Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
கள்ளம்
મુનિ ચંદપ્રભસાગરજી'ચિત્રભાનુ'.
A
Saa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જીવન-મણિ સદ્દવાચનમાળા ટ્રસ્ટ:૨૦૧૫: વર્ષ શ્રીજું પુસ્તક ત્રીજું
જીવન માત
થૈતોજાગો
ચિત્રભાનુ (ક્રુતિ ચંદ્રપ્રભસાગરજી)
Cecilia pla
સાચ
શ્રી જીવન-મણિ
સાચનમાળા ટ્રસ્ટ
હરીભાઇની વાડી સામે દિલ્હી દરવાજા બહાર ; અમદાવાદ
અમ
372.31b
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ આવૃતિઃ ઓગસ્ટ ૧૯૫૯ દ્વિતીય આવૃત્તિઃ નવેમ્બર ૧૯૫૯ તૃતીય આવૃત્તિ ઓગસ્ટ ૧૯૬૧ - પુન મુદ્ર ણઃ ૧૯૬૨
કિંમતઃ બે રૂપિયા
: પ્રકાશકઃ લાલભાઈ મણિલાલ શાહ
શ્રી જીવન-મણિ સવાચનમાળા ટ્રસ્ટ હઠીભાઈની વાડી સામે, દિલ્હી દરવાજા બહાર, અમદાવાદ
: મુદ્રક: કાતિલાલ એમ. દેસાઈ : ચંદ્રિકા પ્રિન્ટરી
મિરજાપુર રેડ : અમદાવાદ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જે વડલાની ઘેઘૂર છાંય મારે જીવનવિસામો હતી,
એ ધર્મરત્ન
ચારિત્રરત્ન | સ્વ. મુનીશ્રી ચંદ્રકાન્તસાગરજી મ. ને ! તમે આખું–તમને સમર્પણ
—ચિત્રભાનુ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
: ,
-
- -
:
&.
દિલનું દીવાનખાનું
[ પ્રકાશકનું નિવેદન માણસ સુખ ઇચ્છે છે, પણ સુખનાં સાધનેને ઇચ્છતો નથી. માણસ દુઃખ ઈચ્છતો નથી, પણ દુઃખનાં સાધનને છોડતું નથી.
આ બંને તરફ્તા ગજગ્રાહમાં સપડાયેલી દુનિયા માટે પ્રાચીન સમયથી વિધવિધ પ્રકારના બોધ અને ઉપદેશ અપાયા છે માણસે શું કરવું, શું ન કરવુંઃ માણસે કેવી રીતે જીવવું, કેવી રીતે ન જીવવું; માણસે કેવી રીતે વિચારવું, કેવી રીતે ન વિચારવું–ટૂંકામાં કહીએ તે આપણું આર્ય પુરુએ માણસ સવારમાં જાગે ત્યાંથી રાતે સૂએ ત્યાં સુધીની બધી બાબતો પર વિચારણું કરેલી છે.
લેકે ઈછે કે ન ઈ, લેક પ્રશંસા કરે કે ચિડાય, લેકહિતના ચાહક એ આર્ય પુરુષએ તે પિતાનાં ચિંતન, મનન અને અનુભવથી લાગેલે સાચે રાહ સાફ દિલથી ચીંધવાનું કાર્ય કર્યું છે. અલબત્ત, સમષ્ટિગત એનું પરિણામ જોતાં જગત, જાણે એનું એ રહ્યું છે. ખારે સાગર સેંકડે મીઠી સરિતાઓ એમાં ભળવા છવખારો રહ્યો છે, છતાં વ્યક્તિગત રીતે એમાં તમે જોર-આવી છે જોર ખાસ રહ્યો, પણ એને મને હરનિ તરી જવાની તાકાત અનુભવાઈ છે.
અને આખરે વ્યક્તિા પર જ સછિને ને! સાજ વ્યક્તિને જેટલી ઘડે છે, પ્રેમ કરતાં વ્યકિત સમાજને વધારે વાર છે 1 સુંદર સરલ બેધનું તિર રાનપુરાઅમારા વાચકેના હાથમાં મૂકતાં અમને ખરેખા શા છે. માત્ર બેધથી
T
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ જગત સુધરી જાય છે, તેવું પણ અમે નથી માનતા, પણ જગતસુધારનાં અનેક સાધનોમાં આ પણ એક જરૂરી સાધન છે. એમ જરૂર માનીએ છીએ.
આ પુસ્તકના લેખક જૈન અને જેનેતર સમાજમાં કુશળ વક્તા અને ચિંતક તરીકે જાણીતા મુનિરાજ શ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી છે. તેઓનું તખલુસ “ચિત્રભાનુ” છે. તેઓ શ્રી જીવન-મણિ સર્વાચનમાળાના પ્રારંભથી જ પ્રેરક અને પુરસ્કર્તા છે.
આ વાચનમાળાને સર્વત્ર સરકાર સાંપડ્યો છે. બાકી ક્ષતિ તે ક્યાં નથી ? કોનામાં નથી ? પણ માણસે સારતત્વના હમેશાં ગષક થવું ઘટે. સર્વથા સત્ય તે સર્વજ્ઞ વિના કોઈને શકય નથી. છતાંય એ પ્રકારની કોઈમાં શક્યતા કપવી, એ પણ નરાતર ભ્રમ છે શ્રમ કદી સત્યની ગરજ સારી શકતું નથી. વિવેકી માણસે તો સદા મીર-નીરને વિવેક કરનાર હંસ બનવું જોઈએ, ન કે ચાંદ જોનાર કે ખાતરનાર કાગ.
- આ પ્રકારના વિવેકી સાધુચરિત હંમેએ વાચનમાળાને પ્રથમથી જ પ્રેરણા ને પ્રોત્સાહન આપ્યાં છે. એ ગુણી અને વિજનોમાં મુનિરાજ શ્રી ચંદ્રપ્રભાસાગરજીનું નામ મેખરે છે. અમારા પ્રયાસને એમણે સદા આશીર્વાદ આપ્યા છે. અમારી ક્ષતિઓ તરફ આંગળી ચીંધી છે, અને અમે એવા સાધુજનની સલાહને યથાશક્ય અનુસર્યા પણ છીએ.
ચિત્રભાનુ ”ના તખલ્લુસથી પિતાની કલમપ્રસાદી પીરસતા મુનિરાજશ્રીથી અમારા વાચકે સુપરિચિત છે. પ્રથમ વર્ષનાં પુસ્તકોમાં “સૌરભ,” બીજા વર્ષમાં “ભવનું ભાતું અને ત્રીજા વર્ષમાં પ્રસ્તુત
હવે તો જાગે પાંચમાં વર્ષમાં ધમરત્નના અજવાળ તથા પ્રેરણાની પરબ એ તેઓશ્રીની જ કલમ પ્રસાદી છે. સાતમા વર્ષ માટે તેઓશ્રીની “સૌરભના જેવી નવી અનુપમ કૃતિ નિવેદ્ય તૈયાર થઈ રહી છે, જે રૂપ-રંગ ને સુશોભનથી અદ્વિતીય બનશે.'
પ્રસ્તુત ગ્રંથ “હવે તે જાગે'માં મુનિરાજશ્રીએ ભિન્ન ભિન્ન સ્થળે, ભિન્ન ભિન્ન વિષ પર આપેલ વ્યાખ્યાને છે. કુલ ચૌદ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાનો છે અને તેમાં સામાજિક, ધાર્મિક, રાષ્ટ્રીય અને શૈક્ષણિક જીવનનાં તમામ પાસાંઓને આવરી લીધાં છે.
વિદ્વાન મુનિરાજ પેાતાની એક આગવી સ્વતંત્ર દષ્ટિ ધરાવે છે. એટલે કાર્ડવાર એમનું સાધુય કડવા ચાબખા પણુ મારે, છે, કેટલીક વાર અજ્ઞાન ભેાળા જનેાને સાકરવેષ્ટિત કાયદાન પણ આપે છે, ને કેટલીક વાર તેા જાણે નિખાલસ પીપરમીટના આસ્વાદ કરાવે છે.
મુનિરાજે પેાતાના આ પુસ્તકરૂપી દિલના દીવાનખાનામાં સહુને પેાતપેાતાની સૌરભ લઈ ને નેાતર્યા છે; અને પેાતે અત્તરિયા બનીને બેઠા છે. એ અત્તયિાનાં પૂમડાંને થાડા આસ્વાદ નીચેનાં ઉદ્ધરણા પરથી મળશે.
માણસ પેાતાના પગ પર ઊભા રહેતાં શીખે ને કાઈના પણ આધાર વિના જીવી શક: એજ પાયાની કેળવણી.’
*.
આજની કેળવણી જીવનને માદક ત્યારે જ બને કે જ્યારે કેળવણીને ત્રનું માર્ગદર્શન હૈાય,
ક
સવાર તેાફાની ઘેાડાને કેળવીને કાબૂમાં લે છે, પણ તેને મારી નાખત નથી, કારણ કે અ ંતે એ જ ધેડો કામ આપવાના છે, તેમ આપણે પણ આપણી સ્વચ્છ ંદ ઇન્દ્રિયાને કળવીને સ યમમાં લાવવાની છે, નારા કરે નહિ ચાલે, ’
પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિ એમ કહે છે, કે હક એ માનવીને જન્મસિદ્ધ છે, પણ પૌર્વાત્ય સંસ્કૃતિ એમ કહે છે કે હક યાગ્યતાથી પ્રાપ્ત થાય છે. એક જન્માંધ બ્રેકરો પરિભ્રમણ-સ્વાતંત્ર્યના હક માગે તે એ અપાય ? કાઈ કજિયાળે અને ગાળા દેનારા વાણીસ્વાતંત્ર્યના હક માગે તે તે અપાય ? નાદાન બાળકને મતસ્વાતંત્ર્યના હક અપાય ? વ્યભિચારીને આચાર–સ્ત્રાતંત્ર્યને! હક અપાય ખશ ? તાત્પર્ય એ કે અયેાગ્યના હાથમાં હુકનુ હથિયાર ન અપાય.'
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પશ્ચિમના તજવા લાયક સંસ્કારનું આપણે અનુકરણ કર્યું. અને અગીકૃત કરવા લાયક ગુણનું અપમાન કર્યું.'
“સુખ પૈસા કે વસ્તુમાં નથી, પણ આપણે હૃદયમાં છે. એ આપણા હૃદયમાં હશે તો જગતની દરેક વસ્તુ આનંદના બજાર જેવી લાગશે.”
તમને પૂછું છું કે તમે તમારા દિલના દીવાનખાનામાં કોની છબી ટાંગી છે? રામની કે રમાની? ધર્મ કે ધનની ? વાસનાની કે વાત્સલ્યનીં જવા છે. એ તમે નહિ કહે, તેય દિલનું દીવાનખ નું છબી વિના ખાલી તે કદી નહિ જ રહે. યાદ રાખો કે તમે વિકાસની છબી ત્યાં નહી ટાગે તો વિલાસની છબી એની મેળે ટિંગાઈ જશે. માટે કહું છું કે વિનાશની છબી પસંદ ન હોય તે વિકાસની છબી લા.
આમ મુનિશ્રી આખા ગ્રંથદ્વારા ટૂંકામાં એક જ વાત કહે છે, તમારા દિલના દીવાનખાનામાં સુંદર છબી ટાંગો ! દિલમાં દી કરે.
શ્રી જીવન–મણિ સવાચનમાળા ટ્રસ્ટ આવાં મુનિરાજની કૃતિઓ મેળવવા માટે પિતાને ભાગ્યશાળી માને છે; અને પોતાના વાચકને આ વ્યાખ્યાનોને પિતાના જીવનમાં ઉતારી વક્તાની સર્વતોમુખી કલ્યાણભાવનાને જીવનમાં ચરિતાર્થ કરવા વિનવે છે. '
પ્રસ્તુત આવૃત્તિ પ્રસંગે આ સવાચનમાળાના છઠ્ઠા વર્ષમાં પ્રવાસ કરી રહી છે, ને મેંધવારી વધતી જતી હોવા છતાં વાર્ષિક લવાજમ રા. દશ જ રાખ્યું છે. છઠું વર્ષ દિવાળીયે પુરુ થશે ને પુરા પુસ્તકે ગ્રાહકોના હાથમાં જશે. અમારા વાચકને આટલી સસ્તી કિંમતમાં રૂપ, રસ ને ગુણથી સર્વોત્તમ સાહિત્ય આપતી આ સંસ્થાના ગ્રાહક બનવાબનાવવા વિનંતી છે ત્રીજી આવૃત્તિનું આ પુનર્મુદ્રણ છે
-વ્યવસ્થાપક
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમ અને
પપ
૧૧૯
૧૨૫
૧ હવે તે જાગે ! ૨ સુખની શોધમાં ૩ જાગ, એ સપૂત! ૪ ધર્મ કહે કેને? ૫ માનવતાનાં પાન ૬ ચાર મંગળ • ૭ સૌમ્ય પ્રકૃતિ ૮ જીવનમાં ધર્મ ૯ દિવ્યદૃષ્ટિ ૧૦ આત્મજાગૃતિ ૧૧ જીવનશિક્ષણ ૧૨ ગૌપૂજા ૧૩ આદર્શ રિાક્ષક ૧૪ ધર્મરત્ન
૧૨
૧૬૪
१७५
૨૦૩
૨૧૧
૨૧૫ *
૨૨૩
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ –ભાવના
મૈત્રી
મિત્રીભાવનું પવિત્ર ઝરણું, મુજ હૈયામાં વહ્યા કરે, શુભ થાઓ આ સકલ વિશ્વનું, એવી ભાવના નિત્ય રહે.
- પ્રમોદ ગુણથી ભરેલા ગુણીજન દેખી, હૈયું મારું નૃત્ય કરે એ સંતોના ચરણકમળમાં મુજ જીવનનું અર્થ રહે.
કારણ્ય દીન, કૂર ને ધર્મવિહેણાં, દેખી દિલમાં દર્દ રહે, કરણાભીની આંખમાંથી, અશ્રુને શુભ સ્ત્રોત વહે.
માધ્યસ્થ માર્ગ ભૂલેલા જીવનપથિકને, માર્ગ ચીંધવા ઊભો રહું, કરે ઉપેક્ષા એ માર્ગની, તોય સમતા ચિત્ત ધરું.
ત્યાદિ આ ચાર ભાવના, હૈયે ચંદ્રપ્રભ લાવે વેર-ઝેરનાં પાપ તજીને, મંગળ ગીતે એ ગાવે.
મુનિ ચંદ્રપ્રભસાગરજી
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
હવે જાગો! ઊંઘતા હો તે જાગે. બેઠા હે તો હવે ઊભા થાઓ. ઊભા હે તે હવે ગતિમાન બને.
ગતિમાન હે તે હવે કાર્યદક્ષ બને. * એમ “જાગો” શબ્દ મનુષ્યને કર્તવ્યધર્મ તરફ આગળ વધવાની પ્રેરણા આપનાર મંત્ર છે.
જાગે! આ શબ્દ જેમ ચેતવણી આપનાર છે, તેમ એની પૂર્વે રહેલે “તો” અતિસૂચક છે, જેને દુનિયામાં તેર મણને તે કહેવામાં આવે છે.
- હવે તે જાગે–આ સામૂહિક વાકય એમ ઘેષણ કરે. છે કે, હદ થઈ, ખૂબ અંતર પડી ગયું, કેટલો બધો પ્રમાદ? ખૂબ ઊંધ્યા, હવે જાગો! પ્રમાદ છોડે. આપણામાં ઘર કરીને
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
હવે તા જાગા!
બેઠેલી આળસને છાંડા ને જીવનની સાધના કરવામાં તત્પર બની જાએ. કારણ કે, જેનું મૂલ્યાંકન ન થાય એવી માનવતાભયું, અને વિશ્વમાં સહજ પ્રાપ્ત ન થાય એવું ઉત્તમ માનવજીવન તમને મળ્યું છે, તે એને સફળ કરે. પ્રમાદ કરશો તે આ મહામૂલું ધન હારી બેસશો. માટે જ કહેવું પડે છે કે હવે તેા જાગા !
મહાનુભાવા ! આજના વ્યાખ્યાનના વિષય છે ‘હવે તે જાગા ! ’ આ વાકય જો ગભીરતાપૂર્વક વિચારાય તે આજના દોઢ કલાકના વકતૃત્વનું રહસ્ય સહજ રીતે પામી શકાય. હવે તે જાગે!–આમાં ‘ જાગેા, ’ શબ્દ શું સૂચવે છે ? આ શબ્દ ચાનક ચઢાવનારા છે.
આવું ઉત્તમ જે માનવજીવન મળ્યું છે તે સ્વાના કુંડાળામાં રહી અળસિયાની જેમ જીવવા અને મરવા માટે નથી; પણ જીવનને અમર બનાવવા માટે મળ્યુ છે. આજે તમે કેવી પવિત્ર ભૂમિમાં જન્મ લીધેા છે, એના તેા વિચાર કરે. આર્યાવર્ત માં, ઉત્તમ કુળમાં તે ધાર્મિક કુટુમ્બમાં કે જેના માટે તમે ગૌરવ લઈ રહ્યા છે, અને ‘અમે બ્રાહ્મણ છીએ, અમે ક્ષત્રિય છીએ, અમે વણિક છીએ ’-એમ ગૌરવપૂર્ણાંક એલીને ફા છે, પણ હું તમને જ પૂછું છું કે ખેલવા માત્રથી મહત્ત્વ શું ! મહત્ત્વ છે કન્યપરાયણતાનું, સદાચારી વનનું અને પ્રતિભાસ પન્ન જીવનનું
મહાન કહેવાથી મહાન ન મનાય
6
મહાન ” કહેવા માત્રથી મહાન ન મનાય. એના માટે મહાન કાર્ય કરવું પડે, જીવનને તેવું બનાવવું પડે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગે! પિત્તળ પિતાને સોનું કહે તેટલા માત્રથી તે સોનું નથી થઈ જતું. એના ચળકાટ ઉપરથી એની કઈ કિસ્મત કે તે એ થાપ ખાય. સોનાને તો તેજાબને તાપ ખમવો પડે, કસોટીએ ચઢવું પડે, અગ્નિપરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ થવું પડે, અને છતાં કાળું ન પડે તે સેનું તેમ મનુષ્ય પણ પિતાની જાતને અગ્નિપરીક્ષામાં મૂકી, કસોટીએ ચઢાવવી જોઈએ અને તેમાં ઉત્તીર્ણ બને તે જ એ જાતિવાન કહેવાય અને મહાન ગણાય. એમાં શક્તિહીન થાય એ શી રીતે પાલવે ?
કર્તવ્ય કરી મહત્તા સિદ્ધ કરવી પડશે, અને જગતને પડકાર કરે પડશે કે જીવનના પ્રત્યેક પ્રકારના વાતાવરણમાં પણું કર્તવ્ય માટે અમે તૈયાર છીએ! ગમે તેવા સમયે અમે ચારિત્ર્યથી ડગીશું નહિ, ધ્યેયથી યુત થઈશું નહિ, અમારા આદર્શને પ્રાણુને પણ છોડીશું નહિ. આ રીતે મહત્તા સિદ્ધ કરવા તમારી તૈયારી નહિ હોય તો ભલે ઊંચ જ્ઞાતિઓનાં નામ બેલતાં ફરે પણ માનવા કેઈ તૈયાર નહિ થાય. માણસ સારે કે ખરાબ; ઊંચ કે નીચ એ શબ્દથી નહિ, આચરણથી સિદ્ધ થાય છે. તમે પણ ઉચ્ચ હે તે સારા આચરણથી અને પવિત્રતાથી તમને પિતાને તમે મહાન પૂરવાર કરો. આપણે બે હજાર વર્ષનો ઇતિહાસ - આપણે ન જાગવાને કારણે ઘણું ગુમાવ્યું છે. બે હજાર વર્ષને ઇતિહાસ તપાસશો તે જણાશે કે આપણે કેટલા ગબડી ગયા છીએ. એક વાર વિહંગાવલોકન કરી જુઓ તે પરિસ્થિતિ સમજાશે. એક દિવસ રામની સંસ્કૃતિ પણ આપણી સંસ્કૃતિ પાસે ઝાંખી લાગતી. આ સંસ્કૃતિ માટે રેમમાં
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તા જાગા ! પણ ગૌરવ હતું, દેશપરદેશના પ્રવાસીએ આ સંસ્કૃતિના મુક્તક હૈ ગુણગાન કરતા, તે જ સંસ્કૃતિ આજે' મૃત–પ્રાય અને જાણે છેલ્લા શ્વાસેાશ્વાસ લેતી હાય એમ લાગે છે. આજે તમે કઈ દિશામાં આવી પહોંચ્યા છે ? કાળી ચામડીમાં ભયકર ગેારા ! આર્યોના શરીરમાં અનાર્યના આત્મા પેઠા. સંત–મહન્તાની ગૌરવવન્તી આ ભારત ભૂમિમાં આજે જીવનની કિસ્મત નથી, ધ'ની કઈ ગણના નથી, તત્ત્વજ્ઞાનની કઈ પડી નથી—આ શું કહેવાય ? આપણા યુવાનાને યુરેપનાં પ ત, નદી ને તળાવા વગેરે કંઠસ્થ ખરાં, પણ ગંગા યમુના કે સરસ્વતીનું પ્રભવસ્થાન કે વિલીન થવાનું સ્થાન કાં એ ખખરન મળે. અરે બહારના બધા તત્ત્વચિન્તકાનાં નામ એલી જનારને એના પેાતાના આસપાસમાં થયેલા જીવનદ્રષ્ટાઓનાં નામ પણ ન આવડે. આ કેટલી શોચનીય સ્થિતિ ગણાય ?
આખા વિશ્વનું જ્ઞાન મેળવે પણ ઘરનુ જ્ઞાન પહેલાં મેળવા એ મારું કહેવું છે. ઘરનું જ્ઞાન ન મેળવવાને કારણે આપણા જ યુવાને દ્વારા આપણી સંસ્કૃતિ ભૂંસાતી જાય છે ને બહારની સંસ્કૃતિ નવપલ્લવિત થાય છે. માટે કહેવું પડે છે કે ખૂબ ઊંઘ્યા ! બહુ ઊંઘનારે. ઊંઘમાં પણ લવારા કરે છે, એવી જ આપણી પણ દશા છે. ઊંડા વિચાર કરાય તે સમજાય કે સ`સ્કૃતિ અંગે તમારું ખેલવું પણ ખકવાદ રૂપ છે. તમારા આગેવાને કેટલીક વાર આર્યાવર્ત નાં ગુણગાન કરે છે, પણ તે પૂર્ણ રીતે સમજ્યા વગર અને જીવનમાં ઉતાર્યા વગર માત્ર ઉપર ઉપરથી શબ્દોના સાથિયા પૂરી જાય છે જેની કિમ્મત ઊંઘમાં થતા લવારા કરતાં જરાયે વધારે ન
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે
જા!
આંકી શકાય. માટે જાગો ! આપણને મળેલા આધ્યાત્મિક ને સાંસકૃતિક વારસાની કિસ્મત સમજે, તે જ મળેલા આ ઉત્તમ માનવજન્મની મહત્તા અંકાશે. બ્રહ્મચર્ય
આજના પ્રવચનની પ્રાગભૂમિકા આપણે વિચારી ગયા. હવે મુખ્ય વિષયને વિચાર કરીએ. આ દેશ બ્રહ્મચર્યના પંજરૂપ હતું, સંયમની ચર્ચા ઘર ઘર થતી. બ્રહ્મચર્ય એ જ ધન અને સર્વસ્વ મનાતું, કારણ કે આ બધા સગુણોનું બ્રહ્મચર્ય એ મૂળ છે! એને એવાથી તેમજ વિલાસ અને મેજ-શોખના સેવનથી આર્યદેશ પતન પામે છે. આ દેશનું ક્ષાત્રતેજ વગેરે સર્વત્ર આદર્શરૂપ હતાં. એ બળ, એ દીર્ધાયુષિતા, એ શૌર્ય, એ વીરતા અને એ દીર્ઘચિન્તન આદિ આજે એમાંનું કંઈ શોધ્યુંય મળતું નથી. એનું કારણ આપણે સંયમને છોડ્યો અને અસંયમને સ્વીકાર્યો તે છે.
વિષય, વિલાસ, વિનેદ ને વિકારનાં સાધને આજે ઘણા પ્રમાણમાં અહીં પેસી ગયાં છે. વ્યસને અને કુટેવ માટે તે કહેવું જ શું? હું તમને પૂછું છું કે, આ દેશમાં ચાની શી જરૂર? ઇગ્લાંડ આદિ ઠંડા પ્રદેશમાં તે સમજ્યા કે ઉમા માટે (strong) ઑગ ચાની કદાચ જરૂર પડે, પણું આ સમશીતોષ્ણ દેશમાં એની શી જરૂર? ચાને લઈને આ હિંદમાં કેટલી બેકારી વધી? માત્ર રૂપિયા કમાનાર માણસ પણ ત્રણ-ચાર આના ચામાં વાપરે, આ કઈ દશા? આજના કાન્તિકારી યુવાનને, ચા વિના ઊંઘ ન ઊડે ! મેં પર સુરખી ન આવે, જાણે ચા દેવીને માનીતે ગુલામ!
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તો જાગે?
ભલે તમે કદાચ ચા પીતા છે, પણ એના વિના ચાલે જ નહિ, ઊંઘ ન ઉડે, ટાંટિયા ઘસવા પડે-એ કઈ સ્થિતિ કહેવાય? આપણા બાપ-દાદા ચા વિના ઘેર્યા જ કરતા હતા અને આપણે ચા પીને જાગીએ છીએ, એમ તે નથી ને? વ્યસન અને સંયમ - તમે શાન્તિથી, હું જે કહું છું તેના પર વિચાર કરો. આજે વ્યસનોને લીધે કેવી સંયમહીન સ્થિતિ થઈ છે તેને વિચાર કરો. મનને, વાણીને કે ચક્ષુને એકેને પૂર્ણ સંયમ છે ખરો? તમે તમારી જાતને ભલે સ્વતંત્ર માનતા હે પણ વાસ્તવિક રીતે સ્વતંત્ર છે ખરા ? ઈન્દ્રિયોને ગુલામ એ આઝાદ નહિ પણ બંદીવાન છે. વિષયોનો દાસ એ સ્વતંત્ર નહિ પણ પરતંત્ર છે. વિકારે પાછળ ઘસડાઈને સંયમહીન જીવન બનાવવું એ ઉન્નતિ નથી પણ અવનતિ છે. પણ તમે તમારા અન્તરને પૂછે કે તમે આજે માલિક છે કે ગુલામવાસનાઓના દાસ બની સ્વતંત્રતાની વાત કરવી એ કેટલું હાસ્યસ્પદ ગણાય!
સ્વતંત્રતાને હકક વાતથી નહિ, પણ ગુણ અને લાયકાતથી મેળવવો જોઈએ. પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિ એમ કહે છે કે, હકક એ માનવીને જન્મસિદ્ધ છે! પણ પર્વાત્ય સંસ્કૃતિ એમ કહે છે કે, હકક ગ્યતાથી–લાયકાતથી પ્રાપ્ત થાય છે, આ બે વચ્ચેનું અંતર સમજવા જેવું છે. એક જન્માંધ છોકરે પરિભ્રમણ સ્વાતંત્ર્ય માંગે તે એને પિતા એને પરિભ્રમણ સ્વાતંત્ર્યને હકક આપે ખરે? કઈ કજિયાળો અને ગાળો દેનાર માણસ વાણી સ્વાતંત્ર્યને હકક માગે તે એને અપાય ખરો? અને અપાય તે રોજ કજિયા કેટલા થાય? નાદાન
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
હેવે તા જાગા !
ખાળકને મત સ્વાતંત્ર્યના હક્ક અપાય ખરે ? વ્યભિચારીને આચારસ્વાતંત્ર્યના હક્ક અપાય ખરા ? મૂખ'ને વિચારસ્વાત’ત્ર્ય અપાય ખરુ'? તાપ એ કે અયેાગ્યના હાથમાં હક્કનું મહાન શસ્ત્ર ન અપાય. અાગ્યના હાથમાં ગયેલી વસ્તુ લાભને બદલે હાનિકારક નીવડે. વાનરના હાથમાં રહેલી તલવારની જેમ વસ્તુ સુંદર હાય તેા પણ ઘણીવાર સંગના ચેાગે ભયંકર થઈ જાય છે.
ઘી જેવી પાષક વસ્તુ પણ સે। વખત ધાવાય એટલે ઝેર બની જાય છે. આથી પૌર્વાત્ય સંસ્કૃતિનું કહેવુ છે કે સ્વતંત્રતાને હક્ક ચેાગ્યને હાય, અયેાગ્યને નહિ ! ઇન્દ્રિયા પર સંયમ ન રાખેા અને સ્વતંત્રતાની વાતા કરે એમાં શું વળે? સયમ વગર તે સ્વતંત્ર માણસ પણ પરતંત્ર ખની ગયા. પૃથ્વીરાજ સ્વતંત્ર મટી પરતંત્ર અન્યા, શાથી ? સયમ ગુમાવ્યેા ને સંયુક્તાના માહમાં ઘેલે બન્યું તેથી! સુદર ચિત્ર માટે શુદ્ધ ભૂમિ જોઈ
એ
બ્રહ્મચય એ એવા ગુણ છે કે એની પાછળ ખધા ગુણા તણાઈ ને આવે છે, જીવનશુદ્ધિ એનાથી થાય છે. સાધના એનાથી સંધાય છે. દૂરની વાત તેા જવા દો, પણ આ દુનિયામાં પણ નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચારીને જોઈ ને સૌ કોઈ નમી પડે છે. બધા એના પર વિશ્વાસ રાખે છે, લેાકેા એને વન્દનીય અને પૂજનીય ગણે છે. બ્રહ્મચય એ મહાન શક્તિ છે. એ વિના જીવન ચેતનાહીન કહેવાય. એક વિદ્વાને કહ્યું છે કે Strength is life and weakness is death.' બ્રહ્મચર્યની શક્તિ એ જીવન છે, અને વીય હીન-શક્તિહીન જીવન એ મૃત્યુ છે! વિકસિત ફૂલની ખૂશાથી ભમરાએ જેમ ખેંચાઈને આવે
C
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે
તા જાગા !
છે, તેમ બ્રહ્મચર્ય થી પણ ખીજા ગુણે ખેંચાઈ ને આવે છે. સૂર્ય ઊગે એટલે લેાકેા કામે લાગી જ જાય છે, તેમ બ્રહ્મચય રૂપી તેજસ્વી સૂર્ય ઊગે એટલે બીજા સદ્ગુણે એની મેળે આપણા જીવનમાં પ્રવેશી કામ કરવા મડી પડે છે. તમારે સદ્ગુણ્ણાને જીવનમાં વસાવવા હાય તેા ભૂમિ શુદ્ધ કરે.
આજે હું અહીં ભૂમિ શુદ્ધ કરવા આવ્યે છુ, ઝાડુ. લઈ કચરો વાળવા આવ્યો છું. કયા કચરા ? વિષય અને વિલાસના કચરો. તેને આજે મારે સયમના ઝાડુથી કાઢવાના છે. તમને કાંઈ વાંધા તેા નથી ને (જે હોલમાં વ્યાખ્યાન ચાલતું હતું એ હાલની ભાંય સામે આંગળી ચીંધી મહારાજશ્રીએ કહ્યું ) આ હૅલમાં કચરા કાઢ્યા વિના તમે જાજમ બિછાવેા ખરા ? પહેલાં તમે કચરો સાફ કરાવ્યા પછી ઉપર જાજમ પાથરી. પણ એમ ને એમ અશુદ્ધ ભૂમિ ઉપર જાજમ નાખી હાય તે! શું પરિણામ આવે ? ધૂળ જ ઊડે ને ? દુનિયામાં કાઈ સારા માણસ ઉકરડે ખાટલે નાખીને સૂશે ? નહિ જ. ભલે તળાઈ રેશમની હાય, પણ ત્યાં ન સૂવાય, કારણ કે દુન્ય મારે, તેમ પ્રમાણિક્તા, સજ્જનતા, ભાતૃત્વ આદિ ગુણ્ણાને લાવવા માટે પ્રથમ સયમ જોઈ એ. એ ગુણ્ણાના નિવાસ માટે ભૂમિકા શુદ્ધ જોઈ એ.
કાળી, મેલી, ખાડા–ટેકરાવાળી ભીંત પર ચિત્રકાર પાસે ચિત્ર દોરાવીને કહીએ કે ચિત્ર સારું' ની. એમાં એને દોષ નથી. દોષ ભૂમિને છે. દીવાલ ચાખી જોઈ એ. ખરાબ ભીંત પર તેા સારા ચિત્રકાર પણ ચિત્ર ન દોરી શકે. તેલથી ખરડાયેલાં મેલાં વસ્ત્રો પર રંગારા પણ સારા રગ શી રીતે
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગે! કરી શકે? તાત્પર્ય એ કે દીવાલ સુંદર હોય તે ચિત્ર સુંદર થાય.. વસ્ત્ર ચાખ્યું હોય તે રંગ ચઢે, જીવન વિશુદ્ધ હોય તે સદ્દગુણ વિકસે ! બ્રહ્મચારી સત્યકામ હોય - જેનામાં બ્રહ્મચર્ય નહિ હોય તેનામાં બીજા ગમે તેવા ગુણે હશે તે પણ તે નિષ્ફળ જવાના. સુવર્ણ વસંતમાલતી પિષક છે, સાઠ કે સિત્તેર રૂપિયે તેલના ભાવની છે, પણ મરવા પડેલાને તે અપાય? અને બે આની ભાર આપે તે બે મિનિટ મોડે મરવાનો હશે તે ઉલટ વહેલો મરશે, કેમકે એનામાં પચાવવાની શક્તિ નથી. લાયકાત વિના સારી વસ્તુ પણ વિપરીત પરિણામને લાવનારી નિવડે છે. યુવકો અને યુવતીઓ માટે આ વાત અતિ જરૂરી છે. બ્રહ્મચર્યના ખમીર વિના સદ્દગુણની એ ગમે એટલી વાત કરે, તે પણ એ વાત નિષ્ફળ અને વંધ્ય છે, વાયડી અને વ્યર્થ છે.
એક દિવસ એવો હતો કે આર્યાવર્તનું પ્રત્યેક ઘર બ્રહ્મચર્યના બ્રહ્મવનિથી ગુંજતું હતું, વાતાવરણ સંયમમય હતું, પણ આજે કમનશીબે હાલત જુદી છે. બ્રહ્મચર્યનાં નીર ઓસરતાં જાય છે. રસ્તે દશ્ય કેવાં? બ્રહ્મચર્યનું ખૂન કરી નાખે તેવાં! સ્કૂલ-કૉલેજનું વિલાસથી ભભકતું વાતાવરણ જોઈને સંયમી વિદ્યાર્થીને તે ત્રાસ જ છૂટે! સહશિક્ષણ
- સહશિક્ષણ અને અતિસંપર્કનું જે કટુ પરિણામ દેખાય છે તે મારે તમને કહેવાની જરૂર ખરી? તમે પ્રત્યક્ષ નથી જોયું? છાપામાં નથી વાંચ્યું? સાઠ વર્ષને ગુરુ-અધ્યાપક
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ *
હવે તે જાગે શિષ્યાને પરણી બેઠે. મને થયું કે જગતમાં આ શું થવા બેઠું છે? અધ્યાપક એટલે કે પવિત્ર પુરુષ! એ પવિત્ર પુરુષ–અરે, સમાજને એક જવાબદાર માનવી, શિષ્યાને પરણું. બેસે તે પછી છોકરીઓનાં મા-બાપ અધ્યાપકો પર વિશ્વાસ કેમ રાખી શકે? રક્ષક જ ભક્ષક બને અને અધ્યાપક જ અપહારક બને, આ સ્થિતિ તમને શોચનીય નથી લાગતી? સાહિત્ય
આજના છબીઘરોમાં નટ-નટીનાં હાવભાવ, સિનેમાના રૂપેરી પરદા પર ભજવાતાં ભયંકર દુશ્ય અને નફટાઈની હદ, આવે ત્યાં સુધી પહેરાતી વેષભૂષાએ બ્રહ્મચર્યને પાડનાર નથી તો બીજું શું છે? પુસ્તકના વાચનથી જ્ઞાન મળે પણ આજનાં પ્રગટ થતાં પુસ્તકો તે જાણે પ્રણયત્રિકોણનાં ચિત્ર! નવેલ એટલે વિલાસની પ્યાલીઓ! આવું સાહિત્ય ઊગતાં યુવાનો અને યુવતીઓ વાંચે તે એને સંયમમાં તે પૂળે જ મુકાય ને ! ચિત્રો
- તમારા ઘરમાં ચિત્રે કેવાં છે? નવયૌવનાઓનાં વસ્ત્રો ચારાતાં હોય એવાં ચિત્રો. એવું ચિત્ર દેવનું હોય તે પણ સદાચારનું પતન કરનારું છે. હોય તે ફેંકી દે. નટ–નટીનાં ચિત્રો ટાંગ્યાં હોય તે ફગાવી દેજે. ફેટા રાખો તે સંતના, જ્ઞાનીના,
ધ્યાનીના કે કઈ વિતરાગ તપસ્વીના રાખો. આ તે છબીઓ રાખી છે નટ-નટીની! પ્રભાતે ઊઠીને દર્શન કેનાં કરવાનાં?નટ અને નદીઓનાં ને? માટે કહું છું કે ભૂમિકા એવી રાખે છે જેને પડઘે ૫ડે. બ્રહ્મચર્ય હશે તે સાચા આઝાદ બનશે. આમ ભૌતિક રીતે આઝાદ થયા છીએ? પણ આઝાદીની ખરી
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગો!
લહેજત કયાંય દેખાય છે? મુખ પર ગ્લાનિ શાથી? બહાચર્ય હોય તે મેં પર તેજ ચમકતું હોય અને બીજા ગુણે સહજ ભાવે આવી વસે, આ વાત યાદ કરે.
પાંડવ-કીરેના યુદ્ધમાં ભીષ્મપિતામહ કીરના પક્ષમાં હતા, યુદ્ધના આરંભકાળે ધર્મરાજાએ ભડવીર ભાઈ ભીમને ભીષ્મપિતામહ પાસે આશીર્વાદ લેવા જવાનું કહ્યું. ભીમે આશ્ચર્યપૂર્વક કહ્યું: “ભાઈ! આપ આ શું કહે છે? એ તે કૌરવોના પક્ષમાં છેઃ એ કંઈ વિજયને આશીર્વાદ આપણને આપે? પરાજિત થાઓ એમ જ કહેને!” ધર્મરાજાએ કહ્યું: “ના, એમ નથીઃ સાચો બ્રહ્મચારી સત્યકામી હોય છે, અસત્યકથી નથી હોતે, માટે તું એમની પાસે જા, અને આશીર્વાદ માંગ.
ભીમ મોટાભાઈના વચન પર વિશ્વાસ રાખી ત્યાં ગયે ને ભીષ્મને પગે પડયો. કૌએ આ દશ્ય જોયું અને માન્યું કે હમણાં જ પરાજ્યને આશીર્વાદ લઈને એ જશે. પણ બધાના આશ્ચર્ય વચ્ચે નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચર્યવાન ભીષ્મપિતામહ ભીમને કહ્યું:
સત્ય તમારા પક્ષમાં છે માટે વિજય તમારે છે !” આ સાંભળી કૌર ભેંઠા પડી ગયા. આવું પ્રગટ સત્ય બેલાવનાર હોય તે તે બ્રહ્મચર્ય છે–સંયમ છે! આવા આજીવન બ્રહ્મચારી ભીષ્મ પિતામહ જેવા પુરૂષ અને નેમિનાથ જેવા તીર્થકરે જે ભૂમિમાં થયા એ ભૂમિના માણસે બ્રહ્મચર્યથી કેટલા પાછળ હઠી ગયા છે? માટે જ કહેવું પડે છે કે હવે તે જાગો! આદેશ માટે મરતાં શીખ
જે દેશમાં આવા નરવીર પાડ્યા ત્યાં બ્રહ્મચર્યનો ઉપદેશ દેવો પડે એ દુઃખનો વિષય નથી ? આ દેશની નારીઓ પણ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
હવે તા જાગે.!
કેવી પવિત્ર હતી ? મહાન્ સતી સીતાને યાદ કરેા. ત્રણ ખંડને ધણી રાવણ એના ચરણામાં પડતા હતા, પણ એ મહાદેવીએ એનાં પ્રલેાભનાને ઠોકરે માર્યાં.
રાવણ એટલે કેણુ ? એને ત્યાં કેવા વૈભવે! અચ્છા અચ્છા રાજાએ જેની સેવા કરે, ઈન્દ્ર જેની પાસે હાજર રહે અને જેની સત્તા સાવભૌમ ગણાય એવા રાવણે સીતાને કહ્યું :
•
તું શા માટે ભટકતા રામડા પાછળ બરબાદ થાય છે ? એની સાથે વનમાં ભટકવાનું, જમીન પર સૂવાનું અને સૂકાં ફળ ખાવાનાં, એનાં કરતાં મારી ઇચ્છાને તાબે થા તે હે માનિની! હું તને મારી પ્રિય પટરાણી બનાવું અને તારી તમામ ઇચ્છાઓને પૂર્ણ કરવાનું આ ખતપત્ર તારા ચરણામાં ધરું ! ”
વિચારે ! એક માજી રખડતા રામ અને ભેંકાર વનજંગલ, બીજી ખાજુ ચરણેામાં નમતા રાવણ અને સંપત્તિથી છલકાતું રાજ્ય ! પણ સીતાએ શિયળવતી સીતાએ, એ બધી સપત્તિને ઠોકરે મારીને કહ્યું: “નરાધમ ! આવું ખેલતાં લાજતા પણ નથી ? શરમ છે, રાવણ, તને શરમ છે! ધિક્કાર હા તારા ત્રણ ખંડના વૈભવને ! તારી સ'પત્તિ વિશાળ છે; વિરાટ છે, પણ તારે આત્મા વામણેા છે. રામની સંપત્તિ તને ઘેાડી દેખાતી હશે પણ એના આત્મા મહાન છે, વિરાટ છે! રામ તે રામ છે, એની સાથે તારી જાતને સરખાવતાં તને શરમ કેમ નથી આવતી ? કયાં સાગર ને કાં ખામેચિયુ'! તારું
માં
. પણ મારે નથી જોવું, અને તારી વાતેય મારે નથી સાંભળવી !” સયમનું આ કેવુ' આદશ ષ્ટાન્ત છે! પુન લગ્ન અને છૂટા-છેડાની વાતા કરનારાઓને જરા કહેજો કે રામાયણમાં
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તા જાગા !
૧૩
એક શાન્ત નજર ફેરવી આવે. ભીષ્મપિતામહ અને સીતા જેવાં એ માનવીએ ઉચ્ચ આદશ માટે ખપી જનારાં સાચાં રત્નો હતાં. બર્નાર્ડ શૉએ પણ ઠીક જ કહ્યું છે:
'The secret of happiness is being used up for a purpose recognized by yourself as a mighty one." કોઈ મહાન હેતુ માટેની વીરત્વભરી જીવનસાધનામાં જ સુખનું રહસ્ય છે. સાચા આનંદ જોઈ તેા હાય તેા સયમની સાધનામાં લાગી જાઓ. વિલાસ-પ્રધાન વૃત્તિઓને પરિત્યાગ કરો. ઉત્તિષ્ઠત ! લાવ્રત ! પ્રમાદની ઊંઘમાંથી જાગેા અને ઊભા થાઓ ! હૈયાના વિચારાનું દૃશ્ય ઝડપાય ?
