Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ surubha-sAhitya-molA-18 kaviratna satyanArAyaNajI jIvanI lekhaka banArasIdAsa caturvedI zaka 1884 hindI-sAhitya sammelana, prayAga
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama saMskaraNa 1000 pratiyA~ saM0 1883 vi0 dvitIya saMskaraNa 1100 pratiyA~ mUlya : cAra rupae mudraka sammelana mudraNAlaya, prayAga
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ "janama - marana jaga ke rahasa, jaTila gahana gmbhiir| duhu~ bica jIvana ucca bhavi. vividha kutUhala bhiir||" Birth is a mystery dideath is a mystery. Between trem lies..the tableland of life.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shendi zrImAn mahArAjA sara sayAjIrAva gAyakavAr3a, badodA-nareza
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya bar3audA nareza mahArAja sayAjIrAva gAyakavAr3a mahodaya ne bambaI meM hindI sAhitya sammelana ke adhivezana ke avasara para jo pA~ca sahana rupaye sAhitya-nirmANa ke lie sammelana ko pradAna kie the usI nidhi se sammelana isa "sulabha-sAhitya-mAlA" ke prakAzana kA kArya kara rahA hai| isa "mAlA" ke antargata yaha pustaka 18 vA puSpa hai| isakA prathama saMskaraNa 1683 vi0 meM prakAzita huA thaa| yadyapi prakAzita pratiyA~ kucha samaya bAda hI bika gaI thI kintu punarmudraNa kA suyoga itane bilaMba ke bAda aba AyA hai| kaviratna satyanArAyaNa jI alpAyu hI me divaMgata ho gae kintu alpakAla meM unhone jo kucha likhA hai, vaha brajabhASA aura hindI sAhitya ke lie eka anupama dena hai| kavirala jI rasasiddha sukRtI kavi the, unakI vANI me atIva mAdhurya aura unake svabhAva meM vicitra bholApana thA / unakI kavitA Adhunika brajabhASA-kAvya kI sImA-rekhA banI huI hai| aise kavi kA yaha carita niHsandeha preraka hogaa| mantrI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI bhUmikA bhAga brajakokila svargIya satyanArAyaNa kaviratna kaviratna sva0 satyanArAyaNa dvitIya saMskaraNa do phUla cAra A~sU samarpaNa cAra zabda 2-4 5-8 11-24 25-26 27-29 antaraMga bhAga 1-5 21-50 janma aura bAlyAvasthA vidyArthI-jIvana aMgrejI-adhyayana samAja-sevA aura sAhitya-sevA sAhitya-sevA vivAha gRha-jIvana antima divasa aura mRtyu satyanArAyaNajI kA vyaktitva satyanArAyaNajI kI kucha smRtiyA~ merI tIrtha yAtrA parizipa 99-115 116-134 135-158 159-172 173--201 202-205 207-210
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ braja-kokila svargIya satyanArAyaNa kaviratna bA braja-kokila kI baanii| rasika janana kI hiya hulasAvani, kAvya-kuMja kI raanii| bA braja-kokila kI bAnI / tilaka, rabIndra, gokhale, gA~dhI mAlavIya ne mAnI, suni sarojinI ne sukha pAyo jana-janatA ne jAnI bA braja-kokila kI bAnI / / janama bhUmi-guna-garimA gAI, au, duradasA bakhAnI, parAdhInatA trAsa hrAsa ko, muktimayI mati ThAnI bA braja-kokila kI baanii| gUMja gayI kavitA-kAnana me, kala kAkali kalyAnI, sarala, subodha, saphala sukha dAyini sundara sabarasasAnI bA braja-kokila kI baanii| kIrati chA~ki sidhAro surapura, kavi gAyaka, guru, jJAnI, sesa raha gayI satyanarAyana kI aba amara kahAnI-- bA braja-kokila kI bAnI / zaMkara sadana --rizaMkara zarmA AgarA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaviratna sva0 satyanArAyaNa san 1910 ko bAta hai,garmI kA mausama thA, kaviratna paM0 satyanArAyaNa jI apane alIgar3ha nivAsI sAhitya-premI mitra sva0 chedAlAla zarmA ke sAtha, mere pitA paM0 nAthUrAma zakara zarmA se milane haraduAgaja phuNce| haraduAgaja alIgaDha se sAta mIla dUra pakkI sar3aka para hai / pitAjI pa0 satyanArAyaNajI kI kavitAe~ paDha cuke the| ve unase milakara bahuta prasanna hue / kaviratnajI ne madhura svara se apanI kucha kavitAe~ bhI sunAI, sunakara aneka zrotA ekatra ho gaye, pitAjI ne bhI apanI kavitAe~ sunaaii| mai usa samaya 17-18 varSa kA navayuvaka thaa| pitAjI ke prema pUrNa Agraha se kaviratna jI aura unake sAthI sajjana ne bhojana bhI hamAre ghara para hI kiyA / tIna-cAra ghaMTe haraduAgaja Thahara kara uparyukta donoM mahAnubhAva alIgaDha vApasa cale gye| san 1913 I0 me, kaviratnajI se AgarA meM merI phira mulAkAta huii| una dino paNDita lakSmIdhara vAjapeyI 'Aryamitra' ke sampAdaka the / mai unhI ke yahA~ ThaharA thA / zAma ko nitya 10 badarInAtha bhaTTa, paM0 zrI kRSNadatta pAlIvAla, paM0 ThAkuradatta zarmA (bhUtapUrva ekajIkyUTiva Aphisara, banArasa nagarapAlikA), adhyApaka rAmaratnajI, paM0 satyanArAyaNajI kaviratna, Adi vAjapeyIjI ke kAryAlaya (bAgamujaphpharaH khA~ mahallA) meM ekatra ho sAhitya-carcA kiyA karate the / vahA~ ina saba sajjanoM se anAyAsa hI merI mulAkAta ho gyii| 'ye zaMkarajI ke putra haiM' yaha kahakara vAjapeyIjI saba sAhityiko se merA paricaya karAte the| phira to maiM aneka bAra AgarA aayaa| ThaharA to anya kRpAluoM ke yahA~, parantu vAjapeyIjI ke yahA~ sAhityika sajjanoM se avazya milA / isa prakAra kaviralajI tathA anya mahAnubhAvo se merA paryApta paricaya ho gayA thaa|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ san 1914 kI bAta hai / mai bulandazahara me, uttarapradezIya Arya pratinidhi sabhA kA upamantrI thaa| vahA~ nAgarI pracAriNI sabhA sthApita karane me, anya sAthiyoM ke sAtha merA bhI pUrNa sahayoga thaa| nAgarI pracAriNI sabhA kA prathaga vArSikotsava manAnA nizcita huaa| vidvAno ko bulAne kA kArya mujhe sopA gyaa| maiMne AcArya pravara paM0 padmasiMha zarmA, pro. rAmadAsa gaur3a, mAhityAcArya paM0 zAlagrAma zAstrI aura kaviratna satyanArAyaNajI ko padhArane ke liye likhaa| sabakI svIkRti aagyii| jinhoMne jisa tArIkha ko jisa Trena se Ane ko likhA, ve usI dina aura usI Trena se pdhaare| sabake svAgatArtha nizcita Trena para savArI lekara hama loga pahu~ce aura bar3e Adara se unhe lAye / kaviratnajI ne jo Trena likhI thI, usase ve nahI Ae, hama loga sTezana se nirAza lauTe aura khayAla kiyA ki ve aba nahI AyegeM! usI dina rAtri ke samaya, jaba utsava meM pro0 rAmadAsajI gaur3a kA sacitra bhASaNa ho rahA thA aura AcArya padmasiMha zarmA adhyakSa-Asana para virAjamAna the, eka vakIla mitra ne maMca para Akara mujhase kahA "are bhAI, eka gavAra gale meM dupaTTA aura kandhe para khurjI DAle 'harizaMkara'-'harizaMkara' bakatA phiratA hai / maiM use phaTakAra kara AyA hU~ ki tumheM kisI kA nAma lene kI bhI tamIz2a nahIM hai|" yaha sunakara maiM tAr3a gayA aura turanta saba sAthiyo se kahA ki lo mitro, kaviratna satyanArAyaNajI Agaye ! jyoM hI maiM kaviratnajI ke pAsa pahu~cA, ve bar3e prema se gale mile aura bole-'bhaiyA harIzaMkara, kala maiM na Aya pAyo, mAfa krio|" maMca para Ate hI saba Amantrita vidvAn satyanArAyaNajI se gale mile / pro. rAmadAsa gaur3a bhI apanA bhASaNa kSaNa bhara ke liye bandakara, kaviralajI se cipaTa gaye / yaha dekhakara kacesara koThI ke maidAna meM ho rahI, bharI sabhA meM baiThe kaI sahasra zrotAo ko bar3A Azcarya huA ki yaha kahA~ kA grAmINa AgayA, jisakA bar3e-bar3e vidvAn isa prakAra svAgata-satkAra kara rahe hai ! usa samaya saba ko batAyA gayA ki saralatA kI mUrti kavirala zrI paM0 satyanArAyaNajI AgarA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ se Agaye haiM / gaur3ajI ke vyAkhyAna ke bAda unakA kavitA-pATha hogA / thor3I dera bAda kaviratnajI ko kavitA sunakara zrotAgaNa daga ho gaye aura vAha-vAha karane lge| do dina me bulandazahara aura usake samopavartI sthAnoM me satyanArAyaNajI kI dhUma maca gyii| saikar3oM zrotAo ne jagahajagaha unakA yazogAna kiyaa| ye eka dina aura roka liye gaye / usa dina nijI goSThI me unakA saphala kavitA-pATha aura bhASaNa huaa| phira unhe sTezana para vidA karane ke liye, mai aura lagabhaga pacAsa sajjana aura gye| ___ san 1916 kI julAI me, mai 'Aya'mitra' kA sampAdaka hokara AgarA AyA, taba to kaviratnajI se bahuta hI ghaniSThatA ho gyii| ve saptAha meM do-tIna bAra mere sthAna para lohAmaDI Ate aura khUba bAta-cIta karate the / 'cau bhayyA harIzakara kA hai rayo hai, yaha unakA pa lA bola hotA thaa| kabhI-kabhI pa0 badarInAtha bhaTTa ke sAtha mai bhI dhA~dhUpurA (satyanArAyaNa jI kA nivAsa sthAna) jAtA thaa| vaise kaviratnajI adhikatara zrI paM0 ayodhyAprasAda pAThaka, bI0 e0, ela0 ela0 bI0 vakIla ke yahA~ gur3a kI maNDI mahalle me milate the| paM0 satyanArAyaNajI se maine 'Aryamitra' ke liye aneka kavitAeM likhAI jo 'bhakta kI bhAvanA' zIrSaka aura 'bhakta' ke nAma se prakAzita huii| usa bAra mai disambara 1619 taka 'Aryamitra' kA sampAdaka rhaa| phira asvastha ho jAne ke kAraNa pUjya pitAjI ke AdezAnusAra istIphA dekara, apane ghara haraduAgaja calA gyaa| san 1918 I0 me jisa dina kaviratnajo kA dehAnta huA maiM apane gharaharaduAgaMja se bhI 'Aryamitra' kA sampAdana kara rahA thA, kyoMki una dinoM AgarA me bhayaMkara plega phailA huA thA bahuta se loga AgarA chor3akara bAhara cale gaye the| zaMkara savana, - harizaMkara zarmA AgarA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya saMskaraNa kaviratna satyanArAyaNa jI ke jIvana carita ke dvitIya saskaraNa ke prakAzita hone ke avasara para hame kucha nivedana karanA hai / isakA prathama saMskaraNa san 1926 me chapA thA aura taba se lagAkara aba taka pichale 37 varSo me hamAre caritra citraNa sambandhI vicAro me parivartana ho cukA hai, phira bhI isa saMskaraNa me ( jise punaH mudraNa kahanA hI ThIka hogA ) hamane koI raddobadala nahI kI / isakA mukhya kAraNa yahI hai ki satyanArAyaNa viSayaka samasta sAmagrI, jo sammelana me surakSita thI, kho gaI hai / yadyapi satyanArAyaNa jI ko apane jIvana meM aneka durghaTanAo kA zikAra honA par3A, tathApi yaha antima durghaTanA saba se adhika durbhAgyapUrNa hai, kyoMki isase unake yazaH zarIra ko bhayaMkara AghAta pahu~cA hai / ukta sAmagrI ke abhAva meM jIvana carita me Avazyaka sazodhana karanA asambhava ho gayA ! ApAdhApI aura rIDarabAjI ke isa yuga meM jaba taka kisI hindI lekhaka ko pAThya-pustaka-kSetra meM jAne kA avasara nahIM milatA, taba taka usakI racanAoM kA vidhivat pracAra nahIM ho pAtA / yaha sthiti vAchanIya nahIM, phira bhI satya hai / svargIya adhyApaka rAmaratna jI ke udyoga se satyanArAyaNa jI kA praveza vizvavidyAlayoM meM ho gayA thA, para kucha dinoM bAda ve vahA~ se bahiSkRta kara diye gaye / pAThyakrama meM dUsaroM kI lagI lagAI pustakoM ko nikalavA dene aura apanI pustakoM ko rakhavA dene ke liye jina-jina hathakaNDoM kA prayoga kiyA jAtA hai, unako carcA karane ke liye yahA~ sthAna nahI /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ para bAbajUda tamAma durghaTanAo ke satyanArAyaNa jI aba bhI jIvita hai-kItiryasya sa jIvati-aura unake mitra tathA brajabhASA ke premI unhe kabhI-kabhI yAda kara lete haiM yadyapi aise logo kI saMkhyA bhI kama hotI jA rahI hai / satyanArAyaNa jI ke ananya mitra pAThaka ayodhyAprasAda jI bahuta varSa pahale cala base the aura unase bhI pUrva AcArya paM0 padyasiha jI zarmA kA svargavAsa ho gyaa| jina-jina mahAnubhAvo ne isa pustaka ke prathama saskaraNa ke samaya hame sahAyatA dI, uname se kitane hI nahIM rahe-yathA pa0 nandakumAra deva zarmA, paM0 zrIvara pAThaka, zrI rAmaprasAda agravAla, zrI kedAranAtha bhaTTa, zrI locanaprasAda pANDe, zrI lakSmIdhara bAjapeyI, zrI devI prasAda caturvedI ityAdi / zrI brajanAtha gosvAmI kA svargavAsa to abhI kala hI huA hai| phira bhI hamAre saubhAgya se satyanArAyaNa jI ke aneka mitra aura premI aba bhI vidyamAna hai, jaise AyurvedapacAnana 50 jagannAthaprasAda zukla, zrI biyogI hari, zraddhaya bAbU gulAbarAya jI, zrIbhagatanArAyaNa jI bhArgava saMsada sadasya, DAkTara harizaMkara zarmA, zrI kRSNadatta jI pAlIvAla, zrIThAkura prasAda jI zarmA, zrI sUryanArAyaNa jI agravAla, zrIyuta mahendra jI tathA DAkTara satyendra / kaviratna jI ke sahapAThI aura sabase purAne mitra zrI haraprasAda jI bAgacI ma abhI-abhI milanA huA hai| satyanArAyaNa jI kulajamA 38 varSa jIbhita rhe| unakA janma 24 pharvarI san 1880 ko huA thA aura svargavAsa 15 apraila 1918 ko| isa alyaAyu me bhI unhoMne hindI sAhitya kI jo sevA kI---uttararAmacarita tathA mAlatI-mAdhava ke anuvAdoM dvArA aura hRdaya taraMga aura dezabhakta horezama kI racanA se, yadi usI ko cirasthAyI banA diyA jAya to unakI kIti kI rakSA ho sakatI hai| agara hindI sAhitya sammelana unake samasta granthoM ko prakAzita kara de to kucha azoM meM to usa kSati kI pUrti ho hI sakatI hai, jo ukta sAmagrI ke kho jAne se huI hai| Adhunika kAla ke brajabhASA kaviyoM me satyanArAyaNa jI kA nAma svargIya zrIdhara pAThaka tathA kavivara ratnAkara jI ke bAda hI AtA hai,
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) para abhAgepana kI bAta yaha hai ki svayaM brajabhUmi ne unakA yathocita sammAna nahIM kiyaa| dhAMdhUpura me unakA nivAsasthAna jarjara avasthA me par3A huA hamArI kRtaghnatA tathA pramAda kI ghoSaNA nirantara kara rahA hai ! ___ abhI usa dina AgarA kAleja kI hindI yUniyana ke sekreTarI, jo bI0 e0 ke chAtra hai, hamAre yahA~ pdhaare| jaba hamane unase pUchA "kyA satyanArAyaNa kaviratna kA nAma Apane sunA hai ?" to unhone uttara diyA."nAma to sunA hai, para unake kArya ke viSaya me hama kucha bhI nahIM jaante|" yaha usa Agare kI bAta hai jisakI sar3ako ko satyanArAyaNa jI ke caraNoM se pavitra hone kA saubhAgya saikaDo nahI, sahasro bAra prApta huA thaa| apane kaviyo ke viSaya me ajJAna kI isa parAkASThA kA eka dUsarA dRSTAnta bhI suna lIjiye / svargIya paM0 zrIdhara pAThaka ke janmasthAna jaudharI me eka amara prAimarI skUla hai, jisame 270 chAtra paDhate hai aura uname se kisI ne bhI zrIdhara pAThaka kA nAma taka nahI sunA / ___ isa ajJAna ko dUra karane kA koI na koI upAya honA hI cAhiye / kyA yaha sambhava nahIM ki pratyeka janapada ke skUloM meM eka pustikA aisI bhI paDhAI jAve, jisame AsapAsa ke lekhako tathA kaviyo kA paricaya ho? apanI rUsa yAtrA me turganeva ke janmasthAna orala me hamane eka aisA saMgrahAlaya dekhA thA, jisameM usa jile ke sabhI mukhya mukhya lekhakoM tathA kaviyoM ke citra yathAsthAna eka nakaze meM citrita kara diye gaye the| isa jIvana caritra kI lekhana-paddhati ke viSaya meM do mata ho sakate haiN| prAcInatAvAdI loga ise bhAratIya paramparA ke pratikUla kaha sakate hai, jaba ki pragatizIla vyakti isakA samarthana hI kreNge| svargIya paM0 amaranAtha jI jhA ne apane lakhanaU ke eka bhASaNa me aMgrejI sAhitya ke hindI para prabhAva kA jikra karate hue isa jIvana-caritra kA prazaMsAtmaka ullekha kiyA thaa| pustaka ko lekhana-paddhati sadoSa hai, athavA nirdoSa isakA phaisalA vijJa pAThaka apanI apanI ruci ke anusAra svayaM hI karege, para isa avasara
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8 ) para itanA nivedana kara denA maiM apanA kartavya samajhatA hU~ ki satyanArAyaNa jI ke prati apanI ananya zraddhA ke kAraNa mai usa santulana ko kAyama nahI rakha sakA, jo eka niSpakSa lekhaka ke liye atyanta Avazyaka hai| kaviratna jI ke asAmayika dehAvasAna se mere hRdaya me jo bhAva uThe, maiMne unhe jyoM kA tyoM citrita kara diyA hai| antarAtmA ke prati vaphAdArI kisI bhI lekhaka ke liye pradhAna guNa hai, logoM kI sammati sarvathA gauNa / satyanArAyaNa jI ne svapna me bhI yaha AzA yA AzaGkA na kI hogI ki koI unakA jIvana-carita likhegA, ve itane bholebhAle aura vinamra vyakti the| phira bhI kaI varSa ke parizrama ke bAda unakA yaha jIvana-carita prastuta kiyA gayA thaa| yadi isame unake AkarSaka vyaktitva kI kucha bhI jhAkI pAThakoM ko mila sake to mai apane prayatna ko saphala smjheNgaa| bandhuvara jyoti prasAda mizra nirmala jI ko dhanyavAda denA himAkata hogI, kyoki ve 35-36 varSa se hamAre itane nikaTa hai| 99 nArtha aivenyU, naI dillii|| banArasIdAsa caturvedI punazcaH___ bhAI harizaGkara jI zarmA kA yaha Adeza hai ki mai usa parizrama kA jikra bhI na karUM, jo unhoMne isa saMskaraNa ke saMmpAdana aura prUpha saMzodhana meM kiyA hai| apane agraja kI isa AjJA kA akSarazaH pAlana karanA merA kartavya hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ do phUla priya paM0 banArasIdAsajI caturvedI ke race hue apane mitra ke isa sAhityika zrAddha ke avasara para unakI svargIya AtmA ke prati zraddhA ke do phUla mai bhI arpita karanA cAhatA hU~ / kaviratna pa0 satyanArAyaNajI kA jIvana Adi se anta taka, savAhyAbhyantara, atyanta madhura thA / madhuratA hI unake jIvana kA rahasya hai / Agare me merA unakA tIna varSa taka ghaniSTha satsaga rahA / aisA eka dina bhI nahI bItatA thA ki, jaba vaha zahara meM AveM, aura mere dvAra para Akara madhuratA kI AvAja na lagAve / cAhe jitanI jaldI me ho, do minaTa apane sambhAvaNa kA sukha mujhe avazya de jAte the / unakA hRdaya jitanA komala thA, unake vacana aura unake kArya bhI utane hI komala the / tIna varSa ke andara maine unako kabhI krodhita hote hue nahI dekhA / merA unakA matabheda bhI jaba kabhI upasthita hotA, itanI komalatA se apanA ropa prakaTa karate ki unake usa roSa meM bhI maiM ramaNIyatA kA anubhava karatA thA -- unake usa rUThane meM mujhe eka prakAra kA Ananda AjAtA thA / unhone apane isa choTe jIvana me Ananda, madhuratA aura komalatA kSaNa bhara ke lie bhI nahI chor3I / unakI yAda Ate hI mujhe veda kA yaha bacana yAda A jAtA hai: madhumanme nikramaNaM madhumanme parAyaNam / vAcA vadAmi madhumad bhUmAsau madhusadRzaH || isa bacana ko bhagavAna ne unake jIvana meM svAbhAvika hI caritArthaM kara rakkhA thA / unakI madhura milana kI mUrti mitro kI smRti se kabhI na jAyagI /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) yadi ramaNIyatA hI kavitva kA lakSaNa hai, to satyanArAyaNajI mUtimAn kavitva ke avatAra the| unakA bolanA-cAlanA, ha~sanA, saba kavitAmaya thaa| unakA koI kArya kavitA se khAlI nahI thA / brajabhASA kI kavitA kA to kama se kama abhI kucha dina ke lie jaba taka koI dUsarA vaisA kavi paidA na ho-unase anta ho gyaa| unako "braja-kokila" kahanA sadaiva zobhA degaa| isa brajakokila kA yaha sundara caritra hindI-sAhitya-sammelana kI ora se prakAzita honA hindI sasAra ke lie sacamuca hI bar3e sobhAgya kI bAta hai / paramAtmA isake lekhaka ko yaza de| lakSmIdhara vAjapeyI
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra A~sU paDita satyanArAyaNa, saralatA ko-vinaya kI-mUtti, sneha kI pratimA aura sajjanatA ke avatAra the / jo unape eka bAra milA, vaha unhe phira kabhI nahI bhUlA / mujhe vaha dina aura vaha dRzya abataka yAda hai / san 1915 I0 me, (akTUbara ke antima saptAha me) uname prathamavAra sAkSAtkAra huA thaa| pa0 mukundarAma kA tAra pAkara ve jvAlApura Aye the| mai una dino vahI mahAvidyAlaya me thaa| ve sTezana se sIdhe (pa0 mukundarAma ke sAtha) pahale mere pAsa phuNce| mai paDhA rahA thaa| isase pUrva kabhI dekhA na thA, Ane kI sUcanA bhI na thI / sahasA eka saumyamUtti ko vinIta bhAva se sAmane upasthita dekhakara maiM Azcaryacakita raha gyaa| dupallU TopI, vRndAvanI bagalabandI, ghuTanoM taka dhotI, gale me aMgochA / yaha vepa-bhUSA thI / A~kho se sneha barasa rahA thaa| bhItara kI svacaratA aura sadAzayatA muskarAhaTa ke rUpa me cehare para jhalaka rahI thI / usa samaya 'kirAtArjunIya' kA pATha cala rahA thaa| vyAsa-pANDava samAgama kA prakaraNa thA / vyAsajI ke varNana meM bhArata kI ye sUktiyA~ chAtro ko samajhA rahA thA--- "prasahya ceta.su samAsajantamasaMstutAnAmapi bhAvamAm" "mAdhurya vinambha-vizeSa bhAjA kRtopasaMbhASamivekSitena" ina sUktiyoM ke mUrtimAna artha ko apane sAmane dekhakara merI oNgve khula gii| isa prasaMga ko saikar3oM bAra par3hA, paDhAyA thA, para inakA ThIka artha usI dina samajha meM AyA / maiM samajha gayA ki hoM na hoM ye satyanArAyaNa jI hai; para phira bhI paricaya-pradAna ke liye paM0 mukundarAma ko izArA kara
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) hI rahA thA ki Apane turanta apanA yaha maukhika 'vijiTiMga kArDa' hRdayahArI Tona meM svaya par3ha sunAyA--- "navalanAgarI neha-rata, rasikana DhiMga bisarAma / AyI hauM tuva darasa kI, satyanarAyana nAma // " mujhe yAda hai, unhoMne 'nirata nAgarI' kahA thA, (225 tathA 228 pRSTha para, isI rUpa me, yaha chapA bhI hai) 'nirata' 'rata' meM punarukti-sI samajhakara maine kahA--'navalanAgarI' kahiye to kaisA ? phikarA custa ho jAya / hasbahAla majAka (samayocita vinoda) samajhakara ve eka ajIba bholepana se musakarAne lage, bole---"acchA, jaisI AjJA / " / yaha pahalI mulAkAta thii| isa mauke para zAyada do dina paM0 satyanArAyaNajI jvAlApura Thahare the| unake mukha se kavitA-pATha sunane kA avasara bhI pahalI bAra tabhI milA thaa| satyanArANajI se merI antima bheMTa disambara 1917 meM huI thI, jaba ve 'mAlatImAdhava' kA anuvAda samApta karake hama logoM ko---mujhe aura sAhityAcArya zrI paNDita zAlagrAmajI zAstrI ko---sunAne ke liye jvAlApura padhAre the / parAmarzAnusAra anuvAda kI punarAlocanA karake upAne rA pahale eka bAra phira dikhAne ko ve kaha gaye the, para phira na mila ske| unake jIvanakAla meM do bAra maiM dhA~dhUpura bhI unase milane gayA thaa| eka bAra kI yAtrA meM zrI paM0 zAlagrAmajI sAhityAcArya bhI sAtha the| unakI mRtyu ke pazcAt bhI do-tIna bAra meM dhAMdhUpura gayA hU~ aura satyanArAyaNa kI yAda meM jI kholakara ro AyA huuN| aba bhI jaba unakI yAda AtI hai, jI bhara AtA hai| eka progrAma banAyA thA ki do-cAra brajabhASA-premI mitra milakara cha: mahIne braja meM dhUmeM, braja kI raja meM loTeM, gA~voM meM rahakara jIvita prajabhASA kA adhyayana kareM, brajabhASA ke prAcIna granthoM kI khoja kare, brajabhASA kA eka acchA prAmANika koSa taiyAra kre| aisI bahuta-sI.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) bAteM socI thI, jo unake sAtha gayI aura hamAre jI me raha gyiiN| aphasosa ! "khvAba thA jo kucha ki dekhA, jo sunA afasAnA thA !" satyanArAyaNa ke kavitA-pATha kA DhaMga var3A hI madhura aura manohArI thaa| sahRdaya bhAvuka to basa sunakara be-sudha se ho jAte the, ve svayaM bhI paDhate samaya bhAvAveza kI-sI mastI meM jhUmane lagate the| brajabhASA kI komala kAnta padAvalI aura satyanArAyaNajI kA kokilakaNTha, "hemnaH paramAmoda "--sone-sugandha kA yoga aura maNikAJcana kA sayoga thA / paThyamAna--gIyamAna--viSaya kA A~kho ke sAmane citra-sA khiMca jAtA thA aura vaha hRdaya-paTa para aGkita ho jAtA thaa| sunate-sunate tRpti na hotI thii| kavitA sunAte samaya ve itane tallIna ho jAte the ki thakate na the| sunAne kA joza aura svara-mAdhurya, uttarottara baDhatA jAtA thaa| uccAraNa kI vispaSTatA, svara kI snigdha gambhIratA, gale kI loca meM soz2a aura sAz2a to thA hI, isake sivA eka aura bAta bhI thI, jise vyakta karane ke liye zabda nahIM miltaa| kisI zAyara ke zabdo meM yahI kaha sakate hai :-- "z2Alima me thI ika aura bAta isake sivA bhii|" satyanArAyaNajI ke zruti-madhura svara meM sacamuca muralI manohara ke vaMzIrava ke samAna eka sammohanI zakti thI, jo sunanevAloM para jAdU kA-sA asara karatI thii| sunanevAlA cAhiye, cAhe jaba taka sune jAya, unheM sunAne meM ujna na thaa| eka dina hamaloga unase nirantara 6-7 ghaMTe kavitA sunate rahe, phira bhI na ve thake, na hamArA jo bhraa| satyanArAyaNa svAbhAvika sAdagI ke putale the ; gudar3I meM chipe lAla the| unakI bholI-bhAlI sUrata, grAmINa-veSabhUSA, bolacAla me TheTha brajabhASA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) dekha-sunakara anumAna taka na ho sakatA thA ki isa cole me itane alaukika guNa chipe hai / unakI sAdagI sabhA-sosAiTiyo me unake prati aziSTa vyavahAra kA kAraNa bana jAtI thii| isakI badolata unhe kabhI-kabhI dhakke taka khAne par3ate the / pleTaphArma kI sIDhiyo para muzkila se baiThane pAte the| isa jIvanI meM aise kaI prasaGgo kA ullekha hai / isa prakAra kI eka ghaTanA unhone svaya sunAyI thI mathurAjI me svAmI rAmatIrthajI mahArAja Aye hue the / khabara pAkara satyanArAyaNajI bhI darzana karane phuNce| svAmIjI kA vyAkhyAna hone ko thA; sabhA me zrotAo kI bhIr3a thI, vyAkhyAna kA nAndI pATha-maMgalAcaraNa ho rahA thaa| arthAt kucha bhajanIka bhajana alApa rahe the / sadyaHkavi loga apanI-apanI tAjI tukabandiyA~ sunA rahe the / satyanArAyaNajI ke jI meM bhI umaGga uThI; ye bhI kucha sunAne ko utthe| vyAkhyAna-vedi kI ora bar3he AjJA mA~gI, para 'nAgarika' prabandhakartAoM ne isa "kore satya, grAma ke vAsI" ko rAste meM hI roka diyA / daivayoga se upasthita sajjanoM me koI inhe pahacAnate the| unhoMne kaha-sunakara kisI taraha 5 minaTa kA samaya dilA diyaa| zrIkRSNabhakti ke do savaiye inhone apane khAsa Dhaga meM isa prakAra par3he ki sabhA meM sannATA chA gayA; bhAvuka ziromaNi zrIsvAmI rAmatIrthajI sunakara mastI meM jhUmane lage, 5 minaTa kA niyata samaya samApta hone para jaba ye baiThane lage taba svAmIjI ne Agraha aura prema se kahA ki abhI nahIM, kucha aura sunaao| ye sunAte gaye aura svAmIjI abhI aura, abhI aura, kahate gaye; vyAkhyAna sunAnA bhUla kara kavitA sunane meM magna ho gaye / 5 miniTa kI jagaha pUre pauna ghaMTe taka kavitA-pATha jArI rhaa| mathurA kI bhUmi, brajabhASA me zrIkRSNacarita kI kavitA, bhAvuka bhakta-ziromaNi svAmI rAmatIrtha kA darabAra, inheM aura kyA cAhiye thA: "madbhAgyopacayAdayaM samudita: sarvoguNAnAM gaNaH / "
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) kA sundara suyoga pAkara rasavRSTi se sabako zarAbora kara diyA--- yamunA taTa para vrajabhASA surasarI kI hilora meM sabako Dubo diyaa| kahA karate the, vaisA Ananda kavitA-pATha meM phira nahI aayaa| hindI-sAhitya kI niHsvArtha sevA aura vrajabhASA kI kavitA kA pracAra, lokaruci ko usakI ora AkRSTa karanA, braja-kokila satyanArAyaNa ke jIvana kA mukhya uddeza thA / unhone bhinna bhASAbhASI aneka prasiddha puruSoM ke abhinandana me jo prazastiyA~ likhI hai unameM prazastipAtroM se yahI apIla kI hai:-- "jaisI karI kRtAratha tuma agrejI bhaassaa| timi hindI-upakAra karahuge aisI AzA // " (kavIndra ravIndra ke abhinandana me) "nita dhyAna rahe tava hRdaya me Izacarana-aravinda ko| priya sajana, mitra, nija chAtrajana hindI hindU hinda ko // " -(DAbsana sAhaba ke abhinandana me) svAmI rAmatIrthajI ke ve isaliye bhI ananyabhakta the ki unheM "prajabhASA-bhakta bhakti-rasa rucira rasAbana" samajhate the| (apane samaya ke mahApuruSoM meM sabase adhika bhakti unakI svAmI rAmatIrthajI me hI thii| svAmIjI bhI satyanArAyaNajI ke guNoM para mugdha the| unhe apane sAtha amerikA le jAne ke liye bahuta Agraha karate rahe, para satyanArAyaNajI apane guru kI bImArI ke kAraNa na jA sake, aura isakA satyanArAyaNajI ko sadA pazcAttApa rhaa)| astu, satyanArAyaNa, sabhA-sosAiTiyoM meM bhI isI uddeza me, kaSTa uThAkara sammilita hote the, jaisA ki unhoMne eka bAra apane eka mitra se kahA thA "maiM to ajabhASA ko pukAra le ke jarUra jAU~go" aura kachU naoNya to brajabhASAsurasarI ko hilora meM saba ko bhivArya to AU~go!
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) satyanArAyaNa manasA, vAcA, karmaNA, hindI ke sacce upAsaka the, aura apanI veSabhUSA, AcAra-vyavahAra aura bhAva-bhASA se prAcIna hindutva aura bhAratIyatA ke pUre pratinidhi the| bI0 e0 taka aMgarejI paDhakara aura a~garejI ke vidvAnoM kI saMgati me rAta-dina rahakara bhI ve a~garejI se bacate the| anAvazyaka aMgarejI bolane kA hamAre navazikSito ko kucha vyarAna-sA ho gayA hai| inakI hindI meM bhI tIna tihAI aMgarejI kI puTa rahatI hai| satyanArAyaNa isa vyApaka durvyasana kA apavAda the| eka bAra jaba ve jvAlApura me Aye hue the, hindI-bhASA-bhASI eka navayuvaka sAdhu se maine unakA paricaya karAyA / mai bhUla se yaha bhI kaha gayA ki satyanArAyaNajI aMgarejI ke bhI vidvAn hai| phira kyA thA, yaha sunate hI sAdhu sAhaba pluta svara me haoN.3 kahakara lage aMgarejI ugalane / yadyapi vArtAlApa kA viSaya hindI bhASA kA pracAra thaa| 'sAdhu mahAtmA' barAbara aMgarejI kate rahe aura satyanArAyaNajI apanI sIdhI-sAdI hindI me uttara dete rhe| koI eka ghaMTe taka yaha agarejI-hindI-saMgrAma calatA rahA, para satyanArAyaNajI ne eka vAkya bhI aMgarejI kA bolakara na diyA ve apane prata se na Dige / anta me hArakara sAdhu sAhaba ne pUchAaMgarejI bolane ko Apane kasama to nahIM khA rakkhI ?, inhoMne gambhIratA se kahA-"mai kisI bhI aise manuSya ke sAtha, jo TUTI-phUTI bhI hindI bola-samajha sakatA hai, aMgarejI nahIM boltaa| hindI bolane samajhane meM sarvathA hI asamartha kisI aMgarejI-dA~ se vAstA par3a jAya to lAcArI hai, taba aMregajI bhI bola letA huuN|" ukta sAdhu aMgarejI ke koI bar3e vidvAn na the, inTraisa taka par3he the| kucha dinoM madrAsa kI havA khA Aye the aura unheM aMgarejI bolane kA saMkrAmaka roga laga gayA thaa| satyanArAyaNajI ne samaya anukUla na paayaa| kavitA ke liye yaha samaya vaise hI pratikUla hai, phira brajabhASA kI kavitA se to logo ko kucha rAma nAma kA vaira ho gayA hai| brajabhASA kI kavitA kA utkarSa to kyA, usakI
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 17 ) sattA bhI Ajakala ke sAhitya - dhurandharo ko sahya nahI / satyanArAyaNajo ke roma-roma ora zvAsa- zvAsa me brajabhASA aura brajabhUmi kA ananya prema bharA thA / yaha pUrva janma kI prakRti thI -- (satova yoSit prakRtizca nizcalA pumAsamabhyeti bhavAntareSvapi ) janmAntarINa saMskAra the, jo unheM barabasa idhara khIca rahe the / " moi to braja me hI choDi ke anta kahU acchI nAya lagai gau / mai to vraja me hI AU~gI -- merI vraja kI hI vAsanA hai / " (pRSTha 348) aSTachApavAle kisI utarI thI / anyathA unake ina udgAro se dRDha dhAraNA hotI hai ki mahAkavi mahAtmA kI AtmA satyanArAyaNa ke rUpa me isa ... ... kAla meM yaha saba kucha kaba sambhava thA / yaha to dalabandI kA jamAnA hai, vijJApanabAjI kA yuga hai, saba prakAra kI saphalatA 'propagaDA' para nirbhara hai, jise ina sAdhano kA sahArA milA, vaha gubbArA banakara khyAti ke AkAza meM camaka gayA / garIba satyanArAyaNa ko koI bhI aisA sAdhana upalabdha na thA / yahI nahIM, bhAgya se unhe kucha mitra bhI aise mile jinhoMne unake behada bholepana ko apane manovinoda kI sAmagrI yA tapharIha tabA kA sAmAna samajhA; jinhone dAda dene yA utsAha bar3hAne kI jagaha unakI tathA vrajabhASA ke anya kaviyo kI kavitAo kI hAsyotpAdaka samAlocanA karanA hI sanmitra kA kartavya samajhA thA, aura hAya unakI usa janma-bhara kI kamAI 'hRdaya-taraGga' ko, jise yAda kara-karake ve sadA dukha ke saoNsa lete rahe, daridra ke manoratha kI gati ko pahu~cAnevAle bhI to unake suhacchiromaNi koI sajjana hI the| aisI pratikUla paristhiti meM palakara ora aisI kadradAna sosAiTI pAkara bhI Azcarya hai, satyanArAyaNa " kavi - ratna" ke kahalA gaye / ise svAmI rAmatIrthaM jaise siddha mahAtmA kA AzIrvAda yA aSTa kI mahimA hI samajhanA cAhie / satyanArAyaNa ke sadaguNoM kA pUrNa paricaya abhI saMsAra ko prApta nahI 2
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) huA thA, nandana kAnana kA yaha pArijAta khilane bhI na pAyA thA ki sasAra kI viSailI vAyu ke jhoko ne jhulasA diyA ! vrajakokila ne paJcama me AlApa bharanA prArambha hI kiyA thA ki nirdaya kAla byAtha ne galA dabA diyA | bhAratIya AtmA kRSNa ko pukAratI hI raha gayI aura kokila ur3a gayA ! "vaha kokila ur3a gayA, vaha gayA, kokila ur3a gayA, gayA, vaha gayA, kRSNa daur3o, Ao / " sasAra me samaya-samaya para aura bhI aisI durghaTanAeM huI hai, para satyanArAyaNa kA isa prakAra Akasmika viyoga bhArata-bhAratI hindI bhASA kA parama durbhAgya hI kahA jAyagA / isa jIvanI me satyanArAyaNa ke sArvajanika jIvana para unakI sAhitya- sevA aura vyaktitva para, aneka vidvAno ne bhinna-bhinna dRSTikoNa se vicAra kiyA hai, aura khUba kiyA hai; koI bAta bAkI nahI chor3I / maiM bhI pyAre satyanArAyaNa kI yAda me cAra A~suo kI jalAJjali de rahA huuN| merI icchA thI ki unakI kavitA para ( aura yahI unakA vAstavika jIvana thA ) jarA aura vistRta rUpa se vicAra kruuN| para socane para apane me isa kAma kI pAtratA na pAyI, kyoki maiM vrajabhASA kI kavitA kA pakSapAtI prasiddha hU~, aura satyanArAyaNa mere mitra the / satyanArAyaNa kI kavitA kI samAlocanA kA yathArtha adhikArI koI taTastha vidvAn hI ho sakatA hai, jo isa samaya to nahI para kabhI Age calakara sambhava hai- "kAloyaM niravadhivipulA ca pRthvI / " durbhAgya kI bAta hai ki satyanArAyaNajI ko utkRSTa kavitA kA adhikAza 'yAra logoM kI inAyata' se naSTa hogayA / jisake lie ve anta samaya taka tar3apate rahe / phira bhI unakI bacI-khucI jo kavitA isa samaya upalabdha hai, vaha unheM kama se kama kaviratna pramANita karane ke liye, maiM samajhatA haiM, paryApta hai / bhale hI kucha samAlocaka unhe 'mahAkavi' mAnane ko taiyAra na ho; apanI-apanI sAjha hI to hai / satyanArAyaNa ke sambandha me yaha
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) vivAda uTha cukA hai| brajabhASA ke pravINa pArakhI zrIviyogI harijI ne "bajamAdhurIsAra me likhA hai-- isameM sandeha nahIM ki satyanArAyaNajI brajabhASA ke eka mahAkavi the" isa para eka vidvAn samAlocaka ne yaha kahakara Apatti kI--.""satyanArAyaNa ko mahAkavi kahanA unakI stuti bhale hI ho, para usakA aucitya bhI mAnane ke liye kamase kama hama to tayyAra nahIM hai"| isa para viyogI harijI ne "namra nivedana kiyA-- "jo kavi eka Alocaka ko dRSTi me mahAkavi hai vahI dUsare kI najara me sAdhAraNa kavi bhI nahI hai| svargIya satyanArAyaNa ko abhI cAhe koI mahAkavi na mAne, para kucha kAla ke bAda ve ni sadeha mahAkaviyo kI zreNI me sthAna paayNge| yaha anumAna mujhe mahAkavi bhavabhUti, varDasvayaM ora deva kA smaraNa karake huA hai|" --"sammelana-patrikA", bhA0 11, a0 10 / bhagavAna kare aisA hI ho| aba na sahI, Age calakara ho satyanArAyaNa ko samajhanevAle paidA ho aura zrIviyogo harijI ko isa sUkti kA anumodana kare "jagabyohArana bhorau korI gaam-nivaasii| braja-sAhitya-pravIna kAvya-guna-sindhu-vilAsI / racanA rucira banAya sahaja hI cita AkaraSai / kRSNa-bhakti aru desa-bhakti AnaMda rasa barasai / paDhi 'hRdaya-taraga' umaga ura premaraga dina-dina cddh'e| suci sarala sanehI sukavi zrIsatanArAyana jasu baDhe !" ----kavikIrtana satyanArAyaNa kI jIvanI karuNa-rasakA eka duHkhAnta mahAnATaka hai| jisa pratikUla paristhiti me unhe jIvana bitAnA par3A aura phira jisa
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) prakAra unhe "anacAhata ko saga" ke hAtho taMga Akara samaya se pahale hI saMsAra se kUca karane ke liye vivaza honA paDA, usakA hAla paDha-sunakareM kisI bhI sahRdaya ko unakI dayanIya bhAgyahInatA para dugva aura savedanA ho sakatI hai| para eka bAta meM ve saikaTo se bar3e hI saubhAgyazAlI siddha hue| gahana andhakAra meM bhaTakate ko dIpaka dIkha gayA ! apAra sAgara meM thake hue paMchI ko mastUla mila gayA | satyanArAyaNa ko marane ke bAda ho sahI, cupakI dAda dene vAlA eka 'bhAratIya hRdaya', murdA haDDiyoM meM jAna DAlanevAlA-'yaza zarIra para dayA dikhAnevAlA---eka 'masIhA' mila gyaa| jisake kAraNa satyanArAyaNa kI svargIya, satapta AtmA apane sAsArika jIvana kI samasta dukhadAyI durghaTanAo ko bhUlakara santoSa kI saoNsa le sakatI hai, aura anyAnya paralokavAsI hindI ke ve abhAge kavi, lekhaka jinakA nAma bhI yaha kRtaghna aura svArthI saMsAra bhUla gayA, satyanArAyaNa kI isa khuzanasIbI para razka kara sakate hai, isa saubhAgya-zIlitA ko spRhA kI dRSTi se dekha sakate hai| yahI nahIM, hindI ke aneka jIvita lekhaka aura kavi bhI, yadi unheM yaha vizvAsa ho jAya ki murdo ko jiMdA karanevAlA koI aisA masIhA' hameM bhI mila jAyagA, to sukhapUrvaka isa saMsAra se sadA ke liye vidA hone ko, usa leDI kI taraha taiyAra ho jAye, jisane Agare ke "tAja" ko dekhakara apane pati dvArA yaha pUchA jAne para ki kaho isa adbhuta imArata ke viSaya meM tumhArI kyA rAya hai ? uttara diyA thA ki "maiM isake sivA kucha nahI kaha sakatI yadi Apa merI kavara para aisA hI smAraka banAye to maiM Aja hI marane ko taiyAra huuN|" merA matalava isa jIvanI ke lekhaka 'bhAratIya hRdaya' paMDita banArasIdAsa caturvedI se hai| caturvedIjI ko para-duHkhakAtaratA aura dInabandhutA prasiddha hai / pravAsI bhAratavAsiyoM ko rAma-kahAnI sunAne me jo kAma Apane kiyA hai vaha bar3e-bar3e diggaja lIDaroM se bhI na bana pdd'aa| ___aba usase bhI mahattva-pUrNa kArya meM Apane hAtha lagAyA hai| arthAt sAhitya-seviyoM kI jinako rAma kahAnI pravAsI bhAratavAsiyoM se kucha
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 21 ) kama karuNAjanaka nahI hai ) jIvanI likhane kA puNya kArya prArambha kara diyA hai, jisakA zrIgaNeza satyanArAyaNa kI isa jIvanI se huA hai / isake sampAdana meM jitanA parizrama caturvedIjI ne kiyA hai, vaha unhI kA kAma thA aura isakI jitanI dAda dI jAya kama hai / hindI - sasAra me apane DhaMga kA yaha bilakula nayA anuSThAna hai / yaha dAve ke sAtha kahA jA sakatA hai ki hindI ke kisI bhI kavi yA lekhaka kI jIvanI kA masAlA, usakI mRtyu ke bAda, isa parizrama, lagana aura khoja ke sAtha ikaTThA nahI kiyA gayA / jAnanevAle jAnate hai ki satyanArAyaNa kI jIvanI se sambandha rakhanevAlI eka-eka ciTThI ke liye jIvanI lekhaka ko kitanA bhagIratha prayatna karanA par3A hai, yadi ina saba bAto kA ullekha kiyA jAya to eka khAsA jAsUsI upanyAsa taiyAra ho jAya / jo cAhe satyanArAyaNajI kI jIvanI ke usa masAle ko hindI - sAhitya sammelana ke hindI sagrahAlaya me jAkara dekha sakatA hai / saca to yaha hai ki satyanArAyaNajI kI yaha jovanI pa0 banArasIdAsajI hI likha sakate the / yo kahane ko satyanArAyaNajI ke aneka antaraGga aura gAr3he mitra the ora hai; para mitratA kA nAtA caturvedojI ne hI nivAhA hai / mAno marate vakta satyanArAyaNa kI AtmA inake kAna me kaha gayI thI "yo to mu~ha dekhe kI hotI hai muhabbata sabako / , maiM to taba jAnU~ mere bAda merA dhyAna rahe ||" jIvanI likhane kA upakrama karake caturvedIjI pravAsI bhArata vAsiyo ke purAne rAjaroga meM pha~sakara jIvanI ke kArya ko sthagita kara baiThe the, isa para maine taqAz2e ke do-tIna patra likhakara unhe jIvanI ko yAda dilAI, zIghra pUrA karane kI preraNA kI, aura pUchA ki kyA isa pacar3e me par3a kara satyanArAyaNa ko bhI bhUla gaye / isake uttara me jo patra unhoMne likhA, usake eka-eka zabda se ni svArtha prema, gaharI sahRdayatA aura saccI sahAnubhUti TapakatI hai / maiM usa patra kA kucha aza isa abhiprAya se yahA uddhRta
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 22 ) karanA cAhatA hU~ ki mitratA kA dama bharanevAle aura bAta-bAta para sahRdayatA kI DIga mAranevAle hama loga use paDhe, soce aura ho sake to kucha zikSA bhI grahaNa kre| (caturvedIjI isa "dosta-pharozI' ke liye mujhe kSamA kreN)| 'bhAratIya hRdaya' ne likhA thA :___ ... - 'satyanArAyaNa ke anya mitra unhe bhale hI bhUla jAya; para mai kabhI nahIM bhUla sktaa| jitanA lAbha unako jovanI se mujhe huA hai, utanA kisI dUsare ko nahIM ho sktaa| unakI kavitAo ne merA manoraMjana kiyA hai, unake gRhajIvana ke dukhAnta nATaka ne mujhe kitanI hI bAra rulAyA hai, unakI ni svArtha sAhitya-sevA ne mere sAmane eka anukaraNIya dRSTAnta upasthita kiyA hai, unakI 'hRdaya-taraGga' ne mujhe kIti pradAna kI hai, unakI saralatA ke smaraNa ne mujhe samaya-samaya para alokika Ananda diyA hai, (unake-sA bholApana bhalA kahA mila sakatA hai ?) Ara unake niSkapaTa vyavahAra aura premapUrNa svabhAva kI smRti ne mere hRdaya ko kitanI hI bAra dravita karake pavitra kiyA hai / ... ... ... 'jIvana ke kaNTakAkIrNa patha me jaba nirAzA ke megha hame bhayabhIta kareMge, jaba cAro ora vyApta 'vyApArikatA' kA andhakAra citta ko becaina karegA, jaba dhana kA bhUta sAhitya-kSetra ko apanI bhayakara krIr3Ao se kalaGkita karegA, usa samaya satyanArAyaNa kA nisvArtha sAhityamaya jIvana vidyajyoti kA kAma dekara hamAre patha ko Alokita kregaa|"... . 'satyanArAyaNajI usa saMkrAmaka bhayaMkara roga se, jisakA nAma vyApArikatA Commercialisim hai aura jo kucha hindI-sAhitya-seviyo ko betaraha grasa rahA hai, bilakula mukta the| na unhoMne dhana ke liye likhA na kIti ke liye, jaise kokila kA svabhAva hI madhura svara se gAna karanA hai usI prakAra usa aja-kokila kA svabhAva hI sundara kavitA kA gAna karanA thaa| ... aisA pratIta hotA hai ki hamAre aneka sAhityasevI, 'sahRdayatA' ke pIche hAtha dhokara par3e hai, dUsaroM ko utsAhita karanA, dUsare ke guNo kI prazaMsA karake unheM U~ce uThAnA, dhairya-pUrvaka dUsalI kI AkAMkSAoM ko sunanA aura unhe yathocita
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 23 ) papramarza denA, ye bAte to ve jAnate hI nahI / vidvAna to sasAra meM bahuta se hai, lekhaka bhI sahasro hai, para sahRdaya kitane hai ? saca bAta to yaha hai ki hRdayahIna vidvAn ke sammukha merI tabIyata ghabarAtI hai, mujhe isa bAta kI AzaMkA hai ki hindI-sAhitya-sevI, vyApArikatA ke kAraNa apane komala bhAvoM ko tilAjali dekara zuSka "pustaka-lekhaka-mazIna' banate jA rahe hai| jIvanI likha cukane ke bAda caturvedIjI ne eka patra me mujhe likhA thA -- .."satyanArAyaNajI ke viSaya me maine kaI kAma soce the| (1) bacIkhucI phuTakara kavitAoM kA saMgraha--yaha 'hRdaya-taraGga' ke nAma se prakAzita ho cukA hai| (2) jIvanacarita-yaha samApta karake hindI-sAhitya-sammelana ko de diyA gayA hai / isake lie mujhe cAra bAra dhAdhUpura jAnA par3A, saikaDoM hI ciTThiyA likhanI par3I, unake bIsiyo mitro se milanA pdd'aa| (3) citra--eka raGgIna citra apane pAsa se 100 / vyaya karake bhAratI-bhavana phIrojAbAda ko diyA, aura bhArata-bhakta enDraja sAhaba ko phIrojAvAda lAkara usakA udghATana-saskAra karAyA aura dUsarA citra 45) vyaya karake prayAga hindI-sAhitya-sammelana ko diyaa| (4) satyanArAyaNa kuTIra--isake liye 800) ikaTThe karane kA vAdA kara cukA hai, jisame se 324) bhijavA cukA huuN| satyanArAyaNajI kI jIvanI' se, yA unake 'hRdaya-taraGga' se eka paisA bhI maine nahI kmaayaa| isame apane pAsa se kama se kama 300) vyaya kara cukA huuN|"......... paDita satyanArAyaNa ke caritra me caturvedIjI kA kitanA adhika akRtrima anurAga hai, isakA kucha AbhAsa ukta avataraNo se mila jAyagA, isase bhI adhika bhaktibhAva kI jhalaka dekhanI ho to jIvanI kA antima
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 24 ) adhyAya "merI tIrthayAtrA" dhyAna se paDha jaaiye| jabataka kisI carita:lekhaka ko caritra-nAyaka ke sAtha itanI gaharI hAdika sahAnubhUti na ho-- usapara aisI azithila zraddhA na ho, tabataka isa prakAra kA caritra likhA hI nahIM jA sktaa| ukta avataraNo ke uddharaNa se yahAM yahI dikhAnA iSTa hai| paramAtmA dayA karake 'bhAratIya hRdaya' kA-sA vizAla, sahAnubhutipUrNa aura premI hRdaya hama sabako bhI pradAna kare, jisase hama loga apane sAhitya-seviyoM kA sammAna karanA sIkhe aura apane sanmitro kI smRti aura kItirakSA ke liye inake samAna prayatnazIla ho ske| caturvedIjI ne satyanArAyaNa ke aneka mitro ko kIrtizeSa, svargIya mitra ke guNagAna-dvArA vANI aura hRdaya pavitra karane kA avasara dekara una para eka bar3A upakAra kiyA hai| maiM caturvedIjI kA kRtajJa hU~ ki mujhe bhI unhone isa bahAne satyanArAyaNa kI yAda meM 'cAra oNsU' bahAne kA maukA dekara anugRhIta kiyaa| ___ mai pratyeka sahRdaya sAhityapremI me isa jIvanI kI rAma-kahAnI paDhane kI sAnurodha prArthanA kruuNgaa| kAvyakuTIra, nAyaka nagalA, po0 caoNdapura, (bijanaura) kAtika sudi 7, sa0 1983 vi0 pasiMha zarmA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata-bhakta sI0 eka0 eNDrayUja
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata-bhakta sI0 e0 eNDaz2a kI sevA meM unakI 51 vIM varSagAMTha ke avasara para saprema aura sAdara samarpita zAnti-niketana bolapura san 1621 banArasIdAsa caturvedI
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ H ARYANANustant ertainwwyeatewinANORANJANAMANANAAKIRareewsindeevarvinistonewdelalahawanwar wwamrewHOMunathrastaram mam m eamisusenaseesecra svargIya paM0 satya nArAyaNajI kaviratna
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra zabda Aja ATha varSa bAda satyanArAyaNa hindI janatA tathA apane mitro ke sammukha phira upasthita hai / vahI jIvanacarita saphalatA pUrvaka likhA huA kahA jA sakatA hai jo caritanAyaka ko jyo kA tyo-usakI sajIva mUrti ke rUpa me-pAThako ke sammukha upasthita kara de| isa kasauTI para yaha pustaka ThIka utaratI hai yA nahIM, isakA nirNaya to vijJa samAlocaka hI kara sakate hai| maiM apanI ora se to kevala itanA kahU~gA ki jo kArya maine apane Upara liyA thA vaha AsAna nahI thaa| satyanArAyaNajI ko svapna me bhI isa bAta kI sambhAvanA na thI ki unakI mRtyu ke pIche unakA carita likhA jAegA, aura isaliye unhone apane viSaya ko kucha sAmagrI bhI saMgraha na kI thii| ataeva merI kaThinAI aura bhI bar3ha gaI / unakI ciTThiyo aura uname sambandha rakhanevAlI choTI-choTI bAto ke liye mujhe ghaMTo parizrama karanA par3A, bIsiyoM patra likhane par3e aura mahIno khuzAmada karanI par3I, Aja yaha bAta mai abhimAnapUrvaka kintu namratA se kaha sakatA hU~ ki jitanA acchA saMgraha satyanArAyaNa ke jIvana ke viSaya meM hindI sAhitya-sammelana ke sagrahAlaya meM surakSita hai utanA acchA sagraha zAyada hI kisI hindIlekhaka ke viSaya meM surakSita ho / yaha jIvanacarita, jaisA kucha hai, Apake sAmane hai| ____ "tumane satyanArAyaNa ko vyartha hI itanA bar3hA diyA hai / ve itane bar3e to the nahIM jitanA tumane unhe dikhalAyA hai " yaha bAta una mahAnubhAvo ke muMha meM sunakara jo satyanArAyaNa ke mitra hone kA dAvA karate hai, mere Azcarya kI sImA nahIM rahatI / satyanArakSiNa itanI ucca koTi ke
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 28 ) manuSya the ki unhe baDhAnA mere jaise sAdhAraNa vyakti ke sAmarthya se bAhara thA / vastuta. bAta ulTI hI huI hai / satyanArAyaNa ke isa kArya se svayam mujhe AvazyakatA se adhika vijJApana mila gayA hai | * * * ** satyanArAyaNa kI kavitA kaisI hotI thI aura ve 'kaviratna, the yA nahI, isakA nirNaya merI buddhi ke pare hai / kaviratna' zabda kA prayoga bhI maine kevala isI kAraNa se kiyA hai ki yaha zabda bAra-bAra prayukta hone para unake nAma kA eka Avazyaka aMga hI bana gayA thA / vaise svaya satyanArAyaNajI isa prakAra kI upAdhi ko vyAdhi hI samajhate the / satyanArAyaNa jitane acche kavi the isaliye nahI, balki Age calakara jitane acche kavi hote, usake liye ve kavitA-marmajJo ke zraddhA pAtra he / * * * ** unake antima darzana kI bAta meM abhI taka nahI bhUlA / indaura ke hindI - sAhitya sammelana se lauTakara ve ghara A rahe the| sTezana se jaba gAr3I calane lagI, maine kahA" paMDitajI, eka bAta hamArI mAniyo / jaba rela calana lage taba caDhiyo ora jaulI khar3I na hona pAvai, utara pariyo / " paMDitajI ne haMsakara kahA - "bhaiyA tumhArI kahA jarUra mAniGge / " gAr3I cala dI aura paMDitajI AkhoM se ojhala ho gaye / tabase unakI talAza meM haiM / unakA patA nahIM claa| sammelana ke adhivezanoM meM unakA patA nahIM lagA, samAcAra-patroM ke Aphisa meM ve nahIM pAye gaye aura lekhakamaMDala meM unako mUrti nahIM dIkha par3I / vaha svAbhAvika saralatA, vaha niHsvArtha sAhitya prema vaha madhura hAsya aura vaha kokila svara hindIjagat meM kahI para ekatra hI mile| kahIM AdarzavAditA ke ADambara meM
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) pArikatA dIkha paDI, kahI deza-bhakti va svArtha kA vicitra sagama "dekhA, kahI adhikAra - lipsA aura pada-lolupatA ke darzana hue, para satyanArAyaNajI kahI dRSTigocara nahI hue / maiM aba bhI unakI talAza me hU~ | mai nahI to koI dUsarA hI unakA patA lagAegA, kyoki -- kAloya niravadhivipulAca pRthvI / phIrojAbAda 12 / 12 / 1626 banArasIdAsa caturvedI
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma aura bAlyAvasthA alIgaDha jile kI tahasIla sikandarArAU me jarairA nAmaka eka grAma hai| vahA~ eka nirdhana sanADhya brAhmaNa khuzAlIrAma rahA karate the| khuzAlIrAma ke cAra putra aura do putriyA~ thii| inako pA~cavI santAna kA nAma talapho thA / talapho ko khuzAlIrAma ne bhalI bhaoNti paDhAyA-likhAyA thaa| vaha rAmAyaNa acchI taraha paDha aura samajha sakatI thii| usakI caupAI paDhane kI zailI baDI AkarSaka thii| talapho kA vivAha koyala (alIgaDha) ke zrIyuta' dube ke sAtha kucha le-dekara diyA gayA / dubejI kA ghara dhana-dhAnya-sampanna thaa| ve praur3ha avasthA ke the| unakI yaha dUsarI zAdI thii| talapho kI umra 14-15 varSa kI thii| nirdhana mAtA-pitA kI santAna talapho eka dhanADhya vaMza kI badhU huI ata usakA nAma rAnI sardArakuMvari rakha diyA gyaa| durbhAgyavaza dubejI vivAha ke thor3e dinoM bAda hI svargavAsI ho gye| sardArakuMvari aura unakI sAsa me, jAyadAda ke Upara, mukaddamebAjI huI, jisame sardArakuMvari hAra gyii| isa hAra kI vajaha se unheM bar3I-bar3I kaThinAiyoM kA sAmanA karanA pdd'aa| dIna-hIna hokara asahAya avasthA me unhe ghara se nikala jAnA pdd'aa| ve sarAya nAmaka grAma meM rahI aura vahI unake eka putra utpanna huaa| ve paDhI-likhI thI ataeva unhone jArakhI, koTalA ityAdi sthAno me paDhAne-likhAne kA kAma kiyaa| phIrojAbAda me bhI kucha dina rhii| tadanantara unhone tAjagaMja ke nikaTavartI grAmoM me lar3akiyo ko par3hAnA zurU kiyA aura anta taka yahI kAma karatI rhiiN| eka bAra jarairA grAma ke eka vRddhapuruSa, jinhone yaha saba' bRttAnta
