA mokSopAyatvAditi bhAvaH / ityevam , heyopAdeyagocarA heyopAdeyavighayA, kiM heyaM kimupAdeyamityevaM vivekadAnapUrvakaM heyeSu nivRtterupAdeyeSu ca pravRtteH prayojiketyarthaH / iyam uktaprakArA, te= tava nirhetukadayAvataH, AjJA-upadezaH, AkAlam-kAlamabhivyApya, anAdyanantakAlaM yAvadiyamekarUpaiva, natu tIrthAntaravayuge yuge parivartanazIleti bhAvaH // 5 // AzravasaMvarayoheyopAdeyatvayorhetumAha-- Azravo bhavahetuHsyAtsaMvaro mokSakAraNam / itIyamAItI muSTiranyadasyAH prapaJcanam // 6 // Azrava iti-bhagavan !, AzravaH, bhavahetuH bhavAnubandhI, syAt / karmabandhahetutvAttasyeti bhAvaH / tathA, saMvaraH, mokSakAraNam / tasya karmakSayahetutvAditi bhAvaH / ataevA''zravo mumukSuNA heyaH saMvarazyopAdeya iti tAtparyam / nanu zrutaM dvayanekadvAdazabhedam , tatra ca gaNazo heyA upAdeyAzcopadiSTAH, evaJca dvayoreva viziSyopanyAse bhavataH ka Azaya iti cettatrAha - iti-uktaprakArA, iyam = AzravasaMvarayohayopAdeyayoviziSyoktiH, AhatI = arhatAM vItarAgasya sambandhinI, muSTiH = sArasamahaH, vItarAgeNa yadupadiSTaM tatraitadvayameva mUlAdhAraH / ato'nayoreva viziSyopanyAsaH, nanu tarhi zeSaH kimityapekSAyAmAha-anyat 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 zrIvItarAgastave ekonaviMzatitamaH prakAzaH 1 AzravasaMvarAbhyAM bhinnamaGgopAGgAdi, tat, asyAH = uktarUpAyA muSTeH prapaJcanam = bodhasaukaryAyAGgopAGgAdisamAyogena vistAraNam / evaJcA'GgopAGgAdikamAzravasaMvarayoreva vistRtaM vyAkhyAnameva / natvatonyatkiJcitpratipAditamiti bhAvaH // 6 // nAjJA''rAddhA zivAyetyetAvatA ko'pi pravartetetyAjJArAdhana prAptaphalAnAha ityAjJArAdhanaparA anantAH parinirvRtAH / nirvAnti cAnye kvacana nirvAsyanti tathA'pare ||7|| ityAjJeti - ityAjJArAdhanaparAH = ityuktaprakArAyA AzravatyAgasvaropAdAnaviSayiNyA AjJAyA upadezasyA''rAdhane pAlane parAstatparAH, prANina iti vizeSyamAkSipyate / anantAH, natu parimitA asaGkhyAtA eva vA, jinAjJAyA AkAlatvAtkAlasya cAnAdyanantatvAtkAle kAle nirvRtAnAmanantAnAmeva sambhavasyAsssavAkyAdinA nirNayAditi bhAvaH / parinirvRtAH = nirvRtiM gatAH, muktA ityarthaH / na bhUtakAla eva, kintu, kvacana = kutrApi viziSTe mahAvidehAdau kSetre, anye = kati, anantA iti yAvat / ityAjJArAdhanaparA iti vizeSyaM sambadhyate / nirvAnti = muktiM gacchanti, caH samuccaye / evaJceha kSetre sAmprataM na nirvAntIti bhUtakAle'pi tatrA'nAstheti na vAcyamiti bhAvaH / bhUtavarttamAnayostadAjJAyAH phalavatvanizcaye ca bhaviSyatyapi tasyAstattvaM yauktikamevetyAha 2010_dor Private & Personal Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA, apare, anantAH, nirvAsyanti = bhaviSyatkAle'pi muktiM gamiSyanti / evaJca kAlatraye'pi phalavattvanirNaye saivAjJA''rAdhanIyA sarvairiti dhvanyate // 7 // nanu bhavatu sAjJA tathA, kintvasukarA cetkathamArAdhyA sarvairityato vItarAgAjJArAdhane saukaryamAha hitvA