જીવનમાં સદ્ભાવના ન હેાય, મન ઉપર સંયમ ન હાય, ઈન્દ્રિયા પર કાબૂ ન હોય તેા એ જીવન નરક જેવું દુધી બને છે.
નર-નારીના દેહમાં, હાર્ડ, ગ્રામ ને માંસ, શું એને સુંદર કહો, જેમાં દુર્ગન્ધ ખાસ.’ હાડ, ચામ ને માંસ તા,નરમાંય હાય ને નારમાંય હાય, એ એમાં ફરક શે ? શ્રેષ્ઠતા છે સયમી જીવનની. સંયમી જીવન મહાન છે. સંયમ વગર શરીર હાડ-માંસના કોથળે છે. ઉત્તરપૂતિ તે શ્વાન પણ કરે છે. આ સ`સારમાં માનવીની મહત્તા જે કાંઈક અધિક છે તે સ’યમથી ! જગતને શાન્તિ-ચેન પણ એનાથી જ છે. સયમ વિના દુનિયાને ત્રાસ પમાડનાર તેા ભયકર છે. સંયમ વગરનું જીવન મીઠા વિનાના અનાજ જેવું મેાળું છે. જીવનમાં વાસ્તવિક રીતે સદ્ગુણની સુવાસ આવે પછી ગભરામણું કઈ નથી.
"
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
હવે તે જાગે! સંયમ એ ગુલાબનું ફૂલ છે. એ તમારી પાસે હશે તે તમનેય સુગંધ આપશે ને તમારા સમાગમમાં આવનારનેય સુગંધ આપશે. આ વાતને મનની સાથે એકાન્તમાં વિચાર કરી જોજો. આ કાંઈ કોઈને કહેવાની વાત નથી, હૃદયની વાત છે.
વિજ્ઞાને બધી જાતની શોધ કરી, ફેટા પાડવાના કેમેરા શોધ્યા પણ મનના ફેટા પાડવાની શોધ હજુ સુધી થઈ નથી. હદયના વિચારે ઝડપવાને કેમેરે છે કે હજુ શોધાયે નથી, પણ માને કે એ કેમેરા નીકળે અને તમારા ગુપ્ત વિચારોના ફોટા લેવાય તે તમને લાગે છે કે, તમારી પાસે કઈ બેસે? અરે, સગે ભાઈ પણ પાસેથી ભાગી જાય ભાગી! તમારા અનિચ્છનીય વિચારે એ ફેટામાં પ્રિન્ટ થાય તો સગો બાપ પણ એમ કહે કે આના આવા વિકૃત વિચારે? અરે, સારું છે કે એવા કેમેરા હજુ સુધી નીકળ્યા નથી. જેમ આંતરડાના ફેટા લેવાય તેમ વિચારોના ફેટા લેવાય તે દુનિયા જ એક વગર પિસાનું પ્રસિદ્ધ નાટક બની જાય! :
બીજી એક વાત. માણસની છાતીમાં છે તે માંસના ચા; પણ માનો કે છાતીમાં વીશવીશ તેલા સેનું ભર્યું હોય અને જાહેર થાય કે જેમ, છીપમાં મોતી, હાથીના કુંભસ્થળમાં મુક્તાફળ, મૃગની ઘૂંટીમાં કસ્તૂરી છે, તેમ માણસના કલેજામાં સેનું છે તો એનું પરિણામ કેવું આવે? તમે જ કહે, મારે બોલવું નથી. માણસ એકલે ફરી શકે ખરે? રાત્રે બહાર નીકળી શકે ખરે? માણસ માણસને જીવતે રહેવા દેખરે? આ તે સારું થયું કે કલેજામાં સુવર્ણ મૂકયું નહિ, નહિતર આજની સંયમહીન ભાવનાવાળા વાતાવરણમાં તે જુલમ થઈ જાત!
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તા જાગા !
દિલ એ અરીસા છે
આજે જગતમાં કલેશ, અવિશ્વાસ આદિ દુગુ ણે! દેખાય છે, તે આપણી ભાવનાઓના પડઘા છે. આપણા હૃદયમાં વિશ્વના પ્રાણીઓ માટે કલ્યાણબુદ્ધિ હાય તા વિશ્વના પ્રત્યેક માનવીને આપણા માટે સદ્ધિ હૈાય. પણ આપણા હૃદયમાં તારા– મારાપણાની જ વૃત્તિ રમતી હેાય તે બીજા લેાકેા આપણા માટે કલ્યાણ કેમ ઇચ્છે ? ભાવનાઓના પડઘા પડ્યા વિના રહેતા નથી. આ સિદ્ધાન્ત પર તમને એક પ્રસંગ સંભળાવું:
ધર્મરાજાના વખતની આ વાત છે. એક ખેડૂતના ખેતરમાંથી એક ચરૂ નીકળ્યો. ખેડૂત હતા તે ગરીબ પણ પ્રમાણિક! આવે ચરૂ નીકળે તે! આજે પ્રમાણિકતા કેવી જળવાય ? પણ ખેડૂતે તે વિચાર્યું : “ જમીનના માલિક રાજા ગણાય તે ખેતરમાંથી નીકળેલા ચરૂના માલિક પણ રાજા ગણાય. હું તે જમીન ખેડુ' એટલે ખેતીથી પાકેલ અનાજના જ માલિક,” એમ વિચારી એ રાજાને ચરૂ આપવા ગયા.
.
૧૫
66
ધર્માંરાજાને નમીને એણે કહ્યું: "" મહારાજ! મારા ખેતરમાંથી સેાનામહારથી ભરેલા આ ચરૂ નીકળ્યા છે, અને તે આપના ગણાય. આપ એના સ્વીકાર કરે.” ધમ રાજાએ એને અસ્વીકાર કરતાં કહ્યું : “ ના, ભાઈ ! એ ખેતર તા તને વેચાયેલું છે માટે એના માલિક તું ગણાય.” પછી તેા રાજા અને ખેડૂતે ઘણીય ચર્ચા કરી પણ ધર્માંરાજા કંઈ એ લે? પણ ખેડૂત તે એ ચરૂ ત્યાં જ મૂકીને ચાલતા થયા.
એમ કરતાં દિવસેા ગયા, પખવાડિયાં ગયાં ને મહિનાઓ ગયા, પણ ચરૂ તે ત્યાં જ! આવી ગરીબીમાં આવા ચરૂ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
હવે તા જાગા !
જોઈ ભલભલા ચળી જાય પણ આ તે પ્રમાણિકતાથી જરા પણ ન ડગ્યા. પણ આજે આવેા સેાનામહેારાથી ભરેલા ચરૂ મળે તે ? અરે, પણ મળે જ શાના ? ભાગ્ય વિના એવુ કાંઈ મળતું નથી. એક કવિએ કહ્યુ છે
:
' पदे पदे निधानानि योजने रसकूपिका । भाग्यहीना न पश्यन्ति बहुरत्ना वसुन्धरा ॥ ' ડગલે ડગલે ધન છે. ચેાજને ચેાજને રસપિકા છે; પૃથ્વી તા બહુ રત્નાવાળી છે.પણ ભાગ્યહીનને ન મળે; ન દેખાય.
:
ધરાજા રાજ એ ચરૂને જુએ. છ મહિના સુધી એ ચરૂ ખૂણામાં પડડ્યો રહ્યો. એક રાત્રે રાજાને વિચાર આવ્યા ઃ “ મે ભૂલ કરી કે ચરૂ મે` ન લીધા. ખેડૂતે તે કહ્યું હતું કે, માલિક તમે છે વાત પણ ખરી છે. પૃથ્વીના માલિક હું એટલે ક્ષેત્રના માલિક પણ હું. સવારે ચરૂ ભંડારમાં મુકાવી દઈશ.’”
તે જ સમયે ખેડૂતને પણ વિચાર આવ્યા, “ મે* ભૂલ કરી કે હું ચરૂને મૂકી આવ્યેા. ભલા રાજાએ તે કહ્યું જ હતું કે જેના ખેતરમાંથી જે વસ્તુ નીકળે તેના માલિક તે. પણ હું ભૂલ્યા. ચાલ, સવાર થવા આવ્યુ છે. જઈ ને એ ચરૂ ઉપાડી આવું.” એમ વિચાર કરી એ લઈ ગયા. સવારે રાજસભામાં રાજા જુએ તે ચરૂ ન મળે! પૂછ્યું, તપાસ કરી, એંટલે જાણવા મળ્યું કે ચરૂ ખેડૂત લઈ ગયા છે. એટલે ખેડૂતને એલાબ્યા અને લઈ જવાનું કારણ પૂછ્યું..
.
ખેડૂતે સાફ સાફ શબ્દોમાં કહી દીધુ` : મહારાજ ! આપે તે તેજ દિવસે લઈ જવાનું કહ્યું હતું. પણ મેં મૂર્ખાએ નહાતું માન્યુ. પછી વિચાર કરતાં આપની વાત ખરી લાગી.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગો!
૧૭ ખેતર મેં વેચાતું લીધું છે માટે માલિક હું છું. અને તેથી હું લઈ ગયે છું.” રાજાની તમામ દલીલને તેડી એ ચાલતે થયે.
અને ધર્મરાજાને વિચાર કરતાં સમજાયું કે મારી જ બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ થઈ એનું જ આ પરિણામ! પ્રજાને માલ હડપ કરવાની મારા દિલમાં ઈચ્છા થઈ, એટલે આને વિચાર પણ પલટાયે-આની ભાવના પણ બદલાણું કેમકે ભાવનાને પડઘો પડ્યા વિના રહેતું નથી. દિલ એ તે અરીસો છે. આત્મા પરમાત્મા કયારે બને? - આજે તે આ દૃષ્ટાંતનું ચિત્ર પ્રત્યક્ષ છે, પ્રાયઃ પ્રધાનથી માંડીને સામાન્ય પ્રજાજન, તમામ, એકબીજાને ઉતારી પાડવાની, છેતરવાની, ઠગવાની, પિતાની જાળમાં ફસાવવાની અને શીશામાં ઉતારવાની રમત રમી રહ્યા છે. આ સ્થિતિમાં પુરુષમાં સાચું પુરુષત્વ અને સ્ત્રીઓમાં સાચું સ્ત્રીત્વ લાવવું હેય તે નૈતિક ભાવનાને ઉદય માંગે છે.
બર્નાડ શોએ. પાશવતા તરફ ખેંચાતા જગતને પડકાર કર્યો છે. “The beginning of manhood and womanhood is the drawing of passions in him.' - મનુષ્ય કે સ્ત્રીમાં સાચું પુરુષત્વ કે સાચું સ્ત્રીત્વ ત્યારે જ આવે છે કે જ્યારે ઉત્કટ ભાવનાને તેઓના માં ઉદય થાય છે, જેનામાં આ ભાવનાને ઉદય ન થાય તેના માટે તે કવિએ કહ્યું છે: “મનુષ્યન મુશ્ચિત્તિ” મનુષ્યને જ્યારે મૃગની સાથે કવિએ સરખાવ્યા, ત્યારે મૃગલાંઓએ પણ વધે લીધે અમે એવા નથી. પશુ વિફરે તે શું કરે? એકાદ બેને જરા ઈજા કરે, પણ માનવી વિફરે તે ? માનવી તે
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તા જાગા !
યેાજનાપૂર્વક, બુદ્ધિપૂર્ણાંક સામાનું કાસળ કાઢે, દુનિયામાં કાંઈ માકી ન રહેવા દે, ખેદાનમેદાન કરી નાખે.
૧૮
મનુષ્ય જો સયમી હાય તે! તે મહાન છે : ભાવિનેા ફિસ્તા છે, વિશ્વના ઉદ્ધારક છે, પરમાત્માનું પ્રતીક છે. પણ આજની હવાએ આપણા દેશવાસીઓનાં હૈયાં પણ કાળમી ઢ પથ્થ થર જેવાં બનાવી મૂકયાં છે. ન મળે પ્રેમ, ન મળે મમતા, ન મળે હમદી, સામાનાં દુઃખ-દર્દ જોઈ હૈયામાં આંસુ આવવા જોઈ એ,. પણ આજે તેા પડેાશીને કે સગા ભાઈ ને ખાવાનાં સાસાં હાય અને પાતે દૂધપાક-પૂરી ઉડાવતા હાય! આ કઈ દશા છે, તે વિચારી લે. કેવી ઊંધ ! જરા વિચારી જુઓ ! તમને કેવી કુંભકર્ણની નિદ્રા વળગી છે?
કુંભકણ માટે કહેવાય છે કે ઢાલ વાગતા ત્યારે એ છ મહિને જાગતા. ત્યારે મારે પણ,તમારી આગળ ચાર કે છ મહિના ઉપદેશનાં ઢોલ વગાડવાનાં ને ? ઠીક છે, આજ જાહેર–રજા છે, દુકાનેા બંધ છે, મહારાજ ઠીક લે છે, સાંભળવાથી વકતૃત્વકળા ખીલશે, વરસાદમાં કયાં જવુ, એમ વિચારીને તે આ હજારા માણસા નથી આવ્યા ને ?
યાદ રાખા તમારે તમારું જીવન પલટવાનું છે, જીવનમાં સયમના ર'ગ લાવવાના છે. મહાન નેતા, પયગમ્બર વગેરે જે મહાન થયા છે તે સંયમથી થયા છે. આપણે આપણા આત્માને પરમાત્મા બનાવવાને છે, પણ આપણા આત્મા પરમાત્મા કચારે મને ? નિષ્ઠાપૂર્ણાંકના સયમ આવે તે ને ! સ્થિર અને
આજ તે। વાત એ છે કે સાંભળવુ કઈ ને નથી.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગો!. દરેકને પિતાના વિચારો બીજાને ઠસાવવા છે. માટે જ તે આજે અળસિયાની જેમ, વાદે વાદ નીકળી પડ્યા છે. વાત ત્યાં સુધી વધી છે કે સામે જે પિતાના વિચારે ઝીલવા–સાંભળવા તૈયાર ન થાય તે હાથ ઉપાડતાં પણ વિચાર ન કરે.
ધારાશાસ્ત્રી ન્યાયાધીશને પોતાના વિચારે જણાવે, પણ કઈ સ્ટેજ ઉપર ધસી જઈને કે બોચી પકડીને સમજાવે ખરે? પણ હું જાણું છું કે આજના નવનવા વાદના હિમાચતીઓના વિચારે સ્થિર નથી, ઊંડા ચિંતનમાંથી પ્રગટેલા નથી, માત્ર પુસ્તક વાંચીને ભાડૂતી ઉછીના લીધેલા વિચારો જ છે! અને એ ભાડૂતી વિચારે પરાણે ઠસાવવાનો પ્રયત્ન થાય છે. કેટલું હાસ્યાસ્પદ છે? તમારા વિચારે જે મૌલિક અને સુંદર હોય તો જગતને ચેકમાં મૂકે. સુંદર હશે તે એને જરૂર સ્વીકાર થશે. અને ન સ્વીકાર થાય તે ઉશ્કેરાઈ જવાની કંઈ જરૂર નથી.
ઊંડા ઉતરીને વિચાર કરો કે મારા વિચારમાં શું દોષ છે કે લેકે સ્વીકારતા નથી. પણ આ વસ્તુ ક્યારે બને? જે મન પર સંયમ હોય અને ચિત્તની સ્થિરતા હોય તે. એ વિના એટલી ધીરજ પણ ન આવે અને સાર–અસારનો વિચાર પણ ન આવે.
કાંટે સ્થિર હોય તે માપ (તેલ) નીકળે, પણ કટ હાલતે ચલતે ચંચળ હોય તે માપ ન નીકળે તેમ ચિત્ત સ્થિર હોય તે મહાપુરુષોનાં વચન સાંભળવામાં રસ અને આસ્વાદ આવે, તેની અસર થાય, અને પિતાના વિચારમાં રહેલી ત્રુટીઓ પણ જણાય, માટે ચિત્તની સ્થિરતા કેળવો
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
હવે તા જાગા !
અને ચિત્તની સ્થિરતા લાવવા માટે પૂર્વ ભૂમિકા રૂપે બ્રહ્મચય ને
બરાબર પાળે.
અસચમ ને પતન
બ્રહ્મચય પળાય એટલે ભૂમિકા શુદ્ધ થાય. પછી પ્રમાણિકતા વગેરે ગુણા આવી એમાં પ્રતિબિબિત થાય, ભૂમિકા અશુદ્ધ હૈાય ત્યાં સદ્ગુણાના વાસ હાય ખરે! કે ? આજની સ્થિતિ તપાસેા. કાયમ એક ધ્યાનથી લાંબેા સમય પૂજા વગેરે કરનારનું પણ ત્યાંથી બહાર નીકળ્યા પછીનું જીવન તપાસે. ચાવીશ કલાકનું ટાઈમ ટેબલ તપાસે. દુનિયામાં લગભગ બધે અપ્રમાણિક તરીકે જ એની છાપ હશે! કેટલું દુઃખદ !
પહેલાંના સમયને ઇંગ્લેન્ડના એક દાખલા આપુ— એક છાપાના ફેરિયા દોઢસા છાપાં લઈ ને વેચવા નીકળ્યે. એને અણુધાયુ ઘરનુ` કામ આવી'પડ્યું, અને ઘરે જવું પડે તેમ હતું. હવે જો તેમ કરે તે છાપાં વેચાય નહિ. સમય ગયા પછી કેણુ લે ? એટલે એ ટેબલ ઉપર એ દોઢસા છાપાં મૂકતા ગયા, પાસે પૈસા માટે પેટી પણ મૂકતા ગયા. ગ્રાહકોને સૂચના માટે છાપાની કિંમત લખી એક ચિઠ્ઠી મૂકી ગયેા.
ઘેર જઈ કામ પતાવી એ આબ્યા ત્યારે તમામ છાપાં ખપી ગયેલાં. ગ્રાહકા એ લઈ ગયેલા અને પેટીમાં પૈસા પણ પૂરેપૂરા નાખી ગયેલા. કેવી ભવ્ય પ્રમાણિકતા! હિંદુસ્તાનના કાઈ કરિયા જો આવા અખતરો કરે તે શુ' પરિણામ આવે? મારે નથી કહેવું, તમે જ કહેા છાપાં તેા ઠીક, પણ મેજ કે પેટી પણ રહેવા દે ખરા ? ત્યાં સદાચારના સંસ્કાર અહિંથી ગયા. તેઓ અનાય મટી આય થયા. અહીથી સદાચારના
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગો!
-
સંસ્કાર પલાયન થયા.
આપણે હજુ આર્ય મટી અનાર્ય થયા નથી, પણ આપણે પૂરજોશથી એ તરફ ધસી રહ્યા છીએ. અને એ પૂરને અટકાવનાર હોય તે તે માત્ર સંયમ જ છે. પશ્ચિમના તજવા લાયક સંસ્કારનું આપણે અનુકરણ કર્યું. અને અંગીકૃત કરવા લાયક ગુણોનું અપમાન કર્યું. તેનું કેવું ભયંકર પરિણામ આવ્યું તે એક દાખલાથી તમને સમજાવું.
હિદને એક વિદ્યાર્થી જાપાન ભણવા ગયા. ત્યાં એક પુસ્તકની જરૂર પડી. પુસ્તક ત્યાંના એક પ્રસિદ્ધ પુસ્તકાલયમાં હતું. પણ એ ઘણું કીમતી હતું. આ વિદ્યાર્થી એ પુસ્તક પુસ્તકાલયમાંથી લઈ આવ્યો અને વાંચ્યું. તેમાં મહત્ત્વનાં ચાર ચિત્રો હતાં. એના મનમાં હતું કે તેવાં ચિત્ર બનાવી લઈશું, પણ એ બનાવવા અશક્ય લાગ્યાં. અને એનાથી એ ન બનાવી શકાય. મનમાં થયું કે ચિત્રનાં ચાર પાનાં તફડાવવા દે ને? ઈન્કમટેકસ ખાતાને છેતરવા નવા ચેપડા કરવા, ચેપડામાં ઘાલમેલ કરવી; એ બધું થાય છેને! એજ મહારથીએને આ પુત્ર હતું ને ! એટલે એને વિચાર આવ્યું?
- “ચૌદસે પાનાના ગ્રંથમાંથી ચાર પાનાં તફડાવવામાં શું વધે? કેણ જુએ છે?” એણે પાનાં ફાડી લીધાં, અને ગ્રંથ પાછે પુસ્તકાલયમાં આપી આવ્યા. પણ પાપ કદી છુપાય છે?
પાપ છુપાયે ના પે, પે તો મોટા ભાગ; " દાબી દૂબી ના રહે, રૂઈ લપેટી આગ.
રૂથી લપેટાયેલી આગને ગમે એટલી દબાવી રાખે તે પણ ભડકો થયા વિના રહે જ નહિ. પાંચ દસ મિનિટમાં જ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
હવે તા જાગા !
ભડકા. પાપરૂપી આગ પણ મળ્યા વિના રહેતી નથી. એ વિદ્યાથી ગ્રંથ આપી આવ્યા પછી ત્રણ માસ પસાર થઈ ગયા.
એક દિવસ એને જાપાનીસ મિત્ર એને ત્યાં આવ્યે. પેલા કાંઈ કામે બહાર ગયા, અને આ મિત્ર પેાતાના મિત્રને ત્યાં શું સુંદર સાહિત્ય છે, તે ફેંદવા લાગ્યા. ફેદતાં ફૂંદતાં એણે પેલાં ચાર ચિત્રો તૈયાં. એણે વિચાર કર્યો કે આની પાસે આ ચિત્ર કથાંથી ? આ તે પેલા પ્રસિદ્ધ પુસ્તકનાં ચિત્રા છે, અને એ પુસ્તક તે આ પુસ્તકાલય સિવાય કચાંય ન મળે. એમ વિચારી ચિત્રા ત્યાં મૂકી, એણે પુસ્તકાલયમાં તપાસ કરી, તેા જણાયું કે ત્રણ માસ પહેલાં એને મિત્ર લઈ ગયેલે. અને એમાંથી ચિત્રા ફાડી લીધેલાં.
પુસ્તક
તે મિત્રે પુસ્તકાલયના અધિકારીને આ વાત જણાવી અને અધિકારીએ તપાસ કરી એ ચિત્રેશ પાછાં મેળવ્યાં. પણ તમે આ જાણીને ખુશી (?) થશે કે, એ પછી ત્યાં એવા એક ધારા થયા કે, ‘ હિંદુસ્તાનના કોઈ પણ વિદ્યાથી ને આ પુસ્તકાલયમાંથી પુસ્તક આપવુ નહિ.' કેવેશ નિયમ ! સંયમ વિના પ્રમાણિકતા આટલી હદે પલાયન થઈ છે. માટે કહેવું પડે છે કે, હવે તે ચેતેા.
વિશ્વના કચરાને ઘરમાં ઘાલવા છે ?
તમે જગતને સુધારવાની મેાટી મેટી વાતો કરીને સમયને અરબાદ ન કરે. હમણાં એક વ ને માટે, માત્ર એક જ વર્ષે ને માટે, તમે બીજાને સુધારવાનું માંડી વાળા અને માત્ર તમારી જાતને જ સુધારે! પછી જુએ કે પિરણામ કેવુ' આવે છે ! · All are good if we are good.'
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગો!
૨૩
જાતને સુધાર્યા વિના બીજાને સુધારવા જશો તે તમે ય બન્ડશો ને તમારા સમાગમમાં આવનારને પણ બગાડશો. માટે તમે તમારા સ્થાન પર સ્થિર થાઓ.
ગ્રીસવાસી આર્કિમીડીઝ કહેતો કે, “મને ટેકા માટે હાથમાં એક દંડ મળે અને ઊભા રહેવા માટે પૃથ્વી બહાર કેઈ સ્થિર સ્થાન મળે તે હું આખા વિશ્વનું પરિવર્તન કરી શકું” અરે રે, આ માણસને આખા જીવનમાં એવું સ્થિર સ્થાન મળ્યું નહિ, તે માટે મને એના પર દયા આવે છે પણ હું તમને કહું છું કે તમને તો એવું સ્થિર સ્થાન આજે પણ મળી શકે તેમ છે અને તે તમારો આત્મા ! આત્માને સ્થિર સ્થાન પર સંયમને દંડ હાથમાં લઈને ઊભા થઈ જાઓ. જાઓ, હું તમને કહું છું કે, સંયમના આધારથી તમે આખા જગતને ફેરવી શકશો. પછી કોઈની તાકાત નથી કે તમને કોઈ હલાવી શકે કે ડોલાવી શકે! સર્વને માલિક આત્મા છે.
મિત્રો! આ ગપ્પ નથી, કલ્પના નથી પણ હકીકત છે. ભગવાન મહાવીરે સંચમના દંડથી જગત આખામાં પરિવર્તન આણ્યું, અને મૌલિક જીવનની દૃષ્ટિ આપી! પણ આ કામ એમણે કયારે કર્યું? કેવી રીતે કર્યું? પહેલાં એમણે પોતાની જાતને કચરે દૂર કર્યો, પછી મહોલ્લાને, પછી ગામને, પછી દેશને અને પછી વિશ્વનો ! પણ આજે તે પિોતાની જાતને વિચાર કર્યા વિના આંતરરાષ્ટ્રીય દુનિયાને કચરો કાઢવાની ધૂન સૌને લાગી છે.
એ વિશ્વને કચરો કાઢીને પોતાના દેશમાં ઘાલ, દેશને કચરે તાલુકામાં, તાલુકાને કચરો ગામમાં, ગામને
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
હવે તે જાગે ! કચરે મહોલ્લામાં અને મહોલ્લાને કચરે પોતાના ઘરમાં : કહે કેવી ભવ્ય ભૂત-રચના ! ઘરનો કચરો દરિયામાં નાખવાને બદલે વિશ્વને કચરો ઘરમાં નાખનારને બાહોશ માનવા કે બહેશ “ charity begins at home !' શુભ શરૂઆત પિતાની જાતથી જ થવી જોઈએ. વાણી નહિ વર્તન :
જાતને સુધારવા માટે ઘણું સહન કરવું પડશે, અંતરમાં ડૂબકી મારવી પડશે, પોતાની સુંવાળી વૃત્તિઓને ખસેડવી પડશે. પળેપળ સાવધાન રહેવું પડશે અને ઊંચામાં ઊંચાં પ્રલેભને આવી પડે તે પણ એને ફગાવી દેવાં પડશે. માત્ર વાતો કરે કાંઈ નહિ વળે. બેલનાર તો મેં ઘણાય પ્રવચનકારને જોયા છે, એવાઓને માટે આ વાત નથી. અહીં તો જીવનમાં ઉતારનાર જોઈએ. ,
શ્રી સયાજીરાવ મહારાજાની અધ્યક્ષતામાં એક ભાઈ એક જાહેર સભામાં “અહિંસા ” એ વિષય પર દેઢ કલાક સુધી ઘણું સારું બોલ્યા. એ વક્તવ્ય સાંભળી સભા સ્તબ્ધ થઈ ગઈ. સભા એના પ્રવચનથી પ્રભાવિત થઈ ગઈ. ઉનાળાને દિવસ હતું, વક્તાને શરીરે પસીને પસીને થઈ ગયે હતે. પસીને લૂછવા માટે એણે ખીસ્સામાંથી રૂમાલ કાઢો. ત્યાં રૂમાલ સાથે ખીસામાં રહેલું ઈંડું પ્રણ તરત ઊછળી બહાર આવ્યું, અને પડ્યું વ્યાસપીઠ પર! “
શ્રી સયાજીરાવ ગાયકવાડ વિચક્ષણ હતા. એમને ઉપસંહાર કરવાનો હતા. એમણે કહ્યું, “આ ભાઈ અહિંસા પર સારું બોલ્યા છે. બેલવાની છટા અને શક્તિ સારાં છે પણ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગે!
સ, હિંદુસ્તાનની બરબાદી આવા વક્તાઓએ કરી છે, જે બોલે છે તેની વિરેધી દિશામાં જ એમનું જીવન હોય છે!” આ સાંભળી વક્તા ને સભા સૌ ઠરી ગયાં. મતલબ કે આવા વક્તાઓ અસર ન ઉપજાવી શકે, સ્થાયી સુવાસ ન ફેલાવી શકે.
જીવનમાં આચાર જોઈએ, સંયમ જોઈએ. ઊંચા ઊંચા મંચ પર હજારોની મેદની પાસે ત્યાગની વાણી ઉચ્ચારનાર પિતે પચાસ હજારની મેટરમાં બેસી હંકારી જતું હોય તો એની સ્થાયી અસર કેટલી થાય, તે તમે જ સમજી શકે તેમ છે.
આપણે આજના વ્યાખ્યાનમાં બે વાત કરી બ્રહ્મચર્ય અને સદાચાર પૂર્વકની પ્રમાણિકતા ! પ્રમાણિકતા એ પ્રસિદ્ધ છે. એના પર અધિક વિવેચનની જરૂર નથી. પણ બ્રહ્મચર્યસંયમ એ માનવજીવનને પામે છે. સંયમ હશે તે પ્રમાણિકતા એની મેળે આવશે, માટે મૃત્યુને ન ઈચ્છતા હો અને અમરતાને ચાહતા હો તે ઝેરવાળા અન્નની જેમ અસંયમ-છાચારને છોડે ને સંયમને સ્વીકારે. .: આજે કેટલા કહે છે કે “Religion is humbug ધર્મ અપ છે” પણ હું એમને કહું છું કે You are humbug, because you do not know what religion is .! તમે ગપ્પ છે. કારણ કે ધર્મ શું છે, એ તમે જાણતા નથી. ધર્મ શું છે એ જાણ્યા વિના કહેવું કે ધર્મ જુઠ્ઠો છે, એના જેવું ગપ્પ બીજું કયું હોઈ શકે?
કારણે કે ધર્મ એ બીજું કોઈ નથી, પણ સંયમ એ જ ધર્મ છે. સંયમપુર્વકને ધર્મ તે ભવ્ય છે, આદર્શ છે, સુખ-શાન્તિને દેનાર છે, દુઃખ-દારિદ્રને કાપનાર છે અને
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગે! જીવનમાં સુવાસ ફેલાવનાર છે. . .
આવા મહાન ધર્મને તમારા હૃદય-મંદિરમાં પધરાવ હોય તો પાયાને મજબૂત કરે, ભૂમિકાને શુદ્ધ કરે:
આજના વ્યાખ્યાનમાં યુરેપ કે જાપાનનાં કેટલાક દષ્ટાંત આપ્યાં છે, એ ઉપરથી તમે એમ ન માનતા કે મને ભારતવાસીઓમાં અશ્રદ્ધા છે. મને તો માનવજાતમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા છે. વીરની વાણી કહે છે કે એકવીશ હજાર વર્ષ સુધી ધર્મની પતાકા ભરતાદિકમાં ફરકવાની છે ! એટલે માનવીના ઉજજવળ ભાવિ માટે મારી તીવ્ર ઝંખના છે, એટલે જ પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી હું કહું છું કે સંયમની જાગૃતિ એ જ સાચી જાગૃતિ છે.
વ્યક્તિને, સમાજને, દેશને કે વિશ્વને ઉદ્ધાર કરે હોય તો સંયમ પહેલાં જોઈશેતે તમે અત્યારથી જ સંયમની સાધના માટે આત્માને સંયમિત કરી તમારી પવિત્ર સાધનામાં લાગી જાઓ.
સંયમને પ્રકાશ આપણા અનંતના પંથને અજવાળે એવી ભાવનાપૂર્વક આજનું વ્યાખ્યાન પૂર્ણ કરવામાં આવે છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
its: 31
છે?
કડક અનેક
સુખની શોધમાં
જગતમાં દરેક પ્રાણી જીવનભર સુખની ઝંખના કરે છે. એ અપ્રાપ્ય સુખને પ્રાપ્ત કરવા માનવી જગતમાં એકેએક ખૂણે ફરી વળે છે, ને એ સુખ પ્રાપ્ત કરવા માટે આકાશ પાતાળ એક કરતા હોય છે, છતાં એ સાચું સુખ મેળવી શકતે નથી, કારણ કે મનુષ્ય સાચા સુખની સ્પષ્ટ વ્યાખ્યા સમજી શક્યો નથી. - સાચા સુખનું કલ્પનાચિત્ર એની પાસે પણ નથી. અને એનું સ્પષ્ટ ચિત્ર ન હોવાને કારણે જ માનવી આજે દુઃખી છે. આજે જગતમાં મહાન ગણાતા માનવીને પણ પૂછી જુઓ કે સાચું સુખ તમને સાંપડ્યું છે? સાચા સુખને આસ્વાદ તમે કર્યો છે? ત્યારે પ્રત્યુત્તર એક જ મળશે
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
હવે તે જાગે !
કે ભાઈ, તમારી જેમ અમે પણ સુખની શોધમાં જ છીએ, પણ સાચું સુખ હજુ સુધી તે મેળવી શક્યા નથી. એટલે આ રીતે માણસ હજારો ને લાખ વર્ષોથી સાચા સુખને પામવા પરિભ્રમણ કરે છે; પ્રવાસ ખેડે છે, વિપત્તિ સહે છે, છતાં સાચું સુખ મેળવી શકી નથી. ' અતૃપ્ત ઈચ્છા
સાચું સુખ મેળવવા માટે મન, વચન, અને કાયા એ ત્રણ મહાન અને અભુત સાધન છે. સુખના સાધન જગતમાં ક્યાંય શોધવાની જરૂર નથી, એ તે આપણી પાસે જ છે. મન, વચન અને કાયાનો વિવેકપૂર્વક ઉપગ કરવામાં આવે તે એ દ્વારા અદ્ભુત સાચું સુખ પામી શકાય, ને એને વિવેકવિહેણે દુરૂપયોગ થાય તે આપણા જ હાથે દુઃખના ડુંગરા ખડકાઈ જાય. આટલા વર્ષોને અંતે પણ માણસ સુખ મેળવી શક્યો નથી. એનું કારણ એ જ છે કે સંપત્તિમાં અને વિપત્તિમાં મન, વચન ને કાયાના યોગનો સુમેળ રાખી શકો નથી. સુખમાં ઉન્મત્ત બને ને દુઃખમાં મૂંઝાઈ ગયે.
આ દ્વિધાભરી વૃત્તિને લીધે જ માણસનું જીવન સુખ વિહેણું ને અસમતલ બન્યું છે. સુખ મેળવવા ઇચ્છતા પ્રાથમિક સાધકે સંપત્તિમાં ખૂબ ઉત્સાહમાં આવી ઘેલા ન બનવું, અને વિપત્તિમાં ગભરાઈને કર્તવ્યહીન કે વિવેકહીન ન બનવું, પણ તેને અડગ ને અડોલ રહી સામને કરે. દુઃખ એ પણ ઉજવળ જીવન–વસ્ત્રની એક કાળી કિનાર છે. જીવનનું એક પડખું છે, એમ માની જીવનમાં સમતલ પણું જાળવવું જોઈએ. જીવનમાં વિચારણા પૂર્વક સમતોલપણું
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખની શોધમાં
જળવાય તે જ મનુષ્ય સુખી થઈ શકે.
પણ કમભાગ્યે માણસની સુખની ઇચ્છા મૃગજળ જેવી છે. મૃગ જેમ ઉનાળાના દિવસોમાં ધગધગતા તાપમાં પાણી પીવા માટે વલખાં મારે છે, અને મૃગજળ જોઈએને મેળવવા દેડે છે છતાં પાણીનું એક બિન્દુ પણ મેળવી શકતું નથી, અને મરણને શરણ થાય છે તેમ માણસ પણ જગતમાં ધનિક માણસનું માત્ર બાહ્ય સુખ જોઈ એમાં જ સાચા સુખની કલ્પના કરી, એ મેળવવા માટે જીવનભર દેટ મૂકે છે. છતાં પરિણામે નથી તે એ મેળવતે બાહ્ય સુખ કે નથી જાળવી શકતે પિતાનું મૂળસ્થાન. જીવનભર એ સુખ શોધવા ભમ્યા જ કરે છે. તે
એક ઈચ્છા પૂર્ણ ન થાય ત્યાં તે બીજા સુખની ઈચ્છા જન્મી જાય છે. બીજી ઈચ્છા પૂર્ણ કરવા માણસ પ્રયત્ન કરે છે ને અર્ધવાટે જાય છે ત્યાં વળી કેાઈ ત્રીજી જ કલ્પના આવે છે. આમ માણસ એ અપૂર્ણ સુખને પૂર્ણ કરવાની વ્યર્થ ઝંખનામાં જીવન વેડફી નાખે છે. ઘણાને, પાસે કાંઈ ન હોય ત્યારે લાખ મેળવવાની ઈચ્છા જાગે છે, લાખ મળે, એટલે દશ લાખ મેળવવા પ્રયત્ન કરે છે, દશ લાખ મળે એટલે કોડ મેળવવા વલખાં મારે, ને કોડ મળે એટલે દસ કોડ મેળવવા ટળવળે-આમ ઈચ્છાઓની ઘટમાળ ચાલ્યા જ કરે, પણ ઈચ્છાઓને અન્ત ન આવે. . . અતૃપ્ત માનસને લીધે માનવીને સાચું સુખ ન મળે, એ સહજ છે. પૈસો એ જ આદર્શ છે ને પિસામાં જ સાચું સુખ છુપાયેલું છે, એવું માનસ ને સિદ્ધાંત ઘડાઈ જાય એટલે
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦.
હવે તે જાગે! કહેવું જ પડે, કે તમારી સુખની કલ્પનાઓ ભ્રામક ને ખોટી છે, અવાસ્તવિક ને અસિદ્ધાતિક છે, એ કલ્પનાની ધરમૂળથી કાન્તિ કરવાની જરૂર છે, એ વિના માનવજાતિ સુખની શોધમાં જિંદગી હારી બેસશે.
જગતમાં સુખનાં સ્વપ્ન સેવનારા વિવિધ પ્રકારના મનુષ્ય વસે છે. કેઈને ખૂબ જ ધન મેળવવાની ઈચ્છા હોય છે, તે કોઈને પુત્ર મેળવવાની ઝંખના હોય છે, કેઈને પ્રિયજન મેળવવાને તલસાટ હોય છે, કોઈને કીતિ પ્રાપ્ત કરવાની અભિલાષા હોય છે. તે કેઈ ને સત્તાનું સિંહાસન પ્રાપ્ત કરવાની મહેચ્છા હોય છે. ઐહિક સુખની, આવી ક્ષણિક એષણાઓ હોય છે, તેમ સાથે સાથે અનેક પ્રકારની અર્થહીન ચિન્તાઓ પણ વસેલી હોય છે.
વિદ્યાના ક્ષેત્રમાં હોય તે કઈ બેરિસ્ટર અગર કોઈ મેટી ડિગ્રી મેળવે તે બીજાને અદેખાઈ આવે છે, વેપારના ક્ષેત્રમાં હોય તો કોઈ ખૂબ પૈસાદાર થાય અગર વેપારમાં ફાવી જાય તે બીજાને ઈર્ષા થાય છે. રાજકારણમાં હોય તે કઈ પ્રધાન થાય અગર ઊંચા હોદ્દા પર જાય તો બીજાને બળતરા થાય છે. ત્યાગવિહોણું સાધુ–સંસ્થામાં હોય તે કઈ પૂજાય અગર લોકમાન્ય થાય ત્યારે અન્યને એ જોઈને અંગેઅંગમાં અગન લાગે છે–એમ માણસ જેમ વાસ્તવિક સુખ સમજી શકતો નથી, ને મેળવી શકતો નથી, તેમ અન્યનું બાહ્ય સુખ શાન્તિથી જોઈ પણ શકતો નથી.
માનવીની દષ્ટિ આજે વિકૃત બની છે, એણે સુખને જોવા માટે પહેરેલાં ચશ્મા સાવ ઊંધા છે, એ ઊંધા ચશ્માને
D
J
છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુખની શોધમાં
૩૧
લીધે સુખને જોઈ શકતા નથી ને દુઃખીનેા વિચાર સરખા પણ કરી શકતા નથી.
દાદરા ઊતરનાર જેમ નીચે જોઈ ને ઊતરે તેા એ સુખેથી દાદર ઊતરી જાય છે, તેમ સ'સારમાં સુખપૂર્ણાંક જીવવું હોય તે આપણાથી નીચી કક્ષાના ગરીમે કઈ રીતે જીવન જીવે છે તે જોવાની જરૂર છે. ઊંચે જોઇને દાદર ઊતરનાર જેમ ગબડયા વિના રહેતા જ નથી, તેમ પેાતાનાથી સુખી કોણ છે એ જ જોયા કરનાર માણસ પણ સુખી બની શકતા નથી, તે દુઃખી થાય છે. જીવન પંથમાં ગબડી જાય છે, માટે સાચા સુખને શોધનાર માણસે દુઃખી જગત ઉપર પણ એક વાર નજર નાખવાની જરૂર છે.
જગત આજે દુઃખથી ભરેલું છે. કેટલાય એવા મનુષ્ય છે કે જેઓ પેટના ખાડા પૂરવા માટે દિવસભર કાળી મજૂરી કરે છે, છતાં એ મનુબ્યા પેટ પૂરતું ખાવાનુ' અન્ન પણ મેળવી શકતા નથી. શરીર ઢાંકવા માટે પૂરતાં વસ્ત્રા પણ મેળવી શકતા નથી, માંદગીમાં રખાતા હાય છતાં દવાનુ એક બિન્દુ પણ મેળવી શકતા નથી, નિરાધાર રખડતા હોય છતાં રહેવા એક ઝુંપડું પણ પામી શકતા નથી.
અરે ! કુતરાને તેા રહેવા ખાલ હોય, પણ કેટલાક માણસને તે આજે રહેવા એ પણ નથી, ઉપર આકાશ ને નીચે ધરતી ! આવા દણ્યા જોવા છતાં એમના દુઃખના વિચાર સરખા કર્યા વિના દરેક માણસ પેાતાના જ દુઃખની વાત ખીજાની ગરીબી ને ખીજાના દુઃખને વિચાર ન હાવાને કારણે, સમૃદ્ધ માણસ પણ ભીખારીના જેવી દીન
કહે
.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર
હવે તે જાગે? વાત કરતો નજરે પડે છે. તે સમયે મનમાં થાય કે આ પોતે સમૃદ્ધ હોવા છતાં પિતાની જાતને સુખી નથી બનાવી શક્તિ, તે બીજાને સુખી બનાવે શી રીતે? અને એવા પાસેથી સુખની આશા રખાય પણ શી રીતે ? ' '
આજનું આપણું આ દેખાતું સુખ એ લગ્નપ્રસંગ પર ઉછીના લાવેલાં દાગીના જેવું છે. આ ભાડૂતી સુખને લીધે આપણે ઉન્મત્ત બન્યા છીએ; પણ આપણે જીવનમાં ઊંડે વિચાર કરવો જોઈએ, કે આ આપણી પાસે આવેલી વસ્તુઓ પિતાની છે કે માગી લાવેલી છે? જો માગી લાવેલી હોય તો આ ગર્વ શા માટે ? આ ક્ષણભંગુર વસ્તુઓ પર મુસ્તાક થઈને જીવન હારી ન જવાય, માટે આપણે આપણા આત્માને એક સીધે પ્રશ્ન પૂછવો જોઈએ આપણે જે માન મેળવીએ છીએ, જે પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરીએ છીએ, તે શું આપણા આત્મિક વ્યક્તિત્વના પ્રભાવથી મેળવીએ છીએ?