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 satyanArAyaNa kaviratna batalAyA hai, kAryyavaza Agare gaye hue the / vahA~, tAjagaMja ke nikaTa unake eka naukara ne talako ko dekhA / yaha sunakara ve vRddha bhI use dekhane ke liye gaye aura vRddha mahanta bAbA raghuvaradAsa ke yahA~ talapho ko dekhA / talapho ke pAsa eka choTA-sA sundara bAlaka khela rahA thA / vRddha mahAzaya ne kahA"yaha kauna hai ?" talako bolI - "yaha merA lar3akA satyanarAyana hai / " yahI satyanarAyana hamAre carita - nAyaka hai / satyanArAyaNa kA janma mAgha zulka 13 somavAra saMvat 1936 ko, rAta ke do baje, sarAya nAmaka grAma me huA thA / usa dina san 1880 I0 kI 24 pharavarI thI / dIna-hIna nissahAya idhara-udhara bhaTakanevAlI mAtA kI karuNAjanaka sthiti kA prabhAva putra para paDe binA kaise raha sakatA thA / isIliye satyanArAyaNa ke jIvana ke jisa bhAga para hama dRSTi DAlate hai, vahI karuNAjanaka dIkha par3atA hai / 2 satyanArAyaNajI kA janma mAtA kI karuNotpAdaka sthiti meM huA thA / unakI bAlyAvasthA usI avasthA meM kttii| bar3he hone para kaI varSo taka zvAsa se pIr3ita hone ke kAraNa unakI dazA aura bhI karuNotpAdaka bana gaI / sambhavata inhI kAraNo se unakI ruci karuNArasa kI ora pravRtta ho gaI thI / karuNA rasa-pradhAna uttararAmacarita kA anuvAda unhone bar3I saphalatApUrvaka kiyA / unakA azAntimaya gRha-jIvana karuNotpAdaka thA aura antata unakI mRtyu me to karuNArasa kI parAkASThA hI ho gaI / astu, ina bAto ko to pAThaka Age calakara par3heMge yahA to hameM jATo ke choTe-choTe bAlakoM ke sAtha khelanevAle satyanArAyaNa kA vRttAnta likhanA hai / satyanArAyaNa ke lie yaha bar3e saubhAgya kI bAta thI ki unhe bAbA raghuvaradAsajI kA Azraya mila gayA / mahanta hone para bhI bAbA raghubara dAsa ko likhane-paDhane kA bar3A zauka thA / unhoMne saikar3oM hastalikhita pustake saMgraha ko thIM / durbhAgyavaza ye bahumUlya pustakeM aba mandira kI dhUla me par3I huI varSA, zIta, Atapa aura dImaka kA Ananda anubhava kara rahI hai / khaira, bAbA raghubaradAsajI hindI - kavitA ke bar3e premI the aura unhoMne
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 janma aura bAlyAvasthA prAcIna hindI-kavyagrantho kI kucha hastalikhita pratiyA~ bhI apane yahA~ saMgraha ko thii| jisa mandira me bAbA raghubaradAsajI rahate the usase kucha bhUmi bhI lagI huI thii| bAbAjI ko apanI nijI jAyadAda se tInasau rupaye vArSika kI Aya ho jAtI thii| __satyanArAyaNa inhI bAvAjI ke mandira me rahA karate aura dhA~dhUpura ko dhUla me, jATo ke laDako ke sAtha, khelate the| kahA jAtA hai ki bAlyAvasthA me ve kurUpa striyo kI goda me nahI jAte the| gA~va me jo holI yA ragati haA karatI thI unhe satyanArAyaNa baDe dhyAnapUrvaka sunate the aura usI dhvani se gAyA karate the| unhI dino kI eka raMgati unhe yAda thI aura ve use kabhI-kabhI ThIka ga~vArUdhuna me gAte the| pAThako ke manoraMjanArtha ukta ragati hama nIce dete hai-- raMgati mohinI caritra eka dina kI baat| kAmini ne lIlA karI, so suniyo jurimili bhrAta // zacI zAradA ramA bhavAnI tAkI samatA nA kreN| paidA bhaI rAjadulArI / so kaise paragaTa bhaI kaaminii| jAke mAtA pitu nahI, nahI bhrAta aura kantha / kAmini kAma baDhAminI jA' gAme grantha / janama jaba kAmini ne lInyau, mAtu ko Dhiga nAai ciinyo| pitA tiralokI me nAeM, bhaI mo paidA kanyAe / khabara kAU ne naoNya paaii| liyo nAri autAra ki jAne kaoNte kaDhi aaii| baidA dipi rahyo lilAra lAla bhaI jotii|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa0 satyanArAyaNa kaviratna aura sira sone kI khaura lAgi rahe motii| bina sIsaphUla sindUra vAdhi laI cottii| citavana te mAre lei dRSTi bala khottii| nAka natha totA kI bhaarii| dularI-tilarI parI gare me sundara khNgvaarii| vacana koila ke te pyAre, naina ke bAna baMci mAre / uThe khasaboI tana me te / choDi-choDi ke dhyAna munIsura bhAjata bana me te / hAra hamela raraki hiyarA pai aeNgiyA jarada kinArI paidA bhaI raajdulaarii| taha eka puruSa bali Ayo, je bigira vApa ko jAyo / bApui meM te kaDhi aayo| tA nara kI mahimA kahai sunI cita laaii| dhara lAyI kaiso bheSa nAri janu paaii| so sundara rUpa dekhi nAri ko nara ne deha bisArI---- paidA bhaI raajdulaarii| isa raMgati me mohinI kA svarUpa jATiniyoM ke rUpa ke anurUpa varNana kiyA gayA hai| 'nAka natha totA kI bhArI' aura 'gare meM sundara saMgavArI, pahananevAlI jATiniyo ko dekhakara, mohinI ke svarUpa kA bhI varNana ragatiracayitA ne vaisA hI kara diyA hai| kabhI-kabhI satyanArAyaNa eka 'devIstuti' bhI gAyA karate the jisakA prArambha isa prakAra thA : sumirUM Adi sumirinI mAtA baiTha hiye meM A mere, are parvata meM bhavana kaTamA, kalasa dharai rrkaimaa|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma aura bAlyAvasthA satyanArAyaNa grAmINa laDako kI taraha hI rahA karate the| kheta me, khalihAna me, aura sarvatra unhI ke sAtha khelate the| uname grAmINatA jIvanabhara banI rho| saca bAta to yaha hai ki satyanArAyaNa ke caritra me yadi koI saba se adhika madhura aura AkarSaka vAta thI to vaha unakI niSkapaTa aura akRtrima grAmINatA hI thii|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI-jIvana (san 1890-1910 I0) satyanArAyaNa ke vidyArthI-jIvana ko hama do bhAgo meM baoNTa sakate hai| eka to hindI-adhyayana san 1890 se 1866 taka aura dUsarA agarejI adhyayana san 1867 se 1910 taka / yadyapi san 1860 ke pahale satyanArAyaNa ne luhAragalI Agare me, vaidyavara 50 rAmadatta ke sAtha, sArasvata paDhanA prArambha kiyA thA, jaba ki ve apanI mAtA ke sAtha rAmadattajI ke pitA devadattajI ke yahAM rahe the; tathApi niyamAnusAra paDhAI dhAdhUpura pahu~cane para hI prArambha huii| pApura Agare lagabhaga tIna mIla aura tAjagaMja se do pharlAGga kI dUrI para hai| godha kI AbAdI lagabhaga hajAra-bAraha sau hogI / yaha jATa logo kI bastI he / pharAsa, Ama, nIma aura pIpala ke vRkSa yahA~ bahuta hai| isI grAma ke eka kone meM kheto se milA huA vAvA raghubaradAsajI kA mandira hai| mandira meM bhagavAn rAmacandrajI aura hanumAnajI kI mUrtiyoM haiM aura bAbA ayodhyAdAsa tathA bAvA raghuvaradAsajI ke caraNa hai / mandira kI chata para se pazcima kI ora tAjabIbI kA raujA dIkha par3atA hai aura yamunA nadI kI dhAra bhI bilkula spaSTa dikhAI detI hai| mandira se milA huA eka kuoM tathA imalI kA vRkSa hai aura sAmane bahuta-se nIma ke vRkSa khar3e hai| varSARtu me jaba cAro ora hariyAlI chA jAtI hai, dhA~dhUpura bahuta sundara lagatA hai| yaha Agare se nikaTa bhI hai aura dUra bhI / isaliye dhA~dhUpura nivAsI zahara ke dUSita vAtAvaraNa se bacakara apane grAma ke lAbhoM kA upayoga kara sakate haiN| vAstava meM satyanArAyaNa kI zikSA kA Arambha isI gAMva se haA samajhanA caahie| pahale pahala ve tAjagaMja ke madarse meM par3hane gaye the|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI-jIvana achanere ke paM0 nArAyaNaprasAda sArasvata, jo una dino tAjagaja ke skUla me adhyApaka the, likhate hai - "maiM pahalI mArca san 1863 I0 ko skUla tAjagaja me pahu~cA / usa samaya paM0 satyanArAyaNajI skUla me nahI the| itanA smaraNa hai ki ve darjA 2 yA 3 me bhartI hue the| unakI prArambhika zikSA unakI mAtA ora bAbA raghubaradAsajI ke dvArA huI thii| jahA~ taka mujhe yAda hai, ye paTTI-buddikA lekara nahI Aye the-kAgaja para hI likhate the| svabhAva sarala tathA kucha gambhIratAyukta thaa| sadA prasanna rahA karate the| prAya bahuta capala na the; lekina gobara-gaNeza bhI na the| kabhI kisI bAlaka se piTakara bhI zikAyata nahI karate the| eka dina maine dekhA ki eka lar3akA inhe mAra rahA hai / maine mAranevAle laDake ko bulA kara daNDa denA cAhA, yaha dekhakara satyanArAmaNa mere pAsa Aye aura use kSamA kara dene ke liye mere pairo para gira paDe / inakI mAtAjI prAyaH pratidina skUla me miThAI lekara AtI thii| ye pahale apanI kakSA ke bAlako ko thoDI-thoDI miThAI dekara taba Apa khAte the| inhe kahAnI-kisse bahuta pasanda the aura bahuta-sI choTI-choTI kahAniyA~ yAda bhI thii| skUla me Ane ke pahale hI inhe 100 zloka kaNThAgra the| una dino mere pAsa "hindI-baGgavAsI" aura "sudhA-sAgara" nAmaka samAcAra-patra Ate the| eka dina maine apanA bastA kholA aura usame se 'baGgavAsI' kA eka purAnA aMka, jisame TesU kA eka vicitra gIta thA, nikAlakara satyanArAyaNa ko paDhane ke lie diyA / usa samaya dopahara kI chuTTI thii| kucha dera ke bAda satyanArAyaNa ne yaha gIta paDhakara mujhe sunAyA aura mujha se namratApUrvaka prArthanA kI ki thoDI dera ke lie yaha aGka mujhe de dIjie, mai isakI nakala karanA cAhatA huuN| maine prasannatApUrvaka vaha aGka de diyaa| satyanArAyaNa ne tIsare dina hI yaha gIta yAda karake mujhe sunA diyaa| zrImAn pa0 ambikAdatta vyAsa dvArA sampAdita "pIyUSa-pravAha" patra kI do phAile mere pAsa thii| uname "DUvi kyo na mare ullU cullU bhari
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa0 satyanArAyaNa kaviratna pAnI meM" samasyA kI bahuta-sI pUrtiyAM thI / eka dina maine ye phAile bhI satyanArAyaNa ko dikhalAI / usa dina se ve prAya pratidina kucha samaya ke lie unhe dekhate aura kitanI hI pUrtiyA~ kaNThAgra karake sunAte / isase mu jJAta ho gayA ki unakI ruci kavitA kI ora hai / maiM svaya bhI kavitAsambandhI jotiyA~ karatA thA unhe satyanArAyaNa ko avazya dikhalAtA thA / satyanArAyaNa unhe kaI-kaI bAra par3hate the / eka vAra maine "cAturai na cAhie ki pAturA soM aTakai samasyA kI nimnalikhita pUrti " sudhA - sAgara" nAmaka samAcAra-patra ke lie kI thI 5 - dAmana hI heta nita proti ye baDhAvati hai, dAmana hI heta ror3a vAra vAra maTakai / tIya se chur3Avati saneha geha nAsavi hai, guru-jana-lAja kAja yAke phanda phaMse sukha -mIna na suhAvata hai, yAke saba saTake / mona dhari baiTho taka hiye mAMjha khaTake / kAyara kapUta kara kuTila kucAlI kare, cAturai na cAhie ki pAturA soM aTake || yaha pUrti maine satyanArAyaNa ko dikhlaaii| unhoMne ise paDhakara pari ke sthAna para dhAri merI sammati lekara banA diyA / usI dina se mujhe satyanArAyaNa para vizeSa prIti utpanna ho gaI / usa samaya ye pradhAna adhyApaka ke pAsa the; parantu maiM unakI AjJA lekara inheM svayaM paDhAne lagA / vArSika parIkSA nikaTa thI, isaliye rAta ko bhI mai pradhAna abhyApaka mahAzaya ke tIsare aura cauthe darjo ko paDhAtA thA / una dinoM satyanArAyaNa saMdhyA samaya kabhI-kabhI mere sAtha roje me Tahalane cale jAte the| roz2e ke viSaya me bahuta se prazna kiyA karate the / yathA : itane U~ce mInAra banAne ke liye itanI lambI lakar3I sIr3hI banAne ko kahA~ se AI hogI ? "
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI-jIvana zAhI jamAne ke acche-acche peDa kaTavAkara dana ghAsa-phUsa Adi ke lagAne se kyA lAbha hai ? jinhone yaha raujA banAyA thA, kyA ve yaha jAnate hoge ki kisI dina isa para anya matAvalambiyo kA adhikAra ho jAvegA? aMgareja musalamAna bAdazAho kI taraha acchI-acchI imArata kyo nahI banAte hai ? kyA yorapa meM bhI kisI IsAI matAvalambI rAjA ne apanI bIvI yA mAtA kI yAdagAra me aisA makAna banavAyA hai ? una dino tAjagaja me khatrI tannasiha nAmaka eka acche kavi rahate the| zahara Agare ke bahuta-se kavitA-premI unhe apanA gurU mAnate the| satyanArAyaNa bhI unake yahA jAyA karate the| sambhavata satyanArAyaNa ne tannUsiMhajI se kavitA karanA sIkhA / satyanArAyaNa hidI ke sAtha igaliza bhI paDhate the| una dino skUla meM jilA eTe ke eka nAyabamurisa the jo aeNgarejI miDila phela the| unhe 2 yA 3 spaye mAsika satyanArAyaNa kI mA~ detI thii| satyanArAyaNa vaDI yogyatA ke sAtha hamAre tAjagaja skula se pAsa hue the aura unhe anya vidyArthiyo kI apekSA bar3A inAma milA thaa| tAjagaja se satyanArAyaNajI miDhAkhura ke TAuna skUla meM paDhane gye| satyanArAyaNa ke sahapAThI zrIyuta darabArI lAla varmA adhyApaka, akolA likhate hai :-- __"prArambha me muMzI haranArAyaNajI (vartamAna adhyApaka phatahapura) aura mai chAtravRtti-parIkSA meM uttIrNa hokara madarsA kAgAraula se, satyanArAyaNajI tathA pa0 cirajIlAla (adhyApaka vajIrapurA, AgarA) madarsA tAjagaja se, paM0 mUlacanda (pujArI mandira pharaha, jilA mathurA) achanerA se, aura paM0 lakhapatarAya (vartamAna mulAjima kAnapura) madarsA paitIkheDA se Akara, hama chahI, miDhAkhura pAThazAlA meM, sAtha-sAtha pA~cavI kakSA me vidyopArjana karane lge| kucha samaya bAda mere aura satyanArAyaNa ke hRdaya me zrImAn muMzI
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa0 satyanArAyaNa kaviratna kundanalAlajI ke pada-padma-parAga ke prabala pratApa se kavitAGkura utpanna ho gayA / tabhI se hama dono uThane-baiThane likhane-paDhane ityAdi kAryo me 'eka prANa do zarIra' sadRza rahane lge| inakI mAtA rAnI sardArakuMvari ast paDita thI / anya granthoM kI apekSA unhe tulasIkRta rAmAyaNa adhika priya thI aura usa para unakI pUrNa zraddhA thI / jaba kabhI unake dila meM AjAtI to aneka kaThAgra caupAiyA sunA DAlatI, ora unase aise uttamauttama artha kahatI ki maine aise yogyatApUrNa artha bar3e-bar3e vidvAnoM meM hI hai / 10 bAlyAvasthA me satyanArAyaNajI kA svabhAva kucha ugra thA, lekina varnAkyUlara miDila pAsa karane ke bAda yaha ugratA jAtI rahI thI / zAntipriyatA, paropakAritA aura milanasArI iname bahuta thI / hindI - miDila pAsa karane ke bAda inhone kucha urdU kA bhI abhyAsa kiyA thA; lekina thor3e dinoM ke hI lie / satyanArAnaNajI apane purAne sahapAThiyoM ke sAtha kisa taraha milate the, isakA yahA eka dRSTAnta denA anucita na hogA / tA0 20 jUna san 1911 I0 ko bamarolI- kaTAre ke mandira para merI unase akasmAt bhaTa ho gaI / yaha sAkSAt bheTa 11 varSa pIche huI thI, yadyapi patra-vyavahAra hama logo me kabhI-kabhI huA thA / hRdayAlijana ke pazcAt vArttAlApa hote-hote jaba bahuta dera ho gaI to rAmacandra nAmaka eka AdamI ne, jo paMDitajI se aparicita the, muja jema kSudra manuSya ke sAtha satyanArAyaNa jI kA bAtacIta karate dekha bar3A AzvayaM kiyA aura merI ora saMketa karake pUchA - "ye kahA~ rahate hai ?" kaviratnajI AMkhoM meM AMsU bhara ke bole - "ye mere hRdaya meM rahate hai / " yaha sunakara maiMne mana-hI-mana unake komala hRdaya ko aneka dhanyavAda diye / tadantara maine apanI 'zrImadrAmayaza dinakara' ke, jo abhI adhUrI par3I hai, aura satyanArAyaNa ne uttararAmacarita' ke padya paraspara dikhAkara bar3A Ananda uThAyA / satyanArAyaNajI apane purAne sahapAThiyoM ke sAtha bar3I saralatA aura
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI-jIvana 11 svAbhAvikatA ke sAtha milate the, aura unake prema kI akRtrimatA hI unake jIvana me sabase adhika manohara vastu thii|" satyanArAyaNajI ke eka anya sahapAThI zrIyut mUlacanda gosvAmI (pArAzara kampanI AgarA) likhate hai -- __satyanArAyaNajI mere sAtha miDhAkhura me do varSa taka par3he the| kavitA karane kA zauka unhe tabhI se thaa| baDe prema ke sAtha ve apane gAMva kI bolI me-- dekhau a~garejana ko khela, nikAryo mATI me te tela, jarai jaise dhiya kaiso divalA / gAyA karate the| unakI Adata bhI milanasAra thI aura ve baDe ha~sor3a the| hama logo ke pitA jaba gA~va se Ate the, to unake cale jAne ke bAda sabakI hUbahU nakala utArakara sahapAThiyo ko khUba prasanna karate the| inakI mAtA jaba AtI thI to sahapAThiyo ko apane lar3ake kI taraha pyAra karatI thii| satyanArAyaNajI apanI mA~ ke lADale hone ke kAraNa aise calate the ki hama laTako ne unakA nAma 'paGgA' rakha diyA thaa| daravArIlAla ke pitA kI-sI pagar3I bAMdhakara unakI bolI kI nakala karate the| darabArIlAla ToTA hone para bhI dhUMsA mArane me paTu thaa| usake zarIra me bala bhI thaa| jaba satyanArAyaNa para krodha karake koI AtA bhI to ve isa taraha baiTha jAte aura hA-hA khAne lagate the ki vaha bhI acchA mAlUma hotA thA / maiM choTA hone para bhI unakI kalAI ko maror3a detA thA, kyoki unake hAtha bhI nAjuka the aura zarIra me bala bhI kama thA / lekina paDhane me ve bar3e teja the| vyAkaraNa, hisAba aura guTakA kI kavitA me to abbala hI rahate the / likhane-paDhane me acche rahane se rauba bhI jamAte the; para garva se nahI, ha~sI me| sahapAThiyo ko savAla batA diyA karate the| barAbara haMsamukha rahate aura sabase prema karate the| unake sarala tathA niSkapaTa prema kA eka udAharaNa denA aprAsaGgika na hogaa|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 satyanArAyaNa kaviratna java' mathurA me mai pahale pahala satyanArAyaNajI se milA to mai baDhI khAtirI se peza aayaa| yaha bAta satyanArAyaNa ko acchI nahIM lagI / gale se milakara Apane kahA--"bhaiyA maiM to terau vahI paGgA huuN"| kabhI-kabhI satyanArAyaNajI baDhe prema ke sAtha kahA karate the----"kavi kundanalAla miDhAkhuravArI" / zrIyut mazI kundanalAlajI (mukhyAdhyApaka TAuna skUla miDhAkhura) ne hI satyanArAyaNa ko hindI-miDila ko parIkSA dilavAI thii| muzIjI apane 29 / 7 / 18 ke patra me likhate hai -- ___ "anumAna se 23 varSa vyatIta hue hoge ki satyanArAyaNa yahA~, miDhAkhura, mujhase vidyAdhyayana karane ke lie Aye the| usa samaya unakI avasthA 13 varSa kI thii| bAlyAvasthA se hI ve suzIla svabhAva tathA tIvra buddhi kahe jAte the| parizramI adhika the aura sahapAThiyoM kI bhalAI meM rahate the| adhyApako ke zubhacintaka the / vidyArthI-dharma me koI zruTi nahIM karate the| sadAcArI hone me koI sandeha nahI thA / ahakAra kA leza bhI nahIM jAna par3atA thA / bAlyAvasthA se hI satyanArAyaNa manAtanadharmAvalambI kahe jAte the / unakI kavitva-zakti acchI thii| maiMne kaI vidyAnurAgI puruSo ko unakI prazaMsA karate hue sunA hai / ArambhakAla me kavitA kI ora unakA dhyAna yahI se AkarSita huA / zrImAn jo likhate hai ki 'satyanArAyaNa ne ApameM kavitA karanA sIkhA' so yaha lignate hue mujhe saGkoca yoM hai ki prathama to mai kavitA ke aGgoM se anabhijJa hU~, dvitIya koI vRhad piMgala grantha dekhane kA avasara mujhe prApta nahIM huaa| gaNAdi taka kA jJAna bhI mujhe pUrNa rUpa se nahIM hai / chandoM ke lakSaNa, kAvya ke nava rasa mAtra maiMne auroM se zravaNa kiye hai| kAvya kA jAnanA, karanA kaThina hai| jaba kAvya-zAstra meM merI yaha anabhijJatA hai to paDita satyanArAyaNa kI yogyatA ke viSaya me mai kyA likha sakatA hU~ / satyanArAyaNa vartamAna samaya ke 'kaviyoM' meM kavirala kahe jAne yogya the| unhoMne mere yahA~ zikSA pAI thI, isa kAraNa unako vizeSa prazasA karanA mujhe ucita nahI jAna par3atA / kaise durbhAgya aura kheda kI bAta
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI - jIvana 13 hai ki ziSya kI mRtyu ke anantara zikSaka ko usake viSaya me lekha likhanA paDe | apane eka svargIya ziSya ke viSaya me adhika kyA likhU~, kucha samajha me nahI AtA satyanarAyana nAma kavi, satya narAyana kAma / satyanarAyana hU gaye, satyanarAyana dhAma || satyanarAyana yaza lahyo, lahi sAhitya vicAra / jinakI kavitA ke par3he, miTihai malina vikAra // jisa samaya satyanArAyaNa miDhAkhura me paDhate the usa samaya kI unakI eka noTabuka saubhAgyavaza hame mila gaI hai / itihAsa, bhUgola ityAdi viSayo ko yAda karane ke lie unhone isa noTabuka me kitanI hI tukabandiyA~ likha rakkhI thI / gavarnara janarala tathA vAisarAyo ke nAma yAda karane ke lie yaha padya likhA gayA thA - kampanI suvijJa ne prathama hI prabaMdha hetu, vArna hesTiGga gavarnara janarala banAye hai / sarajAna mekapharsana candarIjA rAkhi mAsi Apha kArnavAlisa hinda me paThAye hai | sarajAna zora ko banAyo lArDa Tainamautha, elUreDa klArka canda roz2a hI TikAye hai | lArDa mArniGgaTana hinda ko baDhAyo rAja, yAhI kAja mArakisa bilijalI kahAye haiM | bhUgola bhI suniye / irkaTaska rUsa kI aru cIna kI pekina jAna, ityAdi / tibbata kI rAjadhAnI lAsA pahacAniye /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 paM0 satyanArAyaNa kaviratna krInolA macUriyA ko kikiTAo koriyA kI, uragA magoliyA kI nihacai kara mAniye / Tokyo jApAna kI ara maMDale he varmA kI, _zyAma kI bakAka hyU anAma kI bkhaaniye| lakA kI kolambo aura makkA araba kI jAna, yArakanda turkistAna pUrvI ko jAniye / ityaadi| tA0 22 sitambara san 1896 I0 ko satyanArAyaNa ne vIra vikramAjIta ke navaratna yAda karane ke lie nimnalikhita padya banAyA thA -- dhanottarI zyAnaka kahI, amarasiha ko mAna / zaka baitAla barAha aru, kAlIdAsa bakhAna / ghaTa kharapara aura maharayuta, baruci jAno bhAya / vIra vikramAjIta ke, ye navaratna kahAya // jisa samaya satyanArAyaNajI hindI-miDila meM par3hate the unhI dino unakI mAtA bImAra par3a gaI / usa samaya Apane yaha gadya banAye the . mAtA kI ArogyatA ke hetu vinaya muniyo sAmaliyA sAha merI gaja kI-sI Tera / mama mAtA merI prANa sajIvana vAke divasa aba kera / bhaktana ke dukha-haraNa sadA te merI bera abera / dhruva prahalAda ubAri kaSTa te virama rahe kihi kera / satyadeva Arata zaraNAgata mere duHkha nivera / kariyo AnaMda AnaMda-kanda / tumharI kRpA kaTAkSa ke kAraNa vicare jana svacchanda / jaba-jaba bhIraHparI bhaktana pai kATe tuma tina phanda / /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI jIvana kaThina kaSTa basa mama mAtA ati sunahu saccidAnanda | kauna nasAve bhalA Apa bina satyanarAyana ke dukha dvanda || 15 1 1 ina paMktiyo me satyanArAyaNa kA prema-pUrNa svabhAva prakaTa hotA hai / samAlocaka mahAzaya kaha sakate haiM ki " ina paMktiyoM me kucha bhI navInatA nahI hai / vehI purAne zabda aura vehI purAne bhAva hai / kavitA kI dRSTi se inakA mahattva nakucha ke barAbara hai / ye to purAne Dharre kI sUkhI tukabandiyA~ hai / " yadyapi samAlocaka ke isa kathana me bahuta kucha satyatA hogI, tathApi ina padyo ke yahA~ uddhRta karane kA uddezya satyanArAyaNa kI kavitA ke mahattva ko dikhalAnA nahI hai / hama unake svabhAva para prakAza DAlanA cAhate hai, aura sAtha hI sAtha unakI kavitA ke krama vikAsa ko bhI prakaTa karanA cAhate hai | satyanArAyaNajI kI 'sarojanI - SaTpadI' eka uttama kavitA hai, aura 'suniyo sAmaliyA sAha merI gaja kI-sI Tera' 'bhagavana apano virada sa~vAro' aura 'kariyo AnaMda AnaMdakanda' ye tukabandiyA~ 'sarojanI - SaTpadI' se bIsa varSa pahale kI hai / yaha AzA karanA vyartha hai ki ina tukabandiyoM meM 'sarojanI - SaTpadI' kI-sI sarasatA aura sundaratA ho / lekina vikAsa kI dRSTi se ina tukabandiyo kA mahattva 'sarojanISaTpadI' se kadApi kama nahI hai / kisI nasenI ke nIce ke DaDe bhI utane hI adhika Avazyaka hai jitanA ki saba se U~cA DaMDA / eka sAtha chalA~ga mArakara koI pahAr3a para nahI caDha jAtA / use dhIre-dhIre caDhanA hotA hai / pahAr3a kI kisI U~cI coTI para baiThe hue AdamI ko dekhane se utanA manoraMjana nahI hotA jitanA use dhIre-dhIre caDhate hue dekhakara hotA hai / jina satyanArAyaNajI ne san 1918 I0 me indaura ke hindI sAhityasammelana ke maMca para 'zrIgAndhI - stava' jaisI ucca koTi kI kavitA paDhakara sahasro manuSyo ko maMtra-mugdha kara diyA, unhoMne hI bIsa varSa pahale apane eka bImAra mitra ke acche ho jAne ke lie nimnalikhita tukabandI kI thI :--
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 satyanArAyaNa kaviratna . jaMgabahAdura* ke roga ke hetu prabhU tuma kaise rUTha rhe| jaba tuma nAtha ubAryo karI kU~ nAnA dukha sahe / garur3a tyAgi tuma Aya bacAyo naMge paoNya bahe / / jagabahAdura dAsa tumhAro tA. tApa gahe / bhavaja roga cahu~ ora so Akara nizidina tanahi dhe| jaba-jaba vaha dukha pAvata taba-taba rAmahirAma khe| satyanArAyaNa begi bacAvo kyo yaha ThATha Thaye / / kahA~ kU~ sidhAre ho he karatAra / ganikA kIsa gRddha gaja tAre daye tina sakaTa TAra / / jaMgabahAdura tumharo sevaka roga gahyo yahi bAra / tApa kaSTadA atihi caDhati hai aba kI lagAo paar|| tAke mana kI sakala kAmanA pUraNa kari sugghkaar| mauna bhaye kasa bolata nAhI saba jaga sirajana haar|| adhika kRpA kariye tuma svAmI / kahA kahUM baarmbaar| satyanarAyana Asa tumhArI aba kI bera ubAra // jaba satyanArAyaNa caturtha kakSA me the, taba unhoMne "phorthaklAsa me pAsa hone kI yaha binatI" likhI thI . he bhagavatI kRpA karo tuma bhakta Apani jAni ke / parcA karau saba ThIka 'rAnI-putra' nija ko jaanikeN| imtihAna rUpI kAla ne aba mAtu gheryo Aya ke| madhavA ubAryo mAtu taine vega tega calAyake // *bAbU kalyANa siMha bhArgava plIDara ke kuTumba ke eka lar3ake kA nAma / satyanArAyaNajI kI mAtA kA nAma 'rAnI saradAraku~vari' thaa|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI - jIvana saba janana ko tuma kAja karibe mAtu jaga me avatarI / kahA khoTa aba maine kiyo mama bera kUM derI karI // he mAtu rasanA baiThike tuma buddhi kI zuddhI karau / saba kAja karikeM ThIka mAtA mora bhava bAdhA harau // eka bAra phira isI "bhavabAdhA " " igtihAna rUpI kAla" se ghere jAne para satyanArAyaNa ne apane uddhAra kI yaha prArthanA kI thI : uddharo / karo // karo / " paizAcavat imtihAna se he janani moko Adhi-vyAdhina meTike asa buddhi kI zuddhI uttIrNa kari mokU~ sadA au saphala mana- kAjana itarikta jAke aura mAtA dukha saba mere varadAna de mohi mAtu karike kRpA tuva sevaka kahai / jo bhakti tumhare caraNa kI mama hRdaya meM vyApI rahai // " haro // 17 unhI dino kisI patra me 'bhArata - nivAsI kI' samasyA chapI thI / satyanArAyaNa ne usakI pUrti isa prakAra kI thI --- dina dina deza-dazA hoti jAti dUbarI hai, yAko dukha dekhi sudhihU na rahe sAMsI kI // kRpana bhaye ho kitho mona ko gahe ho nAtha 1. kRpAU na Avai yaha bAta nAhai hA~sI kI // dayAsindhu dayA karo, bine ura mAjha dharo, sAmigrI na joro svAmi pheri tuma phaoNsI kI // bera-bera Tera-Tera jIbha hU sithila bhaI, aba sudhi lIjiye jU bhArata - nivAsI kI // satyanArAyaNajI kI una dino kI kavitA ke kucha namUne yahA~ diye jAte hai /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 pa0 satyanArAyaNa kaviratna . eka hU bAra arI vajanAgari dhAri dayA kina kaTha lagAvai / cAru caritrana hU te rijhAya jivAya ke kyo na baDo yaza paavai| aura na cAhata mai kachurI satadeva jU eka yahI cita bhaavai| pyArI pravIna saneha so heri ke kaMTha lago tana tApa nasAvai / dUsaro ke doho para satyanArAyaNajI ne apanI kucha TIkAe~ bhI kI thii| yathA - dohA-harI kaMcukI jarada kuca, alasAnI tiya bhora / manahu canda badarI chipyo, nikasata Avai kora // TokA-kArI kinArI harI kuca kacukI sAvana kArI ghaTA sI suhAvai / pIta uroja lasaiM vidhasI yuga dekha cakora sadA mana bhAve / bhAminasoI bhalI bidhi cAya so prAta samai kacha jyo alasAvai / bArida taiM dubako nikarI janu candrakalA traya tApa nasAve / dohA-sahaja sahelina soM ju tiya, bihaeNsa biha~sa batagata / sarada canda kI cAMdanI, manda parata sI jAta / / TIkA--sahaja sahelina so ha~si-ha~si pyArI vaha, ghUghaTa soM muMha nikAri batarAti jAta hai| laMka lacakati ati, kuca macakata maMju, banI hai suDhAra aru raga varasAta hai| jaMghana' suDhAlI aru cAla matavAlI puni, paiMjanI pagana jhanakAra sarasAta hai| bhASata so pyArI aisI jAni parai satyadeva, canda kI jyoM jyoti manda parata sI jAta hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI-jIvana dohA-navala badhU karike calI, vAsara subhaga siMgAra / manahu~ liyo brajabhUmi para, kAma kalA avatAra // TIkA-sundara rUpa kI rAzi vadhU zubha sAji siMgAra calI so navInA / naina calAvati bhauha marorati au musakyAti hai pyArI prabInA / laka vaDI lacakai pacakai aru paoNya mahAvara hU zubha diinaa| zobhita mAno aho brajamaDala kAma kalA avatAra so lInA / e sajanI vaha nanda ko saoNvaro deta rahai nita ho nita pherii| kAni karI kabahU~ nahi taine sunaika nahI vitako ha~si herii| jovana joza ke jora me Ayakai cInhe nahI para pIra ko erii| lAla gupAla ko dekha bhaTU chatiyA~ kasakI na kasAina terii| ina udAharaNo se prakaTa hotA hai ki satyanArAyaNajI ko una dino zRGgArarasa se vizeSa prema thaa| unake isa prema ke kAraNa eka bAra bar3I majedAra ghaTanA ho gii| zrIyuta satyabhaktajI ne vidyArthI me likhA thA ki, eka dina kI bAta hai satyanArAyaNajI ne kRSNa aura gopiyo ke viSaya me eka zRGgArarasa-pUrNa savaiyA banAyA, aura na mAlUma kyA socakara use apane gurU mahArAja bAbA raghuvaradAsajI ko sunA diyaa| unhone to socA hogA ki gurUjI hamArI vidyA-buddhi para prasanna hokara zAbAzI dege; para vahA~ ulaTe lene ke dene par3a gye| mahantajI savaiyA sunakara bar3e nArAja hue, aura satyanArAyaNajI ke pA~ca-sAta thappaDa jamA diye aura kahA ki "abI te aisI vAhiyAta kavitA banAvai hai, Age cala ke na jAne kA kregii| khabaradAra jo abate Age aise chanda-banda bnaaye| sunate hai ki gurU kI prema pUrNa ina dhaulo ne satyanArAyaNajI kI zRGgArarasa kI kavitA ko kama kara diyA; lekina sirpha thoDe dino ke liye hii| bAvAjI kI ina dhaulo kI yAda bhUlakara phira bhI satyanArAyaNa vaise hI 'vAhiyAta chanda-vanda' banAne lage!
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa0 satyanArAyaNa kaviratna unakI samasyA-pUrti suniye cAhe cAva cahUghA karo satideva jU jori kahI kina kAso, kAhU kI hvA to calai na sakhI nahi jAnata rIjhata kIna adA so / rAdhA bisAkhA rahI ika ora na lehu lagAya sabai lalitA so*, jobana jora marora me Ayake kUbarIha nahi UbarI jAso / ** khandaka khAI lakhai na agAra jU naika jubAna samhAri ke bolo, satya khUba phiro nimaTe sa~ga bA~dhi ke gvAlana ko yaha Tolo / vAha ! abIra so A~khina phorata | khelano ho raMga gAThi ko gholo, jIjA kI sauha pare sarako tuma aura hI mIjA TaTorata Dolo / * isa prakAra ke ' vAhiyAta chanda-bandI' para vRddha bAbAjI kA nArAja honA svAbhAvika thA / isa dRSTAnta ko likhate hue hame agrejI kavi 'popa' kI bAta yAda AtI hai / jaba ve vAlyAvasthA me padya banAyA karate the to eka dina unake pitAjI ne isI bAta para nArAja hokara unheM pITA / bAlaka to the hI, bar3e bholepana ke sAtha Apa bole "Papa Papa pity take No more verses shall I make." disambara san 1866 I0 me satyanArAyaNa ne sekeNDa DivIz2ana meM hindImiDila pAsa kiyA aura phira ve niyamapUrvaka aMgrejI paDhane lage / * athavA "neha lagAyo abai lalitA so" /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgrejI-adhyayana (san 1897-1910) hama pahale hI likha cuke hai ki jaba satyanArAyaNa miDhAkura me paDhate the to unakI mAtA ne unhe agrejI paDhAne ke lie aMgrejI-miDila phela eka mAsTara niyuktakara diyA thaa| lekina usa samaya paDhAI niyamAnukUla nahIM ho sakI thii| san 1897 I0 me satyanArAyaNajI ne agrejIadhyayana phira ThIka taraha se prArambha kiyaa| disambara san 1898 I0 me unhone loara miDila-parIkSA pharsTa DivIjana me pAsa kI aura disambara san 1900 I0 me suphIdaAma skUla se agrejI-miDila sekeNDa DivIjana me pAsa kiyaa| janavarI san 1903 I0 me ve saiNTa jAnsa-kAlejiyeTa hAIskUla se eNTresa parIkSA meM uttIrNa hue| do bAra epha0e0 parIkSA meM phela hone ke bAda ve seNTajAnsa-kAleja chor3akara seNTapITarsa kAleja me bharatI ho gaye aura apraila san 1908 I0 me unhone sekeNDa DivIjana me epha0 e0 parIkSA pAsa kii| parIkSAo me phela hone kA kAraNa yahI thA ki ve apane samaya kA adhikAza kavitA karane meM lagAte the| isake bAda ve meNTajAnsa-kAleja meM dAkhila hogaye aura san 1910 I0 me bI0 e0 parIkSA meM baiThe, parantu phela ho gaye / san 1909 tathA 1610 I0 me unhoMne vakAlata parIkSA dene ke lie kAnUna bhI paDhA thaa| isa prakAra unakA aMgrejI-adhyayana-kAla san 1867se 1610 I0 taka samajhanA caahie| sana 1867 I0 se lekara 1910 I0 taka Agare kI jo dhArmika aura rAjanaitika paristhiti rahI thI usakA prabhAva satyanArAyaNa ke svabhAva aura unakI kavitAo para acchI taraha par3A thA / san 1904 I0 taka to Agare me AryasamAja aura sanAtanadharma sabhAoM ke jhagar3e calate rahe the aura san 1905 me svadezI-Andolana kA yuga prArambha
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 paM0 satyanArAyaNa kaviratna hogayA thA / isIlie satyanArAyaNajI ke 16904 ke padya yA to dhArmika bhAvI se paripUrNa rahate the athavA zRGgArarasa se sambandha rakhate the / san 1905 se unakI kavitAo me deza-bhakti ke bhAvo kA saMcAra hone lagA thA / kisI kavi kI kavitA para cAroM ora kI sthiti kA kaisA prabhAva par3atA hai, satyanArAyaNa kI kavitA isakA eka acchA udAharaNa hai / una dinoM AryasamAjiyo aura sanAtanadharmiyo me kisa prakAra zAstrArtha huA karate the, usakA vizeSa varNana karane kI AvazyakatA nahI hai / Izvara sAkAra hai, yA nirAkAra - isa prazna para sira phoDane kI AvazyakatA aba janatA anubhava nahI karatI / parantu una dino zAstrArtho kI khUba dhUma-dhAma thI / ina zAstrArtho se janatA kA to manorajana hotA thA, lekina Arthika lAbha hotA thA dono ora ke upadezako ko aura sAtha hI majA uDAte the " bhaja rAma kRSNa gopAla ko isa o3m se kyA hotA hai / " gAnevAle sanAtanI bhajanIka aura " murdoM kA vahAnA karake kyo leTara vaksa bharA hai" -- gAnevAle Arya bhajanopadezaka / jaba Agare me zAstrArtho kI lahara jora para thI to bahuta-me navayuvaka vidyArthI usa vahAva me paDa gaye the / satyanArAyaNa bhI unhI meM se eka the / ( kabhI sAgara - sanyAsI AlArAma, kabhI vyAkhyAna - vAcaspati dInadayAlujI, kabhI anahada - zabda - brahmajJAna kA upadeza denevAle hasasvarUpa ke vyAkhyAna hote the / kabhI muqAbale para "Ariye mahAzaya" kaTa kaTa jAte the / ) satyanArAyaNajI ko tukabandI karane kA acchA maukA milatA thA / TUTI pesila se raddI kAgaja para likhI huI kavitA, phUTI cimanI ke dhuMdhale ujAle meM, A~kha phADa-phAr3akara paDhate aura vAhavAhI lUTate the / sanAtanadharmasabhAoM me ApakI khUba pUcha hotI thI / san 1900 I0 meM Apane eka pustaka likhI thI jisame Arya samAja kA virodha kiyA gayA thA / X X X
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ agrejI - adhyayana pustaka ke anta me likhA thA :-- nikaTa Agare nagara ke, dhAdhUpura hai grAma / muphIdAma vidyArthI, satyanarAyana nAma // hari jasa rasika sujAna hita, karI vinaya cita dhAri / hoya zabda jo doSayuta, lIjo sumati sudhAri // 23 unhI dino paNDita bhImasenajI AryasamAja ko choDakara sanAtanadharmI bana gaye the / Agare me bhI ve padhAre the aura sanAtanadharmasabhA me unake vyAkhyAna hue the / satyanArAyaNajI ne unake vyAkhyAno kA vRttAnta padyo me likhA thA aura pa0 bhImasenajI ke abhinandana ke lie nimnalikhita padya banAye the maNDo sarAva sabhI bidhite su rahI nahI baiMkahU aura kacAI | hari so duMda kyo ju karyo susamAja sakyo nahi naiMka calAI / mAyA ke sAgara te hamako sukRpA kari lInhesi Apa bacAI / paDita bhImajU Aye bhale saba bhA~ti harI hamarI ducitAI / bhImasena - abhivAdana me bhI "Aryya" logo kI khUba khabara lI gaI thI / "Aryya-kahate me lAja Avati- jine baiMka jIbha ke calaiyA vRthA mUr3ake maraiyA hai" // ' ityAdi ina padyo se prakaTa hotA hai ki satyanArAyaNa ko 'AryasamAjiyo' se bahuta ciDha thI / jina logo ne satyanArAyaNajI ko Age calakara dekhA hai ve ina kabandiyo kI asahanazIlatA para Azcarya karege ; lekina unheM yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhie ki jisa samaya ye tukabandiyA~ racI gaI thI, usa samaya AryasamAjiyo aura sanAtaniyo meM isI taraha kI havA baha rahI thI /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa0 satyanArAyaNa kaviratna zrImAn paDita ambikAdattajI vyAsa ke svargavAsa para satyanArAyaNa ne kaI padya banAye the / antima padya yaha thA 24 kAminI kAvya kilola bharI ati cAya so Dole mahA madamAtI / Apa ke bAha bharose binA vaha roya rahI jaladhAra cucAtI / vyAsa jU hAya cale kitako tuma chADi cale kihi pai yaha thAtI / hAya re hAya vinA tumare phaTi jAti hai bhAratavarSa kI chAtI / mahArAnI vikToriyA ke marane para bhI satyanArAyaNa ne tukabandI kI thI / una ko ke antima zabda ye the : --- 'rUpa kI chaToriyA' 'dukha-nIti kI vaToriyA ' ' rasa kI kaToriyA' aura "bhArata ko tyAga gaI hAya bikToriyA / " kabhI-kabhI maje me Akara ve AdhI aMgrejI aura AdhI hindI me bhI kavitA kara DAlate the / yathA- Doing kindness to me sukRpAnidhi Ana ite paga dhAriye / No one helps without you itanI hUsvAmi hiye meM bicAriye / Ah should, I go where Shyam ! suzeSa ke zAyI kaleza nivAriye / 1 That's prayer Satya to-day dukhamocana locana kora nihAriye / svAmI rAmatIrtha ke vyAkhyAnoM kA prabhAva jaba svAmI rAmatIrthajI ne mathurA me vyAkhyAna diye the, taba satyanArAyaNajI Agare se kaI sAthiyo ke sAtha unake vyAkhyAna sunane mathurA gaye / eka bAra svAmI jI ne satyanArAyaNa ko Acamana ke liye apane
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgrejI-adhyayana kamaNDala se jala diyaa| satyanArAyaNajI the rAmaphaTAkA-mandira ke ziSya, bar3e ghabarAye aura cillU ke bajAya a~gUThe ke Upara ke gaDDhe me jala liyA aura mastaka para caDhA liyaa| phira to aise cele hue ki svAmIjI kI taraha OM OM pukArate phirate the / isalie ApakA nAma "OM" bhI paDa gayA thA / svAmIjI ke eka vyAkhyAna ke bAda unhone eka kavitA par3hI thI, jisake do padya yahA~ diye jAte hai| zrI naTanAgara Agara au baSabhAna lalI ke atIva piyAre / vRndabane lalitAI yutai ati kuMjagalIna ke khelanavAre / rakSaka bhaktana ke ati hI aru duSTa dayaitana mArana hAre / svAmi hamAre sabhI vidhi te kacha bandi kahai pada kaMja tumhaare| he janarajana au dukhabhaMjana gaMjana sazaya ke tuma svAmI / zuddha sanAtanadharma ke rakSaka yAhI ke kAraNa hai rahe nAmI / vANI piyUpa-pravAha te Aja kiyo hamako kRtakRtya akaamii| bUData pAra karyo hamako jaya tIratharAma namAmi namAmI / svAmI rAmatIrthajI satyanArAyaNa para bar3e prasanna ho gaye the| kahA jAtA hai ki ve satyanArAyaNa ko amarIkA le jAnA cAhate the, lekina unhone vRddha bAbA raghubaradAsa kI sevA chor3akara jAnA ucita nahI samajhA / svAmI rAmatIrtha jI jahA~-jahA~ jAte unake sAtha satyanArAyaNa bhI jAte the aura unake upadezoM meM lIna rahate the / paDhanA-likhanA saba bhUla gaye the| satyanArAyaNa ke mitro ne bahuta kucha samajhAyA, lekina unhoMne kisI kI bAta para dhyAna nahIM diyA / loga unhe pAgala kahane lage aura taraha-taraha se haMsI-majAka ur3Ane lge| usa samaya satyanArAyaNa ne gajala banAI thI - yaha pAgala honA to hamako mubArika ho, mubArika ho, sabhI jagadhaMdha se chuTanA mubArika ho, mubArika ho| jo koI jAnanA cAhe ki duniyA~ kA rahasa kyA hai, ika pAgalapana samAjAnA mubArika hau, mubArika ho|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 pa0 satyanArAyaNa kaviratna sabhI mithyA sabhI mithyA, yaha jIvanamaraNa bhI mithyA, aba premapUraNa ho cuke mubArika ho, mubArika ho / pAgala hone ko RSi-muni bhaTakate phirate jagala me, pAgalapana samajha jAnA mubArika ho, mubArika ho| asala ko pA liyA jisane usI kA nAma pAgala hai, pAgalapana gale paTanA mubArika ho, mubArika ho| satadeva honA cAhatA pAgalo kA bAdazAha, hamako hamArI yaha duA mubArika ho, mubArika ho| isake bahuta dina pIche satyAnArAyaNa ne svAmI rAmatIrthajI ke viSaya me eka aSTaka bhI banAyA thA, jisakA nAma thA zrIrAmatIrthASTaka yaha 'sarasvatI' me chapA thaa| pAThako ke manorajanArtha nIce addhRta kiyA jAtA hai. zrIrAmatIrthASTaka jaya jaya brahmAnanda-magana jana-mana-harasAvana, jaya amanda sundara saneha rasa suTi sarasAvana / jaya vizuddha bedAnta 'vyAsa' naya maga darasAvana, jaya siddhAnta ujAsa 'rAma-barasA' barasAvana / jaya pulakita tana pAvana parama, praphulita priya premAyatana, jaya jaga duralabha AcArya vara, Aryya ratna-garbhA-ratana / jaya tapacaryA-udAharaNa manaharana ju anupama, jaya nita navala umaGga bharana yuvakana hiya uttama / jaya udAra para hita-sudhAra-rata bhArata priyatama, jaya jiya jAnanahAra rAu aru raka eka sama / jaya vara virAga anurAga prada, gadgada hiya sata suhRdavara, jaya pada-pada para svAtatrya priya, bisada prema-pakaja-bhramara /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ agrejI-adhyayana 27 jaya paMjAba-marAla bAla guna maju mAla dhara, jayati svaprana-pratipAla sumati-gati-ruci rasAla vr| jaya vinoda-bata-vimala sudhAkara kara ujjala tara, jaya svajanma vasudhA sevA-rata nirata nirantara / jaya bhavabhaya dAruna dukha harana bheda harana tArana tarana / jaya pUrana mRdu svara so "praNava" uccArana dhArana krn||3|| jaya kubhAva-kula-kadana saralatA-sadana suhAvana / cArabadana mana madana madanamohana mana bhAvana / jaya agAdha rasa raGgI gaDgI' saGgI pAvana / baja-brajabhASA bhakta bhakti rasa rucira rasAvana / jaya jaga kalola kara lola ati gola canda priyatama parama / dhRti dharama prabhAkara narama hiya hArana bhava bhaya bharama tm||4|| jaya prana-pranaya dRDhAvana dRDha tara choha chur3Avana / Araja-suyasa baDhAvana vaidika dhvajA ur3Avana / jaya videza vidvAna cakita cacala cita corana / nita azeSa upadeza pracura pIyUSa nicorana / bhuvi vizruta vividha pramAna juta dai dai zruti paricaya prbl| jaya jayakumAra' jaya pAna jiya bhArata rati rAcI nvl||5|| vizada upaniSada padama 'alipha SaTapada gujArana / sughara svaccha svacchanda se sulabha sujAna amAna manovijJAna udhArana / bhArata-dazA sudhArana saba tana mana dhana bArana / 1. amerikA / 2. zAligrAma-svarUpa kRSNa kA pyArA nAma / 3. urdU maasik-ptr| svaan|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 satyanArAyaNa kaviratna jaya manda-manda Ananda-rasa-pArAyaNa papiyA amada / jaya nirata Atmarata satata sata, satanArAyaNa hiya sukhada / 6 / / yaha Atama aja agama amara anupama aura akSaya / taji yAso sambandha prakRti meM prakRti hoti laya / yo vicAri ura marama pravala pragaTata imi nizcaya / rAmatIrtha bhAratamaya bhArata rAmatIrthamaya / kahA milana-vichurana javai tuma hamame hama tumame basata / vasa bimala brahma vaibhava vipula vizva vyApta kevala lasata // 7 // java lau deza hitaiSina ko bhArata me Adara / jabalau bhuvi akhaNDa zaGkara vedAnta ujAgara / jabalau subhaga svadeza bhakti nizzeSa basati mana / javalau jagamaga jagata jagata jagamagata premapana / tabalau nissazaya rahahi, rAmatIrtha kIrati amala / nita aGkita pratiura paTalapara,ajara amara avicala attl||8| . mAtA kI mRtyu java satyanArAyaNa lagabhaga 17 varSa ke the taba unakI mAtA kA dehAnta ho gayA / usa samaya unhe jo dukha huA use unhoMne "mAtA-vilApa" nAmaka kavitA me isa bhaoNti prakaTa kiyA thA tere binA mAtu ko merI kAjara AMkha lagaihai / hAtha pA~va kari Ujara mAtA ko mukha mora dhuvaihai // bhaoNti bhaoNti ke vastra hAtha gahi ko moko paharaihai / ' baDI phikara karike . ko mAtA bhojana mohiM karahai / dattacitta hai mo kaheM mAtA to binu kauna paDhehai / mAra-pITa ke janani kauna mohi bArambAra khijaihai /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ agrejI adhyayana laihai / viraihai / chahare hai / phahare hai || par3he-likhe kI mAtu Ajate kauna parIkSA bhItara te prasanna hai mAtA Upara te ju rAmacarita mAnasa kI mAtA kauna chaTA Teka meTi aurana kI ko nija Teka ketu khuzI hoya kara mAtA mo pai ko inAma aba degI / samajha uThani apane lAlana kI kauna hIya bhari legI // hAya mAta / nija vatsahitajike kitako jAya sidhArI / binA lakheM tumare jala barase nayanana te ati bhArI // jo mai jAnatu aisI mAtA sevA karata banAI / hAya ! hAya || kahA karU~ mAta tuva Tahala nahI kara pAI // 26 a * mAtA ke marane para satyanArAyaNa ne apane gurUjI ke nAma eka ciTThI likhI thI / use hama yahA~ uddhRta karate hai- zrIbhagavatyai namaH zrI gurucaraNa kamalebhyo nama zrI 6 yuta paMDitajI mahArAja - sASTAMga daMDavata ke pazcAt sevaka kA nIce likhA savinaya nivedana hai - trayodazenhi sampreto nIyate yama kikare / piMDaja dehamAzritya divArAtrI kSudhAnvita // hamAre pApo ke udaya se aura puNyo ke kSINa hone se hamArI pyArI sukhakArI dInana hitakArI mA gata maMgalavAra 7 ko svarganArI kI goda me so gaI, yaha to soca citta ko DAha karahI rahA thA ki aura dUsarI Apatti Akara sevaka para upasthita huI hai ke viSaya me jhagar3A kara rahe hai / koI pandraha dina kI kahatA hai aura koI ThIka teraha dina hI kI mAnate hai / aura maharSi -praNIta garuNa purANa meM bhI yahI diyA hai yathA- / aba yahA~ ke paMDitagaNa unakI trayodazI , zloka 138 adhyAya 2
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 pa0 satyanArAyaNa kaviratna apica trayodazenhi sampreto nIyate yama kiMkarai / tasmin mArge vrajati yo gRhIta iva markaTa // zloka 44 adhyAya 2 garur3a isakA aura adhika vivaraNa ukta adhyAya ke 32 ve zloka meM ata ke zloka taka diyA hai / isa grantha se mAlUma hotA hai ki pazcAt 13 dina ke hamArI mA ko kucha nahI mila sakatA / isase teraha hI dina kA kArya honA yogya hai / mere matAnusAra mAsika zrAddha, vArSika zrAddha vA akAla-mRtyu kA viSaya isase judA hai / mahArAja / sevaka kI prArthanA yaha hai ki pacako me yadi terahI karate hai to yahA~ ke paDito ke mata viruddha hai, aura yadi unake pazcAt karate hai to garur3a purANa ke mata viruddha hai; ora mA ko kucha nahI milatA -- athavA ukta grantha jhUThA hai vA yaha zloka milAye hue hai| hAM, pacakoM dAha - karma karanA manA hai so yaha kADa upasthita nahI / kRpA kara jesI sevaka ko AjJA ho vaha kare, kyoki yaha prathA bahuta pracalita bhI nahI hai | zeSa milane para / abhAgA satyanArAyaNa dhUpura, AgarA mitra ko padya meM patra una dino satyanArAyaNajI sanAtanadharma kA pracAra karane ke liye bhI kabhI-kabhI Asa-pAsa ke grAmo me jAyA karate the, yaha bAta nimnalikhita patra se prakaTa hotI hai, yaha patra unhoMne apane kisI mitra ko bhejA thA / patra siddhi zrI sadguNa te bhUSita pAvana parama piyAre / rAma-rAma bahu bAra hamArI lehu prathama sukhakAre //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgrejI-adhyayana - 31 tA pAche cita dai suna loje kachuka hAla aba mero / yaha~ priya kuzala sabahi bidhi cAhata tero kuzala ghnero| bahu dina te nahiM bhejI pAtI chAtI darakatiH merii| karaka karejA nita hI karakata niThura buddhi kahA terI // aba hU~ soci samajha kara ceto kachuka dayA ura lAvA / mana tuva pIra tIra-sI kharakata tAko turata mittaavii| kAraNa binA hAya kyo pyAre itaka krodha tuma kInho / duSTarAja ke basa me hai ke kyo apayasa sira lInho // jAte lakhI parai aba moko krodha tumhAra piyaaro| rAkhi liyo tAhI te nija ura moko hAya bisaaro|| kaluSita kara tero mana-dIpaka tela saneha jarAvai / / hahari hahari kara tere hiya ko ye hI mitra harAvai // sabahI kAja nasAvai yAte dUra karau tuma yAko / mana dRDha kari kaTi kase piyAre pakaraha zAntI tAko / mAtA tyAgi svarga ko pAI tuma kyo aba mukha moryo| sahapAThIpana bhUli mitrakA rahayo prema aba thorayo / hA hA kari kara jori kahauM naika patrI bega paThAvau / biraha-banhi abhyantara lAgI tAko bega nasAvau // pAva lagana nija pitu-mAtA sana kahiyo ati hI mero| rAkhe kRpA jAni jana apano hai| unakA hau cero|| zuddha sanAtanadharma ke rakSaka DAlacanda jo pyAre / chatrasAla tinake suta Adika aru jo mitra hamAre // AzirvAda kaho tuma mero khUbahi khuzI mnaaveN| dambhI aura pAkhaNDI mata ko jarate khoda nasAveM // par3he Agare bIca vipravara jo benIparasAda / kaha tina soM pAlAgana mero mitra sahita alhAda / / zrI paMDita IzvaraprasAdajU jhaganalAla ke bhraataa|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa0 satyanArAyaNa kaviratna jAya madarasA tinate kahu tuma pAlAgana mama tAtA / / vinaya sahita vinatI kari dojo patrihu naoNhi ptthaaii| kihi kAraNa itane dinani soM adayA-dRSTi lakhAI / / kachaka dinana ke maoNhi Apa ke grAma bIca mai Avau / vijaya sanAtanadharma sabhA kI tumako khUba sunAvI / / aba kacha ora likhata nahiM Avai karahu~ ityalam tAte / sudhikara zIghra patra tuma bhejo sukhI hoya mana jAte // zrIbAlamukundajI gupta kI bhaviSya vANI 22 agasta san 1603 "bhAratamitra'' me satyanArAyaNa kI nimnalikhita kavitA chapI thI-- birathA janma gamAyo are mn| . racyo prapaca udara-poSaNa ko rAma kI nAma na gaayo| tarunina tarala trivali ko lakhi ke hAya phirayo bhrmaayo|| rahayo aceta ceta nahiM kInho sagaro samaya vitAyo / mAyA jAla phaeNsyo hA apute urajhi bhalo vaurAyo / para tiya ko hiya deta na hicakata naiMka nahIM srmaayo| bhagavA bheSa dharayo Upara te nAhaka mUr3a muDAyo / jana-mana-rajana bhava-bhaya-bhajana asa prabhu ko bisarAyo / nita prati rahata pApa me rata tU kabahu~ na puNya kamAyo / magalamaya ko nAma tajyo tU viSayana so lipttaayo| satyanarAyana haripada pakaja bhajo hoya mana bhAyo / 25 / 5 / 1903 isa para TippaNI karate hue zrIbAlamukunda gupta ne likhA thA "yaha eka bAlaka kI kavitA zrIyuta pa0 zrIdharajI pAThaka kI mArphata hamAre pAsa pahu~cI hai / bAlaka tabiyatadAra hai| yadi abhyAsa karegA to