prasAdanAdainyamekayaiva tvadAjJayA / sarvathaiva vimucyante janminaH karmapaJjarAt // 8 // iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitazrIvItarAgastave ekonaviMzatitamaH prakAzaH // 19 // hitveti-bhagavan !, prasAdanAdainyam = pareSTadevaprasAdArtha kriyamANamalIkaguNAdistutipUjAdirUpacATusambhAvita dainyaM svalAghavam , hitvA tyaktvA, alIkopAyasya niSphalatvAtpratyutA'zubhopacayanimittatvenAnarthaparamparA''pAdakatvAttasya tyAga eva varam , jinastu vItarAga iti tatra prasAdanAdainyasya na ko'pyupayoga ityata eva tatra tattyAga iti bhAvaH / nanu tarhi kathamiSTasiddhiriti cettatrAha-ekayA kevalayA, tvadAjJayA AzravatyAgasaMvaropAdAnarUpayaiva, evakAreNa prasAdanAdainyAdevyavacchedaH / ArAdhitayeti zeSaH / janminaH = prANinaH, "prANI tu cetano janmI" tyamaraH / karmapaJjarAta-karmaNyeva bandhakatvAtpaJjaramiva, tataH, sarvathA = sarva. prakAreNa, evakAro bhinnakramaH, vimucyanta eva / nA'tra sandeha 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 zrIvItarAgastave viMzatitamaH prakAza: gandho'pItyevakAreNa sUcyate / evaJca tvadAjJApAlanena prasAdanAdainyAdikaM vinaiveSTasiddhermahatsaukaryamiti tadevaikaM kartavyam , alaM prasAdanAdainyAdimahAkaSTopAyapUrvakapareSTadevAdyAjJApAlanena niSphalenA'narthakareNa ceti bhAvaH // 8 // . iti zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastavakIrtikalAkhyAyAM vyAkhyAyAmekonaviMzatitamaH prakAzaH // 19 // viMzatitamaH prakAzaH nanvevaM bhaktibharamanasA nipuNaM stuvataH kimiSTamityapekSAyAM navabhiH padyaiH sveSTamAzAsAnaH stutimupasaMharati-- pAdapIThaluThanmUrdhni mayi pAdarajastava / ciraM nivizatAM puNyaparamANukaNopamam // 1 // pAdeti-bhagavan !, tava vItarAgasya bhavataH, puNyaparamANukaNopamam=puNyaM tadAkhyaM yacchubhakarma, tadAtmAno ye paramANurUpAH kaNAH pudgalavizeSAH, tairupamIyata iti tat , puNyapu. dUlatulyam / karmaNaH paugalikatvAtpudgalasya cA'NuskandhabhedabhinnatvAditi bhAvaH / paramANorniravayavatvAdrajasazca sAvayavatvAtsUkSmatvasAdharmyAtkathaJcidupamA jJeyA / etena sarvottamasukRtasya pAdarajo'pi sparzamaNinyAyena puNyamiti tasya spRhaNIyatve vAcoyuktiH pradarzitA / kintadityapekSAyAmAha-pAdarajA-pAdasya caraNasya rajo dhUlistat / 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAlyAvibhUSitaH 167 mayi-stotari, pAdapIThaluThanmUrdhni pAdasya nyAsena samparkAtpAdasambandhi yatpIThamAsanam, tatra luThannAloTamAno mUrdhA mastako yasya, tAdRze sati, bhaktyA praNAmakAle pAdapIThanyastamastake satItyarthaH / etena pAdarajonivezA'vasara upapAditaH / ciram = dIrghakAlam , yAvanna muktistAvaditi yAvat / nivizatAm-saMzlipyatu / Amukti tava praNAmapara eva yathAsyAmiti hRdayam / tvatsevaiva sakalazarmamUlamiti saiva mama paramiSTamiti bhAvaH // 1 // duritA'pAkaraNamapISTamityAhamadRzau tvanmukhAsakte harSavASpajalormibhiH / aprekSyaprekSaNodbhUtaM kSaNAtkSAlayatAM malam // 2 // maditi-bhagavan !, madRzau-madIye netre, tvanmukhAsakte= tava mukhe Asakte tadarzanakatAne satyau, harSabASpajalomibhiH = harSeNa yadvASparUpaM jalaM tasyormi bhiH paramparAbhiH kRtvA, harSAtirekAddhi netrato jalaM niHsaratIti bhAvaH / etena vItarAgamukhadarzanasyA'nekajanmapuNyopacayalabhyatayA durlabhatvAdatyantamiSTatvAttallAbho'vazyaM harSaprakarSAya jAyate iti sUcyate / aprekSyaprekSaNodbhUtam= aprekSyasyA'navalokanIyasya kutIrthikataddevAde rAgAdihetubhUtaparastryAdezca, prekSaNenA'valokanenodbhUtamupArjitam , ihajanmanyanyajanmani ceti zeSaH / malam duritam , aprekSyaprekSaNaM hi pratyavAyaheturiti bhAvaH / kSaNAt = acireNaiva, thAlayatAm = parimRSTAm , zodha 2010_Bor Private & Personal Use Only ___ Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 zrIvItarAgastave viMzatitamaH prakAzaH yatAmityarthaH / malasya hi jalena kSAlanamucitameva / bhagavaddarzanaM duritApahArakamamandAnandajanakaM cetyatastadapyavazyameSTavyamitibhAvaH // 2 // duritAntarazodhanAya prAyazcittamapISTamAhatvatpuro luThanai rbhUyAnmadbhAlasya tapasvinaH / kRtA'sevyapraNAmasya prAyazcittaM kiNAvaliH // 3 // tvaditi - bhagavan !, tvatpuraH = tvadagre tvatpAdapITha iti yAvat, luThanaiH=bhaktibhareNa bhUyobhUya AloTanaiH kRtvA, jAtetizeSaH / kiNAvaliH - rUDhavraNapadazreNiH, tapasvinaH = aucityAdupasthitatvAcca tvatpuroluThanarUpatapaH zIlasya madbhAlasya= mallalATaphalakasya, kRtA'sevyapraNAmasya = kRto'sevyasya rAgAdimato'nupAsanIyasya yaH praNAmo'tra bhave parabhaveSu vA, tasya, yathAkathaJcidvihitA'praNamyapraNAmajanyaduritasyeti yAvat / prAyazcittam = duritavizodhanAtmakam bhUyAt = bhavatviti prArthaye / duritasya prAyazcitamucitameva, yena ca kRtaM duritam, prAyazcittamapi tenaiba vidheyamiti bhAvaH / apraNamyapraNAmo duritahetuH / prAyazcittena taduritazuddhaH punastathA na karotIti bhavAneva sadA praNamyo mama bhUyAditi tAtparyam // 3 // sAmprataM bhAvanAzuddhimicchannAha mama tvaddarzanodbhUtAzviraM romAJcakaNTakAH / tudantAM cirakAlotthAma saddarzanavAsanAm 2010_dor Private & Personal Use Only 11 8 11 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) kIrtikalAbyAkhyAvibhUSitaH 169 mameti-bhagavan !, mama, tvaddarzanodbhUtAH = tava darzanenodbhUtAH prakaTitAH, ciram-cirakAlasthAyinaH, romAJcakaNTakA: romAJcA: pulakAH kaNTakA iva, te, darzanena harSaprakarSaH sthAyIti tadudbhavAnAM kaNTakAnAM sthAyitvamiti bhAvaH / cirakAlotthAm= anAdikAlAdbhavantIm , asaddarzanavAsanAm = mithyAdarzanasaMskAram , tadantAma = pIDayantu, utkhanya zodhayantu / mithyAdarzanavAsanAyAH kaNTakavaduHkhajanakatvAttasyA romAJcakaNTakenoddhAraucityam / etena bhagavadarzanena mithyAtvaM nazyati, tatazca bhAvanAzuddhirayatnasiddheti dhvanyate // 4 // ___ svasyA'tyutkaNThitatayA