તે નકારમાં જ ઉત્તર આવશે. -
આપણી કઈ પ્રશંસા કરે કે કોઈ ખૂબ વખાણ કરે એટલે આપણી છાતી ગજગજ પહોળી થાય છે, ને મનમાં ગલીપચી થાય છે. પણ ઉડે વિચાર કરતાં માલુમ પડશે કે એ બધી વસ્તુઓ બહારની છે. બાહ્ય આડંબરને લીધે માન ને સ્થાન મળે છે, એ વસ્તુઓ આપણું નથી. આપણી પાસેથી કયારે જતી રહે તેને ભસો પણ નથી, માટે માણસે એવી રીતે પૂર્ણતા, પ્રતિષ્ઠા, સુખ ને આનંદ મેળવવાં જોઈએ કે આ બધી ક્ષણિક વસ્તુઓ કદાચ ચાલી જાય તે પણ માણસાઈ હંમેશાં દીપતી રહે અને આપણા સુખને દુઃખને પટ ન લાગે?
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખની શોધમાં
૩૩
આજે માણસ જે જે ભૌતિક સુંદર પદાર્થો જુએ છે, તે તે મેળવવા યત્ન કરે છે, અને એમાં જ પૂર્ણ આનંદ માને છે; પરન્તુ એનાં પિરણામેાની ભયંકરતાનેા વિચાર કદી કરતા નથી. ઇચ્છાએ ને આશાએના પૂરમાં માણસ જીવનભર તણાયે જ જાય છે. એ પ્રવાહમાં તણાતા માણસ પેાતાના ધારેલા સ્થાને પહાંચી શકતા નથી, સેવેલા આદને પામી શકતા નથી, ને ભાડૂતી માણસની જેમ જીવન પૂરું કરે છે.
મિત્રા ! સાચા સુખની શોધમાં નીકળ્યા છે તેા ખૂબ ગંભીર મની વિચાર કરેા. બાહ્ય વસ્તુ તમને વાસ્તવિક શાન્તિ આપશે ખરી ? આડંબરથી મેળવેલી પ્રતિષ્ઠા ને પૂજા તમારી વિદાય વેળાએ મુખ પર સ્મિતની સુરખી લાવશે ખરી ? એલા ! તમે સુખ મેળવવા ખૂબ વર્ષોં ખર્ચ્યા છે અને હજુ ખર્ચો છે. આ પ્રસંગે હું તમને એક પ્રસંગ યાદ કરાવું, જે જગમશહૂર છે.
જ
એક વખત એવા હતા કે હિટલરનાં માન અને સ્થાનની જગતના સત્તાધીશોને ઇષ્ટ આવતી, એ જ હિટલરને આજે વત્તો પણ નથી. ઘેાડાં જ વર્ષ પૂર્વે એ આખા વિશ્વને ધ્રુજાવતા હતા. એની પાસે લાખ્ખા રણવીર ચાન્દ્રાએ હતા, મહાન મુત્સદીઓ હતા, મ સેનાનીએ હતા, અજોડ વ્યૂહરચિયતાએ હતા, ચિંતક પ્રચારકે। હતા, અને એની પાસે અનેકવિધ આધુનિક યુદ્ધની વિશાળ ને વિરાટ સામગ્રી હતી. એના વચન પર આખું જની પેાતાનું ઊનું ઊનું લેહી રેડવા તૈયાર હતું.
જગત કહેતું કે હિટલરના જય જ હાય, પરાજય
૩
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગે ! તો સ્વપ્નમાં પણ ન હોય! પણ એ જ જગતને સાંભળવું પડ્યું ને જવું પડ્યું કે જગતને એ અજોડ સત્તાધીશ હિટલર ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં ક્યાંય ફેંકાઈ ગયે. એનું આજે વિશ્વના પટ પર નામનિશાન પણ નથી–એનું નામ ભૂંસાઈ ગયું. એની પાછળ એના સ્મરણની એક ખાંભી ઊભી કરનાર પણ કેઈ નથી. કહો. જે સુખને માટે લેકે ઈર્ષાની અગનમાં બળતા હતા, એ હિટલર અને એનું સુખ ક્યાં ગયાં? દુનિયાના કેઈપણ માણસને કહેવું જ પડશે, કે એ સુખ પિતાનું ન હતું, પણ પારકું હતું. માગી લાવેલું હતું–ક્ષણભંગુર હતુંસંધ્યાના રંગ જેવું અલ્પજીવી હતું!. રડતા આવ્યા પણ હસતા જાઓ
એક કવિ કહે છે: * “જબ તુમ આયે જગતમેં, જગત હસત તુમ રેત; અબ કરણી ઐસી કરે, તુમ હસત જગ રેત.”
આ ચાર પંક્તિઓ પર જરા વિચાર કરે. આપણે જગતમાં આવ્યા, જન્મ લીધો ત્યારે રડતા હતા, તે વખતે આપણે નિર્દોષ કાળ હતે. નિર્દોષ જીવનને લીધે આપણે શું કરીએ છીએ, એ આપણે જાણતા નહોતા, આપણે શા માટે આવ્યા છીએ? સુખ શું? ને વાસ્તવિક સુખનાં સ્વપ્નાં શાં? એ આપણે સ્કૂલ રીતે સમજતા નહોતા એટલે રડતા હતા. એ સમયે નિર્દોષ બાળકને જોઈ ઘરનાંને ગામનાં માણસો હસતાં હતાં, કારણ કે શેઠને ત્યાં પુત્ર જન્મે એટલે આનંદજન્ય હાસ્ય જ હોય ને? પણ હવે તે આપણે સમજણા થયા, વિચારક થયા, વેપારી થયા, પ્રૌઢ બુદ્ધિવાળા થયા. હવે દુનિયા
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખની શોધમાં
૩૫ એ રીતે છોડવી કે આપણું મ પર સકર્તવ્યનું ને જિંદગી સફળ કર્યાનું મિત હય, આનન્દ હય, સંતોષની રેખા માં પર ઉપસતી હોય, સંતોષનો પ્રકાશ માં પર ચળકાટ મારતા હોય અને આપણાં સકર્તવ્ય ને સગુણોને યાદ કરી લોકે અથને પ્રવાહ વહાવતા હોય. આ રીતે મરણ થાય તે જાણવું કે જિંદગી મેળવી તે કેળવી ! આ પણ તે સમયે હાય, હાય! મારું શું થશે? મારી મિલકતનું શું થશે? મારા કુટુમ્બનું શું થશે? એવા જ દૈન્યતા ભર્યા શબ્દ ને ઉગારે નીકળ્યા તો સમજવું કે જિંદગી મેળવી પણ કેળવી નહિ. અને કેળવ્યા વિનાની જિંદગી તે દીર્ઘ હોય તે પણ વધ્ય જ છે. - તત્વચિન્તક કહે છે જેમ માણસ જૂનાં કપડાં છોડે ને નવાં કપડાં પહેરે છે, તેમ માનવ જીર્ણ શરીરને છેડીને નૂતન શરીર ધારણ કરે છે. જેમ જૂનાં વચ્ચે છોડીને નવાં કપડાં પહેરતાં માણસને આનંદ આવે છે, તેમ જ શરીર છોડતાં ને નવાં શરીરને ધારણ કરતાં પણ આનંદ થવે જોઈએ, સાચા સુખનું લક્ષણ આ જ છે. '
જૂ નું શરીર એટલે અનાદિને આ સંસાર અને નૂતન શરીર એટલે દિ અનંત મેક્ષ !
આ અપૂર્વ મેક્ષ મેળવતાં જીવનના સાચા પ્રવાસીને તો આનંદ જ થાય, કારણ કે એનું ભવભ્રમણ ટળે છે, પણ લેકે આજે મરણથી ગભરાય છે, એનું કારણ એ છે કે એ જાણે છે કે જીવનમાં કાંઈ સાચી વસ્તુ મેળવી નથી, કાંઈ સકર્તવ્ય કર્યું નથી, દાન દીધું નથી, શિયળ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગો ! પાળ્યું નથી, તપ કર્યા નથી, ને ભાવના ભાવી નથી, એટલે અહીંથી મરીને બીજી ગતિમાં ગયા એટલે આ બધું ખલાસ! નવું વસ્ત્ર તો નહીં મળે, પણ આ જૂનું વસ્ત્ર પણ નહીં રહે, અને નિરાધાર રીતે નરકમાં ને તિર્યંચમાં ભટકવું પડશે. ને તાપમાં ઉઘાડા ટળવળવું પડશે. આજ કારણે માણસ મરણથી ગભરાય છે.
માણસ પાસે સત્તા, સિંહાસન કે કોડ રૂપિયા હોય તે. પણ એ આત્મિક વૈભવ વિના સુખી હોતું નથી. બહાર એ ભલે સુખી દેખાતે હોય પણ એના આંતરિક જીવનમાં અશાંતિને દાવાનળ સળગતે હોય છે, ચિન્તાઓ એના પર ગીધડાંની જેમ ભમતી હોય છે, એ ફફડાટ એના હૈયાને કીડાની જેમ કેરી ખાતા હોય છે, માટે જ કહું છું કે આજની તમારી સુખની કલ્પના અવાસ્તવિકતામાંથી જન્મેલી છે.
સુખ, પિસા કે વસ્તુમાં નહીં, પણ આપણા હૃદયમાં હોવું જોઈએ. આપણા હૃદયમાં સુખ હશે, તે જગતની દરેક વસ્તુ આનંદના બજાર જેવી લાગશે. એટલે જ જીવનશોધકોએ કહ્યું કે આપણે આનંદ આપણા હૈયામાં પોઢેલે છે, આપણા હૈયામાં આનંદનું સરોવર ભરેલું પડ્યું છે ! પણ અન્ય મન એ જોઈ શકતું નથી, ને તરસ્યું બની આખા વિશ્વમાં આનંદ-જળ પીવા દોડે છે, જેમ કસ્તુરી મૃગની ઇંટીમાં જ હોય છે, પણ એ જાણતું નથી, તેથી આખા વનમાં ભટકે છે. જે દિશાથી પવન આંવે છે એ દિશા તરફ દેડે છે, અને માને છે કે એ દિશામાં કસ્તૂરી હશે, પણ ખરી રીતે એ એની પિતાની પાસે જ છે. .
આજે આખા વિશ્વમાં પણ આમ જ બની રહ્યું છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
સુખની શોધમાં જગત, બહાર સુખ શોધે છે, પણ અંતરમાં તે કદી તલાસ કરતું જ નથી. સાચું સુખ મેળવવું હોય તે બાહ્ય પદાર્થોમાંથી મન વાળવું જોઈએ, ઈન્દ્રિયો પર વિજય મેળવ જોઈએ, જીવનમંથન કરવું જોઈએ. ચિત્ત સ્થિર બનાવવું જોઈએ અને મનના વધતા વેગને અટકાવવા આત્મનિરીક્ષણ કરવું જોઈએ. આ રીતે સાધના કરીશું તે જ આપણે સાચું સુખ મેળવી શકીશું.. આજને ચેપી રોગ
આત્મિક સુખને પૂર્ણ રીતે નહીં સમજનાર જાપાનીએ પણ ઇદ્રિયજય માટે અનેક પ્રયોગો કર્યા છે. જાપાનના ટેકિ. શહેરના ત્રણ દરવાજા પર ત્રણ મહાકાય વાંદરાનાં પૂતળાં મૂક્યાં છે. એ ત્રણે પૂતળા ઇદ્રિયજયને બેધપાઠ આપે છે.
એક વાંદરાએ આંખ બંધ કરી છે. આંખ બંધ કરીને એ એમ કહેવા માગે છે, કે સારી વસ્તુઓ જેજે, અને ખરાબ વસ્તુઓ જેવાને પ્રસંગ આવે તે મારી જેમ આંખ બંધ કરજે. બીજા વાંદરાએ પિતાના કાન બંધ કર્યા છે, એ એમ ચેતવે છે કે સારી વાત સાંભળવાને પ્રસંગ આવે તે સાંભળજે, અને ખરાબ વાત સાંભળવાની વેળા આવે તો મારી જેમ કાન બંધ કરજે. ત્રીજા વાંદરાએ પિતાનું મોટું બંધ કર્યું છે. એ એમ સૂચવે છે કે સારું બોલવું, અને ખરાબ બલવાને પ્રસંગ આવે કે નિન્દા કરવાની વેળા આવે તે મારી જેમ મેં બંધ કરી મને સેવવું. બાહ્ય રીતે આ ત્રણે ઇદ્રિ પર વિજય મેળવનાર પણ સુખ મેળવે છે. તે સંપૂર્ણ રીતે ઈદ્રિ પર કાબૂ આવી જાય તે સાચું સુખ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
હવે તો જાગે ! મળે એમાં આશ્ચર્ય પણ શું છે?. . .'
પણ આજે લેકોને આહવા-ઇદ્રિય ઉપર કાબૂ નથી. નિન્દા કરવાની ટેવ પડી ગઈ છે. આજે એકનું વાટે, આવતી કાલે બીજાનું વાટે, પરમ દિવસે ત્રીજાનું વાટે. આમ.વાટ, વાટ, ને વાટ, બસ વાટવાની જ ટેવ પડી છે ! પણ કોઈને સદ્ગુણ ગાવા કે પ્રશંસા કરવી એની તો ટેવ જ નથી. યાદ રાખજે કે નિન્દા એ બહુ જ બૂરી ચીજ છે. નિન્દા એ આજને એક જાતનો માનસિક ચેપી રોગ છે. માણસ જેમ નિન્દા કરતો જાય તેમ એ રોગ અભિવૃદ્ધિ પામતે જાય.
ખરજવું થયું હોય છે તેને વારંવાર ચળ આવે છે. ને માણસ જેમ જેમ ખણતા જાય છે તેમ તેમ ચળ ઘટવાને બદલે વધતી જાય છે, તેવી જ રીતે નિન્દાને માટે પણ કહી શકાય. ખૂજલીવાળો ઘણું ખણીને અંતે વિકૃત બને છે, તેમ નિન્દક પણ પારકી નિન્દા કરી પોતાના જીવનને વિકૃત બનાવે છે. ખૂજલી થઈ હોય ત્યારે નાના છોકરાઓને હાથે લૂગડાં બાંધે છે ને ? તેમ હવે નિન્દકના મોઢે પણ કપડાના પાટા બાંધવાની જરૂર છે, કારણ કે નિન્દકે પણ બાળકની જેમ અજ્ઞાન છે. નિન્દક નિન્દા કરીને સુખ મેળવતા નથી, પણ સુખ ખાઈ રહ્યા છે માટે સુખના શોધકે વાચા આદિ ઇદ્રિ પર કાબૂ–વિજય મેળવવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
તમે જોઈ ગયા કે ઇંદ્રિ પર સંયમ ને બાહ્ય વસ્તુએનો ત્યાગ, આ બે વસ્તુઓ દ્વારા સુખને સાક્ષાત્કાર થાય છે. એમાં પણ ત્યાગથી જે જીવન–તૃપ્તિ થાય છે તે અલૌકિક છે. એ માટે પ્રભુ શ્રી મહાવીરદેવનું જીવન આપણને દષ્ટાંતરૂપ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૩૯
સુખની શોધમાં છે. તે જ રીતે શ્રી રામચંદ્રજીને જીવનપ્રસંગ આદર્શરૂપ છે. આ પ્રસંગ ભવ્ય છતાં કરુણ છે! ત્યાગને આ પ્રસંગ સાંભળતાં આપણાં હૈયાં ભરાઈ જાય છે, ને નયન આંસુથી છલકાઈ જાય છે પણ આમાંથી તે આપણે પ્રેરણા લેવાની છે. આ પ્રસંગ આપણને એ જ સૂચવે છે કે આશા-અભિલાષાને કચડીને પણ જે ત્યાગ કરે છે, તે ઉચ્ચ આદર્શના શિખરે પહોંચે છે. જે આશા કે અભિલાષા વિના જે સંપૂર્ણ ત્યાગ કરાય, તે તો પછી પૂછવું જ શું ? . - આ પ્રસંગે ગંભીર રીતે વિચારજે. સુખ રાજ્યમાં હતું કે વનમાં? ભેગમાં હતું કે ત્યાગમાં સિંહાસનમાં હતું કે હૈયામાં? હૈયામાં આનંદ ન હોત તો રામનું તેજ પળે હૃદય બંધ પડી જાત, પણ એવું કાંઈ ન થયું. પણ ઉલટે સાપ કાંચળી ઉતારીને ચાલ્યો જાય તેમ રાહ છેડી એ વનમાં ચાલતા થયા. કારણ કે એ જાણતા હતા કે ત્યાગ જે હૈયામાં હશે તે જીવન સદા સુખથી છલેછલ ભરેલું જ રહેશે. માટે કહું છું કે ઇંદ્રિયો પર કાબૂ મેળવવાથી આત્મા શાન્ત બને છે, ને ત્યાગ કરવાથી આત્મા નિર્લેપ બને છે આ બે અજોડ સાધનોના પ્રતાપે આત્મા, આત્મામાં જ સુખને પ્રજાને જુએ છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
સન
! = ] -
જાગ,ઑ સપૂતા
આ પ્રતાપી પૂર્વજોના સપૂત’! બ્લગ ! ઊભા થઈ જા! જરા આંખ ખાલીને તે જો ! તારી જ નજર સામે દીન, હીન, અનાથ ને ગરીબ માનવા અન્ન વિના ટળવળતા હાય, ત્યારે તું ત્રણ ટંક સુંદર ને સ્વાદિષ્ટ ભેભાજન, ઠંડે કલેજે કેમ આરેગી શકે ?
તારી ખાજુમાં જ વસતા તારા ભાંડુઓને લાજ ઢાંકવા પૂરતું વસ્ત્ર પણ ન મળતું હાય ત્યારે તું દયાવાન કહેવાતે, સુંદર વસ્ત્રોમાં સજ્જ બની મહાલી કેમ શકે ?
તારા જ ભાઇએ વેર ઝેર, દ્વેષની મહાવાળામાં સળગતા હોય ત્યારે તુ વિલાસ ને વિનેાદની માદક શય્યામાં પેાઢી કેમ શકે ?
આ જોતાં તારું ખૂન આજે વિલાસની જડતાથી ઠંડું પડી ગયુ છે, એમ તને નથી લાગતું ? તું તારા પુનિત પિતા
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાગ આ સપૂત !
૪૧
શ્રી મહાવીરના સિદ્ધાન્તાના દ્રોહ તા નથી કરતા ને? તારા હાથે આવું ક્રૂર પાપ થાય એ હું ઇચ્છતા નથી. હું ઇચ્છું" છું તારા અમર વિજયને !
કારણ કે તું જૈન છે ! તારી પાસે એ પાંખા છેઃ અહિંસા અને સત્ય ! આ એ પાંખો કપાઇ જતાં તું જૈન મટી “જન” બની જઈશ ! તારી શેાભા આ બે દ્વિવ્ય પાંખોમાં જ છે.આ બે માત્રા તને શ્રેષ્ઠ બનાવનારી છે! તને ગગનવિહારી બનાવનારી છે!
આ અહિંસા ને સત્યની પાંખોથી તું હિંસાના ભડાકાથી સળગતી દુનિયા પર પરિભ્રમણ કરી શકીશ, વિશ્વને પ્રેમ ને શાન્તિના સ ંદેશ પાઠવી શકીશ, શાન્તિને દૂત બની શકીશ, માટે સાવધાન થા ! આ બે પાંખો કંપાઈ ગઈ તા સમજજે કે તું પ’શુ છે, લંગડા છે. તારી આ એ પ્રિય આંખો પ્રમાદથી રખે કપાઈ ન જાય, માટે જાગૃત ખન ! ઝોકાં ખાવાં છેડી દે ! આમ બગાસાં ખાધે ને નિર્માલ્ય જીવન જીવે મુક્તિ નહિ મળે ! મુક્તિ મેળવનાર શ્રીમહાવીરને તું યાદ કર. એણે કેવાં મહાન્ શુભ કાર્યો કર્યા હતાં ! જો—
જેણે ધૈ પૂર્ણાંક નર–પિશાચના સામના કરી, ભયભીતને નિય બનાવી અને માનવમાં રહેલી અખૂટ શક્તિના પરચા તાવી મહાવીરપદ પ્રાપ્ત કર્યુ” હતું.
જેણે સાંવત્સરિક દાન દઇ અઢળક સપત્તિ વર્ષાવી અને દીન, હીન, અનાથ ને ગરીબેને યથાયાગ્ય દાન વડે સુખી બનાવી–દાનવીરપદ વિભૂષિત કર્યું હતું.
જેણે વૈભવેાથી છલકાતા રાજમદિરાને છેડી, પેાતાના પ્યારા પ્રિયજનાથી વિખૂટા પડી, અને મહામહના પરાજય
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
હવે તો જાગે !
કરી ત્યાગવીરપદ સુશોભિત કર્યું હતું.'
જેણે ગિરિકન્દરાઓમાં ધ્યાનમગ્ન રહી,વાસનાઓનો નાશ કરી અને ઇન્દ્રિયો પર વિજય મેળવી શૂરવીરપદ શોભાવ્યું હતું.
જેણે અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, સંયમ ને અકિચનને પિતાના જીવનમાં વણી, એનો જ પ્રચાર આજીવન કરી અને માનવતાની સોડમ મહેકાવી–ધર્મવીરપદ અલંકૃત કર્યું હતું. એ જ નરવીરને તું પુત્ર ! •
જેના નામથી પ્રેરણાને દીપક પ્રકટે, એ મહાવીરને પુત્ર બની, તું આમ નિર્માલ્ય જીવન જીવે, એ તને શોભે ખરું! ઊઠ! પ્રાણવાન થા ! તારા નિર્માલ્ય જીવનમાં મહાપ્રાણ ફૂંક! તારા વિનિથી દિશાઓ કંપી જાય એવી જય ઘોષણા કર ! પાપના પડદા ચીરાઈ જાય એવું તેજ તારી આંખમાં લાવ! હિમ્મતને ઉત્સાહથી આગે કદમ ભર ! તારી અદમ્ય શક્તિએને પચે જગતને બતાવ ! પ્રભુ મહાવીરના સિદ્ધાન્તને અણનમ નિશ્ચયપૂર્વક જીવનમાં ઉતારી, એમને અમર બનાવ ! ખાલી વાયડી વાતે ના કર. - આચારવિહોણા ભાષણથી કાંઈ વળે તેમ નથી. એવાં નિર્માલ્ય ભાષણ સાંભળી– સાંભળીને પ્રજા ત્રાસી ગઈ છે !માટે લાંબા-પહેળા હાથ કરવા મૂકી દે અને એવું આચરણ કરી બતાવ કે તારું નિર્મળ ચરિત્ર જોઈ દુનિયા દિગ બની જાય!
કડક શિસ્ત કેળવ. જીવન-વિકાસમાં નડતર કરતી વાસનાઓ સામે બળવો પિકાર. વાસનાઓનો સમૂળગો નાશ કર ! આ તારા વિકાસના માર્ગમાં અન્તરાય કરનારને ઉખેડીને ફેંકી દે. જરા પણ ગભરાઈશ નહિ. કેઈથી અંજાતે નહિ..
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાગ એ સપૂત!
૪૩ કેઈની શેમાં તણાતે નહિ! જા ! એક પળની પણ વાર ક્ય વિના અહિંસા ને સત્યના સિદ્ધાન્તને વિશ્વમાં વિકસાવવાના તારા આ મહા-કાર્યમાં લાગી જા.
પણ યાદ રાખજે!નિતિક સંયમથી બરાબર કમરકસીને જ આ માર્ગે પ્રયાણ કરજે. સંયમમાં જરા પણ શિથિલતા ન પ્રવેશી જાય તે માટે પૂર્ણ કાળજી રાખજે. વાસનાઓ તારા પર વિજય ન મેળવી જાય તે માટે ચારિત્રની મજબૂત કિલ્લેબંધી કરીને, અવિરત જાગૃતિપૂર્વક જીવન-વિકાસના આ મહાપંથે વિહરજે.
વીજળીના ઝબકારા થાય કે વિપત્તિના વંટોળિયા વાય; બ્રહ્માંડના કાન ફાડી નાખે એવા કડાકા-ભડાકા થાય કે પ્રલયના મેઘની ગર્જનાઓ થાય, તોય તારા નિશ્ચિત પંથને છોડીશ નહિ. નિશ્ચિત કરેલા ધ્યેયને પહોંચતાં પહેલાં એક ડગલું પણ માર્ગથી ખસવું એ મહાપાપ છે. એ દિવ્ય સંદેશને ભૂલતા નહિ! વિશ્વમાં એવી કઈ શક્તિ નથી કે જે તારા નિશ્ચિત ધ્યેયથી તને ચલિત કરે; તારી વિરાટ શક્તિઓ જોઈ સાગર પણ તને માર્ગ આપશે!
આ કલ્પના નથી. વાપટુતા કે લેખનકળા નથી, પણ કેવળ સત્ય છે, નકકર છે, વાસ્તવિક છે. આવું બન્યું છે, અને છે અને બનશે. માત્ર શ્રદ્ધાની જ આવશ્યક્તા છે. વિજ્યશ્રી આત્મશ્રદ્ધાવાન મહામાનવને જ વરે છે.
આ માર્ગમાં કાંટા પણ છે ને કીચડ પણ છે; કાંટાથી કંટાળી ન જવાય અને કીચડમાં ખેંચી ન જવાય તે માટે સચેત રહેજે. વિપત્તિના સમયમાં યાદ કરજે તારા આત્માની
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગે! અનંત વિરાટ શક્તિઓને! તારી વીર-ગર્જનાથી વિપત્તિઓ કંપી ઊઠશે, ઇંદ્રિયે ધ્રુજી ઊઠશે, વાસનાઓ બળીને ખાખ થશે, અંધકાર નાશ પામશે, અનંત પ્રકાશથી ઝળહળતે દીપક તારા પંથમાં પ્રકાશ પાથરશે અને પ્રકૃતિ મધુર સ્મિત કરી તારું સુસ્વાગતમ્ કરશે !
પ્યારા અમૃતના ભક્તા આત્મન્ ! અધિક તને શું કહું? તારું વિરાટ રૂપ વિશ્વને દેખાડ!
વહાલા શક્તિઓનો ભંડાર આત્મન્ ! તારી શક્તિઓના ભંડારમાંનું એક અમૂલ્ય રત્ન વિશ્વના ચોગાનમાં મૂક!
પ્રકાશમાં વિહરનાર પ્રિય આત્મન્ ! તારા શાશ્વત પ્રકાશનું એક કૃપાકિરણ આ વિશ્વ પર ફેંક! વિશ્વ તારા જવલન્ત પ્રકાશ માટે ઝંખી રહ્યું છે,
વીરનો સપૂત આ કામ નહિ કરે તે પછી કોણ કરશે?
માટે આજે જ દીપાવલિના પતિતપાવન દિવસે અણનમ નિશ્ચયપૂર્વક ભર કદમ વિજયકૂચ ભણ! .
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪] ધવ કહેવો ? માણસ સવારમાં દાંત સાફ કરી આરસીમાં મેટું જુએ છે. બપોરે જમીને બજારમાં જતી વખતે પણ મુખને દર્પણમાં જઈને બજારમાં જાય છે, ને સાંજે બજારમાંથી આવીને પણ કાચમાં પિતાના મુખડાને ધારી ધારીને જુએ છે. આ જહેમત શા માટે? માણસને એમ છે કે મારાં મેં ઉપર ક્યાંય ડાઘ તો નથી લાગે ને? અને હું પોતે કેવો દેખાઉં છું? પણ આરસીમાં મુખ જોતી વખતે કોઈનેય એ વિચાર નથી આવતું કે આ આરસીમાં દેખાઉં છું તે હું નથી, પણ જેનાર એ હું છું. આ દેખાય છે, એ પ્રતિબિમ્બ મારા આત્માનું નથી, પણ શરીરનું છે, આરસીમાં દેખાય છે એ માલ નથી, પણ બારદાન છે.
શરીરના સૌન્દર્યને હું મારું સૌદર્ય માની બેઠો છું
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
હવે તા જાગા !
અને મારું સૌન્દર્યાં હું વીસરી ગયા છું. જે શરીર નાશવંત છે, અહીં જ જેને મૂકીને જવાનુ છે, જે મળી જવાનુ છે, રાખ થઈ ને ઊડી જવાનું છે, એના અવલાકનમાં કલાકેાના કલાકે નીકળી જાય છે : અને જે આત્મા શાશ્વત છે, કરેલા કના ભાક્તા છે, એના માટે આપણને જરા વિચાર સરખા ય ન આવે; આ કેવુ. આશ્ચય ? અનાજ કેવું છે એના વિચાર આવતા નથી અને ફોતરાં માટે માથાકૂટ થઈ રહી છે. શરીર ઉપર લાગેલા ડાઘને જુએ છે, પણ આત્મા પર લાગેલા ડાઘને વિચાર કેમ આવતા નથી ? શરીરને ડાઘ તે પાણી ને સાબુથી ધાઈ શકાશે, પણ આત્મા પર લાગેલા ડાઘ તે આપણા લેાહીનાં આંસુથી પણ નહિ ધેાવાય !
માં ઉપર લાગેલા ડાઘને બતાવનાર આરસી તે અનેક ઠેકાણે મળશે, પણ આત્મા પર લાગેલા ડાઘને ચી'ધનારબતાવનાર કાણુ ? પેાતાના મુખની કદરૂપતા માટે માણસ શરમાય છે, એ કદરૂપતાને ટાળવા અનેક પ્રયત્ના કરે છે, પણ આત્માની કદરૂપતા પળે પળે વધી રહી છે, અને આ કદરૂપા મુખને લઈ હું વિભુના પવિત્ર ધામમાં કઈ રીતે જઈશ, એના માટે ચિન્તા કરનારા કેટલા છે?
જ્યાં અનન્તા નિળ આત્માએ બિરાજે છે, એવા સિદ્ધોના પવિત્ર ધામમાં જવા માટે આ આત્મા લાયક છે ખરા ! આરસીમાં જે મુખ ધારી ધારીને જોવાય છે, એ મુખ ઉપર વિશ્વાસઘાત, અસત્ય, અસયમ, અનીતિના કેટલા અપવિત્ર ડાઘ લાગેલા છે ? છતાં માનવી ગવ કરીને ફરે છે !
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ કહેવા કાને ?
૪૭
પેાતાના સ્થૂલ સૌન્દર્યને આરસીમાં જોઈ મલકાય છે ! અંતરનું રૂપ, આત્માનું સૌન્દર્ય અને પવિત્ર જીવનનું લાવણ્ય ભુલાયું, એનું જ આ દુઃખદ પરિણામ છે.
એટલા માટે જ જીવનદ્રષ્ટાઓ કહે છેઃ • ભાઈ !.તારે આરસીમાં માં જોવુ હાય તે જો; પણ સાથે સાથે આત્માનું અવલેાકન પણ કરતા જા. આત્માનું નિરીક્ષણુ વધતાં આ સ્થૂલ રૂપનું આકષ ણુ ઘટશે, અને આ સ્થૂલનું આકર્ષીણ ઘટતાં આત્માનું સૌન્દય વિકસશે.
6
प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत, नरश्चरितमात्मनः ।
"
'किं नु मे पशुभिस्तुल्यं, किं नु सत्पुरुषैरिति ? ||
રાજ પ્રભાતે માણસે પેાતાના ચારિત્ર્યનું પોતાના વહેતા જીવનનુ અવલેાકન કરવું જોઈ એ. જોવુ જોઈ એ કે મારુ જીવન પશુ જેવું છે કે સત્પુરુષ જેવું? સત્પુરુષાનું જીવન કેવુ... નિમાઁળ છે ને મારું જીવન કેવું મિલન છે?
આ સંસારની ફૂલવાડીમાં મારું' જીવન ગુલાબના ફૂલ જેવું સુવાસિત છે, કે લસણ જેવુ દુર્ગંધથી ભરેલું ? આ જગતમાં જન્મીને મેં આર્શીર્વાદ મેળવ્યા છે કે શાપ ? આ દુનિયામાંથી વિદાય લેતી વખતે મારા મુખ ઉપર આંસુ હશે કે હાસ્ય ? હું અહી... શું કરવા આવ્યો હતા ને શુ કરી રહ્યો છું? હું કયાંથી આવ્યા હતા ને કયાં જવાનો છું? મારુ' સ્વરૂપ કેવું છે ને હું આજે કેવુ માનુ છું ? આવા પ્રશ્નો ઊંડાણમાંથી જાગે તેા જ માણસને પોતાની સ્થિતિનુ ભાન થાય કે
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
હવે તે જાગે?
હું માત્ર બે શરીર દ્વા
હું મનુષ્ય છે. મનુષ્યત્વને શોભે એવું જીવન મારે જીવવાનું છે અને આ શરીર દ્વારા જ મારે મુક્તિ મેળવવાની છે. મને સુંદર માનવદેહ મળેલ છે, તીક્ષ્ણ બુદ્ધિ મળી છે. અન્યની વેદના સમજવા ગ્ય કોમળ હૃદય મળ્યું છે, આવી સુંદર વસ્તુઓને હું કેમ વેડફી શકું? પશું જેવું જીવન જીવવા કાંઈ આ મહામૂલી જિંદગી નથી મળી.
આત્માને નિર્મળ કરવાને, જીવનને સુગંધંથી ભરી દેવાને શુભ અવસર સાંપડ્યો છે. કેટકેટલા ત્યાગી પુરુષેએ આ માનવજીવનની ગૌરવગાથાઓ ગાઈ છે, તે શા માટે? ત્યાગીઓએ આ દેહમાં શું વિશેષતા નિહાળી? આ દેહમાં એમને શું ભવ્યતા ભાસી? શા માટે પશુઓને અને મનુષ્યને એક જ કક્ષાએ ન મૂક્યાં? શું બંનેમાં જીવન નથી? છે જ. તેમ જ બંનેને આહાર-નિદ્રા-ભયં ને કામની સમાન લાગણી નથી? તે પણ છે જ. તે પછી બંને વચ્ચે ભેદ શા માટે?
તો પછી માનવીને ઉચ્ચ કક્ષાએ મૂક્યો અને પશુને નીચી કક્ષાએ શા માટે મૂક્યાં? જ્ઞાનીઓને શું આ માનવદેહને મેહ હતે? ના, તેઓને આ દેહની કિસ્મત તો કંઈ જ નથી. પણ કિસ્મત છે એક ધમની, અને તે ધર્મ આ માનવદેહ દ્વારા જ શકય છે. એટલે આત્માને અજવાળનાર ધર્મને લીધે આ દેહની કિંમત પણ વધી અને માનવ જીવનની ગૌરવગાથા ગવાણી.
ધર્મ માનવ-જીવનને તેજસ્વી બનાવે છે. ધર્મ આ જીવનમાં સંસ્કારના પ્રાણ ફૂંકે છે. ધર્મ માણસને ઊર્ધ્વગામી બનાવે છે, અને એની દેવત્વના સિંહાસન પર પ્રતિષ્ઠા કરે છે. ધર્મવિહેણું જીવન એ તે આત્મા વગરના શરીર જેવું છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ કહે કોને? કે જેમાં ન હોય નૂર કે ન હોય પ્રકાશ ન હોય પ્રાણ કે નહેય પવિત્રતા, જીવનમાં પ્રાણને પવિત્રતા રેડનાર ધર્મ જ છે.
* ત્યારે આપણને વિચાર આવશે કે ધર્મ જે જીવનમાં આવે વ્યાપક છે, તે તે દેખાતે કેમ નથી? ભૂખ લાગે ત્યારે ધર્મ ખાવા કામ લાગતું નથી, તરસ લાગી હોય ત્યારે ધર્મ પીવા કામ લાગતું નથી, ટાઢ વાય ત્યારે ધર્મ ઓઢવા કામ લાગતું નથી, દેવું ચૂકવવું હોય તે તે દેવા પેટે આપવા કામ લાગતું નથી અને વ્યવહારમાં કઈ વસ્તુના વિનિમયમાં પણ ધર્મ ઉપયોગમાં આવતું નથી, તે પછી ધર્મનું મહત્ત્વ શું ? ' આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં જ્ઞાનીઓ જણાવે છે કે, ધર્મ એ તે ઝાડનાં મૂળિયાં જેવું છે. મૂળિયાં ફળની જેમ ખાવામાં કામ લાગતાં નથી. ઝાડના બીજા અંગેની જેમ બહાર દેખાતાં નથી. તે ધૂળમાં દટાયેલાં-છુપાયેલાં હોય છે; છતાં એ ન હોય તે ટકી રહેવાની તાકાત ઝાડમાં નથી જ. વૃક્ષે ફળે છે, ખીલે છે, મીઠાં ફળ આપે છે. આ બધી બાહ્ય દેખાતી કિયાઓને આધાર તે મૂળિયાં છે. આ ધર્મ પશુઓને સાંપડ્યો નથી, એટલે એ કનિષ્ઠ છે, હીન છે.
મનુષ્ય આ ધર્મને પામીને શ્રેષ્ઠ અને બડભાગી થયે છે. આ ધર્મથી માનવદેહ ગૌરવાન્વિત છે! * ધર્મની આવી પ્રશંસા સાંભળી સહજ પ્રશ્ન થાય કે ત્યારે ધર્મ કહે કોને? સૌ પોતપોતાના જન્મગત અને જાતિગત ક્રિયાકાંડને ધર્મ કહે છે અને એ જ ધર્મના નામે લડે છે, ઝઘડે છે, અશાન્તિ ઊભી કરે છે અને માનવને માનવતાથી દૂર લઈ જાય છે. શું આને ધર્મ કહે? આ
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
હવે તો જાગે! પ્રશ્નનું સમાધાન જૈન દર્શને બહુ સારી રીતે કર્યું છે. ધર્મનું લક્ષણ બાંધીને માનવજાતને એક સુંદર સત્ય પીરસ્યું છે, અને ધર્મના રહસ્યને ચેડા જ શબ્દોમાં વ્યક્ત કર્યું છે. . .
મૈત્રી, પ્રમેહ, કારુણ્ય ને મધ્યસ્થ–ભાવ એ ધર્મનાં ચાર લક્ષણ છે. આ ભાવનાઓથી યુક્ત જે ક્રિયાઓ થાય તે ધર્મ. ધર્મનું પહેલું લક્ષણ છે મૈત્રીભાવ.
મૈત્રીભાવનું પવિત્ર ઝરણું, મુજ હૈયામાં વહ્યા કરે; શુભ થાઓ આ સકલ વિશ્વનું, એવી ભાવના નિત્ય રહે.”
જે મનુષ્યના હૃદયમાં ધર્મને અંકુર ફૂટયા હોય, તેને આખું જગત મિત્રોથી ભરેલું લાગે, તેને આખું વિશ્વ પ્રેમમય લાગે. જેના હૈયામાં પ્રેમ હોય, મત્રી હોય, તેનું હૈયું શું બોલતું હોય? હું ભલે દુખી થયે, થાઉં, પણ બીજાને આ વખત ન આવે. મારા સર્વસ્વના ભેગે પણ બીજા આત્માઓ તૃપ્ત થાઓ. સર્વ પ્રાણીઓ બંધનથી મુક્ત બને. સૌ દેહીન બને. સૌ સ્વતંત્ર બનો. પરાધીન કોઈ ન રહે.
આ મિત્રીભાવના પછી ધર્મના બીજા લક્ષણમાં પ્રમોદ ભાવના આવે છે.
ગુણથી ભરેલા ગુણીજન દેખી, હૈયું મારું નૃત્ય કરે;
એ સંતોના ચરણકમલમાં, મુજ જીવનનું અર્થ રહે.” • આ ભાવનાને જન્મ મહાત્માઓના બહુમાનમાંથી થાય છે. આ પ્રમેદભાવનાના રંગથી રંગાયેલા હૈયાવાળો માણસ મહાપુરુષને જોઈ આનંદ પામે, જગતને મંગળમય પથે લઈ જતા સંતોને જોઈ, આ ભાવનાવાળું હૈયું નાચવા માંડે. એને એમ થાય કે આ સત્પરુષે જ જગતને કલ્યાણને માર્ગ બતાવનાર છે. આ સેમિયા વિના ભવ-વનમાં
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ કહે કેને?
૫૧ ભૂલા પડેલાઓને માર્ગ કેણ ચીધે?
આ સંસારરૂપ મભૂમિમાં આ સજજને જ શીળી છાયા આપનાર વૃક્ષો જેવા છે. પ્રમોદભાવવાળો માણસ આવા પુરુષને જોઈ એમના ચરણોમાં ઢળી પડે. તમે તમારા માટે આ ભાવ વિચારી જેજે. તમે મિત્ર સાથે વટથી ચાલ્યા જતા હે, અને માર્ગમાં સંતનાં દર્શન થાય તે એમના પગમાં પડે ખરા? માર્ગમાં એમના પગમાં પડતાં શરમ આવે, અને અમલદારને, કઈ વડા અધિકારીને મૂકીને નમન કરતાં શરમ ન આવે! સત્તા અને શ્રીમંતાઈ આગળ માણસ મૂકી પડતો હોય અને સંયમ અને ત્યાગ આગળ માણસ અક્કડ થઈને ચાલતે હોય તે માનવું કે તેને હૃદયમાં પ્રભેદભાવનું દીવાળું છે.
એ પછી ધર્મનું ત્રીજું લક્ષણ છે કારુણ્યભાવ, દીન, કર ને ધર્મ વિહોણા, દેખી દિલમાં દર્દ રહે, કરુણાભીની આંખમાંથી, અશ્રુને શુભ સ્ત્રોત વહે,
જેના હૈયામાં કરુણાભાવ વિકાસ પામેલ હોય, એનું હયું જગતના જીવો માટે સહાનુભૂતિથી છલકાતું હોય છે, તે બીજાનાં દુઃખોને પિતાનાં દુઃખ માને અને એ દુઃખને દૂર કરવા સતત પ્રયત્ન કરે છે. દીન આત્મા પ્રત્યે એ હૈયાની સહાનુભૂતિ બતાવે છે. ધર્મવિહેણ અને ક્રૂર આત્માઓને જોઈ એનું હૃદય દયાદ્ર બની જાય છે, અને એને થાય છે કે આ જીવે બાપડા પાપ કરીને દુર્ગતિમાં ચાલ્યા જશે! આ જ તે સત્તાને શ્રીમંતાઈના ઘમંડમાં કેઈનું સાંભળતાં નથી, કેઈ દુઃખીની સામે પણ જોતા નથી, પણ એમનું પુણ્ય પરવારી જશે ત્યારે આ જીવનું શું થશે? તે વખતે એમને આધાર કોણ?