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgrejI - adhyayana 33 bhaviSya meM acchI kavitA kara sakegA / apanI tarafa se hama itanA hI kahate haiM ki bhASA z2arA vaha aura sAfa kareM aura kucha naye DhaGga kI kavitA meM abhyAsa bar3hAvai; kyoMki jaise DhaGga kI vaha kavitA hai vaisI hindI meM bahuta adhika aura uttama se uttama ho cukI haiM / " yaha batalAne kI AvazyakatA nahIM ki isa " tabiyatadAra bAlaka " ke viSaya meM guptajI kI bhaviSyavANI kitanI satya siddha huI / yaha vAta bhI dhyAna dene yogya hai ki satyanArAyaNa kI kavitA paM0 zrIdhara pAThaka ne " bhAratamitra " - sampAdaka ke pAsa bhejI thI / satyanArAyaNa pAThakajI kI kavitA ke bar3e premI aura unake kRpA-pAtra the / I dvivedIjI se paricaya san 1903 ke anta meM satyanArAyaNa kA paricaya AcArya paM0 mahAvIra prasAdajI dvivedI se huA / dvivedIjI kI eka ciTThI, jo unhoMne satyanArAyaNa ko 32 / 10 / 03 ko bhejI thI, yahA~ udbhuta kI jAtI hai / JHANSI 30-10-03 DEAR BABOO SATYANARAYAN, The frankness with which yeu have written your letter has immensely pleased me. If I have occasion to come to Agra I shall ask you to kindly come to see me at G. I. P. Ry. Agra city Booking office in Rawatpara. Your description of Hemant will appear in Saraswati either in December or January. Yours Sincerely MAHAVIR PRASAD isake bAda 30 disambara san 1903 ko dvivedIjI ne eka kArDa phira a~garez2I meM bhejA thA, jisakA tAtparya yaha thA ki pahalI janavarI
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 paM0 satyanArAyaNa kaviratna ko 11 baje savere rAvatapAr3e me mujhase Akara milo| hama samajhate hai, ki satyanArAyaNa ko dvivedIjI ke darzana karane kA saubhAgya pahalI janavarI san 1904 ko hI prApta huA thA / nissandeha dvivedIjI jaise sAhityamahArathI kA prabhAva satyanArAyaNa ke hRdaya para avazya par3hA hogA / satyanArAyaNajI kI mRtyu ke anantara dvivedIjI ne 'sarasvatI' me likhA thA--- " satyanArAyaNajI se hamArA prathama paricaya usa samaya huA thA, jaba ve aiNTresa klAsa meM paDhate the / peTa kI preraNA se jaba-jaba hame AgarA jAnA paDatA thA, taba-taba ve milate the / khabara pAte hI hamAre Thaharane ke sthAna para A jAte the / dina-dina bhara sAtha rahate the / tAjagaJja ke pAsa apane gA~va bhI eka bAra ve hame le gaye the / inakA asAmayika nidhana vaDI dukhadAyinI ghaTanA hai / " satyanArAyaNa kI kavitA kabhI-kabhI 'sarasvatI' meM chapA karatI thI / inakI 'vandemAtaram' zIrSaka kavitA ke viSaya meM AcArya dvivedIjI ne inheM apane 2012/05 ke patra me likhA thA :-- "namaskAra bandemAtaram pahu~cA | kavitA baDI hI manohara hai / thaiMksa -- aise hI kabhI-kabhI likhA kIjiye / aura saba kuzala hai / bhavadIyamahAvIraprasAda" 'svadeza - bAMdhava' se sambandha jitane navayuvaka 'svadeza - bAghava " dvArA hindI likhane kI ora AkaSita hue, utane bahuta kama patro dvArA hue hoge / yaha patra svadezI Andolana yuga 'me AgarA se nikAlA gayA thA / isake lekhoM tathA kavitAoM meM "svadeza - bAdhava" kA moTo bhI satya ke dezabhakti ke bhAva bhare rahate the / nArAyaNa kA banAyA huathA /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 agrejI-adhyayana - "deza-sevA cAru unnati cAturI suvicAra / vyApAra prema pasAra aru naya nAgarI paracAra / / satkAvya au kala kalA kauzala karanako vistAra / kartavya jAni "svadeza-bAdhava" ko bhayo avtaar||" san 1905 me "svadeza-bAndhava" ke mukha-pRSTha para yaha padya chapatA bhI rahA / satyanArAyaNajI "svadeza-bAvava' ke padya-vibhAga kA sampAdana bhI karate the| zrIyuta caturvedI paM0 rAmanArAyaNa mizra se paricaya san 1904-06 me caturvedI zrI rAmanArAyaNa mizra Agare me the / unako hindI-kavitA karane kA zauka thaa| mizrajI ke prabhAva se satyanArAyaNajI ne apanI kavitA me agrejI Dhaga ke anuprAsa lAnA prArambha kiyA thaa| kAzmIra-suSamA una dino nayI nikalI thii| usI zailI para basata va pAvasa kI kavitAe~ racI gayI thii| caturvedI paM0 dvArakAprasAda zarmA ne "rAghavendra" bhI prayAga se usI jamAne me nikAlA thaa| usame kabhI-kabhI satyanArAyaNajI kI kavitA bhI chapA karatI thii| raivaraiNDa ela0 vI0 jonsa ko hindI par3hAnA jina dino satyanArAyaNajI meNTa jonsa kAleja meM par3hate the, una dino ve eka egloiNDiyana sajjana ko hindI paDhAte the| pIche ye mahAzaya DhAkA ke baipTisTa mizana meM kAma karane lge| jaba inhone raivaraiNDa Devisa (prisapala seNTa jAnsa kAleja, AgarA) ke patra me satyanArAyaNa kI mRtyu kA samAcAra paDhA to Devisa sAhaba ko apane 5 pharavarI san 1911 ke patra meM likhA thA - "First let me say how grieved I am over the news you send. I discovered for my self, ten years ago, some of the worth of the Late Pandit and we became very
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 pa0 satyanArAyaNa kaviratna friendly. He was then in the Government College. He made me, through his close knowledge of it, a keen student of the Ramayan I have still a very good photo of him which I took in those days. I do not know if you would care to have a copy Once at my request he wrote a kind of Indian 'Nursery Rhyme' for me in Hindi I have often repeated it when travelling in North India and it never fails to catch on. It might be of interest to know how these lines came to be written. My elder sister Miss Edith M. Jones of Woodsfock Mussoorie, felt the need of some Indian equivalent to some of our English rhymes. I asked my Pandit to make the venture, and in Hindi gave him e. g. some idea of our Pat-a-cake baker's man in a crude jungle. He seemed very pleased when he produced the enclosed lines Personally I think he succeeded admirably. Before I came away to Dacca he brought me, mucli to my surprise and delight, about 20 lines of affectionate farewell at parting." ___arthAt---"saba se prathama mai Apako yaha batalA denA cAhatA hU~ ki Apa ke bheje hue (paM0 satyanArAyaNa kI mRtyu ke) samAcAra ko paDhakara mujhe bahuta kheda huA hai| Aja se dasa varSa pahale mujhe svargIya paDitajI kI yogyatA kA kucha paricaya milA thaa| tabhI se hama logoM meM bar3I mitratA ho gaI thii| ve usa samaya gavarnamenTa kAleja meM par3hate the| rAmAyaNa kA unhe bahuta acchA jJAna thA aura usI ke dvArA unhone mujhe bhI rAmAyaNa kA premI vidyArthI banA diyaa| una dino maine unakA eka bahuta acchA phoTo liyA thaa| vaha aba bhI mere pAsa hai| mai nahI jAnatA ki Apa usa phoTo kI eka prati
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ agrejI-adhyayana apane pAsa rakhanA pasada karege yA nhiiN| eka bAra unhone merI prArthanA para hindI me bacco kA eka gIta banAyA thaa| uttarI bhArata meM yAtrA karate samaya maine isako aneka bAra duharAyA hai aura jaba kabhI mene ise paDhA hai, logo ko haMsI Aye binA nahI rhii| ye paktiyA~ likhI kisa prakAra gaI, yaha bhI suna liijiye| merI baDI bahana misa aiDitha0 aima0 jonsa ne mujhase kahA ki agrejI me jaise bacco ke gIta hai, vaise hI hindI me bhI kucha gIto kI jarUrata hai| maine apane paDita (satyanArAyaNajI) se kahA ki Apa koziza karake banAiye aura maine unhe kaI aMgrejI gIto kA bhAvArtha hindI me batalA bhI diyaa| tabhI unhone sAtha kI ye hindI paktiyA~ banAI, aura jaba bana gaIM to baDe khuza hue| merI sammati me unhe ina paktiyo ke banAne me acchI saphalatA milii| mere DhAkA cale Ane ke pUrva ve mere pAsa bIsa paktiyo kA eka abhinandana-patra laaye| use dekhakara mujhe sAzcarya prasannatA huii|" bacco ke jisa gIta kA jikra misTara jonsa ne kiyA hai, vaha nimnalikhita hai-- suna suna re e re halavAI, bhUkha lagI hai mujhako bhAI / pUrI belo jaldI-jaldI, pIso abhI masAlA haldI / hove jyohI garama kaDhAI, usame do pUrI chuddvaaii| ghI dekho chana-chuna karatA hai, oNca lagI ubalA par3atA hai| pUrI matI jalAye DAlo, kalachI se aba ise nikaalo| yaha merA hai bhUkhA bhAI, tUne acchI dera lgaaii| satyanArAyaNajI ne unhI dinoM isa prakAra ke aura bhI kaI padya banAye the jo pariziSTa me diye gaye hai| raivaraiNDa jonsa ko satyanArAyaNajI ne jo abhinandana patra diyA thA, vaha isa prakAra hai
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa0 satyanArAyaNa kaviratna zrIhariH zrIyuta sadguna sadana subhaga saba bhaoNti suhAvana / mitra ela0 vI0 jonsa mRdula maJjula mana-bhAvana / / tava udAra gambhIra prem-paavn--ruciraaii| mukha so barani na jAI priya mana hI mana bhaaii|| taba suci sohani sarala prakRti kI sudhi aavegii| manamohani jo avai vuhI puni tarasAvegI / kachuka dinana ke hilana-milana sundara bolanaso / lola nehamaya latA lahalahI lipaTati manaso / biraha-bIjurI girai acAnaka jo kaheM aaii| jAta navelI alabelI belI murajhAI // aru hiya taru satapta hota ati jA adhAta soN| sUkhijAta cita-cintA Tapakati pAta-pAta so|| aTala prakRti niyamAnusAra jo dazA bhaI hai| so saba jiya jAnata priyavara / nahiM jAti kahI hai| lahi tava sumirana madhura saghana ghana kI barasAe / piya taru phUlahi pharahi aGkabhari nehalatA e|| bisaraiyo jani jonsa nirantara rasa brriiyo| sarasaiyo navaneha, kuzalamaya patra pttheyo|| nirata nAgarI unnati meM apano cita diijii| yA abalahi udghAri mudita niramala yaza lIjI // Iza dehi tohi zakti bhakti nita nija caranana kii| tinaso taba mana kasai zRGkhalA--rati suvarana kI // Arata bhArata zubhacintaka kartavya-parAyaNa / hoha, sadA AzIsa deta yaha satyanarAyaNa // satyanArAyaNa dhA~dhUpura---AgarA
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgrejI-adhyayana pAThako ke manorajanArtha raivaraiNDa jaunsa kI eka hindI-ciTThI kI jyokI tyo nakala nIce dI jAtI hai-- Regent's Park Hostel Dacca. AgasTa 3 / 1610 zrIyuta priya bandhu satyanArAyaNa, __ azorvAda aneka dina se mai ApakI ora se eka patra kI bATa dekhatA rahatA hU~ kyoki aba taka Apa bI0 e0 pAsa ho gaye ki nA, yaha bAta mai ThIka jAnatA nhii| kyo bhAI, hama do jana bhrAtA loga hai na, so mujhako bhUliyo nAkintu patra likhane kI pArI mere hai----ApakA patrotara pAyA aura isase mai ati Anandita huaa| Ajakala na ho ki hindI paDhanA likhanA bhUla jAU~, mai pratyeka dina kucha na kucha paDhA karatA huuN| ucita hai jo ki Apa cele kI yaha samAcAra sunake sukha rhe| bahuta dina se maiM jAna liyA hU~ ki baGgalA aura hindI me bahuta mela he-kintu baGgalA kA uccAraNa me itanA antara hai ki kAna phaTane ko hai aura Age yahA~ para kathA-prasaMga me aneka zabda vyavahAra karate hai jo hindI me kevala pustaka me upasthita hai / vAstavika donoM bhASA saMskRta se nikalI hai-parantu bhAI merI icchA hindI para sarvadA calatI rahatI hai aura kyA yaha to hai na, mere janma-sthAna kI bolii| kyA hama janma deza bhUla sakate hai, kabhI nhii| dayAmaya paramAtmA Apa ko sukha de yaha merA prArthanA / Apa kA celA ela0 bI0 jonsa apane "cele" se yaha AzIrvAda pAkara satyanArAyaNa ko avazya hI ha~sI A gaI hogii|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 50 satyanArAyaNa kaviratna / sambhavata inhI pAdarI sAhaba kI paDhAI ke viSaya me zrIsatya bhaktajI ne eka ghaTanA "vidyArthI' me likhI thI, vaha yaha hai--eka agrejI pAdarI Apase hindI paDhatA thaa| usakI paDhAI me tulasIkRta rAmAyaNa kA rAmasvayabaravAlA aga bhI thA / jaba par3hate-paDhate vaha dhanuSa-bhaMga kA varNana samApta kara cukA, aura usake pazcAt usane "tribhuvana ghora kaThora' vAlA chanda paDhA taba usane jijJAsA kI ki aba taka to isame barAbara dohA aura caupAI Ate rahe, aba kyA kAraNa hai ki yaha navIna DhaGga kA chanda likhA gayA / isa anokhe prazna ko sunakara eka bAra to satyanArANajI cakarA gaye aura cakarAne kI bAta bhI thii| para dhanya hai unakI buddhi ko, jisane turanta hI eka vicitra uttara soca nikaalaa| Apane kahA--- 'dhanuSa TUTane ke pahale saba logo ke vicAra bhinna-bhinna the / janaka dhanuSa na TUTane se sItA ke avivAhita rahane kI bAta soca kara ghabarA rahe the| sItAjI kI mA~ rAmacandrajI ke komala zarIra ko dekhakara unase dhanupa kA TUTanA asambhava sagajha rahI thI / svayaM sItAjI rAmacandrajI dvArA dhanuSa TUTane kI prArthanA Izvara se kara rahI thii| rAjA logo ko khayAla thA ki aba dhanuSa ko koI nahIM tor3a sakegA / isI prakAra janatA ke citta meM nAnA prakAra ke vicAra utpanna ho rahe the / para jyo hI rAmacandrajI ne dhanuSa tor3A ki sabake vicAra badala gaye / isIliye sabake vicAroM ko badalA huA dekhakara kavi ne bhI apanI chanda-praNAlI bhI badala dI aura apane vicAro ko eka nUtana chanda meM prakaTa kara diyA ! pAdarI sAhaba yaha sunakara bar3e khuza hue| seNTajAnsa kAleja meM adhyayana satyanArAyaNajI kaI varSoM taka seNTajAnsa kAleja meM par3he the / jaba kabhI koI adhyApaka kAleja chor3akara jAtA thA to usake lie abhinandana-patra vaiyAra karanA satyanArAyaNa kA hI kartavya-sA ho gayA thaa| saca to yaha hai ki kAleja choDane ke bAda bhI jabataka ve jIvita rahe, isa kartavya se unakA pIchA nahIM chuTA / kahI kisI skUla yA kAleja se koI zikSaka yA adhyApaka
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhinandana patra 41 L jAnevAlA 'huA ki vahA~ ke vidyArthiyo ne satyanArAyaNa ko A gherA aura unase abhinandana patra tayyAra karA liyA / satyanArAyaNa jI kA abhinandanIya vyakti se paricaya yA sambandha hai yA nahI, isa bAta kI koI AvazyakatA na samajhI jAtI thI / satyanArAyaNajI bhI aise sIdhe-sAde AdamI the ki kisI aparicita adhyApaka kI bidAI ke upalakSya me unase kavitA banavAnA koI kaThina kAma na thA / vidyArthI jAnate the ki paDitajI guDa kI maDI me, caturvedI ayodhyAprasAda pAThaka ke yahA~ milate hai / basa, sIdhe vahI pahu~cate the ora abhinandana patra taiyAra karA kara hI lauTate the| isa prakAra vidyArthIjIvana me aura usake bAda bhI Agare-bhara me 'svAgata - kavitA' aura 'abhinandana patra' taiyAra karanA satyanArAyaNa kA eka nizcita kAryyaM ho gayA thA / isa prakAra ke abhinandana patro ko yahA~ sthAnAbhAva se uddhRta nahI kiyA jA sktaa| ina saba abhinandano me eka se hI bhAva hai, isaliye udAharaNa ke liye eka-do kA de denA kAphI hogA / prinsipala heyorthaveTa at nimnalikhita abhinandana patra diyA gayA thA / zrI hari abhinandana-patra sahAyaka / zrIyuta priyatama parama sarala hiya sadguna Agara / sadaya nirantara dhIra dharmamaya nitanaya- nAgara // karmaniSTha ati ziSTa vimala jasa cahu~ sarasAvana / suThi racanA-cAturyyaM subhaga ura moda jagAvana // dIna hIna chAtranu ke sA~ce sukhada zrI je0 pI0 hethorthaveTa sundara saba lAyaka // ujjvala ucca udAranIti saba mRdula suhAI / mukhoM kahata bane na mudita mana hI mana bhAI || kauna kauna se tumhare guna yaha kou ginAvai / ' tumase ho basa tumahi' anya kou zabda na bhAvai //
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa0 satyanArAyaNa kaviratna jabalo iGgalisa bhASA ko argalapura Adara / jabalo suThi saJjonsa puNya koleja ujAgara // javalo satya kRtijJa-bhAva ura bAsa lahaigo / tava lo tumharo nAma yahA~ pai aTala rahego / / suSi AvegI sarala prakRti priya parama tihaarii| hogI kaisI dazA dekhiye hRdaya bicaarii| Apa cale nija deza hame sopyo kihi haathaa| jo saba bhaoNti hamesa deigo hamaro sAthA / / saba prakAra so harSa, karaka basa karakata yahI hamAre / mili tumaso nita hAya | bilaga aba tumako karahi piyAre // tumahi batAo kauna bhaoNti hama dhIraja hiya me dhArai / karike kaThina hRdaya nija kaise tumharI sudhahi bisaaeN| hota karai santApa kahA vidhi yaha vidhi pravala rcaaii| jAu Apa santoSa karai hama yAhI meM sudhAI // yadyapi premIjana premI ko paravasa hai ke tyAge / pari umaGga basa nija ura tAkI unnati me anurAge / yahI soci hama tumako pyAre karata bidA suca pAI / samAcAra nija tumahi paThAvana cahiyatu nita sugvadAI / / tava kara so pallavita sukhada ati jo anupama alabelI / chaI kalita koleja kIti kI komala beli navelI // jApai acala naima so pUraNa prema rasahiM brsaiyo| sudhi-budhi jAkI tyAgi piyAre jani jAko tarasaiyo / adhika nivedana karahi kahA tuma svayaM catura guNavAnA / sumiri purAtana prIti-nIti nita saba ko dhariyo dhyaanaa| zrI misez2a hethothaveTa aru tuma ko sukha sammAnA / satya saneha sujasa Ayusa suta dehi Iza bhagavAnA // -satyanArAyaNa
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhinandana-patra 43 seNTa jAnsa kAleja ke Old boys association ( pUrva vidyArthIsammelana) ke dina satyanArAyaNa ne jo padya-racanA kI thI usakA kucha aza nIce uddhRta kiyA jAtA hai| kyo ye prasanna mukha Aja prakAzamAna / kyo ye suramyamana kaja vikAzamAna / / utsAha kyo ju laghu dIrghana me samAna / prAcIna-ziSya-zubha-utsava vidyamAna // aiso ducanda sukhakAraka dRzya dekha / Ananda-magna mana hota ju mo bizeSa / / dekhyo atIva aba prema ju au nivAha / pratyeka varSa tava aisa milApa cAha / / yAso hi kyoki milibo jaga bIca niiko| yAke vinA saphala hAsya priyatva phIko / kAleja prema kachuI hiya me jgaao| to selibrezana hI varSa pratyeka Ao // ... .. .. .. .. . .. . .. .. .... bo no pravINa naya hAsya rasAdhikArI sAhitya-magna ura jAsa suprema bhArI / / sardArasiha barnI aru svarNakAra / datta prayatna tava dhanya racyo apAra // zrImat DaraiMTa prisIpala dharmadhIra / hethonaveTa guNazIla samAna bIra // nyAyopakAra rata vijJa udAra hIya / ho chAtraprema paripUrNa ura tvadIca // zrI haTale ati praphullita cita ghoSa / ghazyAmadAsa zarmA... ... ... ... ... ... ...
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 paM0 satyanArAyaNa kaviratna zrITomasa priya prabhRti su devidAsa / auro aneka jinako suyaza prakAsa / / zArdIya kAla bahu duHkha uThAya bhAre / prAcInavIna saba mitra ite padhAre / kInho praphulla hama vitta tava kRpA mo| baiMkastu theMksa tumako saba bhA~ti yaaso|| iGgalaiNDa bhASA uddhAra vAre / dharai sadA ye su pUrva ko teja / hillora ke saga kaho piyAre / "cirAyu hoye sajonsa koleja // " jisa samaya prophesara sarakAra seNTa jAnsa kAleja choDakara AgarA kAleja gaye the, usa samaya bhI satyanArAyaNa ne kavitA banAI thii| prinsipala DareNTa, zrIyuta rAjU, zrIyuta trivedI ityAdi ke liye satyanArAyaNa ne hI abhinandana-patra taiyAra kiye the| vizapa DaraiNTa kI samgati san 17 me satyanArAyaNajI ne vI 0 e0 parIkSA dI, lekina phela ho gaye / eka dina prinsipala DareNTa sAhaba ne kahA--- "Passing B A is not the goal of a man's life,, "ki kevala parIkSA pAsa kara lenA hI manuSya-jIvana kA uddeza nahI hai|" isa bAta ko bahuto ne eka kAna se sunakara dUsare meM bAhira nikAla diyaa| para satyanArAyaNa para usakA pUrA-pUrA asara huA aura unhone usI varSa se kAleja jAnA choDa diyaa| vizapa DaraiNTa (Right Reverant H. B. Durrant, M. A., D. D, Lord Bishop Lahore) ne apane 20 mArca san 1916 ke patra meM likhA thA-- "Satyanarain was a pupil of mine for some years at St John's College, Agra. I remember him well. I had a
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizapa DaraiNTa kI sammati 45 strong personal regard for him as an earnest highminded student with a delightful enthusiasm for his own subject, Sanskrit. " arthAt "satyanArAyaNa Agare ke seNTa jAnsa kAleja me kaI barSa taka mere ziSya rahe the / mujhe unakA acchI taraha smaraNa hai| mere hRdaya meM unake liye baDA prega thA; kyoki ve eka udyogI aura udAra caritra vidyAthI the aura apane viSaya saskRta ke liye unake hRdaya me Ananda-dAyaka utsAha thaa|" satyanArAyaNa kA jikra karate hue saiNTajAnsa kAleja ke prinsipala raivaraiNDa kenana Devisa sAhaba ne apane 27 pharvarI 1916 ke patra meM likhA thA-- One whose literary gift it was not in my power to appreciate, but whosc sweetness of character no one could fail to admie's ___ arthAt 'yadyapi unakI sAhitya-sambandhI yogyatA ke marma yA mahattva ko samajhanA merI sAmarthya ke bAhara thA, lekina koI bhI unake svabhAva ko madhuratA kI prazasA kiye vinA nahIM raha sakatA thaa|" __ satyanArAyaNajI ke eka anya adhyApaka sAhityopAdhyAya zrI pa0 gaNezIlAla sArasvata' likhate hai -- "Apane "sarasvatI' meM zrIyuta badarInAtha bhaTTa ke likhe hue lekha me paDhA hogA ki usane saiNTa pITarsa kAleja AgarA se epha0 e0 pAsa kiyA thaa| vahA~ usako saskRta par3hAne ke liye prisipala sAhaba ne mujhe niyata kara liyA thaa| vahA~ varSa-bhara maine use epha 0 e0 korsa kI saMskRta paDhAI thii| usI varSa vaha uttIrNa hogayA / usa samaya prasanna hokara usane mujhase kahA thA-- paNDitajI, aura loga to vidyArthiyo ko kevala paDhAte hI hai; parantu Apa paDhAne ke sAtha hI sAtha unake uttIrNa hone ke liye paramezvara se prArthanA bhI kiyA karate hai | kaI varSa mai isa kakSA me seNTa jAnsa kAleja se anuttIrNa horahA thA / Apase paDhakara yahA~ uttIrNa hogayA / "
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 satyanArAyaNa kaviratna vidyArthI jIvana ko vizeSa bAte prakRti - prema bAlyAvasthA se hI satyanArAyaNa baDe prakRti-premI the / saundarya unake manako mugdha karatA thA / bacapana me yadi koI kurUpa strI-puruSa unheM goda me letA to ve khinna hojAte ora surUpa strI-puruSo ke pAsa jAne me prasanna rahate the / 46 satyanArAyaNajI ke prakRti-prema ke kAraNa hI vidyArthI jIvana meM eka durghaTanA hogaI / varSA Rtu me pAnI barasane ke bAda vRkSo ke nirmala patto kA saundarya unake citta ko bahuta AkarSita karatA thA / apane kaI padyo me unhone isakA varNana bhI kiyA hai / pAvasa- pramoda me Apane likhA hai ' "dhoye dhoye pAta taruna ke haramAvata mana, neka jhakorata DAra jharata anaginata ambukana / " bhramara-dUta me likhate hai - "alabelI kahu beli dumana so lipaTi suhAI / dhoye dhoye pAtana kI anupama kamanAI" || epha0 e0 kI parIkSA thI / Poetry (padya) kA parcA thA / varSA ho gaI thii| tar3ake apanI aTariyA ko khir3akI kholakara paDhane baiThe to nIma, imalI ityAdi vRkSo ke svaccha patte dikhalAI paDe / basa phira kyA thA / paDhanA chor3akara nimnalikhita kavitA raca DAlI- "pIna kI sanaka ghana saghana Thanaka cAru, cacalA cilaki satadeva cahU~ cAlI hai / bAdara kI kar3I jhar3I lagI cahu~dhA so vara, bolata papaiyA "piya piya" prana pAlI hai |
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ hAsyapriyatA 47 Atura so dAdura uchari dura dura deta dIragha avAja vAja gAja matavAlI hai| sItala prabhAta-bAta khAta harakhAta gAta, dhoye-noye pAtanu kI bAta hI nirAlI hai| isa kavitA ko banAne aura bAra-bAra paDhane me satyanArAyaNajI itane magna hogaye rahe ki unhe apanI parIkSA kA dhyAna taka na rahA / parIkSA me baiThe to sahI kintu kavitA kI dhuna me itane masta the ki parcA gaDabaDa ho gayA aura imtahAna me pAsa na ho paaye| ___ jaba satyanArAyaNajI navI kakSA me paDhate the to bAibila ke imtahAna me eka savAla AyA thA, jisameM kaI pado kI vyAkhyA karAI gaI thii| uname eka pada thA--"Render unto Caesar what belongs to caesar and render unto God what belongs to God" satyanArAyaNajI ne kula paracA choDa hindU-zAstrAnukUla isI pada kI vyAkhyA me kApI bhara ddaalii| Mr. B. W. Thomas, jo parIkSaka the, kApI vApisa karate samaya bole-- "satyanArAyaNa tuma eka naI bAibila banA DAlo !" mana maujI hI to tthhre| zrIyuta satyabhaktajI ne "vidyArthI' me nimnalikhita ghaTanA likhI thI-- hAsyapriyatA "hAsya-priya Apa bar3e bhArI the / sadA praphullita rahate the| zAyada hI kabhI kruddha hote ho| hoTe-baDe varAnaravAle saba ke sAtha Apa hAsyapUrNa madhura vArtAlApa karate the| aura to kyA, gurujano se bhI Apa aneka samaya ha~sI kara baiThate the| ApakI sunAI huI eka ghaTanA hame yAda hai / dhA~dhUpura gaoNva tIna sAr3he tIna mIla dUra hone ke kAraNa Apa ko kAleja pahu~cane me prAya. vilamba ho jAyA karatA thaa| eka dina prophesara ne nArAja hokara
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 pa0 satyanArAyaNa kaviratna pUchA-"tuma hamezA leTa karake kyo Ate ho ?" Apa ne uttara diyA"ye sabhI lar3ake leTa karake (sokara) Ate hai, maiM kyA nyaar| hI leTa karake AtA hU~?" prophesara sAhaba ne aura bhI adhika nArAja hokara pUchA ki ye leTa karake kaise Ate hai| taba Apane kahA ki mujhe tIna-cAra mIla se AnA so java zahara ke AnevAle hI laDake dera karake Ate hai taba merA kyA vizeSa aparAdha hai| prophesara sAhaba cupa raha gaye / par3hane kA DhaGga jaba kabhI Apa koI acchI kitAba paDhate to basa usI ke kone para kavitA karake usake acche-acche bhAvo ko prakaTa kara dete the| eka bAra Apa (Pleasures of life) nAmaka pustaka paDha rahe the| usame TenIsana kA yaha padya AyA And here the singer for his art, Not all in vain may plead, The song that nerves a nation's heart, Is in itself a deed. Apane pustaka ke kone para likha diyA: "lahari uThe jAtIya hRdaya jA gItahiM ko suni / so ati anupama kArya sarasa hai tAsu pratidhvani // * isake bAda eka vAkya thA-"Poctry is a speaking picture and painting is mute Poetry" Apane likhA: "kAvya manorama citra visada batarAta suhAvata / citra anUpama kAvya na bolata tau mnbhaavt|" satyanArAyaNajI ko ukta pustaka ke vAkya aise pasaMda Aye ki eka ke bAda dUsare kA anuvAda. usI pustaka ke kone para karate cale gaye dekhie
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ paDhane kA DhaMga "Poetry is the centre in which all arts unite" rucira rasAtmaka kAvya kendra asa anupama abhinava / Ai Apa so Apa milahiM jaha~ lalita kalA sava / / "Poetry is the fruit of genius" pratibhA prabhA prakAsata tA ko kAvya subhaga phala / Poetry is the light of fife, the very image of life expressed in its eternal truth." kavitA jIvana-jyoti satya kI sA~cI mUrati / eka bAra Apa 'ratnAkara' jI kI "samAlocanAdarza' nAmaka pustaka paDha rahe the / jhaTa Apane usI ke pRSTha para yaha padya-racanA kara DAlI-- kAu deza kI unnati avanati kahati jahA~ hai / kavitA ko sambaMdha avasi hI hota tahA hai // kavi gana nija kartabya prakAse bhAva yathAratha / jAso saba bidhi sadhe deza svAratha-paramAratha // kaThina parIkSA samaya upasthita sAmI tAso / kavitA savitA ko vikAza aba cahiyatu jaaso|| avicala Izvara bhakti bhrAtR anurAga psaaro| aru bhaviSya me hoi aTala vizvAsa hmaaro|| svataMtratA samatA sahayogitA piyArI sakala hRdaya meM kareM Ai nija nija ujiyArI / kAvya kalA marmajJa parama hindI hita Akara / / "samAlocanAdarza' maoNhi bhAsata ratanAkara /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa0 satyanArAyaNa kaviratna isa prakAra satyanArAyaNa jo ke vidyArthI jIvana para dRSTi DAlate hue hame unake face prema aura kavitva zakti kA uttarottara vikAsa hotA huA dikhAyI detA hai / saca to yaha hai ki unakA jIvana hI kavitAmaya thA / apanI kavitA kalA dvArA unhone samAja ora sAhitya kI kyA-kyA sevAye kI, isakA varNana agale adhyAya meM kiyA jAyagA / 50
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-sevA aura sAhitya-sevA __ (san 1910--1916 faravarI) satyanArAyaNajI ne mArca san 1910 me kAleja choDa diyA thaa| isake pazcAt ve kevala ATha varSa jIvita rahe / unakA vivAha pharavarI san 1916 me huA thaa| vivAhottara kAla ko ve apanI Literary death arthAt "sAhityika mRtyu" kahA karate the| isa prakAra satyanArAyaNa kI pratibhA ko vikasita hone ke liye kevala 6 varSa kA samaya milA, arthAt mArca 1910 se pharavarI 1916 tk| ina 6 varSoM me satyanArAyaNajI ne jisa niHsvArtha bhAva ora jisa lagana se samAja tathA sAhitya kI sevA kI usI kA yahA~ sakSipta varNana kiyA jaaegaa| yaha pahale hI kahA jA cukA he ki san 1905 ke svadezI Andolana se unhone apanI kavitA me dezabhakti ke bhAva bharane kA prayatna kiyA thaa| usa samaya ke pazcAt kI adhikAza kavitAo se yaha bAta spaSTatayA prakaTa hotI hai / san 1907 I0 me lAlA lAjapatarAyajI ke Agare Ane para satyanArAyaNa ne unake svAgata meM nimnalikhita padya banAye the-- jaya jaya jaga vikhyAta bimala bhArata bhuvi bhUSaNa / jaya svadeza-anurakta bhakta nita ari kula dUSaNa // jaya nizaGka nikalaGka-pUrNa bhArata zazAGka vara / jaya nItijJa sujAna vIra gambhIra dhIra dhara // jayati parIkSita subaraNa sundara sulabha suhAvana / sakala gupta mana sumana prema guna gahana guhAvana / / agravAla-priya agravAla saurabha sarasAvana / kArya zaktimayi dezabhakti rasa cahu~ 'barasAvana / /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ / paM0 satyanArAyaNa kaviratna parama puNya mati pUrNa Apa yaza so anurAgata / priyatama lajapatirAya sukhada saba bidhi tava svAgata // hindU-vizvavidyAlaya ke liye apIla jaba mAnanIya 50 madanamohana mAlavIya zrImAn darabhagA nareza ke sAtha hindU-yUnIvasiTI ke liye candA karane ke liye AgarA Aye taba zrI rAjA kuzalapAla siha ke sabhApatitva meM unake svAgatArtha sabhA huI thii| usa sabhA me upasthita hone kA saubhAgya mujhe bhI prApta huA thaa| jaba sabhA samApta ho gaI to mAnanIya mAlavIyajI kI moTarakAra ke pAsa mirjaI pahane hue eka navayuvaka khaDA thA, aura mAlavIyajI usase bAtacIta kara rahe the| isI navayuvaka ne madhura svara se usa sabhA me eka kavitA sunAI thii| __ usa samaya mere sAthI kisI vidyArthI ne--maiM bhI una dino navI kakSA me paDhatA thA-mujhase kahA thA--'ye hI satyanArAyaNa hai|" isa prakAra pahale pahala taba maine dUra se satyanArAyaNajI ke darzana kiye the| usa samaya kyA mAlUma thA ki Age calakara mujhe isa sarala somyamUrti kI jIvanI likhanI pddegii| astu, satyanArAyaNajI kI ukta kavitA yahA~ uddhRta kI jAtI hai| svAgata yaha sukha samaya puNyamaya, jo uchAha ati pAge / Araja vividha kalA kauzala kala bhala vidyA anurAge / para-upakAra subrata suci dIkSita parama prema raMga raace| jananI janmabhUmi ke nita nava saba bidhi sevaka sA~ce // taji sukha dukha ko dhyAna mAna bina hinduna ko sirtaajaa| paramodAra puNya mUrati zrIdarabhaMgA-mahArAjA // sarala hRdaya' sahRdaya sukha pohana akhila durita dala dUSana / zrI sadguna gana -- sadana madana mohana mAlavi kula-bhUSana /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindU vizvavidyAlaya ke liye apIla " tana so dhana so mana vaca krama so jo Araja hitakArI / svargAdapi garIyasI jinakI bhArata mAtu piyArI // racana bhAratI bhavana banAvana athavA jana mana bhAvana / vizvavidita hindU - vidyAlaya hindU-guna pragaTAvana || prAnta prAnta aru nagara-nagara so dhanI gunI jana bheTata 1 vita anusAra prajA kA rAjA saba so dAna sameTata || pAlana nija kartavya, Aza kari, ati umaga so chAye / saba prakAra priya pUjya atithi ye nagara Apake Aye // upaje yA kula ziva dadhIca haricanda Adi se dAnI / bhuvi vizruta moradhvaja nRpa se jaga jina kahati kahAnI || tA Araja hindU-kula ke tuma cUta ucita samaya yaha ucita bhA~ti so nija dhyAna pUrvaka yadi soco to jo tuma yAhI me tuva saba bidhi svAstha yAhI me RSi-muni kI santAna uTho aba dekhI bhayo apanI dazA milAya aura jAtina so jaga me sapUta kahAo / kartavya nibhAo || yAhi yathAratha / paramAratha // sabero / hero // bhArata / Arata / / nAhI / rahayo Apako vahI hAya ati sabhya samAja siromani pahile vidyA bina jala-hIna mIna sama prakRti - prasAda sulabha saba yAko pai citavata jAso aurana ko mukha, dukha jA kArana nija vRddha bhAratI mAkI sevA kIjai / tana mana dhana so yAhi puSTa kari jaga ye sundara Adaraza virAjata priyatama saba ko jo priya kAja tAhi saba pUrana kRpA kaTAccha- korahI so jo sAri sakata saba kAjA / aho bhAgya priya bandhu tihAre dvAra padhAre durlabha yaza lIjai // inahi nihAro / bhA~ti sa~vAro // rAjA // bidyA - bala bhogata jagamA~hI // 53
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa0 satyanArAyaNa kaviratna / hindU jAti bhalAI ke hita bhUpati ghara-ghara jAve / ujjvala karmayoga ko aiso udAharaNa kaha pAveM // bhArata ko saubhAgya-sUrya vaha nirakhahu cilakata Avata / nasi ajJAna saghana tama rAsahi jJAna ujAsa jagAvata // jahA~ svayaM samrATa jArjapacama vidyA ke premI / kA tuma kiyo prajA bani unakI jo na hoha asa nemI // vahI sakala yaha desa suhAvana pAvana guna-gana Alaya / vahI gagana-cumbita bhArata ko ujjvala ucca himAlaya // gagA yamunA vahI vahI pUrvaja RSi muni ke naamaa| dharma-dhIratA dAna-vIratA vahI aTala abhirAmA / 4 kachu ko tuma kachu dekhiyata nija-nija dhuni me phUle / raini avidyA a~dhiyArI me priyapUrvaja patha bhale / / ceta-heta tumhare hI yaha saba racyo amita Ayojana / jAnahu nija kartavya sakala tuma yAko yahI prayojana // kaThina parIkSA samaya Aja hai hindU jAti tihaaro| kaha lo yA me cahiya saphalatA ura nija tanika vicaaro|| zatra-mitra saba ThAr3he dekhata calata tihArI svAsA / kitu jabailo svAsA taba lo tuva jIvana kI AsA / / varaNAzrama aru jAti-paoNti ko bheda sakala visraaii| hindu-vizva-vidyAlaya kI tuma saba mili karahu sahAI // nija bhaviSya kI bhAgya-Dori apane hI kara me dhArahu / cAhe tumahi sa~vArahu yAko cAhe tumahi bigArahu / / artha dharma aru kAma mokSa ko zikSA anupama dvArA / jAhI so jaga Atmazakti kI jagamaga jyoti apArA // jAme saba saMjoga dehu mila yahi soM tyAgi vivaadaa| hindU-hindI-hinda deza ko jo cAho maryAdA / /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindU-vizvavidyAlaya ke liye apIla 55 prati pada pAvana hiya-harasAvana bhAvana parama piyAre / maju manohara madhura mAlavI bhArata mukha ujiyAre / dharma dhairya avatAra nRpativara darabhagA bhuvapAlA / briTiza mAnya aru nata svadeza hita anupama dInadayAlA // jAso ye pAhune hamAre nija zrama ko phala cAkheM / pUrana hoya sakala vidhi so tina uttama hiya abhilAre / / sakala ora 'abhyudaya' sUrya kI kirana mAla parakAse / hRdaya sarasa sara oja bhare nita moda saroja nikAlai // jimi basanta ke rAja mudita mana vRcchAvali cahu~ phuuleN| neha nirantara magana rahai saba nija patajhar3a dukha bhuuleN| timi suThi sujana rasAla phareM mRdu maMju majarI chAveM / upakRta madhupa rasika gujArata tinako suyaza sunAvai // sadvidyA ruci latA lahalahI tinahiya so lipaTAvai / dAna suphala bhArani soM laci laci bhAva vinIta janAvai // lahi Azraya DahaDahI DAra jo deza-bhakta pika boleN| dharma karma upadeza dhvanI kari pyArI karahi kalole / niramala para upakAra taraMgani tarala taraga suhaaveN| vidyA vinaya viveka prakRti chabi nija vaibhava adhikAvai // sundara jJAna prabhAva bahuri jiya me Anada jgaavai| dukha ko ho basa anta savai vidhi zobhA manahi lubhAveM // paramapitA jagadIza banAvI hamahi svadharma-parAyaNa / yahI sadA mA~gata binavata prabhu tuma so satyanArAyaNa // bAbA raghubaradAsa kI mRtyu kahA jAtA hai ki jaba satyanArAyaNa bAlyAvasthA meM bahuta bImAra ho gaye the aura unakI asahAyA anAtha mA nirAza ho gaI thI, taba bAbA raghu
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 satyanArAyaNa kaviratna , varadAsa ne auSadhi dekara satyanArAyaNa kI jIvana-rakSA kI thii| isake bAda hI satyanArAyaNa kI mA vRddha bAbAjI kI zaraNa me rahane ke liye, dhA~dhUpura calI gaI thii| bAbAjI ne hI satyanArAyaNa ko paDhAyA-likhAyA thA ataeva satyanArAyaNa unake vahuta RNI the| "maryAdA" kAryAlaya prayAga se, 23-1-1911 ke apane patra me satyanArAyaNa ne bAbAjI ko likhA thA--"mai bhAga nahI AyA hU~, na mai ApakI AjJA kA ullaMghana karake AyA huuN| mai bhalA kisa bAta para ApakI sevA se virata hotaa| hAya / isa zarIra ne Apako janma se dukha-hI-duHkha diye hai; aura aba bhI isI ke kAraNa Apa sukha se so bhI nahI sakate / Apake aparAdha aura mai kSamA karU~ ! hare-hare / / Apane jo upakAra isa zarIra ke sAtha kiyA hai usako kSaNa-mAtra ko bhI bhUla jAne se "nahi nistAra kalpa satakoTI" / jaba taka zarIra me prANa hai, yaha satyanArAyaNa ApahI kA sevaka hai-Apake RNa se kabhI kalpAnta me bhI uRNa nahI ho sktaa| ___isake bAda isI patra me satyAnArAyaNa ne sukhadAsa, dvArikA, jAnakI ciraMjI, ghurerAma, rAmajIta, jauharI, bhavAnI, gobindA ityAdi grAmINa mitro se prArthanA kI thI ki Apa loga aisA yatna kareM jisase bAbAjI koI soca na kre| ___isa patra se prakaTa hai ki bAbAjI ke liye satyanArAyaNa ke hRdaya meM kitanI zraddhA thii| julAI san 1912 me bAbA raghuvaradAsa kA dehAnta ho gyaa| usa samaya satyanArAyaNa ko atyanta duHkha huA thaa| ___bAbAjI kI mRtyu ke samaya samIpavartI grAmo ke brAhmaNo me phUTa phailI huI thii| usa samaya satyanArAyaNa ne paco ke nAma jo ciTThI likhI thI vaha nIce uddhRta kI jAtI hai zrI zrImAn mere durbhAgya se mere ArAdhyacaraNa paramapUjya gurudeva zrI 6 yukta raghubaradAsajI kA devaloka hogayA hai| unake trayodaza kI tithi asADhasudI
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbA raghuvaradAsa kI mRtyu 57 dvAdazI nizcita huI hai| usa avasara para unake sabhI sajjana premiyo kA kRpayA yahA~ padhAranA paramAvazyaka hai| yadyapi unakI sthiti saba ke sAtha hI thI kintu phira bhI kisI jAtIya rAgadveSa se unhe sarvathA mukta samajhanA ucita hai| isI uddezya ko sAmane rakhate hue saba bhedabhAva ko bhUlakara yathAsambhava saba sajjano kI sevA me nimantraNa bhejane kA prayojana hai| Ajakala brAhmaNa jAti kI zocanIya dazA saba para vidita hai| usa para bhI paraspara virodha ke kAraNa vipra-vaza kI zakti kA hrAsa pratidina hotA jAtA hai| aise hI virodha ke lakSaNa, nimatraNa dete hue, durbhAgya se tore grAma me mujhe lakSita hue hai| sarva sammati se nizcaya huA hai ki jina sadAzaya paco kI upasthiti me, isa vidroha-bIja kA AropaNa huA thA, unhI ke phira sammelana hone para unhI kI AjJAnusAra yaha vidroha-viSa-vRkSa samUla naSTa kiyA jA sakatA hai| aisI hI AzA ke pyAre prakAza se utsAhita hokara Apa saba sajjano ke caraNa kamalo me sAdara nivedana hai ki Apa yathA samaya svaya athavA apanA koI vizvAsa-pAtra pratinidhi bhejakara ina upasthita vighnabAdhAo ko dUra karate hue mere bhAva aura parizrama kA yathocita phala dekara kRtArtha kiijiye| AzA hai ki Apa Aja 4 baje sAyakAla ke samaya merI hI kuTI ko pavitra karane kA kaSTa agIkAra kreNge| sabakA dAsa vinIta satyanArAyaNa aphrikA-pravAsI bhAratIyoM ke prati sahAnubhUti jisa samaya dakSiNa aphrikA me satyAgraha-Andolana cala rahA thA usa samaya satyanArAyaNajI ne 'eka bhakta' ke nAma se nimnalikhita kavitA 'pratApa' me chapavAI thI
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 pa0 satyanArAyaNa kaviratna tuva jasa vimala kahA~ lo gAveM / jaba jaba Avati surati tihArI nayana nIra bhari AvaiM / / yadi kicita nahi bhUlo bahu barasa so kaThina jatana kari yaha bhArata- jAtIya samiti jo kara na sakI ajahU lau // so nija bheda-bhAva taji, Araja jana jIvana dhana pyArI / deza dharama maryAdA thApI tuma saba jana hitakArI // hindU aura ahindU antara, yadi ve bhAratavAsI / meTi mudita taji svArtha sakalabidhi tuma nija sumati prakAsI // sahana zakti aru svAvalamba ko udAharana darasAyo / lakhi va Atama - tyAga manohara saba sasAra lajAyo // anya kaThora jAti ika Upara dUje desa birAno / sakala bhAti asahAya taU tuva dhIraja nAhi hirAnI // tana mana dhana sarabasa suta dArA sabako moha vihAyo / kevala bhArata jana naisargika satva subhaga apanAyo / taptasvarNa sama jagamagAta nita rAkhata dRDha vizvAsA | zrInArAyaNa pUrNa kare tuva prema bharI priya AsA || usI samaya 'eka sabhAsada bhAratIbhavana phIrojAbAda' ke nAma se 'pati-patnI-savAda, zIrSaka eka kavitA bhI Apane 'pratApa' me prakAzita karAI thI / vaha yaha hai pati-patnI-saMvAda nAtha / aba caliye apane deza / dekha yahA~ kI krUra nIti ko hotA hRdaya kaleza // nibha sakatA nahi yahA~ hamArA pati patnI sambandha | baccoM ke bhI pArisa banane me par3atA pratibandha ||
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ pati-patnI-savAda pyAre / basa ho cukA tumhArA kAma, na kariye dera / kauna sunegA, kisase kahiye, chAyA ani andhera // priye / yaha kApurUSo kA kAma / abhI caleM, para svabAndhavo kA hogA kyA pariNAma ? kahA~ jaoNyage karege kaise ve niSkriya pratirodha ? rAjanIti kA jinhai na pyArI, hAya / jarA bhI bodha // yahI raheMge nija svatvo ke lie karege yuddh| cAhe prANa raho yA jAo socege na viruddha / jananI janmabhUmi kA bhArI calane me apamAna / aise atyAcAroM se kyA kho de apanI Ana ? kaThina parIkSA samaya hamArA ucita na karanA bhUla / isame jaya hote hI hogA hame daiva anukUla // sadA satya kI jaya hotI hai yaha nizcaya vizvAsa / pUrA hogA nirbhaya rahiye, mata hUjiye nirAsa / / bhUla vyaktigata bithA, jAni ke ise deza kA kAja / jagadIzvara saba bhalA karege, vahI rakhege lAja / yahA~ yaha bhI batalA denA Avazyaka hai ki yaha kavitA usa vArtAlApa ke AdhAra para racI gaI thI jo mahAtmA gAdhIjI tathA mAtA kastUrabA ke madhya huA thaa| unhI dino satyanArAyaNajI ne 'gAdhI-stava' zIrSaka kavitA 'pratApa' me chapavAI thii| kucha parivartana karake yahI kavitA unhoMne indaura me aSTama hiMdI-sAhitya-sammelana ke avasara para bhI paDhI thii| vaha kavitA satyanArAyaNajI ke ukta sammelana meM sammilita hone ke prasaMga me uddhRta kI gayI hai|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa0 satyanArAyaNa kaviratna kAmAgATAmArU kI durghaTanA bAbA gurudattasiMha aura unake sAthI kAmAgATAmArU jahAja se kanADA gaye the, parantu vahA~ se lauTA diye gaye, usa ghaTanA se deza me baDA Andolana huA / satyanArAyaNajI ne usa samaya " zrI gurunAnaka ke yAtrI" ke nAma se nimnalikhita kavitA 'pratApa' me prakAzita karAI thI / karuNA- kandana 60 re hatabhAgI bhArata deza / kitanA aura adhika bAkI hai sahanA tujhe kaleza || socA thA jaba yahA~ nRpatimaNi paJcama jArja padhAre / dhanya Aja se hue parama hama jAge bhAga hamAre // svIkRta kiyA hame zrImukha se apanI prajA piyArI // zikSA kA utsAha dilAyA dI AzAye sArI // briTaza-surAja mAtra kI jaise aura prajA sukha pAvai / vaisA hI adhikAra kadAcita hamako bhI mila jAvai // varNa-bheda kA nahI lagegA abase koI roga / vimala nAgarika svala prApta kara bhogege sukha bhoga || bRTiza-pANi-pallava-chAyA me jI cAhe jaha~ jAveM / bahu dina ta nija sira UcA kara phira ika bAra uThAveM // niraparAdha hamako yadi koI abase kahIM satAvai / to usake niradaya paJjI se 'greTa briTena' bacAvai // ina AzAo ke sapanoM ne jaise jI bahalAyA / kAna pakar3a 'kaineDA' ke logo ne hame jagAyA || jaga ko jo Azraya dete the sahakara bhI dukha sAre / phiraiM nirAzraya una RSiyo ke suta yo mAre-mAre // hotA agara hamAre sira para koI hita hamArA / rakkhA raha jAtA basa ghara me yaha kAnUna tumhArA //
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ karuNA krandana jahA~ jaoNya taha~ baDI ghRNA se bala se jA~ya nikAle / prajA bhUpa nirbala aise kI kahalAte hama kAle || kAle haiM sandeha nahI hama kintu hRdaya ke gore / ucca udAra sabhya bhAvo se hai nahiM bilakula kore // jaba jaba janma dei jagadIzvara taba taba hama ho kAle / una goro se sadA bacAvai jo svAratha matavAle // aire gaire pacakalyAnI cale hinda me Ate / hama Arata bhAratavAsI kahi~ paira na rakhane pAte || isa jahAz2a ke lauTAne me hamai na kucha sakoca / para iGgalaiNDa kalaMkita hogA yahI hRdaya me soca // jo isa taraha taraha de degA sammukha nahI aDegA / to pracaNDa saba roSa siMhakA jaga me sithila paDegA || hote hue nAtha ke sira para hindI jAti anAtha / kare sahAnubhUti nahi koI bhuvipara isake sAtha || rahanA yA maranA hai isako kaThina prazna ye bhArI / eka isI ke sulajhAne se sulajhe ulajhana sArI // aisA kyo kamajora banAyA hamako niradaya deva | jo isa bhA~ti bhoganA paDatA hamako du.kha sadaiva // kaThina parIkSA samaya hamArA Age nahI TalegA / binA jaoNca me pUrA utare aba nahi kAma calegA // "deva sahAya use detA hai jo nija kareM sahAya" / isame rakha vizvAsa hamai mI karanA ucita upAya // tate hue parAye mukha ko aba taka bahu dukha bhogA / aba se mAraga sugama Apa hI apanA karanA hogA || kucha cintA nahiM jo vipadA ne itanA hame satAyA / jagamagAya utanA hI subarana jitanA jAya tapAyA // 61
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa0 satyanArAyaNa kaviratna eka prANa ho uccasvara se yadi hama rudana sunaaveN| sote hue zeSa-zAyI bhI jagakara dauDe Ave / / unase hI kahanA yathArtha hai ve sacce mahArAja / apanI janmabhUmi kA hamako jAna rakhege lAja // "zrIguru nAnaka ke yAtrI" ravIndra-vandanA jaba bizvakavi zrI ravIndranAtha ThAkura Agare padhAre the, taba satyanArAyaNajI ne unakI sevA me nimna likhita kavitA bheTa kI thii| ravIndra-vandanA jaya-jaya kavi-kula-tilaka bhAratI devi upAsaka / rucira ramya sadbhAva subhaga kara nikara prakAsaka // jaya-jaya bhArata-kIrti dhavala dhuja jaga phaharAvana / vidyuta iva jAtIya prema nasa-nasa laharAvana / jaya vizvavidita vijayI pramukha, saumya mUrti tava lasata nita / jihi lakhi-lakhi pracura videza jana, hota neha nata cakita cita // 1 // jaya jaya sahRdaya sadaya suhRda naya nAgara nIke / bimala bola anamola cakhAvana hAra abhI ke / sukhada 'brahmavidyAlaya' 'zAntiniketana' thApaka / puNya prabhA pratibhA ke pUrana priyatama jJApaka // jaya jayati baMga-sAhitya ke, unnatakara anupama amala / nija kavitAkara vistAri vara, vikasAvana jana hiya kamala // 2 // sadazikSA-ArAdhana 'sAdhana' guna gana Agara / yogI upayogI kAraja kRta suphala ujAgara //
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ ravIndra-vandanA vizada viveka vikAsa prakAsa karata ati sundara / mahA mahima bhuvi kovida ura adhivasata purandara // yAsoM maMju 'ravIndra' tava, nAma subhaga sArthaka madhura / jaga abake akhila kabIna me, lasata Apa parabIna dhura // 3 // jaisI karI kRtAratha tuma a~garejI bhASA / timi hindI upakAra karahuge aisI AzA / / eka bhAva so ravi jyo vastuni vRddhi pradAyaka / barasata sarasata indra sakala thala tyo suranAyaka // 63 'ravi' 'indra' mile dou eka jaha~, tara acaraja kaiso ahai / yaha pyAsI hindI cAtakI, tava rasa ko tarasata rahai ||4|| dhanya dhanya vaha puNya bhUmi jina tuma upajAye / dhanya dhanya vaha niramala kula tumase suta jAye || dhanya AgarA nagara jahA~ zubha carana padhAre / dhanya dhanya hamahU~ saba darasana pAi tihAre // asa dehiM divya 'devendra' vara, karahu deza- sevA bhalI / yaha arpita tava kara-kamala meM, satya sumana gItAJjalI ||5|| san 1921 me maine zAntiniketana me zrIravIndranAtha ThAkura kI sevA me upasthita hokara unheM satyanArAyaNa kA vaha citra dikhalAyA, jo hRdaya taraga me chapA hai aura pUchA - " kyA Apako satyanArAyaNa kA kucha smaraNa hai ?" kavivara ne uttara diyA- "hA~, vahI hindI - kavi jinhone mere nAma ke dono zabdo ko bar3I khUbI ke sAtha apanI kavitA me likhA thA / " kavivara kA abhiprAya "ravi' 'indra' mile doU eka jaha~ tara acaraja kaiso ahai" ityAdi paMktiyo se thA / mujhe yaha sunakara Azcarya huA ki kavivara ko chaha-sAta barasa pahale kI bAta kisa taraha yAda rahI / satyAnArAyaNa kA madhura svara
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa0 satyanArAyaNa kaviratna aura kokila kaTha hI isakA mukhya kAraNa thaa| jisane unake mukha se unakI kavitA sunI vaha use bhUlA nhii| satyanArAyaNajI kI bImArI san 1912 ke anta me satyanArAyaNajI ko zvAsa kI bImArI ho gaI thii| isa bImArI ke kAraNa unako bahuta kaSTa uThAnA pdd'aa| san 1913 me unhone apane mitro ko jo ciTThayA~ likhI thI uname prAya apanI isa bImArI kA jikra kiyaa| bhAratIbhavana, phIrojAbAda ke prabandha-kartA lAlA cirajIlAla ko unhoMne 13 jUna ke patra me likhA thA-'merI tabiyata vaisI hI hai / khaoNsI kucha jora aura pakaDa gii| sote-sote saoNsa-nahI U~cI-U~co saoNsa vega se calatI hai| usase so bhI nahIM sktaa|" 20 julAI san 1913 ke patra meM Apane phIrojAbAda ke DAkTara lakSmIdatta ko likhA thAbhaiyA lakSmIdatta, grasi layo puni mohi bukhAra ne, nahiM gayo yahi kArana Agare / adhika dyosani soM kachu nA parI, ___khabari uttara-rAmacaritra kii| kintu bukhAra-pratApa so, kAsa-svAsa satApa / bahuta aza me aba bhayo, nyUna ApasoM aap|| phira 10 sitambara ke patra me Apane lAlA ciraMjIlAlajI ko likhA thA-"khaoNsI calI jAtI hai / thAisisa roga miTAne meM nipuNa tathA isa kArya me parIkSottIrNa yahA~ para parama prasiddha do DAkTaroM ke pAle par3A hU~-- Assistant civil surgeon, muhammada ismAila tathA svataMtra jIvikA-bhogI DAkTara murArIlAla" / 14 maI 1914 ko Apane ukta sajjana ko likhA thA-"merI khA~sI aura sAMsa kA hAla pUrvavat hI samajhanA cAhiye / aisI