bhagavaddarzane nimeSAtmakamapi nAntarIyakamantarAyamanicchan bhaGgyA'pratipAti samyaktva prArthayate tvadvaktrakAntijyotsnAsu nipItAsu sudhAstriva / madIya locanA'mbhojaiH prApyatAM nirnimeSatA // 5 // tvaditi --bhagavan !, madIyaiH, locanAmbhojaiH=locanAni netre samyagdarzanaJca / netrasyendriyarUpasya grahe tasya dvitvAdbahuvacanamananvitaM syAditi bahiraGgA'ntaraGgalocanagraho'tra vivakSitaH stutikRta ityavadheyam / tAnyAkRtisAmyAdvikAsasAdharmyAcA'mbhojAni kamalAnIva, taiH kartRbhiH / tvadvaktrakAntijyotsnAsutava vaktrasya, lakSaNayA tato nirgatAyA uktezva, yA kAntiH zobhA, pakSe yathArthatvena kamanIyatA, sA ca, jyotsnAH prabhAH, pakSe jyotsnA iva sadvastuprakAzakatvAnnirmalatvAcca samyagdarzanajanitAH 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 zrIvItarAgastave viMzatitamaH prakAzaH zubhajJAnacAritrAdipariNAmAzca, tAsu / atra jyotsnApadoktyA vaktre candrasAdRzyaM dhvanyate / yadvA tvadvaktraM tvatkAntistvajjyotsnA bhAmaNDalaM sadvastuprakAzakatayA nirmalatayA ca jyotsnAtulyaM samyagdarzanaM ca, tAsvityarthaH / sudhAsu-amRteSviva, nipItAsu = sAdaraM vilokitAsvadhigatAsu ca, satISviti zeSaH / yadvA nipAnaviSayIkriyamANAsvityarthaH / bhAvArambhe ktaH / etena bhagavadvaktrAdInAmamRtavaddaulabhyaM hitakaratvaM ca sUcyate / nirnimeSatA=nimeSo'kSimudraNam , kamalapakSe darzanapakSe ca saGkocaHpratipAto vA, tadrahitatA, prApyatAm labhyatAm / tvadarzane tRptyabhAvAnnimeSaM vinA tvAM draSTumicchAmi, kiJcA'dhigataM samyagdarzanaM mA pratipaptat / nirnimeSatvasAdhayAdamaratA ca jAyatAm / sudhApAnAddhayamaratvamucitameva / mamA'pratipAti samyagdarzanaM sarvadA tvadarzanaM ca jAyatAmiti yAvaditi bhAvaH / yadi cA'tra jyotsnAbhiH kamalavikAsaH kavisamayaviruddha iti vibhAvyate, tadA yaugikArthaparatayA'mbhojapadasya kumude vRttirbodhyA, "kalhArakairavamukheSvapi paGkajeSvi" tyAdivaditi dhyeyam // 5 // aGgaistvadupAsanaiva mameSTamityAhatvadAsyalAsinI netre tvadupAstikarau karau / tvadguNazrotRNI zrotre bhUyAstAM sarvadA mama // 6 // tvadAsyeti-bhagavan !, mama, netre, tvadAsyalAsinI 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAsyAvibhUSitaH 171 tavA''sye mukhe viSaye yo lAso vilAso vyApAraH, so'styanayoriti te tAdRzyoM, tvanmAtramukhekSaNaikatAne ityarthaH / sarvadA bhUyAstAm / aprekSyaprekSaNodbhUtamalakSAlanA yathA puna nA''patediti bhAvaH / tathA, karau, mameti sambavyate / tvadupAstikaraura tavopAsanAvidhiparAyaNau, anyasyA'nupAsyatvAditi bhAvaH / sarvadA bhUyAstAmiti sambavyate / kiJca, zrotre-karNI, mametyanuSajyate / tvadguNazrotRNI-tava guNazravaNazIle, sarvadA bhUyAstAm / anyasyAzrotavyatvAdaniSTatvAditi bhAvaH // 6 // vANyA api vItarAgaguNastutimAtraparatvamicchannAhakuNThA'pi yadi sotkaNThA tvadguNagrahaNaM prati / mamaiSa bhAratI tarhi svastyetasyai kimanyayA // 7 // kuNTheti-bhagavan !, mama, bhAratI = vANI, kuNThA = vastupratipAdanA'paTvI, apinA tasyA guNagrahaNaM prati yogyatA'. bhAvaH sUcyate / tvadguNagrahaNam tvaguNavarganaM prati, tvadguNavarNanamabhilakSyetyarthaH / yadi, sotkaNThA = lAlasAvatI, tvadguNavarNane yathAzakti savyApAreti yAvat / tarhi, etasyai = mama vANyai, svasti = kalyANamastu / kuNThA'pi satI saiveSyate mayA, yato hIno'pi zubhAzayaH prazasyate, na tu mahAnapyazubhAzaya iti bhAvaH / ata eva, anyayA anyAdRzyA, tvadguNavarNanAparAGmukhyA paTTyA'pi, kim ! = na prayojanamityarthaH / tasyA guNaparAGmukhatvAdguNaparatvAcA'narthamUlatvAdaneSaNIyatvAditi bhAvaH // 7 // 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 zrIvItarAgastave viMzatitamaH prakAzaH nanu yAcakasyeSTasiddhirna yAJcAmAtrataH, kintu svAmino dAturanukUlatayA, kizca pRthakpRthaGnAnAyAcanAyAM dAturudvego'pi sambhAvyate / bahuyAcakazcA'santuSTo'yamityevaM vigopyate ca, tadetatsarvamanusandhAya sarveSTasiddhimUlaM svAmikRtaM svasya dAsatvena svIkAramekameva yAcamAnaH stutimupasaMharati-- tava preSyo'smi dAso'smi sevako'smyasmi kiGkaraH / omiti pratipadyasva nAtha ! nA'taH paraM bruve // 8 // taveti-nAtha ! svAmin !, ahamityAllabhyate / tava vItarAgasya svAminaH, evakArArthaH prastAvAllabhyaH / preSyaH kAryArtha preSaNAmarhatIti saH, preSayituM yogya iti vA / asmi, dAsaH-krayakrItobhRtyaH, asmi, sevakaH paricArakaH, asmi, tathA, kiGkaraH = kiM yatkiJcidapi svAminA''rdiSTa karotIti sa tAdRzaH, asmi / asmIti punaH punaruktiyena kenA'pi prakAreNa tvameva mama svAmyahaM ca tava svamiti svAbhiprAyadyotanAya / na tvaM mama svAmI' ti madIyakathanamAtraM paryAptam , kintu svAminastathA svIkAro'pItyata Aha-om = evametat , iti =evamprakAreNa, pratipadyasvasvIkuru / tvaM mama svamityevaM svIkurvityarthaH / tAvataiva hi mama sarveSTalAbhaH / sarvo hi svAmI svaM rakSatyeveti bhAvaH / ata eva, ataH uktAyAH, vacasaH, param=adhikam , na-naiva, bruvevacmi, prayojanAbhAvAdvaktavyasyA'navaziSTatvAtsarvasyaiveSTasya tatraivA 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAvyAkhyAvibhUSitaH 173 'ntabhAvAt / tvatkRtaH svatvena madaGgIkAra eva madIyaprArthitA'prArthitasakaleSTasiddhidvAramiti bhAvaH / nA'taHparaM bruve ityuktyA ca bhaGgayA stutisamAptirapi sUcitA bodhyA // 8 // bhaktibharanibhRtAnta:karaNena kRtasyA'sya vItarAgastavasya 'nahi mahatAM stuti niSphale' ti phalA'vazyambhAvAttatphalamAktvenA'nugrAhyaM kumArapAlamabhinandan bhaGgayA tatphalamapyAha zrIhemacandraprabhavAdvItarAgastavAditaH / kumArapAlabhUpAlaH prApnotu phalamIpsitam // 9 // iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitazrIvItarAgastave viMzatitamaH prakAzaH // 20 // samAptazcA'yaM zrIvItarAgastavaH // zrIti-vyAkhyAtapUrvamidaM padyam // 9 // iti zrIkIrticandravijayagaNiviracitAyAM zrIvItarAgastavakIrtikalAkhyAM vyAkhyAyAM