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
પર
હવે તે જાગે? આજે જે હસતાં હસતાં પાપ કરી રહ્યા છે, એ પાપ રેતાં પણ નહિ છૂટે. જે કૂવામાંથી આ માણસ તુચ્છ આનંદનું પાણી ઉલેચી રહ્યા છે, એ કૂવે તે અંતે ઊનાં આંસુથી ભરે પડશે. જગતની દષ્ટિએ દેખાતા આજના આ સુખી છે, એ આવતી કાલના દુઃખી જીવે છે–આ કરુણાભર્યો વિચાર આવતાં, કારુણ્ય ભાવવાળાનું હૈયું ભરાઈ આવે છે, અને એનાં નયનેમાંથી આંસુની ધારા વહેવા લાગી જાય છે.
ધર્મનું ચોથું લક્ષણ તે મધ્યસ્થભાવ. માર્ગ ભૂલેલા જીવન પથિકને, માર્ગ ચીંધવા ઊભો રહું; કરે ઉપેક્ષા એ માર્ગની, તોય સમતા ચિત્ત ધરુ,
આ ભાવનાવાળો માણસ પાપના કીચડમાં પડતાં માનવીને બચાવવા પ્રયત્ન કરે, પણ પિતે બીજાને પાપી બનાવવાનું નિમિત્ત તો ન જ બને. અધર્મના માર્ગે જતા કોઈ પણ પ્રાણુને શક્ય હોય ત્યાંસુધી એ અટકાવે, માર્ગ ભૂલેલાને માર્ગ ચીંધે, પણ માર્ગ ચીંધવા જાય એને અવળે માર્ગે જનાર કહેઃ “તને કોણે ડાહ્યો કર્યો છે? તું તારું કામ કરને, અમે અમારું ફેડી લઈશું. તારે અમારામાં પડવાની જરૂર નથી. તારી સલાહ અમારે નથી જોઈતી.” તે ય માધ્યસ્થ ભાવવાળે એના પર ક્રોધ ન કરે. ડૂબતાને તારવા પ્રયત્ન કરે પણ સામે ડૂબતે માણસ ન તરે તો એને ઊંડા પાણીમાં ધકકો તો ન જ મારે.
જે મનુષ્ય આ ચાર ભાવનાપૂર્વક ર્જીવનની ક્રિયા કરતે હાય, એનામાં સ્વાર્થબુદ્ધિ કે પરવંચના કેમ હોઈ શકે? એ તે એમ જ માનતે હોય કે હું આ દુનિયામાં આવ્યો છું, માનવતાની સુવાસ ફેલાવવા. તે પછી મારાથી તે જરા પણ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ કહે કોને? બૂરું કેમ થાય ? જગતના ભલામાં જ મારું ભલું છે. જગતમાં અશાંતિ હેાય તે હું શાંતિથી કઈ રીતે જીવી શકું? હું જેમ સુખ, શાંતિ અને આબાદી ઈચ્છું છું, તેમ બીજાને પણ એની જ તૃષ્ણા છે, તે મારું અત્યારે કર્તવ્ય એ છે કે બીજાને શાંતિ આપવી અને બીજાને અશાંતિ ન થાય એ રીતે મારે જીવવું. જગતની અશાંતિમાં મારે ફાળો ન હોવું જોઈએ.
જગત દુઃખી હોય ત્યારે હું એશ-આરામમાં કેમ જીવી શકું? માનવજાત સંકટમાં સપડાયેલી હોય ત્યારે હું છુપાઈને મારી જાતનું રક્ષણ કઈ રીતે કરી શકું ? મારે તે ઝંપલાવવું જોઈએ, મારા ભાઈઓનું રક્ષણ કરવું જોઈએ. આ સમયે હું મારી જાતનું વિલેમન કરી, સૌના કલ્યાણ માટે ખપી જાઉં તે જ હું સાચો ધમી. પર–સેવા એ જ આત્મસેવા છે. અર્પણ એ જ મારું કર્તવ્ય છે. એથી જ મારું કલ્યાણ થવાનું છે.
જ્યાં મિત્રી, પ્રમાદ, કારુણ્ય અને માધ્યસ્થભાવ રમતા હોય ત્યાં માન અપમાન, સ્તુતિ કે નિંદા કેઈની કંઈ જ પડી ન હોય. એ કઈ દિવસ પ્રશંસાથી કુલાય નહિ અને અપમાનથી મુંઝાય નહિ. એને પિતાના અર્પણને જ આત્મસંતોષ હોય. એને બીજાના મતની, બીજાની પ્રશંસાની જરૂર ન હોય. તે કઈ દિવસ અટકે નહિ, થાકે નહિ. એ એમ જ માને કે હું . મારા આત્મસંતોષ માટે કરું છું, આમાં હું શું મહાન કરી રહ્યો છું? અરે, જડ પણ મૈત્રી કરે, જાત સમર્પણ કરે, તે પછી હું ચેતન આટલું પણ ન કરી શકું?
* દૂધ અને પાણીની મૈત્રી કેવી ભવ્ય છે? દૂધ પિતાને ઉજજવળ રંગ પાને આપ્યું અને પાણીએ પોતાની જાતને
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
હવે તા જાગે!!
દૂધમાં વિલાપન કરી. અને એક અન્યાં. દૂધ એ દૂધ ન રહ્યું ને પાણી એ પાણી ન રહ્યુ. મૈત્રીભાવને અર્થ જ એક્તા છે. એક્તામાં ભેદ ન હાય, ભિન્નપણું પણ ન હોય. હવે ધ ચૂલા પર ચઢે ત્યારે દૂધ ગરમ થતું જાય છે, તેમ પાણી મળતું જાય; કારણ કે પાણી માને છે કે એણે મને રગ આપ્યા તે મારે એની ખાતર ખળવું જોઈ એ. અને પાણી મળવા લાગે છે–મળી જાય છે, ત્યારે દૂધ વિચારે છેઃ મારે માટે પાણીએ પ્રાણ આપ્યા તા મારે એની પાછળ મળી મરવુ જોઈ એ. અને પછી એ ઊભરા થઈ અગ્નિમાં ઝ‘પલાવે છે;મિત્ર પાછળ ખળી મરવા તૈયાર થાય છે. ત્યારે માણસ શું કરે છે? દૂધમાં પાણી રેડે છે. મિત્રને પામતાં દૂધના ઊભરા શાંત બની જાય છે—ઊભરા એસી જાય છે અને પછી માણસ તરત દૂધને ચૂલા ઉપરથી ઉતારી લે છે. આ જડની મૈત્રી ! જડ જેવી વસ્તુ પણ મૈત્રીભાવ કેળવ્યા પછી સર્વીસ્વ અર્પણ કરવા તત્પર બને છે, તેા આપણે તેા ચેતન કહેવાઈ એ. આપણે વિચાર કરવાની જરૂર છે કે આપણામાં આવે મૈત્રીભાવ આવ્યે ? કદી આવી ત્યાગની ભાવના જન્મી ?
માટે જ ચિન્તકા કહે છે કે, ધમ નુ પહેલું પગથિયુ' મૈત્રી છે. આ મૈત્રીને ઉદય થયા પછી આપણે ગમે તેવું મહાન કાય કરીશુ તેા ય આપણામાં ‘અહમ’ નહિ આવે. એમ જ થશે કે, આ તા મારું કત બ્ય છે, અને માનવ તરીકે હું મારા કબ્યા કરું છુ.
આવી કવ્ય ભાવનાને જગાડવા માટે, પ્રભાતે આત્મચિન્તન ને જીવનચિંતન કરવું જોઈ એ. અને કાચની આરસીમાં મુખડાને જોવા કરતાં મહાપુરુષોના ચારિત્ર્યરૂપી આરસીમાં આત્માનું સૌન્દર્યું. અવલાકવું; એ જ કલ્યાણના માર્ગ છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે
મis : -
ક
* [ પ ] .
માનવતાનાં સંપાન अप्पा चेव दमेअब्बो, अप्पा हु खलु दुइमा । अप्पा दंतो सुही होइ अरिंस लोए परत्थ य॥
–ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમ [ પિતાના આત્માને જ દમવો જોઈએ, એને રાગ અને દ્વેષમાંથી ઉપશાન્ત કરે જોઈએ, કેમ કે બાકી બધાને યે થઈ શકે-આત્મા જ ખરેખર દુર્જય છે, દાન્ત આત્મા જ આ લેકમાં અને પરલોકમાં સુખી થાય છે. ' ' માનવભવ એ એક એવું સ્થાન છે કે એને એક છેડે પશુતા અને બીજે છેડે દેવત્વ. માણસ વિવેકપૂર્વક
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૬
હવે તે જાગે! પ્રસ્થાન કરે તે એ દેવ બને અને વિવેક ભૂલે તે પશુ! માણસ પશુતા ભણી ન લપસી જાય, એ માટે જીવનદ્રષ્ટાઓએ માનવતાનાં અમુક સોપાન નિશ્ચિત કર્યા છે. માણસ જાગૃતિપૂર્વક એ સોપાને ચઢે તો એ પાન દ્વારા પ્રકાશને પામી શકે.
સપાન એટલે પગથિયાં. સોપાન કોનો? માનવતાનાં, પશુતાનાં નહિ. પશુતાનાં સોપાન ન હોય, એને તે ખાડે હોય, પતન હેય. ઉત્થાન તે માનવતાનું હોય, તે પછી એ માનવતાનું મૂલ્યાંકન કરતાં તે આપણને આવડવું જોઈએ ને? એનું મૂલ્યાંકન કરતાં ન આવડે તો આ માનવભવને ફેરે નિષ્ફળ જાય. આ ભાવને ફેરે નિષ્ફળ ન જાય અને સફળ થાય એ માટે માનવ ભવની નિસરણીનાં પાન ચઢવાની જરૂર છે.
માનવતાનું એક પણ સોપાન જે માનવી ચડ્યો નથી, એ માનવી બાહ્યદષ્ટિએ માણસ દેખાવા છતાં અંતરમાં તે પશુતાનું પ્રદર્શન જ ભરીને બેઠે હોય છે. પશુતાનું પ્રદર્શન પિતાના જીવનમાં ન ભરાઈ જાય એ માટે માણસે સતત જાગૃતિપૂર્વક પોતાના જીવનનું અને કર્તવ્યનું અવલોકન કરવું જોઈએ. માણસે માણસાઈના ગુણવડે આ દુનિયાને માનવતાથી ભરેલી બનાવવાની છે. દૈત્યેની દુનિયા બનાવવાની નથી.
માનવ જ્યાં વસતે હેાય ત્યાં તે હવામાં પણ ફૂલની જેમ માનવતાની સુવાસ હોય પણ આજે આપણું કમભાગ્યે જગતમાં માનવતાના અંશો ઓછા થઈ રહ્યા છે. ભગવાન મહાવીરની અહિંસાથી ભરેલા જગતના ચિત્ર સાથે આજના વિજ્ઞાનથી ઘાતક બનેલા જગતના ચિત્રને સરખાવી જેજે !
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૭
=
માનવતાનાં પાન માણસાઈના દીવા જે બળતા હશે તે આ ચિત્ર જોતાં જ હૃદય પૂજી ઊઠશે. જગતનું ચિત્ર. •
આજના જગતનું દ્રશ્ય કેટલું બિહામણું છે? કેટલાક શ્રીમતે ઐહિક સુખમાં જ મગ્ન બની, જીવનના ઉદ્દાત્ત તત્ત્વને ભૂલી બેઠા છે. સત્તાધીશો સત્તાના ઘેનમાં મૂચ્છિત થઈ ઉદ્દઘાટન ક્રિયામાંથી ઊંચા આવતા નથી. કેટલાક ધર્મગુરુઓ પિતાને માટે મઠ-મંદિર બનાવવાની ધૂનમાં જ્યાં ત્યાં ભમી રહ્યા છે.
| મધ્યમવર્ગ જીવનનિર્વાહની ચકકીમાં પિસાઈ રહ્યો છે. વિજ્ઞાનનાં બિહામણાં સાધન લાખો માનવીઓને મૃત્યુના મમાં ધકેલી રહ્યાં છે; અશાંતિ ડાકણની જેમ આખો કાઢી માનવી સામે ઘૂરકી રહી છે. આવા વિષમ સમયમાં માનવતાનાં તને વિકસાવે એવા ઉપદેશકની, એ ઉપદેશને જીવનમાં વણનાર જિજ્ઞાસુ શ્રોતાઓની, કેઈ પણ સમય કરતાં આજે વધારેમાં વધારે જરૂર છે. ' ' '' જો કે આજકાલ વ્યાખ્યાને ચારે બાજુ થાય છે. પ્રવચન સપ્તાહ ગોઠવાય છે. તે હજારોના પ્રમાણમાં સાંભળે પણ છે. પણ ઘણીવાર તે સાંભળનાર અને સંભળાવનારને હેતુ દિલને ડેલાવવાને, મનને બહેકાવવાને, જગતમાં ખ્યાતિ મેળવવા અને વાણુના જાદુથી માણસોને મૂર્શિત કરવાને હોય છે, એમ આજના પ્રવાહ પરથી તમને નથી લાગતું.
' સાચા ઉપદેશકે અને સાચા જિજ્ઞાસુ શ્રોતાઓ આટલા બધા હેય તે જગતનું ચિત્ર આવું હોય? આવી સ્વાર્થની
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગે! આંધી હેય ખરી? એટલે જ પ્રશ્ન થાય છે કે ઉપદેશને જીવન સુધારવા માટે સાંભળનારા સાચા જિજ્ઞાસુ શ્રોતા કેટલા? કેટલાક આગમે અને શાસ્ત્રોને અભ્યાસ કરે છે, પણ તે જીવન સુધારવાની બુદ્ધિથી કરે છે કે પછી એમાંથી પણ વિજ્ઞાનના મારકણા પ્રયોગ કરવા માટે કરે છે?
કહેવાય છે કે શાસ્ત્રો જર્મનીમાં ગયાં, ત્યાં વંચાણ, શોધાણ અને એમાંથી અણુવાદ અને પરમાણુવાદ સિદ્ધ કર્યો, અંતે એમાંથી નીકળે તે એટમૉમ્બ (atombomb) ને ? શાસ્ત્રને પણ કેવો ઉપગ? જે સર્જનહાર હતું તેને જ સંહારક બનાવ્યું ! કારણ કે માનવ માનવતાના સામે મોરચે જઈને ઊભે છે. સામા મોરચે ઉભેલા માનવને માનવતાના નિકટમાં લાવવાના સાધને જીવનદ્રષ્ટાએ આપણને ચીધી ગયા છે. એ સાધનને વિચાર આ પ્રસંગે કરવાને છે. કમેકમે એ સંપાન દ્વારા, એ સાધન દ્વારા માનવતાના સિંહાસન પર આરુઢ થવાનું છે.
માનવતાના સિંહાસન પર ચઢવાનાં ચાર સોપાન છે, શુરતા, પંડિતાઈ, વક્તાપણું અને દાતાપણું!
આ ચાર નામ સાંભળી તમે મલકાઈ ન જતા. મનમાં એમ ન માનતા કે બે ચારને મારી શકું છું, માટે હું ઘેર છું, ડું ભર્યો છું, એટલે પંડિત છું. બોલતાં આવડે છે, માટે વક્તા છું અને થોડું દાન દઉં છું એટલે દાતા છું. અને મહારાજે કહેલાં ચારે સપને હું ચઢી ગઇ છું, એટલે માનવતાના મતાસિંહાસનને માટે યેગ્ય છું ,
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
न रणे विजयाच्छूरोऽध्ययनान्न च पण्डितः, न वता वाक्पटुत्वेन, न दाता चार्थदानतः । इन्द्रियाणां जये शूर; धर्म चरति पण्डितः; सत्यवादी भवेद् वक्ता, दाता भूतहिते रतः॥ .
રણમાં જીતી આવે એ શૂર નહિ, ભણવા માત્રથી એ પંડિત નહિ, ભાષણ કરવામાં કુશળ હાય એટલા માત્રથી વક્તા નહિ અને જે માત્ર દાન જ દઈ જાય એટલા માત્રથી દાતા નહિ પણ જે ઈન્દ્રિયને જીતે તે શૂરવીર; જે ધર્મને આચરે તે પંડિત; જે સત્યથી પવિત્ર બનેલી વાણીને ઉચ્ચારે તે વક્તા અને જે પ્રાણીઓના હિતમાં આસક્ત હોય–અભયદાન આપતે હોય તે દાતા; આ ચાર ગુણોમાંથી કયા ગુણમાં આપણે પ્રગતિ કરી છે, તેને અહીં વિચાર કરવાનું છે. રૂરિયાળાં નયે સૂર :
જગતને જીતવું સહેલું છે. જગત પર પશુબળથી સામ્રાજ્ય. ચલાવવું એ પણ સહેલું છે, પણ ઇન્દ્રિયો પર વિજય મેળવે, ઇન્દ્રિય પર આત્માનું સામ્રાજ્ય ચલાવવું એ કઠીન નહિ, પણ અતિ દુષ્કર છે. - સાચો વિક્લી, તે દેશને જીતનારો નહિ, પણ ઈન્દ્રિ અને મનને જીતનારો છે. ઈન્દ્રિયે જેના કાબુમાં નથી, મન જેના હાથમાં નથી, એને વિજયી કેમ કહેવાય? એ તે. પરાજિત, પરતંત્ર ગણાય.
માણસ માને છે કે હું ભેગને ભેગવું છું; પણ ખરી રીતે ભેગો માણસને ભોગવી રહ્યા છે. માણસ ચા પીતે હોય છે. ત્યારે ચાને અમૃત માની ગર્વથી કહે છે કે હું ચા પીઉં છે.” પણ પચ્ચીસ વર્ષ પછી શક્તિ ક્ષીણ થતાં ખબર પડે છે કે
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તો જાગે !
ના. હું ચા નહેાતે પીતે, પણ ચા મને પી રહ્યો હતો. હું ચાને આધીન હતો.
બીડી પીનારા પણ ઘણીવાર તાનમાં આવી કહે છે કેઅમે બીડીની મજા માણીએ છીએ. બીડી એ તે સ્વર્ગની સીડી છે! આવું બોલનારાઓનું વૃદ્ધાવસ્થામાં હૈયું ખવાઈ જાય છે અને આખી રાત ખૂ ખૂ કરી ઊંઘે નહિ અને પાડોશીને ઊંઘવા પણ દે નહિ, ત્યારે એને ખબર પડે છે કે, બીડીની મજા હું નહોતે માણત, પણ બીડી મારા કાળજાની મજા માણતી હતી.
આજ સ્વતંત્રતાના નામની બાંગ પોકારનારાં તે ઘણું મળે છે; પણ સ્વતંત્રતા એ કયા પંખીનું નામ છે એ તે મને સમજાવો! જીવન પર જરા કાબૂ રાખવો નહિ ને છાતી ઠેકીને સ્વતંત્રતાની વાત કરવી છે? માણસની આંખે અપવિત્ર રૂપ અને અજીઠા લાવણ્યને માટે તલસતી હોય; જીભ ભર્યાઅભક્ષ્યને વિચાર કર્યા વિના જુદી જુદી વાનીઓ ચાખવા તલસાટ કરતી હોય, કાન ન સાંભળવા લાયક વાત અને નિન્દાઓ સાંભળવા તૈયાર હોય, ચામડી અપવિત્ર અને સુંવાળા સ્પર્શી માટે ઝંખના કરતી હોય; મન બીજાનું ભૂંડું ચિંતવતું હોય; નાકને સુંદર સુવાસ આપવા માટે કુદરતનાં દીધેલાં કમળ પુને કચ્ચરઘાણ કાઢતા હોય. નાદિરશાહે માણસનાં માથાં કાપી જેમ થાંભલામાં મઢયાં, તેમ માણસ પણ સુંદર ફૂલને છેડથી છૂટાં કરી ફૂલદાનીમાં મઢતે હોય, દુર્ગધ કહી ગરીબથી દૂર ભાગતું હોય, તે કઈ રીતે માનવું કે માણસે ઈન્દ્રિને જીતી છે અને એ સ્વતંત્ર બન્યું છે?
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
આ તે સારું છે કે માણસના હૈયામાં સામાના વિચારોને જોવાની બારી નથી. એવી બારી હતી તે કેવું પરિણામ આવત? માણસ છપ્પન ઈંચને ડગલે પહેરી, શાહ થઈ આગળ બેસી શકે છે, તે બેસી શક્ત ખરે? માણસના વિચારે એ બારી દ્વારા બીજા માણસને દેખાતે તે માણસ માનવ લાગત કે દાનવ? આ દષ્ટિએ તે હૈયામાં વિચારે. જોવાની બારી ન કરીને કુદરતે માનવ જાતની લાજ રાખી છે. ને? માણસ કે ક્રૂર બન્યા છે, એને એક દાખલો તમને આપું. ' ડા દિવસ પર હું એક ભાઈને બંગલે આહાર લેવા ગયે હતે. એના બંગલાના દીવાનખાનાની દીવાલ પર હરણ અને રેઝનાં શિંગડાં શોભા માટે ટાંગ્યાં હતાં. આ જોઈ મને થયું: “માણસ કે કૂર બન્યા છે ! પિતાના ઘરને શણગારવા માટે હરણ અને રેઝ જેવાં નિર્દોષ પ્રાણીઓને મારીને એનાં શિંગડાંથી ગૃહશેભાને વધારે છે અને પિતાની જાતને કલારસિક કહેવડાવે છે ! માણસે વિવેકશક્તિ ખોઈ સ્વાર્થી બની, ઈન્દ્રિના પ્રવાહમાં તણાઈ અને આત્માની અનંત આનંદમય શક્તિ પર પાણી ફેરવ્યું છે.
આત્માના સામર્થ્યને હણનાર વાસના છે. વાસનાનાં વસ્ત્રોઍ આત્માના પ્રકાશને ઢાંક્યો છે. આ જ કારણે વાસનાના સામ્રાજ્યમાં આત્માને ઘણું પિછાનતા પણ નથી, પિછાનતા હેયે તે પણ એ માટે સચિન્ત નથી. :
- આત્માને નીરખે, એના સામર્થ્યને પારખે, તે એને સમૃદ્ધિથી છલકાતા રાજાધિરાજને વૈભવ પણ તુચ્છ લાગે. એ શ્વાનની જેમ સત્તાધીશોની અને શ્રીમતાની ખોટી ખુશામતન
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
હવે તા જાગા!
કરે. તમને ખબર હશે કે માં શોએ ભગવાન મહાવીરનાં કલ્યાણક વખતે શેકસપિયરનું મહાવાકય ઉચ્ચારી કહ્યું' હતું :
Give me that man who is not passions' slave and I will wear him in my heart's, core [ મને એવા માણસ આપા કે જેણે ઇન્દ્રિયોને થતી હાય, જે વાસનાને—વિષયાને ગુલામ ન હેાય, તેને હું મારા હૈયામાં ઊડામાં ઊંડા ખૂણામાં પધરાવીશ.]
ખોડ જ્ઞાનું આ વાકય કેટલું ભવ્ય છે! એ કહે છે કે મારા હૈયાના દીવાનખાનામાં શહેનશાહીની છબી નહિ ટાંગુ, પણ ઇન્દ્રિયોને જીતનારની છબી ટાંગીશ. વાહ ! કેવી માગણી ! હું તમને પૂછું : તમે તમારા દિલના દીવાનખાનામાં કેાની છમી ટાંગી છે ? રામની કે.રમાની ? ધમનીકે ધનની ? વાત્સલ્યની કે વાસનાની ? જવા દે. એ તમે નહિ કહેા તાય ચાલશે. પણ એ વાત ચેાક્કસ છે કે દિલનું દીવાનખાનું છમી વિના ખાલી તેા કદી નહિ જ રહે. તમે વિકાસની છબી નહિ ટાંગા તે વિનાશની છબી એની મેળે ટિંગાઈ જશે. વિનાશની છબી પસ’દ ન હાય તેા વિકાસની છમી લાવા અને વિકાસની છખી લાવવા માટે વાસના પર વિજય મેળવે !
સિકંદરના દિલમાં ઉપસેલી વિનાશની ભયંકર છખીને ભૂંસી નાખવાને વિચાર ઈ. સ. પૂર્વે ૩૨૫માં ઍરિસ્ટોટલને આવેલેા. મેસિડાનીઆના મહાન વિજયી સિકદરે દિગ્વિજય કરવા પ્રયાણ કર્યું અને ભારત ભણી કૂચ આદરી ત્યારે તેનાં ગુરુ એરિસ્ટાટલે, એને જીવનની મહત્તાનું ભાન કરાવવા એની પાસે એક માગણી કરી.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
માનવતાનાં પાન 'यदि जो हो शके राजन । तो जैनी गुरुको ले आना। 'जिनांने ज्ञानको पाकर गहरे तत्त्वको जाना ॥
યુદ્ધને અંતે પંજાબથી પાછા ફરતા સિકંદરે એરિસ્ટોટલે માંગણી કરેલા સાધુની શોધ કરાવી. શોધ કરવા એના સિનિકે ચારે તરફ ફરી વળ્યા. ઘણી શોધ પછી એક નદીકિનારે બેઠેલા અને આત્મસમાધિમાં ડૂબેલા એક મસ્ત સાધુ મળી આવ્યા.
સિનિકેએ કહ્યું “મહારાજ!ચાલે, જલદી કરે. દિગ્વિ જયી સિકંદર તમને યાદ કરે છે. તમારું તે કામ થઈ ગયું ! અરે, તમારે ઉદ્ધાર થઈ ગયો, જલદી કરો, જલદી.”
તમે વિચાર કરી જુઓ. સિકંદર સંતને શું ઉદ્ધાર કરવાને હતે? પણ આ તે રહ્યા દાસ! એ તે એમ જ માને કે સિકંદર જેને પ્રેમથી યાદ કરે, તેનું ભાગ્ય ઉઘડી ગયું. તમને પણ અહિંના કેઈ પ્રધાન આ રીતે બોલાવી માનપાન આપે તે ખુશ ખુશ થઈ જાઓ ને? અને બધે કહેતા ફરી ને કે, મારે તે પ્રધાન સાથે દોસ્તી છે ! હું આમ કરું ને તેમ કરું, પણ આ તે મસ્ત સાધુ હતા.
- એરિસ્ટોટલે જાણીને જ આવા સાધુઓને લાવવાની માગણી કરી છે. ઘડીકમાં રીઝે ને ઘડીમાં ખીજે તે તે સંત કેમ કહેવાય એ તેં મેરુ પર્વતની જેમ અડેલ હોય. મેઘ ગંભીર વાણીમાં સંતે કહ્યું :
" “સિકંદર કેણ છે, તે હું જાણતો નથી. તમે કહે છે કે, એ દિગ્વિજયી છે તે આનંદની વાત છે, પણ મહાન વિજેતાને મારે એક નમ્ર પ્રશ્ન પૂછજે: “તમે દિગ્વિજય તે કર્યો પણ ઈન્દ્રિયવિજય કર્યો? ઈન્દ્રિયોને વિજય કર્યો હોય તે
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તો જાગે! તમારા ચરણમાં આવવા હું તૈયાર છું, પણ જે માત્ર જગતને જ જીત્યું હોય તે મારે આવવાની કંઈ જરૂર નથી.”
સિકંદરને આત્મા શું વસ્તુ છે એની ખબર ન હતી. એને તે વિશ્વવિજયની ધૂન લાગી હતી. એ ધૂનમાં જ એ પાગલ બન્યો હતે. આવા ધૂનીને આત્મચિન્તા માટે કે આત્મ જાગરિકો માટે સમય ક્યાંથી હોય? ભૌતિકતાના રંગે રંગાયેલા સિકંદરને સંતે પુછાયેલા પ્રશ્ન સાવ જ નૂતન લાગ્યો. એને તે એમ જ થયું કે, પોતાનું નામ સાંભળીને ભલભલા યોદ્ધાઓ પણ ઝૂકી પડે, ત્યાં આ વળી કેણ કે જે સામે થઈ પ્રશ્ન પૂછે છે?
રાજાઓ મળ્યા, મહારાજાઓ મળ્યા, વીર પણ મળ્યા અને ધીર પણ મળ્યા, પણ આ પડકાર કરનાર તે હજુ સુધી કેઈ નહોતું મળ્યું, પ્રશ્ન કરનારનું કેવું સામર્થ્ય ? અને આને પ્રશ્ન ? એ તે વળી સાવ જ વિચિત્ર ! અને છતાં કેટલો ઊંડે, ગંભીર ને હૃદયસ્પર્શી ? એટલે એ જાતે જ મુનિ પાસે પહોંચ્યો મુનિને પ્રેમાળ ધર્મલાભ સાંભળતાં જ એના હૃદયમાં ભાવનાનું પૂર આવ્યું.
સંત! આપ મારી સાથે પધારે. અતિ માનથી હું આપને મારા દેશમાં લઈ જઈશ. વિજયયાત્રાના પ્રસ્થાન કાળે મારા ગુરુ એરિસ્ટોટલે જૈન સંતને સાથે લાવવાની માગણી કરી હતી તે આપ પધારે સુંદર વાહને,ભવ્ય મહેલે આનંદથી ઉભરાતાં ઉપવને, હીરા, માણેક, મેલી...જે જોઈએ તે આપને માટે તૈયાર છે. માત્ર તમે મારી સાથે ચાલે.”
વિજયના ગર્વથી છલકાયેલ દ્ધો એક પછી એક શબ્દ ઉચ્ચારવા લાગ્યું.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
કેટલાક શ્રીમંત અને સત્તાધીશો એમ જ માને કે પૈસાથી ને સત્તાથી બધું ખરીદી શકાય છે. એમાં સંતે ચેડા જ બાકી રહે છે? એ લેકેની વાત શું કરવા કરીએ? તમારી જ માન્યતાને વિચાર કરો ને? તમે ય એમ જ માને છે ને કેધનથી ધર્મ ને સ્વર્ગ બધું મેળવી શકીશું, માટે ધન ભેગું કરે, આહ! મેહના સામ્રાજ્ય જગત ઉપર કે ઘેરે ઘા છે?
પણ અહીં તે મુનિએ પોતાને ધર્મ સમજાવ્યો. ધન, વાહન, વૈભવ, વનિતા વગેરેને સ્પર્શ પણ ન કરાય, એવી શ્રવણધર્મની મર્યાદા સમજાવી, અને પોતાના ધર્મક્ષેત્ર અને કાર્યક્ષેત્રને છેડી ત્યાં ન આવવાની મક્કમતા જણાવી.
પણ સિકંદર જેનું નામ! એ શેને માને? એને ગર્વ છંછેડાયો. આજ્ઞા આગળ ધર્મ કે ને મર્યાદા કેવી? ધરતીને ધ્રુજાવી નાંખે એવા સત્તાવાહક શબ્દમાં સિકંદર પ્રગટો. ને “મહારાજ ! ધર્મને મર્યાદા એ તે નિર્બળનું આશ્વાસન છે. એ ઉપદેશ કઈ શક્તિહીનને આપજે. અત્યારે હું મર્યાદા અને ધર્મ સાંભળવા નથી આવ્યો પણ તમને લેવા આવ્યો છું. તમારે આવવું જ પડશે. મારી આજ્ઞાનો અનાદર કે પ્રતિકાર કરનાર રાજાધિરાજ પણ ધૂળમાં મળી ગયા, એ તમે જાણો છો? તમે મને ના કહેશે તે તમારી શું સ્થિતિ થશે તેનો વિચાર તમે કર્યો છે?...” એને હાથ સોનાના મૂઠાથી ચમકતી તલવાર પર ગયો અને તેજસ્વી તલવાર મ્યાનમાંથી બહાર નીકળી.
ચાંદની જેવું શાંત ને મધુર સ્મિત કરી આત્મશ્રદ્ધાથી ઝળહળતા શબ્દમાં મુનિએ કહ્યું: “સિકંદર, દિગ્વિજયી સિકંદર!
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
હવે તા જાગા !
જરા શાંત થાઓ. આ સમરાંગણ નથી, પણ સમતાંગણ છે! અને તલવાર તેા રાજન ! શરીરને છેદે, પણ તમારી સાંમે તે આત્મા છે. આત્મા શસ્ત્રાથી છેદાતા નથી, પાણીથી ભીન્નતા નથી, પવનથી સુકાતા નથી, ને પ્રચંડ અગ્નિની જવાળાએથી પણ દાઝતા નથી. આત્મા તે અમર છે. નાશ પામે એ ત શરીર છે. રાજન ? શાશ્વત આત્માને અશાશ્વત તલવાર કઈ રીતે કાપી શકે? ”
આ
..
જીવનમાં કદી નહિં સાંભળેલી સતની અજેય વાણી સાંભળતાં સિકંદરનું હૃદય આત્માની અલૌકિક દુનિયામાં વિહરવા લાગ્યું. આત્માની પ્રચંડ શક્તિનું ભાન એને થવા લાગ્યું. મૃત્યુના ગુરુ જેવા આ સંતના શબ્દો સાંભળતાં, એના હાથમાંથી તલવાર સરી ગઈ સમરાંગણમાં મેરચા પર એને મરણિયા થઈ ઘૂમતા લાખ્ખા વીર યોદ્ધા જોયા હતા; પણ મૃત્યુના મંડપમાં પણ આ સંતના મુખ ઉપર અમરતાની જે કાન્તિ ઉપસી આવી, તે તે સાવ જ અલૌકિક હતી. આની સાથે જાણે ફાઈનીય સરખામણી ન થાય!
આ શબ્દો ગભીરતાથી વિચારવા જેવા છે. આવા મરણેાપસના વિષય સમયે પણ મુનિ કેવા નિર્ભીય ઉપદેશ આપે છે? કારણ કે એમણે ઇન્દ્રિયોના વિષયોને જીતી, આત્મસ્વરૂપ જાણ્યું છે. ઇન્દ્રિયોના વિજેતાને મરણ ધ્રૂજાવી શકતુ નથી, એથી તેા મરણ પાતે જ પ્રજે છે! મરણના ભય વધ્યો છે, મરણનું નામ સાંભળી કપે છે; કારણ કે અમરતાની વાત ભુલાઈ અને કાયાની માયા વધી. કાયાની મમતાએ માણસને પામર બનાવ્યો છે, સત્ત્વહીન બનાવ્યા છે અને હિંસક
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
૨૭
ભાવનાથી તરબોળ બનાવ્યો છે. જેને અમરતાનાં ગીત ગાયાં છે, એ તે વિષમ વિપત્તિમાં પણ નિર્ભયને વાત્સલ્યભર્યો હોય.
ચંડકૌશિક નાગ જ્યારે ચારે બાજુ પોતાની વિષદષ્ટિ ફેંકતે હો ને પ્રાણીઓનો સંહાર કરતે હતું ત્યારે પ્રેમદષ્ટિ લઈ પ્રભુ મહાવીર ત્યાં પહોંચ્યા. એમને જોતાં જ વિષધર ધસી આવ્યું. ફૂફાડે મારી, પ્રભુને ચરણે જોરથી ડંખ મારી દૂર ભાગે. એના મનમાં એમ જ હતું કે હમણાં મારા કાતિલ ઝેરથી મૂચ્છિત થઈ આ માણસ મારા પર ગબડશે. પણ ત્યાં તે પ્રભુએ એમની અમીભરી પ્રેમદષ્ટિ એ વિષધર પર વર્ષાવી અને બોલ્યા: - “એ ચંડકૌશિક ! જરા સમજ! બૂઝ ! તું હતું, તેને તે તું વિચાર કર. તું તે એક વખત પવિત્ર સાધુ હતું, પણ ક્રોધ કરવાથી, અને પ્રેમની દ્રષ્ટિ ખોવાથી તું મરીને સાપ થયો. મિસ્ત્રીની દષ્ટિ ખાઈને ઝેરી દષ્ટિ કેળવી, એટલે તું સંત મટી સર્પ થયો!”
ભગવાન મહાવીરની પ્રેમના પ્રકાશથી ભરેલી અમરવાણી સાંભળી સર્પને પણ આત્મજ્ઞાન થયું, એણે ઝેરને વમી અમૃતને માર્ગ લીધો. સર્વ સમર્પણ કરી, અનશન સ્વીકારી, અમરત્વને પામે.
* આહ! પ્રેમને કે પ્રભાવ! પ્રેમના સામ્રાજ્યમાં કઈ વિરી નથી, કેઈઝેરી નથી, કેઈ અધમ નથી, કેઈ ઉત્તમ નથી, કઈ ઉરચ નથી, કેઈ નીચ નથી! ત્યાં તે કેવળ નિર્ભયતા અને વાત્સલ્યને પ્રકાશ વિકસે છે!
મુનિએ કહ્યું : સિકંદર! માનવી મૃત્યુથી ગભરાય છે,
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
હવે તા જાગા !
કારણ કે એણે ઇન્દ્રિયવિજય કર્યાં નથી. જો એણે ઇન્દ્રિયોને જીતી જ હાય તા તા એ એમ જ કહે
-
• અનન્તના પ્રવેશ દ્વારે, મૃત્યુ તે પરિચારિકા, જે જીણુ વસ્ત્રો પરિહરીને, નવીનને પહેરાવતી;. એ મૃત્યુથી હે માનવી ! તું કાંડરે ? તું શાં ડરે?’
મૃત્યુ આવે તે આવવા દે. એ નવાં નવાં વસ્ત્રા પહેરાવનારી સુંદર સેવિકા છે. એને જોઈ ગભરાઓ છે. શા માટે ? પણ આ સુંદરી તેને જ નવાં ને સુંદર વસ્ત્ર પહેરાવે છે કે જેણે જીવનમાં કંઈક સારાં- કાર્યો કર્યા હાય, જેણે સયમ પાળ્યો હાય, પ્રેમની હવા ફેલાવી હાય, વાત્સલ્યને પ્રકાશ પાથર્યો હાય, એવે! માણસ તે મૃત્યુકુમારિકાને જોતાં આનંદ પામવાને, પણ જેણે ઇંદ્રિયોને જીતી નથી. વેર-ઝેરને દાવાનળ પ્રગટાવ્યેા છે. એવા માણસ તે મૃત્યુનું નામ સાંભળતાં જ કંપી જવાને-ધ્રૂજી ઊડવાનેા ! તમે મરણથી ગભરાઓ છે કે નિભય છે ? જો ગભરાતા હા તેા એ ભયનું કારણ શોધી કાઢો.
સત્કવ્યોના અભાવ અને ઇંદ્રિયગણુની સ્વચ્છન્દતા તે મૃત્યુના ભયનું કારણ નથી ને ? એ સિવાય બીજું શું હેાઈ શકે ? સંતના આ પ્રભાવશાળી વીર વચનેા સાંભળી સિકંદર એમના ચરણેામાં ઢળી પડયો. એણે કહ્યું : “ હુવે મને સમજાય છે કે મારા ગુરુએ જૈન સાધુની માગણી કેમ કરી! મારા અભિમાનને ગાળવા જ એમણે ભલામણ કરી હતી. આત્મા માટે દેહને ડૂલ કરનારા વીરા પણ આ વિશ્વમાં છે. એમ આપના દર્શન પહેલાં મને કાઈ એ કહ્યું હાત તે। હું ન માનત.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સાપાન
૬૯
પણ આજ આપના દનથી તે એ સત્યની મને ખાત્રી થઈ છે.. આપના મિલનથી મને સમજાયુ કે, જગતને જીતનાર કરતાં પણ ઇન્દ્રિયોને જીતનાર મહાન છે-શૂરવીર છે! ધીર ને વીર તે જ કહેવાય કે, જે વાસનાના ગુલામ નહિ, પણ જે સંતાયનું સંતાન છે. આપ મને કંઈક એવા સંદેશ આપે, જે લઈ હું મારી માલામ તરફ જાઉં, અને એ અમર સંદેશ મારા જીવનમાં ઉતારી,એ દિવ્ય સંદેશ મારા દેશમાધવેાને પહેાંચાડું!...”
જોયુ, ત્યાગના પ્રભાવ કેવા છે ? સિકદર જેવા ધમડી પણ ત્યાગ આગળ ઝૂકી પડયો. વિશ્વની એવી કોઈ તાકાત ‘નથી, જે ત્યાગ સામે પડકાર કરે ! સૂર્યના ઉદય થતાં જેમ અંધકારના ડુંગરા પણ ઓગળી જાય, તેમ ત્યાગના મહિમા પ્રગટતાં, ભાગીએ એની આગળ એગળી જાય ! અને તેથી જ કોઈ ને ય નહિ નમનારા અક્કડ સિકંદર નમ્ર બની સંતના ચરણામાં ઢળી પડડ્યો. એના આત્માના દ્વાર ઊઘડી ગયાં, અને ઉપદેશ ગ્રહણ કરવા યોગ્ય બન્યા.
તમારે પણ ઉપદેશ સાંભળદ્મ માટે આવી નમ્રતા અને જિજ્ઞાસા કેળવવી જોઈ એ ને ? નમ્રતા અને જિજ્ઞાસા વિનાના શ્રોતાને ઉપદેશ સ‘ભળાવવેા એ તેા ઊંધા ઘડા પર પાણી રેડવા જેવુ' છે, એથી બંનેને નુકશાન. પાણી નિષ્ફળ જાય ને ઘડા ખાલી ને ખાલી રહે. જો કે આ તા વિવક્ષાએ વાત છે. નહિતર વક્તાને તેા એકાંતે લાભ છે જ. એ તેા એક કલાક નિજ રાજ કરતા હાય છે, પણ સાધારણ રીતે વ્યાખ્યાનકારે પણ સભા નિરીક્ષણ તેા કરવુ' જ રહ્યું કે–આમાં કાની કેટલી પાત્રતા છે?
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
Go
હવે તે જાગે! પાત્રતાનો પ્રભાવ કેઈ અજબ છે! . 1. પાણી એકનું એક જ છે, પણ પાત્રના ભેદથી પરિણામ જુદું આવે છે. સ્વાતિ નક્ષત્રનું પાણી છીપમાં પડે તે મોતી થાય, ફળદ્રુપ ભૂમિમાં પડે તે સારું અનાજ થાય, ને સર્પના મમાં પડે તે ઝેર થાય.
. . पात्राऽपात्रविवेकोऽरित, धेनुपन्नगयोरिव । तृणात् संजायते क्षीरः, क्षीरात् संजायते विषम् ।।
પાત્ર અને અપાત્રનું કેટલું અંતર છે, તે બતાવવા માટે આ એક સુભાષિત જ બસ છે. ગાયને તૃણઘાસ ખવડાવો તે તેનું દૂધ થાય અને સર્પને દૂધ પાઓ તે તેનું હલાહલ ઝેર થાય! પાત્રને કે પ્રભાવ ?
મુનિએ પણ સિકંદરમાં હવે નમ્રતા અને જિજ્ઞાસા દ્વારા પાત્રતા જોઈ અને કહ્યું: “તમે જે આપી ન શકો તે તમારે લેવું નહિ...!” | મુનિનું આ રહસ્યપૂર્ણ વાક્ય એમને ન સમજાયું,
એટલે સિકંદરે કહ્યું: “હું આ મહાવાક્યને અર્થ સમજી શક્યો નથી એટલે કૃપા કરી આપ મને વિસ્તારથી સમજા...”