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArAma kaise huA 65 dazA meM bhI 'bhavabhUti' ke nATaka 'mAlatI-mAdhava' kA anuvAda kara rahA huuN| pUrNa honA bhagavAna ke hAtha hai|" 8 jUna 1914 ke patra meM satyanArAyaNajI ne mujhe likhA thA--"Ajakala grISmakAla me sAsa kA prakopa hai|" satyanArANajI kI guruvahana zrIjAnakI devI ne mujhase kahA thA ki zvAsa kI bImArI ke dino me rAta-rAta-bhara unheM nIda nahI AtI thii| mAthA jamIna para rakhakara baiThe rahate the| usI samaya unhone yaha kavitA kI thI-- basa, aba nahi jAti shii| bipula bedanA bividha bhAti jo tana-mana byApi rhii| kabalo sahe, avadhi sahibe kI kachu to nizcita kIje / dInabandhu yaha dInadasA lakhi kyo nahiM hRdaya pasIje / / bArana dukha TArana tArana me prabhu tuma bAra na laaye| phira kyo karaNA karata svajana pai karuNA-nidhi alasAye // yadi jo karma-yAtanA bhogata tumhare hU~ anugaamii| to kari kRpA batAyo cahiyatu tuma kAhe ke svAmI / / athavA virada bAni apanI kachu kai tumane taji diinii| yA kAraNa hama sama anAtha kI nAtha na jo sudhi lInI / / veda badata gAvata purAna saba tuma traya tApa nasAvata / zaraNAgata kI pIra tanaka hU~ tumhe tIra sama lAgata / / hamase zaraNApanna dukhI ko jAne kyo bisraayo| zaraNAgata-vatsala sata yo hI koro nAma dharAyo / / ArAma kaise huA? paDita satyanArAyaNajI ne apane svAsthya-lAbha karane kA vRttAnta eka caturvedI sajjana ko isa prakAra sunAyA thA--"maiM apanI bImArI kI dazA me eka dina apane gA~va se kAryavaza kisI dUsare gA~va jA rahA thaa| mArga meM rAtri ho jAne ke kAraNa, bIca ke eka gAMva me Thahara jAnA pdd'aa|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 satyanArAyaNa kaviratna mujhe khaoNsI kA prabala roga thA aura usane mere phephaDo ko itanA bigADa DAlA thA ki mujhe rAta dina caina nahI par3atA thaa| mArga kI thakAna se usa dina khaoNsI kA vega aura bhI baDha gayA--yahA taka ki maiM sIdhA nahI leTa sakatA thaa| jaba chAtI ke sahAre ulaTA leTatA thA taba pala-bhara ke liye kala mila jAtI thI aura phira vahI hAla ho jAtA thaa| isa prakAra mai eka gA~vavAle kI caupAla me paDA duHkha kI saoNsa le rahA thaa| Izvara kI mAyA, usI dina mere du kha kA anta honevAlA thaa| eka vRddha grAmINa kRSaka ne mere pAsa Akara merA saba hAla pUchA aura mujhe dhIraja dekara kahA--"ghabaDAne kI bAta nahIM, jaldI acche ho jAoge ! sabere maiM davA batA dUMgA so banA lenA aura abhI ke liye mai davA lAye detA hai| aisA kahakara vaha bUDhA vahA~ se uThA aura koI 5 minaTa me hI davA lekara vApasa aayaa| maine thoDI sI davA khAlI ora kucha dUsarI bAra ke liye rakha lii| khAne me mujhe kucha namaka kaisA svAda jarUra jAnA pdd'aa| para na jAne vaha bUDhA mere liye sAkSAt dhanvantari hI thA / jo khAMsI aneka DAkTaro ora vaidyo ke hajAra prayatna karane para bhI nahIM rukI thI yaha kevala Agha vaTe meM hI ruka gaI / maiM thakA to thA hI khAsI banda hote hI gaharI nIda meM so gyaa| mujhe sabere taka bIca me davA khAne kI jarUrata nahIM pdd'ii| saberA hote hI usa bUr3he ne Akara merA hAla puuchaa| maine usakI davA kI khuva sarAhanA kI aura davA batalA dene kI prArthanA kii| usa bUDhe ne bar3I khuzI se mujhe davA likhA dI aura anta me babUla ke peDa kI ora izArA karake kahA--"dekho yaha tumhAre roga ke liye rAmabANa hai| jaise vane vaise isakA sevana kro| isakI chAla ko khAnA, usI ko auTA kara pAnI pInA aura isI kI datauMna roja krnaa| jaba mare hue jAnavara kA nirjIva camaDA babUla kI chAla se majabUta aura pakkA ho jAtA hai taba kyA tumhAre phephar3o kA jIvita camar3A majabUta nahI hogA ?" maine usa bUDhe ke AjJAnusAra davAI banAlI aura usakA sevana karane laga gyaa| Aja kucha, kala kucha--thor3e hI dino me bilakula bhalA-caGgA ho gyaa|"
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 gokhale ke svargavAsa para kavitA isI kAraNa satyanArAyaNajI ko babUla-vRkSa bahuta pyArA thA / ve use 'sajIvanamUri' kahA karate the| prema-magna hokara kabhI-kabhI babUla vRkSa kI parikramA bhI karate the aura usake guNa-varNana karate-karate mugdha ho jAte the| 'vijJAna' me Apane babUla kI upayogitA para eka lekha bhI likhA thA aura usame usa davA kA bhI ullekha thA jisane Apa ko lAbha phuNcaayaa| zrImAn gokhale ke svargavAsa para kavitA satyanArAyaNajI ne nimnalikhita padya mAnanIya gopAla kRSNa gokhale ke svargavAsa para likhe the zrIgokhale parama pUjya satakarma-niSTha naya-nIti sunAgara / ati udAra cita nita nava-jJAna prakAsa ujAgara / / jAsu bacana baraSA so navala hRdaya laharAye / Aka javAsa krUra jana pajare manahiM lajAye / zikSA anivArya pracAra-hita kRta prayatna puruSArtha para / nispRha ni svAratha dvijakamala hasa-vasa-avatasa vara // 1 // zrIrAnADe zikSA kI priya pratimA niramala / bhAratIya-jAtIya-samiti-kara prabhA samujjvala / / sadA rahyo durabhedya prabala jAko yaha nizcaya / bhArata nita Izvaramaya Izvara nita bhAratamaya / / yo dezabhakti haribhakti meM, raci abhinnatA cAra tara / gopAlakRSNa satkathana so nAma, rucira caritArtha kara // 2 // kulI-prathA ucchinna karana jina zakti prkaasii| jAke amita kRtajJa pravAsI bhAratavAsI //
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 pa0 satyanArAyaNa kaviratna nita pyAre svadeza hita kRta tana mana dhana arapana / AtmatyAga Adarza dUradarzI avicala prana / / jiha pratibhA guna zAsaka sajaga, zAsita samayocita phale / jaga vidita karmayogI sadaya, sahRdaya zrIyuta gokhale // 3 // aba so antaradhAna bhaye pauruSa vikAsa me| jimi prabhAta kI prabhA mile pUrana prakAsa me // janani janma bhuvi goda yadapi tina deha siraanii| gUMjati ura nabha ajahu divya vaha vidyutabAnI // sambhava ina dhana asuAna sana, neha latA vistIrNa ho / abhinava prasUna santApa hara, mahAprANa avatIrNa ho / / 4 / / nahI gokhale jagata jagata Adarza piyArI / bhArata jaga jIvana jahAja hita dhrava ko tArI / / svatva aura astitya kAja jaba karata samara hama / utsAhita so karata deta Adeza anUpama // nija svArtha bheda bisarAya saba, miliye kari svavirodha-iti / vidhi baddha samunnata kIjiye, bhAratIya-sevaka-samiti // 5 // aba to hindU sakala bheda bandhana nirvaarau| vipati janita nija viSama vedanA bila bicaaro|| yadi tuma thApana cahata gokhale kIrtismAraka / sA~cemana so to zikSA ke bano pracAraka // jihi lahi cahu~ bhArata yuvaka, navajIvana jAgRti scraiN| ura avikala dhIraja dhAri dRDha, satya deza-sevA kareM // 6 //
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsarojinI SaTpadI zrIsarojinI-SaTpadI jaba zrImatI sarojinI devI Agare padhArI thI taba AgarA kAleja meM unake svAgata me satyanArAyaNajI ne nimnalikhita kavitA paDhI thI zrIsarojinI-SaTpadI jaya jaya sahRdaya sadaya suhRda kavi guna gana Agari / naya nAgari priya parama gokhale kIti ujAgari / / komala kavita kalApa alApini nita nava niiko| lola bola anamola cakhAvana hAri amI kI // jaya bheda bhAva ke harana ko, sukRta sudRDha sakalpa vr| cita cakita karani muda bharani nita, nija dikhAi pratibhA prkhr||1|| Araja sujasa sugadha suhAvana vipula vikAsini / vihaMsata adhara sudala so anupama chaTA prakAsini / / nava jAtIya sarovara kI sukhamA sarasAvani / prema prasphuTita puNya prabhA pyArI darasAvani / / nita mana baca krama so racira tara, nUtana bhAva prayojanI / priya yathArtha caritArtha tava, yAso nAma "sarojanI // 2 // lakhi tava praphulita darsa hamAro hota sunizcaya / dukha kI bItI reni udita aba sUrya abhyudaya / / karma bhIru ullUka lukana aba lage abhAge / deza bhakta vara bhramara, bhramata gujArana lAge / zruti madhura mudita dvija gAna ko, chAi rahyo utkarSa hai| abhinava AbhA so pUrNa yaha, dekhahu bhAratavarSa hai // 3 // nirutsAha hemanta aura patajhara ke maare| sake na machu kari bibasa yahA~ ke loga bicAre //
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 pa0 satyanArAyaNa kaviratna asana basana bina kampata tana aru asphuTa bhASA / kintu jiyAvati tinhai eka basa pyArI AzA // aise jIvana-saMgrAma me, hovahi vAchita kAja hai / kyoki sukhada Avana cahata, zrI RturAja svarAja hai // 4 // bhAratIya kokila priyatama nija kUka yA svadeza me navajIvana sacAra bahu dina ke susupta ko karuNAmayI kala komala rasAla vANI so yAhi uThAvau // sunAvI / karAvI // jagAvI / jAsoM yahi AyAvarta ko naSTa hoi santApa hai / jaga jagamagAya nava joti soM, anupama prabala pratApa hai // 5 // dhanya dhanya vaha puNyabhUmi jina tuma upajAI / dhanya dhanya vaha kula jina tuma sI mahilA gAI || dhanya AgarA nagara jahAM zubha carana padhAre / dhanya dhanya hama saba darasana pAi tihAre / / sat vinaya pravAhita kIjiye, deza-prema rasa kI nadI / basa arpita yaha tatha kroDa me, zrIsarojinI - SaTpadI // 6 // satyanArAyaNajI ne isa SaTpadI kI eka prati AcArya padmasiMhajI zarmA ke pAsa bhejI thI / zarmAjI ne usake sambandha me unheM eka ciTThI meM likhA thA- "kala pa0 mukundarAmajI kI bhejI huI" zrIsarojinI - SaTpadI" pahu~cI / use pAkara merA mana saroja vikasita ho gayA / khaira, kucha ho, kAvyadRSTi setoM yaha "SaTpadI" ApakI baDhiyA rhii| "zrIsarojanI-SaTapadI" yaha zIrSa bar3A hI aucityapUrNa hai / paDhakara tabiyata phar3aka gii| jI cAhatA hai, dhAghapura pahu~cakara dhUmadhAma se isakI badhAI dUM / bhaI vAha ! kyA zIrSaka 1
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItilaka-vandanA . 71 DhU~r3hA hai "zrIsarojanI-SaTpadI' ! sacamuca "zIrSakaucitya" ke udArahaNoM kI cauTI para baiThAne lAyaka hai / maiM khyAla karatA hU~, isa zIrSaka ke sUjhate hI Apa bhI uchala par3e hoMge aura harSAtireka se jhUmane lage hoMge ! aisA anurUpa pada kabhI bhAgya hI se hAtha AtA hai| kyA kahU~ pAsa nahIM, nahIM to jI khola kara 'dAda' ke atirikta kucha aura bhI detA ! 'sarojanI' nAma kI nirukti "RturAja-svarAja' kA rUpaka aura anta meM samarpaNa, saba hI acche hue haiN| zAbAza ! "IMkAra ajato Ayado mardA cunI kunanda / " isa patra ke uttara meM satyanArAyaNajI ne AcArya jI ko likhA thA, ---''ApakA kRpA-patra maiMne apane sArTifikeTa ke lifAfa meM rakha diyA hai| saca jAniye, jitanA utsAha pradAna Apake isa patra ne mujhe kiyA hai, vaisA jAgIra nahIM de sakatI thI !" zrItilaka-vandanA jaba lokamAnya tilaka Agare padhAre the taba satyanArAyaNajI ne yaha kavitA par3hI thI-- jaya jaya jaya dvijarAja deza ke sA~ce nAyaka / yadapi prabhAsata vakra, sudhA navajIvana dAyaka / / dRga cakora ArAdhya rASTra-nabha-pratibhA bhASA / vandanIya vistAra vizArada jyotsnA AzA / / jaya cita pAvana sadbhAva soM, jaga zubhacintaka prati palaka / ziba-bhArata-bhAla-bizAla ke, lokamAnya anupama tilaka / / deza-bhakti-svargIya-gaGga-AghAta-tIna tara / gaGgAdhara sama sahmo aTala mana tuma gaGgAdhara / / nita svadeza hita nirbhaya nirdhama nIti prakAzaka / jaya svarAjya saMyukta-zakti ke puNya upAsaka / / jaya Atma-tyAga anurAga ke, ujjvala ucca udAharana / jaya ziva-saMkalpa svarUpa zubha eka mAtra tArana-tarana /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 pa0 satyanArAyaNa kaviratna karmayoga AcArya Arya Adarza ujAgara / nirmala nyAya nikuJja puJja karuNA ke sAgara / / sudRDha sihagaDha ke sajIva-dhvaja-dharma dhuradhara / adbhuta anukaraNIya prema ke prakRta purandara / prANopama rASTra pratApavara, agha tritApa hara sursrii| jaya jana-sattA ke chatrapati, mahArASTra kula-kesarI / / maryAdA-pUraNa svatatratA-priyatA pyArI / prakRti madhura mRdu maju saralatA dekhi tihaarii| roma roma kRta-kRtya bhayo yaha janma kRtAratha / tava darzana kari locana pAyo lAhu yathAratha // cita hota parama gadagada mudita, jabai bicArata kRtya tuva / jaya jIvana-jaga-jahAja ke, jagamagAta jAtIya dhruva / / dhanya dhanya yaha deza jahA~ tuma dezabhakta asa / jananI janmabhUmi tana mana dhana jIvana sarvasa / / dhanya AgarA nagara dhanya yaha ke bAsI jana / caraNa kamala taba darasi parasibhaye jo punIta mana / / sata vinaya yahI jagadIza so, hoMya manoratha tava saphala / hama hindI pAve vizva me, svatva mAnavocita sakala / kulI-prathA ke virodha meM padya-racanA 3 mArca san 1917 ko kulI-prathA ke viruddha Andolana karane ke liye eka sabhA seNTajonsa kAleja meM, priMsipala Devisa sAhaba ke sabhApatitva me huI thii| usa avasara para satyanArAyaNajI ne nimnalikhita kavitA paDhI thii|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 dukhiyo kI pukAra dukhiyoM kI pukAra jagata me kise hamArI pIra / lajjA zoka ghRNA se nizidina bahai nayana se nIra / / jo svAratha ke kAraNa andhe unakI kucha na khaanii| hA~ / so gaye bhAratavAsI bhI jo svadeza-abhimAnI / / zatru mitra saba khaDe dekhate atizaya hamai dukhaarii| huA baDA apamAna yahA~ para manuSyatA kA bhArI // miTI gulAmI prathA jagata se jisako sudayA paaii| usI briTina kI prajA muphta me aisI jADa satAI / / jahA~ huI damayantI sItA sAvitrI-sI nArI / puNya-sadminI prema-padminI Arya mukhojjvala kArI / / abalA nipaTa draupadI ne bhI rakkhA mAna jahA~ kA / dRDhatA ke vaza koI kara sakA usakA bAla na baoNkA // taha kI pAvana lalanAo ko duSTa banAve daaraa| kahA~ sadaya gopAla kRSNa priya anupama mitra hamArA // jo isa duzzAsana ke niradaya kara se hamai bcaavai| jAtI huI lAjapati ko jo sakaruNa hRdaya rakhAvai / / kise sunAve ? kauna sunegA ? phUTa phUTa hama roye / sadguNa sadana madana mohana moha na tumako kaha soye / / Atma-mAna kA mahala jagata me dRga pasAra kara dekhA / nAthavAna hama hA / anAtha sama jI me yahI parekhA // yaha bhArata mAnApamAna kA prazna upasthita bhaarii| isake sulajhAne me cahiye zakti lagAnA saarii||
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 pa0 satyanArAyaNa kaviratna patA nahI sarakAra karai kyo jAna bUjha AnA-kAnI / pyAre hindU aura musalamA IsAI hindustAnI / / kyA bUr3he kyA baDe marda kyA orata kyA pyAre bcce| jinako apanA deza piyArA dayAvAna hai jo sacce / / jinake ura manuSyatA devI kI pAvana mUrati pyaarii| prathA, sociye kaisI hai yaha krUra loma harSaNakArI / jo apane niSThura kAmo se niSThUratA ke katarai kAna / bola gaI "cI' hRdaya-hInatA lakha ke hRdaya-hIna sAmAna / / ijjata jo sarvasva hamArI vaha bhI luTatI jAtI hai| hotI zarma dekha zarmindA tumhe zarma nahi AtI hai / / kahate chAtI phaTatI hai tuma vane hue aise anajAna / tumhe na karuNA AtI sunakara bhrAtAoM kA kapTa mahAna / / bahina tumhArI bebasa hokara nija maryAdA khotI hai / hAya parama asahAya bicArI vilakha vilakha kara rotI hai / jo bhaviSya kI ujjvalakArI choTI choTI hai santAna / "nahI kahI kI rahI" kIjiye isase vipadA kA anumAna // tana mana dhana sarvasva nichAvara inake dukha para kara dIje / eka prANa ho eka kaTha ma isakA Andolana kIjai / / jisase miTa jAvai yaha jar3a me ghRNita prathA satyAnAsI / tabhI kahAoge isa jaga me tuma sacce bhAratavAsI / / ciraMjIva eNDUja hamAre sarojinI polaka gatimAna / jinakI karuNAmayI kathA suna dravatA hai kaThora pApAna // ijjata se bhI rupayA paisA agara bar3A sarakAra / niDara kahai hama isa vicAra ko to zatazaH dhikkAra / RSiyo ke kulIna pUto ko kulI banAyA jAtA hai / / raNa me unhe bhejate AgA-pIchA socA jAtA hai /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ dukhiyo kI pukAra se AI hai / vimala hamArI rAjabhakti jo calI sadA kaisI acchI kadara huI basa isake liye badhAI hai || khokara mAna prAna kA rakhanA pala bhara ko bhI jahaeN duzavAra / kauna sahegA pA~ca sAla taka aisA bhISaNa atyAcAra || hotA eka hujUra / rahatA hamase to gulAma hI acchA jisakA aire gaire-pacakalyAnI ke cagula se bharA huA hai ananta sAgara usame hame DubA topo ke muharo se hamako binA ujra uDavA cAhe jaisI nRzaMsatA bhI apane hAtho se kIje / kulI- prathA kA kintu anta kara ubhaya loka me yaza lIje // nahi~ ulAhanA agara kiyA nahi jo koI pUrA vAdA / jAtI huI bacA lIje isa Arya jAti kI maryAdA || tIsa koTi ke daMDa muDa kA jo tumane pAyA adhikAra / hoge prabhu ke avasi sAmane bure bhale ke jimmedAra || anucita dayA na hamako cahie, cahie kevala nyAya udAra / usakI hI hama bhIkha mA~gate savinaya tumase bArambAra || kabara kisI kI me nahiM sonA rAjA ko, jAneM sasAra / pakSapAta ko chor3a nyAya kA karanA cahiye puNya pracAra // briTena | tumhArI nyAya-nIti me hai hamako atizaya vizvAsa / gaurava nija prAcIna socakara kIje aba to pUrI Asa / / na ho ApakA nAma kalakita, rakSA bhI ho sabhI prakAra / satya dIna dukhiyo kI basa hai hAtha jor3akara yahI pukAra // dUra // dIje / dIje || 75 ina kavitAo ke atirikta satyanArAyaNajI ne anya avasaro para bhI kavitAe~ racI thI / vaiSNava mahAsabhA ke caturtha sanADhya mahAmaNDala ke 22, vaidyaka sammelana ke tRtIya, caturvedI sammelana ke prathama aura hindUsammelana ke prathama adhivezano para bhI padya racanA kI thI / mahAyuddha ke
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 paM0 satyanArAyaNa kavitna dino me unhone eka vijaya - vaMdanA banAI thI aura gaDhavAlI senA svAgata me bhI 're gaDhavAlI jvAna' nAmaka eka bar3hiyA kavitA racI thI / isa prakAra kI kavitAe~ jisa prakAra banAI jAtI thI, usake udAharaNa ke liye seNTa jonsa kAleja ke prisipala Devisa sAhaba kI ciTThI se nimnalikhita aMza uddhRta karanA aprAsaMgika na hogA / apane 27 pharvarI 1616 ke patra me Devisa sAhaba ne likhA thA ---- Particularly I remember the occasion of a Recruiting meeting for the Indian Defence Force which was held in St. John's College in the autumn of 1917 I was very anxious that Satyanarayan should read a poem as I knew how much influence his writings exerted upon students, and I therefore motored out to his home with one of our students. Unfortunately Satyanarayan was not to be found, but soon after my return he came up to the Bungalow and asked me whether I was looking for him. I told him that I was anxious that he should write a poem for the occasion. There then remained about half an hour, and I still have before my mind. the picture of Satyanarayan walking up and down his lips moving and writing one line after another on a scrap of paper His poem was probably the most effective feature of the meeting." arthAt "khAsa taura se mujhe usa avasara kA smaraNa hai jaba san 1917 kI zizira Rtu meM, seNTa jInsa kAleja meM iNDiyana Diphensa phorsa ke liye raMgarUTa bhartI karane ke liye eka mITiMga huI thii| mujhe isa bAta kI bar3I * yaha kavitA kahIM nahI mila sakI lekhaka /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ prisipala Devisa kA patra 77 utkaMThA thI ki satyanArAyaNa isa avasara para apanI kavitA paDhe, kyoki mai jAnatA thA ki unakI kavitA kitanA adhika prabhAva DAlatI thii| isaliye apane eka vidyArthI ke sAtha mai unake ghara gyaa| durbhAgyavaza satyanArAyaNa mujhe ghara para nahI mile| lekina vahA~ se lauTane ke bAda hI ve.mere baeNgale para Aye aura mujhase kahA-"kyA Apa mujhe talAza karate the ?" maine kahA--mujhe isa bAta kI atyanta utkaThA hai ki tuma isa avasara para eka kavitA paDho ? usa vakta mITiga ke samaya ko sirpha Adha ghaTA bAkI thA aura satyanArAyaNa kI vaha mUrti aba taka merI A~kho ke sAmane hai jaba ki ve idhara-udhara Tahalate jAte the| unake hoTha cala rahe the aura ve eka lAina ke bAda dUsarI lAina kAgaja ke eka TrakaDe para likhate jAte the| sabhA me saba se adhika prabhAvapUrNa bAta koI rahI to vaha satyanArAyaNa ko kavitA hI thii|" yahA~ para yaha kaha denA ucita aura Avazyaka hai ki satyanArAyaNajI kA saba se baDA guNa unakI asIma saralatA thI aura yahI unakI sava se baDI nirbalatA thii| isI kamajorI ke kAraNa loga unase mana-mAnA lAbha uThAte the / kabhI unheM kisI vaidya-sammelana me ghasITa kara hara-baheDe tathA AMvale kI prazasA karAte the to kabhI kisI rAyabahAdura kI tArIpha me kucha likhavAte the| yathA-- "jayati jayati bhAratI jugala-pada-ali manabhAvana / jaya udAratA ratanAkara ke ratana suhAvana // " kisI ko nArAja karanA to ve jAnate hI na the, isaliye koI bhI yAcaka unake yahA~ se nirAza hokara nahI jAtA thaa| apane pratibhA-prasUnoM ko isa prakAra aTa-saTa Adamiyo ke sira para bakheranA sarasvatI devI kA eka prakAra se nirAdara karanA thA, kintu satyanArAyaNa ke hRdaya-mandira meM mAnavatA kA Asana sarasvatI se bhI
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 satyanArAyaNa kaviratna U~cA thaa| isI kAraNa isa prakAra kI padya-racanA unake liye eka svAbhAvika bAta thii| yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki deza ke Andolano ke sAtha satyanArAyaNa varAbara calate rahe the| hindI ke anya kisI Adhunika kavi ne apane samaya me deza ke Andolano ke viSaya me isa prakAra kavitA ko hI, isame sandeha hai| satyanArAyaNajI apanI kavitA dvArA jana-samAja ko protsAhana de usakA manorajana karane meM vartamAna kaviyoM meM sabase adhika saphala hue, isa viSaya me to kisI ko matabheda na hogaa| apanI racanAo se unhone sAhitya kI kyA sevA kI yaha bAta hama agale adhyAya me phira likhege| *zrIyuta zAlagrAmajI varmA ne apane eka patra meM likhA thA-"maiMne paDitajI se eka bAra isa viSaya me kahA bhI thA ki ApakI ye vidAIpatra-sambandhI racanAye prAya. eka sI ho jAtI hai aura inase ApakI kavitA para parokSa rIti se bhaddA prabhAva par3atA hai / isake uttara me ha~sakara paMDitajI ne yahI kahA thA ki bahuta se logoM ke kahane kA khyAla karake mujhe ye vidAI-patra likhane paDate hai aura viSaya ke ekAGgI hone se kavitA bhI eka-sI ho jAtI hai"-lekhaka /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-sevA satyanArAyaNajI kI sAhitya-sevA kA ullekha karate hue prArambha me yaha kaha denA ucita hogA ki unakI kavitA kI AlocanA karanA isa adhyAya kA uddezya nahI hai| yahA~ to unakI pustako kA sakSipta vivaraNa dekara kevala kucha AlocanAe~ uddhRta kI jA rahI hai| inase pAThako ko satyanArAyaNajI kI racanAo kA kucha anumAna ho skegaa| satyanArAyaNajI ne cAra pustake likhI thI-(1) 'uttara rAmacarita' (2) 'horezasa' (3) 'mAlatI-mAdhava' aura (4) 'hRdaya-taraga' / pahalI tIno pustake anuvAdita hai aura cauthI pustaka unako phuTakara kavitAo kA saMgraha hai| vidyArthI-jIvana samApta karane ke bAda satyanArAyaNajI kevala 8 varSa jIvita rahe aura ina ATha varSoM me unhone jo parizrama kiyA usakA phala hamAre sammukha upasthita hai* / uttara rAma-carita mahAkavi bhavabhUti kRta saskRta nATaka 'uttara rAma-carita' / kA yaha hindI-padyAnuvAda hai| ise phIrojAbAda ke 'bhAratI-bhavana' ne prakAzita kiyA thaa| ___ *satyanArAyaNajI kI icchA eka mahAkAvya likhane kI bhI thii| cittauDa, haldI-ghATI ityAdi jina-jina sthAno me bhAratIya vIro ne apanI vIratA pradarzita kI thI una sava sthAno kI ve yAtrA karanA cAhate the| pratyeka sthAna para baiThakara vahA~ kiye hue vIratA-pUrNa kAryoM kA varNana ve apanI kavitA me karane ke icchuka the| apane mitra zrIyuta sUryanArAyaNa agravAla se unhone isa viSaya me kaI bAra kahA bhI thaa| yaha hindI-sAhitya kA durbhAgya thA ki satyanArAyaNajI apane isa vicAra ko kAryyarUpa meM pariNata nahI kara sake |--lekhaka /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa0 satyanArAyaNa kaviratna satyanArAyaNajI kI isa pustaka ke viSaya me, hindI-sampAdako ora samAlocako ko sammatiyA~ yahA~ uddhRta kI jAtI hai sAhityAcAryapa0 candrazekhara zAstrI (sammelana-patrikA me)-- "hindI me isa' grantha ke aura bhI anuvAda ho cuke hai, jiname do-tIna maiMne bhI dekhe hai| una saba me kaviratnajI kA anuvAda kaI kAraNoM se utkRSTa kahA jA sakatA hai| eka to isa anuvAda kI kavitA sarasa aura manohara hai; aura dUsare isake sAtha granthakAra kI likhI eka vRhat bhUmikA jor3a dI __ bhUmikA me bahuta-sI bAte kevala hindI jAnane vAlo ke liye nayI hai| isa suprayatna ke lie hama kaviratnajI ko aura sAtha hI isa grantha ke prakAzaka phIrojAbAda ke 'bhAratI-bhavana' ko dhanyavAda dete hai / " AlocanA ke ata me sAhityAcAryajI ne likhA thA-- "merI samajha me anuvAdaka mUla granthakAra ke sarvathA adhIna rahate hai, kyoki ve anuvAdaka hai| unheM kevala bhASA-parivartana karane kA adhikAra hai| mUla granthakAra ke bhAva ko idhara-udhara karanA anuvAdako ke adhikAra ke bAhara kI bAta hai| isa anuvAda me aisI svAdhInatA dekhI jAtI hai / " isake do eka udAharaNa dekara samAlocaka mahAzaya ne likhA thA--'parantu ina udAharaNo se yadi koI yaha samajhe ki pustaka kI sarasatA me kisI prakAra kI truTi A gaI hai, so bAta nahIM hai| kahIM-kahI anuvAdaka ne bhavabhUti ke bhAva ko rUpAntara meM grahaNa kiyA hai, avazya, tathApi pustaka paDhane lAyaka aura upAdeya hai| zrImAn paM0 zrIdhara pAThaka--''Apane jo paM0 satyanArAyaNajI kRta 'uttara' rAma-carita kA bhASA-anuvAda mujhako samAlocanArtha diyA thA, usako avalokana kara citta ati santuSTa huaa| yaha eka navIna kavi kI utkRSTa pratibhA aura sahRdayatA kA saubhAgya saMdarbha, AzA pUrNa paricaya hai / AzA hai, hindI-rasikagaNa isakA rasAsvAdana kara sukhI hoge|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezabhakta horezasa zrImAn paM0 mahAvIraprasAda dvivedI--"Aja taka isa nATaka ke jitane anuvAda hamAre dekhane me Aye hai, una saba se yaha acchA hai|" __ zrI bAbU zyAmasundaradAsa--"yaha anuvAda bahuta hI uttama huA hai| aba taka jitane anuvAda isa nATaka ke hue hai, una saba se yaha kahI baDhakara hai / bhavabhUti kI kavitA kA bahuta kucha Ananda isame AtA hai / isame koI sandeha nahIM ki una vidyAthiyo ke liye, jo saskRta nATaka adhyayana kiyA cAhate hai, yaha anuvAda bar3A upakArI hogaa|" ___"sudhAnidhi' patra-"yaha nissakoca kahA jA sakatA hai ki yaha anuvAda jaisA sajIva hai usase paDhane vAle ise anuvAda nahI, balki svatantra racanA ke samAna smjhege| 'uttara rAma-carita' karuNA rasa pradhAna nATaka hai aura kaviratnajI kI brajabhASA kI kavitA aisI uttama hotI hai ki vaha karuNA rasa ko mAno sAkSAt kara detI hai| yadyapi mUla grantha kI uttamatA aura sarasatA kisI bhI anuvAda me AnA kaThina hai, tathApi yaha racanA aisI uttama huI hai ki zAyada hI koI pASANa hRdaya ho jo ise paDha, karaNA paripluta ho, ro na de|" inake atirikta 'pratApa', 'brAhmaNa-sarvasva' Adi patro ne bhI isa pustaka kI prazasA kI thii| dezabhakta horezasa yaha lArDa maikole kI pustaka kA anuvAda hai / isa anuvAda ko samarpita karate hue satyanArAyaNa ne likhA thA-- "dezabhakti jinake jIvana ko lakSya suhAvana / jinapara nirabhara mAnava-kula ko bhaviSya pAvana / / bheda-bhAva taji jo svadeza-rakSA-raMga raoNce / priya Aryocita dharma karma ke premI sA~ce // gahi satya nyAya ko pakSa jo, nija jIvana arapana karata / tina vIra narana ke carana me, bheTa akiMcana yaha dharata / / "
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 pa0 satyanArAyaNa kaviratna anuvAda kI kucha bAnagI dekhiye --- "javai jhukati hemanta - rAti kArI kajarArI / aru uttara kI sorI sIrI calati viyArI || baraphIle Thauranu so karakasa kaThora AI / uThi liriyana ko sadana dera lo parata sunAI // jabai ikosI parI jhoparI ke cahu orI / sanasanAti Adho Ajara pAjara jhakajhorI // * * jabai mahocchava ausara para pai karave mihamAnI / kADhata pIpahi kholi nasIlI surA purAnI // dharata ujere kAja baDo so lampa ujArI / karata bhU~ji akharoTa bibidha bhojana taiyArI // jabai ghera agihAne koM mili sabare baiThata / bUr3henu so batarAta jvAna nija mocha umeThata // bunata boiyA ora TukaniyA jaba kumArI / yuvaka banAvata dhanuhI jIya curAvanahArI // * * pramudita aru premAzru bahAvata ati ruci mAnI / sunata sunAvata sakala ajahu~ yahi vIra kahAnI // satyadhIra horezasa jihi vidhi bala darasAI / liyo vimala prAcIna samaya me setu rakhAI // " 'mAlatImAdhava' ** yaha bhI bhavabhUti kI isI nAma kI pustaka kA anuvAda hai / isa anuvAda ke prArambha karane ke sambandha meM svayaM satyanArAyaNajI ne likhA thA--- "san 1913 ke jADe rke dinoM me rugNa hokara cikitsA ke lie kucha dina
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlatI - mAdhava 83 mujhe bharatapura rahane kA avasara prApta huA thaa| manoraMjana ke liye prArthanA karane para parama pUjanIya sahRdaya zrI paNDita mayAzaGkarajI bI0 e0 ne, jo Ajakala dIdha meM nAjima haiM, prAcIna hastalikhita saMskRta hindI - pustako kI khoja kA kArya Arambha kara diyA / usI samaya eka jIrNa-zIrNa pustaka ke darzana hue, jisame idhara-udhara ke patra nahI the / kholakara use bIca me dekhA to sAmane zmazAna kA varNana / turanta hRdaya meM vicAra uThA ki kahI bhavabhUti praNIta saMskRta mAlatI - mAdhava nATaka ke AdhAra para to nahI likhA gayA hai ? acchI taraha jahA~-tahA~ paDhane se vicAra ThIka nikalA / isa pustaka kA nAma 'mAdhava - vinoda' hai / isake racayitA brajabhASA ke AcArya kavivara zrIsomanAthajI caturvedI hai / x x x 'mAdhavavinoda' mAlatI - mAdhava nATaka kA sundara AdyopAnta padyAtmaka kintu svacchanda anuvAda hai / use anuvAda na kahakara apane DhaGga kA svataMtra grantha kahanA anucita na hogA / isa lekhaka dvArA kiyA huA 'uttararAmacarita nATaka hindI anuvAda usa samaya chapa cukA thA / mitro ke anurodha se san 1914 kI vasanta Rtu meM 'mAlatI - mAdhava' nATaka kA anuvAda bhI prArambha kara diyA gayA" / dukha kI bAta hai ki yaha anuvAda satyanArAyaNajI kI mRtyu, ke bAda prakAzita ho sakA, yadyapi isake kaI phArma unake sAmane hI chapa cuke the / isa pustaka ke viSaya me saiyada amIraalI 'mIra' ne likhA thA "bhArata mAnasajA brajabhASA kI, mAdhurI jAme rahI sarasAI / bhAva te bhAva bhare bhavabhUti ke, bhArata nIti kI nIkI nikAI / oja prasAdamayI kavitA kI bahI bhAi hai 'mIra' manai mana mohinI saritA sI mAlatI - mAdhava sadA sukhadAI / maMjulatAI || " mADarna rivyU " ke samAlocaka ne hue satyanArAyaNajI ke viSaya me likhA thA :-- "The talented author who was a well known figure 8 isa pustaka kI AlocanA karate
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 paM0 satyanArAyaNa kaviratna in the Hindi world and who had command over both facile and attractive style" ___ arthAt "satyanArAyaNajI hindI-sasAra ke eka pratibhAzAlI granthakAra the Ara unakI lekhanazailI bar3I dhArApravAha aura AkarSaka thii| __zrImAn pa0 zrIdhara pAThaka ne likhA thA-"yatra-tatra avalokana se pratIta huA ki isame anuvAdaka ne vizeSa parizrama kiyA hai aura kRti utkRSTa koTi kI hai|" 'sarasvatI' ne likhA thA--"isa nATaka ke jo do-eka anuvAda hamAre dekhane me Aye hai una saba se yaha anuvAda acchA hai| satyanArAyaNajI ne apanI vijJapti ke anta me "nayI rozanIvAlo" para jo kaThora AkSepa kiye hai unakA uttara ava hama nahIM denA cAhate kyoki usake sunanevAle hI nahI rhe|" 'sarasvatI' ke samAlocaka ko jo bAta burI lagI thI vaha yahAM uddhRta kI jAtI hai / satyanArAyaNajI ne likhA thA "Ajakala nayI rozanIvAlo ko brajabhASA sa kucha ciDha-sI ho gaI hai| zRgAra kA nAma sunakara unakI A~kho me khUna utara AtA hai| isaliye isa abhAginI bhASA tathA ukta viSaya para pahale to loga likhate hI bahuta kama hai--jo likhatA bhI hai usakA gratha Athika durdazA ke kAraNa isa kraya-vikrayamaya sasAra me apanI sUrata hI nahIM dikhA sktaa| isa bhAMti utsAha-bhaMga hote hue bhI yadi kisI ke hRdaya me kucha likhane kI taraga uThe to use phavakaDa ho samajhanA cAhiye / kucha bhI samajhA jAya kintu prasannatA kI bAta yaha hai ki jo kAma saupA gayA thA vaha kisI prakAra pUrNa hokara sevA me upasthita hai ..... ityAdi / " hame to satyanArAyaNajI ke uparyukta zabdoM me anucita yA "kaThora AkSepa' dIkha nahIM paDate. yA isa bAta kA kheda hai ki "sarasvatI' kI samAlocanA nikalane ke samaya taka satyanArAyaNajI nahI rahe /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ hRdaya-taraGga 85 'hRdaya-taraGga 'hRdaya-taraga' kA nAmakaraNa satyanArANajI kaI varSa pahale kara cuke the; balki usakA sampAdana karake ve use bharatapura ke adhikArI zrI jagannAtha dAsajI vizArada ke yahA~ rakha Aye the| usake do phArma prakAzita bhI ho gaye the / pustaka pUrI na chapane pAyI thI ki kisI ne use ur3A diyA aura Aja taka usakA patA nahI lgaa| satyanArAyaNajI ne indaura me mujhase kahA thA--"merI aneka komala racanAe~ 'hRdaya-taraga' ke sAtha hI vilIna ho gayI |" isakA unhe bar3A du kha thaa| eka patra me unhone mujhe likhA thA--"yadi Apa ucita samajhe to adhikArI jagannAthadAsajI vizArada virakta-mandira, bharatapura se athavA "citramaya-jagat" ke bhUta-pUrva sampAdaka se likhA-paDhI kare / mujhe to ve ThIka ThIka uttara nahIM dete|" tadanusAra maine dono sajjano se likhA-paDhI kii| ____ zrIyuta bhAlerAvajI kA to uttara A gayA ki 'hRdaya-taraga' mere pAsa nahI ; lekina adhikArIjI ne mere tIsa-paitIsa patro me se kevala eka kA uttara dene kI kRpA kii| adhikArIjI ko AzaGkA thI ki 'hRdaya-taraGga' bhAlerAvajI le gaye ora bhAlerAva jI 'pitR-hatyA' aura 'go-hatyA jaisI ghora zapatha lekara kahate hai ki mai 'hRdaya taraGga' nahIM lAyA / bhAlerAvajI kA khyAla hai ki "hRdaya-taraGga" zrIyuta zAlagrAma varmA ke pAsa rahI aura varmAjI kA vizvAsa hai ki vaha adhikArIjI yA bhAlerAvajI ke pAsa se kho gaI / satyanArAyaNajI dvArA sampAdita 'hRdaya-taraGga' kahA~ gayI aura kisake pAsa hai, yaha to paramAtmA hI jAne , parantu itanA hama bhI anumAna kara sakate hai ki vaha kisI 'hRdayahIna' ke hAtha paDa gayI / jo ho| satyanArANajI ke svargavAsa ke kaI mahIne pahale maine apane manorajana ke liye unakI kavitAo kA saMgraha karanA prArambha kara diyA thaa| jaba satyanArAyaNajI indaura padhAre to maine yaha sagraha unhe sazodhanArtha diyA thaa| mere isa sagraha me satyanArAyaNajI ne apanI kaI racanAe~ likha dI thii|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 paM0 satyanArAyaNa kaviratna isa prakAra kucha racanAe~ to kAla-kavalita hone se baca rhii| tatpazcAt maine jIrNa-zIrNa kAg2ajo se kucha aura racanAe~ nakala karake apane sagraha me sammilita kii| antata: satyanArAyaNajI ke ananya mitra caturvedI ayodhyAprasAdajI pAThaka kI kRpA se 'hRdaya-taraGga' prakAzita ho gyaa| apanI mRtyu ke do mAsa pUrva, 12 farvarI san 1918 ke patra me, satyanArAyaNajI ne mujhe likhA thA--"Apake patra se jJAta--vizvAsa--huA ki 'hRdaya-taraGga' isa sasAra me uTha sakegA---yaha isa grAmINa hRdaya kA saccA naisargika udgAra hai| isI se Upara kahA hai ki jo Apake dvArA saMgRhIta huA hai, jise ApakA avalamba milA hai vaha avilamba hI avazya-avazya prakAzita ho| yadyapi Apako nahI cAhiye, tathApi vaha ApakI koti-kaumudI se dizAo ko mugdha karegA, isame eka akSara bhI mithyA nhii|" "hRdaya-taraga" kA hindI sasAra ne acchA Adara kiyA aura sagraha-kartA kI bhI khUba tArIpha kI gayI, jisame tIna cauthAI ke hakadAra, sagraha ke asalI sampAdaka caturvedI pa0 ayodhyAprasAda pAThaka the| __"hRdaya-taraGga" me satyanArAyaNajI kI lagabhaga ve sabhI kavitAe~ prakAzita ho gayI hai jo patra-patrikAo me nikalI thii| unake sAtha hI 'premakalI aura 'bhramaradUta' nAmaka padya-prabandha bhI chApa diye gaye hai| "bhramara-dUta' ke viSaya meM kavivara locanaprasAda pANDeya ne likhA thA-- "yaha hRdayollAsinI aura anUThI racanA hai| 25voM padya mere hRdaya-jyoti ci0 mAdhavaprasAda ke viyoga me to kaviratnajI ne nahI likhA ? nahIM, nahI, vaisA nahI hai -na hote hue bhI yaha padya nahIM, kavitAza----anupama kavitvapUrNa racanA--mere zoka me, viyoga me, sahAnubhUti ke liye hai|" 25 vaoN padya, jisane pANDeyajI ke vyathita hRdaya meM apane svargIya putra mAdhavaprasAda kI smRti utpanna kara dI, nimnalikhita hai----- "lagata palAsa udAsa zoka me azoka bhaarii| bore' bane rasAla, mAdhavI latA dukhaarii|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 hRdaya-taraGga 87 taji taji nija praphulitapanau, biraha-bithita akulAta / jaDa hU hai cetana manau, dIna malIna lakhAta eka mAdhau binaa||" "bhramara dUta" ke viSaya me zrIyuta mukuTadhara pANDeya ne jo sammati bhejI thI vaha bhI paDhane yogya hai / Apane likhA thA: "racanA madhura hai / yaha vrajabhASA kA pahalA hI kAvyAza hai jisame deza kAlopayogI sAmayika bhAva pradarzita hue hai-vizeSatA yaha hai ki prAcIna viSaya ko lekara / yathArtha me kavivara satyanArAyaNa vrajabhASA me sAmayikatA lAneke prayatna me zurU se ho rahe hai / bhAva me hI nahI, unake padyo ke viSaya aura varNanazailI me bhI sAmayikatA pAI jAtI hai / 'bhramaradUta me unakA yaha yatna sampUrNa saphala hotA, yadi vaha itane zIghra lokAntarita na ho jaate| isame yazodA ne jo sandeza bheje hai usake varNa-varNa aura akSaraakSara me se svadeza-prema aura jAti-hitaiSitA Tapaka rahI hai| isako paDhate samaya aisA jAna par3atA hai mAno zoka-duHkha jarjarA svayaM bhAratamAtA hI apane hRdaya kA udgAra nikAla rahI ho| ina guNoM ke sAtha-sAtha isame prAsAdikatA aura svAbhAvikatA bhI khUba bharI huI hai / AThavaoN padyasvabhAvokti alaGkAra kA khAsA udAharaNa hai / zabdAlaGkAra kI to sarvatra bahAra hai| adhikAza alaGkAra premI alaGkAra ke pacar3e me par3akara racanA-pravAha kI svAbhAvikatA ko naSTa kara dete hai; para yahA~ yaha bAta nhiiN| isame yamakAnuprAsa kA anAyAsa hI samAveza huA hai / zabdo kA yathocita prayoga kavikalA kA pradhAna aGga hai / bhAvamUlaka kavi isa ora vizeSa dhyAna bhale hI na deM, phira bhI prakRta kavitA aura zrama-siddha kavitA ke parakha kI mukhya kasauTI vahI hai| kavivara satyanArAyaNa isa parIkSA me prathama zreNI meM uttIrNa hote hai / "kUki kUki kekI kalita kuJjana karata kalola" isa pakti ko eka ora muMha se boliye aura dUsarI aura kAna se kekI kI dhvani suniye ! kheda hai, "bhramaradUta' 40 padyo me hI raha gayA , nahI to hama Age
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 paM0 satyanArAyaNa kaviratna vaMzI aura muralI kA bhI svara sunate / caturtha padya ke "chaTA cUI parai" me cUI zabda kitanA upayukta aura arthavAhaka hai| ina zAbdika camatkAro ke sivA "bhramara-dUta" me kalpanA-kAminI kA bhI kucha kama saundarya pradarzita nahI huA hai / 30, 31 aura 32 ve padya me bhAratIya aguAo kA phoTo utArA gayA hai / 'bhramara dUta' apane kavi ko pratinidhi-kaviyo kI zreNI me sthAna pradAna karatA hai / kavitA kI bhASA ke viSaya me pAThakajI jaise brajabhASA marmajJa hI kucha rAya de sakate hai / kavivara satyanArAyaNa braja ke pAsa hI rahate the / brajabhASA ke atyanta premI, prazasaka aura samarthaka the| usakI khUbiyo aura bArIkiyo ko samajhate the aura samajhane kI ceSTA me rahate the| isa avasthA me unakI bhASA ke viSaya me hamAre jaise logo ke kathana kA mUlya hI kyA ho sakatA hai ? haoN, unake brajabhASA prema kI tArIpha hama jarUra kara sakate hai| aise samaya me, jaba ki sArA deza paThI bolI ke pakSa me thA, Apa akele hI (yaha kucha atyukti nahI, brajabhASA ke pakSa samarthaka kucha loga isa samaya bhale hI ho, para usame sudhAra aura sAmayikatA lAkara likhanevAlA koI nahIM) brajabhASA kA jhaDA anta samaya taka uThAye rhe| "bhramara-dUta" me bhI vaha use nahI bhUle / kavi ke Antarika vicAroM kA patA usakI kavitA se hI lagAyA jA sakatA hai / yazodA ke mukha se "lakhiyata jo brajabhASA jAti hirAnI soU" kahalAkara Apane brajabhASA ke apracAra para kheda prakaTa kiyA hai / yathArtha me brajabhASA ke antakAla me satyanArAyaNa usake eka pratibhAzAlI kavi ho gaye, para unhe apane pratibhA-pradarzana kA sampUrNa avasara nahIM milaa| __ "bhramara-dUta" nirdoSa hai--yaha bAta nahIM / chidrAnveSI samAlocaka isame kaI doSa bhI nikAla sakatA hai; para hama yahA~ doSa DhUMDhane nahI cale haiN| ___ "kaviratnajI ne eka jagaha likhA hai-"lola lola taha ati amala dAdura bola rasAla" dAdura kI bolI varSA me sukhada avazya jAna par3atI hai; para use rasAla kahanA kuna khaTakatA hai / gusAIMjI kA kathana "veda paDhata janu baTu samudAI" avazya ThIka hai| kavitA ko sAmayika banAne ke liye kavi ne
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-sammelano para kI gayI kavitAe~ kahI-kahI kAla kA dhyAna bhulA diyA hai| braja se bhagavAna ke dvArakA me jAkara rahane aura yazodA ke sandeza bhejane ke madhya me kyA itanA samaya vyatIta ho gayA thA ki vRndAvana ke tamAma kuja kaTa gaye the aura vahA~ caurasa kheta bana gaye the / vahI bAta "kAlIdaha ko Thaura jaha~, camakata ujjvala reta---- kAchI mAlI karata taha~ apane-apane kheta" ke viSaya me bhI kahI jA sakatI hai| para isa doSa se kavitA kI upayogitA baDha gaI hai--kore samAlocako kI dRSTi hI usa para paDa sakatI hai|" sAhitya-sammelanoM para kI gayI kavitAe~ satyanArAyaNajI hindI sAhitya-sammelana ke tIna adhivezano me sammilita hue the--dvitIya, pacama aura aSTama / dvitIya adhivezana prayAga me huA thaa| isake viSaya me svargIya mannana dvivedI ne likhA thA--dvitIya hindI-sAhitya-sagmelana kA samaya thaa| mitra-maDalI merI kuTI para ekatra thii| vahI se meyohAla me sammelana dekhane jAnA thaa| pa0 kedAranAthajI, pa0 jIvanazaGkarajI, sampAdaka pannalAlajI aura mitravara badarInAtha upasthita the| hama logo kI prArthanA para paMDita satyanArAyaNajI ne sammelana me paDhane ke liye lacchedAra oja upamA-prasAda pUrNa pada taiyAra kiye the / apanI kavitA ko par3hane kA DhaGga bhI unhI ko mAlUma thA / jisa samaya Apa paDAla me sammelana kI svAgata-kavitA paDhane lage, loga mugdha ho gye|" vaha kavitA nimnalikhita thI :-- zrIrAdhAvara prema-mUrti-jana-vatsala lalita lalAmA / bigata chadma sukha-sadmasakala bidhi tava pada-padma pranAmA / jana-mana-raJjana khala-dala-gaJjana bhaJjana hita bhuubhaaraa| puni bandau bhAratabhuvi jaha~ prabhu svayaM liyo avatArA // zrIpati-janma-sthAna zAntimaya beda vitAna purAnA / guna maNDita paNDita ratnani ko jAko koza mahAnA //
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 satyanArAyaNa kaviratna nasI yadapi jo nAsavAna chinabhaMgura jiha prbhutaaii| tadapi bimala bilasati jAke hiya praNava veda nipunAI / aTala bhAratI-prabhA-prabhAkara jA bhuvi parama prakAsA / kA Azcarya tahA~ budhavara mana-paMkaja karahi bikAsA ? jJAnavAna sAhitya-tattvavida subhaga sarala hiya sundara / kyo na hohi taha bhAratendu sama pUraNa prema dhuradhara // tina kIrati kI cArucandrikA-cumbana ko cita bhAvai / janu hindI-sAhitya-rasika-uraudadhi umaGgata Avai // vA sAhitya-maroja-madhura-madhu-cAkhana ko llcaaye| alabele ali-vRnda cahU~ disi so mAno ghiri aaye| sarasa premaghana-svaoNti-bUMda ke pIvana ko matavAre / 'hindI' 'hindI' raTata sabai ye sajjana yahA~ padhAre // jananI-janmabhUmi bhASA ke je avicala anuraagii| tina darasana lahi carana-parasi hamahU~ atizaya bdd'bhaagii|| bar3e bhAga so Aja jurayo yaha sammelana manabhAvana / samayocita suprayAgarAja me puNya-hRdaya-pulakAvana // baddha nAgarI-bhakta-bhakti kI latA lahalahI pyaarii| jAkara janu yaha svaccha puSpa hai sarasa sulabha upakArI / / athavA hindI-duHkha-dalana ko bAlakRSNa ko ruupaa| majula madhura manomohana ati sohana navala svarUpA // 'hindI' 'hindU' hRdaya bhAva ke aikya rasahiM barasAvana / murajhAI sAhitya-beli-hita yaha dhArAdhara pAvana / / jAke darasana ko hamaro mana sadA rahata anurAgata / asa nita nava sAhitya-deha dhara karata tihAro svAgata // he govinda ! premaghana ! yAkI saba bidhi rakSA kiijo| sudhA-salila sarisAya suhAvana satya yAhi sukha dIjo //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama hindI-sAhitya-sammelana paMcama hindI-sAhitya-sammelana ke avasara para lakhanaU me satyanArANajI ne 'vrajabhASA' nAma kI jo kavitA par3hI thI vaha unakI anya saba racanAo se uttama kahI jA sakatI hai| caturvedI ayodhyAprasAdajI pAThaka isa kavitA ke viSaya me likhate hai: "lakhanaU-sAhitya-sammelana me zrIzyAmasundaradAsa va zrIputtanalAla vidyArthI ke prabandha ke kAraNa satyanArAyaNajI ko maukA milanA kaThina thA ki ve use paDhe yA sunAve / isaliye sammelana ke sabhApati zrImAn zrIdhara pAThakajI ko zAma ke vakta Dere para jA gheraa| ve ghUmakara Aye the| kapar3e utArane jAte the| "brajabhASA" sunAI gayI / pAThakajI bar3e prasanna hue aura kahA--"AhA ! rAsapaJcAdhyAyI kA Ananda A gayA !" dUsare dina progrAma ke bIca me hI pAThakajI ne sUcanA de dI ki satyanArAyaNajI kavitA sunaavege| paDitajI pleTaphArma kI sIDhiyo para bar3I muzkila se baiThane diye gaye the / jhaTa lapakakara Upara caDha gaye aura kabitA sunAnA prArambha kiyA / baDA prabhAva pdd'aa| jina mahAzayo ne paNDitajI kA anAdara kiyA thA ve hAtha jor3akara kSamA prArthanA karane lage, lekina, paDitajI ne burA hI nahI mAnA thA, kSamA kyA karate ?" 'brajabhASA' itanI baDhiyA kavitA hai ki usako yahA~ pUrNatayA uddhRta kiyA jAtA hai*-- zrIhari zrIbrajabhASA sajana sarasa ghanazyAma aba, dIje rasa barasAya / jAso braja-bhASA-latA harI bharI laharAya // bhuvana vidita yaha yadapi cAru bhArata bhuvi pAvana / pai rasapUrna kamaMDala brajamaMDala manabhAvana // *yaha kavitA pahale alIgaDha-sammelana me paDhI gayI thii| lekhaka
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 paM0 satyanArAyaNa kaviratna parama puNyamaya prakRti chaTA yaha bidhi bithurAI / jaga sura muninara gaju jAsu jAnata sugharAI / / jiha prabhAvabasa nitanUtana jalavara zobhAdhari / saphala kAma abhirAma saghana dhanazyAma Apu hari // zrIpati padapaMkaja raja parasata jo punIta ati / Ai jahA~ Ananda karati anubhava sahRdaya mati / / jugala carana aravinda dhyAna makaranda pAna hita / muni mana mudita milinda nirantara biramata jaha~ nita // taha suci sarala subhAva rucira gunagana ke raasii| bhore bhAre vasata neha bikamata brajavAsI / / jinake ucca udAra bhAva-giriso jaga AsA / janamI tArani-tarani kalindini yaha brajabhAsA / / jAsu sarasa niramala jagajIvana jIvana mAhI / lakhiyata ujjvala sUra cada kI nita parachAhI / / jina prakAsa so aura prakAsita sundara laharI / nita navala rasabharI manaharI bilasata gaharI // jiha Azraya lahi kalimalahara tulasI saurabha js| maju madhura mRdu sarasa sugama suci harijana sarabasa // kezava' aru matirAma bihArI deva anUpama / harizcandra se jAsu kUla kusumita rasAladuma / / aSTachApa anupama kadamba agha-oka-nikandana / mukulita premAkulita sukhada surabhita jagabandana / turata sakala bhayaharani Arya jAgRti jysaanii| jana mana nija basa karani lasati pika bhUSana bAnI / bibidha raga raJjita manarajana sukhamA Akara / suci sugaMdhi ke sadama khile aganita padamAkara //
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbrajabhASA jina parAga so cauki bhramata utsukatA prere / rahasi rahasi rasakhAna rasika aliguMji ghanere // barana-barana me mohana kI pratimUrti birAjata / akSara AbhA jAsu alaukika adbhuta bhrAjata // surapada barana subhAva bibidha rasamaya ati uttama / zuddha saMskRta sukhada AtmajA abhinava anupama // desakAla - anusAra bhAva nija vyakta karana me / maju manohara bhASA yA sama kou na jaga me // Izvara mAnava-prema dou ika saMga sikhAvati / ujjvala zyAmaladhAra jugala yo jori milAvati // bheda-bhAva tajive kI pratibhA jaba rasaenI / yoga gahata tinaso taba sundara bahata trivenI // karI jAya yadi jAsu parIkSA savidhi yathAratha / yAhI meM saba jaga ko svAratha aru paramAratha // baranana ko kariskata bhalA tiha bhASA - koTI | macala-macali jAme mA~gI hari mAkhana roTI // jAkauso rasa avagAhata jAhI me Avai / kaisohU gunavAna thAha jAkI nahi pAvai // rahayo yahI avasesa eka Araja jIvanadhana | cintanIya yaha viSaya tumanu so saba sajjana gana // baja aura mahArASTra subhaga gujarAta desa me / aTaka kaTaka paryanta kahiya bhArata asesa me || eka rASTrabhASA kI truTi jo pUrata AI / itane dina so karati rahI tumharI sivakAI // sata samaratha kabiyanu ko kabitA pramAna jAme / nirakhahu nayana ughAri kahA lau sabanu ginAme // 63
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ Px paM0 satyanArAyaNa kavirala ikadina jo mAdhurya kAntimaya sukhada suhaaii| maMju manorama mUrati jAkI jaga jiyabhAI // dekhata tuma nizcinta jAta tAke aba prAnA / abhAginI zokAta kahahu ko tAsu samAnA / / likhana rahyo ika ora tAsu paDhibohU tyaagyo| mAtAso mukha mori kahA~ tuva mana anurAgyo / zubha rASTrIya bicAranu ko jaba puNyapracArA ! kaiso yAke saga kiyo tumane upakArA III rahyo banAvana yAhi rASTrabhASA ikaorI / ulaTo jAsu aniSTa karana lAge brjorii|| yA jIvana-saMgrAma mAhiM pAvata sahAya saba / nAma laina ha tajyo kintu tumane yAko aba! kyo jAso mana phirayo kRpA kari kachaka jatAvI / vRthA AtamA yA brajabhApA kI na satAyo / jinake tuma basa pare ahahiM te sakala bimAtA / brajabhASA hI zuddha saskRta sAMcI mAtA // mAtRhRdaya ko prema mAtRhRdahI me Aye / tAko pAvana svAda vimAtA kabahu~ na paave|| TapakAvati premAznu pulaki tana pUta premaso / bhari-bhari dekhata naina tumahiM jo nityanema so|| tihadisi citavata nAhiM kahAM kI nIti tihaarii| puNyaprakRti taji pratikRti tAkI lagati piyArI / / kAja na jaba kucha karata sithilatA tana meM byApata / yahI soci jananI brajabhASA nisidina kApata // suta-sevA-hita tAsu rucira ruci rahata' sadA hii| janame pUtakuMpUta kumAtA mAtA nAhIM !!