viMzatitamaH prakAzaH // 20 // // samAptA ca zrIvItarAgastavakIrtikalA // prazastiH svacchatapogacchA'mbaramaNirasamaH zamazudhAnidhirdhAraH / / tIrthoddhArakaro yaH zAsanasamrADabhUtsa nemiriha // 1 // tatpaTTAlaGkAraH samayajJaH zAntamUrtirapi gItaH / / praguruH zrIvijJAno guNavallivitAnapAdapaH prAMzuH // 2 // - 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastiH tatpa prAkRtavidvizAradaH zAradenduzucikIrtiH / 'zrIstUraH suguruH siddhAntamahodadhiH khyAtaH // 3 // tacchiNyA'nyatamo'haM zrIkIrticandravijayagaNinAmnA / tanniyAjadayAyAH pAtraM zAstreSu labdhamatiH // 4 // svAdhyAyatatparANAM zrIvItarAgastavasya lalitasya / / bodhasaukaryaheto ya'dhAM kIrtikalAkhyAM vyAkhyAm // 4 // vinayI me sa vineyo municandro'bhikhyayA ca guNatazca / sanmatimetu yato'syA'bhyarthanayA'tra pravRtto'ham // 6 // vivudhai vivRtaH saiSo'nekairanalpakIrtikalitaistadapi / teSAmiva na kadAcitparyanuyojyaH prayAso me . // 7 // parato nanu candrasyA'malA kalA zudi vilakSaNA ca yathA / kIrtikalA'sya mamaiSA stavasya vRttiSu sadA bhAyAt // 8 // modakarI yadi caiSA guNagRhyANAM prasannavadanAnAm / kimapIhA''pya kathaJcit santuSyatu kRSNatuNDo'pi // 8 // bANendvambaranetre vaikramavarSe vasantapaJcamyAm / saiSA samAptimAptA jinavarivasyA'stu me bhaktyA // 10 // // zrIrastu // zubhaM bhavatu // sAdhanA-mudraNAlaya 66-1. 5 vA~ mena roDa, gAndhInagara, beMgalora-9 2010_ Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatram azuddham lokAloka puruSArtha atItazca tirAga uptatti lokAloka puruSArtha atItAzca tirAga utpatti tyevatasmA speva yasmA bhava 2 : 05 : var udAsatAm prAyAm zikhaNDi badan khyAtRNAM bhavannI udAstAm prAyam zikhaNDi vadan khyAtRRNAM bhavantI zraddhatte evAbhAva zraddhate evabhAva hntu 95 14 nichanan nighnan 2010_03r Private & Personal Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatram 109 111 vItarAga sambandha 112 116 64 cm M tarSa bItarAga sambandha ini vasaGkalpita ahnarahaH kSaNAm 118 134 157 tvasaGkalpita aharahaH kSaNam 2010_Bor Private & Personal Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kIrticandravijayaviracita kIrtikalAvyAkhyAsahita pustaka : mudrita 1-dvAtriMzikAdvayI (kali0 hema0 viracita vya0 dvA0 tathA anya0vya0 dvAtriMzikA ) kIrtikalAvyAkhyA 2-dvAtriMzikAdvayI-kIrtikalAhindIbhASAnuvAda sahita / 3-zrIvItarAgastavaH (kali0 hema viracita) kIrtikalAsaMskRta vyAkhyA sahita / mudrayamANa:1-zrIvItarAgastavaH-kIrtikalAhindIbhASAnuvAdasahita / 2-zrIvItarAgamahAdevastotra tathA sakalArhastotra (kali0 hema0 viracita) kIrtikalA-saMskRtavyAkhyA tathA hindIbhASAnuvAda sahita: 3-zrIvIrAgamahAdevastotra tathA sakalAhetstotra kIrtikalA hindIbhASAnuvAda sahita / prAptisthAna :zA. janakalAla kaantilaal| The-limbaDI zerI ( mu. peTalAda ) vAyA-ANanda / (gujarAta) 2010 Bor Private & Personal Use Only