કરુણપૂર્ણ સંતે કહ્યું –રાજન ! કેઈનું લૂટેલું ધન તમે એને પાછું આપી શકે છે, કેઈનું ઝૂંટવેલું રાજ્ય પણ તમે પાછું આપી શકે છે, પણ કેઈન લીધેલા પ્રાણ તમે પાછા આપી શકે ખરા? જે પ્રાણ દેવાને અધિકાર તમને નથી તે પ્રાણ લેવાનો અધિકાર પણ તમને નથી. માણસ બધી વસ્તુઓ આપી શકે છે, પણ એ જીવન કોઈનેય આપી શકતો નથી, તે પછી બીજાનાં જીવન યુદ્ધના બહાનાથી લેવાને
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં પાન હકક તમને કોણે આણે....?”
- સંતના આ વચન સાંભળી એનો આત્મા નાચી ઊઠ્યો. યુદ્ધવિરામ અને અહિંસાને મહામંત્ર એને આવીને માં દેખાય અને અહિંસક જીવન જીવવાની પ્રતિજ્ઞા લઈમુનિને પ્રેમ અને બહુમાનથી નમન કરી, એ પિતાના દેશ ભણું ઉપડ્યો.
એરિસ્ટોટલે સિકંદરને પૂછ્યું: “કેમ, મેં મંગાવેલી વસ્તુ લાવ્યા? ન લાવી શક્યા ને? ભાઈ! મારે એ સંતને અહીં લાવવા નહોતા, પણ મારે તે તમારું ઘેન ઉતારવું હતું. સત્તા ને શ્રીમંતાઈથી જગતની બીજી કઈ પણ વસ્તુ ખરીદી શકાતી હોય તે પણ ત્યાગ તે નથી જ ખરીદી શકાતે. સત્તા ને શ્રીમંતાઈ આગળ બીજી કઈ પણ વસ્તુ પીગળી શકે, પણ ત્યાગ જ એક ઉન્નત અને અણનમ રહી શકે છે. સર્વ વસ્તુને ભય છે, પણ ત્યાગ જ એક અભય છે” એરિસ્ટોટલની આ વાત સાંભળી સિકંદર એમને ભેટી પડે.
ઘર્મ જાતિ તિ : - -
સંત અને સિકંદરના આ પ્રસંગ દ્વારા ઇંદ્રિયોને જિતે તે શૂર, આ વાત આપણે વિચારી ગયા. હવે આવે છે પંડિત. પંડિત કે? શાસ્ત્ર ભણે, શ્લોકે પિપટની જેમ બોલી જાય કે ભડભડ સંસ્કૃત બેલવા માંડે એટલા માત્રથી તે પંડિત ન કહેવાય. પંડિત તે જ કહેવાય કે જે ધર્મને વિવેકપૂર્વક આચરતે હોય, પિતાની ફરજ જે સમજ હોય, અને અત્યારે પિતાનું પ્રાપ્ત કર્તવ્ય શું છે, એને વિચાર કરી, અગ્યને છેડી ગ્યને આદર કરતા હોય તે પંડિત કહેવાય. આ
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
હવે તે જગે ! પંડિત આ દુનિયાને ભોગમાં રાચે ખરે? એ વિલાસનાં સાધને મેળવીનાચે ખરે? એ જગતની સંપત્તિમાં માચે એમ તમે માને છે? ત્યારે સાચે પંડિત આ દુનિયાને શું માને?
સાચો પંડિત આ દુનિયાને એક વિશાળ મુસાફરખાનું માને. આ મુસાફરખાનામાં જ લાખે આવે છે અને લાખ જાય છે. માણસ માને છે. હું કંઈક છું એ હું-પદના ઘમંડમાં ડેલનારા પણ ધૂળમાં મળી ગયા. જેમાં એક ફૂંક મારી જગતની રાખ કરી શકતા હતા, એમની રાખ આજે શોધી જડતી નથી. જગતના ગમે એવા સત્તાધીશ કે ધનવાન માણસને પણ આ જગતમાંથી જવાનું છે એ તે નક્કી છે ને?
માણસ માટે છે, માટે કંઈ મૃત્યુ એની વાટ જોઈને ઊભું રહેવાનું નથી. મૃત્યુની ગાડી તો રાતદિવસ ચાલી જ જાય છે. અને જે એના ઝપાટામાં આવે, તેને ઉપાડતી જ જાય છે. જગતની ગાડી તે મેટા માણસની શરમને લીધે કદાચ થંભાવી શકાય, પણ આ મૃત્યુની ગાડીને ગમે એવો સત્તાધીશ પણ થંભાવી શકે એમ તમને લાગે છે? તમારો પિસો મૃત્યુની ગાડીને એક સેકન્ડ (Second) પણ નહિ રોકી શકે ? એમ માથું ડેલાવે નહિ ચાલે. જરા સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહે, તે આ સામાન્ય માણસને પણ ખબર પડે કે આ શેઠ આટલા શ્રીમંત હોવા છતાં પણ કહે છે કે, અમારો પૈસો ને અમારી આવડત અમને બચાવશે તે નહિ, પણ એને સદપગ ન થયે તે અમને ખેંચીને નર્કમાં લઈ જશે. કેમ આ વાત ખરી છે ને?
સુખી માણસોએ તે વળી આ વાત ઉપર ખૂબ વિચાર
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
કરવો જોઈએ. “સંસાર એ મુસાફરખાનું છે. અહીં ગમે
એટલું ભેગું કરીશું તેય છેડ્યા વિના છૂટકે નથી. હું આ વિભવને નહીં છોડું તે એ મને છેડશે. હસતાં હસતાં નહિ તળું તે રડતાં રડતાં તજવું પડશે.” બાપડા થઈને છોડવા કરતાં બહાદુર થઈને છેડે ને! જેથી લોકો પણ તમારી પાછળ એમ કહે કે-ખર ભડને દીકરે નીકળે. ભેગેએ એને નથી છેડ્યો પણ એણે ભેગોને લાત મારી. ધન્ય છે આના ડહાપણને! સંસારમાં રહ્યો પણ એમાં ફસાયે નહિ. ધન મળ્યું પણ એમાં મુંઝાયો નહિ. સંસારને મુસાફરખાનું માની નીકળી ગયો ! રઘુકુલને ત્યાગ
શ્રી રામના વનવાસની વાત તે જગપ્રસિદ્ધ છે ને? રામાયણને એ કરુણ છતાં સહામણે પ્રસંગ વિચારવા જેવો છે. આખી અયોધ્યામાં આનંદની હવા પામી છે. શ્રી રામચંદ્રજીના રાજ્યાભિષેકની તૈયારી ઘણીજ ઉત્સાહપૂર્વક પરજને કરી રહ્યા છે. આ ઉત્સવ એકલા રાજાને નહિ, પણ પ્રજાને પણ ખરો. કારણ કે આવા ભલા કુમારના રાજ્યાભિષેકથી પ્રજાને શાન્તિ ને સુખ મળવાનાં છે. એટલે આજની જેમ કેવળ રાજ્યને જ ખર્ચે એ ઉત્સા નહોતા થતા, પણ પ્રજાનાં તન, મન અને ધન પણ એમાં મળતાં, એટલે એ ઉત્સવને આનંદ કોઈ ઓરે જ આવતે !
આ સમયે શ્રી રામ શંગારગૃહમાં વસ્ત્રાલંકાર પહેરી રહ્યા છે. હાથમાં હીરાથી જડેલે મુગટ લેતાં એ વિચાર કરે છે–આ મુગટના ભારને વહન કરવા હું સમર્થ છું ખરે? આજ હું નાગરિક છું, આવતી કાલે હું રાજા થઈશ, અને આખી
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તા જાગા !
અયેાધ્યાની જવાબદારીના ભેજો મારા શિરે આવશે. તે આ વિશાળ જવાબદારીના ભારને ઉપાડવા હું સમથ છું ખરા ?
રાજ્યાભિષેકના આનંદભર્યા પ્રસંગે, ગભીર બની શ્રીરામ વિચાર કરે છે. આવા પ્રસંગે પેાતાની જવાબદારી ને લાયકાતને વિચાર કર્યા વિના આજકાલ સત્તાની પડાપડ઼ી માટે જે દોડાદોડ કરે છે, એનું જ આ કલેશમય પિરણામ છે.
સૌને સત્તા જોઈ,એ છે, શક્તિના કે સયમના વિચાર કાઇને ય કરવા નથી. જ્યાં સત્તાની જ ભૂખ જાગે ત્યાં કેવું કારમુ પિરણામ આવે, તેના જ અહી વિચાર કરવાના છે. જે સમયે શ્રીરામ પેાતાના કન્યની વિચારણા કરી રહ્યા છે, તે જ પ્રસંગે કૈકેયી પેાતાના તુચ્છ સ્વાના વિચાર કરે છે. શ્રી દશરથજી પણ આજે આનદમાં છે, પેાતાના લાયક પુત્રને રાજ્યાભિષેક થવાના છે, પોતે આજ દિવસ સુધી ઉપાડેલી રાજ્યપૂરા પાતાના ચેાગ્ય ઉત્તરાધિકારીને ખાંધે મુકાય છે. એની ખુશાલીમાં એ મનમાં મલકાય છે. પેાતે મુક્ત બને છે અને ચેાગ્યના હાથમાં રાજ્યના દાર સેપાય છે. રાજ્યની દૃષ્ટિએ જીવનના આ છેલ્લા પ્રસ`ગ શાન્તિથી પતી જાય, તા તે હવે જીવનના ઉત્તરામાં પૂર્ણ આત્મસાધના કરી શકે, એમ એ માને છે.
૭૪
શ્રી દશરથજી સુંદર વસ્ત્ર પહેરી મહેલમાંથી બહાર નીકળવા જાય છે, ત્યાં ખરણામાં જ કૈકેયી આવી ઊભાં રહ્યાં. આ ચતુર સ્ત્રીએ આજે સાળે શણગાર સજ્યા છે. માણસને મત્ત બનાવી દે એવા એના શૃંગાર છે. સ્વાર્થીની મદિરાથી એની મસ્ત આંખો ઘૂમી રહી છે; સૌંદર્યાંનું આકણુ વૃદ્ધ ઉપર
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
04
=
પણ શું કામ કરે છે તે તમે વિચારી જોજે.
જ્ઞાનીઓ કહે છે કે, પ્રલે ભનકારી પદાર્થોથી દૂર રહે, એને મારકણે સ્વભાવ જ નથી. ઝેર તે ઝેર છે. વૃદ્ધનેય મારે ને યુવાનનેય મારે, ભણેલાઓને મારે અને અભણનેય મારે. જે ખાય તે મરે! ઘણું કહે છે ને કે અમે તે હવે વૃદ્ધ થયા. અમારી ઈન્દ્રિય શિથિલ થઈ હવે અમને વિષયની ભૂખ ન જાગે. અમે તે હવે અનાસક્ત છીએ—પણ હું કહું છું કે જવા દો એ દંભને! તમે કેવા અનાસક્ત છો તે જ્ઞાનીઓ અને માનસ શાસ્ત્રીઓથી અજાણ્યું નથી. પાંચ ઈન્દ્રિયન ત્રેવીસ વિષે અને બસ ને બાવન વિકારમાં મગ્ન રહેવું અને પાછી અનાસક્તિની વાત કરવી! જ કેટલાક વૃદ્ધો માટે કહેવાય છે, કે શારીરિક શિથિલતાને લીધે બાહ્ય દષ્ટિએ શાન્ત દેખાતા હોય, પણ સિનેમામાં કે નાટકમાં જાય એટલે નટીઓને ઈવેંતવેંત ઊંચા થઈ જાય! નીરખીને આ બૂઢાઓની અનાસક્તિ ! વૃદ્ધ થવા છતાં વાસના ન જાય તો એ આખા કુળને કુમાર્ગે લઈ જાય. જેમ વાળ ધળા થતા જાય તેમ તેમ હૈયું પણ ધોળું થવું જોઈએ.
શ્રી દશરથજી ઉપદેશ સાંભળ્યા પછી વિરાગી બન્યા છે. એમણે પિતાના હૈયાને કેળવ્યું છે, એટલે એ વિચાર કરતા આવે છે, કે હવે રાજ્યને ભારે ઉતારી હું હળ બનું, ને સંયમની સાધના કરું એ જ પ્રસંગે બારણામાં ઊભેલાં કૈકેયીને જોઈ એમણે પૂછ્યું :
“કાં બારણામાં કેમ? આજે તમે ઉદાસ કાં જણાએ છે ? આજ તે આનંદને દિવસ છે જે જોઈએ તે માગે. આજે
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
- હવે તે જાગે!
કંઈ જ મેંઘું નથી.”
ત્યારે કૈકેયીએ કહ્યું : “શું માગું? મારે બીજું માંગવાનું શું હોય? તમારી જેમ મારે ભરત પણ ત્યાગના રંગે રંગાયે છે. મારા હાથમાંથી તે પતિને પુત્ર બંને જાય છે, એટલે પુત્રને રોકવાને માર્ગ એક જ છે. રામને બદલે ભરતને રાજ્યાભિષેક કરો, અને તમે લગ્નકાળે આપેલું વચન પાળે એ જ પ્રાર્થના..
કૈકેયીનાં આ વચને સાંભળતાં શ્રી દશરથજીને પિતાની છાતી પર મોટી શિલા પડી હોય એ કારમે આઘાત થયે આનંદ ઊડી ગયેટ લેહી થીજી ગયું. એકદમ મૂછ આવી ને ધરણી પર ઢળતાં કહ્યું. “તથાસ્તુ.. .
મેહનું સામ્રાજ્ય કઈ અજબ છે. મેહ એ વૈરાગ્ય. વાસિત હૈયાઓના બંધને પણ તોડી નાંખે છે. નાવિક સાવધાન ન રહે તો કિનારે આવેલી નૌકાને પણ મહિને મારકણું વાયરા મધદરિયે ખેંચી જાય!
શ્રી દશરથજીની મૂચ્છના દુઃખદ સમાચાર અન્તઃપુરના માણસે શ્રી રામચન્દ્રજીને આપ્યા. આ સમાચાર સાભળતાં વિનયી શ્રીરામ સ્તબ્ધ બની ગયા. આ વખતે શ્રી રામચન્દ્રજીને એક જ વિચાર આવ્યઃ “મારું કર્તવ્ય શું? મારે ધર્મ શું ? પુત્ર તરીકેની મારી ફરજ શું? પિતાજીની ઈચ્છા એ જ મારી ઈચ્છા. પિતાજીના વચનનું પાલન કરવું એ જ સુપુત્રને ધર્મ ! પિતાના વચનને ભંગ કરે તે પુત્ર નહિ પણ પથ્થર! એ સપૂત નહિ પણ કપૂત !'
પંડિતાઈભર્યો આ દીર્ઘ વિચાર કરી, એમણે તેજથી ઝળાંહળાં થતે રત્નમુગટ હાથમાંથી નીચે મૂક્યો અને વિચાર
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં પાન
૭૭ કર્યો કે “હું જ્યાં સુધી અધ્યામાં હોઉં, ત્યાં સુધી ભારતને રાજ્યાભિષેક થાય નહિ, અને એ રાજ્યને સ્વીકારે પણ નહિ. અને એ રાય ન સ્વીકારે તે પિતાજીના વચનનું પાલન કઈ રીતે થાય? અને વચનભંગ જેવું બીજું પાપ પણ કયું? વચનભંગ જે બીજે દ્રોહ પણ ક? એ વચનભંગના પાપમાં હું નિમિત્ત બનું? એ કદી ન બને. બસ, ત્યારે રાજ્ય છોડી વનમાં જાઉં, અને ભરતને માર્ગ નિષ્કટક બનાવું. પિતાજીની પ્રતિજ્ઞા અખંડ રહે.”
કરુણદ્ર વીર માતા શ્રી કૌશલ્યાજીના પવિત્ર આશીર્વાદ લઈ શ્રી રામચંદ્રજી ચાલી નીકળ્યા. આગળ શ્રી રામ, પાછળ પુણ્યવતી શ્રી સીતાજી અને એની પાછળ શ્રી લક્ષ્મણજી-આ ત્રિમૂર્તિને જંગલની વાટે જતી જોઈ અધ્યાનાં નરનારીઓ રુદન કરવા લાગ્યાં. આંખમાંથી આંસુની ધારા વહેવા લાગી. આનંદભર્યા સૂરને છેડતી શરણાઈઓ બંધ પડી. શેકનું વાતાવરણ જામતું ગયું. પ્રજાના હૃદયના બંધને તોડી નાખે એવી વિયેગની વાંસળી વાગવા લાગી. પ્રજા શ્રી રામની પાછળ ચાલી નીકળી, ત્યારે શ્રી રામે સૌને પ્રેમથી સમજાવીને પાછા વળ્યા અને એ વન ભણી ચાલી નીકળ્યા.
ધર્મ કેણ આચરી શકે? પંડિત હોય તે. પંડિત ધર્મને ને કર્તવ્યને વિચાર કરે છે. જ્યારે મૂર્ખ હક્કની માથાકૂટ કરે છે. શું શ્રી રામ ધારત તે રાજ્યના માલિક ન બની શકત ? એ આજના લોકોની જેમ કહેતા કે “ ચાલો ચૂંટણું કરો. મતદાન કરાવો. બહુમતી કોને મળે છે ? મને કે ભરતને? પ્રજાને પ્રેમ કેટલો સંપાદન કર્યો છે. એની
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭.
હવે તા જાગા!
મારે કસાટી કરવી છે.” એમ કહી શ્રી રામે ચૂંટણી જંગમાં ઝ ંપલાવ્યુ` હાત તેા ? તો શું થાત? આજ ચૂંટણીવાળાઓ પ્રત્યે જે નજરેથી પ્રજા જુએ છે, એ જ નજરથી શ્રી રામને પણ પ્રજા નીરખત !
66
ખીજી એક વાત વિચારો. શું શ્રી રામ એમ. ન કહી શકત કે આ ડાસાની બુદ્ધિ તા હવે ભ્રષ્ટ થઇ છે. એણે શું કરવા ખીજી પત્ની કરી ? અને શું કરવા આવું વગેર વિચાયુ વચન આપ્યું ? એણે આપ્યુ છે તે એ જાણે. મારા હક્કના રાજ્યને ભરતને આપનાર એ કાણુ ? એ બૃઢાના વચનને પાળવા હું કંઇ ખંધાયા નથી.” આવી દલીલ કરી હત તે ? પણ એ જમાનામાં આજનાં જેવા સ્વાથી વકીલો નહાતા. એ જમાનામાં આજના જેટલી હની મારામારી નહેાતી. સૌને યેાતાના ધની પડી હતી, સૌને પેાતાનું કર્તવ્ય યાદ આવતું હતું. શ્રી રામચંદ્રજી તે એક જ વાત સમજતા હતા કે ત્યાગ કરવા એ મારે ધમ છે. પિતાના વચનને અભ‘ગ રાખવુ' એ મારુ કન્ય છે.
આ કર્તવ્યનિષ્ઠાની અસર શ્રી સીતાજી પર પણ પડી, અને એટલે જ એમણે પણ પેાતાના પતિના કાન ન ભભેર્યો. એમણે વિચાયુ : પતિને પગલે ચાલી નીકળવું એ સતીનેા ધર્મ ! પતિના સુખે સુખી ને પતિના દુઃખે દુઃખી થાય તે સતી ! સતી તરીકે મારે અત્યારે ખીજું કઈ જ કરવાનું ન હાય. પતિના માર્ગ એ જ મારો મા !
શ્રી લક્ષ્મણજીને થયુ' : વડીલ ભાઈ વનમાં જાય ને હું અહી પડયા રહું ? એ ઘાર અરણ્યમાં ભાઈ ભાભીની સેવાના
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં પાન
૭૯ અપૂર્વ અવસર મને ફરી નહિ મળે? ગુણિયલ ભાઈને વિયેગ કેમ વેઠાય? અને શ્રી લક્ષ્મણજી પણ સાથે ચાલી નીકળ્યા. જોયુંને? સૌએ પિતપોતાને ધર્મ કે બજા!
તમે તમારી દુકાન આ રીતે ભાઈને આપી ચાલી નીકળે તે તમને તમારી પત્નિ શું કહે? તમારે ઘેર પત્નિ તે હશે ને ? જો કે તમારો સ્વભાવ જોતાં તમે કંઈક આવું અર્પણ કરો એમ લાગતું નથી, છતાં પણ ધારો કે આ ઉપદેશ સાંભળ્યા પછી તમે કંઈક એવું અર્પણ કરી બેસે તે એ સમાચાર સાંભળી તમારી સ્ત્રી પ્રસન્ન થાય છે. રાંધેલા રોટલા પણ ચૂલામાં ફેંકી ઢું ચઢાવી બેસી જાય? આ પ્રસંગ ચાલે છે ત્યારે સૌએ પોતાના ઘરની સ્થિતિ પણ વિચારવી જોઈએ ને?
શ્રી ભરત બહારગામ છે. ત્યાંથી તેમને બોલાવવામાં આવે છે. આવીને ભરતજી માતા કૈકેયીને પ્રણામ કરવા જાય છે. પુત્રને આશીર્વાદ આપતાં કૈકેયીએ આનંદથી કહ્યું વત્સ! તારી માતા તારા હિતની કેટલી ચિંતા કરે છે ! આજની વાત સાંભળતાં તું હર્ષથી નાચી ઊઠવાને. આજ મેં મારા વરદામની માંગણી તારા પિતા પાસે કરી લીધી છે. હવે રાજ્યાભિષેક રામને નહિ, પણ તારો થવાને.”
શ્રી ભરતે કહ્યું: “મા, મા ! તું આ શું બોલે છે? ઈશ્વાકુ કુળમાં આ સ્વાર્થોધતા કેવી ? તને હજુ મારામાં અને શ્રી રામમાં ભેદ લાગે છે? મા, હું માનતા હતા કે તું મારી કલ્યાણકારી માતા છે, પણ આજ મેં જાણ્યું કે તું માતાના વેશમાં પૂર્વનું વેર લેવા આવેલ કેઈ વેરણ છે ! આહ ! આ ઉત્તમ કુળમાં સ્વાર્થ અને સત્તાની દુર્ગધ કેવી ! મા, તું તારો
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગે! ધર્મ ચૂકી. સ્વાર્થમાં અંધ બની, તે મારા જીવનમાં ઝેર રેડયું. ધિક્કાર છે સ્વાર્થોધતાને!” આટલું કહેતાં કહેતાં તે એ મૂચ્છ પામ્યા. દાસદાસીઓ દેડી આવ્યાં. ચંદનનું વિલેપન અને ગુલાબજળનું સિંચન એમના પર કરવા લાગ્યાં. '
આ પ્રસંગ ચાલે છે ત્યારે, આપણું હૈયાંને પણ જરા તપાસવાની જરૂર છે. આવા સુખદ સમાચાર આજની કઈ માતાએ આજના કેઈ યુવાનને આપ્યા હોય તે યુવાન શું કહે? આવી વાત સાંભળી માતાને ઠપકે દેવાની વાત તે દૂર રહી, પણ સાંભળીને નાચવા જ માંડે. હર્ષથી પુલકિત થતા એ કહે, “હે ! રાજ્ય મને મળશે?”
આમ બોલતાં બોલતાં એની ડાગળી જ ચસકી જાયને? રાજ્યાભિષેકની વાત દૂર રહે અને ગાંડાઓના દવાખાના ભેગા કરવાની ધમાલમાં ઊતરવું પડે ને? કારણ કે આજે સૌને સત્તાની લાલસા જાગી છે. એ અન્યનું પડાવીને ભેગવવાની લાલસાવાળાને પહેલાં તો એ મળે નહિ, મળે તે ટકે નહિ, અને ટકે તે ભેગવી શકે નહિ.
આજ જગતમાં જોશો તે થોડશી સંપત્તિ માટે સગા ભાઈ કોટે ચડે છે, વર્ષો સુધી લડે છે. વકીલો, સલિસિટરો અને બેરિસ્ટરોનાં ઘર ભરે છે, પોતે ફના થઈ જાય પણ નમતું જરાય ન આપે ! આનું કારણ એજ કે સૌ પિતપિતાને ધમ ભૂલ્યા છે. -
ધર્મ આચરે તે પંડિત અને ધર્મને ચૂકે તે મૂર્ખ. શું ભરતને ભાષાનું નાટક ભજવતાં નહોતું આવડતું? એ પ્રજાને એમ ન કહી શક્ત કે, “પ્રજાજન! હું શ્રી રામચંદ્રના
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાના સોપાન
વિયેગથી અતિ દુઃખી છું, મારે રાજ્યની કંઈ પડી નથી, પણ શું કરું? મારી માતાએ આવી ફરજ પાડી છે, એટલે રાજ્યને આ કાંટાળે મુગટ મારે અનિચ્છાએ પણ વહન કરે પડે છે!”
આવી ભાષાની ભવાઈશું ભરતજી ન કરી શકત? અને રાજ્યન પચાવી શકત? પણ ભરતજી ધૂર્ત નહોતા. ધૂર્ત હોય તે જ આવી રમત રમે! એક કવિએ કહ્યું છે –
सुखं पद्मदलाकारं वाचा चंदनशीतला। हृदयं कर्तरीतुल्य त्रिविधं धूर्तलक्षणम् ॥
દંભીઓ કેવું નાટક ભજવે છે, તે આમાં કહ્યું છે. મેં કેવું ઠાવકું રાખે, તે કહે છે કે સૌમ્ય કમળ જેવું રાખે, અને વાણું તે ચંદનથી ય શીતળ; પણ હૃદય? હૃદય તે કહે છે કે કાતર જોઈ લે કાતર ! જ્યાં જાય ત્યાં ધીમે રહી કાપવાની જ વાત કરે. એકના બે કરે, બેના ચાર કરે અને ચારના આઠ કરે. ભાગલા સિવાય વાત જ નહિ. છતાં મેંથી તે સંપ અને એકતાની જ વાત કરતા હોય ! : ' કઈ સભામાં તમે ગયા છે તે તમને ખ્યાલ હશે કે, સભાન પ્રમુખ કહે છે, “હું આ ઉચ્ચ સિંહાસન માટે લાયક નથી, પણ તમે મને આ જવાબદારીભર્યું સ્થાન સંપ્યું છે તે મિત્રેના આગ્રહને હું કેમ નકારી શકું?” આમ બોલનાર વ્યક્તિને એ સભાને પ્રમુખ ન બનાવ્યા હોય તે, એ સભાનું કેવું દુઃખદ પરિણામ આવે એ માટે કહેવાની જરૂરિયાત ખરી? તમે જ કહો. તમે તે આવી ઘણી સભાઓ જોઈ છે. - જેમ રણસંગ્રામમાં યોદ્ધાની મ્યાનમાંથી ચમકતી તલવાર
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તો જાગે! નીકળે તેમ એનાં મુખમાંથી પણ તીખી ને તમતમતી ઝેરી વાણી જ નીકળે ને ? વાણીની તલવાર એવી વીંઝે કે સભાના ટુકડેટુકડા થઈ જાય ને ઘણીવાર તે આવા દંભીઓ, “મારામાં કંઈ નથી” એમ કહી જગતને છેતરે છે, અને આડકતરી રીતે એમ સૂચવે છે કે, જે છે તે અમારામાં છે અને અમારામાં જે નથી તે જગતમાં ક્યાંય નથી. પણ ભરતજી આવા ન હતા. એ તો મહાપુરુષ હતા.
મૂચ્છ ઉતરી એટલે શ્રી ભરતે પૂછયું “શ્રી રામ ક્યાં છે?” ઉત્તર મળે: “એ તે વનમાં ચાલ્યા જાય છે !”
આ શબ્દો સાંભળતાં એમનું હૃદય ધ્રુજી ઊઠયું, અને શ્રી રામને મળવા, એ અયોધ્યાની ઊભી શેરીએ દેડવા લાગ્યા. ઊઘાડા પગવાળા અને વિખરાયેલા વાળવાળા ભરતને લેકોની આંસુભીની આંખે, જોઈ જ રહી. શું એમને ભાઈ પ્રત્યેને શુદ્ધ પ્રેમ! શું એમને ત્યાગ ! અધ્યાની સૂની શેરીઓમાંથી એક જ અવાજ આવતો હતો, આનું નામ ભાતૃભાવ! સગા ભાઈ ન હોવા છતાં કે અદ્ભુત પ્રેમ !
શ્રી ભરત તો શ્રી રામની પાછળ દેયા જ જતા હતા. દૂરથી શ્રી ભરતને જોતાં જ શ્રી રામનું હૃદય ભરાઈ આવ્યું. વગ્રાફ ટોરાળ મૃરિ કુસુમાફિ તે એનું નામ.
કર્તવ્યને પંથે કઠોર રીતે ચાલનાર કૃતનિશ્ચયવાળા શ્રી રામનું હૃદય ભાઈના નેહ આગળ મીણ જેવું બની ગયું.
ભરતે પિતાનું માથું જેવું શ્રી રામના ચરણે મૂક્યું, તે જ પળે શ્રી રામ ભરતને ઊંચકીને હૈયે હૈયુ દળાય એ રીતે ભેટી પડ્યા. બંને ભાઈઓની આંખમાંથી આંસુનાં ઝરણાં વહેવા
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
લાગ્યાં. બંને દિલમાં એક બીજા માટે અદ્ભુત લાગણીઓ છલકાતી હતી. આ પવિત્ર ઊર્મિઓના સાગરને ઝીલવા તે સમર્થ કવિનું પાત્ર પણ નાનું પડે. એ મિલનમાં કેવા ભાવનાના તરંગ ઊછળે ! અરસપરસ એમ જ થાય કે, અમે એકબીજામાં સમાઈ જઈએ. આ પ્રેમભીના દશ્યને જેનાર શ્રી લક્ષ્મણ અને શ્રી સીતાજીની આંખે પણ ધન્ય બની હશે ને? શ્રી લક્ષ્મણજી મનમાં એમ બોલ્યા હશે.
જાઓ મૈયા, યારે ભૈયા, રહેગા નામ તુમહારા,
જબ તક ચમકે ચાંદ સિતારે, ચમકે નામ તુમહારા.” કહે, તમે જ કહે, બંધુઓ ! આ વિરલ દશ્યને જોતાં માતા ધરતીને કેટલે આનંદ થયે હશે? આ ઘરડી ધરતી માતાના હૈયામાં પિતાના કુપાત્ર સંતાનોના વેર-ઝેરના કેટકેટલા દાવાનળે બળતા હશે, એમાં આ વાત્સલ્યભીના દશ્ય માતા ધરતીને કેવી અપૂર્વ શાન્તિ આપી હશે? કહો ધરતી ત્યારે કેવી હરિયાળી ને નવપલ્લવિત બની હશે? ભાઈ ભાઈ વચ્ચેના વાત્સલ્યને આ આનંદકરો પીને તે આ વૃદ્ધ ધરતી પણ ત્યારે નવયૌવના બની ગઈ હશે ના? એને પણ એમ થયું હશે કે, ના, ના, મારા બધાં સંતાને કુપાત્ર નથી, આવા સુપાત્ર પણ છે!
આંખના આંસુ લૂછીને શ્રી ભરતે કહ્યું : “બંધ ! આપ આ શું કરે છે? મને અહીં એકલે મૂકી આપ વનમાં જશે? તમારા વિયોગે કઈ રીતે રહી શકીશ? આપ વનમાં તડકામાં ભમતા હો ત્યારે હું મહેલની શીળી છાયામાં આનંદ કરું? આપ જગલમાં સૂકાં ફળફૂલ પર આજીવિકા ચલાવતા
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
હવે તો જાગે? હો ત્યારે હું ઉત્તમ રસવાળાં ભેજન કરું? આપ જમીન અને ઘાસ પર આળોટતા હે ત્યારે હું પલંગમાં અને શય્યામાં પેઠું ભાઈ એ પ્યારાભાઈ! આવું કદી બન્યું છે? શું તમે મને આટલે હલકે મા ? શું તમે મને રાજ્યને લેભી માન્ય? ભાઈ, તમારા વિના આ અયોધ્યાનું તે શું પણ ત્રણ ભુવનનું રાજ્ય મળે તે પણ હું એને તુચ્છ માનું !”
ભરતજી છેલ્યા અને વળી આગળ બેલ્યા
“મારું મન તે સંયમના રંગે રંગાયું છે, આ રાજ્યના કીચડમાં મને કાં નાખે? કૃપા કરી આપ અધ્યામાં પધારો અને મને મારા માર્ગે જવાની અનુજ્ઞા આપો !”
એ પછી શ્રી રામે એમને ઘણું રીતે સમજાવ્યા પણ એ ન માન્યા. એ વખતે શ્રી રામના હૈયામાં કર્તવ્ય અને લાગણીએનું કંદ્વ યુદ્ધ જામ્યું હતું. '
એક બાજુ ભાઈને નિર્મળ પ્રેમ, માતાની મીઠી મમતા, સ્નેહીઓની લાગણીભરી હૂંફ—આ સૌ ખેંચી રહ્યાં હતાં. બીજી બાજુ કર્તવ્યને કઠોર પંથ હતો. પ્રેમ, મમતા અને લાગણીઓ સૌને કચડી કર્તવ્યના કઠેર પંથે જવાનું હતું. શ્રી રામ સમજતા હતા કે આજ હું પિતે જ જે કર્તવ્યને પાઠ નહિ ભણું તે પછી ભવિષ્યમાં મારા કુટુમ્બીઓને કર્તવ્યનો પાઠ કઈ રીતે ભણાવી શકીશ?
મમતાથી આદ્ર બનેલા હૈયા પર કુમળી લાગણીઓનાં બાણની અસર તીવ્ર થાય છે, પણ જેને કર્તવ્યનું બખ્તર પહેર્યું હોય છે, એ તે આવા આકરા ઘા પણ સમતાથી સહી લે છે, અને કર્તવ્યને પંથે આગળ વધે છે. પણ જે
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
અસમર્થ છે એ તે કુમળી લાગણીઓમાં ખેંચી જાય છે, અને એમાં જ અટવાઈ પડે છે. કર્તવ્યને કઠેર બની સ્વીકારે છે, તેને વિકાસ થાય છે, અને જે તરંગમાં તણાય છે. તેને વિનાશ થાય છે!
શ્રી રામે કર્તવ્યને કઠેર પંથ સ્વીકારતાં કહ્યું: “ભાઈ, વહાલા ભરત! તારાથી વિખૂટા પડતાં મને કેટલું દુઃખ થાય છે, એ હું અત્યારે નહિ વર્ણવું. હું તો તને અત્યારે કઠેર બની આજ્ઞા કરું છું. નાનાભાઈએ મોટાભાઈની ગ્ય આજ્ઞા માનવી જોઈએ, આ રઘુકુળની મર્યાદા છે. તે હું આજ્ઞા કરું છું કે પિતાજીના વચનને અખંડ રાખવા માટે તારે આ માર્ગ સ્વીકાર્યા વિના છૂટકે નથી. હું પાછો ન આવું ત્યાંસુધી, મારી ગેરહાજરીમાં, તારે અધ્યાનું સિંહાસન સાચવવું અને રાજ્યપૂરાને તારે વહન કરવી, એ મારી આજ્ઞા છે.”
આટલું બોલતાં બોલતાં તે શ્રી રામના હૈયાના બંધ તૂટી રહ્યા હતા. એમની આંખના ખૂણાઓમાં બે આંસુ છલકાયાં અને શ્રી ભરતના મસ્તક પર પડ્યાં. વનભણું જવા ડગલાં ઉપાડતા શ્રી રામના ચરણોમાં માથું મૂકી શ્રી ભરતે કરુણ સ્વરે કહ્યું, “ભાઈ પ્યારા ભાઈ! હું રઘુકુળની મર્યાદા જાણું છું. અને શીશા ગુનામતનીયા એ નીતિવચનને પણ જાણું છું. પણ સ્નેહને આધીન બનેલું હૈયું કાબૂમાં રહેતું નથી.”
માનવીના મનનું માપ આવા પ્રસંગે જ નીકળે છે. વાતમાં તે ઘણું ભાઈપિતાના ભાઈઓ માટે શુભેચ્છાઓ વ્યક્ત કરતા હોય છે, પણ જયારે ત્યાગને આ કેઈક વિષમ પ્રસંગ આવે છે, ત્યારે એને ભાતૃપ્રેમની કસોટી થાય છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગે ! હમણાં અહીં ટીપ કરીએ અને એમાં માત્ર રૂપિયા બેંધાવવાના જ હોય અને ભરવાના ન હોય તે ટીપ કેટલે પહોંચે? લાખ, કોડ કે અબજ કંઈ માપ રહે ખરું ? કારણ કે રૂપિયા લખાવવામાં કેણ કંજૂસ બને? ભરવાના હોય તે ચિંતા છે ને? તેમ ભાતૃભાવ, વિધવાત્સલ્ય, નિર્દોષ પ્રેમ વગેરે શબ્દ વાપરવા સહેલા છે, પણ જ્યારે કસોટી પર ચઢે છે, ત્યારે જ એની કિંમત થાય છે.
આ આજે શબ્દ સોંઘા બન્યા છે, કર્તવ્ય શું બન્યું છે, કર્તવ્યને દીવડે પ્રગટશે તે જ પ્રકાશ મળશે. કર્તવ્ય વિનાનાં ભાષણથી તો છે એના કરતાં અંધારું વધશે, એમ આજના યુગનાં આંદોલન પરથી લાગે છે. - હૃદયના ઊંડાણમાં કોતરાઈ જાય એવી ગંભીર વાણીથી શ્રી રામે કહ્યું: “ભાઈ ! હું જાણું છું કે પ્રેમ બળવાન છે. પણ એ તું કેમ ભૂલી જાય છે કે પ્રેમ કરતાં પણ કર્તવ્ય મહાન છે! કર્તવ્યની વેદી પર પ્રેમનું બલિદાન આપવું એમાં જ માનવની મહત્તા છે.
“ધર્મસમરમેં કભી ભૂલકર, શૈર્ય નહીંખના હોગા, વજપ્રહાર ભલે શિર પર હો, કિન્તુ નહીં રેના હોગા'. માટે કહું છું કે શોક કર્યા વિના કર્તવ્યના પંથે લાગી જા.”
આ વચન સાંભળતાં શ્રી ભરતથી ન રહેવાયું. એમને આત્મા મમતાથી દ્રવી ગયે. એમણે કહ્યું: “ભાઈ! આ વાત હું જાણું છું પણ માનવીનું મન એ નિર્મળતાના પરમાણુઓથી ઘડાયેલું છે. એટલે કેકવાર એ દ્રવી જાય છે, છતાં હું આપની આજ્ઞા શિરેવંદ્ય ગણું છું.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સાપાન
‘આપ મને રાજ્યપૂરા વહન કરવાની આજ્ઞા કરે છે. તે હું પણ પ્રતિજ્ઞા કરુ છું કે અધ્યાના મહાન સિહાસન પર હુ' નહિ બેસુ : પણ શ્રી રામની પવિત્ર પાદુકાઓ બિરાજશે. રાજ્યાભિષેક ભરતને નહિ, પણ શ્રીરામના ચરણની ચાખડીઓને થશે. આજથી ભરત એક રાજા તરીકે નહિં, પણ શ્રી રામના ચરણાની પાદુકાઓની આજ્ઞા ઉઠાવનાર સેવક તરીકે રહેશે.” એમ કહી આંસુ નીતરતી આંખે શ્રી ભરતે શ્રી રામના પગની ચાખડીઓ ખે'ચી લીધી, ( અહી સભામાં તાળીઓને જોરદાર ગગડાટ થતાં પ્રવચનકારે કહ્યું) તમે શાંત થાઓ. તાળીઓ ન પાડા, શાંતિથી સાંભળેા. આ તે તમને લાગણીઓના ઉછાળા આવ્યે છે, એટલે તમે તમારો હર્ષ વ્યક્ત કરી છે.
આ પ્રસંગ ઉપર તેા તમારે તાળીઓ પાડવા કરતાં ઊંડા વિચાર કરવાની જરૂર છે. આપણા જીવનમાં આવે ભાતૃભાવ અને સાચા ત્યાગ આવી જાય તેા આજ સંસાર જે સળગતા લાગે છે એને બદલે એ સ્વનું નંદનવન બની જાય. કલહના અંગારા ઝરતા આ સંસારમાં પ્રેમધમનાં આવાં સુધાબિન્દુઓ વવા માંડે તે સંસાર કેવા મધુર અને ભવ્ય લાગે? પણ. વિષય અને સત્તાના કીડાઓએ આ સસારમાં અથ અને કામના અ`ગારા ભરીને આ સ’સારને દાવાનળ જેવા મનાવી દીધા છે.
•
હર
જીવનદ્રષ્ટાઓ કહે છે કે તમે આ સ`સારમાં નન્દનવન જોવા ઈચ્છતા હૈ। તેા આ સ`સારને એક મુસાફરખાનું સમજીને જીવા, રહે ત્યાં સુધી તે સૌ મૈત્રીને પ્રેમભર્યા સંખ ́ધોથી રા
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
હવે તા જાગા!
અને જવાની પળ આવે તે ગભરાએ નહિ, અને મૃત્યુને પણ કહા “ દોસ્ત! કંઈ વાંધેા નથી. હુ તૈયાર જ છું. ચાલા, હવે વિલંબ કરવાની કંઈ જ જરૂર નથી.”
?
.
ખેલા, મૃત્યુ માટેની આવી તૈયારી છે ? નથી, કારણુ કારણ કે માણસ જીવનના ધમ સમન્ત્યા નથી. ધમ સમજ્યે હાય તેા એ કહે કે, મરણુ એ તા પ્રકૃતિ છે, અને જન્મ એ જ વિકૃતિ છે. મૃત્યુ કે જે પ્રકૃતિ છે, સ્વભાવ છે, એથી ગભરાવું શા માટે? જે અનિવાય છે તેથી ડરે શું વળે? મૃત્યુ ન જોઈતું હાય તેા જન્મને અટકાવેા. અને જન્મને અટકાવવા માટે જીવનને! ધર્મ સમજો.
જે માણસ મનુષ્ય બનવા છતાં પેાતાના ધમ સમજતા નથી તે કેવા કહેવાય ?
સભામાંથી અવાજ આવ્યે : પશુ જેવે.” અને પશુમાંય ભયંકર સિહ જેવે જ કહેાને ! સિ’હુ સાથે માણસની સરખામણી કરું તે તમે બહાર જઈ ને મારે માટે શું.કહા ? કહેા ને કેમાણુસ જેવા માણસને જગલી સિંહ સાથે સરખાવ્યેા. પણ ગમે તે કહેા તેને મને વાંધો નથી. આજ તા હું તમારે જ મેઢે કબૂલ કરાવવાનો છું કે ધને ભૂલે તેા માણસ સિંહ જેવા ક્રર ખરો કે નહિ !
માણસે સિંહને ત્રણ હલકાં વિશેષણા આપ્યાંઃ જંગલી, હિ‘સક અને ક્રૂર અને એના જ પ્રતિસ્પર્ધી ત્રણ શ્રેષ્ઠ વિશેષા પેાતાની જાત માટે વાપર્યા છેઃ શહેરી, અહિ‘સક અને સૌમ્ય, પણ આ વિશેષણે કેના માટે કેટલાં સાક છે, એના વિચાર તા કરવા જ રહ્યો ને ?