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ phIrojAbAda me AgarA-prAntIya-sammelana jAya kahA~ aba, banahi tumhai yahi pAle pose / yAko bala yAko jIvana basa Apa bharose / / nirAlamba yaha amba yAhi avalambanu diijai| tanaso manaso dhanaso yAkI unnati kIjai / / yahI rahati jananI kI kevala nita abhilaassaa| saphala hohi tuva sabai ucca unnata priya AzA // sakala ora abhyudaya-sUrya kI kirani prkaarauN| nasahi avidyA raini jJAna-naya-kamala bikAse / jAgRti trividhi bayAri basantI nita sarasAveM / niramala para upakAra hRdaya madhi lahari suhAvai / / sohai sujana rasAla prema maMjari cahu~ chaaye| nijabhASA ruci latA aGka lahi parama suhAye / kavi koyala satkAvya kUka apanI uccaaraiN| guniguna gAhaka rasika bhramara maMjula gaMjAreM // jagamagAya jAtIya prema sudharai caritrabala / saba ke ho Adarza ucca uttama aru ujjvala / / bidyA binaya biveka prakRti chavi manahi lubhAvai / dukha ko ho basa anta desa bhArata sukha pAvai // parabrahma paramAtama ghaTa-ghaTa antrjaamii| pUrahi yaha abhilAsa satyanArAyaNa svAmI / / isI sammelana me satyanArAyaNajI ne paisA-phaDa kI apIla aura sammelana pacapadI zIrSaka kavitAe~ bhI paDhI thii| ye pariziSTa me do gayI haiN| phIrojAbAda meM AgarA-prAntIya sammelana fIrojAbAda tathA usake nivAsiyoM para satyanArAyaNajI kI vizeSa kRpA thii| isaliye jaba phIrojAbAda me AgarA-prAntIya sammelana huA to
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 satyanArAyaNa kaviratna satyanArAyaNajI hI usakI svAgata-samiti ke pradhAna banAye gye| zrImAn zrIdhara pAThakajI isa prAntIya-sammelana ke adhyakSa the| ina donoM kaviyo kA sammelana vastuta maNi-kAJcana-saMyoga kI taraha thA / isI kAraNa sammelana kA sampUrNa kArya-krama baDI saphalatA se sampanna huaa| hindI ke aneka vidvAn lekhaka aura kavi isa sammelana meM sammilita hue the| satyanArAyaNajI kA svAgata-bhASaNa vaisA hI sAragabhita thA jaisA pAThakajI kA adhyakSIya bhaassnn| satyanArAyaNajI ne apane bhASaNa ke prArambha me zrImAn pAThakajI ke viSaya me nimnalikhita padya paDhA thA-- parama puNyamaya vizva-prema ke jo raMgarA~ce / ura udAra ati sadaya hRdaya sahRdaya jaga sA~ce / / maju madhura mRdu sarasa sugama suni suThi jina baanii| nasa-nasa nava jAtIya jyoti vidyuta lhraanii| zrIdhara bhASA-sAhitya ke, je asa' kavikovida pravara / sata sAdara nita sabako navata, sIsa nAya juga jori kr|| bhASaNa ke anta me zrImAn pAThakajI se sabhApati kA Asana grahaNa karane ke liye, satyanArAyaNajI ne nimnalikhita zabdo meM prArthanA kI thI - prakRti madhura priya parama vidita naya nAgari nAgara / bhavya bhAratI bimala vibhAkRta vizada ujAgara / / puNya rASTrabhASA-utkavikula agragaNya vara / akhila AgarA-ratna samujjvala nitanava zrIdhara // zrI zrIdhara pAThaka kari kRpA, maMjula muda magala karana / yahi sabhApatI Asana subhaga, karahi suzobhita mana harana // sammelana samApta hone para satyanArAyaNajI ne zrIravIndranAtha ke eka
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ phIrojAbAda me AgarA-prAntIya sammelana 67 suprasiddha padya kA anuvAda sunAkara upasthita zrotRvRnda ko mantra-mugdhasA kara diyA thA / vaha anuvAda yaha thA -- bhagavan / merA deza jagAnA / svatatratA ke usI svarga me, jahA~ kleza nahiM paanaa| sce jahA~ manako nirbhaya ho U~cA zIza uThAnA / mile binA kucha bheda-bhAvake sabako jJAna khajAnA // taga gharelU dIvAro kA bunA na tAnA-bAnA / isIliye baca gayA jahA~ kA pRthak-pRthak ho jAnA // sadA satya kI gaharAI se zabdamAtra kA AnA / pUraNatA kI ora yatna kA jahA~ bhujA phailAnA // bimala biveka sulabha sote kA jo rasapUrNa suhAnA / / rUDhi bhayAnaka marusthalo me jahA~ nahI chipa jAnA / / jahA~ udArazIla bhAvo kA bhAvai nita apnaanaa| sacce karmayoga me pratijana sIkhe citta lagAnA // satyanArAyaNajI ke isa sukhada sundara gIta kI sumadhura dhvani aba bhI una logo ke kAno me gUMja rahI hai, jinhone ise phIrojAbAda me sunA thA / aSTama hindI-sAhitya-sammelana, indaura ___ sammelana ke isa adhivezana me bhI satyanArAyaNajI sammilitta hue the| isakA vivaraNa satyanArAyaNajI ke antima divasa zIrSaka adhyAya me diyA gayA hai| __isa adhyAya se pAThako ko patA laga gayA hogA ki satyanArAyaNajI kA jIvana kitanA sAhityamaya thA / sahRdayatA aura saralatA ke sAtha-sAtha jisa sadgaNa ne unakA vyaktittva aisA AkarSaka banA diyA, vaha thA unakA kavitva / zrIyuta gokulAnandaprasAda varmA ne "sAhityika ruci aura jIvana" zIrSaka eka lekha me likhA thA-"A~khe uThAiye, aba bhI apane hindI sasAra me Apa bahutere sajjano ko dekheMge jo sacce sAhityasevI hai, jinakA jIvana saccA
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 satyanArAyaNa kaviratna sAhityika jIvana hai / x x x vaha adhakhilA phUla AgarA-nivAsI kavivara satyanArAyaNa aba isa saMsAra me nahI, para jina logo ne sAhityasammelana ke lakhanaU ke adhivezana yA dUsare adhivezano me usako dekhA thA, usake bhASA prema ko mAlUma kiyA thA, usake hRdaya ko apane hRdaya me sthAna diyA thA, vahI kahegA ki satyanArAyaNa apanI sAdI AkRti meM bhI kaisA manohara vyakti thA / " pAThako ne satyanArAyaNajI ke sAhityika jIvana kA vRttAnta paDha hI liyaa| aba agale adhyAya me unakI "sAhityika mRtyu' arthAt vivAha aura gRha-jIvana kA varNana pddhiye|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha AgarA nivAsI gosvAmI paM0 brajanAtha zarmA aura paM0 hariprapannAcAryajI haradvAra gaye hue the| vahA~ se lauTate samaya unhone socA ki calo sahAranapura kI 'merI zAradAsadana' nAmaka saMsthA ko dekhane cale / samAcArapatro me isa sasthA kA nAma uparyukta sajjano ne kaI bAra paDhA thaa| sasthA ke adhiSThAtA paMDita mukundarAmajI ne ina mahAzayo ko apanI saMsthA kA nirIkSaNa kraayaa| adhiSThAtAjI ne eka laDakI se hAramoniyama para eka bhajana bhI gvaayaa| gosvAmIjI ke jeba me satyanArAyaNajI kI koI kavitA par3I huI thI, unhone vaha usa laDakI ko gAne ke liye dI / lar3akI ne usa kavitA ko hAramoniyama para gAkara sunaayaa| tatpazcAt nirIkSakagaNa santuSTa hokara sasthA se bAhara cale aaye| bAhara Ane para jaba ye loga calane lage to pa. mukundarAma bole-"jisa kanyA kI parIkSA Apane lI thI, usake liye suyogya vara kI AvazyakatA hai / yadi ApakI khoja me koI vara ho to kRpayA batalAiye / gosvAmI brajanAtha zarmA ne majAka me kaha diyA--"hamArI talAza me eka vara hai|" mukundarAmajI ne pUchA-- "kauna ? gosvAmI ne kahA--"satyanArAyaNa kaviratna" mukundarAmajI ne kahA--"kyA ve hI, jinakI kavitAe~ patroM meM nikalA karatI hai ? gosvAmIjI ne uttara diyA-"hA~ ve hii|" mukundarAmajI ne prArthanA kI ki acchI bAta hai satyanArAyaNajI ko Apa isa sambandha ke liye taiyAra kre| isa prakAra ha~sI-ha~sI me hI 16 apraila san 1918 ko vivAha ho gyaa| gosvAmI brajanAtha zarmA dvArA kucha dina patra-vyavahAra hotA rahA / yaha khabara 'maujI" ne 16 julAI san 1916 ke "bhAratamitra" dvArA sarvasAdhAraNa ko nimnilikhita zabdo me sunAI thI-- 'sahAranapura kI (merI) samrAjJI zAradA-sadana kI SoDazI sundarI ke
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 satyanArANa kaviratna sAtha sIdhe-sAde sarala sukavi satyanArAyaNa kA samIcIna sambandha zIghra hI susampanna hone kA zubha samAcAra surasika sAhitya-seviyo ko sadA santuSTa rakhegA isame sandeha nahI / kyoki yaha sadAnanda sandoha ke samAgama kA sAdhana hai|" yaha samAcAra paDhakara paDita satyanArAyaNajI ke aneka mitroM ne unako patra bhejakara isa sambandha ko na karane kA Adeza kiyaa| sarasvatI-sadana, indaura ke zrIyuta dvArakAprasAda "sevaka" ne isI Azaya kA patra kaviratnajI ko bhejA, jisame yahI Agraha kiyA thA ki isa sambandha ko Apa kadApi na kare / udhara vivAha ke liye patra-vyavahAra hotA rahA / ___ 22 maI san 1915 ke patra me zrIyuta mukundarAmajI ne gosvAmIjI ko likhA thA-- mAnyavara mahAzaya jI, namaskAra uparokta Azrama aba sahAranapura se uThakara jvAlApura A gayA hai| yahA~ bhaktarAja seTha baladevasiMhajI (deharAdUna) ne bhUmi tathA dhana' imArata ke lie diyA hai| yahA~ isa saMsthA kI adhika unnati hogI, aisI AzA hai| ApakA patra tathA dono pustaka prApta hue the| hama Apake anugRhIta haiN| parivAra kI striyA~ dekhanA cAhatI hai / kyA ukta paDitajI kisI prakAra jvAlApura (haridvAra) padhAra. sakate hai ? saba bAteM bhI taya ho skegii| dekhanA bhI sarva prakAra ThIka ho skegaa| mai to svayaM bhI vahA~ hI Akara dekha sakatA huuN| bUjhakara sUcanA de to bar3I kRpA ho / Ane-jAne kA vyaya hama de devege / paM0 padmasihajI--sampAdaka "bhAratodaya'.--bhI jvAlApura meM ukta paDitajI ko jAnate hai / sAkSAtkAra unase bhI ho jaavegaa| kRpayA vApasI DAka uttara deN| bhavadIyamukundarAma zarmA adhiSThAtA sNskRt-knyaa-vidyaaly|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha 101 isake bIsa-bAIsa roz2a bAda zrIyuta mukundarAmajI ne jo patra satyanArAyaNajI ke nAma bhejA thA usakI jyoM kI tyo nakala yahA~ dI jAtI hai / sthAna jvAlApura ( haridvAra ) jilA--sahAranapura tArIkha 15 jUna 1615 I0 tithi jyeSTha sudI 3 bhaumavAra savat 1972 / mAnyavara mahodaya zrIyuta paNDita satyanArAyaNa jI zarman namaste Apa ke vivAha sambandha me maine aba taka patra-vyavahAra paM0 vajanApajI gosvAmI zItalAgalI, AgarA ke sAtha kiyA thaa| aba Age Apa se hI saba patra-vyavahAra karanA ucita samajhatA huuN| Apa svayaM hI patra-vyavahAra kiijiye| ___ Apa vivAha kaba taka kara sakate haiM ? hamane Apake aura kanyA ke nAma se sujhavAyA thA to tA0 3 jaulAI 1615 tadanusAra miti ASADha badI 7 yA 8 nikalatI hai / Apa isa tithi para kara sakate hai yA nahI ? aura sarva prakAra kI taiyArI vastra-AbhUSaNa Adi kI kara sakege yA nahIM ? hama vivAha me adhika vyaya karane meM asamartha hai ; kyoki 4 varSa se hamane srI-zikSA-vrata dhAraNa kiyA huA hai aura binA kucha liye hue hI itanA baDA kaThina kAma sira para uThA rakkhA hai / hama eka sAdhAraNa AdamI aura eka nirdhana brAhmaNa hai| isa saMsthA se pUrva bhI aneka naukarI karate hue prAya: brAhmaNatva hI kA dhyAna rakkhA hai aura dhana-saMgraha nahI kiyaa| haoN, hama se jo kucha banA hai, apane parivAra tathA anya mitroM kI zikSA me sarvadA tatpara rahe hai aura merI strI ne bhI strI zikSAvata ke liye bhikSukoM kI bhaoNti jIvana kara rakkhA hai jo hamAre paraspara ke vyavahAra dvArA Apa
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 paM0 satyanArAyaNa kaviratna jAna skeNge| hamane ApakI vRtti apane anukUla dekhakara hI Apa ko kanyA ke yogya pasanda kiyA hai / isame sandeha nahI ki hamArI priya putrI sarva prakAra yogya hai-sundara, hRSTa-puSTa, gRha-kAryadakSA, viduSI aura sarva kAryo me pravINA hai| isa prakAra kI brAhmaNa-kanyA bahuta hI kama nikalegI jisake pavalika me bhASaNa dehalI, lakhanaU, maMsUrI Adi me hue haiM aura jo isa Azrama ke kAryArtha bhragaNa me prAya: bhASaNa karatI rahI hai aura lekha bhI acche likha letI hai| hArmoniyama bajAnA-gAnA bhI jAnatI hai / gosvAmIjI parIkSA kara bhI cuke hai, unase samAcAra mile hI hoge / Ayu bhI 16 varSa kI hai| sarva prakAra yogya hai / usako yogya banAne me hI hamane apanA tana, mana, dhana aba taka lagAyA hai / isaliye dhana-hIna hai / hamase dhana kI AzA to rakhanA vyartha hogaa| hA~, hamAre vyavahAra me Apa sarvadA prasanna rahege, yaha AzA hai / hA~, hamane Apake svAsthya-sambandhI saba bAte jo hame anveSaNa dvArA prakaTa huI thI apanI priya putrI ko jatA dI hai tathA Apake sambandha kI anya bAta bhI prakaTa kara dI hai| vaha bhI Apa ke guNo ko apane anukUla samajha kara anya kaI varo me se Apako hI pasanda karatI hai| hama bhI isaliye usase sahamata hai| kanyA kA nAma sAvitrI devI hai aura vaha zArIrika dazA ko prakaTa karane para prAcIna samaya kI mahAbhAratavAlI "sAvitrI satyavAn" kI taraha apane bhAgya ko Izvara adhIna karatI hai / hama bhI usake isa dRDha sacce vizvAsa se adhika prasanna hue hai, aura isaliye hI hamAre parivAra ke itara sajjano tathA mitroM ne bhI Apake sAtha sambandha ko sarvathA anukUla hI samajha liyA hai| ApakI sammati aura vicAra kyA hai ? Apake uttara Ane para hama 5) pA~ca rupaye vAgdAna (sagAI) kI rIti ke taura para manIArDara dvArA bheja devege / vApasI DAka uttara diijiye| zIghra se zIghra Apa vivAha kara sakeMge ? jvAlApura-Agare meM bar3A antara hai aura mArga-vyaya adhika hogaa| isalie soca-vicAra kara hI
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha 103 bArAta lAnA ucita rahegA / nyUna se nyUna kitane sajjano ko lAoge ? hA~, saba sajjana yogya puruSo ko Apa svayaM vicAra kara ke lA sakate hai| mitravara paM0 padmasihajI kI bhI yahI sammati hai| mai Apake grAma meM bhI gayA thaa| aba taka Apa ekAkI the / gRhasthI hone kI dazA me makAnAdi surakSita aura ArAma kA honA caahie| Apako nija makAna kA bhI prabandha karanA paDegA / Apa svayam vicArazIla hai, mai adhika kyA likhU ? bArAta me AnevAlI tAdAda ko pUrva likhane se AtithyAdi kA prabandha samucita kiyA jA skegaa| isaliye pUrva sUcanA dekheN| hamAre dvArA yahA kyA prabandha (bAje Adi kA) karAnA ucita samajhate hai, yaha bhI likha bheje / vivAha saMskAra karAne kI pa0 ghanazyAmajI ke bhrAtA paM0 bhImasenajI AgarA ke tathA parvatIya vidvAn paM0 yajJezvarajI yahA hI hai| hama bulA levege| vApasI DAka uttara deve| bhavadIya-- mukundarAma zarmA gaur3a, pArAzara / __ adhiSThAtA kanyA saMskRta vidyaalyaa| P.O. jwalapur, Dt Saharanpur, OR. R. isa patra ke uttara me satyanArAyaNajI ne eka kArDa bhejA thA / tatpazcAt eka ciTTI aura bhI bhejI / usa ciTThI me Apane likhA thA :-- "Apake dIghakAya kRpA-patra ke uttara meM eka kArDa DAlA jA cukA hai / jisa premapUrNa ojasvino bhASA me Apane vaha patra likhA thA use paDhakara
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 satyanArAyaNa kaviratna mai kyA, koI bhI sahRdaya ApakI AjJA ullaghana nahIM kara sakatA; phira bhI prastAvita viSaya para punarvicAra karanA koI burAI nahI hai / sahasA kisI kArya ko nahI karanA cAhiye / isaliye nimnalikhita kucha bAto para dhyAna dene kI kRpA karane ke liye mai Apa se sAnurodha prArthanA karatA huuN| AzA hai, Apa aisA karake kRtakRtya kreNge| jina bAtoM para vicAra karanA hai ve saba kI saba yathArtha hai, una me lezamAtra bhI atizayokti kI mAtrA nahIM hai| (1) merA svAsthya lagabhaga 3 sAla se bigar3atA calA A rahA hai| aba bhI acchA nahIM hai| barasAta me roga kA daurA honA sambhava hai jisakI mai pratIkSA kara rahA huuN| (2) svatantra jIvana hI merA jIvana hai| naukarI cAkarI kabhI kI nahI aura aisI dazA me zrama krnaa*xxx|" tA0 31 julAI 1915 ko satyanArAyaNajI ne kisI mitra ko yaha patra likhA thA-- dhAdhUpura 31 julAI 1615 priyavara, kRpA patra yathA samaya milA / sAmayika sUcanA ke liye dhanyavAda / vizada prakAra se pa0 badarInAtha tathA pa0 lakSmIdharajI ne mujhase kucha nahIM kahA hai| hA~, mujhe dekhakara musakarAye avazya hai| Apako kisa prakAra saca A gayA ki mai 'becaina" huuN| prathama to merA svAsthya hI acchA nahI hai / Apase kyA yaha chipA hai ? na merI ora se abhI taka koI prastAva gayA hai / apanI dazA jaisI hai vaisI hI likha dI gaI hai / jaibhe Apane yaha kRpA kI, vaisI hI usa patrollikhita "gRhalakSmI" kI sadguNAvalI, avakAzAnusAra, vistArapUrvaka likhiye| - *isa patra kA zeSa aMza nahIM milaa| --lekhaka
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha 105 aisA sambandha karane ke pUrva yathAsambhava mai Apa kI sevA me AU~gA kevala svAsthya-parIkSA ke liye / tatpazcAta koI kAma hogA--isa ora se Apa nizcinta rahe / yadi daiva-saMyoga se kisI vikaTa samasyA me pha~sanA hI paDA lo Apa ko tAra dvArA avazya sUcanA dI jAyagI, vizvAsa rkhiye| aba mai kucha-kucha svataMtratApUrvaka svAsa le uThA huuN| aba Apako savA meM tukabandI bhejA kruuNgaa| ApakA--- satyanArAyaNa 9 akTUbara san 1915 ko zrIyuta mukundarAmajI ne nimnalikhita patra phira satyanArAyaNajI ko likhA "zrIyuta mAnyavara mahodayajI, maine Apake pAsa eka patra vivAha ke sambandha me tA0 17 sitambara 1915 ko DAlA thaa| aba taka pratIkSA kara rahA hU~, uttara nahI diyaa| kRpayA vApasI DAka uttara pradAna kre| paM0 brajanAthajI kI bhejI huI patrikA "strI-sudhAra" nAmI TrekTa ko samAlocanAvAlI to pahu~ca cukI hai| vivAha ke sambandha me aba Apake kyA vicAra rahe ? svAsthya kaisA pramANita huA ? Apake kAraNa hamane auro se abhI taka bAta bhI nahI kI hai| vApasI DAka uttara dene kI kRpA kre| hama vijayA dazamI--dazaharA para vAgdAna (sagAI) kI rasama adA karanA cAhate hai / sagAI bhejI jaavegii| ____ agahana me vivAha karane ko taiyAra hai yA nahIM ? kyA sammati hai ? Apa bhI kanyA ko dekhanA cAhate ho to Akara dekha jAya~ / yaha bAta kucha
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 satyanArAyaNa kaviratna burI nahIM ki paraspara saba bAta dekha lI jAya / kanyA se ApakI dazAdi saba kaha dI gaI hai| itane para bhI vaha Apako anukUla samajhatI hai| bhavadIya mukundarAma zarmA isake uttara me 13 / 10 / 15 ko satyanArAyaNajI ne nimnalikhita patra bhejA thA -- 13-10-15 bhagavana, kRpA-patra milA / jvara se pIDita hone tathA AgarA-prAntIya hindIsAhitya-sammelana-sambandhI kArya-bhAra ke kAraNa ThIka sayaya para uttara na de sakA / kSamA kriyegaa| merA svAsthya aba pahale se gira gayA hai / vivAha viSayaka prazna ko maine--eka bAra nahI-kaI bAra socA aura jaba-jaba isa para vicAra kiyA taba-taba AtmA ke gambhIratama pradeza se yahI nirNayAtmaka dhvani pratidhvani huI ki jo vyakti mere liye itanA AtmatyAga karatA hai usake bhaviSya-sukha ko cintA karanA merA parama kartavya hai--dharma hai / ____ jaisA ApakI sevA me prathama nivedana kiyA jA cukA hai ki gRhasthajIvana sukha-saundayaM acche svAsthya para nirbhara hai, apanI hAla kI zArIrika vyavasthA ko dekhate hue mujhe sakheda likhanA par3atA hai ki merA svAsthya vivAha yogya kadApi nahI hai| aisI dazA me Apa se sAdara yaha anurodha karanA anucita na hogA ki Apa kRpayA kisI svastha evam suyogya sajjana ko cuniyegA jisase vaha devI ArAma pAve / dazaharA para sahasA sagAI bhejanA sAhasa-kArya hai / ise kadApi na kare; kyoMki yaha mere vicAra ke viruddha hai|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha 107 hA~, isa sambandha se kahI baDhakara hama aura Apa usa pavitra prema-pAza me pratibaddha hai jo pratyeka manuSya ko, yadi vaha saJcA manuSya hai, svadeza tathA svabAndhavo kI sevA karane ke liye vivaza karatA hai| hamArA ApakA uddezya eka hai| isa kAraNa Apake marvopayogI punIta kArya ko agrasara karane ke liye yaha zarIra sarvadA samupasthita hai| ise Apa apanA hI samajheM / ____ yadi kabhI AnA huA to ApakI puNyamayI sasthA tathA Apake puNyaM darzana se apane ko avazya kRtArtha kruuNgaa| pUjya paM0 padmasihajI ko praNAm / vinIta satyanArAyaNa isake uttara me zrIyuta mukundarAmajI ne 16 akTUbara ko likhA thA--- "manyavara mahodayajI, namaskAra ApakA 13 / 10 / 15 kA patra prApta huaa| uttara me nivedana hai ki hama ApakI isa kRpA ke liye atyanta anugRhIta hai jo Apane hamAre tathA hamArI saMsthA ke liye darzAI hai| hamane Apake bharose para abhI taka dUsare kisI vara kI tAlAza nahI kI thI aura kanyA baDI sagajhadAra hai / Apake guNo para mugdha hokara usane Apake sAtha hI patra-vyavahAra karAyA thaa| aba Apane spaSTa uttara de diyA hai| hama ApakI sujanatA kI prazaMsA karate hai; parantu sAtha me yaha bhI nivedana karate hai ki kyA vAstava meM svAsthya-dazA varSA Rtu me gira gaI hai yA pUrvavat hI hai / sAdhAraNa jvara ko cintA nahI karanI caahiye| aura yadi Apa kisI anya kAraNa se nahI karanA cAhate ho to dUsarI bAta hai / ho bhI sUcita karanA cAhiye-hame bhUSaNa-vastrAdi kI AvazyakatA na smjhe| hama to ApakI sujanatA se prasanna hai / ilAja hama ApakA yahA~ karA devege|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 paM0 satyanArAyaNa kaviratna mere kaI bhitra acche anubhavI vaidya hai / aura yadi kisI prakAra bhI Apa vivAha karanA cAhate hI nahIM to hame koI aura vara btlaaiye| AgarAkAlija me koI paDhatA ho athavA ApakI dRSTi meM anya koI ho, yA apane mitro se patA cale to hame uttara dene kI kRpA kre| apane viSaya me bhI uttara deve ki svAsthya-dazA ke atirikta aura bAta to bAdhaka nahIM hai| bhavadIya mukundarAma zarmA 22 akTUbara ko zrIyuta mukundarAmajI ne nimnalikhata tAra gosvAmI brajanAtha zarmA ke nAma bhejA"Send satyanarayan one day expenses will pay. Mukundram" arthAt "satyanArAyaNa ko eka dina ke lie bhejo| kharcA hama dege --mukundarAma / isa tAra ke sAtha hI eka tAra unhone satyanArAyaNajI ko bhI bhejA aura sAtha hI nimnalikhita patra bhii| 22 akTUbara 1915 mAnyavara mahodayajI, namaskAra maiMne zrImAn ke pAsa eka patra bhejA thA, pahu~cA hogA / uttara kI pratIkSA kara rahA huuN| Aja Apake nAma tathA gosvAmI brajanAthajI ke nAma tAra bhI diyA hai ki aura eka dina ke vAste hama para kRpA karake yahA~ padhAre to bar3I bhArI kRpA ho| Apane kisa kAraNa se vivAha kA niSedha kiyA hai| hama svayaM vAstavika kAraNa jAnanA cAhate hai / ApakA svAsthya acchA hai / hame aisA
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha 106 pratIta huA hai ki Apane kinhIM anya kAraNoM se niSedha kiyA hai| ataH hama Apase prArthanA karate haiM ki mArga-vyayAdi hama deveMge / eka bAra Apa hamAre yahA~ Akara darzana dene kI kRpA kreN| parivAra, striyA~ Adi Apako dekhanA cAhatI haiM / hama Apake sAtha hI mAnasika saMkalpa dera se kara cuke haiN| kanyA bhI Apake guNoM se mugdha hokara Apako hI adhika pasanda karatI hai / kRpayA Apa eka dina ko avazya pdhaareN| Ane kI sUcanA tAra dvArA de deveN| bhavadIya mukundarAma zarmA isa patra ko pAkara satyanArAyaNajI jvAlApura gaye aura jvAlApura se lauTane ke pazcAt satyanArAyaNajI ne nimnalikhita patra 28 / 10 / 15 ko paM0 padmasiMhajI zarmA ke pAsa bhejA-- AgarA 28 / 10 / 15 pUjya priya paMDitajI, pada sudhi rahi-rahi Avata tava sa~ga kI rNg-rliyaaN| naya nayanAbhirAma zyAmala bapu-zaila, gaMga, taTa gliyaaN|| rasa-batarAni bicArata bikasata roma-roma kI kliyaaN| sata garIba ko pheri deu mana bhalI na ye chalabaliyA~ / / A gayA--zarIra AgayA ! mana vahA~ hI ApakI sevA meM chor3a AyA huuN| Apake darabAra meM yahA~ kA koI pratinidhi cAhiye na ? kucha iz2ahAra liye jAne para mukadamA phira mulatabI ho gayA / yahA~ alIgar3ha kI Trena se lagabhaga 1 // yA 2 baje A phuNcaa| gAr3I meM baiThA jaba maiM A rahA thA taba jhaMjhaTa meM phaMse hue maiMne dUra se dekhA ki paM0 rAmagopAlajI mahAvidyAlaya ke phATaka para gAr3I kI ora
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 paM0 satyanArAyaNa kaviratna dekha rahe the / mai namaskAra karane jaba taka AyA taba taka gAr3I dUra nikala AI / unakI nigAha ThIka sIdha me hone se namaskAra - kAra ko saphalatA na huI / kRpAkara merI ora se unase kSamA mAga loje / mAsTara sAhaba ke saba brAhmI- patra pahu~cA diye| unase nivedana kariye ki jarA idhara bhI kRpA-dRSTi rakkheM / pUjya paM0 zAlagrAmajI se namaskAra / zrI nArAyaNasihajI sundaralAlajI tathA anya premI vidyArthiyo se namaskAra / 2 ApakA ----- satyanArAyaNa 3 navambara ko mukundarAmajI ne eka patra gosvAmI brajanAthajI zarmA ke nAma bhejA / usame Apane likhA thA--- " hama mArgazIrSa se Age vivAha ke liye kadApi nahIM Thahara sakate / yadi paM0 satyanArAyaNajI kisI prakAra bhI usa samaya taka nahI kara sakate to hama vivaza hai / hama anyatra prabandha kara rahe hai / Apa unase bUjhakara zIghra uttara de / " phira dUsare patra me paM0 mukundarAmajI ne gosvAmIjI ko likhA " hamane Apase bahuta Agraha kiyA thA ki hama bahuta zIghra vivAha karanA cAhate hai / yadi zIghra vivAha karanA svIkAra kareM to vAgdAna kA manIArDara leveM anyathA vApisa kara de| jaba ApakA uttara A gayA ki nahI kara sakate, taba hamane anyatra patra-vyavahAra kiyA thA aura saba bAtacIta pakkI kara cuke the / zIghra hI vivAha kI taiyArI bhI ho rahI thI / itane hI meM phira Apake patra mujha para tathA paM0 padmasiMhajI para Aye ki avazya vivAha kara levege aura vAgdAna kA manIArDara bhI lene kI sUcanA milI to phira vahA~ kA patra vyavahAra banda karake paM0 satyanArAyaNa
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha jI ke sAtha hI paM0 padmasiMhajI tathA Apake Agraha para sambandha svIkAra kara liyA hai| parantu itanI bAta avazya hai ki hama dera taka Thahara kisI prakAra bhI nahI skege| hama vivAha kI tithi nizcaya karA ke zIghra hI bhejanevAle hai / yathA sambhava jo bhI tithi niyata ho sakegI, kI jaavegii| Apa saba taiyArI kare / hama baDI dhUmadhAma nahI cAhate / sAdhAraNa taura para kArya kare / parantu pauSa ke anta athavA mAgha ke prArambha me vivAha karanA avazya hI paDegA, yaha pUrA-pUrA prabandha rkkhe| isI zarta para vAgdAna ko bhejA bhI gayA thaa| hamArI yahI zarta patro me bhI thii| hamane zIghra hI vivAha karanevAle sambandha ko ApakI svIkArI para banda kiyA hai|" isake 4-5 dina bAda hI caturvedI ayodhyAprasAdajI pAThaka ke pAsa bhI mukundarAmajI ne eka patra bhejA jisame likhA thA___"yadi ve (satyanArAyaNa) mArgazIrSa me vivAha karane ke liye taiyAra ho sake to vAgadAnavAlA manIArDara le le| anyathA hame unakI AzA choDakara koI dUsarA vara hI nizcaya karanA par3egA / hama mArgazIrSa se Age kisI prakAra bhI vivAha ko haTAne ko taiyAra nahIM hai|" ___ina patro ke uttara me satyanArAyaNajI ne 6 / 11 / 15 ko nimnalikhita patra bhejA thAbhagavan, ___ gosvAmI brajanAthajI dvArA kRpA-patra milaa| yadi use eka aza me alTImeTama kahA jAya to atyukti na hogii| saca jAniye, Apake sadvyavahAra se vimohita hokara mai ApakI sevA me AtmasamarpaNa kara cukA hU~; kintu jaba taka pUjya pa0 yajJezvarajI Adi vaidya-pravara eka mata hokara mere svAsthya ke liye apanI puSTa santoSajanaka sammati na dege taba taka isa sambandha ke viSaya me apanA svIkArAtmaka uttara athavA kArya sthagita karane ke liye vivaza huuN| mAnA ki Apake tathA devI ke hRdaya me agAdha prema hai, parantu mai jo Aja AgA-pIchA socane meM kucha vilamba kara rahA hU~ kyA vaha satpariNAma-kAmanA kA dyotaka nahI hai ?
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 paM0 satyanArAyaNa kaviratna 'sahasA vidadhIta na kriyAm'* yadi kisI kAraNa vizeSa se Apako apane dera ke mAnasika saMkalpa meM parivartana karane kI zIghratA huI hai, jaisA ki honA svAbhAvika bhI hai, to tadviSaya meM isa zarIra kI Antarika kAmanA hai-- "vidhAtA bhadraM te vitaratu manojJAya vidhaye, vidheyAsurdevAH paramaramaNIyA pariNitim / " apane eka sevaka kI taraha mujhe bhI yAda rakhiye aura sarvadA kRpA banAye rkhiye| ApakA satyanArAyaNa tA0 21 navambara ko zrImukundarAmajI ne eka patra phira satyanArAyaNa jo ko bhejA, jisame likhA thA :-- "hamane anya vara talAza karane kA vicAra kara liyA hai aura eka acchA vara saMskRta kA vidvAn bhI mila gayA hai jo isI agahana meM vivAha bhI kara skegaa| isaliye Apa ko sUcanArtha aba likhA jAtA hai ki hama vivaza hokara dUsarI jagaha karate hai / hamArA isame koI doSa nahI / hamane 6 yA 7 mAsa Apake kathanAnusAra pratIkSA bhI kI thii| jaba Apa sarvathA sahamata nahIM hue taba hama anyatra karate hai| xxx parantu hamArA prema Apase pUrvavat rahegA / hame bhUla mata jAnA / " isa prakAra yaha sambandha lagabhaga TUTa ho gayA thA ki daivayoga se usameM upanyAsa jaisA parivartana huaa| tA026 / 11 / 15 ko mahAvidyAlaya jvAlApura se paMDita padmasiha zarmA ne nimnalikhita patra gosvAmIjI ko likhA*yaha vAkya satyanArAyaNajI ne likhakara phira kATa diyA thaa| -lekhk|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha "zrI gosvAmIjI mahArAja, praNAma, kRpA-kArDa ApakA milaa| mai dasa-bAraha dina se paM0 mukundarAmajI se nahI mila skaa| Aja unase milakara mAlUma karU~gA ki unake vicAraparivartana kA mukhya kAraNa kyA hai| mai to sasAra-bhara ke vara puruSo para zrIsatyanArAyaNajI ko "tarjIha" detA huuN| jahA~ taka merI zakti me hai, mukundarAmajI ko smjhaauuNgaa| unhe kaI anivArya kAraNo se jaldI to bezaka bahuta hai| kyA mAgha se pUrva Apa vara mahodaya ko kisI prakAra bhI taiyAra nahI kara sakate ? vizeSa taiyArI kI jarUrata nahIM hai| Apa pUrA prayatna kIjiye ki mAgha se pUrva hI yaha kArya sampanna ho jAya / maiM mukundarAma ko samajhAtA huuN| bhavadIya padmasiha zarmA isake bAda kyA huA, usakA patA paM0 padmasiMha zarmA ke 21 / 12 / 15 ke patra se lagatA hai / zarmAjI ne satyanArAyaNajI ko likhA thA: "AzA hai, Apa idhara Ane kI tayArI me lage hoge| paM0 mukundarAmajI ne apane patra me tithi ko sUcanA Apa ko de dI hai| tadanusAra yathAsamaya Apa apane sahacara varga sahita darzana deMge, isame to sandeha nahIM / zrIgosvAmIjI kA eka kRpA-kArDa milA thaa| usake uttara me mai do patra bheja cukA huuN| AzA hai, ve unhe milege| phira unhone (jaisA ki apane patra me icchA prakaTa ko thI) kucha pUchA nhiiN| koI bAta aisI ho to sApha karalI jAya / itanA phira nivedana hai ki kisI bAta me bhI takallupha yA saMkoca ko jarA bhI jarUrata nahI hai| jisa prakAra icchA ho, pdhaariye|| barAta bhI 'jasa dUlhA tasa sajI barAtA" ke anurUpa hI honI cAhiye-basa ine-gine dasa-pA~ca sAhitya-sevI
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 paM0 satyanArAyaNa kaviratna isa patra kA uttara 26 / 12 / 15 ko satyanArAyaNajI ne nimnalikhita padya meM diyA thA / " AI tava pAtI / nahi bisarAyo ajahu~ mohi yaha jAni sirAnI chAtI // bar3e bhAga jo itane dina me soci kachU sudhi lInI / darasa - pipAsAkula ko AdhI jIvana AzA dInI // jo moso ha~si mile hota mai tAsu nirantara cero / basa gunahI guna nirakhata tiha-madhi sarala prakRti ko prerau // yaha svabhAva kau roga jAniye mero basa kachu nAhI / fra nava bikala rahata yAhI so sahRdaya bichurana mA~hI // sadA dAru yoSita sama bebasa AjJA mudita pramAneM / korI satya grAma ko bAsI kahA " takallupha" jAnai // " isa kavitA kI pichalI 6 paktiyoM meM satyanArAyaNajI ne apane caritra kI ora saketa kiyA hai / nirdoSa aura premamaya saralatA hI unake jIvana me sabase adhika AkarSaka vastu thI / astu, 'aba kore satya grAma ke bAsI ko' gRha-jajAla me pha~sane kA samaya A gayA / ve kAgaja ke Tukar3e para hisAba lagAne baiThe ha~sunI 40) pahu~cI } 100) bAjU 20) 10 lacche jhAjhana karadhanI aMgUThI } 30) }25) laha~gA dupaTTA. (50) caddara
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha 115 vivAhotsava 7 farvarI san 1916 ko satyanArAyaNajI kA vivAha huaa| "tulasI gAya-bajAya ke diyo kATha me pA~va" vivAha ke avasara para satyanArAyaNajI ne nimnalikhita bacana diye the| sUkhe cane cabAkara bhI hama hindI ko ArAdhege / hindU hinda deza kA maMgala tana, mana, dhana se sAdhege / kyA hindU kyA AryasamAjI, musalamAna kyA iisaaii| bheda-bhAva taja sadA ginege hama saba ko bhAI-bhAI // unakA dU:kha dUra karane me mAnege apanA Ananda / sadA kahege, jaisA cahiye, saccI bAte hama svacchanda // kurItiyo kI mUla kATane hama AvAja utthaavege| zuddha rItiyo ko saprema hama hRdayAsana baiThAvege / isa prakAra do bhinna-bhinna prakRtiyo kA sasarga huaa| karkazatA saralatA ke gale pdd'ii| svacchandatA ne sahRdayatA para adhikAra jmaayaa| caMcalatA ne saralatA kA lAbha uThAyA aura vilAsitA tathA bhakti kA mukAbalA huaa| usa samaya premapura dhAdhUpura kA vAyumaDala azAnta bana gayA aura eka karuNotpAdaka dhvani huI "bhayo kyo anacAhata ko saMga / agale adhyAya me isI dhvani kA artha kiyA jaaygaa|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRha-jIvana o lIvara krombaila ne apane citrakAra se kahA thA-- "Paint me as I am. If you leave out the scars and wrinkles, I will not pay you a shilling." arthAt "hamArA citra jyo kA tyo bnaao| yadi tumane cahare kI gUtho aura sikuDanoM ko choDa diyA to hama tumhe eka ziliGga bhI nahI dene ke|" yahI vAkya pratyeka caritra-lekhaka ke lie Adarza kA kAma kara sakatA hai / apane caritra-nAyaka ko kamajoriyo ko dikhalAnA utanA hI Avazyaka hai jitanA usake guNo kA varNana karanA / isI uddezya se satyanArAyaNajI ke gRha-jIvana para prakAza DAlane kA nizcaya kiyA gyaa| isake atirikta eka bAta aura hai / vaha yaha ki satyanArAyaNajI kI mAnavatA ko sarvasAdhAraNa ke sammukha lAne ke lie hI yaha jIvanI likhI gaI hai| isalie yadi mai isa adhyAya ko chor3a dUM to yaha jIvanI bilakula adhUrI hI raha jAyago / acche citra me chAyA aura prakAza dono kA prazaMsanIya aura yathocita samizraNa rahatA hai| yadi Apa chAyA bhAga ko chor3a deM to vaha citra kabhI asalI citra nahIM kahA jA sakatA / aura phira yadi satyanArAyaNajI ke jIvana kA yaha aza chor3a diyA jAya to sarvasAdhAraNa kI samajha me una padyoM kA mahattva kadApi nahI A sakatA jo unhone apane gRhajIvana se nirAza aura dukhI hone kI dazA meM likhe the / satyanArAyaNajI kA vivAha 7 pharavarI san 1916 ko huA thAxx pharavarI ko satyanArAyaNajI sapatnIka dhA~dhUpura lautte| usa samaya satyanArAyaNajI ke hRdaya me kyA bhAva the isakI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| lekina itanA hama avazya kaha sakate hai ki unake hRdaya meM yaha AzA avazya tho ki eka suzikSita patnI ke sasarga se unakA sAhityamaya jIvana aura bhI
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRha-jIvana 117 adhika sarasa ho jaaygaa| usa samaya kore satya grAma ke bAsI" ko isa bAta kA patA nahI thA ki 'zikSA' aura 'sahRdayatA do. bhinna-bhinna vastue~ hai| mahIne bhara ke andara hI satyanArAyaNajI ko patA laga gayA ki zikSita manuSya jitanA hRdayahIna ho sakatA hai utanA azikSita nahIM ho sktaa| dhA~dhUpura pahu~cane ke kucha hI dina vAda zrImatI sAvitrI devIjI ne kahanA prArambha kiyA-"mujhe apanI sahelI "AmoknI"* ke pAsa "ravinagara" pahu~cA do| satyanArAyaNajI ne bahuta samajhAyA lekina zrImatIjI na maanii| 7 apraila 1916 ko zrImatIjI ke nAma "AmodinI" kA nimnalikhita patra aayaa| 5 aprela 1916 zrImAnajI tathA zrImatI bahinajI, namaste Apake 4 tA0 ko Ane ke kaI patra mujhako mile aura eka 6 tArIkha ko Ane kA patra mujhako milA jisameM yaha likhA huA thA ki mai avvala to cAra tArIkha ko jarUra-jarUra AU~gI, nahIM to 6 tA0 ko jarUra jarUra AU~gI / kala cAra tArIkha ko gAr3I sTezana para gii| murAdAbAda se jo dasa baje gAr3I AtI hai, vaha dekhii| phira 3 sAr3he tIna baje jo gAr3I AtI hai vaha dekhii| 2 paise kA TikaTa lekara pleTaphArma para kezIrAma ne hara eka gAr3I meM pukArA / lekina phira zAma ke vakta lAcAra hokara calA aayaa| ApakI bahina-AmodinI * asalI nAmoM ko na likhakara hamane iMkalpita nAmoM ko hI likhanA ucita samajhA hai| --lekhaka /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 satyanArAyaNa kaviratna zrImatI sAvitrIjI ne apane 5 / 12 / 18 ke patra me mujhe likhA thA:-- 118 *" paMDitajI mere kahane para mujhe AmodinI ke yahA~ pahu~cAne ke lie murAdAbAda 10 mArca 1916 ko gaye the aura mere kAraNa AmodinI se bhI vaha prasatra the; lekina kucha kAraNo se phira vaha usake vyavahAra se aprasanna ye the / mujhe bhejanA bhI banda kara diyA thA / " zrImatIjI ne 10 apraila kI jagaha 10 mArca bhramavaza likha diyA mAlUma hotA hai / astu, paDitajI dina-rAta ke kalaha se taMga Akara zrImatIjI ko ravinagara pahu~cA Aye / AmodinIjI para prasanna hokara paDitajI ne yaha kavitA likhI thI -- kalI rI aba tU phUla bhaI / mana madhukara bahu Aza lagAye tosoM premamaI | fare subhaga aga dala pratipala zizutA jhalaka sirAnI / rahayo kachU ajJAta tohi jo aba aisI haTha ThAnI || cAra dinA ko lahari mahari hai puni aiso karahu na jo pachitAnI pAche soca-samajha ke kIjai kAraja jaga svAratha ko cero / sadhe loka-paraloka yAhi so satya sikhAvana mero // rIte ke rIte / avasara bIte || isa kavitA kI eka prati zrImatI AmodinI aura dUsarI zrImatI sAvitrI devIjI ke nAma bhejI gaI thI / ghA~dhUpura pahu~cane ke bAda paDitajI ko pratIta huA ki sAvitrIjI ko ravinagara pahu~cAkara hamane bhayakara bhUla kI / ciTThiyA~ bhejanI zurU kIM / z2abAba nadArada ! 23 apraila 1916 ko zrImatI AmodinI devI ne nimnalikhita patra bhejA /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRha-jIvana "zrImAn mAnyavara paMDitajI, namaste / Apa ke 3 patra aaye| vRtta jJAta huA aura paDhakara citta ati prasanna huA ki Apa kuzalapUrvaka ghara para pahu~ca gye| ApakA preSita 'uttararAmacaritra' nAmaka pustaka prApta huaa| Apa kI isa kRpA ke liye dhanyavAda hai / aparAdha to aparAdhiyo se huA karate hai / Apake pAsa to aparAdha kI havA bhI nahIM nikala sktii| hama hI aparAdhI hai ki Apake uttara me vilamba huaa| kSamA kare / zeSa kuzala hai / ApakI bhaginI AmIdinI paMDitajI ne phira bhI sAvitrIjI ke nAma Ane ke liye patra bhejaa| usake uttara me 27 apraila ko zrImatI AmodinI ne paMDitajI ko likhA"Apako kisI prakAra ghabarAne kI jarUrata nahIM hai| ye bhI ApakA makAna hai| aura Ane kI bAbata yaha hai ki ye ApakA makAna hai / Apa jaba cAhe taba A sakate hai| bAkI unake Ane kI bAta kI ye hai ki jaba Ane ko ve likha degI tabhI AvegI aura Apa yahA~ se kisI prakAra kI intajArI na kreN|" 24 maI 1916 ko satyanArAyaNajI ko nimnalikhita tAra milA"Don't Come useless cant go. --Sawitri" arthAt "mata aao| nirarthaka hai| nahI jA sktii|" / -sAvitrI" 26 maI ko zrImatIjI ne patra bhI bhejA / usame likhA thA : "paMDitajI, ApakA patra milaa| usake uttara me maine tAra diyA hai| zAyada usase kucha hAla mAlUma kara liyA hogaa| aba patra bhI isa viSaya kA bhejA jAtA hai| jaba taka khuda merI hI icchA Ane kI na ho, ApakA
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 paM0 satyanArAyaNa kaviratna isame parizrama karanA eka anadhikAra ceSTA hI samajhI jAyagI / x x x vizeSa bAta yahI hai / apane Ane kA vicAra chor3ade / " isake pUrva 5 maI ke patra me zrImatIjI likha cukI thI " isame koI sandeha nahI ki jo bAte Apa hama dono ke Upara ghaTA rahe haiM ve khuda kI hI likhI nahIM; balki jvAlApura ke patra se hI likhI huI hai / aura Izvara se aneka bAra prArthanA hai ki ve duSTa vidhvasakArI banakara hamArI yAtanA ko hare aura ApakI jabAna mubArika ho aura Apake likhane ke mutAbika bAte hI patthara kI lakIra ho / agara Apa hamAre pitAjI kI kRpA se netra - vihIna ho gaye hai to mere liye Izvara kA nyAya hai / x x x vivAha hone se jakar3I gaI hU~ so mana to svataMtra hai / mujhe bhagavAna kA Dara haiN|" X X X 27 maI ko zrImatIjI ne likhA thA : " ApakA dUsarA patra milA / usakA uttara AmodinI se na likhAkara khuda hI likhane kI takalIpha uThAtI huuN| mere yahA~ rahane me agara ApakI badanAmI hai to isakA mai koI yatna nahI kara sakatI / x x x x x mujhe to isa duniyA se kUca karanA hai / parantu Apa apanA naphA-nukasAna socakara koI kAryyaM kare x x x x x mai tumhAre svabhAva ko jAnatI hU~ / parantu 'sanAtanI isa bAta ke bahuta pAbanda hai- "Dhola gaMvAra zUdra pazu nArI, ye saba tAr3ana ke adhikArI / " Apa bhI to usI zikSA ke mAnanevAle hai ? x x X x merI icchA ko koI nahI roka sakatA / mai bhI aba apane ko duniyA kI koI dina ko atithi samajhakara bhaviSya ke viyogAnala ko sahana kara lU~gI; para Apa mujhase koI sukha uThAne kI ceSTA na kare; kyoki merA janma AryyaM kula me huA hai X x / " thA -- ' ' aba mujhe patA laga gayA hai ki ye haiM / vahA~ para mujhe garmI jyAdaH satAtI hai| satyanArAyaNajI kI gurUbahana jAnakIjI ko sAvitrI devI ne likhA saba merI jAna lene kI phikra me agara mai vahA~ garmiyo meM raheMgI
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRha-jIvana 121 to z2arUra-jarUra mara jAU~gI / tumhAre bhAI kI eka ciTThI AI hai / unase kAna kholakara kaha denA ki merI tandurustI yahA~ para acchI hai / vaha gamiyo me mujhe le jAne kA vyartha kaSTa na utthaave| agara ve jabaradastI karege to maiM hI jahara khAkara mara jAU~gI / " ye saba patra surakSita hai| sthAnAbhAva se hama unako pUrA-pUrA uddhRta karane meM asamartha hai / ataeva unake cune hue vAkyo ko yahA~ likhe dete hai / "merA janma Arya-kula me huA hai para eka mAtA ke peTa se rAvaNa jaisA pApI, vibhISaNa jaise dharmAtmA paidA hue the| maiM Arya mAtA kI putrI pApinI huuN| tabhI to gRhalakSmI nahI, pizAcinI hokara hI isako caritArtha kara rahI haiN| kAlikA pizAcinI sAvitrI se tumhe apanI jAna avazya bacAnI caahiye| "merI icchA kI lagAma nahI hai| isako Apa pUrA karanA cAhate hai; parantu lAbha kucha bhI nhiiN"| "acchA hai agara Apa prema ke dAvAnala ko bujhAne ko ceSTA na kare; kyoMki mere Upara Aja taka kisI ne aisA karane kI salAha nahI dI hai| basa, aba agara buddhi se kAma le to acchA, nahI to "cir3iyA cuga gaI kheta pachatAo kucha nahI hogaa"| eka parce para likhA huA hai-- "jare dIvAra jarA jhAka ke tuma dekha to lo| nAtavaoN karate hai dila thAma ke Ahe kyoM kara / dila vo jigara khUna ho cuke hai, havAsa taka apane jA cuke haivahI muhabbata kA hausalA hai, hajAra koDe go khA cuke hai|" kisI ko bheje gaye eka patra me ye paktiyA~ hai--- "isI ulaphata ke kUce me naphA pIche jarara pahale, lagAve oNkha jo koI kare jaoN kA saMrapha phle"|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 paM0 satyanArAyaNa kaviratna eka dUsare patra me satyanArAyaNajI ko ye paktiyA~ likhI gaI thI-- "yaha prahAra premopahAra haoN isI dizA me Ane do / kaThaputalI - sA hameM vivaza karake bharapUra nacAne do / isakA sAthI bano mujhe parvAha nahI hai / X X X bhalA miTAye miTa sakatI hai jaba hai itanI cAha mujhe / isa vicitra vicAra - pravAha ko yahI rokakara hama satyanArAyaNajI kA 24 / 7 / 16 kA patra jyo kA tyo uddhRta karate hai / zrI zrImatI, dhAdhUpura 24 / 7 / 16 yathAyogya | Apake do patra mile | uttara meM nivedana hai ki jaisA mai likhatA rahA hU~ usI saMkalpa para dRDha hU~ / vicAre x x x jI ne kabhI anucita parAmarza nahI diyA aura na maiM ghara kA vakIla hote hue unake pAsa mukaddamebAjI kI salAha lene gayA / abhI taka isakA jikra bhI nahIM hai / yadi AvazyakatA par3I to Apa hI merI musifa hai, Apa hI merI jaja haiN| dasta-ba- dastA asAlatana Apake hI hujUra me phariyAda kI arjI lekara hAjira hU~gA / Apase acchA aura kauna hAkima milegA jisake pAsa jAkara apanA dukha sunAU~ ? na maine Apake patro ko hI unheM dikhAyA hai / dikhAne yogya hI nahI / aura phira dikhAne kA phala? hA~, maiMne una patroM ko surakSita rakha chor3A hai-- Apake pANipallava kA prathama prasAda hai / usakI jitanI qadara kI jA thoDI | ApakI taraha phAr3a nahIM DAlA hai /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRha-jIvana 123 yadi maine manasA-vAcA-karmaNA koI anyAya Apake sAtha kiyA ho to usake liye mai bArambAra kSamA mA~gatA huuN| Apake likhane ke anusAra jabajaba akele x x x jI nahI-kisI ne bhI Apa ke Ane ke viSaya me pUchA sabako yahI uttara diyA gayA ki unase hI pUcha lo / udAharaNa ke liye kanyA-pAThazAlA rAvatapADA vAle, jinakI ora se Apako pAThazAlAnirIkSaNa ke liye nimatraNa milA thA, bAra-bAra pUchate hai| unase bhI yahI kahanA paDA hai aura mere pAsa upAya hI kyA hai ? x x x jI athavA jisa kisI ne Apako jo kucha likhA hai apanI ho z2immedArI para likhA hai / Apake nyAya vA anyAya kI paribhASA abhI taka mero samajha me nahI AI / na jAne Apa kise nyAya kahatI hai aura kise anyAya / yathAsambhava maine to aba taka koI bhI viruddhAcaNa nahI kiyA hai, kyoki ApakI marjI ke anusAra, lAkha-lAkha virodha hote hue bhI, Apako-ravinagara le gayAApako vahI choDa aayaa| Apane likhA-garmI me nahI 'AU~go' / acchA sAhaba, jaisI marjI / Apane tAra diyA, patra likhe ki yahA~ mata aao| so abhI taka Apako muMha nahI dikhalAyA hai / ApakA ArDara AyA ki yaha bhI mata pUcho ki "kaba aaogii'| unake anusAra, cAhe mai dukha meM hU~ yA anya bAdhAo se ghirA huA hai, vaha bhI nahI pUchA ! jina AmodinIjI ko AjJApAlanArtha ravinagara gayA unhI ko kaI patra ddaale| sabake uttara nadArada / vyartha bAto kA ve kyo javAba deM? khaira bhAI, hamane aparAdha hI aisA kiyA hai| itane para bhI Apako akAraNa hI kaSTa uThAnA par3e to isame merA kyA vaza hai ? rahI merI jAna, so usase kAma cale to vaha bhI hAz2ira hai / aisI dazA me jaba Apa apanI takadIra ko rotI hai to kRpayA batalAiye maiM kyA karU~ ? kabhI-kabhI patra likha detA huuN| yadi isake liye bhI Apa niSedha kare to usake anusAra calU~ / jo kucha mujhe likhanA yA pUchanA thA, pUrva patroM me likha cukA huuN| aba adhika likhanA vyartha hai / maiM bhI isa jIvana se taMga AgayA huuN| jo kucha maine soca liyA hai use samApta karate-karate yaha zarIra hI nahI rahegA! aura yadi mauta AgaI aura yaha baca
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 paM0 satyanArAyaNa kaviratna rahA to zIghra hI yahA se x x x / phira ApakI prArthanA apane Apa hI x x x x 1 isaliye Apa ko apane amUlya prANo ko saMkaTa me DAlane kA prayojana nahI hai, aura na pratyeka patra me isa maMtra ke likhane kI AvazyakatA hai / isa samaya merA zarIra acchA nahIM hai / cIdaha yA pandraha dina se AkhUna ke dasta hue hI cale jAte hai aura 3 dina se dUsarI A~kha bhI dukhane AI hai| darda ke mAre becaina hU~ / aisI dazA me maine kucha anucita likhA ho usake liye kSamA pradAnArtha puna prArthanA hai / jisame ApakA loka-paraloka sudhare, Atmagaurava bar3he evaM bhaviSya samujjvala ho vahI kariye / Apake viSaya me kuzala pUchane ke liye, Apako yathocita sAhAyya dene ke liye hI yadi AvazyakatA ho, merA Izvara datta adhikAra hai, Apa para laTTha calAne ke liye nahI, aura Apako adAlato me ghasITakara vyathita karane ke liye nahI / Apa cAhe jo kucha kareM; kintu mujhe apanA dAyitva (pharja) mAlUma hai / sAkSarA hokara merI prakRti rAkSasA nahI banegI / hAtha gahe kI lAja se athavA duniyA ke lihAz2a se kyA mai Apase AzA karU~ ki Apa merI isa vyathita eva vipannAvasthA me kaTu tathA tIvra patra likhane kI kRpA na karegI aura aba bhI apanI asIma icchA ko spaSTa ( sApha-sApha zabdo me likhakara anugRhIta karegI / anta me Apako paramapitA paramAtmA kI kasama khilAkara prArthanA karatA hU~ ki Apa mere isa patra ko surakSita rakkhe aura ise paDhakara isa para yathocita dhyAna deM / vyartha hI kUr3e kI TokarI me na DAla de, na ise phAr3e aura na ise cirAgualI ke supurda kreN| AzA hai, Apa svIkAra kareMgI / ThakuriyA kA kAgaz2a kahA~ rakkhA hai ? sUcita kIjiye / sambhava hai, usase rupaye mila jAya~ / sabako praNAma / * ApakA satyanArANa
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRha-jIvana 125 isa patra kA jo uttara zrImatI sAvitrI devI ne 3 agasta 1916 ko diyA thA vaha jyo kA tyo uddhRta kiyA jAtA hai| o3ma tA0 3-1916 paMDitajI. tumhArA patra aayaa| Apane jo likhA hai ki vicAre ne na kabhI anucita parAmarza diyA unake do lambe-caur3e takhte likhe hue mere pAsa Aye hai jiname merI burAI akhabAroM meM chApane taka kI dhamakI dI hai| apane ghara ke khAlI presa me dUsaro kI lar3akiyo kI burAI chApane kA ghamaMDa hai / jo apanI beTI-bahina kI ijjata kA kucha bhI khyAla nahIM karate unake hI dimAga me aise tuccha vicAra paidA hote hai / mai nahI cAhatI ki unase patra-vyavahAra kruuN| aura unhone likhA hai ki merI zrI ne tumako pativratA ke bAre me upadeza diyA thA, so tumane ghara jAkara ha~so ur3AI / maine tumase kahA thA ki ve aisA kahatI thI agara vo pativratA hogI to apane liye hogii| ve strI-puruSa jude rahe yA mila ke rahe, mai unhe zikSA dene nahI jAU~gI / isaliye mai nahI cAhatI ki vo merI kisI bAta me bAdhA DAleM / agara vo yA tuma saba isa bAta me hI pakke ho to tumhArI icchA / parantu merA kucha nahIM bigar3a sakatA / aura ye bhI likhA thA ki jaba unase kucha jikra AtA hai to A~khoM me A~sU bhara lAte hai / saca pUcho to mai to pativratA hU~ nahI, na mujhase Age ko AzA rakkhe / aura isase acchA bhalA aura kyA hai ki Apako aisI dazA me jarUra pativratA DhU~DhanI cAhiye jisase mere dAruNa dukha dUra ho, aura merI jAna bace / aura Apane jo likhA hai ki dasta-ba-dasta asAlatana ke Apa ke hI hajUra me fariyAda kI arjI lekara hAjira hU~gA to tuma to svatatra ho / para haoN, svataMtra to mai bhI hU~; parantu tumane aura tumhAre mitro ne merI jAna lene ke liye paratatra apanI buddhi me samajha rakkhA hai isase jyAdaH mujhe aura kyA
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 paM0 satyanArAyaNa kaviratna duHkha hogA ki rAta-dina yahI cintA rahatI hai ki kisa vakta saba jAna lene ke liye yahA~ AjAye / lekina bar3e dukha kI bAta hai ki hareka patra me itanA khulAsA karake likhatI haiM aura kisI kI jAna nahI letii| sirpha apanI jAna bacAne ke liye tumako likha diyA thA lekina cAroM tarapha Apa sabo ke patro kI bauchAra ho rahI hai| tumane jo likhA hai ki isa viSaya me Aja adhika nahI likhuMgA ? thoDA to itanA likhA jAtA hai, jyAdA aura kitanA hogA ? na jAne paramAtmA ina ciTTiyo kA kaba anta karegA / usakI bar3I hI dayA samajho to mujhako apanI jindagI me patroM kI bauchAra banda ho / para haoN, ye to mai jAnatI hU~ ki mere marane ke bAda sabake kAgaja kalamo ko vizrAma lenA paDa jAyagA aura ApakI triveNI jo baha nikalI hai so mujhako khAkara dviveNI bahatI rhegii| so vo tumhAre karmo kA phala hai| dviveNI ko mai dUra nahI kara sktii| apanI jAna khokara triveNI kA eka hissA dukha dUra kara sakatI huuN| bAkI nahIM / Apa mere pAsa patra na DAle to mai tIvra kaTu patroM kI bauchAra kyo karU~gI ? mai to jo bhI likhatI hU~ vo saca hI likhatI huuN| mai kaTu zabda nahI likhatI aura asIma icchA ko spaSTa zabdo me likhakara anugRhIta hI karatI hU~ ki Apa mujhase kisI prakAra kI AzA na rakkhe aura merI jAna mujhako bakhza de| agara ye bAta tumhArI samajha meM nahIM AtI aura bAra-bAra hareka khata meM yahI likhA AtA hai ki tumhArI icchA kyA hai so mai to likha cukii| isake viruddha calakara Apa merI jAna ke gAhaka baneMge, basa yahI hogaa| duniyA~ meM hajAroM puruSa hai jo bar3e-bar3e upakAra karate haiN| Apane merI jAna lene ko hI upakAra samajha rakkhA hai| acchA hai bhaviSya viSayaka jo dhAraNAe~ hai, yA jo Apa sabo ne bhaviSya meM karane ke liye vicAra rakkhI hai, ye saba jIte jI ke jhagar3e hai / aura acchA hai, Apa sabo kI icchA isI me hai ki jAna lenI cAhiye / Izvara tumhArI icchA ko pUrI kare / ThakuriyA kA tamassuka tumhArI bahina jAnakI ne usase lekara rakkhA hai, mere pAsa nahI hai / isa mahIne me yA aura mahInoM me merA koI matalaba bhejane kA