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સાપાન
૮૯
સિ'હ શિકાર કયારે કરે ? ભૂખ્યા થાય ત્યારે. ભૂખ ન હાય તા એ કાઈ ના ય શિકાર ન કરે. એની બાજુમાં થઈને એક નાનું બાળક પસાર થાય તેાય એની સામે એ મીટ પણ ન માંડે. કારણ કે એનુ પેટ ભરેલુ છે. પેટ ભરેલું ડ્રાય તા ન્ય શિકાર શા માટે કરે ? કારણ કે એને સંગ્રહ કરવાની જરૂર નથી.
હવે તમે સિ’હની સામે મનુષ્યને મૂકે, અને મનુષ્યને વિચાર કરે. મનુષ્ય શિકાર કયારે કરે? ભૂખ્યા હાય તા જ એ શિકાર કરે કે પેટ ભરેલુ` હાય તાયે એ જગતને લૂંટયા જ કરે? આજે લેાકાને નીચેાવનારા, કાળાબજાર કરનારા, વસ્તુઓના અપરિમિત સ'ગ્રહ કરનારાં, બજારને ઊ ંચા-નીચા કરનારા શું બધા ભૂખ્યા છે? લેાકેાને ચૂસી કરોડાના માલિક અન્યા છતાં લૂટ અટકતી નથી. જેમ ધન વધતું જાય તેમ શિકારીવૃત્તિ વિકસતી જાય. આનું કારણ શું ? કારણ કે માણસને પેટ નથી ભરવું, પણ મેટા પટારા ભરવા છે. છતાં આપણે કહીએ છીએ કે માણસ શહેરી છે અને સિહ જંગલી છે ! સતાષમાં મગ્ન રહેનારા સિંહ જગલી ગણાય અને અસતેષથી જગતને લૂંટનાર માણસ શહેરી ગણાય ?
હવે બીજી વાત પર આવેા. સિ’હ શિકાર કયારે કરે ? જ્યારે ભૂખ લાગી હોય ત્યારે. પણ એ શિકાર કાને કરે? નાનકડા ઉંદર કે સસલાને એ શિકાર કરે એમ માનેા છે ? ના, ના. એ નાના ક્ષુદ્ર પ્રાણીઓને શિકાર કદી ન કરે. એ પેાતાના સમેાવડિયા હોય એવાં પ્રાણીઓના જ શિકાર કરે. મદોન્મત્ત હાથી કે એવા માટા પ્રાણીઓને જ એ પકડે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
0
હવે તે જાગો! હવે, મનુષ્ય કેને શિકાર કરે? શું પિતાના જેવા સમૃદ્ધ માણસને એ છેતરી શકે ખરે? એ તે કઈ ભેળ નિર્દોષ અને ઓછું ભણેલાને છેતરવાને. પિતાથી મોટા માણસને શિકાર કરવા જાય તે એનાં દાંત ખાટા થઈ જાય! એવા મોટાના તેજમાં તો માણસ પતંગિયું થઈને પડતો હોય છે એવાને શિકાર કરવા જાય તે એ પોતે જ એને શિકાર થઈ જાય. માણસ તે પિતાનાથી જે ઉતરતે હોય, એને જે શીશામાં ઉતારવાનો અને ભેળાને છેતરી મનમાં મલકાવાને. છતાં આશ્ચર્ય તે જુએ-માણસ અહિંસક અને સિંહ હિંસક. હલકા જંતુ પર ત્રાપ નહિ મારનાર સિંહ ભયંકર ગણાય અને નાના નાના માણસોને જ છેતરવામાં બહાદુરી માનનારો માણસ દયાળુ ગણાય. ' ,
હવે ત્રીજી વાત સિંહ શિકાર કયારે કરે એ જાણ્યું, શિકાર કેને કરે, એ પણ જાણ્યું, હવે શિકાર કઈ રીતે કરે, એ વિચારીએ. સિંહ અણધાર્યો કેઈનાય પર ન ત્રાટકે. ત્યારે એ કઈ રીતે ત્રાટકે? પહેલાં એ ગર્જના કરે, ત્રાડ નાખે, પૂછડું પછાડે, સામાને ચેતવણી આપે, અને સાવધાન કરી પછી એ ત્રાટકે !
જ્યારે માણસ, સામા માણસને છેતરો હોય ત્યારે ચેતવણી આપે ખરો? એ ઘરાકને એમ કહે અરે કે “અમારે ત્યાં અસત્ય બોલાય છે, ન માલ બતાવી જૂને માલ અપાય છે, કાળાબજાર કરાય છે, અમારે ત્યાં આવનારે સાવધાન થઈને આવવાની જરૂર છે.” એમ કહેનારે વેપારી તમને કઈ
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં પાન મળે? જે કે નહિ હોય એમ ન કહેવાય, પણ હોય તો એવા કેટલા?
એ કઈ આ સભામાં છે ખરે? નથી. ત્યારે વેપારી પિતાની દુકાન પર શું રાખે છે?
પ્રમાણિકતાનાં પાટિયાં, સંત-મહાત્માઓના ફોટા મહાન નેતાઓની છબીઓ–આ બધું શા માટે ! અહિંસામાં જરાય ન માનતે હેય, અહિંસાના એક પણ સિદ્ધાંતને ન પાળતે હોય છતાં ખાદી પહેરીને ફરતા હોય છે, આ બધું શા માટે? લેકેને દિલ પર પ્રમાણિકતાની છાપ બેસાડવા માટે ને? અને પ્રમાણિકતાની છાપ પડ્યા પછી માણસ, માણસની સાથે વાત કરતા હોય ત્યારે મેંઢામાંથી સાકર ઝરતી હોય એવું બેલતે હોય છે. માદકતાની એવી ભૂરકી છાંટે કે સામે માણસ એ વાણીના ઘેનમાંથી જાગી જ ન શકે.
માણસ પોતાના ઘરાકને સમજાવતા શું કહે છે? “અરે, ભાઈ! હું તે જૂઠું બોલું ખરે! ભાઈ, જૂઠું બોલીને કેટલા ભવ કાઢવા છે? આપણે તો સાચું જ બોલીએ, એક જ ભાવ, અને હું ખોટું કહેતો હોઉં તે ભાઈના ગળાના સમ !' એમ કહી ઘરાકના ગળે હાથ નાંખે, પણ એને ક્યાં ખબર છે કે ભાઈમરી જાય તો આ ભાઈને તો નેહવા-નિચોવવાનુંય નથી, એને તે માત્ર ધંધાદારી સમ જ ખાવા છે ને? '
આ રીતે માણસ મનમાં કંઈક ઘાટ ઘડતે હોય, વચનમાં વળી કંઈ જુદું બોલતે હેય, અને કાયાથી વળી
ત્રીજું જ કરતે હેય, છતાં દંભ કરનાર માણસ સૌમ્ય ગણાય ' અને ચેતવણી આપી શિકાર કરનારે સિંહ ક્રૂર ગણાય!
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગે!
આ સરખામણી કરીને હું શું કહેવા માગું છું, એ તમારા ધ્યાનમાં આવ્યું જ હશે. હું આખી માનવ જાતતે સિંહ સાથે નથી સરખાવતે, પણ જે ધર્મ ભૂલ્યા છે, એવાઓની આ વાત છે, જે પોતાના ધર્મને સમજે છે, જેમને પિતાના કર્તવ્યનું ભાન છે, તે તે માનવકટિમાં દેવ છે. પણ જે ધર્મને ભૂલે છે, કર્તવ્યને યાદ કરતા નથી. વિવેકને છેડે છે, તે તે આ સિંહ કરતાં કઈ રીતે શ્રેષ્ઠ નથી જ. ભલે એ શહેરી, અહિંસક કે સૌમ્ય કહેવાતા હોય. વિશેષણોની મહત્તા નથી પણ વિશેષણોને અનુરૂપ જીવન જીવનારની જ મહત્તા છે.
આમ જુઓ, આ ઘડિયાળ ટકેરા મારીને કહી રહી છે કે-સમય થઈ ગયો છે, એટલે હું આજના પ્રવચનને ઉપસંહાર કરું છું. આજના પ્રવચનમાં આપણે માનવતાનાં ચાર સપાનમાંથી બે પાનને વિચાર ઘણું જ વિસ્તારથી કરી ગયા.
પહેલું પાન તે ઈન્દ્રિયવિજય ઈન્દ્રિયોને જિતનાર છે શૂર અને જે શૂર બને છે, તે બીજા સોપાન પર ચઢી પંડિત બને.
પંડિત વાડિયે ન હોય પણ ધર્મનું આચરણ કરનારો હોય.મીઠાઈઓ ગણાવવા કરતાં એક એક સૂકા રોટલાને પીરસવામાં માનનારો હોય તે પંડિત ! પંડિત વાણીવિલાસમાં ન માને પણ આચરણને માને !
માનવતાનું ત્રીજું સોપાન તે વક્તા. સત્યથી પવિત્ર થયેલી વાણુને વદે તે વક્તા.
ચેથું સોપાન તે દાતા. દાતા કેણ? પ્રાણીના હિતને ચિન્તવતે હોય, જીવ માત્રના કલ્યાણમાં જેનું મન રમતું
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સાપાન
હાય અને અભયદાનને આપતા હાય તે દાતા.
ઇન્દ્રિયા પર કાબૂ મેળવા. મનેામલને દૂર કરો, ધનું આચરણ કરી, અને આ સંસારમાં માનવતાની સૌરભ મહેકાવા એ જ શુભેચ્છા.
[3]
સત્ય
ગિરિરાજના કેાઈ ઉન્નત શિખર ઉપર ચઢવું હાય તા એકદમ કૂદકા મારી ઉપર ન જવાય પણ ક્રમેક્રમે સેાપાનદ્વારા ઉપર પહોંચાય, તેમ માનવતાના ઉન્નત શિખરે પહેાંચવા માટે પણ જ્ઞાનીએએ ચાર સેાપાન નક્કી કર્યા છેઃ શૂર, પંડિત, વક્તા ને દાતા.
જેનામાં શૌય હોય તે શુર, જેનામાં પાંડિત્ય હોય તે પડિત, જેનામાં વકતૃત્વ હેાય તે વક્તા, જેનામાં દાતૃત્વ હાય તે દાતા.
ગયા પ્રવચનમાં વિચારી ગયા કે રણમાં જીતે તે શ્ર નહિ, પણ ઇન્દ્રિયાને જીતે તે શૂર. શાસ્ત્રો ભણી જાય તે “પતિ નહિ, પણ ધર્મને આચરે તે પડત. તેવી જ રીતે વાણી વિલાસ કરનારો એ વક્તા નહિ પણ સત્યને ઉચ્ચારે તે વક્તા.
ઈંગ્લેડમાં એક સંસ્થા છે. સત્યના સિદ્ધાન્તની સભા. Padlock Society આ મંડળમાં ઉમરાવ કુટુમ્બથી માંડીને ગરીબ કુળમાં જન્મેલા માણસ પણ સભ્ય થઈ શકે છે. એ મંડળની વિશિષ્ટતા એ છે કે એના નિયમેાને નહિ પાળનાર વડાપ્રધાનને પણ માન ન મળે, જ્યારે એના નિયમેાને પાળનાર
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તો જાગો!
એક સામાન્ય વ્યક્તિને પણ માન મળે, એવું એનું બંધારણ છે, અને એના બંધારણીય સિદ્ધાન્ત અનુસાર જે વર્તે તેજ એને સભ્ય ગણાય.
આ મંડળના સભ્ય મુઠ્ઠીભર જ છે, પણ જે છે તે પૂરે પૂરા કસાયેલા છે. એમાં દાખલ થનારે આટલી પ્રાથમિક વિધિ કરવાની હોય છે. ત્યાં એક ચાંદીનું તાળું ને સોનાની કૃચી છે. સભ્ય થનારે એ તાળાને ત્રણ વાર ઉઘાડવાનું ને ત્રણ વાર બંધ કરવાનું હોય છે. આ રીતે આપણને કેટલી વિચિત્ર લાગે? પણ આપણે જે ઊંડા ઉતરીશું તે આપણને ખબર પડશે કે આ ઉઘાડ-વાસ કરવાની પાછળ કે ભવ્ય ઉદ્દેશ છે!
તાળું વાસનારો આ સંકલ્પ કરે છે ? આજથી હું મનથી કેઈનું ય બૂરું ચિન્તવવાનું બંધ કરું છું, વચનથી કેઈનું ય ખરાબ બોલવાનું બંધ કરું છું, ને કાયાથી કોઈનું ય ખરાબ નહિ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લઉં છું. ચાંદીના તાળાને સેનાની ચાવીથી બંધ કરું છું. એટલે ચાંદી જેવા ઉજજ્વળ મુખને હું પ્રતિજ્ઞાની સુવર્ણચીથી બંધ કરું છું. આ મુખરૂપી તાળું ત્યારે જ ઊઘડશે કે જ્યારે આમાંથી સત્યની કે પ્રશંસાની વાણી ટપકશે. અસત્ય કે નિન્દા માટે તે આ મુખ હવે પછી બંધ છે. મારાં નયન સત્યને જોશે, અસત્યને નહિ. મારા કાન સત્યને સાંભળશે, અસત્યને નહિ. મારી જીભ સત્યને ટપકાવશે, અસત્યને નહિ મનથી, વચનથી, કાયાથી કેઈનું ભલું થશે તે કરીશ; ભલું ન થાય તો કંઈ નહિ, પણ કેઈનું બૂરું તો નહિ જ કરું.
આ જ વાતને ભારતના તેજસ્વી સંતે હજારો વર્ષથી
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
પેાતાના જીવનદ્વારા કહેતા આવ્યા છે,
વચન—રતન મુખ કાટડી, ચૂપ કર દીજે તાળ, ધરાક હાયતા ખાલીયે, વાણી વચન રસાળ.
(
૯૫
વચન એ તેા રત્ન છે. મુખ એ આ મહામૂલા રત્નાને રાખવાની તિજોરી છે. રત્ન કંઇ જેમ તેમ અને જ્યાં ત્યાં રખાય ? એ તેા ખંધ તિજોરીમાં જ શેાલે. પણ તિજોરી સદાકાળ કઈ બંધ રંખાય ? ઘરાક આવે, કઈ ખરીદનાર આવે, કાઈ સારો પારખુ આવે તે તિજોરી ખાલવી જ પડે. પણ ખાલ્યા પછી તેા એ રત્ના એવી રીતે સચ્ચાઈથી મતાવવાં કે જોનાર ડાલી ઊઠે. એ વચન-રત્નમાં પ્રિયતાના પાસા હાય, હિતચિન્તનના આકાર હા, સત્યનાં પ્રકાશિત કરણા હોય, તા જોનારા પણ વાહ વાહ ! પેાકારી જાય !
હું કહું છું. કે સત્ય, તથ્ય ને પથ્યથી ભરેલું આપણુ વચન હાય તા, એની આગળ કેાહીનૂર હીરો પણ કઈ જ હિસાખમાં નથી !
ઘણા વખત પહેલાં આગમ-સાહિત્યમાં વાણીના આઠ ગુણા મેં વાંચ્યા હતા. મને થયું કે આ આઠ ગુણાથી યુક્ત આપણાં વચન હોય, તે તે આ સંસારમાંય શાન્તિનું સ્વગ ઊભું થાય ! તે આઠ ગુણ્ણાને હું આપની આગળ મૂકું છું. વાણીના પહેલા ગુણ તે मधुरम् ।
આપણુ એલવુ... એવુ‘ હોવુ' જોઇએ કે જેમાંથી મધુરતા ટપકે, મીઠાશ ઝરે, વાણીમાંથી સૌય નીતરે. સાંભળનારના કાન પણ એ પ્રિય વચન ફ્રી સાંભળવા તલસે. વાત એકની એક જ હોય, પણ એક માણસ એવી મીઠાશથી રજૂ કરે કે
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગે ! સાંભળનાર આનન્દથી ડેલી જાય, જ્યારે એ વાત બીજે એવા કટુ શબ્દમાં મૂકે કે સાંભળનાર હસતે હોય તે રડી પડે.
મધુર શબ્દમાં માતાને કહ્યું હોય કે : “કેમ છે મારી મા?'તે માતા ખુશ થઈને કહેશે કે “આવને મારા ભા. પણ એ જ વાત કટુ શબ્દમાં કહી હોય કે : “કેમ છે મારા બાપની વહુ?” તે ઉત્તર મળશે કે “તારું કાળજું ખાઉં” શબ્દોમાં કે જાદુ છે? એકજ વાત રજૂ કરવામાં પણ કેટલું અંતર? કવિએ કહ્યું છે – '
શબદ શબદ તું કયા કરે ? શબદો હાથ ન પાંવ,
એક શબદ ઔષધ કરે, એક શબદ કરે ઘાવ.” . ” શબ્દને હાથ કે પગ ભલે નથી, પણ એનામાં એવી તાકાત છે કે સુંદર રીતે એને. ઉપગ થયેલ હોય તે એ દાઝેલા હૈયાના ઘા પર મલમપટ્ટાનું કામ કરે, પણ એ જ શબ્દ અણઘડ રીતે વાપર્યો હોય તે કોઈના દિલમાં ન હોય તેય જખમ ઊભું કરે. એટલા માટે આપણે વાણું મધુર હોવી જોઈએ.’
મધુરતાનું તે સમજ્યા, પણ મધુરતાના નામે ખુશામત આવી જાય તે?તે તે જુલમ થાય. એ વાણીજ પતનનું સાધન થાય. ન બોલવાને ઠેકાણે બેલે, અને બેલવાને ઠેકાણે મૌન થઈ જાય, તે કેવું અયોગ્ય થાય? એટલે વાણીને બીજો ગુણ છે, નિપુળાનું!
વચન જેમ મધુર હોય તેમ સાથોસાથ નિપુણ પણ હોવું જોઈએ. જેની વાણીમાં નિપુણતા હોય તે ખેટી ખુશામત કરે નહિ. કેઈની ખેટી શેમા તણાય નહિ અને કેઈ બનાવવા
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
આવે તે અવસરે એને ચેતવ્યા વિના પણ રહે નહિ.
એક ફૂલણજી પતિ વારંવાર પિતાની પત્ની આગળ પિતાનાં કુળ, જાતિ, ગૌરવ અને કુટુંબનાં વખાણ કરતા, આથી સ્ત્રી કંટાળી જતી. એક વાર પતિએ પૂછ્યું: “મારાં સગાઓ પર તારે પ્રેમ કે છે?” નિપુણ શબ્દમાં પત્નીએ ઉત્તર વાળ્યું. “પ્રાણનાથ ! આપનાં સગાઓ પર મારે પ્રેમ કાં ન હોય? હું તે મારી સાસુ કરતાંય આપની સાસુને વધારે ચાહું છું!” આ મધુર છતાં નિપુણ ઉત્તર સાંભળ્યા પછી એના પતિને થઈ ગયું કે અહીંથી બેટી બડાઈ કે ખુશામત સાંભળવી નહિ મળે. આ ઉત્તરમાં મધુરતા ને નિપુણતાનું મિશ્રણ છે. '
ત્રીજો ગુણ છે તો તેક એટલે થોડું બોલવું ખરું પણ થોડું બોલવું. જરૂર પૂરતું જ બોલવું. બહુ બેલ બોલ કરનારના વચનની કિંમત હોતી નથી. બહુ ભાષણે કરનાર, જ્યાં ત્યાં ને જ્યારે ત્યારે શિખામણ દેનાર વાચાળમાં ખપી જાય છે. એના પર લોકોને વિશ્વાસ બેસતું નથી. એ બેલે તે લેક એને શાન્તિથી સાંભળે નહિ. અને સાંભળે તે એના પર વિશ્વાસ બેસે નહિ, માટે થોડું બોલવું. જરૂર પડે ત્યારે બોલવું, અને થોડા શબ્દોમાં ઘણું કહેતાં શીખવું.
- એક પ્રસંગ મને યાદ આવે છે. મુંબઈમાં પૂ. આગમેદ્વારક આચાર્ય મહારાજ શ્રી સાગરાનન્દસૂરીશ્વરજી મહારાજને વંદન કરવા એક ગૃહસ્થ આવ્યા હતા. બે માળ ચઢીને પેલા ભાઈ ઉપર આવ્યા. આવનારનું શરીર જરા ભારે હતું. એ હાંફી ગયા. વંદન કર્યા પછી સ્મિત કરી એમણે કહ્યું –
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટ
હવે તેા જાગા !
સાહેબ, આપ તે બહુ જ ઊંચે મિરાજો છે ? ’ મહારાજશ્રીએ સ્મિત કરી માર્મિક ઉત્તર વાખ્યા : એટલે જ તેા તમે વંદના
*
હા ભાઈ! અમે ઊંચે છીએ કરવા આવે છે !'
આ વાકયમાં શ્લેષ હતા. અમે સદ્ગુણુના સિંહાસન પર છીએ એટલે તમે વંદના કરે છે. સદ્ગુણૢા ન હોય તે અહીં કાણુ આવે ? આ ટૂંકા ઉત્તરથી પણ આપણું મન આનંદ પામે છે, કારણ કે આ ઉત્તરમાં મધુરતા, નિપુણતા ને અલ્પતાનું સપ્રમાણ સંમિશ્રણ છે!
દાર્જીતિમૂ-ચેાથો ગુણ તે ખાસ કઈ કાર્યં હોય તેા જ ખેલવુ, હિ તા મૌન રહેવુ. મૌનથી વાણીનું મૂલ્ય વધે છે. મૌનથી વાણીમાં ચિન્તન આવે છે. મૌનથી વચનમાં તેજ આવે છે, અને મૌન પછી પ્રગટેલી વાણીમાં કેાઈ અજમ જુસ્સા હેાય છે. એવી વાણી સાંભળવા ઘણાં હૈયાં તલસતાં હાય છે. પાશ્ચાત્ય પદ્ધતિને લઈ ને આજ કેટલાક, કોઈ ઠેકાણે ખાણું લે તાય ભાષણ ઝીકે, જ્યારે રશિયામાં સ્ટેલિન જરૂર વગર કદી ન મેલે. એનું પિરણામ એ આવ્યું કે આપણા આગેવાનને સાંભળવા કેાઈ તૈયાર નથી, ત્યારે સ્ટેલિન કારે
શુ' ખેલશે એ માટે લેાકેા સાંભળવા તલસી રહ્યા છે ! માટે કાર્ય વિના નકામી વાત ન કરવી. વ્યવહારમાં પણ આપણને ઘણા માણસે એવા જોવા મળે છે કે જેમને ખેલવાનું ન મળે તે આફરો ચઢે! ખેાલે ત્યારે જ જપ વળે. એ મેલે ત્યારે એની વાતમાં ન હેાય માથું કે ન હોય પગ. જેમ આવે તેમ આડે ધડે ફૂંકે રાખે ! અંતે સાંભળનારના મનમાં થાય
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં પાન
કે આ બલા ક્યારે જાય? માટે જરૂર પૂરતું બોલવું.
જર્વતિ-આપણી વાણું ગર્વવિહોણી હોવી જોઈએ. વાતવાતમાં આપબડાઈ કરવી, પિતાની જ વાત આગળ ધરવી, પિતે શું કર્યું અને શું નથી કર્યું એનું લંબાણથી વિવેચન કરવું–આ બધું અભિમાનનું સૂચક છે. જ્યારે માણસ આપબડાઈ કરતો હોય છે, ત્યારે વિવેકી સાંભળનાર તે એના પર મનમાં હસતે હોય છે, પણ જાતપ્રશંસામાં પડેલા માણસને એ સામે ધ્યાન હોતું નથી. પોતાની પ્રશંસામાં પડેલે માણસ વિવેકશક્તિ ખોઈ બેઠે હોય છે, અને અવિવેકી માણસ સામા માણસને સમજવા જેટલે શક્તિશાળી ક્યાંથી થાય? અભિમાની માણસ કેવો વિવેકશૂન્ય બને છે તેને તમને એક દાખલો આપું. *
દાદાભાઈ નવરોજજી ઇંગ્લેન્ડમાં એક વાર ત્યાંના ઉમરાવો સાથે ખાણું લેતા હતા. સારા સારા બુદ્ધિશાળી માણસોએ એ પ્રસંગે હાજરી આપી હતી. વાત વાતમાં એક વાત ઉપર જરા વધારે પડતી ચર્ચા થઈ એમાં દાદાભાઈએ પિતાને મત દર્શાવ્યો. ત્યાં બેઠેલા એક બાજુએ અભિમાનભર્યા શબ્દોમાં ટીકા કરતાં કહ્યું: “What these ugly and black Indians can understand about it?” (કદરૂપા અને કાળા હિન્દુસ્તાનીઓ આ બાબતમાં શું સમજે?) આ સાંભળી દાદાભાઈ નવરોજજીએ ખીસામાંથી આરસી કાઢી, એ બાનુના મુખ આગળ ધરી નમ્રતાથી કહ્યું: “You can see your face in it” (તમે તમારું મે આમાં જઈ શકે છો, કારણ કે આ સ્ત્રીના મુખ કરતાં પિતાનું ઉજજવળ ને
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તા જાગા !
પ્રતિભાસંપન્ન મુખ જ એની કાળાશ ને કદરૂપતા પૂરવાર કરવા પૂરતું હતું. આથી સૌ હસી પડ્યાં.
વિવેકી માણસે તે કામ જ એવુ' કરવુ' જોઈ એ કે જેથી એનું કામ જ એની પ્રશંસા કરે. માણસને પેાતાને તા ખોલવાની જરૂર ન પડે. અભિમાન કરતાં નમ્રતાપૂર્વક મૂકવામાં આવેલી વાતને લેાકેા શાન્તિથી સાંભળે છે. ખોલનાર નમ્ર રીતે ખોલતા હોય તા એના પ્રત્યે લેાકેાને સહાનુભૂતિ પ્રગટે છે, અને મોલનારના શબ્દો સામાના હૈયામાં સાંસરા ઊતરી જાય છે. નમ્રવાણી એ વાચાને અલંકાર છે.
અનુક્--વાણી તુચ્છ ન હોવી જોઈએ. વાણીમાં પ્રૌઢતા, ગભીરતા અને સહૃદયતા હાવી જોઈ એ. આજ આપણાં ઘરેમાં કેવી તુચ્છ વાણી.ખોલાઈ રહી છે? ગાળા, તોછડાઈ ને અસભ્યતાથી છલકાતાં આજનાં ઘરે જોઉં છું, ત્યારે હૃદયમાં ક્ષેાભ થાય છે. ઉચ્ચ કહેવાતા મણસાનાં ઘરા પણ આજ કેવાં સંસ્કારહીન બનતાં જાય છે? આર્યાવર્તોનાં ઘરમાં પત્ની પતિને ‘ આ પુત્ર' ‘દેવ’‘ નાથ ’ કહીને સ ંબોધતી અને પતિ પત્નીને ‘ દેવી ” કહીને સંબોધતા. એના ખદલે આજ તાછડાઈભર્યા અચેાગ્ય સબોધનાથી ગૃહો ગાજી રહ્યાં છે.
"
૧૦૦
આપ દીકરાને ખેાળામાં બેસાડી રમાડતા હાય અને બાળકને રમાડતાં રમાડતાં લાડમાં બાપ કહે છેઃ ‘મારા સાળા બહુ તફાની.' હું એને પૂછ` ' કે ભાઈ ! આ છોકરી તારા સાળા કચારે થયા ? કઈ રીતે થયે ?’ ત્યારે કહેશે કે ‘ હું તે। અમસ્તા જોવું છું. આમ ખોલાય
'
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
* \
માનવતાનાં સાપાન
૧૦૧
છે!” પણ પોતે શું ખોલે છે, એનુ એને ભાન નથી. છેકરાના કાનમાં ગ્રામીણુતાનું' કેવુ' ઝેર રેડાય છે એને એને ખ્યાલ નથી. છેાકરી પાણીનુ ખેડુ' ભરીને આવતી હોય અને ઠાકર વાગે ને બેડુ ફૂટી જાય તેા મા એ દીકરીને કેવા .હલકા ને તુચ્છ શબ્દોથી ઠપકો આપવાની શરૂઆત કરે ? હું નહિ કહું. તમે જ કહો. હવે તમે નહિ કહો તેાય ચાલશે, મનમાં સૌ સમજે છે. મૂળ વાત તે એ છે કે—આપણા શબ્દોમાં તુચ્છતા વધી ગઈ છે. આજ સુધરેલા માણસેા પણ કેવુ તુચ્છ ખોલે છે, તે આ પ્રશ્નોત્તર પરથી સમજાશે.
એક શેઠે નેાકરને તુચ્છતાથી કહ્યું : ‘ સાલા ! તારામાં જરા ય અક્કલ નથી.’ નોકરે નમ્રતાથી ઉત્તર વાળ્યો : ‘ વાત સાચી છે, શેઠ! મારામાં અક્કલ નથી જ. મારામાં અક્કલ હોત તે હું તમારે ત્યાં નોકરી ન કરત, પણ તમને મારે ત્યાં નોકર રાખત!’
ન
ખોલા, આમાં ખોલનારે શું સાર કાઢ્યો ? એના કરતાં તુચ્છ-હલકાં વચનેા ન ઉચ્ચાર્યાં,હોત તો કેવુ માન રહેત ? તુચ્છ વાણીથી મિત્ર હાય તાય શત્રુ થાય, જ્યારે અતુચ્છ અને સભ્યતાભર્યો પ્રિય વાર્તાલાપથી શત્રુ હોય તાય મિત્ર થઈ જાય.
પૂર્વસંòનિતમ્—જે ખોલવું તે સંકલનાપૂર્ણાંક ને પૂરતું વિચારીને ખોલવુ. વિચારના ગળણાથી ગાળીને કાઢેલું વચન અતિરમણીય હોય છે, અને ખોલેલા વચનને ફેરવવાના પ્રસંગ આવતા નથી. ખોલતાં પહેલાં વિચાર કરવા કે ઓ સ્થાનમાં આ ખોલવા જેવું છે કે નિહ ? આ ખોલીશ તે તેનુ પરિ
ણામ શું આવશે ? મારા ખોલવાના શો ઉદ્દેશ છે? અને જે
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
હવે તો જાગે? બોલું છું તેની કેટલી અસર થશે?—આ રીતે પહેલાં વ્યવસ્થિત કરીને કે વિચાર કરીને ઉચ્ચારેલ વાક્ય ધારી અસર કરી જાય. અરે ! એવું વચન તો રત્ન કરતાં ય વધી જાય. '
શબદ સરખા ધન નહિ, જે કઈ જાને બોલ, “હીરા તે દામે મિલે, શબદ ન આવે મેલ'' .
એક કવિ કહે છે કે બોલતાં આવડે તે વચનનું તેજ હીરાના તેજનેય ઝાંખું પાડે. પણ શરત એટલી કે વિચારીને બોલવું. આ રીતે વિચારીને બોલનારની વાણીમાં અધર્મ તે હાય જ ક્યાંથી? એટલે વાણુને આઠમ ગુણ તે ધર્મસંયુક્ત!
ધર્મસંયુક્-આપણુ વાણીમાં ધર્મ હોવો જોઈએ. વાણી એ પવિત્ર વસ્તુ છે, ઈશ્વરના જેટલી જ પાવન છે. એને દુરુપયોગ કેમ થાય?હું તમને જ પૂછું કે તમારી વાણું આજે પવિત્ર છે ખરી? તમે શબ્દને બ્રહ્મ જાણી ઉચ્ચારે છે? જે તમારી વાણીમાં નિંદા હોય, ધિક્કાર હોય, તિરસ્કાર કે પક્ષપાત હોય તે તમારી વાણી પવિત્ર કઈ રીતે ગણાય? ધર્મયુક્ત કઈ રીતે મનાય? - તમને કોઈ સામો મળે તે એની પ્રશંસા કરે, એના ગુણગાન કરો, એની વાહવાહ પોકારે અને એ જાય કે તરત એનું ખોદવાનું ચાલુ કરે, એ ક્યાંને ન્યાય? કેઈનાય ન જોયેલા કે ન જાણેલા દોષનું વર્ણન કરવું, એમાં રસ લે, એમાં સંમતિ આપવી, આ બધો વાણીને વ્યભિચાર નથી ? આજ કે બે મિત્રો મળે તે ગામની નિંદા કરે. એમાં કોઈ ત્રીજે ભળે તે એ પણ એ બેમાં ભળી નિદક—મંડળ વધારે. એમ કરતાં એ ત્રણમાંથી એક ચાલ્યા જાય, તે તુરત એ બન્ને
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
૧૦૩
ભેગા થઈ, જનારની નિન્દા કરવા મંડી પડવાના. આ તે કેવી વાણી? અરે! શું વાળું આ માટે મળી છે? આમ જે અધર્મયુક્ત વાણીને વ્યાપાર ચાલશે તે પછી માણસના વચન પર વિશ્વાસ કેણ કરશે?
પ્રજ્ઞ માણસ તે આ વાણીવિલાસ સાંભળી સમજી જાય કે જે માણસ બીજાની ગેરહાજરીમાં એની નિન્દા કરે છે, તે મારી ગેરહાજરીમાં મારી નિન્દા કાં ન કરે? આવો ડહાપણ ભર્યો વિચાર કરનાર માણસ આવાઓને મિત્ર રહે ખરો? આવા માણસને કેઈસારો માણસ ધારી ન્યાય તેળવા બેસાડે તે એ ન્યાય પણ કે આપે? એની વાણીમાંથી એ જ નીકળે કે, મારું મારા બાપનું, ને તારું મારું સહિયારું ! - ધર્મયુક્ત વાણી કેને કહેવાય અને ધર્મયુક્ત વાણીવાળા માણસ કે નિષ્પક્ષપાતી અને નીડર હોય, તેને એક સુંદર દાખલ ઈતિહાસમાં છે.
એક રાજા ધનુર્વિદ્યા શીખતે હતે. રાજાના હાથથી અજાણતાં એક બાણ છૂટયું અને એક નિર્દોષ માણસને વાગતાં એ ઘાયલ થયે. ઘાયલની માતાએ આની ફરિયાદ ત્યાંના વડા ન્યાયાધીશ પાસે કરી.
તે જમાનામાં રાજ્યનું રક્ષણ જેમ ક્ષત્રિઓના હાથમાં હતું, તેમ ન્યાય અને પ્રજાની સલામતીનું ખાતું પ્રામાણિક એવા ધર્માધિકારીના હાથમાં હતું. અને એ ધર્માધિકારી પુરુષ વઠા-ન્યાયાધીશ ગણાતા. ન્યાયને વફાદાર એવા ન્યાયાધીશે રાજાને ન્યાયાલયમાં હાજર થવાને આજ્ઞા પત્ર મોકલ્યા. રાજા આવે ત્યારે એને ઉચ્ચ સ્થાન પર બેસાડવાને બદલે ગુનેગારના
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
હવે તે જાગે! પાંજરામાં ઊભા રહેવાની એણે સૂચના કરી.
આ દશ્ય સૌ જોઈ જ રહ્યા. રાજાએ પોતાને ગુને કબૂલ કર્યો. એણે અમુક દંડ કરી રાજાને મુક્ત કર્યો, અને પછી ન્યાયાલયની બહાર આવી ન્યાયાધિશે અતિ નમ્રતાથી રાજાને નમન કર્યું. આથી રાજા ખૂબ પ્રસન્ન થયા, અને પોતે સંતાડી રાખેલી નાની તલવાર બતાવતા કહ્યું: “ન્યાયાલયના આજ્ઞા–પત્રને માન આપી હુ અદાલતમાં હાજર થયોપણ મને એમ લાગ્યું હોત કે ધર્મ ને ન્યાયથી તમારી વાણી વેગળી છે, તે આ તલવારથી તમારે શિરછેદ અહીં જ કરી નાખત. પણ તમારી ધર્મ ને ન્યાયમય વાણીથી મને આનંદ થાય છે, તમારા જેવા ન્યાયાધીશથી હું ગર્વ લઉં છું કે મારા રાજ્યમાં રાજા કરતાંય ન્યાયને પ્રથમ માન આપનારા ધર્મનિષ્ઠ ન્યાયાધીશ છે!” .
તે જ ઘડીએ પોતે ઝખ્યામાં સંતાડી રાખેલી સોટી બતાવતા ન્યાયાધીશે કહ્યું: “રાજન ! સારું થયું કે તમે અદાલતને માન આપ્યું અને મારો ન્યાય માન્ય રાખ્યો. નહિ તે હું સોગન ખાઈને કહું છું કે તમે ન્યાયને ઠેકર મારી હતી તે, હું આ સોટીથી તમારા બરડાની ખબર અહીં જ લઈ લેત. સારું થયું કે આપણને બનેને સદ્બુદ્ધિ સૂઝી ! ”
વાહ આ કે ન્યાય? કેવી ધર્મમધ્યવાણી? આ પ્રસંગ શું કહે છે? આપણુ વાણમાં ધર્મ જોઈએ, ન્યાય જોઈએ, સત્ય અને પવિત્ર્ય જોઈએ. કેઈનેય આપણું વાણીથી અન્યાય ન થઈ જાય એવી કાળજી રાખી વકતૃત્વ કરનારા કેટલા? આવા વિચારક વક્તા હોય તે પ્રજામાં કેટલી શાંતિ ને કલ્યાણ
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં પાન
૧૦૫
કામના હેય? એટલે આ આઠ ગુણોથી યુક્ત વાણી બોલે તે વક્તા; નહિ તે અક્તા–લબાડ !
માત્ર ભાષણ સારું કરી જાય, વાણી શુદ્ધ બોલી જાય, એટલા માત્રથી જ્ઞાનીઓ એને વક્તા નથી કહેતા. એમ તે કાશીમાં એવા કેટલાક વિદ્વાને છે કે જે બેલવામાં વ્યાકરણની એક અશુદ્ધિ આવે તે જીભ કાપવા હાથમાં ચપ્પ લઈને બેઠા હેય. પણ એ જ પંડિતે ગંગાના ઘાટ પર જાય ત્યારે ગાયત્રીને જાપ કરતા જાય ને માછલું દેખાય તે લેટામાં નાંખતા જાય. એમને પૂછો કે આ લેટામાં શું છે? તે કહેશેઃ “જળડેડી
આવા માત્ર વાચાળ પંડિતે પોતાનું કે એના સમાગમમાં આવનારનું શું કલ્યાણ કરે? એવી જ હાલત છે આજની વિદ્યાપીઠના સ્નાતકની! આ જ્ઞાનને વાણીવિલાસ જનકલ્યાણ માટે નથી વળે પણ લોકોને છેતરવા માટે અને અભણોને આંજવા માટે વધ્યું છે. એટલે આજે માણસ વાણીને ઉપયોગ પોતાના વિચારોને વ્યક્ત કરવા માટે નહિ, પણ પિતાના વિચારને છુપાવવા માટે કરી રહ્યો છે.
માણસની વાણીમાં સત્ય ન હોય અને જૂઠ હોય તે એની બીજી સજા તે થવાની હોય ત્યારે થાય, પણ પ્રત્યક્ષ સજા તે એ મળે કે-એ સાચું બોલતે હોય ત્યારે પણ લેકે એને હું માને છે! એ સેગન ખાઈને કહેતા હોય તોય એના વચન પર લોકોને વિશ્વાસ ન બેસે! માટે વાણી પવિત્ર જોઈએ અને એ વાણીને પવિત્ર રાખવા માટે તપ જોઈએ.
જેમ આચારને શુદ્ધ રાખવા માટે તપ, વિચારોને શુદ્ધ ને સ્વસ્થ રાખવા માટે તપ, તેમ ઉચ્ચારને શુદ્ધ ને પવિત્ર
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
હવે તે જાગે રાખવા માટે વાણીનું તપ કરવું જોઈએ. ‘,
अनुद्वेगकरं वाक्यं, सत्यं प्रियाहितं च यत् । स्वाध्यायाभ्यसनं चैव, वाङ्मयं तप उच्यते ।। .
વાણું એવી હોય કે સાંભળનારને ઉગ ન થાય; સત્ય. છતાં મધુર ને હિતકર હોય, ઊંડા ચિન્તન અને અભ્યાસમાંથી. પ્રગટેલી હોય–આ વાણીનું તપ! આવા તપથી માણસ એ સાચે માણસ બને છે. તપ વિનાની,ચિન્તન વિનાની, અભ્યાસ વિનાની કર્કશ વાણી તો પશુઓ પણ બોલી શકે છે. એમાં માણસ બોલીને શું વધારે કરે છે? આ હું એક જ નથી. કહેતે હોં ! ગીતા પણ કહે છે કે માણસની વાણું પાછળ. તપશ્ચર્યા હોય. તપશ્ચર્યાવિહોણી વાણી તે પશુની હોય!
એક જૂના વખતની વાત છે. જ્યારે માણસ આટલા ચાલાક ને જૂઠાબોલા નહોતા પણ ભદ્રને સાચાબોલા હતા. તે વખતે એક ગૃહસ્થને ત્યાં સંત પધાર્યા. પણ આ ઘરનાં માલિક–સ્ત્રીપુરુષ–બહારથી ઘણું સુંદર ને ભલા લાગતાં હતાં પણ અંદરથી સાવ જ બેડેળ! એક મહિનાના પરિચયથી સંત ત્રાસી ગયા. એ ઘરમાં સત્ય, ચિન્તન, સ્વાધ્યાય, મધુરતા કંઈ જ ન મળે. એકલા બાહ્ય વિભવના આડંબરનો કોલાહલ હતો. સંતે મહિના પછી વિદાય વખતે આશીર્વાદ આપતાં કહ્યું: “માણસ બનજે!” -
પુરુષ ધમાલિયે હતો. એણે આ વાક્ય પર. જરા ય. વિચાર ન કર્યો, પણ સ્ત્રી ભારે ચકર હતી, એ પામી ગઈ. એણે પતિને પૂછયું કે આપણે માણસ નથી? શું ઢેર છીએ? સંતે “માણસ બનજે એમ શા માટે કહ્યું? આ સાંભળી.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
૧૦૭
પુરુષને પણ જરા વિચાર આવ્યું. વાત સાચી હતી. સંતે આમ કાં કહ્યું! એણે મનમાં ગાંઠ વાળી, એ ફરી મળશે ત્યારે પૂછીશ. - કઈ પણ વચન પર ઊંડાણથી વિચાર કરીએ તે જ વક્તાની વાણીને મહિમા સમજાય, નહિ તે શ્રવણ માત્ર એક વ્યસન બની જાય. વ્યસનની માણસ પ્રવૃત્તિ કરે ખરો પણ એમાંથી પ્રકાશન મેળવેઃ પ્રકાશ તે ઊંડા ચિંતનથી જ મળે. - બે વર્ષ પછી ફરી સંત પધાર્યા ત્યારે પેલી સ્ત્રીએ પૂછયું: મહારાજ ! માણસ થજે એને અર્થ શું? શું અમે હેર છીએ?” સંતે પિતાની પાસે એક કાચ હેતે તે આપતાં કહ્યું : “લે આ કાચ, આ એવો અદ્ભુત છે કે એના ઉપરના ભાગમાં જોશો તે તમે માણસ દેખાશે અને અંદરના ભાગમાં જોશો તે તમે જે છે તે દેખાશો.”
સ્ત્રીએ કાચના અંદરના ભાગમાં જોયું ને એ ચમકી કાં? ” પતિએ પૂછયું. સ્ત્રીએ ભડકીને કહ્યું. “ઓ બાપ રે! હું તે આમાં કૂતરી દેખાઉં છું. અને શેરીના નાક પર ઊભી રહીને ભસી રહી છે. હાય રે ? કૂતરી?” 1 . ઉતાવળિયા પુરુષે કહ્યું “આમ લાવ; મને જવા દે” અને પિતાની જાતને જોતાં જ એણે રાડ પાડી. “અરે, આ શું? હું ગધેડે? ઉકરડા ઉપર ઉભું રહી ભૂકનાર હું ગર્દભ? અરે, મહારાજ! જુલમ કર્યો! તમે અમને આમ જનાવર કાં બનાવો?”
સંતે કહ્યું “ભલા માણસ! આમાં હું શું કરું? તમે જે રીતે જીવો છે તે રીતે આમાં દેખાઓ છો! માણસ બહારને આકાર ગમે તે મેળવી શકે, પણ અંદર કૂતરા જેવું છે કે માણસ જે, તે જ ખરે પ્રશ્ન છે. જે મનથી સત્યને પૂજત
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
હવે તે જાગે! નથી, સત્યને ઉચારતો નથી, સત્યને આચરતે નથી. અને જેનાં મનને વાચાને મેળ નથી તે મનુષ્ય હોવા છતાં પશુ છે તે ભાષણ કરતા નથી પણ ભસે છે, બોલતા નથી પણ બકે છે!”
આજનું વ્યાખ્યાન એટલે વાણીના તપની વિચારણું. જીવન ગંભીર વિચારણા માંગે છે. બહાર તમે ગમે તે હો, હું એ અંગે કંઈ જાણવા નથી માગતે, તમે અંદર આવે, અંદર તમે કોણ છે તે મને કહો."સત્યને ઝળે તે પહેર્યો પણ એ ઝમ્બા નીચે શું છે તે મને કહેશો? બોલો, મારા ભાઈ ! બેલે ! આજ નહિ બેલે તે ક્યારે બોલશો? મનને વાણીને સુમેળ છેકે કુમેળ? મનને વાણએ આપણું જીવનને સંગીતમય બનાવ્યું છે કે બેસૂરું? જીવનમાં શું છે, આનંદ કે અફસોસ?
કોઈને ગૂમડાં થયાં હોય અને ભારે કેટ પહેરીને ફરતે હોય તે કોને ખબર પડે કે આ કપડાં નીચે ગૂમડાં ખદબદી રહ્યાં છે? ગૂમડાં ભલે બહાર ન દેખાય પણ અંદર તે પીડા થાય ને ચળ ઉપડે ને? લોહી નીકળે ને? તમને કઈ દિવસ અસત્યનું ગૂમડું ખટકે છે ખરું? એની પીડા થાય છે ખરી ? અસત્યની પીડા જરાય નથી થતી? કાંઈ નહિ આજ નહિ થાય તે મરતી વખતે આ ચિત્રો નજર સામે ખડા થશે. ભૂતવળની જેમ નાચ્યા કરશે અને અસત્યવાદીને મૂંઝવી મારશે. પણ જે આપણું જીવનમાં સત્યનો સૂર્ય, ચમકતો હશે તે અન્ધકારનો જરાય ભય નથી.
આપણે કઈ નાનકડી વસ્તુ ખઈ બેસીએ છીએ ત્યારે કેટલો બધો અફસોસ થાય છે? એક રૂપિયે ખવાઈ ગયે હેય તે કેટલી ચિંતા થાય? પણ આજે આપણે આત્મા
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
૧૦૯
આખે ને આખે અસત્યમાં ખોવાઈ ગયું છે, એને જરાય વિચાર આવતું નથી. આ કેવું આશ્ચર્ય !
આજકાલ કેટલાક ભેળા માણસ આવે છે અને કહે છેઃ “કંઈક મંત્ર બતાવે, કંઈક સિદ્ધ થાય એ જાપ દેખાડે. આપને વચનસિદ્ધિ આવડે છે હું કહું છું કે ઃ અરે ભેળા જી ! આમ બ્રાતિમાં ખોટાં કાં ભમે છે? પ્રિય, પથ્ય અને સત્ય એ વચન-સિદ્ધિને મંત્ર છે! સત્યના પ્રકાશથી ઝળહળતું સુમધુર હિતવચન એ રામબાણ છે; એ અફર છે. જેને વાગે તે વિધાયા વિના ન રહે. એ વચન જેના દિલમાં પેસે ત્યાં પ્રકાશને દીવડા પ્રગટે !”
આજનું વ્યાખ્યાન સમાપ્ત કરતાં એટલું જ કહ્યું કે સત્યવાદી વેત વકતા સાચે વક્તા તે છે કે જેની વાણીમાંથી સત્યને પ્રકાશ ઝરે છે ! Not only with our lips but it from our lives-એકલા હેઠમાંથી નીકળતા શબ્દોથી નહિ પણ આપણું જીવનમાંથી પ્રગટતા સત્યના તેજથી આપણું વાણીને રંગી સાચા વક્તા બનીએ!
[૪]
દાતા માનવતાનાં પાન અંગે આપણે ત્રણ પાનનું વિવેચન કરી ગયા. આજે ચોથા સોપાનને વિચાર કરવાનું છે. ચિન્તકો. શબ્દના ઊંડાણમાં કેવું રહસ્ય મૂકે છે તે જુઓ. એ કહે છે કે નવા વર્યાનતઃ કેવળ ધન વાપરવા માત્રથી દાતા નથી બનાતું. અને માત્ર પૈસા ખર્ચવાથી દાતા થઈ શકાતું હોય
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
હવે તે જાગે! તે સત્તા મવતિ વા ન વા–દાતા હોય કે ન પણ હોય, આ ગંભીર ભાવ ન કહેત.
ચિન્તકે જાણે છે કે કીતિ માટે, ગયેલી પ્રતિષ્ઠા પાછી મેળવવા માટે, પિતાનાં અપકૃત્યને દાનના પડદા નીચે ઢાંકવા માટે અને કેટલાક પુણ્યથી પાપ ઠેલાય એવા ભાવથી પણ દાન કરનાર છે. આવી ભાવના દાન પાછળ રમતી હોય તે એ દાન ન કહેવાય. યાદ રાખજો, કેવળ પૈસાથી આત્માની એકેય વસ્તુ ખરીદી શકાતી નથી, ધનથી ચેતનજ્યોતનું એક પણ કિરણ પામી શકાતું નથી. ધનથી માન મળશે, સન્માન મળશે, પૂજા મળશે, પ્રતિષ્ઠા મળશે, કીતિ મળશે, અરે ! જડ જગતની કદાચ બધી વસ્તુઓ મળશે, પણ આત્મતનું કિરણ ધનથી મળવું મુશ્કેલ છે. એ આત્મત મેળવવા માટે ધન સાથે મન પણ જોઈએ.
આજકાલ જયાં ત્યાં સમાજમાં અપાતા માનપત્રો અને દીવાલ પર ચોટેલી કંકુમ પત્રિકાઓને જોશે તે લાગશે, કે આજ ધનથી કીર્તિ કેટલી સસ્તી મળે છે તેનું આ પ્રદર્શન છે. કેટલીક કુમકુમ પત્રિકાઓ વાંચું છું ત્યારે તો માથું શરમથી નીચું નમી જાય છે. મનમાં એમ થાય છે કે આવા મોટા આચાર્યો આવા નાના માણસોને આવાં મેટાં વિશેષણે આપે છે! આખી જિંદગી સુધી ન કરવાનાં કામ કરીને થોડા પૈસા એકાદ ઓચ્છવ પાછળ વાપરી નાખ્યા એટલે એમને આવાં વિશેષણે આપવાનાં ?
આ ગૃહસ્થો માટે જે વિશેષણે વાપર્યા છે, તેટલાં ગુણે તેમનામાં હોય તે હું કહું છું કે મેક્ષ એમનાથી જરાય દૂર
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
૧૧૧ નથી. એમને હવે બીજું કંઈજ કરવાની જરૂર નથી. એ વિશેષણે જોતાં તે એ તરી ગયા છે એમ જ લાગે! પણ હું આપને જ પૂછું છું. આ બધા વાપરેલા ઈલકાબે આપને સાચા લાગે છે? જેના માટે નરરત્ન અને દાનવીર જેવા શબ્દ વપરાય છે, એને ત્યાં એક ભૂખે માનવી જાય તે એને એક ટક પણ પ્રેમથી ભેજન મળે ખરું?
સભામાંથીઃ “જન તે ન મળે, પણ ગાળે તે મળેને?
તમે પણ ઠીક કહ્યું. શું મળે? ગાળે ? અને એવા માટે વળી આવાં વિશેષણો ? કેવા દાનવીર ને કેવા નરરત્ન ! અને આ વિશેષણ આપનારાઓનાં વિશેષણો જોયાં કે? અહી કત્રિી તે એમાં જ ભરાઈ જાય છે! આ ઈલકાબ જ એટલા બધા છે કે આમાં નામ શોધવા જાઓ તે નામ પણ ન જડે. પણ આ ઈલકાબધારીઓ એમ કાચા ગુરુના ચેલા નથી. તેઓ જાણે છે કે હનુમાનજીના પૂછડા જેવી આ પદવીઓમાં આપણું નામ અટવાઈ જશે. એટલા માટે એમણે વાંચનારને વાંચવા માટે સગવડ કરી આપી છે; પિતાનાં નામ બોલ્ડ (મોટા) ટાઈપમાં ને બીજા રંગમાં છાપ્યાં છે ! એ જાણે છે કે પદવીઓમાં નામ અટવાઈ જવાની સંભાવના છે!
. એને કેટલીક પત્રિકાઓમાં તે વળી ફેટા મુકાવ્યા છે. અંતે આ ફોટાવાળી પત્રિકાઓમાં ગાંઠિયા ને ચટણી બંધાશે ને ગટરમાં પડીને સડશે. આશાતનાની હદ થઈને! આવાઓને આજે કહેનાર કોણ? આ નિર્ણાયક સન્ય ક્યાં જશે એ ખબર પડતી નથી. મને તે ભય લાગે છે કે કયાંક નીચે ન ઉતરી જાય! જેમ એક નૌકામાં સે નાવિકે બેઠા હોય અને સૌ
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
હવે તા જામા !
પેાતાને ઠીક પડે તેમ હલેસાં મારે તા નૌકાની જે દશા થાય એવી દશા આજ સમાજની છે !
આવી ધમાલમાં દાતા શોધ્યા ય જડે ! આ તા સૌ કીતિ માટે લૂંટાલૂંટ કરવા નીકળેલા મહાદુરા છે ! દાન લેનાર ઊંચા સાદે પેલા કાળાબજારિયાએનાં વખાણ કરે અને પેલાં સમાજને લૂટવાની ધૂનમાં પડેલા મહાનુભાવાનાં ગુણગાન ગાય. એટલે પરિણામે બન્ને ઓછું ભણેલા ગુરુએ, અને સમાજને લૂટનારા વેપારીઓ–સમાજમાં માન ને પ્રતિષ્ઠા મેળવી જાય. ભેાળા લાકે આમાં શું સમજે ? -
એક સુભાષિત યાદ આવે છે:
उष्ट्रकाणां विवाहे तु गर्द्धभा वेदपाठकाः ।
પરસ્પર પ્રશાન્તિ હેા હવ ગદ્દા ધ્વનિઃ ॥9॥ ઊંટભાઈના લગ્નમાં ગદ્ધાભાઈ ગાર બન્યા. ગેાર કહે ‘વાહ ! ઊંટનું કેવું સુંદર રૂપ છે ! ” ઊંટ કહે : ‘વાહ ! ગદ્ધાજીને કેવા મીઠા વિન છે!’ આવી આ સમાજની દશા છે. આવા વાતાવરણમાં ગુપ્તદાન દેનાર દાતા કયાંથી પાકે ? સાધિમ કાને ટેકા આપનારા, એમનેા હાથ ઝાલી ઉપર ચઢાવનારા અને પોતાના ગરીબભાઇની આર્થિક રીતે પીઠ થાબડનારાઆકારણને લીધે વાતાવરણમાંથી બહુ જ અલ્પ મળવાના. આ દાતાઓને ઘણુા પૈસા તે વાજાવાળા, બેન્ડવાળા, પ્રેસવાળા અરે રગએરગી માટી માટી કુમકુમ પત્રિકા છાપવાવાળા ચાવી જાય છે. એ દિવસ વાહ વાહ થાય અને પછી હુવા હવા થઈ જાય ! પહેલાના જમાનામાં માણસને પાડવા માટે સ્વગ લેાકમાંથી મેનકા ને અપ્સરાઓ આવતી, હવે એ નથી આવતી.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સાપાન
૧૧૩
કારણ કે એમને જોઈ માણસા ગાંડા થઈ જાય ! એટલે આજના યુગમાં મેનકા ને અપ્સરા કીતિ ને પ્રશંસાના રૂપમાં આવે છે, અને માણસાને પાડી દે છે. આજ માણસની જરા પ્રશંસા કરે એટલે ફુલાઈ ને ફુગ્ગા થઈ જવાના. વિદ્વાને આવાએને સાચા અમાં દાતા નથી કહેતા. ત્યારે દાતા કાણુ ?
વાત સ્મૃત્તિને રતઃ। પ્રાણીમાત્રના કલ્યાણમાં જેનું મન રમે છે, તે દાતા. હૈયાના ઊંડાણમાંથી પ્રગટેલી જીવદયાની ભાવનાવાળા દાતા. એટલે જ અભયદાન ઉત્તમ છે, ઉત્કૃષ્ટ છે. આવી દાતૃત્વની ભાવના પ્રગટયા પછી પોતાના પ્રભાવથી, પેાતાના બળથી કે પેાતાના અધિકારથી કાઈ ને ય ભય ન થાય એની કાળજી રાખે. તમારા હાથમાં તે એક સાટી હાય તાય હાથ સીધેા ન રહે ! કાં એ ‘સાટી ઝાડ પર વિ’ઝાય, કાં કૂતરાના ખરડામાં પડે, કાં કાઈ રસ્તામાં જતા ઢોર પર ફ્રી વળે. એક સેાટી પણ ન પચાવી શકાય તેા બંદૂક કે તલવાર તેા કઈ રીતે પચાવી શકે ? જ્ઞાનીએ કહે છે: સાચા દાતાની આસપાસ તા એવી હવા હાય કે સૌ અભયના મુક્ત આનંદ માણતા હાય!
ચૈતન્યદેવનું નામ તેા તમે સાંભળ્યું હશે ? માર્ગાનુસારીમાં પણ કેવા ગુણા હાય છે એ હું કહેવા માગું છું. ચૈતન્યદેવ અને રઘુનાથ શિરેામણિ અને સહાધ્યાયી અને બંને પાછા મિત્ર, દોસ્તી એવી કે જાણે પુષ્પ ને પરિમલ, કદી છૂટા ન પડે. અથવા એમ કહીએ તે ચાલે -
• મિત્તર ઐસા કીજિયે, જો ઢાલ સરીખા હેાય; ‘સુખમે' પીછે પડ રહે, દુઃખમે' આણું હાય. ખરા મિત્ર ઢાલનું કામ કરે, સુખમાં પાછળ હાય,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
હવે તો જાગે! દુઃખમાં ઘા ઝીલવા આગળ હોય. તમારા મિત્રે સુખમાં ને મહેફિલમાં આગળ હોય ને દુઃખમાં ને સંકટમાં ભાગી જાય ! એવા મિત્રે માલ ખાવા હાજર થાય, માર વખતે અદશ્ય થાય. એટલે મિત્રોને પણ ચૂંટવા પડે છે. જેને તેને મિત્ર ન કરાય.
રઘુનાથે ન્યાયશાસ્ત્ર પર એક સુંદર ટીકા લખી, અને ચૈતન્યદેવને બતાવી. એણે મિત્રના કાર્યની પ્રશંસા કરતાં કહ્યું:
અદ્ભુત છે.” આથી રઘુનાથ મનમાં મલકાયા. એમને થયું, આ ટીકા મને જગતમાં પ્રખ્યાત બનાવશે, મારી કીતિ ભારતભરમાં ફેલાશે.
તે અરસામાં ચિતન્યદેવ પણ ન્યાય પર ટીકા લખતા હતા. એમની ભાવના ખ્યાતિ મેળવવાની ન હતી, એમને પ્રશંસનીય પડી ન હતી. એ તે કર્તવ્યબુદ્ધિથી લખે જતા હતા. એક દિવસની સાંજે, રઘુનાથ ચેતન્યને ઘેર આવ્યા ત્યારે તે ટીકા લખી રહ્યા હતા. રઘુએ પૂછ્યું: “મિત્ર શું લખે છે?”
સહૃદયી ચેતજો ન્યાયનાં પાનાં મિત્રના હાથમાં આપતાં કહ્યું : “આપણી પૂર્વે થયેલા વિદ્વાનોએ વાવેલાં વિદ્યાના વૃક્ષનાં ફળ આપણે ખાધાં. આપણે પણ ચેડાં બીજ વાવતા જઈએ જે આવતી કાલની પેઢીને ખાવા કામ લાગે.
રઘુનાથ જેમ જેમ એક પછી એક લીટી વાંચતા ગયા તેમ તેમ એમનો જીવ અદ્ધર ચઢતો ગયે. એમના મુખની લાલી ઊડી ગઈ. મેં સફેદ પૂણી જેવું થઈ ગયું. ચિંતામગ્ન રઘુનાથને જોઈ એણે પૂછ્યું: “કેમ? આટલા ઊંડા વિચારમાં ઊતરી ગયે?”
સ્વસ્થ થતા રઘુનાથે કહ્યું: “હવે મારી ટીકાને તો કૂતરાય
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં પાન
૧૧ નહિ સૂધે! તારી આ પાંડિત્યપૂર્ણ ટકા આગળ મારી ટીકા શું હિસાબમાં? હું માનતે હતું કે મારી ટીકાથી હું ખ્યાતનામ થઈશ, પણ આ જોતાં લાગે છે કે એક કલ્પના જ હતી. મિત્ર! તું આ ગ્રંથથી અમર બની જતી એમ કહી પિતાના શ્રમને વિફળ જતે જોઈ રઘુનાથે એક ઊંડે નિઃશ્વાસ મૂક્યો.
ચૈતન્યને વિચાર આવ્યઃ “અમર તો કણ થયું છે?નામ તેને નાશ છે. મેં આ પ્રયત્ન કલ્યાણ માટે કર્તવ્ય બુદ્ધિથી કર્યો છે. પણ મારા જ મિત્રની કીર્તિને એ હણતા હોય, એને જ એ ભયજનક દેખાતે હોય તે મારે આ પ્રયત્ન ન કરવો.
એક પૂર્ણિમાની રાતે બંને મિત્રે જલવિહાર કરવા નિકળ્યા હતા. હેડી સરિતાની છાતી પર રમી રહી હતી. બંને વાતેએ ચડ્યા. એટલામાં ચિતળે બગલમાંથી એક પિથી કાઢી,. અને જાણે પિતાના નાજુક હૈયાને, જળમાં પધરાવતે ન હોય. એ રીતે ગ્રન્થ પાણીમાં પધરાવી દીધો ! - રઘુનાથે પૂછ્યું: “મિત્ર! આ શું કર્યું?'
કરુણા સ્મિત કરી ચૈતન્યદેવે કહ્યું: “જે ગ્રન્થ મારા મિત્રના કિર્તિચન્દ્રને રાહ બની ગળી જતો હોય તે શા કામનો રઘુ !આપણે તે બાળગોઠિયા. તું જાણે છે કે હું સૌના ભલાની ભાવનામાં મું છું. અને મિત્રનું જ ભલું ન કરી શકું તે બીજાનું ભલું તે હું શું કરી શકું? જે ગ્રન્થ તારા દિલ પર ઘા કર્યો એ ગ્રન્થને મેં પાણીમાં ઘા કર્યો...”
અર્પણના આ દશ્ય પર પૂનમનો ચાંદ ચાંદની વર્ષાવી રહ્યા હતા. આંખમાં આવેલાં આંસુને લૂછતાં રઘુનાથે કહ્યું : મિત્ર, તે તે જુલમ કર્યો. તારો વર્ષોને શ્રમ પાણીમાં ગયે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
હવે તે જાગો ! અને તારી આ જગત વ્યાપી કીર્તિ...... .
“રઘુ! કીર્તિની ખાખને જે શરીરે ચોળી જાણે તે જ કંઈક કરી શકે. કીતિને મેહ છોડ્યા વિના કલ્યાણ નથી. મારી કીતિ કોઈના ય માટે ભયરૂપ હોય તે એ કીર્તિથી સર્યું !” . આ સાંભળી રઘુનાથ એના ચરણમાં ઢળી પડ્યા.
ચૈતન્યદેવ! તે જ ખરું મેળવ્યું, મેં તે કેવળ ટીકાઓ જ કરી છે. અમે પૂજઈશું. તમે અણપ્રિયા રહેશો, પણ પૂજાનારા તળિયે જશે અને અણપ્રિન્થા તરી જશે
આ પ્રસંગ આપણને ક્ષણભર વિચાર કરતા કરી મૂકે છે. આપણે આપણા વર્તમાન જીવન સાથે આ પ્રસંગને સરખાવીએ તે આપણું જીવન કેવું વામણું લાગે ? આપણે જ્યાં જઈએ ત્યાં ભય જ ઊભું કરીએ છીએ, આપણી વાણીમાં અભય નથી, આપણા વર્તનમાં અભય નથી, આપણા હૈયામાં અભય નથી. ચારે બાજુ ભયનું સામ્રાજ્ય પ્રવર્તી રહ્યું છે. આપણા સમાગમમાં આવનાર આપણે ભય રાખે અને સામાના સમાગમમાં જતાં આપણે ભય રાખીએ. આ રીતે અરસપરસ ભય ને અવિશ્વાસ ઊભાં થયાં છે. ખરી રીતે આ ભય હોવા ન જોઈએ. પ્રાણી અને માનવી વચ્ચે તે અભય અને વિશ્વાસ હવે જોઈએ!
ભગવાનનાં ઘણાં વિશેષણોમાં એક વિશેષણ છે મચરયાળ કેવું સુંદર છે. આ વિશેષણ! ભગવાન અભયના દેનારા છે. દુશ્મનનેય ભગવાન તરફથી ભય નહિ, કૂર પ્રાણ પણ ભગવાન પાસે અભય થઈને આવે. એટલે ભગવાન સાચા અર્થમાં દાતા છે. આપણે એમના જ ભક્ત છીએ, પણ આપણે દાતા
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
૧૧૭ નહિ, પણ ખાતા –જેનું મળે તેનું ખાધે જ જઈએ.
- ભગવાન બધુંય જાણે છે. શું કર્યું, શું કરે છે ને શું કરશે. બધુંય જાણવા છતાં એનાથી ભય નહિ. ખૂન કરીને ગયેલે પૂની પણ દયા માટે પ્રભુ પાસે જાય તે પ્રભુ સભા વચ્ચે એમને કહે કે “અલ્યા ખૂની !તું અહીં કેમ આવે?' એ કરુણાસાગર તો એના ઉપર પણ ક્ષમા અને અભયની દષ્ટિ જ નાખવાના. એટલે પાપી પણ એમની પાસે ભય વિના જઈ શકે છે.
જ્યારે તમારી દશા કેવી છે? કેઈકની જરાસરખી ય વાત જાણતા હો, તે દમ મારતા ફરઃ કહી દઈશ હોં, હું તારું બધું ય જાણું છું. તારી ચાટી મારા હાથમાં છે, એમ કહેતા જાઓ ને તમારે સ્વાર્થ એમની પાસેથી કઢાવતા જાઓ. તરવાર જેવી તીખી વાણું હોય, ખાબેચિયા જેવું મુદ્ર હૃદય હોય, કાગડા જેવી દેષ ગષક દષ્ટિ હોય, અને શિયાળ જેવી વાર્થસાધુ બુદ્ધિ હોય, એવા માણસે અભયદાનને જીવનમાં કઈ રીતે લાવી શકે? એવા માણસનું મન પ્રાણી માત્રના કલ્યાણમાં રમે એમ તમને લાગે છે? એવા માણસો માટે તો એમ જ કહેવાય કે બીજાનું ભલું ન કરે તે કાંઈ નહિ પણ કોઈનું બૂરું ન કરે તે ય સારુ
અભય માટે જોઈએ અર્પણનું શૌર્ય, ધર્મભાવથી તરબળ હૃદય, નિર્ભય સત્યમિત વક્તવ્ય, અને હૈયાની ઉત્કટ ઉદારતા-આ ગુણો આવે ત્યારે માણસ દાતા બને છે. જેણે સાચા દાનને ઇતિહાસ સર્જ્યો છે, તે આવા ગુણોવાળા હતા. એટલે જ આ સુભાષિતમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે આવા પ્રકારના દાતો હોય કે ન પણ હોય ! નહિ તે ભાવ વિના
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
હવે તા જાગે!!
પૈસા વેરનાર દાતાઓની કચાં ખાટ છે ? સામાન્ય રીતે ધન વાપરનારા ઘણા મળશે, પણ આવા જગતકલ્યાણમાં રાચનારા, સૌના ભલામાં ખુશ થનારા, બહુ એછા હશે. જીવનશિલ્પીએની ઇચ્છા આપણને સાચા અર્થમાં દાતા બનાવવાની છે. મારી નજર અત્યારે ઘડિયાળ પર જાય છે. એ કહે છે કે સમયની મર્યાદા થઈ ગઈ છે. હવે હું મારા વિષયને વધારે ન લંબાવતાં એટલુ જ કહીશ
સૌનું કલ્યાણ થાઓ.
સૌ એક બીજાના કલ્યાણમાં લાગી રહે. સૌના દોષ નષ્ટ થાઓ.
જીવ માત્ર સુખની દુનિયામાં સફર કરી.
આ પવિત્ર ભાવનાની નૌકામાં આપણે આપણી જીવન
યાત્રા વ્યતીત કરીએ એવી શુભેચ્છા.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬ ] ચાર મંગળ
चत्तारि परमंगाणि, दुहहाणिह जंतुणा । माणुसत्त सुई संद्धा, संजमम्मि अ वीरिअं | -ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર
આ ચાર સાધને આ જીવને મળવાં ઘણાં જ દુભ છેઃ માનવતા, ધર્માંશ્રવણ, શ્રદ્ધા અને સયમમાં વીના -પરાક્રમને-ઉપયાગ.
વિદાય વેળાએ પિતા જેમ પેાતાના સુપુત્રાને છેલ્લી વારની ભલામણ કરે છે, તેમ ભગવાન મહાવીરે પાવાપુરીમાં દેડ છેડતાં પહેલાં માનવજાતને આ ચાર અંગે! કહ્યાં. ‘મહાનુભાવે ! આ વિશ્વમાં આ ચાર અંગ પરમ મંગળ છે: મનુષ્યત્વ, શાસ્ત્રનું શ્રવણ, શ્રદ્ધા, અને સયમમાં પુરુષા.' '
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
હવે તે જાગે! મહત્તા મનુષ્યજન્મની નહિ, મનુષ્યત્વની છે. મનુષ્યત્વ વિના આ મનુષ્યજન્મ ભયરૂપ છે. આજે વિશ્વમાં મનુષ્ય તો અબજોની સંખ્યામાં છે, પણ મનુષ્યત્વ ન હોવાને લીધે, આટલા વિજ્ઞાનનાં સાધનો હોવા છતાં, અશાંતિ છે, હિંસા છે, જ્ય છે.
ચતુર માણસ પોતાના ચાતુર્યથી અન્યને છેતરી રહ્યો છે. બળવાન માણસ પિતાના બળના પ્રતાપે બીજાને દબાવી રહ્યો છે. સત્તાવાન માણસ પોતાની સત્તાથી સામાને નિર્દય રીતે કચડી રહ્યો છે. શ્રીમંત માણસ પિતાના ઘનના જેરે માણસને ગુલામ ગણી ખરીદી રહ્યો છે. આ બધું બની રહ્યું છે, કારણ કે મનુષ્યત્વ નષ્ટ થઈ રહ્યું છે.
મનુષ્યત્વ એ ગુલાબનું ફૂલ છે. ફૂલને ઉષ્ણ જળમાં ઉકાળશ, તો એ પાણીને ગુલાબજળ બનાવશે, એને ઊકરડા પર ફેંકશો તો એ ત્યાં જવું પડ્યું સુવાસ પ્રસરાવશે. એને કેાઈ સુંદરી વેણીમાં ગૂંથશે તેય એ ત્યાં શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરશે, અને કેઈ ભક્ત એને પ્રભુના મસ્તક પર ચઢાવશે તોય તે એટલી જ નમ્રતાથી સૌરભ મહેકાવશે. એને ગમે તે સ્થાનમાં મૂકે, પણ એ પિતાનો ધર્મ નહિ ચૂકે.
મનુષ્યમાં મનુષ્યત્વ જીવંત હોય છે, ત્યારે એ પણ સુમનની જેમ મહેકતું હોય છે. એ જે ચતુર હોય તો ભેળા માણસને બુદ્ધિભરી સલાહ આપે, એ લેખક હોય તે શિષ્ટ સાહિત્ય સર્જીને સમાજને સન્માર્ગે વાળે, એ બળવાન હેય તે નિર્બળનું રક્ષણ કરે, એ સત્તાવાન હોય તે પ્રજાને સહાયતા આપે, ને ધનવાન હોય તે એ નિર્ધનને મિત્ર બને; કારણ કે એનું મનુષ્યત્વ એને આવાં સારાં કાર્યો કરવા
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર મંગળ
૧૨૧ અવિરત પ્રેરતું જ હોય છે.
સૂર્યને પ્રકાશ જગતને લોકવ્યવહારમાં પ્રેરે છે, તેમ મનુષ્યત્વ ભલાઈની પ્રવૃત્તિમાં પ્રેરે છે, સૂર્યના પ્રકાશમાં પ્રાણીસમૂહ અભય હોય છે, તેમ મનુષ્યત્વના પ્રકાશમાં માણસને પ્રત્યેક વ્યવહાર અભય હેય. આજ તમે જોશો તે મનુષ્ય સામા મનુષ્યથી ચેતીને દૂર દૂર ચાલે છે, કારણ કે મનુષ્યત્વને હાસ થયે છે, માટે મનુષ્યજન્મને મંગળમય બનાવવા મનુષ્યત્વની પુનઃ પ્રતિષ્ઠા કરે.
બીજું મંગળ છે–શાસ્ત્રનું શ્રવણ. મનુષ્યત્વનો વિકાસ કરવામાં શ્રવણ ખૂબ સહાયક બને છે. માણસનું મન પાણી જેવું છે. એ સદા નીચાણવાળા પ્રદેશમાં જતું હોય છે. એમાં પણ જે ઢાળ મળી જાય તે પૂછવું જ શું! એને વેગ દ્વિગુણિત થઈ જવાને-ખૂબ જ વેગથી નીચે જવાનું. માણસનું મન નીચે જઈ જ રહ્યું હતું, એમાં વાસનાથી ભભૂકતું રંગીલું વાતાવરણ મળ્યું, માણસને ઉન્મત્ત બનાવે એવાં નિર્લજજ નૃત્યે વધ્યાં, ડગલે પગલે વિલાસી ગીતનું શ્રવણ વધ્યું, અને મન વધારે ને વધારે અધોગામી બન્યું.
આવા સંયોગોમાં નીચે લપસતા મનને ઊંચે લઈ. જનાર હોય તે તે સલ્લાસ્ત્રવું શ્રવણ છે. જેમ પંપથી પાણી ઊંચે જાય છે. તેમ મહાન પુરુષોના જીવન શ્રવણથી માણસનું મન ઊર્ધ્વગામી થાય છે. અને જેનું મન પવિત્ર હોય છે, તે જ આનન્દમાં રહી શકે છે.
આનન્દ જગતની વસ્તુઓમાં નથી, પણ નિર્મળ મનમાં છે. મનમાં નીચતા હોય, અપવિત્રતા હોય, અંધકાર હોય,
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તેા જાગા
પણ તેને નિર્ભીય ઊંડે ઊંડે વેદનાના
૧૨૨
ત્યારે તે અનેક સાધના હોવા છતાં આનંદ મળતા નથી. અને કેટલીકવાર તેા દંશથી માણસ પીડાતા હોય છે.
અહી ભગવાને વાચન કરતાં શ્રવણ એટલા માટે કહ્યું કે, એથી ચારિત્રશીલ પુરુષના સાનિધ્યને લાભ મળે. એની વાણીમાંથી નીતરતી ચારિત્ર્યની ઉષ્મા શ્રોતાના હૈયાને ભરી દે.
શિયાળામાં અગ્નિ પર લખેલ વિવેચન વાંચવાથી ઉષ્મા નથી મળતી, પણ અગ્નિના સાનિધ્યથી જ ઉષ્મા મળે છે, તેમ પુસ્તકના વાચન માત્રથી આપણામાં પરિવન નથી આવતું, પણ ચારિત્ર્યવાન પુરુષોની ઉપાસનાથી આપણા જીવનમાં ત્યાગની ભાવના આવે છે. અને એ આદશ માનવીની છાપ, ઉપદેશની સાથે સાથે આપણા હૈયા પર અકિત થાય છે.
અહી... એક વાત ખૂબ સૂચક છે. આપણે જેને સાંભળીએ તે ત્યાગી હોવા જોઈ એ. ત્યાગી એટલે માત્ર કપડાં બદલાવીને બેઠેલા નહિ, પણ નિઃસ્પૃહી ને સયમી. એવા નિઃસ્પૃહી પુરુષના મુખમાંથી નીકળેલ વાણી નિ`ળ જળનું કામ કરે છે. પાણીથી જેમ શરીરના ને વસ્ત્રાને મળ દૂર થાય છે, તેમ આવી વાણીથી આપણા આત્મા પર ચઢેલા મળના ક્ષય થાય છે.
ત્રીજુ` મ`ગળ તે શ્રદ્ધા. શ્રદ્ધા. એ માનવીનું પરમ ધન છે. માણસ પાસે જો શ્રદ્ધાની મૂડી હાય તા જ એ જીવનમાં પ્રગતિ કરી શકે છે. જ્યારે શ્રદ્ધા ખૂટે છે, ત્યારે માનવપ્રગતિ થંભે છે. જીવનના વિષમ ને વિકટ પથમાં માણસ શ્રદ્ધાના પાથેયથી જ આગળ વધી શકે છે, બુદ્ધિ કુ ંઠિત થાય છે,
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર મંગળ
૧૨૩
ત્યાં શ્રદ્ધા માર્ગ કરે છે. શ્રદ્ધાને આ જે તે વિજય નથી.
* માણસ કઈ પણ વસ્તુનો પ્રારંભ ત્યાં કરે છે, જ્યાં એને એ વસ્તુ પ્રત્યે શ્રદ્ધા હોય. પણ એ વસ્તુ પ્રત્યે શ્રદ્ધા ક્યારે જાગે ! જ્યારે એને પોતાના જીવનમાં શ્રદ્ધા હોય, પણ એને એ જીવનમાં શ્રદ્ધા ત્યારે જ જાગે જ્યારે એને પિતાના આત્માના અસ્તિત્વમાં અસીમ શ્રદ્ધા હોય.આવો આત્મશ્રદ્ધાવાન માણસ જ આખા જગત સામે બાથ ભીડી શકે.
ચોથું મંગળ તે સંયમમાં પુરુષાર્થ. માણસ ધન રળવામાં, એને સાચવવામાં, વિલાસ વધારવામાં પુરુષાર્થ કરે છે, પણ સંયમની વાતમાં એ પુરુષાર્થહીન બની જાય છે.
ભગવાન કહે છે કે તું તારે પુરુષાર્થ ભાગમાં નહિ, ત્યાગમાં કર. *
ભેગું કરવાનું કામ તે એક ભિખારી પણ કરી શકે છે, એમાં પુરુષની મહત્તા શી! એક ભિખારી પાસે બે ડબલાં હાય ને માર્ગમાં ત્રીજું ડબલું મળે, તે એને એ ઝોળીમાં નાખવાને. ભેગું કરવાનું એને ભેગવવાનું કાર્ય તે ભિખારી પણ કરી શકે.
મહત્તાત્યાગની છે. ત્યાગ માટે અમીરી જોઈએ. મહાન હૃદય જોઈએ, પ્રકાશમય દષ્ટિ જોઈએ. . . સંયમ એકદમ નથી આવતો. ઈન્દ્રિયોના ઘોડા તોફાની છે. એમને વશ કરવા કે પ્રબળ પુરુષાર્થ જોઈએ! એમના મમાં સંયમની લગામ ન હોય, તે તે આપણા જીવનને
ક્યાંય ફગાવી દે, કારણ જગત પ્રભથી ભરેલું છે. આવા પ્રભનભર્યા માર્ગમાં જીવનરથને સલામત રીતે લઈ જવે
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
હવે તો જાગો! હોય તે સંયમ વિના કેમ ચાલે?
ઘણા માણસો કુશળ હોવા છતાં જીવનમાં આગળ વધી શકતા નથી, એમને શક્તિ મળી હોવા છતાં અન્તિમ વિજય મળતું નથી, એનું કારણ એ જ કે, એ સંયમમાં નિર્બળ હૈય છે એથી એમની સાધના માત્ર વ્યર્થ જાય છે. માટે માનવ જીવનને વિજયવંતુ બનાવવા તમારી શક્તિઓને, તમારી આવડતને, તમારી બુદ્ધિને, તમારા પુરુષાર્થને, સંયમમાં ડે.
માનવજીવનની પરમ મંગળ એવી આ ચાર વાત ભગવાન શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં કહી છે.
આજ જગતમાં અશાન્તિને દાવાનળ પ્રગટો છે. શાન્તિની વાત માત્ર હવામાં જ છે. વાસ્તવિક જગતમાં તે બુદ્ધિશાળી માણસોને પણ કઈ માર્ગ દેખાતા નથી. ચારે બાજુ આગના ભડકા છે. એવા ટાણે માણસે “માણસ” બનવા માટે ને શાન્તિની દુનિયા ઊભી કરવા માટે પણ આ મંગળ સત્યને પ્રચાર સાહિત્યમાં કરો રહ્યો. અને આ અંગેને આચારમાં વણવાં રહ્યાં.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
બંન
[0]
સૌમ્ય પ્રકૃતિ
સૌમ્ય પ્રકૃતિ એ એવા ગુણ છે કે એ જેની પ્રકૃતિમાં વણાય હાય તેને શાંતિ આપે છે, તેમ તેના સમાગમમાં આવનારને પણ શાંતિ આપનાર બને છે. આ ગુણુ આખા સસારને સુખમય બનાવનાર છે, મધુરી હવા ફેલાવનાર છે, અને દ્રઢ બંધાઈ ગયેલી મિથ્યા માન્યતાને કેવી રીતે ગાળવી તેના ઉકેલ કરનાર પણ આ સૌમ્ય પ્રકૃતિ નામના ગુણ જ છે.
સામા માણસની કાંઈક ભૂલને લીધે, તેને જોતાં, તમને અણગમા ઉત્પન્ન થાય, છતાં તમે તેને તક આપેા. જેમ તમને હૈયુ, લાગણી, ભાવના છે, તેમ તેને પણ તે અધુ છે. કદાચ તેણે ભૂલથી અગર સંસારના સચાગોની વિષમતાને લીધે કઈક ખરાબ કાર્ય કર્યું... હાય તેા પણ તમે તેને એકવાર જરૂર
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
હવે તે જાગે!
ક્ષમા આપો.
જેમ સાગરની અંદર ભરતીઓટ આવે છે, તેમ માનવીની ભાવનાઓમાં પણ ભરતી-ઓટ આવે છે. જેમ તમે પિતે કાંઈક ભૂલ કરી હોય અને તમને પશ્ચાતાપ થાય, અને પછી એમ થાય કે મને આ તકે માફી આપે, અને સજા ન કરે તે સારું, તેમ સામે માણસ પણ પશ્ચાતાપ કરીને તમારી પાસેથી માફી ઈરછે છે, નહિ કે સજા. .
માનવીની મહાન ક્ષતિ જે કઈ હોય તે તે આ છેઃ મનુષ્ય એટલે પિતાને ગુને, પિતે કરેલી ભૂલ, છુપાવવાને ઈચ્છે છે, તે કરતાં સામા માનવીને ગુને, તેણે કરેલી ભૂલ, પ્રગટ કરવામાં અનેકગણે આતુર હોય છે, પણ ઊંડા ઉતરીને વિચાર કરશે તે માલુમ પડશે, કે જેમ તમારું હૈયું ક્ષમા માટે ઝંખે છે, તેમ સામા માણસને પણ તમારા જેવી જ ઝંખના રહે છે, એની આ આખો પણ ક્ષમાની ભીખ માંગતી હોય છે. જેનામાં સામા માણસના હૈયાને-દિલને પારખવાની શક્તિ નથી તે માનવી નથી. એ માનવજીવન જીવવાને પણ લાયક નથી ! તેમ તમે પણ કેઈના સંજોગોને. વિચાર ન કરી શક્તા હો, સામાની લાગણીની કદર ન કરી જાણતા હે તો તમે પણ દાનની કોટીમાં જ ગણાઓ.
ઈતિહાસનું અવલોકન કરશે તો એવા અનેક દાખલાઓ મળશે; જે ઘણી ભયંકર ભૂલો કરવા છતાં કેઈક સુંદર તક મળતાં સુધરી ગયા, ઉન્નતિના શિખરે પહોંચી ગયા; આ વાત ધ્યાનમાં રાખી તમે વર્તનમાં સામા માટે એવી ભાવના કેળવો કે આજે એ ભલે બૂરો હોય પણ કાલે મારા સહવાસથી
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌમ્ય પ્રકૃતિ જરૂર સુધરશે અને તે માટે તમે તમારા હૃદયના દરવાજા ખેલી તેની વાત સાંભળો, તેને માટે તમારા હૈયામાં જે ગાંઠ બધાઈ ગઈ હોય તેને દૂર કરે, અને તેને જાતે જ સુધરવાની તક આપ, તેને અનુતાપ કરવાનો અવસર આપે; તે તે જરૂર સુધરશે. | સામા માણસની વાત સાંભળતાં તમે જાગૃત જરૂર રહે, ચેતતા જરૂર રહો, સાચા-ખોટાની પારખ કરતા રહો. પણ સાંભળો તે જરૂર ! અમાવાસ્યાની ઘોર અંધારી રજનીમાં પણ તારલા હોય છે કે નહિ ? તેનું થોડું ઘણું પણ તે જ ખરું કે નહિ? તે તારલાને ભસે પણ તેની સામે મીટ માંડે; તેને પાપી હૃદયમાં પણ તારલીયા જેટલું સત્વ તો જરૂર હશે! એ કાળા હૈયામાં પણ એક દિવસ ચંદ્ર જરૂર ઉગશે, પૂર્ણ કળાએ ખીલી નીકળશે. આ દષ્ટિ કેળવીને તમે તેને તક આપવામાં ઉદાર બને. તમારી જાત માટે જે વિચાર કરે છે, તે સામા માણસ માટે પણ વિચાર કરે. આપણે એમ ન માની લેવું જોઈએ કે હું સુવર્ણમાંથી ઘડાયેલું છું અને બીજા પિત્તળમાંથી બીજા બધા ખરાબ અને હું એક જ સારે છું; આવી કદાગ્રાહી દષ્ટિ જે તમારા જીવનમાં વ્યાપક બની ગઈ તે તમે સંસારમાં આગળ વધી શકવાના નથી. . . કેટલાક કહે છે કે, સગા બાપને વચન ઉપર પણ વિશ્વાસ ન કરવો, વિશ્વાસથી ડગલું ભરવા લાયક આ પૃથ્વી રહી નથી. દુનિયા એવી છે કે અવસરે ખસી જાય ! આવી માન્યતાવાળો માનવી પિતાના આત્માને આગળ વધારી શકતો નથી. હું એમ નથી કહેતા કે કોઈને પર તમે સંપૂર્ણ વિશ્વાસ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
હવે તે જાગે, મૂકી દે; હું તે એટલું જ કહું છું કે જાગૃતિપૂર્વકનો વિશ્વાસ તે તમે જરૂર રાખે. જાગૃતિપૂર્વકના પ્રકાશની અંદર જીવવું એ જીવનની કેઈએર લહેજત છે, એથી મધુરતા અલૌકિક છે જ્યારે પ્રેમનું વાતાવરણ વિશ્વાસની સુવાસથી મિશ્રિત અને છે, ત્યારે આપણું જીવન કેઈ અલૌકિક બની જાય છે.