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRha-jIvana 127 ( patra bhejane kA ? ) nahIM hai / tuma bhejo yA mata bhejo| mai to chuTakArA pAcukI / hastAkSara sAvitrI yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki paMDitajo ne apane pa na likhA thA: - " isa samaya merA zarIra acchA nahI hai / caudaha yA pandraha dina se Ama khUna ke dasta hue hI cale jAte hai aura 3 dina se dUsarI A~kha bho dukhane AI hai | darda ke mAre becaina huuN| aura patra ke anta me prArthanA bhI kI thI ki "hAtha gahe kI lAja se athavA duniyA ke lihAja se kyA Apase AzA karU~ ki Apa merI isa vyathita evaM vipannAvasthA me kaTu tathA tIbra patra likhane kI kRpA na karegI ?" zrImatIjI ne unakI prArthanA kahA~ taka svIkRta kI, yaha batalAne kI AvazyakatA nahI / unhI dino satyanArAyaNa jI ne nimnalikhita padya racA thA / parekhau parekhI prema kiye ko Aye / kahA kahe mana mUDha aso yaha jo tumhare Dhiga jAvai // hotI bAta hamAre basa kI kabahu~ na lete nAma | pAnI pI pI sadA kosate tumako he ghanazyAma // * jo cAhata tumako nisibAsara prema pramatta apAra // tAke saga anokho aiso karata Apa vyohAra // sunata rahe jo mukha aneka soM anubhava me aba AI / U~cI bar3I dukAna tihArI phoko bane miThAI // tana mana dhana sarvasva nichAvara kare jo tAke ba~Ta nirdayatA aisI / kaise tumhare heta / dayAniketa ? *yaha paMkti 'hRdaya-taraMga' meM isa prakAra likhI hai karato cAhe jagata. bhale hI kitanI hU badanAma //
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 paM0 satyanArAyaNa kaviratna citavata nita cakora se tumako lakhi pAvata Ananda / tinako tuma nita naye jarAvata bhale bhaye brajacanda / ityAdi tA. 2019 / 16 ko satyanArAyaNajI ne nimnalikhita patra AgarA nivAsI apane mitra zrIyuta vizvezvaradayAla caturvedI ke pAsa bhejA thaa| caturvedIjI usa samaya madhya pradeza me the / AgarA 20 / / 16 bhagavana, namonamaH prathama patra punaH kRpA-kArDa prApta huaa| Apa saba jAnate hai isaliye kSamA mAMgane kA prayojana nahI hai| Apako amarAvatI jAnA par3A thA aura yahA~ xxx jAnA par3A thA ! Apane jharano kA darzana kiyA aura yahA~ jharano ko nirjharita kiyA hai | kaisA vicitra sAmya | isa sabake saba duHkha ko varSAM dekhatI hai; kintu nissahAya kI bhA~ti capala nayano ko curA letI hai / jAnatI hai kintu apane kAmo ko roka nahIM sktii| isaliye "bApurI" hai| jAnA thA use sahRdayA kintu nikalI jar3a kI jar3a / isaliye "vApurI' hai / jo dUsaroM ke du:kha ke sAtha duHkhita nahIM ho sakatI usakI dazA pitiable *hai / isaliye "bApurI" hai | vicArI A~sU bahAtI huI nAcAra hai isaliye "vApurI" hai| x x x x x xx x / kabhI pyAre ghanazyAma se kisI gopI ne kucha pUchA thaa| x x x usa jale-jalAye ne use "bApurI" kahakara uttara diyA hogA-xx x / batalAiye, yaha saba kucha kyoM ho gayA ? kyA jAnabUjhakara bana gaye ? yA aisI avasthA kA pralayonmukhI honA avazyambhAvI hai ? *pitiable kA artha hai karuNA kI pAtra-lekhaka /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRha-jIvana 129 yadi' kabhI sambhava huA to ApakI manovodhinI mohanI mayUra-mAlAmayI sarasa ghanazyAmalA jharanonmukhI uttuga sthitA kuTI me praveza karane kA sakalpa-prayAsa kiyA jAyagA / zeSa phira kabhI / dera me nivedana karane ke liye kSamA ! "caturvedI" ke liye lekha nahI bhejA? ApakA satyanArAyaNa "jAnA thA use sahRdayA kintu nikalI jaDa kI jaDa !" ina zabdoM meM satyanArAyaNajI ke gRha-jIvana kI sArI kathA kA sAra A gayA hai / 25 / 4 / 16 ko satyanArAyaNajI ne Agare me eka kAgaja para kavitA likhanA prArambha kiyA thA 'bher3a jo lAye Una ko carane lagI kapAsa' unhI dinoM paNDitajI ke eka ghaniSTa mitra ne pa0 padmasiMhajI zarmA ko likhA thAzrImAn paM0 padmasihajI, praNAma choTI lar3akI 'khela-tamAzA" me se paDha rahI thI--- Are suggA Are suggA baiTha hAtha para A mere| acchI cIja chor3a ke kaise vRkSa pasanda huA tere / roz2a tujhe hama tAje-tAz2e meve phala khilvaavege| .. dAkha-cirojI jAmana lIcI bera kA majA ckhaavege|| - parantu dAkha-cirajI ko chor3a aura tiraskAra karake suggA kA javAba hai : hai merI pyArI lar3akI hai pyAra bar3A bezaka teraa| / para jaGgalI bRkSa ne kaisA moha liyA hai mana merA / /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 paM0 0 satyanArAyaNa kaviratna isake hI kAraNa mai nita svacchanda vicaratA - caratA hU~ / pijar3e kA kucha khopha nahI hai udara mauja se bharatA hU~ || anavArasahelI ke siddhAntAnusAra "svacchanda vicaranA" dAkha- ciraujI se kahI acchA pramANita huA aura yahI svacchandatA hamAre paMDita satyanArANajI ke hAtha se, jamAne ke phera ne, chIna lii| usake kAraNa jo kaSTa samaya-samaya para paMDitajI anubhava kara rahe haiM vaha chupA nahI hai pa0 kizorI lAla va zrIdevakInandana khatrI itane para hI to upanyAsa- gaDha DAlA karate the / ajaba kazamakaza me DAla rakkhA hai / aura jo kucha byathA aura cintA aSTa prahara lagI rahatI hai - vaha mana vidAnama va vidAnama dilemana x x x x / paNDitajI se Apa kahe jitane zIze netra-jala ke bharavAkara "snAnaM samarpayAmi" ke lie bheja diye jAve / x x x paDitajI kA kaSTa adhika nahI dekhA jAtA / " usI samaya " jharano ko nirjharita" karate hue satyanArAyaNajI ke " vyathita eva vipanna " hRdaya se yaha dhvani nikalI thI bhayo kyo anacAhata ko saga / saba jaga ke tuma dIpaka mohana, premI hamahu~ pataMga || lakhi taba dopati - deha zikhA me nirata biraha lI lAgI / khicati ApasoM Apa utahi yaha aisI prakRti abhAgI || yadapi saneha bharI lava batiyA~, tau acaraca kI bAta / yoga-viyoga douna meM ika sama nitya jarAvata gAta // jaba-jaba lakhata tarbAhi taba caranana, vArata tana mana prAna / jAso adhika kahA tuma niradaya cAhata prema pramAna // satata ghurAvata aiso nija tana, antara tanika na bhAvata / nirAkAra hai jAta yahA~ lo tau janako tarasAvata // yaha svabhAva ko roga tihAro hiya Akula pulakAve / satya batAvahu kA ina bAtani, hAtha tihAre Avai //
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRha-jIvana 131 jaba Apane apanI yaha kavitA caturvedI devIprasAdajI ema0 e0 ko sunAI to caturvedIjI ne kahA - " vivAha ke bAda hama to Apake mukha se koI zRGgAramaya kavitA sunane kI ummeda karate the aura Apa yaha banAke lAye hai--" bhayo kyo anacAhata ko saga / " unhI dino Apane apane mitra jIvanazaMkarajI yAjJika em e0 ko likhA thA ki sUradAsa kA pada " kusamaya mIta kAko kavana" bheja dIjiye / yAjJikajI ne pada bhejate hue likhA thA "kyA maiM samajha gayA hU~ ki Apako yaha pada kisake liye ma~gAnA paDA hai ?"-- yahA~ para eka bAta aura likha denA Avazyaka hai / vaha yaha ki zrImatI sAvitrI devI AmodinI ko jo patra bhejatI thI unakA kucha bhAga hindI lipi me aura kucha gurumukhI lipi me hotA thA / hindI lipi me to sAdhAraNa sI bAte hotI thI aura gurumukhA me na jAne kyA-kyA likhA rahatA thA / satyanArAyaNajI ne gurumukhI ke ina patro kA anveSaNa kiyA thA aura uname nikAlA thA - - "duSTa mukunda kA satyAnAza / " isa nAjuka aura dukhada viSaya para adhika prakAza DAlane kI AvazyakatA nahI / sambhavataH isa patra-vyavahAra ke paDhanevAle kaI sajjana satyanArAyaNajI ko behada narmI va kamajorI kA aparAdhI batalAvege aura kucha aMzo me unakI yaha sammati yuktisaMgata bhI hogI, para jo loga satyanArAyaNajI ke komala svabhAva ko acchI taraha jAnate the unake hRdaya meM satyanArAyaNajI ke prati sahAnubhUti hI utpanna hogI / . satyanArAyaNajI ke prati jo hRdayahInatApUrNa vyavahAra huA thA usakA kAraNa DhUMDhate DhUMDhate hamAre sAtha zrImatI sAvitrI devI ke nAma kA sukhasaMcAraka kampanI mathurA kA 4 / 3 / 16 kA nimnalikhita kArDa paDa gayA- bI0 pI0 vibhAga sukha saMcAraka ko pArasala naM0 1957 4 / 3 / 16 mathurA ApakI sevA me AjJAnusAra nIce likhe hisAba se mAla bhejA hai / 11
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 pa0 satyanArAyaNa kaviratna kRpA karake kImata dekara le liijiye| yadi pArasala pahu~cate samaya rupayA pAsa na ho yA koI hisAba meM bhUla ho to pArasala ko vApisa na karake DAkakhAne me amAnata (DipAjiTa) rakhapAkara hamase pUchiye / Upara likhA nambara aura tArIkha avazya likhiye / ru0 AnA nAma cIja 1 prema kA pariNAma 1 hAsya-majarI 1 eka rAta me 40 khUna 1 tar3aphatI machalI 1 kizorI narendra 1 yAro kI yArI 1 phUlasiha DAkU pArasala banAne kA kharca maniArDara kharca 11) kula patA:-- zrImatI sAvitrI devI C/satyanArAyaNajI kaviratna dhA~dhUpurA, tAjagaJja AgarA hamane bhI ina pustakoM ko mNgaayaa| pahale tIna grantha ratna to mile, pichalI cAra sTAka meM the nahI / bar3I utsukatA ke sAtha hamane "eka rAta me cAlIsa khUna'' paDhanA prArambha kiyaa| suna lIjiye
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRha-jIvana | o3m / * eka rAta me cAlIsa khUna | ahaha ? kyA tuma jAnate ho mai kisa miTTI ko banI hU~ ? agara merA nAma lenAra hai to tuma dekha lenA ki mai kyA karatI hU~ / kyA rahamAna tuma mere sAthI bana sakate ho ? yAda rakho agara tumane merA sAtha diyA to mai tumako khuza kara dU~gI / nahI mai tumhArI jAna kI bhI gAhaka ho jAU~gI / 133 rahamAna - kyA tuma isa nAcIja saltanata ke liye apane zauhara kI jAna logI ? kyA tumhArI icchA malakA banane kI hai ? gulenAra - jarUra jarUra usake bure bartAva kA phala usako cakhAye bagaira nahI rahU~gI / rahamAna -- meharabAna, apake sAtha unhone kyA burA bartAva kiyA hai jisakA badalA tuma jAna se cukAogI ? gulenAra --- mujhe isa vakta kucha kahane kA maukA nahI hai / isa vakta to kevala tuma marate dama taka mere sAtha honA cAhate ho ? rahamAna - mujhe ApakI bAtoM me kaba ujara hai| mai basaro cazma Apake kahane ke mutAbika Apake sAtha apanI jAna dene ko taiyAra hU~ / gulenAra ( ha~sakara ) --- mujhako tumase jaisI ummeda thI tumane vaisA ho javAba diyA hai / kyA tumane jo kucha kahA, vaha saca kahA ? rahamAna - kyA maiMne Aja taka koI bAta Apase jhUThI kahI hai ? jisa vakta jo hukma Apa pharamAvegI badA usI vakta usakI tAmIla karegA / gulenAra ne rahamAna ko isa taraha apanI ora kara eka rAta ko maukA pAkara apane zauhara ke khAne me jahara milA diyA / * 'o3m' bicArA bhI kahA~ Akara pha~sA hai / lekhaka /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 paM0 satyanArAyaNa kaviratna khAnA khAne ke bAda jaba khurazaidaalI-gulenAra kA zauhara-bAharavAle mahala meM jAne lagA, taba hI lar3Akhar3Akara jamIna para gira par3A aura thor3I dera bAda muMha se jhAga dene lagA ... ityAdi pustaka hamane jahA~ ko vahA~ rakhado aura socane lage-aisI pustako se kyA lAbha ? inase kyA zikSA mila sakatI hai ? inakA pAThako aura pAThikAo para kyA prabhAva par3egA ? astu, viSayAntara huA jAtA hai / ina paheliyo ko sulajhAnA to sAhitya-samAlocako kA kartavya hai| hama to yahA~ jIvana-caritra likha rahe hai / hame inase kyA prayojana ? isa apriya viSaya ko yahI chor3iye aura mere sAtha "kore satya-grAma ke bAsI" ke antima divasa aura mRtyu kA hRdaya-vedhaka vRttAnta paDhiye /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ antima divasa aura mRtyu brAhmaNa-skUla meM zikSA kA kAma jisa samaya vivAha ke liye patra-vyavahAra ho rahA thA usa samaya satyanArAyaNajI ne zrIyuta mukundarAmajI ko eka patra me vivAha ke prastAva kA virodha karate hue likhA thA--"svataMtra jIvana hI merA jIvana hai| naukarIcAkarI kabhI ko nahI / " vivAha ke bAda satyanArAyaNajI ko naukarI-karanI par3I; kyoki mandira se jo jamIna lagI huI thI usase kula 300) ru. sAla kI AmadanI hotI thii| jaba apanI mRtyu ke pahale mukundarAmajI phIrojAbAda Aye the to unhone mujhase kahA- "merI putrI ne paDitajI se kahA thA ki jo cIja ThAkurajI kI hai use mai nahI khAne kI / isaliye unhe naukarI karanI pdd'ii|" ___tA0 8 julAI san 1926 ko satyanArAyaNajI ne nimnalikhita prArthanA patra brAhmaNa skUla ke sekraTarI ke pAsa bhejA thA Top The Secretary, Brahman School AGRA. Hearing that services of an under graduate are required in your School. 1 offer myself for the same. As for my qualifications I need not say much. my work will show itself,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 satyanArAyaNa kaviratna Hoping my request to be considered favourably. Yours obediently, Dated 8-7-1916 Satyanarayan, (Dhandhupur,) isa prArthanA patra para brAhmaNa skUla ke sekreTarI zrIyuta gItArAma dIkSita ne yaha ArDara diyA thA-- Appointed as an Assistant Master on Rs. 25-P. m. From Ist August 1916 on probation of six months where after to be confirmed on the promise of serving school at least for two years." isake sAtha hI sAtha satyanArAyaNajI ko nimnalikhita patra bhejA gayA thA -- zrImAn satyanArAyaNajI ko jJAta ho ki tA0 23 julAI san 1916 I0 ke prastAvAnusAra Apa 6 mAha kI jaoNca para 25) mAsika vetana para brAhmaNa skUla Agare meM asisTeNTa mAsTara niyata hue hai| kRpayA kama se kama do sAla kI skUla sevA kI svIkArI bhejiegA, jisase ki 6 mAha bAda ApakI mustakilI kA prastAva peza kiyA jaave|| gItArAma dIkSita matrI satyanArAyaNajI ne isake uttara meM likhA thA--- "kRpA-patra milA / brAhmaNa-skUla kI sevA karane meM mujhe koI Apatti nahI hai / sevA kI avadhi do sAla kI ho athavA adhika ; kintu mere jIvana ke nirdiSTa mArgAnusaraNa me yathAsambhava koI vighna-bAdhA upasthita na honI cAhiye / ApakI sevA meM basa yahI merA namra nivedana hai / " ApakA-- satyanArAyaNa
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMtima divasa aura mRtyu 137 isa prakAra bI0 e0 taka par3he hue satyanArAyaNajI jaise vidvAn ko 25) ru0 mAsika kI naukarI / sau bho bataura jaoNca ke dI gaI / isa para TippaNI karane kI AvazyakatA nhii| bAta asala meM yaha hai ki satyanArAyaNajI isa kraya-vikraya maya saMsAra ke sarvathA anupayukta the| 'mAlatI-mAdhava' kI samApti disambara 1917 ke prArambha se hI satyanArAyaNajI 'mAlatI-mAdhava" ke anuvAda-kArya ko pUrNa karane meM lage hue the| indaura-sAhitya-sammelana ke sAhitya-vibhAga se bheje gaye eka patra ke uttara me unhone 2 pharvarI san 1918 ko likhA thA-- ___ "Ajakala mai "mAlatI-mAdhava" nATaka kA hindI-anuvAda karane me vyasta hU~, jo isI avasara para nikala jAnA cAhiye, kyoki pajAbavizvavidyAlaya me usake niyukta ho jAne se aba adhika vilamba karanA dussAhasa hogA / isaliye zakA hai ki ukta kAraNavaza nirdiSTa nibandha ko vaiyAra kara yathAsamaya upasthita karane kA kadAcita hI mujhe avakAza mile / AzA hai, merI vartamAna sthiti para dhyAna dete hue Apa mujhe kSamA kreNge| hA~, mujhase bhI kahI adhika acche jhAlarApATana ke pUjya mitra paM0 giridhara zarmA hai / vaha ukta viSaya para atyanta sundara va rocaka lekha likha sakate hai / isa kAraNa unake sAhitya ke unnata parijJAna se lAbha uThAne ke liye Apa kI sevA me sAdara sAnurodha prArthanA hai| 7 pharavarI ko satyanArAyaNajI ne apane mitra DAkTara lakSmIdatta (phIrojAbAda) ko likhA thA - "zrImatI Ajakala haridvAra hai / jaba unakA patra AyA hai taba usameM unhone apanI tabiyata ThIka hI batAI hai / hA~, yahA~ Ane para yadi unheM jaisI AzA hai, roga ne asA to Apako avazya kaSTa duuNgaa| Ajakala "mAlatI-mAdhava" nATaka para pilAI hai aura Apa ke caraNo kI kRpA se
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 paM0 satyanArAyaNa kaviratna lagabhaga samApta prAyaH ho cukA hai / AzA hai ki eka saptAha meM anuvAda kAryyaM ho cukegA / ApakA uttara rAmacarita aura mAlatI mAdhava dono Punjab University kI krama se High Proficiency and Honors Examinations se prescribed ho gaye hai / isa hetu Apako tathA zrImAnbhavana ko badhAI" / isI dina satyanArAyaNajI ne paM0 padmasiMhajI zarmA ko likhA thA -- gata disambara ke prArambha se hI mai Apake "mAlatI - mAdhava" me laga rahA thA / sAdhAraNatayA jaise-taise use Aja samApta kara pAyA hai / yathAsambhava bhASA kA sudhAra bhI kiyA gayA hai| eka prakAra se use gaDha diyA hai / aba jar3ane kA athavA vividha prastAvo dvArA usameM abhinavatva lAne kA kArya Apa ke liye alaga rakha diyA hai| eka bAra use aura dekha lU~ phira ApakI sevA me bhejane kA yatna kiyA jAya / AzIrvAda dIjiye jisase isa dustara kAryyaM se zIghra nistAra milai" / isake uttara me paM0 padmasiMha zarmA ne likhA thA--" mAlatI - mAdhava" kI Apa punarAlocanA kara gaye / bahuta acchA huA / maiM use phira AdyopAnta eka bAra Apase sunanA cAhatA hU~ / koI aisA maukA mile ki zrI pa0 zAlagrAmajI, bandA aura hajura saba eka jagaha 4-5 dina ke liye ikaTThe ho sakeM to ThIka kAma bne| kyA Apa indaura sammelana me jAya~ge ? zrImatI sAvitrI devIjI ke nAma patra tA0 11 / 2 / 18 ko rAta ke bAraha baje satyanArAyaNajI ne zrImatI sAvitrI devI ke nAma jo patra likhA thA, vaha devIjI ke pAsa surakSita thA / unhone mujhe vaha patra dikhalAne kI kRpA kI thI / usameM likhA thA- 11218 andhera kaisA kara rahI hai bevafAI ApakI / " cAra dina ko cA~danI thaH xx ApakI //
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ antima divasa aura mRtyu khayAle khAma hai apanoM se phAyadA pAnA | sadapha ke kAma kisI dina gauhara nahI AtA // az2ala khaphA hai aura phalaka muddaI jimI duzmana | koI z2amAne me apanA najara nahI AtA // karU~ mai duzmanI kisase, koI duzmana bhI ho apanA / muhabbata ne jagaha chor3I nahI dila me adAvata kI // zrIyukta bhAI banArasIdAsajI, pAlAgana ApakA darzanAbhilASI -- satyanArAyaNa 139 mere nAma patra tA0 12 pharvarI 1918 ko satyanArAyaNajI ne mere nAma nimnalikhita patra bhejA thA -- 12 / 2 / 18 brAhmaNa skUla milA hai| hA~, Aja 11 dina pIche ApakA kRpA-patra zrI pAThakajI se pUrNAnandasiMhajI ( sampUrNAnandajI ?) kA eka patra AyA thA / usakA maine usI samaya uttara diyA thA / ApakA kyA, samagra caturvedI jAti kA, yaha zarIra ciraRNI hai / jisa paitRka prema se Apa loga mere sAtha bartAva kara rahe haiM usase uRNa honA isa janma me to kaThina hai / uRNa hone se yadi sambandha TUTane kI bAta ho to mujhe vaha uRNa sone kA bhI nahI cAhiye / - vizvAsa -- huA ki 'hRdaya-taraMga' isa saMsAra me X X* / isameM atizayokti nahI a. pake patra ke jJAta -1 uTha sakegA; kyoki X * yahA~ para satyanArAyaNajI ne lekhakake viSaya me kucha aisI atyuktimaya prazaMsAtmaka bAte likhI thI jinakA uddhRta karanA anucita pratIta hotA hai / lekhaka
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 paM0 satyanArAyaNa kaviratna hai / yaha isa grAmINa hRdaya kA saccA naisargika udgAra hai / isI se Upara kahA hai ki jo Apake dvArA saMgRhIta huA hai, jise ApakA avalamba milA hai vaha avilamba hI avazya avazya prakAzita ho / yadyapi Apako nahI cAhiye, ( vaha) ApakI kIrti - kaumudI se, dizAo ko mugdha karegA, isame eka akSara bhI mithyA nahI / astu, jaba cAhe Apa taba use bheja sakate haiM / sevA karane ke liye hara samaya taiyAra hU~ / "mAlatI mAdhava " eka prakAra se samAptaprAya ho cukA hai / kisI sahRdaya dvArA usakI punarAvRtti honA paramAvazyakIya hai / dekheM, kise Izvara bheje / pIche chapane kA prabandha ho sakegA / zrImAn gAndhIjI kI prazaMsA me yA ApakI ora se svAgata viSaya me tukabandI karanI paDegI, yaha kRpayA eka kArDa dvArA aura sUcita kara dIjiye / yadi isakA zarIra niroga -- calane phirane lAyaka bhI rahA to yathA sambhava avazya Apa logo kI sevA me patra - puSpa lekara upasthita hone kI prabala icchA hai | bhagavAna vipinavihArI se prArthanA hai ki vaha ukta icchA ko pUrNa kare / saba premiyo ko praNAma ! ApakA satyanArAyaNa Aja maiM prayAgarAja jA rahA hU / yadi Apa ucita samajhe to adhikArI jagannAthadAsa vizArada virakta mandira, bharatapura se athavA citramaya jagata ke bhUtapUrva sampAdaka se likhA-paDhI kare / mujhe to vaha ThIka-ThIka uttara ho nahIM sa0 nA0 dete / zrIsAvitrI devI tathA unakI mAtA nArAyaNI devI ke nAma patra tA0 8 mArca ko satyanArAyaNajI ne nimnalikhita patra zrImatI sAvitrI devIjI ke nAma bhejA thA --
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 141 antima divasa aura mRtyu zrImatI, yathAyogya Apane likhA thA ki apanI kuzalatA likhanA / yakAyaka do dina se tabiyata kharAba ho gaI hai-dasta hone lage hai- aisI hI dazA rahI to khATa para leTanA pddegaa| jAnakI kA sira cakkara khAne lagA hai| vicArI gira pddii| usake kaI jagaha laga gaI hai| jo eka bAra bhI khAnA milatA thA vaha bhI nasIba hone kI kama sambhAvanA hai / pustaka presa me hai, isaliye zahara AnA paDatA hai| dvArikA ghara gayA hai| merI hI saba taraha Aphata hai-gharabAhara jahA~ dekho vahA~ ghabaDAyA-sA phiratA huuN| isaliye yadi Apa apanA aura merA hita cAhatI hoM to turanta patra likhate hI uttara svarUpa svayaM kisI vizvastapuruSa ke sAtha nAnAjI ho vA kundana ho, yahA~ calI Aiye / Apako yaha saba yoM likha diyA hai ki Apa kahatI ki mujhe sUcanA na dii| isase adhika vipatti mujha para kabhI na aavegii| Apake ghabar3Ane ke Dara se tAra nahI diyA hai| isI kArDa ko tAra samajhanA / ApakA satyanArAyaNa __ zrImatI nArAyaNIdevIjI ke nAma nimnalikhita patra unhone likhA thAzrImatI paramapUjanIya mAtAjI, praNAma yakAyaka tabiyata kharAba ho gaI hai| kala se kaI bAra zauca bhI gayA huuN| yadi aisA hI hAla rahA to jaldo khATa me girane kA andezA hai| bahina jAnakI kA dimAga ghUmane lagA hai| bicArI gira paDI / idhara pustaka presa me hai / dvArikA apane ghara gayA hai| jAnakI ke bImAra hone se eka daphA bhI gati se bhojana nahI miltaa| bImArI kI vajaha se bAjAra kA khAne se paraheja karanA par3atA hai| isa prakAra bebaza hokara ApakI sevA
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 paM0 satyanArAyaNa kaviratna meM savinaya nivedana hai ki Apa kRpAkara merI vartamAna sthiti para vicAra karatI huI sAvitrIdevI ko kisI vizvasta puruSa ke sAtha yahA~ bheja de| usake donoM tarapha kA kirAyA yahA~ de diyA jaaygaa| yadi Apa merA hita cAhatI hai to kRpayA isa patra ke uttara-svarUpa me unhe yathAsambhava zIghra bheja de| ApakA satyanArAyaNa devahutI rameza ko pyAra aura saba ko namaskAra / AzA hai; aba Azrama me Apa kArya karane lagI hogii| 19 / 3 / 18 ko satyanArAyaNajI ne mujhe apane patra meM likhA thA-"yahA~ para plega kA bar3A jora hai / avasara para jaisA bana par3egA baisA sevA meM upasthita hone ke viSaya me dekhA jaaygaa| "mAlatI-mAdhava" AdhA chapa rahA thA ki plega ke kAraNa vicArA presa hI banda hogyaa| jaba chapa jAyagA, sevA me bhejuuNgaa| jaba Apa chuTTI para yahA~ Ayege taba 'hRdaya-taraMga' vaiyAra ho jaaygii| sambhava hai ki Apa kI sevA me kucha tukabandI do-cAra dina me bheja skuuN| posTa se athavA pa0 rAmaratnajI. ke hAtha / hindI sAhitya-sammelana indaura 20 mArca ko zrIyuta paM0 kedAranAthajI bhaTTa kA lakhanaU se bhejA huA patra satyanArAyaNajI ko milA, jisameM unhoMne likhA thA "sammelana-sevI indaura jAne ke bAre me pUchate the / maiM to zAyada hI jA skuuN| parantu merI sammati meM tuma avazya jAnA / mahAtmA gAdhI sabhApati hai, yahI AkarSaNa kAphI hai| vahA~ apanA gAndhIstava vA eka aura sAmayika kavitA paDhanA bar3A acchA hogaa|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ antima divasa aura mRtyu 27 / 3 / 18 ko satyanArAyaNajI ne nimnalikhita patra zrIyuta sUryanArAyaNajI agravAla (iTAvA) ko bhejA thA 27 / 3 / 18 AgarA zrIman, praNAma pichalA patra ApakA yathAsamaya AyA, kintu usa samaya plega ke kAraNa skUla banda thaa| Aja sekreTarI ke yahA~ se milA / use dekhakara lAja me DUba gayA huuN| tatprAyazcita-rUpa mai indaura jA rahA huuN| ApakI udAratA me vizvAsa hai ki Apa kSamA karege / una dino "mAlatI mAdhav" chapa rahA thA / kahA~ ? belanagaja me, jahA~ plega phUTa rahA thaa| 11 pharme athavA 6 aka chApakara presa banda ho gyaa| usI jhagaDe me Apako sevA me na A sakA / kSamA kariye aura dayA banAye ra hye| ApakA-satyanArAyaNa bAta yaha thI ki sUryanArAyaNajI ne paDitajI ko apane patra me likhA thA ki, 'iTAvA nAgarI pracAriNI sabhA ke utsava ke samaya Apako tIna sAla se nimantraNa de rahA huuN| Apane pratyeka bAra svIkAra bhI kara liyA lekina Ane kI kRpA eka bAra bhI nahI kI / abakI utsava 23-24 mArca ko honevAlA hai| Apane mere do patro kA uttara bhI nahIM diyaa| mujhe bar3A du.kha hai ki Apa mujhase nArAja ho gaye hai, ityaadi'| indaura-Agamana aSTama hindI sAhitya-sammelana ke sAhitya aura pradarzanI-vibhAga kA kAma mere supurda thaa| eDavarDa hAla me baiThA huA mai pradarzanI kI taiyArI me lagA thA ki itane me satyanArAyaNajI vahA~ A pahu~ce / bar3e prema ke sAtha unhone mujhe gale lagA liyaa| zrIyuta giridhara zarmA navaratna ke AjJAnusAra maine satyanArAyaNajI ko eka tAra bhI indaura Ane ke liye diyA thA aura
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 paM0 satyanArAyaNa kaviratna hama saba unakI pratIkSA kara hI rahe the / unake Ane se hama sabako atyatna harSa huA / sammelana meM kavitA-pATha mahAtmA gAndhIjI ke sabhApati hone ke kAraNa lagabhaga 10 - 12 hajAra naranArI sammelana me sammilita hue the / svayaMsevako kA prabandha ThIka nahI thA / aMgrejI vidyAlayo ke kitane hI vidyArthI svayaMsevako me yo hI bhartI kara liye gaye the aura unhe kisI prakAra kI zikSA nahI dI gaI thI / apanI mirjaI pahanakara satyanArAyaNajI maMDapa me pahu~ce / vahA~ unake grAmINa veSa ko dekhakara sammelana ke dhRSTa aura asabhya svayasevako ne unhe bahuta taMga kiyA / jisa daravAje para jAte, svayaMsevako se duradurAye jAte / jahA~ svayaMsevako ke kuprabandha se rAyabahAdura seTha jamanAlAlajI bajAja ko bhI maMDapa me praveza karate hue apamAnita honA par3A vahA~ ga~vArU mirjaI aura dupallU TopIvAle satyanArAyaNajI ko kauna pUchatA thA / "da hamaiU ghusi jAna deu, hamaU dekhige / " vaha pratyeka daravAje para jAkara kahate the / isa taraha kI bhASA sunakara aura satyanArAyaNa kA veSa dekhakara agrejIdA~ svayasevaka unheM phaTakAra dete the| bar3I muzkila se ve maMDapa me ghusa pAye / dUsare roja mai apane sAtha unhe maDapa meM le gayA thA / vahA~ pahu~cakara bole - "bhUkha lagI hai, kachu khavAo" / hama loga nikaTa ke usa sthAna para gaye jahA~ pratinidhiyoM ke bhojana kA prabandha thA / prayatna karane para bhI kahIM bhojana nahI mila sakA / loga svayaM maje se bhojana kara rahe the / bahuta kucha nivedana karane para bhI unakA hRdaya dravita nahI huA / itane meM mere sAhitya - vibhAga kA eka svayasevaka bAisikila para AtA dIkha par3A / usase bAjAra se kucha phala ma~gavAye / satyanArAyaNajI betaraha bhUkhe the / tela ke seva vA bika rahe the, taba taka vahI lekara hama logoM ne khAye / tatpazcAt maine satyanArAyaNajI ke sAtha jAkara, zrImAn bApanA sAhaba ko AjJA se unhe usa maJca para biThalA diyA jo khAsa-khAsa AdamiyoM ke baiThane ke
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ antima divasa aura mRtyu 145 liye banavAyA gayA thaa| kisI prabandha sambandhI kAryyaM ke liye maiM idhara-udhara ghUma rahA thA / thoDI dera me Akara dekhatA kyA hU~ ki satyanArAyaNajI apane sthAna para khaDe hue hai ! jo kucha huA thA usakA vRttAnta zrImAn ThAkuralAla sihajI karmacArI revenyU vibhAga, riyAsata indaura ke zabdo me suna lIjiye / 5 " maine dekhA ki ki eka sajjana vRndAbanI mirajaI pahane do paise kI dupallI sapheda TopI lagAye, sapheda pichaurA bagala me dabAye hAtha me kAgajo kA pulindA liye 'naMge pA~va kursI para baiThe hai / " mai dhIre se unake pAsa pahu~cA aura nIce likhe anusAra bAtacIta huI / mai-- kyA mahAzayajI, Apake pAsa isa sthAna para baiThane ke liye TikaTa hai ? grAmINa puruSa -- ( kucha musakarAte hue, parantu karuNAjanaka bhAva se) nahI mahArAja, mere pAsa TikaTa to nahI hai / mai- phira Apa yahA~ kaise baiThe hai ? grAmINa puruSa -- ( usI bhAva se ) mahArAja, mujhe sammelana ke eka ucca karmacArI ne yahA~ baiThane kI AjJA dI hai / mai- kyA Apa kRpA karake una ucca karmacArI kA nAma batA dege ? grAmINapuruSa - mahArAja, mujhe bApanA sAhaba ne yahA~ beThane kI AjJA dI hai / yaha sunakara mai vahA~ se cala diyA aura rAyabahAdura DAkTara sarajUprasAdajI mantrI- sammelana ke pAsa jAkara unako saba hAla sunAyA / DAkTara sAhaba ne ha~sakara kahA -- ThAkura sAhaba, kyA Apa satyanArAyaNajI ko nahI jAnate hai ? yaha sunakara mere Upara vajra-sA TUTa paDA / x x x sabhAvisarjana hone para baDI muzkila se paMDitajI kA patA lagAyA / bahuta-se manuSya unako ghere khaDe the / maine hAtha jor3akara kahA - "paDitajI, anajAne
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 satyanArAyaNa kaviratna kA aparAdha kSamA kiijiye| "cahiya vipra-ura kSamA ghanerI" / yaha sunakara paMDitajI musakarAte hue hAtha jor3akara kahane lage-"ThAkura sAhaba, Apa kSatriya hai ! brAhmaNa to sadA kSatriyo ke Azrita rahe hai / kSamA-phamA kAhe kI" ___ kucha prastAvoM ke pAsa hI jAne ke bAda mahAtmA gA~dhIjI ne progrAma me paDhakara kahA--"aba satyanArAyaNa kaviratna apanI kavitA sunaavege"| satyanArAyaNajI apanI mirajaI sa~bhAlate hue tathA kAgaja ke do Dukar3e hAtha me liye uThe aura mez2a ke nikaTa khaDe ho gaye / maJca para baiThe rAya sAhabo aura rAyabahAduro ko kucha ha~sI-sI aaii| satyanArAyaNajI ne rasakhAna ke ye do kavitta par3he-- vA lakuTI aru kAmariyA para rAja tihU~ra ko taji ddaaro| AThahu~ siddhi navau nidhi ko sukha nada kI gAya carAya bisaaro| rasakhAna kabo ina nainanu te braja ke bana-bAga-tar3Aga nihAroM / koTina hU kaladhauta ke dhAma karI ke kuMjana Upara vAroM / mAnusa hoM to vahI rasakhAna basau mili gokula gaoNpa ke gvArana / jo pasU hoM to kahA basa mero caro nita nanda kI dhenu majhArana / pAhana ho to vahI giri ko jo kiyo brajachatra purandara dhArana / jo khaga hoM to basero karau vahi kAlindI kUla, kadamba kI DArana / ina kavitto ko satyanArAyaNajI ne aise madhura svara se paDhA ki sAre paDAla meM sannATA chA gyaa| zrotAgaNa daga raha gye| phira unhoMne apanI 'pratinidhi-prema-puSpAJjali" pddhii| darazana zubha paaye| dhanya bhAga ina nayananu ke jo lakhi tumakoM sarasAye / / jaisI kAnana sunI sukhada suci sundara kotiM tumhaarii| so saba Aja Apu hama dekho parama punIta piyArI / /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ antima divasa aura mRtyu pyAre // zrI ghanazyAma prema ke papiyA rasanidhi mIna prabIna / dayA- dravita tava hRdaya manohara niramala nitya navIna // sarala subhAva abheda anUpama mati ananya taba bhrAjai / manahu~ pratIti prIti pratibhA priya puNya prabAha birAjai // prema-punIta mArga ke gAmI saba jaga ke ujiyAre 1 prabhupada-padma-parAga rAma ke alabele ali hindU - nayana-cakora candra tuma navajIvana sahRdaya hRdaya - kumoda khilAvana moda bharana carana- kamala tava darasi parasi-hama hare bhare phUlata jyoM drumalatA sumanayuta lahi RturAja yaha jAtIya beli jo hindI jana hiya bana pulaki sIMciye aisI basa jo aba nahi sUkhana mohana pyAre tumasoM nisadina binaya vinIta hamArI / vistAraka | upakAraka // bhaye Aja / svarAja / / laharAvai / pAvai // hindU hindI hinda deza ke banahu satya hitakArI // jisa samaya satyanArAyaNa yaha kavitA par3ha rahe the, sampUrNa maMDapa karatala dhvani se gU~ja rahA thaa| isake bAda unhoMne bar3I zraddhA-bhakti se gA~dhIjI kI ora mukha karake aura zraddhA-bhakti pUrvaka sira navAkara kahA -- " aba kucha mahArAja kI sevA meM eka tukabaMdI nivedana karUMgA" phira unhoMne "zrI gAndhI - stava" pddh'aa| jisa samaya unhoMne yaha padya par3hA- tumase basa tumahIM lasata, aura kahA kahi cita bhareM / 'sivarAja' 'pratApa' 'ru 'mejinI ' kiMna-kina soM tulanA kareM // jisa samaya unhoMne yaha padya par3hA thA usa samaya upasthita janatA prema-vihvala ho gayI thI / stava kA antima pada yaha thA ---- ahiM sArathI bane kamaladala Ayata locana, arajuna soM batarAta biha~si trayatApa bimocana | jaba bidhi deta yahI puni-puni samajhAvata, ' dainya' palAyana' ekahu nA mohi rana meM bhAvata / 12 147
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 paM0 satyanArAyaNa kaviratna ika nimitta-mAtra hai tU aho, phira kyo cita-bismaya dharai. gopAla kRSNa mohana madana so tumhAra rakSA kreN| isa kavitA ke prabhAva ko paM0 veGkaTezanArAyaNa tivArI ne "lIDara" "nyU iMDiyA" ityAdi ko bheje hue apane tAra me ina zabdoM dvArA prakaTa kiyA thA Pandit Kaviratna Satyanarayan of Agra read very beautiful Hindi poems composed by him, which kept the whole audience spellbound in admiration. arthAt "AgarA nivAsI kaviratna pa0 satyanArAyaNa ne apanI racI huI baDI manohara kavitAe~ paDhI, jinase prabhAvita hokara sampUrNa zrotAgaNa matra-mugdha-se ho gye|" sammelana ko baiThaka samApta hote hI satyanArAyaNajI kI kavitA kI bar3I maoNga huii| kisI ne kahA-'paDitajI, eka prati hame de diijiye| kisI ne kahA.--"hamAre patra ke lie eka kApI hameM pradAna kiijiye|" eka mahAzaya apanA vijiTiGga-kArDa dekara kahane lage-"paDitajI, isakI eka kApI meharabAnI karake mere nAma bar3audA bheja diijiye| aneka vidyArthI to isa kavitA ke liye mujhe taMga karate rhe| satyanArAyaNajI ke pAsa kevala eka prati thii| kaI pratiyaoN to satyanArAyaNajI ne aura maine samAcAra-patroM ke liye nakala kI, lekina ve prApya nahI thI / isaliye inhoMne mujhe AjJA dI ki aura pratiyaoN tuma bheja denA / 1. svayaMsevako dvArA apamAnita usa 'garIba bAmana" ke madhura svara aura kalita kavitA-pATha. ko indauravAle bahuta dina taka nahI bhUle / isa sammelana ke avasara para caturvedI jagannAtha prasAdajI ne "sihAvalokana" zIrSaka apanA nibadha par3hA thaa| use sunakara satyanArAyaNajI caturvedIjI se bole-"basa, brajabhASA se to barasa-bhara ke liye nizcinta ho gayA / " /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ antima divasa aura mRtyu 149 satyanArAyaNajI se indaura me hama logo kA khUba manoraMjana huaa| maiMne kahA-merI pustaka "pravAsI bhAratavAsI kA nAma ApakI eka kavitA me AyA hai| acchA batAiye to sahI, kahA~ AyA hai ?" satyanArAyaNajI ne kahA--"yaha to hamai naoNi mAluma" / maine phaurana hI "zrIgokhale" nAmaka kavitA kI ye paktiyA~ paDhI kulI prathA ucchinna karana jina zakti prkaasii| jinake amita kRtajJa "pravAsI bhAratavAsI // " paMDitajI bahuta haMse aura bole--"ji tumane khUba yAda rkkhii|" phira maine unase kahA--"kabhI-kabhI aisA hotA hai ki kavi apanI kavitA ke jisa bhAva ko nahIM samajhatA hai use pAThaka samajha jAte hai / " satyanArAyaNajI ne kahA.-'haoN, aisA hotA hai|" mai-"ApakI kavitA se udAharaNa de sakatA huuN|" satyanArAyaNa--"acchA btaao|" maine kahA--"aisI tUmA-palaTI ke guna neti-neti zruti gAvai / " yaha pakti Apane 'mAdhava Apa sadA ke kore' nAmaka kavitA me likhI hai| isame 'tumA-palaTI' kA dUsarA artha yaha bhA ho sakatA hai ki zrIkRSNa bhagavAna devakI mAtA ke yahA~ se jasodAmaiyA ke yahA~ gaye the isaliye 'tU mA palaTI' meM unapara vyagya kiyA gayA hai / ___ satyanArAmaNajI baDe prasanna hue aura bole-"vA | ji tumane acchI artha lagAyau !" indaura me satyanArAyaNajI misTara sI0 e0 DAbsana' se bhI mile the| DAbsana sAhaba pahale Agare meM heDamAsTara the, jaba ve AgarA chor3akara indaura Aye the to satyanArAyaNajI ne unake liye 'abhinandana-patra' likhA thaa| indaura me satyanArAyaNajI ko DAbsana sAhaba ke pAsa mai hI le gayA thA / DAbsana sAhaba unase hindI me bAtacIta karane lge| mai isa bAta ko
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ .150 paM0 satyanArAyaNa kaviratna nahI jAnatA thA ki ve satyanArAyaNajI se paricita hai| isaliye maine mi0 DAbsana se kahA--"satyanArAyaNajI to agrejI khUba par3he hue hai-Apa unase agrejI me kyo nahI bolate ?" misTara DAbsana bole-'satyanArAyaNa ko mai khUba jAnatA hU~ / Agare se calate vakta inhone mujhase kahA thA ki "hindI, hindU, hindustAna" ko mata bhUla jAnA / isaliye maiM inase hindI me bolatA hU~ !" yaha sunakara mujhe lajjita honA par3A / DAbsana sAhaba ko jo 'abhinandana-patra' diyA gayA thA usame satyanArAyaNajI ne ye zabda likhe the-- "nita dhyAna rahai tava hRdaya me Iza-caraNa aravinda ko, priya sajana, mitra, nija chAtrajana, hindI-hindU hinda ko"| jaba satyanArAyaNajI hamArI pradarzinI dekhane Aye to maine unase kahAApa apanI koI kavitA sunAiye / usa samaya unhone bar3e madhura svara se yaha pada sunAyA thA -- sudhi rahi-rahi Avata tava sa~ga kI raMgaraliyA~, naya nayanAbhirAma zyAmala vapu-zaila gaga-taTa galiyoM ! rasa-batarAni bicArata bikasata roma-roma kI kaliyA~, sata garIba ko pheri deu mana bhalI na ye chalabaliyA~ / . oGkArezvara-yAtrA sAhitya-sammelana sampanna hone para satyanArAyaNajI oGkArezvara ke darzana ke liye gaye the| sAtha me paM0 totArAmajI, adhyApaka rAmaratnajI, pa0 bhagIrathaprasAda dIkSita, zrI rAmaprasAdajI Adi the| isa yAtrA kA vivaraNa zrI totArAmajI kI jabAnI suna liijiye| . "gola TopI lagAye' bRndAvanA mirjaI pahane, gale meM agauchA DAle aura bagala me gajI kI cAdara aura loTA dabAye satyanArAyaNajI hamalogo ke sAtha sTezana para pahu~ce / TikaTa lAne kA kAma paMDitajI ko saupA gyaa| bhIr3a bahuta thii| paMDitajI ne bahuta koziza kI, lekina TikaTa nahIM mila
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ antima divasa aura mRtyu 151 skaa| do-cAra dhakke jarUra mile / lauTakara paDitajI bole- kyoM bhaiyA, ji mote kaunasI adAvaTi ko badalau kADhayo jo moi TikaTa laibe bheji dayau mhA~ to ciMTI keU dhasive kU Thaura nAya / khirakiyA pai pelamapelA hai rahI hai, TikaTa kaise lAUto?" hama loga khUba ha~sane lge| phira dUsarA sAthI jAkara TikaTa le aayaa| rela AgaI aura jhaTapaTa saba sAthI ekahI Dibbe me ghusakara baiTha ge| mai unake pAsahI baiThA thaa| paMDitajI ne mujhe apanA "bhramara-dUta" sunaayaa| phira mujha se kahA-"tumaU kachu sunaaau|'' maiMne kahA--"kyA sunAU~ ?" satyanArAyaNajI ne kahA--"acchA to apane byAha kI kathA sunAau ki phijI me tumhArI byAha kaise bhayo / phira maiU ahane byAha kI kathA tumhai sunaauuNgo|" isI prakAra bAtacIta hotI rhii| hama loga moraTakkA sTezana para utare aura vahA~ se oGkArezvara ke liye bailagAr3I kirAye karane kI tadabIra hone lgii| bailagADI vAlA 2) rupayA prati savArI maoNgane lgaa| paMDitajIne kahA--calau satyAgraha karIpaidala clii| phira gAr3IvAlA ATha Ane savArI para AgayA, lekina hama logo ne to satyAgraha kara diyA thA ! paidala cala par3e / eka gaTharI satyanArAyaNajI ne apane sira para rakhalI aura eka maine / maine unase pUchA"Apa apane vivAha se santuSTa to hai ?" satyanArAyaNajI ne kahA-"kA kahai ! kachu kahata banti nA~i / tuma hamAre ghara ko ThekA le leu / jamIdArI mandira saba tumako saupi deige aura hamai chaTTI deu"| isa prakAra bAtacIta karate hama narmadA ke pavitra taTa para jA pahu~ce / nAva taiyAra milI / saba nAva me baiThe aura usa pAra phuNce| eka paMDe ne hamako apane makAna me ThaharA diyaa| satyanArAyaNajI ko vahA~ sAmAna kI rakhavArI ke liye biThalAkara hama loga bhojana kI talAza me nikale / lauTakara dekhA to paMDitajI lApatA | saba jagaha talAza kiyA--kahI patA na lgaa| phira hama loga oGkArezvara ke mandira me phuNce| vahA~ eka sipAhI ne unhe kone me biThalA rakkhA thaa| vahA~ rAjA kI ora se eka sipAhI rahatA
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 paM0 satyanArAyaNa kaviratna hai jo pratyeka darzanakaranevAle se ) / do paisA le letA hai / paMDitajI ke pAsa paise the nahI / sipAhI ke rokane para bha Apa bhItara cale gaye the| jaba lauTakara Aye to sipAhI ne unhe roka liyA aura kahA--"pahale do paise rakhado, taba jAne paaoge|" isIliye Apa vahA~ baiThe the| jaba hama pahuMce to hamane pUchA--kaise baiThe ho ? satyanArAyaNajI bole--''baiThe kA hai giraphadAra hai| khUba khabari laI Apane / hama to jAnate ki koI khavara livaiyA haiI naoNhi / jA rAjA ke sipAhI ke pAle paDe hai|" hamalogo ne do paise diye aura paDitajI darzana karake hamAre sAtha cale aaye| ___ narmadA me hama logo ne snAna kiye / paMDA apanI dakSiNA lekara calA gayA-phira satyanArAyaNajI ne mujhe bulAyA aura kahA--"narmadAjI ko pAnI hAtha me leu''-maine kahA-"kyo ?" paMDitajI ne kahA--"leu tau pAnI / " maine pAnI liyaa| phira paDitajI ne kahA- tuma kaho, ki he narmadAjI, hama satyanArAyaNa ke bApa banate x x | " yaha sunakara mujhe ha~sI AgaI aura maine hAtha kA pAnI girA diyaa| paDitajI ne kahA----"ji kA karI / hama tumhe apanI jamIna-jAyadAda saba sauMpate aura chuTTI lete " oGkArezvara se hama loga moraTakkA kI ora cala diye| rAste meM eka jagaha pakkA ku~A thaa| eka AdamI pAnI pilAtA thaa| hama logoM ne vahIM vizrAma kiyA aura baiThakara cane khAne lage / satyanArAyaNajI ne usa pAnI pilAnevAle ko bhI bulAyA aura usako bhI vahI bitthlaayaa| paMDitajI muskarAte hue usa AdamI ke sAmane baiTha gaye aura bole-"ji AdamI hamArI sasurAri ke mAlUma patteM / " hama saba ha~sane lage-"hamArI naoNya to hamAre kaU mitra kI sasurAri ke hai|" phira saba ha~se / / paDitajI ne kahA-"ha~sata kA ho, pUchi ju leu / " kyau bhaiyA, kaoN rahatau ?' usane uttara diyA--"Agare ke pAsa" / paMDitajI ne kahA--- "kauna so gA~va ?" usane gaoNva kA nAma btlaayaa| paMDitajI ne kahA "caturbhuja ko jAnatau ?" vaha AdamI bolA--"caturbhuja ko tau hamArI bahana byAhI hai|" satyanArAyaNajI ne kahA " dekhi leu, hamane ThIka kahI ki
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ antima divasa aura mRtyu nA~hi / " hama loga khUba ha~se | paMDitajI ne usase kahA-"dekhau bhaiyA, "burau mata mAniyo / tuma to hamAre ghara keI ho / " isI prakAra ha~sate aura bAtacIta karate hama loga moraTakkA sTezana para pahu~ce aura vahA~ se rela me baiThakara indaura aautre| yaha mujhe kyA mAlUma thA ki paMDitajI se hamArA yaha aMtima milana hai| unakI smRti hRdaya-paTala para cirakAla taka aGkita rhegii|" indaura se vApisI 3 apraila ko pa0 satyanArAyaNajI apane mitra bhagIrathaprasAda dIkSita ke sAtha indaura se Agare ke liye ravAnA hue| sTezana para pahu~cAne ke liye mai gayA thaa| baDI muzkila se jagaha milI / * jaba gAr3I calane ko huI to maine ha~sI me kahA-'paDitajI eka bAta hamArI hU maanio| jaba rela calana lagai taba caDhiyo aura jaulo khaDI na hona pAvai uttara priyo|' --paMDitajI ne ha~sakara kahA--"bhaiyA tumhArau kahI jarUra maaningge"| calate-calate mene paMDitajI se kahA-'mai pandraha-bIsa roja bAda dhA~dhUpura pahu~cUgA taba taka Apa "hRdaya-taraGga" ThIka kara rakhiye / " gAr3I caladI aura paDitajI A~kho se ojhala hogaye / antima patra aura antima kavitA indaura me maine paMDitajI se nivedana kiyA thA ki merI pustaka "pravAsI bhAratavAsI" ke mukha-pRSTha ke lie koI padya banAkara bhejnaa| 8 apraila 1918 ko paMDitajI kA nimnalikhita patra milA--. *grAmINa pozAka hone ke kAraNa loga ghusane nahI dete the / jaise-taise maiMne ghusakara jagaha kI aura bitthlaayaa| paDitajI bole---"mirjaI pahina ko ji sajA hai|"
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 paM0 satyanArAyaNa kaviratna zrImAn bhAI banArasIdAsajI, praNAma / yahA sakuzala A pahu~cA / Apake anugraha kA ise phala samajhiye / Apa logo ko bar3A kaSTa huaa| ApakI AjJAnusAra TAiTila ke lie do pakti bhejatA huuN| pasanda Ane para kAma me lAnA / bahuta socA, kintu isake sivAya kucha na sUjhA koI maMtra* ho koI taMtrA ho kaisA hI ho kAja, satyAgraha svarAja hI kevala sabakA eka ilAja / yahA~ plega kA bar3A prakopa hai| isalie akla ghAsa carane calI gaI hai / kSamA kariye aura kRpA banAye rakhiye / zrImAn dvArikA prasAda 'sevaka' se praNAma vA namaste kaha dIjiye / varave Adi premiyoM ko praNAma / ApakA satyanArAyaNa yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki brajabhASA-kavi kI antima kavitA khar3I bolI me huii| 15 apraila san 1918 kI bAta hai| saMdhyA kA samaya thA / kucha jhuTapuTA-sA ho rahA thaa| satyanArAyaNajI zrImatI sAvitrI devIjI ko, jo sAta-ATha roja pahale jvAlApura se dhA~dhUpura AgaI thI, "mAlatImAdhava" ke prUpha meM se ziva kI stuti sunA rahe the / phira unhone apanI baha kavitA sunAI jo svAmI rAmatIrtha ke sAtha rahate samaya likhI thii| tatpazcAt Apane paM0 padmasiMha zarmA ko bhejI apanI nimnalikhita kavitA sunAI-- *matri-maMDala zAsana-paddhati-- rAjataMtra yA prajAtaMtra
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ antima patra aura antima kavitA jo moso ha~si milai hota mai tAsu nirantara cero, basa guna hI guna nirakhata tiha madhi sarala prakRti ko prero| yaha svabhAta kI roga jAniye mero basa kachu nAhI, nitanava bikala rahata yAhI so sahRdaya bichurana maahii| sadA dAruyoSita sama bebasa AjJA mudita pamAna, korau matya grAma ko bAsI kahA "takallupha" jAne // kavitA sunane ke bAda Apane kahA-bhUkha lagI hai| unakI guru bahana ne kahA "kala ke liye ATA pisane, gehUM de Ao, roTI abhI hAla banatI hai" gehU kI DaliyA lekara satyanArAyaNajI ghara ke bAhara gaye / unake sAthI gedAlAla jATa ne kahA "paDitajI mahArAja, pAlAgana / " use AzIrvAda dete hue gehU DAlane cale gaye / udhara se lauTe to gedAlAla ne kahA "-mahArAja, daNDota" / satyanArAyaNa ne kahA--"jaba hama gaye the taba tumane pAlAgana kahI thI aura aba hama lauTa ke Aye hai taba 'daNDauta kahate ho, yaha kyA bAta hai ?' gedAlAla ne kahA-'bhAI, taba tuma paDitAnI ke hukuma se, gaye the| ghara-gRhasthI ke dhadhe me gehU~ lekara gaye the so hamane pAlAgana khii| aba tuma khAlI hAtha bAbAjI kI taraha lauTe ho so hama tumhe daNDauta karate hai !'satyanArAyaNajI gedAlAla kI isa ukti ko sunakara muskarAye aura kahA-'tuma to aisoI majAka karibau krau|" ghara pahu~cakara roTI khAI / una dino dhA~dhUpura me plega phailA huA thaa| haije kA kahI nAmonizAna bhI na thA / * plega se bImAra eka stro ko dekhane ke liye gaye / vahA~ se lauTakara bole-"jI macalAtA hai| jAne kyA ho gayA / kasarata kara eka sAtha roTI khAlI isase, yA na jAne kisase / " "koro satya grAma ko bAsI kArana kachu na jaane|" *satyanArAyaNajI usI dina dhA~dhUpura ke nikaTavartI grAma mahAvana ko gar3hI se dho lekara Aye the| lekhaka /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 satyanArAyaNa kaviratna zrImatI sAvitrI devI apane 16 / 12 / 18 ke patra me likhatI hai-- "cAro ora plega kI bImArI phailI huI thI / eka AdamI ke kahane para dhyAna dekara pAsa ke hI ghara me eka gilTIvAlI strI ko dekhane ke lie cale gaye / jabase bImArI zurU huI thI, ve cAhate the ki vahA~ se kahI aura cale jAyeM, kintu mere jvAlApura se dera me pahucane ke kAraNa ve icchApUrNa na kara sake / isa strI ko dekhakara oSadhi batalAI aura vahA~ se kucha dera bAda hI vApisa lauTa paDe / merA Agraha thA ki bImArI ke kisI rogI ko dekhane na jAya, kintu usa AdamI kI vizeSa vinatI karane para sAdhAraNa bImArI samajhakara cale gaye the| zoka / vahI unako mRtyu kA kAraNa huI / vApisa lauTa kara unhoMne hamase jikra taka na kiyA aura Apa hI prasannatA se ghUmate rahe / bAhara jAkara aura logo se kahA bhI ki merA citta vyAkula ho rahA hai / sabane kahA ki pustake dekho - citta zAnta ho jAyagA aura hama bhI kucha sunanA cAhate hai / una dino " mAlatI - mAdhava" chapa rahA thA / usakA prUpha lAkara mujhe zivajI kI stuti sunAne lge| svAmI rAmatIrthajI ke sAtha rahate hue jo banAyA thA vaha "kabhI mujhame tujhame bhI pyAra thA, tumheM yAda ho ki na yAda ho" saba sunAte rhe| maiM bhI suna rahI thI / mujhase kahA ki yaha tuma noTa kara lenA, maine rAmatIrthajI kI AjJA se banAyA thA / maiM khuza huI aura cAhA ki utAra lUM, parantu unhone kahA ki aba mujhe sunAne do, phira utAra lenA / kavitA meM aise magana the ki unheM apane zarIra kI sudha na rahI / roTI Adi khAne ke bAda tAlebara nAmaka eka lar3ake se, jo brAhmaNa skUla meM paDhatA thA aura bImArI kI vajaha se hamAre ghara para hI thA, bAte karate rahe / piparameNTa Adi bhI khAyA / karIba 3 baje unake peTa me darda huaa| sAtha hI kai- dasta zurU hue| subaha ko 5 vaje hamane DAkTara bulavAyA aura unase kahA ki DAkTara AnevAle hai / hamako cintita dekhakara Apa hameM dhairya dilAte rahe aura idhara-udhara kI bAtacIta karate rahe / DAkTara bhI bahuta rogI dekhane se na A sake, davAI de dI, vaha unhoMne khuzI se pIlI aura cupacApa leTe rhe| kai Adi 156
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ antima patra aura antima kavitA 157 banda ho gaI, phira acAnaka kamara me darda zurU huA aura sabake dabAne para bhI unhe becainI baDhatI hI gaI / bolanA bhI banda kara diyA / phira do AdamI DAkTara ko lene gaye / saba manuSya aisI dazA sunakara cale aaye| mujhe dhIraja baMdhAne lge| maiMne kaI AvAja dI, saba niSphala / unhone kucha na kahA / ghaMTA-bhara behoza leTe rhe| mAliza kI gaI, zahada caTAyA gayA, pAnI DAlA, vaha bhI andara na jA sakA | maiM ekadama cillA par3I / mujhe unakI sUrata dekhakara yaha vizvAsa bhI na huA ki Aja antima bidAI hai / aba lAkha koziza karane para bhI maiM na pA sakU~gI! jora se ghabarAkara maiMne apanA hAtha sirahAne kI tarapha paTTI para de maaraa| eka dama caukakara merI ora dekhA aura sadA ke liye hatabhAginI se vidA le lI / " mRtyu ke do ghaTe bAda DAkTara sAhaba Aye / ___ isa prakAra vinA samucita cikitsA hue sarala prakRti satyanArAyaNa ne sadA ke liye A~kheM banda kara lI | jaba satyanArAyaNa kI usa samaya kI sthiti kI kalpanA karatA hai, jaba ve mRtyu-zayyA para leTe hoge, AgarA nivAsI anya mitro ko, bImArI kI koI sUcanA na dI gaI smaraNa karate hoge, aura AdhI chapI priya pustaka 'mAlatI-mAdhava' kI yAda AtI hogI aura phira socate hoge ki aba DAkTara AtA hai, DAkTara aba AtA haiDAkTara nahI AtA, jIvana kA anta A jAtA hai merA hRdaya bhara AtA hai ! adhika nahI likhA jaataa| kucha dera Thahariye aura mere sAtha cAra A~sU Apa bhI bahA liijiye| zava ke sAtha dhA~dhupura ke bahuta-se grAmINa mitra gaye / jo hala calA rahe the ve hala chor3akara aura jo kheta me pAnI de rahe the ve pura chor3akara zava ke sAtha ho liye / aMgUrIbAga ke nikaTa, yamunA-taTa para, citA banAI gaI tAlevara vidyArthI ne agni-saMskAra kiyA / aura kucha hI kSaNo me satyanArAyaNa kI sarala-saumya mUrti sadA ke liye A~kha-ojhala ho gaI !
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 paM0 satyanArAyaNa kaviratna vaha komala kAkalI kalita so, sIkhI, vRndA vipina niveza / masta kAnha ko kara kara detI, hara hara letI hRdaya pradeza // rASTra bhAratI ke upavana me hotI rahatI thI vaha kUka / kara kara diye krUratAo ke usane sadA karor3oM Traka // vaha kokila, ur3a gayA, gayA-vaha gayA-kRSNa ! dIDo laao| vana devI kA dhana lauTAo-sacce nArAyaNa ! Ao //
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kA vyaktitva jIvanI-lekhakoM ke ziromaNi plUTArka ne eka jagaha likhA hai-"manuSya ke guNo aura avaguNo kI yathArtha jA~ca sadA usake atyanta prasiddha kAryo se hI nahIM hotI, balki prAyaH eka kSudra kArya-eka choTI-sI bAta athavA majAka-se manuSya ke asalI caritra para jo prakAza par3atA hai vaha usake lar3AI ke dino ke bar3e-se-bar3e ghirAva aura yuddho se nahI par3a sktaa|" isI Adarza vAkya ko sAmane rakha kara yahA~ satyanArAyaNajI ke jIvana para dRSTipAta kiyA jArahA hai kavitAmaya jIvana pahalI bAta jo satyanArAyaNajI ke jIvana me dIkha par3atI hai vaha haiunakA kavitAmaya jIvana / ciTThiyA~ prAya kavitA me hI likhA karate the| 18 / 4 / 1605 ko satyanArAyaNajI ke pAsa unake eka mitra kA nimnalikhita patra phuNcaa| AgarA 18 / 4 / 1605 are o paMDita, jaya zrIsatyanArAyaNajI kI! lallU terI tArA rUrI sarasutI me chapI / maiMne Aja dekhI ho / sItalA galIvAre bajanAtha ke pAsa AjI AI hai / dvivedIjIne bar3I kirapA karI, 70 hI laina chApI haiM / jo phussati hoya to Ayake dekhiyo aurahU kAU kI banI basaMta vAmeM chapI hai| hamArI aura caubejI aura paMDitajI ko salA etabAra ko tumhAre mhA~ Aibe kI bhaI hai / jo tumhArI rAjI hoi to cale Ame /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 paM0 satyanArAyaNa kaviratna paMDitajI mahArAja tava nikaTa vinaya ika mora / patrottara dIjo hame karike kirapA 'ghora' // nAma likhane pai kucha nahI maukUpha, taraja taharIra se samajha lenaa| (eka hitacintaka) paMDitajI ne isa patra ke Upara likha diyA jAne yaha kara kamala so likhyo tAhi AsIsa / pUjahi kari karunA sakala tAsu Asa jagadIsa / / aura patra kA uttara diyaa| tava Avana ko sunata hI ura ati baDhayo uchAha / hama premI pAgalana ko aura cAhiye kAha / eka mahAzaya ne patra bhejakara mAsAhAra ke viSaya me ApakI sammati JchI / Apane jabAba me likhA bhagavana kRpA patra tava aayo| apano mata yathArtha pragaTana me yaha kabahu~ na skucaayo| jo jaga rasanA soM jala pIvata te saba mAsAhArI / unakI dayA-rahita rada-racanA manuja loka so nyArI / / svaya siddha yaha prakRti niyama hai phira kou bAta batAve / yAhI so kapi khAta na Amisa sulabha satya darasAvai / / kisI mitra ko naye varSa kI badhAI dete hue Apane likhA thA yaha naI brs| 'dei tumako sakala maMgala majuphala-prada harasa / prakRti pAvana parama bhAvana premakara priya parasa / Atma-gaurava divya dutimaya abhaya jIvana darasa // suhRda sata jana sarala sundara sadaya sahRdaya sarasa //
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kA vyaktitva 161 kisI lekhaka ne apanI pustaka 'manovilAsa' paMDitajI ke pAsa bheja dI / Apane usakI svIkRti ina paktiyo me dI -- dekhA manovilAsa | paDhakara pUrana prema bhAva kA ura me huA vikAsa // yahI vinaya hai satacita AnaMda pAvana jagadAdhAra / de sAmarthaM tumhe jisase ho hindI kA upakAra // apane eka mitra ko patra likhate hai AhA AI AI AI tava patrI ananta sukhadAI | darasana - biraha - bithita jo a~khiyA~ tinakI tapati bujhAI // jyohI ha~samukha capala cAru cakhalaunI chabi darasAI / lalaki dharI so dhAi hRdaya me palaka kapATa caDhAI // lahi ikanta nihacanta sakala vidhi satya karata manabhAI / apane parama mitra lakSmIdattajI ke yahA~ gaye / una dinoM lakSmIdattajI DAkTarI paDha rahe the / Apane padya likhakara unake daravAje para TAMga diyA / prathama pATha jo paDhata hama mAnava-jAti saneha | hamArI sakala vidhi vimala dayA ko geha // vaizya borDiGga - hAusa me gye| rAta ke 8 baje the / unake mitra mAdhurI prasAdajI ne kahA--" paDitajI, hamArI hastalikhita patrikA "bhAratI" ke liye kucha kavitA likha dIjiye" - satyanArAyaNajI ne uttara diyA - " isa vakta dimAga kAma nahI karatA / " ayodhyAprasAdajI pAThaka ke dhara ke lie cala diye| mujaphpharakhaoN ke bAga taka pahu~ce the ki lauTa Aye aura bole- 'acchA leu likha leu' akSara brahmavicAra sAra meM magna mudita mana / prakRti haMsa AsIna svayaM pratibhA nava jIvana // bilasata prabhA pradIpta maMju mukha maMDala pAvana / brahmacayyaM pUrana pratApa jagamagata suhAvana //
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 pa0 satyanArAyaNa kaviratna abhinava jaga jAgRti bhAvamaya kara vINA jhkaartii| asa zruti-pANI ho sadaya sata varadA vANI, bhAratI // zrIyuta rAdhAcaraNajI gosvAmI ne apane putra ke vivAhotsava ke liye jo patra bhejA thA, usame likhA thA"savat vasu rasa aGka bidhi, mAghava hari dina zyAma / karike kRpA barAta me; __caliye mathurAdhAma // yaha patra 26 apraila san 1911 ko; jisa dina barAta jAnevAlI thI, usI dina, paNDitajI ko milA / Apane uttara diyA--- sukhada patra milyo priya Apako-- avasi, kintu lahyo dina ke dinaa| sira dharo svapadAmbuja reNu ko, asa kahA~ mama majula bhAga haiN| yaha bar3e urajhe gRha-kArya hai, na avakAza prabho yahi hetu soN| sadaya mo aparAdha kSamA karo, dina gaye kachu zrIpada parsiho / paMDita padmasiMhajI zarmA ne satyanArAyaNa ko bahuta dino se koI ciTThI nahI bhejI thii| isakI zikAyata Apane ina zabdoM meM kI thI padama, taba hRdaya bar3o bepIra / socata nA yaha bhaMvara bicAro kaba kI ahahi adhIra / / rucira adhara dala tanika na kholata kA aparAdha vicArayo / pujavata sAdha na yAke manakI Teri-Teri ye hArayo / komala parama kahAvata toU kaThina bhaye aba aise / kAU ko dukha-darada na mAnata jAnata nA kacha jaise / /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaviratna jI kI hasta-lipi sadhiraha Avata taka bar3I raMgalisa nayamanAmamAlavazailagaMgaraliyA STATE vicArata viyata romI tatagarI roDa manaM malA [svargIya satyanArAyaNa jI ne yaha kavitA bhI AcArya zrI padmasiMha jI ke pAsa, jvAlApura se lauTane ke bAda, bhejI thI--banArasIdAsa caturvedI ]
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ yaha kavitA satyanArAyaNa jI kaviratna ne AcArya paM0 padmasiha jI zarmA ko likha svargIya satyanArAyaNa kaviratna kI hasta-lipi mAI nava pAtI noI vi marAyo mAI hi pani sirAtI bar3e mo itane ranameM semilI parasa-pipAsa kula mAyA-jIvana-1 AM jo se simile zeta meM tAsa nirnaare| basanarI nirakhata vihAra, sAlapratiro bhejI thii| yaha yaha vAsarogajani merojasAnAhI mita natAlirahatamAhI mesomavahAya virala bhAva kA citraNa mAMhI kiyA hai|] HT -Sita samavebasa AzAmara ne rolmamA kAsI karA "talA" jA 21-12- unhI ke likhita unhone apane sva
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kA vyaktitva 163 apane eka anya mitra ko Apane likhA thApriyatama kRpApatra tava Ayo / bar3e prema se tAhi cUmi ke apane dRgani lagAyo / / jaba tuma jAnata brajabhASA ko nija prAnahu~ so pyArI / saba prakAra sevA ke moso ho pUrana adhikaarii| harizcandra zrIdhara granthanu me pyArI ruci so paago| satya saneha sahita nita nUtana bhAratamana anuraago|| rasikatApUrNa-svabhAva sIdhe-sAde aura sarala hone para bhI satyanArAyaNajI khUba ha~sate-ha~sAte the| muharramIpana to unhe chU bhI nahI gayA thA / majAka karane me ve bar3e kuzala the| satyanArAyaNajI ko rasa-bhare rasiye bahuta pasanda the| zrIyuta satyabhaktajI ne apane 18 / 11 / 19 ke patra me satyAgraha Azrama (sAbaramatI) se likhA thA-- "satyanArAyaNajI ko rasiyokA zauka to thA para jahA~ taka mujhe mAlUma hai unhe vizeSa rasiyA yAda na the / eka dina unhone bharatapura kI samiti me mujha se tathA anya kaI vyaktiyo se, jo vahA~ baiThe the, isa viSaya me pUchA / mai to isa satkArya ke karane kA sAhasa na kara sakA; para eka dUsare vyakti ne kaI rasiyo ke kucha bhAga sunAkara kaviratnajI ko kucha bAnagI dikhalAI / uname se eka rasiye kI Teka unhe vizeSa pasanda AI thI aura use ve kabhI-kabhI gAyA bhI karate the| "-bacherI Dole pIhara me / " brajame-vizeSakara bharatapura me-rasiyo kA vizeSa pracAra hai grAmINa loga inhe prAyaH gAyA karate hai| satyanArAyaNa ko grAmINa Adamiyo kI saMgati bahuta pasanda thii| ve bar3e cAva aura Agraha ke sAtha unase rasiyA sunA karate the| eka bAra Apane svayaM eka suruci-pUrNa rasiyA banAkara apane mitro ko sunAyA thaa|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 paM0 satyanArAyaNa kaviratna tuma cauMnA mokU tAro, jagata rana nAma tihaaro| bali tArI, prahalAda ubAro, tuma gajako sakaTa ttaarii|| tuma caunA mokU~ taaro||* kabhI-kabhI samAcArapatro me Apakai nAma para kucha majAka chapatA thA to Apa khUba ha~sate the aura use apanI DAyarI me nakala kara lete the| satyanArAyaNajI ke vivAha ke bAda zrIyuta 'mojo" ne Apake viSaya me 'bhAratamitra" meM likhA thA-- "satyanArAyaNajI aba kAvya kyo mahAkAvya likha sakate hai; kyoki haridvAra me unhe kavitA kI kuiyA mila gaI hai| aba vaha maje me nitya kavitA ulIcA kare / " zrIyuta "gaDavaDAnanda' ne 18 jananarI san 1915 ke 'pratApa' meM likhA thA--- ___ 'zrIyuta zrIdharajI kI kavitA ke viSaya me pUjya "sarasvatI' sampAdaka kI rAya hai-- 'baalaa-bdhuu-adhr-adbhut-svaadutaaii| drAkSAhu kI madhurimAmadhu kI miThAI // * jaba bharatapura ke mahArAja ko adhikAra mile tI paMDitajI bharatapura gaye the / unhone usa avasara ke liye nIce likhA eka rasiyA bhI banAyA thA jo kaI jagaha gAyA gayA / bani dulahina-sI rahI Aja ___ bhartapura naagriyaa| dvAra-dvAra meM likhanA kAr3he, juracau uchAha samAja // bhartapura nAgariyA // jATa loga bharatapura kA uccAraNa bhartapura hI karate hai /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kA vyaktitva ekatra jo cahaha pekhana prem-paagii| to zrIdharokta kavitA paDhiye 'nurAgI" // "caupaTAnandajI" isI vajana kI nimnalikhita kavitA kaviratna satyanArAyaNajI ke viSaya me kara rahe hai--- kAlo naI miraca tokhana tiittaaii| DAlA kunaina jvara kI athavA davAI // gaoNjA aphIma vijayA saba bhAti phIkA / dekho sujAna kavitA kaviratnajI kA // 8 pharavarI ke "pratApa" me "gar3abaDAnanda" ke kisI bhAI-bandakA nimnalikhita majAka chapA thA aura satyanArAyaNa ne ise DAyarI me noTa kara liyA yaa| ___"sArana ke pANDejI ko raja hai ki riztedArI hone para bhI hindI ke itihAsa-racayitAo ne eka lAina se bhI kama unake viSaya me likhI hai| aise hI aura loga bhI nAka-bhauha sikoDa rahe hai; lekina jo cAhate hoM ki sasAra unakI pratiSThA kare to unako cAhie ki ve apanI pratiSThA Apa kareM / zAyada yahI socakara akhilAnanda mahArAja aura satyanArAyaNa bAbA duniyA ke lAkha nA-nA kahane para bhI kaviratna ho gye| sunate haiM, aba bho nandakumAradeva zarmA ko sAhitya-aSTAdazAMga kI padavI milane vAlI hai / " kabhI-kabhI paMDitajI bar3e Ananda ke sAtha gAyA karate the-- piyA bina nAgina kAlI rAti / kabahu~ raini yaha hoti junhaiyA Dasi ulTI hU~ jAti // aura kabhI maje me Akara yaha bhI gAte thechoharA moi dai tIra kamAna, papIharA kA letu pirAna / pApI, vu to pIu-pIu kilakAre, mohi mAre mAre mAre /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 pa0 satyanArAyaNa kaviratna ha~sI-majAka satyanArAyaNajI khUba ha~sate-ha~sAte the / mIThI-mIThI cuTakiyA~ lenA bhI jAte the : jaba Apa Agare ke caturvedI sammelana meM sammilita hue to maiMne majAka meM kahA -- "paDita, Apa sanADhya se cIve khUba bane" / satyanArAyaNajI ne uttara diyA- "Apa bhI to kabhI-kabhI paDita totArAma sanADhya ke nAma se likhA karate hai isa lie Apa bhI sanADhya hue| bAta yaha huI hai ki eka caubejI sanADhya bana gaye hai, aura eka sanADhya ne caturvedI jAti kI zaraNa lI hai !" maine kahA - "taba to hara taraha se hamArI jAti kA lAbha hI lAbha .huA hai / eka tharDaklAsa lekhaka kI jagaha use eka kaviratna mila gayA hai / " muskarAkara paMDitajI cupa ho gaye / kabhI-kabhI Apa kahA karate the---- "caturvedI kedAranAthajI ne sanADhyoM ke patra kA kucha dino taka sampAdana kiyA thA | Aja maiM "caturvedI" kA sampAdana karake usI kA badalA de rahA hU~ / " tumhArA khAnasAmA eka bAra satyanArAyaNajI kisI mitra ko patra likhane baiThe / Apa ne socA ki patra ke anta me koI urdU zabda likhanA caahie| bahuta kucha socA para koI acchA zabda yAda na AyA / isaliye Apane anta me likhA"tumhArA khAnasAmA satyanArAyaNa" / bahuta dina taka "tumhArA khAnasAmA " kA majAka rahA / satyanArAyaNajI ke mitra zrIyuta kedAranAthajI bhaTTa va caturvedI ayodhyAprasAdajI isa majAka kI yAda karake ha~sA karate the / nirabhimAnatA bhUpasiMha nAmaka eka sajjana satyanArAyaNa ke sAthI the / cAra-pA~ca varSa pahale miThAkura meM par3he the aura pIche vahI paDhAne bhI lage / ve bhI kucha kucha kavitA karate the / unakI kavitA kA namUnA eka sajjana ne bambaI me hameM sunAyA thaa|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kA vyaktitva "bhUpasiha bhini bhini bhanana sitAra bAje, bAjata tamUrA tAma tAma tAma tininini / " 167 satyanArAyaNa bhUpasihajI ko 'gurudeva' kahA karate the; kyoki kavitA karane me satyanArAyaNa ne unase kabhI-kabhI sahAyatA lI thI / sAdagI aura bholApana satyanArAyaNa ke vyaktitva meM uparI ye do bAteM sabase adhika AkarSaka thI / phaizana ke cakkara me ve kabhI nahI paDe / unhe grAmINa hone kA gaurava thA / unake sahapAThI mitra zrIyuta darabArIlAla jo likhate hai - - " jaba kabhI mujhase milate to pahalA prazna yahI hotA thA -- " mai aMgrejI paDhA huA to nahI mAlUma hotA ?" isa para mai pUchatA -- "isa prazna se ApakA uddezya kyA hai ?" Apa uttara dete -- " Aja kala bahuta se par3helikhe 'jaTilamaina' hote jAte hai; para mai to jaTilamainI se bacane ke liye sAmAnya vastra pahanatA aura sAdagI se rahatA hU~" ? gaurava kI bAta to yaha thI ki unakI saralatA aura sAdagI me koI kRtrimatA nahI Ane pAtI thI / unake hRdaya kA bholApana aura bastro kI sAdagI se sone me sugaMdha kA mela ho gayA thaa| koramakora vastro kI sAdagAvAle to Ajakala hajAroM pAye jAte hai, lekina uname satyanArAyaNajI kI hArdika saralatA kA zatAza kyA, sahasrAza bhI nahI milegA / bAta yaha hai ki jaise ve bhItara the, vaise hI Upara / " zrIyuta badarInAtha bhaTTa ne "sarasvatI" me likhA thA- "satyanArAyaNajI nirabhimAnI itane the ki eka rAta ko isa noTa ke lekhaka ke makAna para TesU ke gIta gAnevAle ga~vAro ke sAtha bedhaDaka baiThakara Apa bhI usake sura me sura milAkara aura eka kAna para hAtha rakha kara jora jora se tAna alApane lage. 5
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 pa0 satyanArAyaNa kaviratna satyanArAyaNa aura eNDyUz2a satyanArAyaNa kI mRtyu ke bAda 6 varSoM me mujhe bIsiyoM sAhityaseviyoM se milane kA saubhAgya prApta huA hai, lekina satyanArAyaNa kA-sA bholApana mujhe kevala eka hI manuSya me dokhA-- yAnI bhArata-bhakta-eDyUja me| satyanArAyaNa kavi the, mi0 eMDrayU z2a bhI kavi hai| satyanArAyaNa sAsArikatA se koso dUra the; mi0 eMDya ja ko dunayAvIpana chU bhI nahI gayA thaa| satyanArAyaNa ne nissvArtha bhAva se sAhitya-sevA aura samAja-sevA kii| misTara eDyU ja ne bhI aisA hI kiyA / bholepana me dono ko sage bhAI samajhanA cAhiye / satyanArAyaNa ko dhokhA denA AsAna thaa| mujhe dono ke hI saMsarga me Ane kA saubhAgya prApta huA ata' mai kaha sakatA hU~ ki dUsaro ko utsAhita karane me, kisI ke avaguNa na dekhakara usake guNa hI guNa dekhane me, hRdaya kI komalatA aura premapUrNa svabhAva me satyanArAyaNa aura eMDrayU z2a samAna hI the / satyanArAyaNa ke svargavAsa ke 18-20 dina bAda hI mujhe misTara eDraya ja se sAkSAt paricaya karane kA saubhAgya prApta huA thaa| misTara eDraya ja kA niSkapaTa aura premapUrNa vyavahAra dekhakara maiMne socA"ahA / kyA hI acchA hotA, satyanArAyaNajI jIvita hote aura eMDya z2a se milte|" yadi mai citrakAra hotA to satyanArAyaNa aura eDyaja" ke hRdayAliMgana kA citra khIcatA aura citra ke nIce likhatA--"pUrva aura pazcima kA milana !" durbhAgyavaza satyanArAyaNajI kI jIvita avasthA meM maiM unheM eMDya ja sAhaba se nahIM milA sakA / para satyanArAyaNajI kA svargavAsa hone ke pazcAt merI prArthanA para mi0 aiNDya z2a unakA vailacitra udghATana karane phIrojAbAda padhAre the aura yaha jIvanacaritra bhI bhArata-bhaktA eNDraya z2a ke hI arpita kiyA gayA hai| mujhe vizvAsa hai ki satyanArAyaNa ko svargIya AtmA isase saMtuSTa hogii| caritra para eka dRSTi isa viSaya meM satyanArAyaNajI ke mitra zrIyuta gulAbarAya' ema0 e.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ caritra para eka dRSTi 169 ne kucha likhakara bhejA hai vaha satyanArAyaNajI ke caritra para acchA prakAza DAlatA hai / isaliye use hama yahA~ uddhRta kiye dete hai| "yazecchA mahAnapuruSo kI antima kamajorI hai| kAvya ke uddezyo me yaza pahalA sthAna pAtA hai ('kAvya yazase artha kRte' ityaadi)| pa0 satyanArAyaNajI me na yazecchA thI aura na dhanepsA / isalie ve vartamAna kaviyoM me ratna-rUpa the| unhone jo kucha likhA 'svAnta sukhAya' likhA / saccI kalA kA udaya tabhI hotA hai jaba usakA anuzIlana kisI bAharI artha vA prayojana se nahIM hotA / parIkSA-kAla me vidyArthiyo kI sArI zaktiyA~ pAThya pustako me kendrastha ho jAtI hai; kintu kaviratnajI ko "dhoye-dhoye pAtana kI" zobhA-varNana me parIkSA kI khabara na rahI! isase adhika aura kavitA kA prema kyA ho sakatA hai ? paDitajI ne vizva-vidyAlaya kI parIkSA meM phela hokara kavitA kI saccI parIkSA me ucca pada pAyA thaa| unake cehare para santoSa aura zAnti kI eka alaukika chaTA rahatI thI / vAstava me vaha isa kaThora sasAra ke yogya na the / isIliye vaha mRtyu ke chAyA-patha dvArA zIghra hI ana-ta sukha aura zAnti ke loka ko prayANa kara gaye / jitane dina rahe, utane dina isa sagharSaNazIla sasAra ko zAnti-pATha paDhAte rhe| yadyapi unakA jIvana kaSTamaya thA tathApi ve sahanazIlatA ke mAdhurya se nikaTastha logo ke mAdhurya me Ananda kI jhalaka DAlate rahe / Apane phaizana ke kendra me, sAdagI ke jIvana kA apane udAharaNa se, pratipAdana kiyaa| dUsaro ke anAdara se kabhI raSTa nahIM hue| yadi kisI ne upahAsa kiyA to svayaM hI usa upahAsa me zAmila ho gaye ! roSa ko apane hRdaya me sthAna nahIM diyaa| dukha.ne kabhI una para jaya nahIM pAyI / baDhatI huI yaza kI lahara ne unhe kabhI madonmatta nahI kiyaa| kavitA se nitAnta anabhijJa ko bhI gurupada dene ko taiyAra rahate the| arasiko taka ko kavitA sunAne meM saMkoca na thaa| vaha sabako apane se bar3A hI samajhate the| Agare me koI aisI sabhA na hotI jisakA mUlya unakI kavitA dvArA na baDha jAtA ho| aisA koI patra na thA jisake
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 paM0 satyanArAyaNa kavirala sampAdaka ko unhone apanI kavitA se AbhArI na kiyA ho / nagara me aisA koI vidyArthI na thA jo unakA mitra na ho| unhone apanI vidyA aura kavitva zakti ko vinayaguNa se gauravAnvita kiyA thaa| satyanArAyaNajI vinayazIlatA, nirabhimAnatA aura hAsya tathA mAdhuryamaya karuNA kI jIvita mUrti the / vizeSata. karuNarasa kI kavitA sunAte samaya kavitA ke bhAva unake mukha para vyajita ho jAte the aura ve karuNa rasa kI sAkSAt mUrti bana jAte the| samaya kI anantatA me unako pUrNa vizvAsa thaa| unake jIvanAdarza ne mahAtmA tulasIdAsajo ke nimnalikhita pada ko apanAyA thaa| kabahu~ka hau yahi rahani rhaugo|| zrIraghunAtha kRpAlu kRpA te santa subhAva gahaugo / / yathA lAbha santoSa sadA kAhU so kachu na cahaugo / parahita nirata nirantara mana krama bacana nema nibhaugo|| paruSa vacana ati dusaha zravana suni tehi pAvaka na dhaugo| vigata mAna sama zItala mana paraguNa nahi doSa khauNgo|| parihari deha-janita cintA dukha-sukha-sama buddhi shauNgo| tulasIdAsa prabhu yahi patha rahi avicala hari-bhakti lahaugo // " zrIyuta gulAbarAyajI ke ukta kathana se mai pUrNatayA sahamata huuN| yahA~ mai yaha kaha denA cAhatA hU~ ki satyanArAyaNajI kI vidvattA va kavitva zakti ne mere hRdaya ko utanA AkarSita nahI kiyA jitanA unake sarala svabhAva, niSkapaTa vyavahAra aura sahRdayatA ne / zAnti-Azrama mathurA me svAmI rAmatIrtha ke sAmane apanI kavitA paDhate hue satyanArAyaNa mere hRdaya ko utanA AkarSita nahIM karate, jitane miDhAkhura ke madarse me 'dekho aMgarejana ko khela, nikArayo mATI me te tela / jarai jaise ghiya kaisau divalA!'' gAte hue satyanArAyaNa / 'kulI prathA' yA 'kAmAgATAmArU-durghaTanA' ke liye zokotpAdaka kavitA par3hanevAle satyanArAyaNa ke svara se merI hRdaya
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ caritra para eka dRSTi 171 taMtrI utanI jhaMkRta nahI hotI, jitanI gRhajIvana se pIDita "bhayo kyoM anacAhata ko saga" gAnevAle sAzrunayana satyanArAyaNa ke karuNotpAdaka zabdo se / satyanArAyaNa kI vaha mUtti, jaba ki ve AgarA prA.tIya sammelana kI svAgata-samiti ke pradhAna kI haisiyata se apanA vidvattApUrNa bhASaNa paDha rahe the, mujhe smaraNa nahIM AtI, lekina madhura musakyAna ke sAtha TheTha brajabhASA bolane vAle satyanArANa kI smRti me maine kaI bAra oNsu bahAye hai| isI prakAra sarvasAdhAraNa dvArA prazasita unakI "zrIsarojinI SaTapadI" ne mere manako utanA praphullita nahI kiyA jitanA "kalI rI aba tU phUla bhaI" nAmaka usa kavitA ne kiyA hai jo eka prAiveTa patra me kisI ko bhejI gaI thii| loga kahate hai ki karuNA rasa kI kavitA karane me satyanArAyaNa siddhahasta the, uttara rAmacaritra ke karuNAmaya dRzyoM kA anuvAda unhone baDI saphalatA se kiyA hai, lekina mujhe unakA koI bhI padya itanA karuNAjanaka nahI dIkha par3A jitanA unake dukhAnta jIvana-nATaka kA antima paTa | bAta vastutaH yaha hai ki Satyanaryan was much greater as a man than as a poet satyanArAyaNa jisa koTi ke kavi the, usase kahI U~ce darje ke 'mAnava' the| grAmINa mitra kyA kahate hai ? satyanArAyaNajI kA eka choTA-sA phoTo lekara mai dhAdhUpura gayA thA use maine vahA~ ke ga~vAra kisAnoM ko dikhalAyA / dekhakara unakI Akho me A~sU jhalaka aaye| ve kahane lage--"haoN, mahArAja, je to aina-maina satyanarAyana hI baiThe hai / " eka ne kahA--"kA kahai mahArAja | hama cAri AdamI bar3e mitra hai so hamArI to mAno eka bhujAI TUTi gii|" dUsarA bolA-"hala calAute bakhata kuana pai rAma leta bhaye, kheta pai, khalihAna meM, ve hamesa hamAre I sAtha rahate !' tIsarA kahane lagA--"satyanarAyana paile hamako apanI kavitA sunAi dete aura jaba hama kahi dete ki ThIka hai taba ve bAi chapavAibe bhejate / bAkI to rahi-rahi ke yAdi Avati
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 paM0 satyanArAyaNa kaviratna hai|" cauthe ne kahA--"hama kaise bhUle / jaba sAvana Avate, taba satyanArAyana 'ahA' kahike "ghiri AurI badariyA kArI barasana vArI" gAibe karate / kheta me baiThe kavitta banAibe krte|" pA~cavA~ bolA--"hama kA kahai dhAdhUpura ko to bhAga I phUTa gayo / bar3I sAhira (zAyara) AdamI ho, tAI te bAko nAma dUri-dUri phaili gyau|" kAyara kUra aniSThA nArI cugala marau kAU jAnI naa| aru kauA kuttA kirimi gijAI inakI mauta bakhAnI nA // marivau jagaha sarAhai rAjA sAhira sUra satI ko| rana dekhI karana jatI kau // so mahArAja bu to sAhira AdamI rahI / " satyanArAyaNa kA caritra-citraNa isase acchA bhalA kauna kara sakatA hai * zAyara kavi
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kI kucha smRtiyA~ zrIyuta bhagavannArAyaNajI bhArgava, vakIla (jhaoNsI) "mai san 1910 ko julAI meM senTajAnsa kAlija me zikSA prApta karane gayA thA / vahI para satyanArAyaNajI kA prathama darzana huA thA / eka svadezI baMDI pahane, gale meM aruNa DupaTTA, dezI TopI aura dezI dhotI / vAha ! kaisI manohAriNI svadezabhakti kI mUrti thI / bhArgava borDiGga - hAusa me rahatA thA / saptAha me eka bAra to avazya hI darzana diyA karate the| jaba hama loga bhojana karane baiThate the taba ve apanI purAnI gAthA sunAyA karate the / bhojana karate samaya yaha avazya kaha lete the ki bhAI hama to Adhe bhArgava ho gye| XXX Apa kRSNa ke bhakta the / prAyaH apanI kavitAo dvArA unako bar3e gahare ulAhane diyA karate the / merI Izvara-prArthanA Adi dekhakara kahA karate the ki tuma Izvara kA pIchA chor3o aura jo unase na banatI ho to mAkhana-mizrI curAne aura khAnevAle kI bacanAvalI sunAo / x x Apa mujhako patra bhI kavitA me likhate the / uname bAte yadyapi sAdhAraNa hotI thI para kabhI-kabhI uname navIna bhAva bhI A jAtA thA / eka bAra maine patra bhejA; parantu jisa dina dhA~dhUpura DAka jAtI thI usake eka dina bAda maiMne use DAka me DAlA, isa kAraNa eka saptAha me milA / Apane pratyuttara diyA- "priyavara pAyo patra tumhAro saba prakAra sukha-mUla / kintu milyo hai dinA pichArI DAka bhaI pratikUla // " Apa prAya gaNAgaNa zubhAzubha zabda kA bhI vicAra rakhate the aura yaha bhI ApakA vizvAsa thA ki kavitA ke bhAva kA prabhAva kavi para bhI par3atA hai | jaba Apake guru bAbA raghuvaradAsa kA sahasA dehAnta hogayA to Apane mujhase kahA--"mujhako yaha AzaMkA na thI ki gurujI kA dehAnta abhI ho
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 paM0 satyanArAyaNa kaviratna jAyagA / kadAcita yaha usa chanda kA prabhAva hai jo maine uttara-rAmacaritra ke anuvAda me likhA hai / rAmacandrajI sItAjI ke prati kahate hai-'hA hA devI phaTata hRdaya yaha jagaha zUnya darasAve / Apa kahate the ki gurUjI vina jagat zUnya-sA hI ho gayA / ekabAra "sarasvatI" meM bAbU maithilIzaraNa jI gupta kI eka kavitA niklii| usakA pahalA pada yaha thA---'nara hona nirAza karo manako" kaviratnajI bole ki aisA likhanA ThIka nahIM; kyoki paDhane me yaha pada aisA bhI A sakatA hai na raho na nirAza karo manako / " jaba Apako rAjayakSmA kA roga ho gayA thA aura bahuta kaSTa thA taba bhI ApakI kAvyasphUrti jaisI kI vaisI banI thii| unhI dino Apane likhA thA "basa aba nahi jAta sahI, bipula bedanA bividha bhaoNti jo tana mana byApi rhii|" eka bAra Apa saMkrAnti para gaMgA-snAna karake ikke me lauTa rahe the / sar3aka kI u~cAI-nicAI ke kAraNa ikke meM bahuta dacake lagate jAte the| usI samaya ikke me baiThe-baiThe Apane yaha padya likhA thA "dayA aisI kIjai bhagavAna, jAso hindU jAti kare yaha prema-gaGga asanAna / maine Apase kaI bAra jhaoNsI padhArane ko kahA thaa| para Apa yahI kaha diyA karate the-'jaba jhA~sI ke jhAMse meM AjAU~gA taba vahA~ bhI pahu~ca jAU~gA / parantu Apa to kisI dUsare ke hI jhA~se me Agaye aura niSThura hokara cala diye / kisI kI paravAha bhI na kI !" zrIyuta kedAranAthajI bhaTTaema0 e0, ela0-ela0 bI0 (AgarA) "satyanArAyaNa se mai prAya sir3I kahA karatA thA aura jisa bhAva se maiM kahatA thA usI bhAva se isa "upAdhi ko vaha grahaNa kara letA thaa| aba
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kI kucha smRtiyA~ 175 aisA zuddha hRdaya, jo darpaNa ke darpa ko lajjita karane vAlA thA, kahA~ mila sakatA hai, yaha mai nahI jAnatA, Izvara hI jAne / usakA pUrA jIvana manuSya rUpI sevA samiti kA Adarza thaa| usake guNa mai Apase kyA kheN| Apa to svayaM usase mile the| merA jI bhara AyA hai, Akhe tara ho AI hai| lIjiye isa kAgaja para bhI AsU kI eka bUMda girI ! Apa ko isa samaya maiM usakI yaho smRti bhejatA hU~ !! zrImAn pUjya paM0 zrIdhara pAThaka (prayAga) __"priyavara satyanArAyaNa kI asAmayika mRtyu se mujhe jo Antarika duHkha huA hai bhASA dvArA pUrNatayA prakaTa nahIM kiyA jA sktaa| mai unako unakI 17-18 varSa kI vayasa se jAnatA thA / prathama paricaya patrAlApa dvArA huA thA / kucha kAla ke anantara pratyakSa salApa aura samAgama se vaha puSTatara huA aura phira svata adhikAdhika pragADhatA prApta karatA gyaa| yadyapi abhinna maitrI ke ekAnta taTa taka kabhI nahI phuNcaa| samAgama bhI lambe-lambe antara se huA thA, ata mujhe unakI mAnasika antarvRttiyoM kA pUrA patA na laga skaa| mujhe satyanArAyaNajI kI kavitvazakti kI uttarottara unnati dekha hArdika Ananda hotA thA / vaha eka bar3e honahAra puruSa-pugava the aura yadi pUrNa "puruSAyuSa jIvitA' prApta karate to apanI asAdhAraNa zakti dvArA svadeza kI aneka prakAra se sevA kara jAte / merI bAto ko vaha dhyAna se sunate the aura salAho ko prAyaH kAma me lAte the| unakI svAbhAvika zAlInatA unhe sadA sujanocita saumya se bhUSita rakhatI thii| unakI pratibhA unase sAhitya-sevA kA utkRSTa kAma letI thI / unhe mai apane AtmIyo me samajhatA thaa| gata hemanta me jaba unakA prayAga Agamana huA thA, unake 'mAlatImAdhava' ke kucha aza zravaNa karane kA mujhe suavasara prApta huA thaa| unakA ucca koTi kA kavi honA unakI rasIlI racanAo se nirvivAda nirdhArita hai| jaba taka sasAra me hindI bhASA kA astitva hai, satyanArAyaNajI kI kavitA kA ziSTa samAja me dUsare satkaviyo kI kavitA ke samAna hI samAdara rhegaa|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 satyanArAyaNa kaviratna zrIyuta locanaprasAda pAMDeya ( bAlapura ) "AgarA pahu~cakara hama bar3I kaThinAI se zrIyuta kuMvara hanumanta siMhajI raghuvaMzI ke nivAsasthala kA patA lagA pAye / pahu~cate hI hamane prArthanA kI ki kaviratnajI ke puNyadarzana karAne kI vyavasthA honI cAhiye / kuvarajI mahodaya ne hamArI vinatI para ucita dhyAna diyaa| rAtri ko koI sAta baje kaviratnajI ne hamAre Dere para padhArakara hame kRtArtha kiyA / divya darzana hue--- khUba darzana hue / netra zItala aura pavitra hue / unakI sAdagI, saralatA, sahRdayatA aura zIlatA dekhakara hama Azcarya aura harSa - mugdha ho rahe / 176 jaba jabalapura - sammelana me kaviratnajI ke darzana na hue the taba hama bar3e nirAza hue the ki aba unake kokilakalakaMTha ke kalita gAna zravaNa kA suyoga prApta karanA kaThina hai / para vaha hamArI nirAzA jAtI rahI / kiMcita kAla sAmAnya ziSTAcAra kI bAte hotI rahI / phira to hameM ardhanimIlita netra, cittAkarSaka mukhAkRti evaM harSa mudrA sayukta eka nitAnta hindU vezabhUSAdhara sajjana kI svara mAdhurI ne maMtramugdha - sA banA diyA / usa vividha bhAva paripUrita udAtta sarasa kAvyAmRta ke sahita AlhAdadAyinI nAda laharI hRdaya eva karNakuhara ko eka sAtha jhaMkArita karatI huI abhUtapUrva sukhAnubhava karAne lagI / hamane apane ko dhanya evaM bhAgyavAna jAnA | svaracita saGgIta ko aise susvara eva saphalatA se gAyana kara sakane kI kalA prApta karane para hamane kaviratnajI ko badhAI do; kyoMki yaha bAta kisI birale bhAgyadhara ke bhAgya meM hI ghaTita hotI hai / astu, do ghaMTe kA samaya kahate-kahate bIta gyaa| hama bAhara phATaka taka kaviratna ko pahu~cAne gaye / unakA vaha amRtamaya madhura brajabhASA - bhASaNa tathA gAr3hatara snehAliGgana Ajanma hama nahIM bhUla sakate / x x x dUsare dina koI 9 baje hama logo kA punarmilana huA / nAnA prakAra kI sAhitya carcA huii| khar3I bolI, brajabhASA, Adhunika gadya sAhitya, padya sAhitya surucipUrNa saGgIta Adi para
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kI kucha smRtiyA~ 177 bAte hotI rahI / phira kaviratnajI hama logo ko apane Agare ke 'vizrAma - nilaya' ke darzana karAne le cle| vahA~ bhI amita Ananda rahA / kavitApATha, saGgIta- gAna, kAvya-samAlocanA krama krama se saba kA Adara huA / svaanuvAdita " mAlatImAdhava" nATaka ke uttama sthalo ke anuvAda Apane paDhakara sunAye / svaracita pustaka tathA " caturvedI " kI eka jilda aura kucha pratiyAM upahAra me pradAna karane kI kRpA kI / hamAre liye snAna kA samaya TAla diyA, "bhojana poche hotA rahegA' yaha kahakara hame kathArasa me plAvita rakhA / kahA~ taka kahe hamAre jaise sAmAnya vyakti ke prati prathama sAkSAt ke samaya hI jaisI AtmIyatA aura vimala bandhutA - pUrNa prema-bhAvanA kA paricaya una mahAna AtmA ne diyA vaha unake svarga-sulabha mAnava-durlabha svabhAva evaM devatva kA pUrNa paricAyaka hai / unase vidA hokara hama loga apane vAsa sthalapara to A gaye para mana yahI cAhatA thA ki kaviratnajI ke sAtha hama kucha kAla aura rahate evaM unake 'ghA~dhUpurA ' tathA kAlindI - kalastha, kIra- kokila kekA kekI ke kalagAna se mukharita suramya kuja puMja tathA vanakAnana ke darzana me apUrva AlhAda lahate / para vaha suyoga aba kahA~ / " zrIyuta bhavAnIzaMkara yAjJika, bharatapura kaviratnajI saoNsa ke roga se pIDita the ora apanI cikitsA karAne hoot kAkAjI (pUjyapAda paDita gayAzakarajI bI0 e0) ke Agraha se bharatapura Aye the / una dino unakI dazA bahuta zocanIya thI / mahInoM se khA~sI ke kAraNa rAta ko soye nahI the / kaviratnajI nIda na Ane ke kAraNa apanA mana kavitA- gAna me lagAyA karate the / lagabhaga rAtabhara unakA jAgaraNa-sA huA karatA thaa| isa jAgaraNa ko kaviratnajI 'nAiTa skUla' kahA karate the / unakA ilAja bharatapura me vaidya vihArI lAlajI tathA DA0 okArasihajI ne kiyA thA / parantu pariNAma santoSajanaka nahI huA / anta meM eka mahAtmA ne kaviratnarjI ko babUla kI chAla tathA usake
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 pa0 satyanArAyaNa kaviratna goda kI eka davA batAI jisase unhe zIghra hI Azcaryajanaka lAbha huaa| isa oSadhi ko kaviratnajI bahuta baDAI kiyA karate the| yahA~ taka ki ise unhone prayAga se prakAzita honevAle 'vijJAna' patra me bhI chapavA diyA thaa| eka divasa to babUla ke guNa-gAna me nimnalikhita dohA bhI banAkara mujhe diyA thA __ kIkara tU kaNTaka sahita, para guna gana bharapUra ! nija paJcAGga prabhAvaso, karata roga saba dUra // unako gujarAtI bhASA-sAhitya aura bhojana bahuta rucikara thaa| jaba hamame se koI unase brajabhASA me bolatA to kaviratnajI hamako gujarAtI bolane ko bAdhya karate the| unhone gujarAtI bolanA kucha-kucha sIkha bhI liyA thaa| mere eka gujarAtI patra kA uttara kaviratnajI ne gujarAtImizrita khaDI bolI me diyA thaa| senTajAnsa kAlija ke prophesara zrIyuta kAntilAla chaganalAla paNDayA ne unheM uttara rAmacarita kA dvivedI maNibhAI namubhAI bI0 e0 kRta gujarAtI bhASAntara bheTa kiyA thA, jisako unhone gujarAtI bhASA sIkhane ke liye bharatapura meM kaI bAra paDhA thaa| nAgarI lipi me pratyeka akSara para eka Ar3I lAina likhanI par3atI hai jisase kaviratnajo bahuta ghabarAte the| isI kAraNa unhoMne gujarAtI lipi sokhii| 'mAlatImAdhava" ke anuvAda ke chanda unhone saMskRta "mAlatImAdhava" kI pustaka ke kone para likhe hai usakI lipi gujarAtI mizrita nAgarI hai| pUjyapAda kAkAjI unake vivAha se santuSTa na the / kAkAjI ne kaviratnajI ke anya mitro ko bhI yaha sambandha tor3ane ke liye bAdhya kiyA thA; parantu saba vyartha huA / jaba sambandha pakkA ho gayA thA taba kAkAjI ne unhe patra dvArA yaha dohA likha bhejA thA--- jAna-bUjha ajugata kare, tAsoM kahA basAya / jAgata hI, sovata rahe, kaise tAhi jagAya // (vRnda)
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kI kucha smRtiyA~ 176 isake uttara me kaviratnajI ne kevala yahI likhA--'Apa sakuTumba padhArakara vivAha kI zobhA baDhAve aura jAna-bUjha ajugata kA svAbhAvika pariNAma Apa svayam dekhe / (zabdAntara sambhava hai, para arthAntara nahIM) yaha likhanA vyartha hai ki vaha apane vivAha se sukhI nahIM hue| eka bAra unhone Agare me mujhase kahA thA ki aba mai bharatapura jAne me sakucAtA huuN| isake pazcAt eka divasa dIga me acAnaka kAkAjI se unakI bheTa ho gii| vivAha ho jAne ke bAda ve zrI girirAja kI parikramA ke liye hara pUrNimA ko jAyA karate the| yaha unako bImArI kI manautI ke liye karanA par3A thaa| kAkAjI meM muMha chipAte the / parantu eka bAra govardhana se satyanArAyaNa dIga phuNce| mere kAkAjI una dino vahI para nAjima the / milanA pddaa| kAkAjI ko dekhate hI lajjA, pazcAttApa Adi ke kAraNa ve ekAdama ro pdde| / bharatapura me rAjya-bhara me sarvatra hindI-pustako kI khoja kI gaI thii| uname kaI navIna aura alabhya pustako kA patA calA thaa| isame kAkAjI ko kaviratnajI se bahuta sahAyatA milI / yathArtha me una grantho ke paDhane se unakI kavitA-zakti bahuta baDha gaI thii| isa bAta ko unhone kaI bAra svIkAra bhI kiyA thaa| kAkAjI kI icchA thI ki 'bharatapura-rAja ke kavi' nAmaka eka pustikA kaviratnajI kI sahAyatA se banAI jaay| unhoMne "mAlatImAdhava" kA anuvAda mukhyataH bharatapura hI me kiyaa| kabhI-kabhI kisI zloka me jo kaThinatA pratIta hotI thI vaha rAja paNDita zrIyuta giridhArIlAlajI se pU~cha liyA karate the| 'mAlatImAdhava' 'ke anuvAda meM unhe kavivara somanAtha kRta 'mAdhava-vinoda' se bahuta sahAyatA milI thii| isa bAta ko kaviratnajI ne svayam "mAlatImAdhava" kI bhUmikA me likhA hai / zoka kI bAta hai ki rAja-kavi somanAtha kRta "mAdhava-vinoda" kA kaviratnajI kI mRtyu ke bAda se patA nahIM ! yaha alabhya grantha paMDitajI kI nijI pustako ke sAtha thA aura vahI se lApatA hai| unakI akAla mRtyu ke kAraNa 'bharatapura rAja ke kavi' zIrSaka pustaka adhUrI hI raha gaI hai|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 paM0 satyanArAyaNa kaviratna eka bAra hama loga kaviratnajI ko yajJopavIta ke eka utsava meM anUpazahara ( jilA bulandazahara ) me gaGgA-taTa para eka ramya sthAna meM le gaye the| yaha bAta 1915 I0 ( pharvarI) kI hai| vahA~ atithi-svAgatArtha nimnalikhita aDilla chanda kI gujarAtI kavitA par3hI gaI thI-- mahamAno onahAlA puna. padhAra jo| tama caraNe ama sadana sadaiva suhAyajo / / karajo mApha hajAro pAmara pApa jo| dinacaryA-maoN pramu pAse paNa thAya jo / / unnati-girizRGgonA basanArAta me| utasyA raDU Ahezo puNya prabhAva jo // zuzrUSA sArI nA hamane AvaDI / leza na lIdho lalita uro no lAbha jo // isake uttara ke liye unase Agraha-pUrvaka prArthanA kI gii| kaviratnajI ne isakA uttara isI chanda me banAkara gujarAtI kI garabI cAla para gaayaa| unakA una ra sarasatA tathA madhuratA se pUrNa hai| sujana sadAhI dayA svajana para kIjiyo / jori jugala kara mAMgata yaha vara dIjiyo / priya premIle bar3e Apa saradAra ho / ucca vicAra susajjita parama udAra ho / karI hamArI jo zuzrUSA hai dhanI / kintu tumhArI hama pai nahi sevA banI / / lahi gaGgA ko tIra bhuvana mana-mohino / prakRti-chaTA mana-bhAvana pAvana sohino / / bar3I asubidhAe~ jo jo tumhane sahI / de koTina dhanabAda uRNa toU nahI / hama logana kI lIlA cita na bicaariyo| Apa bar3e sata apanI ora nihAriyo /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kI kucha smRtiyA~ 181 isakA unhone gujarAtI-anuvAda bhI kara diyA thA jo bahuta kucha azuddha thaa| Apake jAnane ke liye do-cAra zuddha caraNa, jo mujhe yAda hai, likhe. detA huuN| priya premIlA pUjya Apa saradAra cho" ucca vicAra susajjita parama udAra cho| Aja hamArI kIdho zuzrUSA ghaNI / kintu na hama thI kicita tama sevA baNI // mujhako bhI kavitA se kucha ruci hai aura maine satyanArAyaNajI se kaI bAra kavitA sikhAne ke lie prArthanA kI; kintu unhone mujhase yahI kahA ki kavitA ke kucakra me paDane se kAlija kI paDhAI ko bahuta kSati pahu~catI hai / ve apane bI0 e0 kI parIkSA me anuttIrNa hone kA yahI kAraNa batAyA karate the| adhika kyA likhU ? kavitA kAnana lalita kujakI kokila pyaarii| kalita kaTha kI kala-kala kUka sukavi mudakArI // lalita kabita ko latA lahalahI nita lhraatii| racanA cAru vicitra mahaka maMjula mahakAtI / / brajabhASA madhu madhura matta madhukara sukhdaaii| navajIvana kI jaga me jagamaga jyoti jagAI // hinda bhAla kI bindI hindI mAta dulAre / kAvya ratana-garbhA ke zuci kaviratana piyAre // jAhi 'sUra' ne navarasa jalasoM snAna kraayo| 'harizcandra' jahi rucikara candana cAru lgaayo| gaga nIra ko arghya deya jahi 'gaGga' rijhaayo| jAkI SoDaza pUjA kari kezava' sukha pAyo"
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 paM0 satyanArAyaNa kaviratna barasAyo / pAyo || 'nanda' 'bihArI' 'bhUSaNa' bhUSaNa sAja sajAyo / jina pada padamani 'tulasI' tulasI dalahi caDhAyo || jiha kara 'padamAkara' nijakara AratI utaarii| tA brajapANI devI ke tuma guNI pujArI // sundara sarala subhAva sudhAsama rasa kapaTa kuTilatA-hIna prema-pUrita mana hindI hita niSkapaTa kaThina zubha kAja prerata hindI prati nita caJcala citta hamAro // zuci Adarza tumhAro kAja hamAre sAreM / hindI prati hamahU~ nija tana mana dhana saba vAreM // jagavyApI jIvana-raNa maha hama vijayI hove | dukhita dIna bala - hIna chIna hindI dukha khoveM // tihAro / zrIrAmanArAyaNa caturvedI bI0 e0 (prayAga) "mujhe satyanArAyaNajI kA darzana bandhuvara zrIayodhyAprasAdajI ko kRpA 1 se huA thA | mAIthAna nAmaka muhalle meM eka bar3e yogya mahAtmA sArasvata brAhmaNa, jinakA nAma sohanajI thA, rahA karate the / unake pautra paM0 brajanAtha zarmA satyanArAyaNajI ke parama suhRda the / sohanajI eka taraha ke tyAgIjana the / unapara logoM kA bar3A vizvAsa thA / AdamI gambhIra aura vicAravAna the / unake darzana ke hetu mai prAyaH jAyA karatA thA / vahA~ satyanArAyaNajI se bheMTa ho jAyA karatI thI / satyanArAyaNajI kA kAvya-prema dekhakara unase merI vizeSa prIti utpanna ho calI / jaba kAleja se unako avakAza milatA a kRpA kiyA karate the aura vArtAlApa kA Ananda rahatA thA / jaba kabhI ve Ate, kavitA - sambandhI viSayo para vArtA karate the / paM0 zrIdhara pAThaka ke "Uja grAma" aura 'ekAntavAsI yogI' kI jo prazaMsA phraiDarika pinakATa ne kI thI, usapara ha~sate the aura unake nirmita 'dhana vinaya' kI bar3AI karate the / satyanArAyaNajI ne "ujar3a grAma" kI aMgrejI paMktiyoM kA thor3A-sA
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 satyanArAyaNajI kI kucha smRtiyA~ anuvAda karake mujhe sunAyA bhI thA jo kisI prakAra nyUna na thaa| taba hamane unase nivedana kiyA ki jisakA eka anuvAda ho cukA hai usameM zrama na karake mekAle ke Lays of ancient Rome kA anuvAda kiijiye| satyanArAyaNajI ne yaha saMkalpa ThAnA aura use pUrNa bhI kiyaa| vaha isa samaya epha0 e0 meM par3hate the aura mekAle kI 'hArezasa' nAmaka pustaka unake padya-prakaraNoM meM thii| usI kA anuvAda unhoMne kiyA thaa| unake saMskRta ke korsa meM kAlidAsa kA raghuvaMza bhI thA / usake dvitIya sarga ke kucha padyoM kA anuvAda unhoMne mujhe sunAyA thA jo acchA thaa| "zyAmAya mAnAni vanAni pazyana" vAle zloka kA anuvAda jo unhoMne kiyA thA, ThIka na thaa| usapara maiMne tIna AlocanA kii| taba unhoMne dUsare prakAra se yathArtha anuvAda kiyaa| x x eka pustaka maiMne likhI thI jisakA nAma thA 'kAminI krandana' usakI isa paMkti para vaha bahuta prasanna hue the ___rUpavatI, parvato, satI yuvatI eka naagr| nehanaTI patihaTI, laThI, jhaTapaTI miTI mara // " isameM eka paMkti kA anuvAda ukta kavi ne isa prakAra kiyA thA "kA toU soM adhika hoti, ura jvAla hamAre / " satyanArAyaNajI ke avasAna para kyA kahA jAya ! "bArA alama meM ugA thA, koI naravale ummeda / aura yAsa ne kATa diyA, phUlane-phalane na diyA // " svargIya paM0 mannana dvivedI gajapurI "merA satyanArAyaNajI kA paricaya pahale pahala san 1906 meM huA thaa| eka dina jaba maiM prayAga meM thA, ghUma kara, sAyaMkAla ke samaya, gRha para AyA to nimnalikhita zabda eka skipa para likhe hue mile
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 paM0 satyanArAyaNa kaviratna 'nirata nAgarI neha rata rasikana Dhiga vizrAma / Ayo tuva darasana karana satyanarAyana nAma // rAta-bhara darzana kI bar3I abhilASA rhii| prAtaHkAla Apa phira padhAre, taba se antakAla taka unakI kRpA mujha para banI rhii| itanA adhika mAdhurya kisI bhI Adhunika kavi kI racanA me maine nahI pAyA aura na itanI zIghratA se itanI acchI kavitA karate maine aura kisI ko dekhA hai| x x x brajabhASA kA itanA pratibhAzAlI kavi zIghra phira koI hogA isame sandeha mAlUma hotA hai| jaba kabhI Apa khaDIbolI kI ora jhukate the mujhe baDA burA mAlUma hotA thaa| kAraNa yaha thA ki khar3IbolI ke aneka tukabanda hai lekina brajabhASA ke ve hI akele AdhAra aura karNadhAra the| zrIyuta kannomala ema0 e0 jaja (dhaulapura) "satyanArAyaNajI se merA khUba paricaya thaa| vaha mujha para bar3I kRpA karate the / jaba kabhI nayI kavitA taiyAra karate to mujhe sunA dete the / kabhIkabhI to sunAne ke liye dhaulapura taka Ane kA kaSTa uThAte the | paMDitajI bar3e sajjana the| unakI sAdagI para sabhI mohita the / unakI kavitA bar3I sarasa aura manohara hotI thii| unake sunAne kA DhaGga nirAlA thA / Apa aise zAnta svabhAva aura udAracitta the ki kabhI kisI kI bAta para nArAz2a nahIM hote the aura na Apako kabhI kisI kI zikAyata karate sunA gyaa| Apa sadaiva prasannacitta rahate the aura jisa samaya kisI ke samIpa jAte to usako Anandamaya kara dete the| dehAvasAna ke thor3e dina pahale paMDitajI eka priya mitra ke sAtha Aye the| "mAlatI-mAdhava' nATaka ke anuvAda karane me unhe jina kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3A thA unakA hAla kahate the / maiM usa samaya agrejI ke prasiddhakavi zailI kI Adonis nAma kI kavitA paDha rahA thA, jo bar3I prabhAvazAlI aura sAragabhita hai| maine paMDitajI kA dhyAna isa kavitA kI tarafa dilAyA aura kahA ki yadi
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kI kucha smRtiyA~ 185 Apako samaya mile to isa kavitA kA hindI-anuvAda kara de / paMDitajI ne bar3e prema se kahA ki mai isake anuvAda karane kI yathAzakti ceSTA kruuNgaa| maiMne Apako vaha pustaka de dI aura pUrNa AzA thI ki paMDitajI usakA thoDe kAla me hI acchA chandobaddha anuvAda karake hindI-sAhitya ke bhaNDAra kI bRddhi karege; para daiva se kisI kA vaza nahI hai / paDitajI kA zarIra hI nahI rahA!" zrIyuta jagannAyaprasAda zukla, Ayurveda-paMcAnana sampAdaka-sudhAnidhi (prayAga) "paNDita satyanArAyaNajI kA merA prathama paricaya kadAcit savat 1967 me huA thaa| paDita kedAranAtha bhaTTa yahaoN bI0 e0 ko parIkSA dene Aye the, satyanArAyaNajI bhI unhI ke sAtha the| usa samaya ve kadAcita epha0 e0 me paDhate the| unake sAde veSa ko dekhakara mujhe anumAna bhI nahIM huA ki ye agrejI paDhate athavA jAnate hoge| kedAranAthajI ne ApakA paricaya karAyA aura Apane bhI apanA "bhramaradUta" aura kucha sphuTa kavitAeM sunAkara AlhAdita kiyA / tabhI se unake sAtha merA maitrIbhAva aura sneha-sambandha dRDha ho gyaa| isake bAda eka bAra ve akele usI varSa me mile / usa samaya mai makAna ke UparI bhAga meM thaa| yaha dohA likhakara Apane apane Agamana kI sUcanA dii| "nirata nAgarI neha rata, rasikana DhiMga vizrAma / Ayo hau tava milana ko satyanarAyana nAma // " prayAga me dvitIya hindI-sAhitya-sammelana ke samaya ve prayAga padhAre aura apane sAthI mitro ke anurodha se unhone sammelana ke sambandha me pichalI rAta me hI kucha kavitA taiyAra kI thii| dUsare sammelana ke kAryakartAo ne use paDhA na thA aura na paDha sakane kA avasara thA / kavitA pesila se kATakUTa ke sAtha aisI likhI huI thI ki ve hI use paDha sakate the| isIliye sammelana ke kucha kAryakartA use paDhane dene para sahamata na the, kyoki usa samaya
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 pa0 satyanArAyaNa kaviratna taka ApakA nAma bhI sabhI logo para prabhAva ke sAtha paricita na thA / usa samaya maiMne apane uttara-dAyitva para bAbU puruSottamadAsajI se Agraha kara kavitA paDhane kI AjJA dilaayii| kavitA Arambha karate hI sabakA sandeha dUra ho gayA / pahale kapitA ke sambandha me jinhe sandeha thA ve tathA anya upasthita sajjana vAha-vAha karane lage / phira to dhIre-dhIre ApakI kavitA kA Adara itanA bar3hA ki Apa rASTrIya kavi mAne jAne lge| dvitIya hindI-sAhitya-sammelana ke sAtha hI 26 sitambara se prayAga meM tRtIya vaidya-sammelana huA thaa| usame bhI Apane svAgata sambandhI kavitA paDhI thii| kauzala se usame sabhApati kavirAja gaNanAtha sena, svAgata-sabhApati paMDita zivarAma pADe aura maMtrI pa0 jagannAthaprasAda zukla kA nAma sannivezita kara diyA thaa| kavitA logo ko bahuta priya huI / Apake nAma ke sAtha kaviratna zabda lage rahane se bahuto ko yaha bodha huA ki Apa bagAla ke kavirAjo ke samAna 'kaviratna' upAdhidhArI vaidya hai / isaliye Apake liye sabhApati banAne ke liye kaI sajjano kI ciTriyA~ agale varSoM me aaii| mathurA ke paMcama vaidya-sammelana ke samaya jaba maine ApameM isa bAta kA jikra kiyA taba Apa bahuta ha~se / prayAga ke vaidya-sammelana ke samaya kI eka bAta mujhe aba taka nahI bhUlI hai| yadyapi usa para Ajakala ke loga ha~saMge; kintu meM use likha denA Avazyaka samajhatA huuN| jisa samaya Apa apanI svAgata kI kavitA paDha rahe the aura loga tanmaya hokara suna rahe the usI samaya jaba isa pada kA Arambha huA ki "zakara dAjI zAstri pade kI mudita AtamA pyArI / dekhahu vaha AzIza deti hai pulakita tana balihArI" aura logo ne ise phira duharAne ke liye kahA, usI samaya sabhA meM eka sarpa nikala pdd'aa| usake nikalate hI khalabalI maca gaI / kintu sarpa eka ora goDarI mAra kara sthira bhAva se phana nikAla baiTha gayA / kisI ne kahA svayaM svargavAsI zakara dAjI zAstrI pade hai, kisI ne kahA caraka bhagavAna hai / jo ho, kintu jaba taka yaha pUrI kavitA samApta nahIM huI taba taka vaha sarpa vahI sthita rahA aura jyohI kavitA samApta hogaI,tyohI vaha bhI eka ora khisaka gayA !
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 smRtiyA satyanArAyaNajI kI phucha smRtiyA~ 187 mathurA ke vaidya-sammelana ke samaya hindI-sAhitya ke premiyo aura sevako kA bhI eka choTA dala upasthita ho gayA thaa| kaviratna satyanArAyaNajI, navaratna paM0 giridhara zarmA jhAlarApATana, adhikArI jannAthadAsa vizArada, gosvAmI lakSmaNAvArya, pa0 nandakumAradeva zarmA tathA paDita lakSmIdhara vAjapeyI prabhRti mujha para kRpA kara upasthita hue the| ina sabo ke kAraNa eka dina do ghaTe ke liye yaha mAlUma hone lagA ki yaha vaidya-sammelana nahIM balki hindI sAhitya-sammelana ho rahA hai| x x x usa samaya Apa kA svAsthya bahuta bigaDA huA thA / apane gurU kI sampatti ke adhikArI hone ke sambandha me Apa jo mukaddamA laDa rahe the usako daur3a-dhUpa ke kAraNa Apa ko svAsthya se hAtha dhonA par3A thaa| maine usa samaya unhe sammati dI thI ki Apa yadi vivAha kara le to Apake svAsthya me unnati ho sakatI hai / usa samaya to yaha bAta ha~sI me ur3A dI thI kintu ekAdha patra me bhI jaba maine yahI bAta likhI taba Apane mujha se kahA thA ki eka bAra svAsthyasampanna ho jAne para yaha ho sakatA hai / maiM nahIM kaha sakatA ki vivAha karane ke sambandha me merA kathana bhI kisI aMza me kAraNIbhUta huA thA yA nhii| vivAha ke pazcAt, kevala eka bAra merI unase mulAkAta huI thii| indaura ke sAhitya-sammelana me na pahu~ca sakane ke kAraNa unakI antima kavitA unhI ke mukha se sunane kA saubhagya prApta na ho sakA / unakA svabhAva jo sarvazruta thA, usakA mujhe bhI anubhava hai| unakA svabhAva sarala thA, bartAva pUrNa sabhyatA-yukta thA / bAta karane kA DhaGga manohArI thA aura mitro ke sAtha ve niSkapaTa prema karate the / sAdhAraNata: ha~sI-majAka karane para Apa kevala muskarA dete the aura kabhI-kabhI mIThI cuTIlI bAta uttara me sunA kara cupa ho jAte the| kintu kAvya kI AlocanA hone para, vizeSakara brajabhASA para kuTila AkSepa hone para, Apa krodha ke mAre Ape se bAhara bhI ho jAte the; kintu apane Alocaka se kabhI abhadra vyavahAra nahI karate the| Apako kavitA madhura, rasIlI, cuTIlI, bhAvapUrNa aura U~ce tathA sarala hRdaya ke udgAro se pUrNa rahatI thii| vrajabhASA me hone se vaha adhika karNa-sukhada ho
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 paM0 satyanArAyaNa kaviratna jAtI thii| kintu sabase baDhakara ApakA kavitA paDhane kA DhaMga apane nija kA aura AkarSaka thA / ApakI kavitA Apake mukha se hI sunane para usakA Ananda kaI guNA adhika ho jAtA thA / Apako kavitA sacce hRdaya me nikalatI thI, isIliye hRdaya me sthAna kara letI thii|" zrIyuta zAlagrAma varmA (alIgaDha) 'kaviratna paDita satyanArAyaNajI se kaI avasaro para sAkSAt kAra ho jAne ke pazcAt 1911 me eka bAra pa0 badarInAtha bhaTTa ke yahA~ merA unase pUrNa paricaya huaa| isI dina se hama loga eka-dUsare ko adhika jAnane kI ceSTA karane lge| prAya zAma ko jaba mai, kuMvara nArAyaNasiha tathA 50 badarInAtha bhaTTa Tahalane jAte topaDitajI kI tathA brajabhASA ke anya kaviyoM kI kavitAo kI hAsyotpAdaka samAlocanA kiyA karate the| para jaisejaise paMDitajI kI kavitAeM mai adhika sunane lagA maiM usa ora AkarSita hone lagA aura kucha dinoM meM isa ThaThola-maMDalI kA udAsIna membara rhaa| aba bhaTTajI kI varSA mujha para bhI hone lagI aura mai satyanArAyaNajI kA sAthI batAyA jAne lgaa| isI prakAra kucha dina hue the ki paMDitajI ko damA kA roga ho gayA aura vaha bar3I bhayAnaka avasthA para pahu~ca gyaa| kabhI-kabhI hama loga dhAdhUpura bhI jAte the| paDitajI ke acche hojAne para hama logo ne dhA~dhUpura jAnA kama kara diyaa| isake pazcAt jaba unakA uttara rAmacarita bhaTTajI ke prasa meM chapane lagA to svayaM dopahara ko bhaTTajI ke yahA~ Ane lge| ina dinoM ve prAya ghor3e para chAtA lagAkara AyA karate the aura hama loga unake ghor3e para aneka hAsyotpAdaka tukabandiyA~ kiyA karate the| 'khar3I bolI' aura 'par3I bolI' kI khUba bharamAra hotI thii| bhaiyA satyanArAyaNa kI saumyamUrti choTe-se lAla TaTTa para virAjamAna tathA sapheda kapar3A caDhA purAne DhaMga kA chAtA lagAye hue isa samaya bhI mere
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kI kucha smRtiyA~ 189 netro ke sAmane hai / hama loga isa viSaya me unheM bahuta kucha kahate the, para ve to saralatA kI mUrti the, ha~sakara cupa ho jAyA karate the| ve behada bhole the aura hama logo para pUrNa vizvAsa rakhate the| prAya dhUpa me gA~va se calakara Ane se unake sira me pIDA ho jAtI thii| isa avasara para jaba hamaloga bhaTTajI kI baiThaka me leTe hote the to bhaTTajI sira kA darda dUra karane ke bahAne unase taraha-taraha kI kavAyada karAyA karate the aura paDitajI bhI, jaisA unase kahA jAtA, vaisA karane ke liye taiyAra ho jAte the| kabhI unhe A~kha mIcakara leTAyA jAtA thA tathA unake mAthe para hAtha pherakara bhaTTajI bar3I gambhIratA se "cha-matara" paDhate the / kabhI mesmarejama dvArA unakA darda dUra kiyA jAtA thA | para thoDI dera ina saba kriyAo ke ho jAne ke bAda unase jaba pUchA jAtA--aba Apake sira kA darda kaisA hai ?" to unakA yahI uttara hotA thA--"aba to nahI mAlUma hotA hai / " unakI saralatA ke aneko udAharaNa hai| jisane unhe eka bAra dekhA vaha unakI saralatA tathA niSkapaTa bhAvanA se AkarSita hue binA nahI raha skaa| unake sAre jIvana kA rahasya unakI saralatA tathA prema thaa| bharatapura me jaba vahA~ kI hindI-sAhitya sabhA kA vArSika adhivezana huA thA, mai tathA ku~vara nArAyaNasiMha paNDitajI ke sAtha the| hama loga eka hI jagaha rahe aura rAta ko unake bahuta haTha karane para bhI unhI ke pAsa soye / isa samaya bhI unako dame se kaSTa thA aura ve rAta ko peTa ke bala soyA karate the tathA prAya sArI rAta unhe khaoNsate bItatI thI / isI kAraNa unhoMne hama logo se apane pAsa na leTane dene kI haTha kI thii| isI rAta ko eka ghaTanA yaha huI ki paNDitajI ke bAra- bAra khaoNsane se gvAliyara se Aye hue kucha pratinidhiyo kI nIda me khalala par3A aura jaba ve isa viSaya kI zikAyata Apasa me karane lage aura paNDitajI ke bhI kAno me yaha bhanaka par3a gaI to Apane kavitA sunAnA zurU kiyaa| isa para ve loga sonA bhUlakara hama logo ke bistare para uTha Aye aura paMDitajI se aura bhI kavitA sunAne ke liye prArthanA kii| isake pUrva hama loga so rahe the / jaba kavitA
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 paM0 satyanArAyaNa kaviratna pATha hone lagA to hama bhI jAga gaye / una pratinidhiyo ke cale jAne ke bAda paDitajI ne haMsate hue 'kavitA kuttI' ko phaTakArane kI yaha ghaTanA hame sunaaii| eka bAra ASAr3ha kI pUrNimA para maine unase bahuta Agraha kiyA ki Apa gobarddhana me gaGgA snAna ke liye mere sAtha cliye| adhikArI jagannAtha dAsa bhI hamAre sAtha jAne ko rAjI hue; para anta me ye kisI kAraNa se na jA sake aura mai tathA paDitajI hI cala pdd'e| usa samaya Apane adhikArIjI ke viSaya me eka majedAra padya likhA thA / vaha yaha thA "tumhe zatazaH dhikAra / tiraskAra ke yogya Apa ho abase sakala prakAra // ikke ko chur3avAyA hamase dekara dhokhA bhArI / praNa pUrA na kiyA puni tumane isI yogya adhikaarii|| dekara hamako dhokhA aisA kyA phAidA utthaayaa| vahA~ Thahara kyA aDA seyA kaisA cita bharamAyA !! puNyatIrtha ko chor3a vRthA hI korA kleza kamAyA / camacIcar3a camagaddar3a tumane isako vRthA satAyA / / kAraNa likhiye ThIka agara hokSamA-prApti kI aashaa| nahi to rasiyA gAte phiriye liye hAtha me tAzA / / " hama loga rAta ko mathurA meM bharatapura kI vikAlata meM Thahare aura sabere hI snAnakara gobarddhana cala diye / vahA pahu~cakara paMDitajI ne punaH snAna kiyA aura parikramA karane ke pazcAt hama logo ne girirAja ke darzana kiye| mere pitAjI ne paMDitajI se kahA thA ki ve girirAja mahArAja se prArthanA kare tathA isa avasara para prativarSa vahA~ Akara darzana aura parikramA kare to unakA damA jAtA rhegaa| paMDitajI ne bar3I zraddhA aura bhakti ke sAtha girirAja ke darzana kara yahI prArthanA kI aura isake bAda hama loga ghara lauTe / ghara jAkara merI mAtAjI ke bar3e Agraha para paMDitajI
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kI kucha smRtiyA~ 191 ne Darate-Darate kalAkanda aura kalamI Ama khAye / isake pazcAt dopahara ko bhI bahuta kucha Darate hue bhojana kiyA / bhojana karane ke pazcAt ve sira ke darda kI zikAyata karane lage / maiMne unhe so jAne kI salAha dI / prAyaH 1 baje paDitajI so gaye aura aise behoza soye ki 5 baje bAda unakI nIda khulI / damA hone ke bAda unhe yaha pahalA hI avasara thA ki ve isa prakAra behoza soye ho / mujhe bhI tathA unako bhI isa para bar3A Azcarya huA / isa samaya gaja aura grAha kI lar3AI samApta ho cukI thI / paDitajI ko jaba yaha mAlUma huA ki so jAne ke kAraNa unhone gaja aura grAha kI lar3AI nahI dekha pAI to unhe kheda huA, para jaba unhe samajhAyA gayA ki vAstava meM Aja bhagavAna ne unhe damA rUpI grAha se ubArA hai to unhe baDI prasannatA duI / isake bAda hama loga gobarddhana kI parikramA ko gaye aura rAta ko byAlU karake so gaye / usa dina rAta ko bhI paDitajI aise bekhabara soye ki sabere hI unakI A~kha khulI / paramAtmA kI kRpA se unakI damA kI bImArI dUra ho gaI aura paDitajI ko yaha vizvAsa ho gayA ki girirAja mahArAja kI kRpA se hI unhe Arogya prApta huA isa 'ghaTanA ke pazcAt satyanArAyaNajI prativarSa ASADha kI pUrNimA para gobarddhana jAkara snAna-darzana tathA parikramA kiyA karate the / aba kucha mitro ke Agraha se satyanArAyaNajI vivAha ke prazna para bhI vicAra karane lage the / Agare me gosvAmI brajanAtha zarmA tathA caube ayodhyAprasAdajI pAThaka ne unhe isa viSaya me bahuta kucha samajhAyA bujhAyA aura hara taraha para akATya tarkoM dvArA unhe nirvAka karanA Arambha kiyA / udhara zrIyuta mukundarAma (paMDitajI ke zvasura ) ke cittAkarSaka patro tathA kanyA ke manomugdhakArI guNo ke varNana ne paDitajI kA bhI citta sthira nahI rahane diyA / paMDitajI kI svAbhAvika saralatA tathA niSkapaTa vyavahAra ne aba unhe dhokhA denA zurU kiyA aura ve isa samaya DAvAMDola avasthA me rahane lage / unakI zArIrika avasthA ke vicAra se paMDita badarInAtha bhaTTa, paM0 mayAzaGkara dube tathA maiM unake vivAha sambadhI prastAva se asantuSTa the / 1
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 gobarddhana ke nikaTa zrI svAmI haricaraNadAsajI eka mahAtmA rahate hai / vaha bhI paDitajI se baDA prema karate the / paMDitajI jaba gobarddhana jAte to unake darzana avazya karate aura apanI kavitA unhe sunAyA karate the / eka bAra maine paMDitajI ke sAmane hI unake vivAha sambandhI vicAra svAmIjI para prakaTa kara diye / svAmIjI ne bhI unhe vivAha karane se manA kiyA / afa bar3I prabala hai / bhole-bhAle satyanArAyaNajI bimugdha ho gaye aura hama logo ke bahuta kucha samajhAne para bhI na maane| isa para asantuSTa ho hama logo ne unake vivAha me na jAne kI dhamakI dI para kucha basa na calate dekha hama logo ne mauna dhAraNa kara liyA / isa avasara para satyanArAyaNajI ne jina zabdo me hama logo se kSamA cAhI ve bar3e hI hRdayagrAhI tathA kAruNika the aura hamako vivaza ho, dukhita hRdaya se, unhe vivAha kara lene kI anumati denI par3I / paM0 0 satyanArAyaNa kaviratna satyanArAyaNajI kA vivAha huA; para hama loga apane vicArAnukUla usameM sammilita nahI hue| maine unheM jo badhAI sUcaka tAra bhejA thA, vaha yaha hai "Fair luck and fortune may on you attend it is the sincerest good wish of your loving friend" vivAha se lauTane para paMDitajI ne jo patra mujhe bhejA thA usakI nakala yaha hai--- bhaiyA, chamabahu saba aparAdha hamAre / hama hai sadA kRtajJa tumhAre // "satya" isase pazcAt maiMne kabhI vivAha sambandhI viSaya me satyanArANajI se kheda hai ki, maiMne dhA~dhUpura ke bhI darzana bahuta Agraha karane para maiMne paMDitajI bAtacIta nahIM kI tathA isake bAda, nahI kiye| eka bAra apanI strI ke
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNa kI kucha smRtiyA~ 193 se unake vivAha ke sambandha me kucha prazna kiye the jinakA uttara unhone santoSa-prada diyA thA / usa samaya unakI dharmapatnIjI ko hisTIriyA ke daure hote the / paDitajI jAnate the ki mujhe isa bAta se raja huA hai ki unhone merA kahanA nahI mAnA, ata kaI bAra Agare me unhone mujhe isa viSaya me bahuta kucha samajhAyA / maine unase kahA ki mere hRdaya meM isa viSaya me unake prati kucha bhI glAni nahI hai; para mere isa kahane se unhe santoSa nahI huA / paDitajI ne mujhase eka dina gA~va calane ko kahA / maiM usa samaya eka nijI kAryavaza unhI ke bulAne para Agare gayA huA thaa| caube ayodhyAprasAdajI ke yahA~ do dina isa avasara para mai rhaa| jaba maiMne gA~va jAne se manA kiyA to paDitajI ne kahA--"avazya hI tuma mujhase rUThe hue ho jo gaoNva nahI calate / " anta me isa viSaya me mujhe kevala yahI likhanA par3atA hai ki bhAvI prabala hone ke kAraNa hI paMDitajI ne hama logo kI sammati ki avahelanA kI / isa viSaya me mujhe koI glAni nahI hai / hA~, pazcAttApa avazya hai aura rahegA bhI / mujhe kaI eka aise avasaro kA smaraNa hai jaba unhe kaI sajjano kI do-eka bAto se kSobha huA thA / parantu jaba maiMne unase isa viSaya me kahA tathA una sajjano kI kar3I AlocanA kI to unhone baDe madhura tathA vinamra zabdo me mujhe samajhAyA; para mujhe usase santoSa nahI huA / parantu paMDitajI ke udAra hRdaya ne una sajjano ko turanta kSamA kara diyA aura una logo para kabhI yaha prakaTa nahI hone diyA ki una logo ne paDitajI kI AtmA ko duHkhita kiyA thA / isa avasara para mai yaha likhe binA nahI raha sakatA ki paMDitajI ke mitra kahalAnevAle kucha sajjano ne apanI sakIrNatA tathA kSudratA kA aisA paricaya diyA ki jisakA baDA bhArI parokSa prabhAva, paMDitajI para paDA / apane svargavAsa ke kucha mAsa pUrva se hI unako eka prakAra kA virAga-sA ho calA thA / maine apane patro meM unheM isa viSaya me
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 paM0 satyanArAyaNa kaviratna samajhAte hue unakI isa avasthA ko prAyaH "zmazAna-vairAgya' likhA thA / isake uttara me paMDitajI ne eka bAra likhA thA--'saMbhava hai hamArA yaha vairAgya zmazAna meM hI samApta ho'| mujhe kheda hai ki isa avasara para maiM unase bahuta dUra thA aura bhaTTajI bhI prayAga me the, isaliye hama loga paDitajI ke vicAroM ko pUrNatayA jAnane meM asamartha rahe / patro me unhone isa viSaya para spaSTatayA kucha nahI likhA / isa viSaya me unakI bhASA sAketika tathA mAmika huA karatI thI jisakA gUDha artha samajhanA mere liye prAya asambhava thaa| ina patro se yaha avazya bhAsita hotA thA ki unake hRdaya para kisI prakAra kA raMja hai / para kaI bAra likhane para bhI mai isa rahasya kA udghATana nahIM kara skaa| satyanArAyaNajI jahA~ apane mugdhakArI guNo dvArA jana sAdhAraNa ke zraddhAbhAjana aura priya the vahA~ unake sAtha hI unakI kavitA ke mAdhuyyaM aura lAlitya ne bhI unhe isa kIrti ke prApta karane meM kama sahAyatA nahIM dI thii| sambhava hai ki merA likhanA isa viSaya me pakSapAtapUrNa samajhA jAya para mai yaha likhe binA nahIM raha sakatA ki hindI ke vartamAna kaviyoM meM svAbhAvika kavi hone kA gaurava unhe hI prApta thaa| sara ravIndranAtha ThAkura ke Agare padhArane ke avasara para jo kavitA paMDitajI ne likhI thI aura use sunakara kabIndra ravIndra ne jina zabdo dvArA paDitajI kI racanA kI prazaMsA kI thI ve zabda kisI bhI kavi ke hRdaya meM gudagudI paidA kara dete--aura khAsakara aise avasara para, jaba ki ve eka jagadvikhyAta kavi ke hRdaya se nikale hoN| kaviratnajI brajabhASA me hI kavitA nahI karate the, para khar3I bolI meM bhI likhA karate the| unakI kavitA meM vaha rasa maujUda hai jise par3hakara pratyeka kavitA-premI ke hRdaya meM unake liye zraddhA utpanna ho jAtI hai aura unake kAvya kA manana karane para vaha zraddhA bar3hatI hI jAtI hai| paMDitajI kA kAvya sarvathA nirdoSa na hone para bhI ucca koTi kA hai / kheda hai ki unake saba bar3e grantha anuvAda-graMtha hai / para to bhI isa truTi tathA parimita avasthA
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kI kucha smRtiyA~ 195 kA vicAra karate hue yaha kahane meM koI atyukti nahI ki paMDitajo ne apane kavitva dvArA anuvAda-nIrasatA kI bahuta kama jhalaka apane grantho meM Ane / dI hai| unakI kavitA hRdayagrAhI, ojasvinI tathA alaMkAra-yukta hone para bhI svAbhAvikatA se kama girane pAtI thii| unake bhAva-vaicitrya tathA varNana-zailI kA baDA gaharA prabhAva par3atA thA / inake lekhoM me vyaktitva kA AbhAsa maujUda hai / paDitajI ke gadya lekha bhI apane DhaGga ke nirAle hote the / unhe padyamaya gadya kahanA ucita hogA / Apake byAkhyAna sunane me bhI baDA Ananda AtA thaa| gadya-padya kA ucita samAveza kara Apa unhe bar3A manohara tathA lalita banA diyA karate the| mai paDitajI se unakI choTI-choTI truTiyo aura viziSTa guNo donoM hI ke kAraNa prema rakhatA thaa| unakI buddhimattA tathA saralatA dono hI para mai mugdha thaa| unake nizcala deza-prema tathA unakI aharniza nisvArtha sAhitya-sevA ke liye mai unakI prazasA karatA thaa| 6 varSa taka paDitajI ke sasarga kA saubhAgya mujhe prApta huA thaa| isa bIca me mujhe jo anubhava hue unhI ko maine saMkSepa me likha diyA hai / aisA karane meM mujhe majabUra hokara kucha nijI bAte bhI likhanI paDI hai / AzA hai ki unake liye vijJa pAThaka mujhe kSamA krege|' zrIyuta nandakumAra deva zarmA "lagabhaga 10-11 varSa taka mujhe bhI satyanArAyaNajI ke mitra hone kA saubhAgya prApta huA thA / unase merA paricaya san 1908 me priya bandhu zrIyuta badarInAthajI bhaTTa dvArA huA thaa| una dinoM maiM "Aryamitra" kA sampAdaka thA / bhaTTajI AgarA kAleja ke vidyArthI the / ve epha0 e0 klAsa me paDhate the| jUna mAsa-sA garmI kA vizeSa prakopa thaa| prophesara rAmamUrti kaI sthAno me apane adbhuta khela dikhalAte hue Agare pahu~ce the| badarInAtha jI aura merI dono kI icchA rAmamUrti ke khela dekhane kI huI / bhaTTajI
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 paM0 satyanArAyaNa kaviratna mujhame kucha pahale hI khela dekhane pahuMca gaye aura cAra Ane kA TikaTa liyaa| maiMne ATha Ane kA TikaTa liyA; para cAra Ane aura ATha Ane ke sthAna me kucha antara na thaa| dono sthAna eka-se the| usapara bhaTTajI ne svargIya bAbU bAlamukunda gupta ke isa padya ke AdhAra para 'bar3he dila kI kyo kara na aba bekraarii| jo mara jAya yo bhaiMsa lAlA tumhArI / " yaha kavitA paDhI-- "bar3he dila ko kyokara na aba bekraarii| jo yo kharca hove cajannI hamArI / bhaTTajI kI isa kavitA para bar3I ha~sI AI / khela samApta ho jAne para bhaMTTajI ne merA paricaya satyanArAyaNajI se kraayaa| sAtha hI unhone Upara vAlA vAkya paDhA / isake pIche cavannI adhika kharca ho jAne ke viSaya meM satyanArAyaNajI ne bhI kucha kapitA kI thI jo pUrI Aja taka mere dekhane me nahIM AI / usakA ekAdha padya paNDita badarInAthajI bhaTTa ne mujhe sunAyA thA aura mujhase kahA thA-"pUrI kavitA sunAI jAyagI to Apa nArAja ho joNyge|" basa usa dina se hI merI satyanArAyaNajI se mitratA huii| Agare me rahate samaya ve prAyaH mujhame milA karate the| "Aryamitra" chor3ane ke bAda mai bihAra prAnta ke purAne akhabAra "bihAra-bandhu" meM calA gyaa| vahA~ se merA-satyanArAyaNajI kA patra-vyavahAra nahIM huaa| hA~, bhaTTajI prAyaH apane patra me koI na koI bAta satyanArAyaNajI ke viSaya me likhA karate the aura usame rAmamUrti ke tamAze meM cavannI adhika kharca ho jAne kI carcA prAyaH rahatI thii| 1908 se lekara san 1910 ke disambara taka satyanArAyaNajI se merI bheMTa nahIM huii| san 1910 meM prayAga meM bahuta bhArI pradarzanI huI aura sAtha hI kAMgresa kA adhivezana bhI huaa| mai bAMkIpura se kAgresa aura
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI ko kucha smRtiyA~ pradarzanI dekhane ke liye prayAga pahu~cA aura udhara satyanArAyaNajI bhI Agare se Aye / kAgresa paNDAla me, kAgresa ke adhivezana se eka dina pahale, maiM eka bagAlI sajjana se bAte kara rahA thaa| bAte samApta hone para ukta baMgAlI sajjana ne mujhase merA patA mAMgA ! maine apanA eka kArDa ukta baMgAlI sajjana ko diyaa| mere pIche satyanArAyaNajI khar3e hue the, para mujhe isakI kucha khabara na thii| baGgAlI sajjana ke cale jAne ke pIche satyanArAyaNajI dhIre se sAmane Akara khaDe ho gaye aura mukakara mujhe namaskAra kiyaa| merI smaraNa zakti me eka baDA bhArI doSa hai| vaha yaha ki manuSya ke pahacAnane me sadaiva mujhe dhokhA detI hai jisake kAraNa eka dina mai apane pyAre bandhu badarInAthajI taka ko nahI pahacAna sakA thaa| satyanArAyaNajI ko bhI mai nahI pahacAna sakA thaa| satyanArAyaNajI ne pahale jo namaskAra kiyA vaha bhI vyaMgyapUrNa thA para aba to unakI vyagyokti kA kucha ThikAnA hI na rahA / unhone majAka karate hue brajabhASA-mizrita dehAtI bolI me mujhase kahA-"hama tau gamAra AdamI hai, hamAre pAsa vijiTiGga-phijiTiGga kArDa naoNya / " unake mukha se isa prakAra ke zabdo kI lar3I nikalatI huI dekhakara mai pahacAna gayA ki ye aura koI nahI, satyanArAyaNajI hai| hAtha jor3akara maine unase kSamA mAMgI, para vahA~ to burA mAnane se kucha sarokAra na thaa| vahA~ to 'vijiTiGga kArDa' aura vartamAna sabhyatA ko dillagI thI-aura khAsI dillagI thii| x x x jaba-jaba satyanArAyaNajI se milanA hotA thA taba-taba sAhitya-samAja, kAvya aura deza-sambandhI bAte hotI thiiN| jaba bAte samApta ho jAtI aura bichur3ane kA samaya hotA taba ve mujhase vyaMgyapUrNa zabdoM meM kahate -'ajI Apa eDITara hai, hama gamAra dehAtI AdamI Thahare / Apa isakI AlocanA acchI kara sakate hai|" ___ satyanArAyaNajo kI aneka bAte ina paktiyoM ke likhate samaya yAda A rahI hai aura unakI madhura mUrti A~kho ke sAmane nAca rahI hai| kyA kahai ? adhika kahane-sunane kI apane me sAmarthya bhI nahIM hai|"
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 paM0 satyanArAyaNa kaviratna zrIyuta gosvAmI lakSmaNAcAryajI "kaviratnajI kA merA sAkSAt savat 1966 me braja-yAtrA me huA thaa| mathurA ke sTezana para hama logo ne eka-dUsare ko apanI-apanI kavitA sunAI thI aura isa prakAra hama logoM kA prema-milana huaa| yadyapi samaya kI kamI ke kAraNa vizeSa bAta-cIta na ho sakI; para pArasparika sneha ko Dora se mana baMdha gaye the isaliye jaba-taba patra-vyavahAra hotA rhaa| jaba kaviratnajI uttara rAmacarita kA anuvAda karane lage taba unhone mujhe sUcanA dI thI ki 'brajabhASA me uttara-rAmacarita udaya ho rahA hai| dekhe Apa premiyoM taka usakA kaisA prakAza paDatA hai|' maine harSa prakaTa karate hue likhA ki satya para bhagavAna bhI rIjhate hai; phira manuSya kyo na rIjhege / isake pazcAt chapA huA rAmacarita avalokana kiyaa| jidhara dekheM udhara hI usa kI sugandha phailatI huI dIkha pdd'ii| yahA~ taka ki khar3IbolI ke AcArya mAnyavara dvivedIjI ne kaviratnajI ke uttara-rAmacarita ke viSaya me santoSa prakaTa karate hue yaha kaha diyA ki bhASA rasIlI hai| isa para maine bhI kaviratnajI ko badhAI dii| isake uttara meM unhone likhA ki bhavabhUti ke uttara-rAmacaritra me maine kauna sI bhalamanasI kI ? ulTI makSikA ke Thaura makSikA kara dii| isa prakAra vinoda-pUrNa uttara de unhone apanI nirabhimAnatA darsAI thii| jaba Apane sunA ki lakhanaU ke pacama hindI-sAhitya-sammelana ke sabhApati zrIyuta zrIdhara pAThakajI hoge taba Apa bar3e cAva se lakhanaU jAne ke lie taiyAra hue aura mujhase bhI kahA-caloge ? maine kahA ki mai to gobardhana me vicarane jAtA huuN| yadi hari icchA huI to phuNcuuNgaa| vizeSa to brajavihAra kI hI icchA hai| taba Apane kahA-''maiM to brajabhASA kI pukAra leke jarUra jaaNuugo| aura kachu nA~ya to brajabhASA sura-sarI kI hilora me sabako mi~jAya to aauuNgo|" ___ bharatapura kI hindI-sAhitya-samiti ke dvitIya adhivezana meM navaratna zrIyuta giridhara zarmA, kaviratnajI aura aneka sajjana the| mai bhI
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kI kucha smRtiyA~ sammilita huA thaa| samiti ke utsAhI sabhAsada zrI jagannAthadAsajI vizArada ke udyoga se eka dina kavi-sammelana huA thA, jisame purAne DhaGga ke uttama-uttama kavi bhI sammilita the / isa dina bar3A hI Ananda AyA / maine 'sumitrA kA lakSmaNa ko upadeza' zIrSaka kavitA pddhii| usa para giridhara zarmA navaratnajI ne kahA ki jabalapura ke sammelana me yaha kavitA phira avazya paDhI jaave| tatpazcAt giridhara zarmAjI kI "sukanyA" nAmnI kavitA paDhI gii| ye khaDIbolI kI kavitAe~ thii| inake bAda kaviratnajI ne "mAdhava tumahu~ bhaye baisAkha" aura "mAdhava Apa sadA ke kore" ina padyo ko bar3e madhura svara me pddhaa| isakA jikra karate hue zrIyuta adhikArI jagannAthadAsajI ne mujhase kahA thA: "usa mITiga me azAnti thI aura kAma zurU nahI huA thA / maine khar3e hokara kahA-'brajabhASA ke kaviratna aura khaDIbolI ke navaratna donoM yahA~ maujUda hai / AzA hai ki dono apanI-apanI kavitAo kA rasAsvAdana kraavege|" satyanArAyaNajI ne kahA-"nAya-nAya, paDitajI mere bar3e hai, inake sAmane mai nAya bolgo|" phira giridhara zarmAjI ke anurodha karane para satyanArAyaNajI ne 'mAnuSa ho to vahI rasakhAna' ityAdi se kavitA-pATha prArambha kiyaa| upasthita janatA ne use baDe prema pUrvaka sunaa|" sArI . sabhA prema me nimagna ho gii| usa samaya bharatapura ke eka vRddha kavine bhI apane kavitta sunAye the| unake eka kavitta kA pichalA caraNa mujhe smaraNa hai| vaha yaha thA "candra ko cIra cAru rAdhikA banAyo hai|" vAstava me vaha kavi bar3e jAnakAra the| jitane kavitta unhone kahe the una sabake alaGkAra ve batalAte gaye the| kaviratnajI ne khaDe hokara kahA thA--"mRdula kAvya ke aise-aise prophesaro se jaba taka zikSA na lI jAyagI taba taka prema-rasa barasAne kI gati nUtana kaviyoM me kaise A sakatI hai ?"
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 paM0 satyanArAyaNa kaviratna kaviratnajI vinodI bar3e the / giridharazarmAjI kI khaDIbolI ke kavitApATha ke pazcAt apanI kavitA paDhane ke pUrva kaviratnajI ne kahA thA"sajjano, jAke mu~ha me rasIlI dAkheM laga gaI hai vAda kaDuI niborI kaise bhAveMgI / " yaha vinoda unhone khar3IbolI aura brajabhASA ke padyoM ke viSaya me kiyA thA / 200 kavi ratnajI khaDIbolI me bhI kavitA kara lete the; para Apa brajabhASA ke pUre pakSapAtI the / eka bAra maine unase pUchA --" isa samaya khar3IbolI kI kavitA kA pravAha itanA kyo baha rahA hai ?" Apane uttara diyA--" purAnI kavitA me dhar3ake gar3akke chaDakke ityAdi hai isa kaThinatA ke kAraNa tathA purAnI brajabhASA me zRGgAra ke kAraNa" / maiMne kahA -- " phira Apa pIche kyo lauTate hai ?" kaviratnajI ne javAba diyA--" jisake liye vizvanAtha brajanAtha hue usa brajabhASA se muMha mor3anA paramAtmA ko ruThAnA hai / isa samaya brajabhASA me padya aise hone cAhie ki purAnA jaTilapanA na rahe aura bhASA braja kI hote hue bhAva nUtana ho / " indaura ke hindI sAhitya sammelana ke adhivezana meM jaba ve vahA~ gaye the to mujhase milate hI unhone kahA thA "leu je "mAlatI mAdhava" ke prUfa dekho, para paile moi kachU khAibe ko deu, me bhUkhana mara rahI ho / " isI taraha vinoda karate hue kucha phala khAkara kaviratnajI ne kahA- ''yaha sammelana acchI sAna ko dIkhi rahyo hai / jA ko kArana gA~dhIjI ko yaza aura yahA~ ke kAryakartana ko prema hai / " " phira Apane mujhase kahA--'uttara rAmacaritra aura " mAlatI - mAdhava " to Apane dekhaI layoM para bharatapura kI hindI sAhitya samiti ke maMtrI zrI adhikArI jagannAthadAsa ke pAsa merI "hRdaya-taraga" hai / so unase kahike vAi chapAi DAriyo; kyoki vAme mere bhAvanA-bhare padya hai / " yaha sunakara maine kahA---'" Apa to mere Upara aisA bhAra DAla rahe haiM mAnoM Apa kahI jA rahe ho / " kaviratnajI kI A~khoM meM A~sU A gaye
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kI kucha smRtiyA~ 201 aura kahane lage---"moi to braja meMho chor3ike anta kahU~ acchau nAya lgegii| mai to braja meM hI AU~go kyoMki merI braja kI hI vAsanA hai|" __ merI unakI ye bAte zrI sevAprasAda vakIla ke ba~gale ke bagIce se huI thii| itane meM eka ghor3A gADI AI jisame baiThakara hama dono pradarzinI dekhane ke liye cale gye| jaba satyanArAyaNajI ne sammelana ke avasara para apanI kavitA paDhI to usake pUrva rasakhAna ke kavitta par3he the| "jo khaga ho to baserau karo vahi kAlindI kUla kadamba ke DArana / " kavitA-pATha karane ke bAda Apa mere pAsa Akara merI AdhI kursI para baiTha gye| maine kahA-'Apane rasakhAna ke kavitta kyoM par3he, unakA yahA~ kyA avasara thA ?" kaviratnajIne kahA--"maine sammelana ke bhrAtAo ke sAmane ye kavitta isaliye kahe haiM ki jisase ye saba sAkSI ho ki calatI bAra avazya, bhagavAna se, satya ne, cAhe kisI rUpa me ho, brajavAsa hI mA~gA thaa"| maine kahA ki basa rahane dIjiye, mRtyu kA vinoda mujhe nahIM suhaataa|" Apane kahA--"hari icchaa|" __ina bAto se aba mujhe nizcaya ho rahA hai ki jaise kaviratnajI vidvAn, sarala svabhAva aura apane deza-veSa-bhAva ke dRDha bhakta the vaise bhagavAna ke bhI premI bhakta the jo apanI mRtyu ko jAnakara sAvadhAna ho gaye the|"
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ merI tIrtha-yAtrA 30 agasta 1624 prAta: kAla kA suhAvanA samaya thA / savA chai baje the| bAdala ghire hue the| kabhI-kabhI do-cAra bUMde bhI par3a jAtI thii| mai tA~ge me baiThA huA dhadhUpura kI ora calA jA rahA thaa| akelA hI thaa| ___satyanArAyaNa ko mRtyu ke bAda yaha merI caturtha dhA~dhUpura-yAtrA thii| satyanArAyaNa ke kaI mitro se maine dhA~ghUpura calane kI prArthanA kI thI para unake hRdaya me vahA~ calane ke liye koI vizeSa utsAha yA prema nahI pAyA gayA thaa| satyanArAyaNajI kA eka Enlargement bar3A citra mere sAtha thA aura unakI yaha jIvanI tathA jIvana-caritra kA masAlA bhI mere sAtha ho thaa| citra ko mai bar3I sAvadhAnI se le jA rahA thaa| tA~gevAle se maine kaha diyA thA--"dekho bhAI, taoNgA dhIre-dhIre calAnA, kahIM merI tasavIra TUTa na jaave|" nagara ke kolAhala se dUra kile ke pAsa hotA huA merA tA~gA calA jA rahA thA aura mai soca rahA thA-"satyanArAyaNajI ke koI mitra sAtha kyoM nahIM Aye ? usI samaya mujhe kavi-samrATa ravIndranAtha kA eka padya yAda A gayA "ekalA calo, ekalA calo, ekalA calaure / yadi tora DAka sune keunA Ase, tave ekalA calore // "* mai soca rahA thA yaha vahI sar3aka hai jisapara kaI varSa pUrva apanI kavitA paDhate hue dhuna meM masta satyanArAyaNa prAyaH dIkha par3ate the| hA~, kabhI * arthAt--yadi tumhArI pukAra sunakara koI na Ave to akele hI calo, akele hI calo, akele hI galo /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kI kucha smRtiyA~ 203 yahI AkAza usa braja-kokila ke madhura svara se guMjarita hotA thaa| Age mujhe vRkSo ke nikaTa eka pyAU dIkha pddii| grISma Rtu me dhA~dhUpura se Ate hue satyanArAyaNajI yahA~ kabhI-kabhI pAnI piyA karate the| kyA isI ko dhyAna meM rakhate hue unhone grISma-garimA meM likhA thA-- tApa basa hai atyanta adhIra kahU~ kulilata nahi bacharA gAya / drumana tara pI pyAU ko nIra, phirata jiya jarani taU nA jAya / / saDaka ke dono ora nIma vRkSa the jo satyanArAyaNa ke sAtha hI sAtha bar3e hue the| mai kalpanA kara rahA thA ki kahI satyanArAyaNa inhIM ke pAsa se nikalakara yaha kahane lage--"kyoM bhaiyA, merI hI kuTI pai calatI kA ? clo|" mArga me kaI bAra merA hRdaya bhara AyA aura Akhe DabaDabA aaiiN| lagabhaga eka ghaNTe me dhA~dhUpura pahu~cA / satyanArAyaNa kA citra aura unakI jIvanI kA sAmAna unhI ke mandira me jAkara rakkhA / usa samaya mai soca rahA thA--ahA ! kyA hI acchA hotA yadi mai kabhI satyanArAyaNajI ke sAmane hI dhA~dhUpura AtA / ___ tAMgA dhA~dhUpura pahu~cA / gA~vavAlo ko maiMne satyanArAyaNajI ke mandira para bulAyA / gedAlAla jATa, rAdhAkRSNa, rAmaheta, tulArAma tathA atarasiha ityAdi aneka AdamI vahI Aye / jaba maiMne satyanArAyaNa ke citra ko vahA~ kholA to gA~vavAle bole-"basa mahArAja, jAme to jAna DAribe kI dera haiM / je to mAno bole i dete !" para satyanArAyaNa ke vAlasakhA rAmaheta kI A~khoM meM AMsU the ! unheM dekhakara maiMne kahA--'basa merA parizrama saphala hai / satyanArAyaNa ke kisI mitra kA unakI pavitra smRti me do A~sU bahAnA, isase adhika mujhe cAhie ho kyA ?" bar3I dera taka bAtacIta huI / jaba satyanArAyaNa ke premI sAthI unake guNo kA varNana apanI madhura grAmINa bhASA me kara rahe the, kaI bAra usa karuNAmaya dRzya se merA hRdaya dravita hogayA / lekina jaba gedAlAla jATa ne
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 pa0 satyanArAyaNa kaviratna bar3e abhimAna se kahA--'mahArAja, nAma tau satyanArAyana kauI bhyau| vaise kAvya to hamane mili-mili keI karI hii| AdhI vAkI hai, AdhI merii|" mujhe ha~sI AgaI aura maine kahA---"kyA Apa bhI kavitA karate the ?" vaha jATa bolA---"are mahArAja, hama kA karate, sarasutI karatI ! satyanArAyana ne bAisa jagaha apanI kitAbana me mere nAmakI chApa rakkhI hai|" bAta yaha thI ki satyanArAyaNajI apanI kavitA prAya gedAlAla ko sunAyA karate the| kabhI kisI grAmINa zabda kA artha bhI pUcha lete the| eka bAra 'DhapAna' zabda kA artha unhone pUchA thA / basa isIse gedAlAlajI bhI apane ko "kaviratna" samajhane lage hai / hA~, yaha ThAkura sAhaba kI namratA hai ki ve isa kIrti ko svayaM na lekara apanI 'sarasutI' ko arpita karate hai ? astu, maiMne kahA--"aba mujhe--satyanArAyaNajI ke sthAno ko dikhlaaie|" eka AdamI mere sAtha ho liyaa| usane eka koTharI ko dikhalAkara kahA--"yaha satyanArAyaNa kI koTharI hai| isI me mAtA ke sAtha ve rahate the|" maine socA kyA isI meM baiThakara, mAtA kI mRtyu ke bAda, unhoMne vaha padya banAyA thA "jo mai jAnatu aisI mAtA sevA karata banAI, hAya hAya kahA karu mAta tuva Tahala nahI kara pAI !" mandira kI chatapara jAkara maine vaha aTArI dekhI jahA~ baiThakara satyanArAyaNa kAg2aja-pesila liye hue kavitA kiyA karate the| sAmane aneka vRkSo ke sundara-sundara patte dIkha par3ate the / yahI baiThakara satyanArAyaNa ne likhA thA "sItala prabhAta bAta khAta harakhAta gAta dhoye-dhoye pAtanu kI bAta hI nirAlI hai !" koTharI ke sAmane kI chata para patthara kI do paTiyAM bichI huI thii| hariyAlI hI hariyAlI dIkha par3atI thI ! sAmane premapUrNa kavitA kA / sAkSAtsvarUpa-tAjabIbI kA ronA-dikhAI detA thaa| kavi kI pratibhA
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyanArAyaNajI kI kucha smRtiyA~ 205 ke vikAsa ke liye bhalA isase adhika upayukta sthAna aura kahA~ mila sakatA thA ? kyA isI chata para se vaha dhvani kabhI nikalI thI ?-- "bhayo kyoM anacAhata ko saMga " phira hama usa kamare me gaye jahA~ satyanArAyaNa ne apanI antima svA~sa lI thii| kamarA TUTA-phUTA aura girA huA thaa| rAdhAkRSNa ne kahA-" marate samaya sAvitrI sAmane khar3I thI / satyanArAyaNa ne izAre se use sAmane se alaga karA diyA !" zrImatI sAvitrIdevI ne apane 16 / 12 / 18 ke patra me likhA thA--" maiMne kaI AvAje dI, saba niSphala / jora se ghabarAkara maiMne apanA hAtha sirahAne kI tarapha paTTI para demArA / ekadama caukakara merI ora dekhA aura sadA ke lie hatabhAginI se vidA lelI !" 6 varSa bAda, usI sthAna para -- sthAna nahI, brajabhASA ke antima kavi ke tIrtha sthAna para -- khaDA hokara maiM socane lagA--"satyanArAyaNa kI usa antima dRSTi me kyA bhAva bhare the ?" priya pAThaka, kyA Apa isa prazna kA uttara de sakate hai ? Apa kalpanA kIjiye aura mujhe vidAI dIjie /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI gAMdhI- stava ( 1 ) . jaya jaya sadaguna sadana akhila bhArata ke pyAre / jaya jagamadhi anavadhi kIrati kala vimala ujyAre // jayati bhuvana- vikhyAta sahana - pratirodha susurati / sajjana samabhrAtRtva zAnti kI sukhamaya sUrati // jaya karmavIra tyAgI parama Ama - tyAga - vikAsa kara | jaya jasa-sugaMdhi - bitarana karana gAdhI mohanadAsa vara // ( 2 ) jaya parakAja nibAhana kRtabandI gRha pAvana / kintu mudita mana vahI bhAva majula manabhAvana / mAtRbhakta jAtIya bhAva-rakSaNa ke nemI / hindI hindU hinda deza ke sA~ce nemI | nija ripuhI ko aparAdha nita chamata na kachu zaMkA dharata / nava navanIta samAna asa mRdula bhAva jaga-hiya harata // ( 3 ) jayati tanaya aru dAra sakala parivAra moha taji / ekahi vrata pAvana sAdhArana tAhi rahe bhaji // jaya svakAryaM tatparatArata aru sahanazIla ati / udAharana karatavya-parAyanatA ke zucimati //
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 paM0 satyanArAyaNa kaviratna jaya dezabhakti-Adarza priya zuddha carita anupama amala / jaya jaya jAtIya tar3Aga ke abhinava ati komala kamala // / (4) jaya bipatti me dhaiyyaM dharana avikala avicala mana / dRDha brata zuca niSkapaTa dIna dukhiyana AsvAsana // jaya nissvAratha divya joti pAvana ujjalatara / paramAratha priya prema-beli alabeli manohara / tuma se basa tumahI lasata aura kahA kahi cita bhreN| sivarAja pratApa ru mejinI kina-kina so tulanA kreN| (5) eka ora anyAya, svArtha kI cintA bADhI / atyAcAra apAra ghRNita nirdayatA ThADhI // dUsari ora manuSyatva' kI mUrati nirmala, komala ati kamanIya kintu pratipala praNa avicala / / yahi devAsura-sagrAma me vidita jagata kI nIti hai| basa kiMkartavya vimUDha bahu bhUli paraspara prIti hai| apuhiM sArathI bane kamaladala Ayata locana / arajuna so batarAta vihasi zrayatApa-bimocana / dhIraja saba bidhi deta yahI puni-puni samajhAvata / dainyapalAyana ekahu nA mohi rana me bhAvata // ika nimitamAtra hai tU ahe kyoM nija cita vismaya dhare / gopAlakRSNa mohana sadana so tumhAra rakSA kare / /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIgAdhI-stava 209 ( 7 ) yahi avasara jo diyo Atmabala ko tuma paricaya / lacI niraMkuza zakti bhaI mudamaI satya jaya // jananI janmabhUmi bhASA yaha Aja yathAratha / pUta sapUta Apa jaiso lahi parama kRtAratha / / lakhi mohana-mukhacaMda tava yAke hRdaya umaMga hai| trayatApaharata mana muda bharata laharata bhAva taraMga hai| (8) nija komala bANI so hindU jAti jagAvau / navajIvana yahi nIrasa mAnasa me umagAvo / aba yA hindI ko sira nirbhaya ucca uThAvau / subhaga sumana yA ke pada padamanu cAru caDhAvI // yaha namra nivedana Apa so jinako prema ananya hai| hai nyauchAvara tava caranu pai hama jIvanadhana dhanya hai| satyanArAyaNa