આજે આપણે અવિશ્વાસને લીધે જ સત્ય ને અસત્ય, હિંસાને અહિંસા, દૈવી સંપત્તિને આસુરી સંપત્તિ, પાશવંતા ને માનવતા વગેરેને પૂર્ણ રીતે સમજી શક્તા નથી. સંસારમાં પ્રકાશ પાથરી શકતા નથી, અને આત્માને ઉન્નત બનાવી શકતા નથી. ' .
અવિશ્વાસના અંધારાને લીધેજ સામા માણસના હૃદયમાં જે અવિશ્વાસનું અંધારું હોય છે તે આપણું હૃદયમાં પેસી જાય છે. સૌમ્ય પ્રકૃતિ નામના ગુણનો સ્વભાવ પ્રકાશ છે. અને તે આવતા અંધકારને અટકાવે છે, રોકે છે, તેને અવરોધ કરે છે.
પ્રકૃતિ નામનો સદ્દગુણ એ આપણને ઉદ્દઘોષણા કરીને કહે છે કે, સહિષ્ણુ બને, ને સંસારમાં કડવા ઘૂંટડા ગળી જતાં શીખો આટલું જ નહિ પણ ઝેરના ઘડા પીતાં પણ શીખે. સંસારને જે શાંતિમય, પ્રેમમય અને ભાવનામય બનાવવું હોય તે આ સૌમ્ય પ્રકૃતિ નામના ગુણની સુવાસ જીવનમાં મહેકાવી દે !
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮ ]
જીવનમાંધર્મ
धर्मस्य फलमिच्छन्ति धर्मे नेच्छन्ति मानवा: फलं पापस्य नेच्छन्ति, पापं कुर्वन्ति सादरा : માણસા ધનું ફળ-પરિણામ ઇચ્છે છે, પણ તેમને ધમ આચરવેા નથી. એમને પાપનું ફળ જોઈતું નથી, છતાં પાપ આપે! દિવસ પ્રેમપૂર્વક કરે જ જાય છે!
"
જીવન વ્યવહારમાં ધર્માંની અગત્ય શી છે, તેના આજે અહી' વિચાર કરવાને છે. જગત આખુ આબાદી, સુખ શાંતિ, આનંદ અને સંપત્તિની ઇચ્છા કરે છે, પણ તે મળે શાથી ? કારણના વિચાર કોઈ કરતું નથી ! કા જોઈ એ છે, પણ કારણુ નથી જોઈતું ! પણ એ બને કેમ ? ધર્મ સત્યનુ' વૃક્ષ છે, અને
૯
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
હવે તો જાગે ! સુખ ધર્મનું ફળ છે, ફળ કોને હોય? ઝાડને હેય..ઝાડ વાવીએ નહિ તો ફળની પ્રાપ્તિ કયાંથી થાય? કેરીઓ જોઈએ છે, પણ આંબો વાવો નથી. ધર્મનું ફળ મેળવવું છે, પણ ધર્મ આચર નથી, તે ફળ કેવી રીતે મળે? : - પાપનું ફળ બરબાદી, દુઃખ, અશાન્તિ, શોક અને દરિદ્રતા છે. પાપ દુર્વનિત સારાઃ ચોવીસે કલાક પાપમાં રચ્યાપચ્યા રહેવું છે, પાપની પ્રવૃત્તિ કરી છે, પાપમય જીવન જીવવું છે, અને પુણ્યના ફળની આશા રાખવી છે, તે કેવી રીતે બને? ગમાર પણ એ વિચાર નહિ કરે કે બાવળનાં બી વાવીએ અને આંબે ઊગી નીકળે!
જીવનમાં પાપનું પરિબળ છે. વાણી, વર્તન અને વાચન મુખ્યત્વે વિલાસ તરફી છે, અને ફરીયાદ કરીએ છીએ કે સુખ મળતું નથી! પણ સુખ આવે કયાંથી? સુખ જોઈતું હોય તે ધર્મમય જીવન બનાવે; પણ ધર્મની વાત આવે ત્યાં તે કહેશો કે કુરસદ નથી. પણ યાદ રાખજે, કે એક દિવસ તમારે પરાણે -અનિચ્છાએ પણ ફુરસદ કાઢવી પડશે, અને તે અંતિમ પળે તમારું ઘર ગમે તેટલા વૈભવથી છલકાતું હશે તો તે આકરું લાગશે, ભારે પડશે. આ જ સુખનાં સાધનો એ વખતે ભયંકર લાગશે. આજે અહીં પણ કેટલાય એવા બાહ્ય દષ્ટિએ સુખી દેખાતા માણસો હશે, જેમના અંતરને દુઃખને કઈ ગુસ કડો સતત કોરી ખાતો હશે!
મસાલે નાખી દૂધપાક બનાવ્યા હોય, અંદરથી સુગંધી મહેક આવતી હોય, તેને પીવા મોં સુધી કટરે લઈ જઈએ, ત્યાં કેઈકહે કે એમાં ઝેરનાં બે બિંદુઓ પડયાં છે, તે આપણે
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધમ
૧૩૧
તરત એ કટારા ફેકી દઈએ છીએ, તેને પીતા નથી. શું કારણ ? કારણ એ કે વસ્તુ સુ'દર છે, તેના પ્રતિ પ્રીતિ પણ તે પ્રેય છે તેવી શ્રેય નથી : વસ્તુ સુંદર હેાવા છતાં પણ મારી નાખે તેવી તે ચીજ છે. તેમ જ્યાં જ્યાં ધર્મ નથી ત્યાં ત્યાં બધું હાય તે પણ ઝેરમિશ્રિત છે. ધર્મ વિના જીવનમાં સુખ નહિ, શાંતિ નહિ. જેમ શરીર સારું ન હેાય તે ગમે તેટલા પૈસા હાય તે પણ માણસને ચેન પડતું નથી, તેમ જીવનમાં ધમ ન હોય તેા બહારની ગમે તેવી વસ્તુઓ પણ આત્માને શાંતિ આપી શક્તી નથી. અંતર ઉજ્જડ છે
ວ່າ
જગત પર નજર નાંખા ! બહારથી સુખી દેખાતા માનવીઆ 'તરથી ખળી રહેલા જણાશે. તેમને મહારથી જોનાર કાઈ ભલે કહે કે, ‘ ભાઈ ! તમે તે પરમ સુખી છે.’ પણ સાંભળનારનું અતર જાણતું હેાય છે કે તેમના અંતરમાં કેટલા કાંટા ભર્યો છે ! પાતાની પીડા પેતેિ જ જાણે. કપડાં ઉતારે ત્યારે શરીર પરનાં ગૂ’મડાં દેખાય. બહારથી તે સૌ કહે કે ભાઈ દસ લાખના ધણી .છે, બબ્બે મેટર છે, અને આલીશાન બંગલા છે. શો વૈભવ છે! પણ એકાન્તમાં એને પૂછશો તેા કહેશે કે, ‘ આ , અધુ છે, પણ ભાઈલા ! અંતરના માગ ઉજ્જડ છે. અંતરને તેા આ ઉકરડા લાગે છે.’ જીવનમાં ધર્માંનું સંગીત નથી તેથી જ બહાર ને અંતરમાં ભેદ છે.
• ......તમે છાપામાં વાંચ્યુ હશે. એક કરોડપતિ વિમાનના અકસ્માતમાં મરી ગયા. એ ઘણા વૈભવશાળી હતા, પેાતાની આવડતથી તેણે પૈસાને તેા ઢગ કર્યાં હતા, અને ઝવેરાતની
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
હવે તે જાગે! પેટીઓ ભરી એ બહારગામ વિમાનમાં જતાં હતું. રસ્તામાં વિમાન સળગ્યું, અને આકાશમાં એ પણ સળગે. ધરતી અને આકાશ વચ્ચે એનું કરુણ મૃત્યુ થયું. આ સુખ! મરતી વખતે ભગવાનનું નામ સંભળાવનાર પણ કેઈ ન મળે ! અને હાય ! હાય ! કરતે વચમાં જ મરી પડે. આવાં કરુણ મૃત્યુ સાંભળીએ છીએ ત્યારે કમકમાટી છૂટે છે.
કેટલાક રસ્તામાં ગાતા ગાતા જાય છેઃ “ દુનિયાકી મઝા લે લે, દુનિયા તુમ્હારી હૈ” પણ હું કહું છું કે “દુનિયા તમારા પૂર્વજે કે મહાન ચકવતીઓની પણ નથી થઈતે તમારી કઈ રીતે થવાની છે? તમારા પૂર્વજે પણ “મારુ મારુ” કરતાં મરી ગયાં. એ શું લઈને ગયા ? કઈ વસ્તુઓ સાથે ગઈ? હા, જે સારાં કાર્યો કર્યા તે જરૂર સાથે ગયા, બાકી તે માથે પાપને ભાર જ. . નમિરાજનું દર્શત
તમને ખબર છે કે પાપનો ઉદય આવે છે ત્યારે મધુર વસ્તુઓ પણ અમધુર લાગે છે. કેયલને મધુર ટહુકો પણ કામે લાગે છે. નમિરાજ કેટલા વૈભવશાળી હતા? એ મહારાજવીને વૈભવને પાર નહિ. અંતઃપુર પણ સુંદરીઓથી ભરેલું પણ એક દિવસ એના દેહમાં ભયંકર રોગ ફાટી નીકળે. શરીર જવરની જ્વાળાઓમાં તપવા લાગ્યું, એ સળગતા અંગે પર ચંદનવિલેપન કરવા માટે એની યૌવનવંતી પત્નીઓ ચંદન ઘસવા બેઠી. સુંદરીઓના હાથે રત્નનાં કંકણ હતાં. જે રત્નકંકણ અને નૂપુરઝંકારના કવિઓએ ભારોભાર વખાણ કર્યા છે, જેના શ્રવણથી હૃદય નાચી ઉઠે અને દિલમાં રણકાર જાગે; એ જ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધર્મ
•
૧૩૩
કંકણનો મધુર અવાજ આજે શળની જેમ નમિરાજના કાનમાં ભોંકાય છે. એ કહે છે “આ કર્કશ અવાજ કયાંથી આવે છે?” એક વાર જેને સાંભળવાની એ ઝંખના કરતો હતો તે જ આજે એને ગમત નથી; કારણ કે શરીરમાં સુખ નથી. પાપનો ઉદય થાય ત્યારે તેનું પરિણામ દુઃખ તે સમયે વૈભવમાં શાન્તિ ન દેખાય તે સહજ છે.
મંત્રીએ કહ્યું: “આ અવાજ કંકણને છે.” નમિરાજ કહે: “મને આ કણ કટુ અવાજ ગમતું નથી.”
સ્ત્રીઓએ એક એક કંકણ કાઢી નાખ્યું અને ચંદન ઘસવા લાગી. થોડી વાર થઈ અને નમિરાજે પૂછયું : “કેમ! હવે અવાજ કેમ થતો નથી? ”
મંત્રીએ કહ્યું : “કેકણ બેને બદલે એક થવાથી. એકમાં શાન્તિ, બેમાં અશાન્તિ. આપણે શીખ્યા છીએ નેએકડે એક અને બગડે છે. એને અર્થ શો બે થાય એટલે બગડે
નમિરાજને માંદગીમાં કંકણમાંથી પણ આત્માના એકત્વનું ભાન થયું અને આત્મજ્ઞાની થયા. સમાધિ મરણ
વિદાયવેળાએ અનેકમાંથી આત્મા એક જ રહેવાને, સૌને પાછળ મૂકી એ આગળ વધવાને. આ પળ ઘણી જ * કપરી હોય છે.
જીવનના મર્મને ભેદી નાંખે એવી આ પળ હોય છે. આ સમયે પ્રભુનું નામ કેને મોઢે ચઢે? જેણે સારા કાર્યો ક્ય હાય, જેણે જીવનમાં પ્રકાશને વિચાર કર્યો હોય, તે
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
હવે તેા જાગા !
→
માણસ આવા સમયે પ્રભુનું સ્મરણ કરી શકે. આખી જિંદગી જે ઘૂંટયુ હશે, તે અંતસમયે આવીને ઊભુ` રહેશે. પણ જેણે જીવનભર પાપને, અંધકારને, વિચાર કર્યો હોય તેને કોઈ ‘નમા અરિહંતાણુ ' સંભળાવે તે ચે સાંભળવું ન ગમે; કેમકે જિંદગીમાં તે અંગે પ્રેમ કેળળ્યે નથી, તેનુ મહત્ત્વ એને સમજાયું નથી : એટલે છેલ્લી પળે એ નામનું સ્મરણ કરવું પણ આકરું લાગે છે.
મૃત્યુની નાખત વાગી હોય ત્યારે પ્રભુ-નામની બંસરી કયાંથી સ`ભળાય ? મૃત્યુની ભય’કર કલ્પનામાં એને આત્મા ગૂંગળાતા હૈાય ત્યાં શાંતિ કચાંથી હોય ? સમાધિ કેવી રીતે મળે ? ભગવાન પાસે રાજ ચૈત્યવદન કરતા હા, ને જે સૂત્ર ખેલતે હાય, તેને અ સમજતા હૈ, તે ખબર પડે કે આપણે ‘ જય. વીયરાય’માં શી માગણી કરીએ છીએ ! ધન નહિ, સ્ત્રી નહિ, પુત્ર-પુત્રી નહિ, પણ સમાધિ મરણની પ્રાના
કરીએ છીએ.
સમાશ્મિરણં પ્રભુ, મારે કાંઈ ન જોઈ એ ! મને સમાધિ મરણ મળે. શાંતિભયુ પ્રશાન્ત મૃત્યુ મળે.
આહ ! જ્ઞાનીએએ મૃત્યુને પણ સત્કાર્યું. એની પણ માગણી કરી ! જ્ઞાનીની મૃત્યુ માટે પણ કેવી તૈયારી!
• ગમે તે ઘડીએ જવાનું છે તેા દરેક માણસે મરવાની તૈયારી કરી રાખવી જોઇ એ. વેપારી તેા ડાહ્યા કહેવાય. પાણી પહેલાં પાળ બાંધે. તમે કહેશો અમને વેપારમાં સમજણ પડે. આમાં સમજ ન પડે. પણ જ્ઞાનીએ કહે છે કે આને પણ સમજે જ છૂટકા છે. નહિ સમજો તેા અંતસમય બગડી જશે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધર્મ
૧૩૫ શ્રી વસ્તુપાળ ને તેજપાળ પણ તમારી જેમ સંસારી હતા, પણ એમનું જીવન ધર્મમય હતું. એમણે એમને વૈભવ આબૂનાં સંગેમરમરમાં ને આરસમાં કેરીને એમના વૈભવને, એમના જીવનને, અમર બનાવ્યું. એમનું મૃત્યુ થયું, પણ તે ક્યાં? જાણે યાત્રાને બહાને મરણની સામે ગયા! એમણે મૃત્યુને. પણ શરમાવ્યું !
એ જ પ્રસંગે ગુજરાતના મહામંત્રી શ્રી ઉદયનનો છે. એમનું વીરમૃત્યુ વિચારવા જેવું છે. ગુજરાતને એની પૂરી પિછાન નથી. શ્રી. મુનશી જેવા કેટલાક લેખકે એ ઐતિહાસિક સાહિત્યને અન્યાય કર્યો છે. ઈતિહાસનાં તેજસ્વી પાત્રોને પોતાની મનસ્વી વૃત્તિઓથી રંગીને પિતાના માનસનું પ્રદર્શન કર્યું છે. પ્રતાપી પાત્રોની પવિત્રતા સામાન્ય માનસમાં આવતી જ નથી.
મહા મંત્રી ઉદયનને શ્રી. ક. મા. મુનશીએ પિતાની નવલકથાઓમાં સાવ હીણા ચીતર્યા છે. એમની એ નવલકથાઓ જાણીતી અંગ્રેજી નવલકથાઓની પુનરાવૃત્તિઓ જેવી છે. એમાં જે જે પાત્ર હતાં, તે તે પાત્ર પોતાની નવલમાં ખડાં કરવાં, નેિ એને ઈતિહાસને આભાસ આપવા એમણે સોલંકી યુગ પસંદ કર્યો. અને એ વખતનાં પાત્ર ને મનફાવતાં ગઠવીને ગમે તે રીતે ઘડ્યાં છે. - તેઓએ એક પ્રસંગે જાહેર કર્યું હતું કે મુંજાલને ' ઠેકાણે પહેલાં શાંતુ મૂક્યો હતો, પણ પછી ફેરવી નાખ્યો.
મંજરી એમની કલ્પનાનું પાત્ર છે! આમ એમણે નવલકથાને રિસ જમાવવા ગુજરાતનાં પ્રતિભાશાળી પાત્રોને ખુરદ કરી નાખે છે. ઈતિહાસના સત્યને ભ્રષ્ટ કર્યું છે.
ધી જિયા કરે છે. કેટલાક જાતને અાજે છે
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
' હવે તો જાગે! આ વખતે એક ભરવાડનું દષ્ટાંત યાદ આવે છે. સ્ત્રીપુરુષ નદી ઊતરતાં હતાં. સ્ત્રીએ પોતાના પગે સુંદર મેંદી મૂકી હતી. પુરુષને એનો મેહ હતો. સ્ત્રીને પગે પાણી ન અડે એ માટે એણે સ્ત્રીને અવળી પકડી. માથું નીચે ને પગ ઉપર. સ્ત્રી પાણી પીને મરી ગઈપણ પેલા પુરુષે કહ્યું:
“ભલે જીવ ગયે. પણ રંગ તો રહ્યો. '
આમ ગુજરાતના આ જાણીતા નવલકથાકારે નવલકથાને ‘ટેસ્ટ જાળવવા કેટલાંય મહાપ્રતાપી પાત્રોને ખુરદ કરી નાખે છે. આજના ઉદાર યુગમાં શ્રી. મુનશી જેવાએ એ પાત્રોને ન્યાય આપી પોતાના અપકૃત્યનું પ્રાયશ્ચિત કરવું ઘટે. આ તે એ પ્રાસંગિક વાત થઈ હવે આપણે મૂળ વાત પર આવીએ ગુર્જર ઈતિહાસના ઘડવૈયાઓમાં મહામંત્રી ઉદયનનું સ્થાન અનુપમ છે.
' એંશી વર્ષના મહાયોદ્ધા શ્રીઉદયન મૃત્યુશય્યા પર પડ્યા છે. સમરાંગણની એ ભૂમિ છે. એમણે સૌરાષ્ટ્ર પર કંપ વિજય તે મેળવ્યું, પણ દેહ ઘાથી જર્જરિત થયો છે. વિદાય વેળાએ એમને ગુરુ-દર્શનની પ્યાસ જાગી. જેણે સમગ્ર જીવનમાં દેવ-ગુરુ-ધર્મની ઉપાસના કરી છે, તેને તે અત્યારે કેમ વીસરી શકે? એમણે કહ્યું: “મને એક જ ઈચ્છા છે. પ્રભુનું નામ સંભળાવનાર કોઈ ત્યાગીના સાનિધ્યમાં મારે દેહ છોડું...
આ સમરભૂમિમાં ત્યાગી સાધુ લાવવા ક્યાંથી? રણ મેદાનમાં એક તરગાળ હતે. એણે સાધુનો વેશ ભજવવા હા કહી. એ સાધુને વેશ પહેરી હાજર થયા અને દૂરથી જ ધર્મલાભ કહી ઊભે રહ્યો.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધ
૧૩૭
મહામંત્રી શ્રી ઉદયન સાધુને જોતાં જ પથારીમાંથી અર્ધા બેડા થઈ ગયા. એમની આંખેામાં પ્રેમનાં ઝળઝળિયાં આવ્યાં. એમને થયું, મારું પુણ્ય કે અંતસમયે આવા ત્યાગી મહાત્માનાં મને દર્શન થયાં. એમણે ચરણ રજ લીધી, પેલાએ ‘તમે દ્વિતાળમ્ ' સંભળાવ્યું. મહામ’ત્રીનું માથું નમ્સ'. એમણે છેલ્લું શરણ લીધું. ‘ હિત શરળ વવજ્ઞમિ ’ અરહિતને શરણે જાઉ છું.
ઐસી દશા હે ભગવાન, જબ પ્રાણ તનસે નીકલે, ગુરુરાજ હા નિકટમે, ઔર્ ધ હો મેરે ધટમે જીવન ધમ મય ને પવિત્ર હાય તા જ એ સમયે ગુરુ યાદ આવે. મહામંત્રી શ્રી ઉદયને પ્રભુનું નામ જપતાં મૃત્યુનું શરણુ લીધું'. એ પછી રાજ્ય તરફથી તરગાળાને સારું ઈનામ આપવા માંડયું. ત્યારે તેણે તેને અસ્વીકાર કરતાં કહ્યું : ‘ના, દ્રવ્ય મારે ન ખપે. જે વેશના દર્શનથી મહામંત્રી જેવાનું મરણ સુધયું, જે વેશના ચરણેામાં શ્રી ઉદયન જેવા મહામંત્રી પણ નમે, એવા પાવનકારી પવિત્ર વેશ મળવા છતાં હું ઈંડુ તા મારા જેવા દુર્ભાગી કાણુ ? મને ત્યાગના પંથે જવા દો. હુ કોઈ જ્ઞાની ગુરુના શરણમાં જઈ, શાસ્ત્રનેા અભ્યાસ કરી, ચારિત્ર પાળી મારા જીવનને ધન્ય બનાવીશ. મને જવા દે : ‘અરિહંત' શરળ. પત્રનામિ.’
વેશ લઈને ભજવતાં આવડવા જોઈએ. તમે પણ મનુષ્યભવને વેશ ભજવે! છે ને ? છપ્પન ઇંચના ડગલે પહેરવા માત્રથી કાંઈ મનુષ્ય ન થવાય. બહારના વેશમાં સૌ સારા દેખાય છે, સારા દેખાવાના પ્રયત્ન પણ કરે છે; પણ ખરેખર સારા થવાના કેટલા પ્રયત્ન કરે છે? ફાટા પડાવવા
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
હવે તા જાગા !
જાએ ત્યારે કેવા દેખાએ છે? બહાર સુંદર અને અંદર બગાડ, આ કયાં સુધી ચાલશે ? અંતે પ્રભુના દરબારમાં તે અંદરનુ બહાર આવ્યા વિના નહિ રહે ને ?
કુદરતે આપણી છાતીમાં વિચારો જોવાની ખારી નથી મૂકી. એવી ખારી હોય તે શું પરિણામ આવે ? પેાલ બધી ઊઘડી જ જાય ને ! બધા દાવ પેચ દેખાવા લાગે ને! તમારા દિલમાં કાણુ રમે છે, અને કેવા વિચાર આવે છે, એ મધુ દેખાય તે! પછી તમારા કેાઈ સંગ પણ ન કરે! પેટના છોકરા પણ કહે કે તમે દૂર રહેા, સ્ત્રી પણ સભળાવી દે કે તમે કેવા છે, તે હવે જોઈ લીધા. પિત પણ કહી દે કે તું કેવી સતી છે, તે સમજાઈ ગયુ. પણ સારુ` છે કે એવી ખારી નથી. પણ દુનિયા ન જુએ તેા કાંઈ નહિ. અનંત સિદ્ધો તે જુવે છે ને ! પ્રભુ આપણા કાર્યના સાક્ષી છે; માટે મનુષ્યત્વની છબી ધમની ફ્રેમથી મઢા.
એક કવિ કહે
છે
‘નરભવ નગર સેહામણું પામીને કરજે વેપાર.’
ચારાશી લાખના ફેરામાં આ નરભવ નગર અનુપમ છે. મનુષ્ય દેહરૂપી ઉત્તમ અંદર મળ્યું છે. જીવન એવું બનાવે કે ગમે તે પળે મૃત્યુ આવે તે પણ મુખ ઉપર પ્રસન્નતા હાય, આજે તે અંતસમયે દવાખાને લઇ જાય, ત્યાં અભક્ષ્ય અને અપેય દવા પી પીને મૃત્યુ પામે! દવા. પીને કાઈ અમર થયું છે કે ?
અમરત્વને આરે
અમરત્વ કયાં છે ? ધ્રુવા અને ડૉકટરા અમરનહિ મનાવી
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધર્મ
૧૩૯
શકે. અમરત્વ માટે એક રૂપક છે. દેવેએ ઘણું કટે અમૃત શોધ્યું. પણ રાખવું ક્યાં કે જેથી તે માનવજાતને હાથ પડે નહિ.
એક દેવે કહ્યું: “પર્વતની ટોચ પર મૂકે.” જવાબ મળ્યો જે માનવ માઉન્ટ એવરેસ્ટ સર કરી શકે તે ક્યા શિખરે ન પહોંચે?” ત્યારે સંતાડવું ક્યાં?
બીજા દેવે કહ્યું: “પર્વતની ગુફામાં કે ખીણમાં સંતાડે.” ઉત્તર મળ્યાઃ “જે માણસોએ માઈલે ઊંડી ખીણો અને ખાણ ખોદી, તેલના કૂવા અને પાતાળકૂવા ખોદ્યા, તે ગુફાઓને રહેવા દેશે ખરા?
એટલામાં એક વિબુધ બોલ્યા: “અમૃતને એવે સ્થાને મૂકે કે જ્યાં માણસને શોધવાનું મન ન થાય.જેને વિચાર સરખોય ન આવે!” એટલે અમૃતને માણસના હૈયામાં મૂકયું. તે દિવસથી માણસ બહાર સર્વત્ર અમરત્વને શેાધતે ફરે છે, પણ અંતરમાં, પિતાના હૈયામાં તે તપાસતે જ નથી. એની સામે જ છે, એની જ ઉપર પગ મૂકી એ આગળ વધે છે !
જ્ઞાનીઓ આ વાતને સાદી ભાષામાં સમજાવે છે જેમ વને હે મૃગ કસ્તૂરી, લેવા મૃગમદ ગંધ’ હરણની ઘૂંટીમાં કસ્તૂરી છે પણ એ ત્યાં શોધતું નથી, જે દિશામાંથી પવન આવે છે, તે દિશા ભણે એ દોટ મૂકે છે! તેમ અમૃત આપણી પાસે છે, પણ આપણે અંતરમાં ડૂબકી મારતા નથી, અને જ્યાં ત્યાં શોધતા ફરીએ છીએ.
લેક ધર્મને બાહ્યાચારમાં શોધી રહ્યા છે. મંદિરમાં જઈ જોરશોરથી ઘંટ વગાડયા કરે છે, જાણે ભગવાનને જગાડતા ન હોય ! સૌને બાહ્ય ધર્મ જોઈએ છે, અંતરધર્મ અદૃશ્ય થતો
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
હવે તે જાગે!
જાય છે. અરે ભાઈ! સાચે ધર્મ અંદર છે, માટે અંદર આવોઃ
આજ વિજ્ઞાન વધ્યું છે, પણ આત્મ-વિજ્ઞાન વિના બધું નકામું છે. એ દુનિયાનું બધું અપાવશે, પણ અમરત્વ નહિ અપાવે. અમૃત આત્મામાંથી જ પ્રગટવાનું છે. દેહ ભલે પડે, પણ આત્મા નથી પડવાનો. આ દષ્ટિ આજના વિજ્ઞાનમાં ક્યાં છે!
શ્રી સાગરજી મહારાજ માંદા હતા. ભક્તોએ ડૉકટરને બોલાવ્યા. મહારાજશ્રીની છેલી સ્થિતિ હતી. ડૉકટરે તપાસીને ખાનગીમાં જઈ એક ભાઈને કહ્યું. “સીરિયસ છે.”
મહારાજશ્રીને કાને આ શબ્દો પડ્યા, એમણે કહ્યું, અરે ભલા ડૉકટર ! આ વાતને ખૂણામાં જઈને શું કહે છે? હવે ભય ક્યાં છે, કે ગભરાવાનું હોય? સમરાંગણના મરણિયા લડવૈયાને મૃત્યુને ભય કેવો ! એ લડવા માટે તે નીકળે છે. અમે મૃત્યુની સામે જંગ ખેલવા તે સાધુ થયા છીએ.”
આ સાંભળી સૌ નમી પડ્યા. મૃત્યુની છેલ્લી પળે પણ કેવું ધર્ય! મૃત્યુ પ્રત્યે કેવી બેપરવાઈ! કિંમત દેહની નહિ, પણ આત્માની છે! એ માટે એક સુંદર દૃષ્ટાંત આપું. જીવનનાં મૂલ્ય
એક કંજૂસ કરોડપતિનું શબ સ્મશાનમાં પડ્યું હતું. એ સ્મશાન નદીને કિનાર હતું. આ વહેતી નદીના કિનારે એક યોગી બેઠા હતા. એટલામાં એક ભૂખ્યું શિયાળ પેલા શબ પાસે આવ્યું, અંતે શબ પર તરાપ મારી. ત્યાં યેગી બોલ્યાઃ
રે રેઝન્યૂઝ! મુ% મુ% સલાનીવા નીગં વપુ ! શિયાળ ! રહેવા દે, રહેવા દે. આ નીચ દેહ છે. એની કાયા નિદાને પાત્ર છે, એને ખાઈશ તો તારી બુદ્ધિ પણ ભ્રષ્ટ થઈ જશે.”
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધર્મ
૧૪૧ શિયાળે કહ્યું: “બાપુ! મને ખૂબ ખૂબ ભૂખ લાગી છે. હું બીજું કાંઈ નહિ ખાઉં, હું માત્ર એના હાથે જ ખાઈશ.
યેગી કહે: “હાથે ન ખવાય, કારણ કે ત ાનવિય ર્ષિત આ હાથ દાનથી વેગળા રહ્યા છે. આ હાથે દાન કર્યું નથી. આ હાથથી એણે લૂંટ જ ચલાવી છે. આ હાથથી એણે નોટના બંડલે જ ભેગાં કર્યા છે. કેવી રીતે ભેગાં કર્યો છે, તેની તને ખબર છે? લૂંટીને, ફસાવીને, અજ્ઞાનમાં રાખીને, વિશ્વાસઘાત કરીને–ભેગાં કર્યા છે.”
આ વાત વિચારવા જેવી છે. ભેગું તે કર્યું પણ સાથે શું આવવાનું? પાછળ મૂકીને જવા માટે કેટલાં પાપ થઈ રહ્યાં છે પુષ્યને સૂર્ય તપે છે, ત્યાં સુધી પિસાને પ્રકાશ આવે છે, એ આથમતાં આત્માનું શું ? - જબ લગ તેરે પુણ્યકા, આયા નહીં કરાર,
તબ લગ સબકુછ માફ છે, ગુના કરે હજાર. જ્યાં સુધી પુણ્ય છે ત્યાં સુધી ધમધોકાર ચાલે. ઊંધું નાખશે તેય સીધું પડશે. પુણ્યને કરાર પૂરે થશે, એટલે પાપને વારે આવશે. પછી સવળું કરશો તોય અવળું પડશે. લક્ષ્મીને રાખવા માગશો તેય તે તાળી દઈને ચાલી જશે. અત્યારે તમારી પાસે છે, ત્યારે તમે વાપરે, નહિ તે લક્ષ્મી તમારી પાસે કઈ રીતે ટકે ?
આજ તે લોકેની એવી વૃત્તિ થઈ છે કે, હું આખા ગાસનું ખાઉં, મારું ખાય એનું નખેદ જાય. એવી વૃત્તિ હોય ત્યાં ઉદરંતા કેમ સંભવે ? આવા માણસો કદાચ દાન કરે છે તે પણ કીર્તિ માટે પાંચ હજાર રૂપિયા આપને બીજે
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
હવે તે જાગે!
દિવસે કયાં જુએ? છાપામાં, છાપામાં પિતાના સમાચાર અને ફેટા ન જુએ તે પેટમાં ગોટા જ ઊપડે ને!
દાન એક પ્રકારને વ્યાપાર ન બનવું જોઈએ. દાનવીર પુરુષએ પાલિતાણામાં મંદિરનું નગર ઊભું કર્યું, પણ કયાંય નામ ન મળે. આજ તે એક “પટ' કરાવે તેય અંદર નામ કતરાવે ! અને એકલું પિતાનું કે પોતાના પિતાનું નહિ. પણ ઘરમાં હોય તે બધાનું. શું કીર્તિ ભૂખ ?'
તમે કહેશો: ‘અમે અમારા પિસા આપીએ તે બદલે ન માગીએ?? પણ તમને પૂછું છું કે તમે આ પિસા લાવ્યા ક્યાંથી? ગરીબ પાસેથી ને ? તેં જેમના છે, તેમને આપે છે, તેમાં આટલા શાના કુલાઓ છે ? એક ઠેકાણે ટેકરે છે, એને અર્થ એ જ કે બીજે ઠેકાણે ખાડે પડે છે!
પહેલાંના જમાનામાં સુખી માણસે ઘરમાંથી નીકળતા ત્યારે અપંગ માણસો તેમની વાટ જોઈને બોલતા, લૂલા, લંગડા, આંધળાંઓનું એ પિષણ કરતા, અને ખિસ્સામાં સોના મહેરે પણ રાખતા.જરૂરિયાતવાળા સારા માણસને જોઈ સેના મહારથી પણ ખીસું ભરી દેતા. એવા દાતાઓ ગયા. આજ તો કેવા રહ્યા છે, તે કવિ કહે છે – . “દાતા દાતા મર ગયે, રહ ગયે મમ્મીચૂસ,
લેને મેં કુછ નહિ, લડને મેં મજબૂત. આજ તો મોટરોનો મહિમા જાગે છે. મોટરની આગળ કેઈગરીબ આવેતે કચરાઈમરે. અને પાછળ પડતો ધુમાડાના ગોટા મળે. ગરીબો ધનિકે પાસે આશા ન રાખે તે કોની પાસે રાખે? કેઈ ગરીબ શ્રીમંતના બંગલા પાસે જાય તે ભે
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધમ
૧૪૩
ચાર જાણી ધક્કા મારે. જો કે કેટલાક સારા શ્રીમંતા હોય છે, પણ તે કેટલા ? આંગળાના વેઢા પર આવે એટલા જ ને ? ભીખ માગવા આવનાર તા ભિક્ષા માગે છે, અને જાણે આડકતરા તમને ઉપદેશ પણ દે છે, ‘શેઠ, ગયા ભવમાં અમારી પાસે પણ તમારા જેવા જ વૈભવ હતા, સ'પત્તિ હતી, પણ અમે ન આપ્યું એટલે અમારે તમારે ત્યાં માગવા આવવાને વારા આવ્યા, તમે આજ નહિ આપે। તા આવતા ભવે તમારે પણ અમારી જેમ માગવું પડશે માટે આપે....‘આ હાથ દાનથી શાલે છે, કંકણુ કે ઘડીયાળથી નહિ, હાથથી દાન ન અપાયું તેા એ શિયાળ જેવા પશુના ખાવાના કામમાં પણ નહિ આવે. ચાંદા તો કાગડા પણ જોઈ શકે
ચેાગીએ જ્યારે શિયાળને કહ્યુ કે આ મૃત્યદેહના હાથે દાન કર્યું નથી, પણ લૂંટ કરી છે; માટે આ હાથ ખાવા લાયક નથી, ત્યારે શિયાળે કહ્યું : ‘આના બે કાન ખા’??
ચેાગી કહે : “નહિ. કાન પણ નહિ, શ્રૃતિપટૌ સારઐતિ ન્દ્રોહિÎ આ કાને ધર્મ કથા, સાંભળી નથી. દન કથા આ.કાનને સ્પી નથી. તેણે તે વિલાસી ગાણાં' શાંતિથી સાંભળ્યાં છે. દુનિયાના ન્યૂઝ સાંભળ્યા છે, આત્માના ન્યૂઝ સાંભળવાની એને ફુરસદ નથી મળી.
કાનને રાજકથા સાંભળવી ગમે. દેશકથા સાંભળવામાં રસ આવે.ખાવાપીવાની વાતમાં—ભેાજનકથામાં કાન સવળા થઈ જાય અને સ્ત્રીકથા આવે ત્યાં તેા એમાં તલ્લીન થઈ જાય,એકાગ્ર બની જાય : પણ નીતિકથા કાઢો તા ભાઈ ને ઝોકાં આવે, આળસ ચઢે. કહે કે સમય નથી. કદાચ કોઈ પ્રસ’ગમાં ન છુટકે
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
હવે તા જાગા !
સાંભળવા બેસી જાય તેા એવા શાહુકાર કે જરાય સાથે લઈ ને ન જાય ! સાંભળેલું બધું જ ત્યાં મૂકી જાય ! લઈ જાય તે ચેારમાં ખપે ને!
આત્માની વાત એક કલાક પણ સાંભળવા માટે સમય ન મળે તો માણસાઈ કઈ રીતે આવે ? માનવતા કઈ રીતે જાગે ? આત્મપ્રબેાધ કઈ રીતે થાય. ત્રેવીશ કલાક આ કાનમાં દુનિયાનું ઝેર રેડાઈ રહ્યું છે. એ ઝેરને ધાનાર કાઈ હાય તા વીતરાગની આ પવિત્ર વાણી છે. આ વાણીનાં પાણી ન મળે તે આત્માની મિલનતા કઈ રીતે ટળે ?
આખા દિવસ દુનિયામાં જોશે તેા નિંદા સિવાય કેાઈ ન મળે. ચાર માણસ ભેગા થાય તા નિંદા કરવાના, પ્રશંસા કોઈનાય મેઢ આવે છે ? આખા ધ્રુવસમાં તમે કેટલા માણુ– સના સદ્ગુણ જુએ છે ? અને દુર્ગુણ કેટલાના જુએ છે ? તમારા ધ્યાનમાં પહેલા ગુણ આવે છે કે અવગુણ ? ચાંદા જોવાનું કામ તેા કાગડા પણ કરી શકે છે; એ જ કામ માનવની દૃષ્ટિ કરશે તો માનવીની મહત્તા શી ?
પાપીઓના પાપો જ પાપીઓને મારશે. એની નિંદા કરી તમે શું કરવા તમારા આત્માને મલિન કરે છે. ? યાદ રાખજો કે નિંદા પણ દારૂ જેવી માદક વસ્તુ છે એને કેફ ચઢવા પછી માણસ ચૂપ રહી શકતા જ નથી. પછી તો એ વગર એલાવ્યા વિના પૂછ્યું પણ જેના તેના અવર્ણવાદ–નિ દા ખેલતા ફરવાને.
જુની કહેવત હતી : ચાર મળે ચેાટલા, તેાડી નાખે આટલા. હવે એ કહેવતને ફેરવવી પડશે. બહેનેાને ઘરની જવાબદારીને લીધે એટલા તાડવાની ફુરસદ રહી નથી. હવે તે
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધમ
૧૪૫
પુરૂષો જ ભેગા થઈ ને ચૂ’ટણીમાં ને ઉમેદવારીમાં આટલા તાડતા હાય છે. એટલે ચાર મળે ચાટલી તે! તેાડી નાખે (કેાકની) રોટલી ! સવારથી ઊઠીને પ્રભુનું નામ લેવાને બદલે એટલા પર છાપાં લઈને બેસી જાય, અને દાતણ કરતાં કરતાં છાપું વાંચતા જાય અને આખી દુનિયાનું જાણે પોતે ન જાણતા હાય એમ વાંચતા જાય ! બે-પાંચ એની પાસે બેસીને આવી વાત સાંભળી મનમાં ડાલતા જાય. અરે, આવી કારમી કાળી કથાએ સાંભળવા માટે આ કાન મળ્યા છે ? પત્રકારોના ધમ
આ સ્થળે એટલું કહેવું જોઈ એ. આજે કેટલાક પત્રકારો પણ પેાતાના ધમ ભૂલ્યા છે. પ્રજાને શું... પીરસવુંએ પત્રકારના વિવેક પર આધાર રાખે છે. પત્રકાર વિવેકી હાય તે પ્રજાને તારી શકે. પ્રજાને મહાન બનાવી શકે અને પ્રજા ઉન્નત ભાવનામય અને એવું સાત્ત્વિક સાહિત્ય પીરસી શકે. આજે ઉપદેશકાનુ સ્થાન છાપાઓએ લીધું છે. ઉપદેશક ખૂણામાં છે. પત્ર જાહેરમાં છે, પ્રજામાનસ ઉપર પત્રની અસર જેવી તેવી નથી. એ ધારે તે કરી શકે, એટલે પત્રકારની પ્રાજ્ઞા પણ વિવેક માગે છે; તેમ વાચકની પાસે પણ વિવેકના ચીપીયા હાય તા, એ ગ્રહણ કરવા લાયક ગ્રહણ કરે, ને નિદ્યતેમજ અયાગ્ય હાય તેને જતું કરે. આવે! વિવેક હશે તેા આ કાન ધન્ય થશે, નહિ તે આ કાન શિયાળના ખાવાના કામમાંય નહિ આવે. સૌદર્યના અશ્વના સવાર કાણુ થઈ શકે?
જોયું ? ચેાગીએ હાથને નિંદ્ય ગણ્યા, પવિત્રશ્રવણ વિનાના કાનને અયાગ્ય કહ્યા, ત્યારે શિયાળે પૂછ્યું' ‘તા આંખ ખાઉ' ?’
૧૦
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
હવે તે જાગે! ચગી કહે નેત્રે સાધુધિત્તેજોન રહિતે આ આંખોએ સાધુપુરુષનાં દર્શન નથી કર્યા, સાધુપુરુષે એને ગમ્યા જ નથી. સપુરુષને સામે આવતા જોઈએણે આંખ આડી કરી છે, આ આંખેએ સ્ત્રીઓનાં ઉદ્ભટ રૂપ જોવામાં જે જન્મારો કાઢ. રૂપમાં, રંગમાં, સૌંદર્યમાં આ આંખે ખેંચી ગઈ. જે વસ્તુને જોવાની ના પાડી ત્યાં આ નયને ઠર્યા, અને જ્યાં નયને ઠારવાનું કહ્યું ત્યાંથી ખસ્યાં. - તમે રસ્તા પરથી પસાર થાઓ છે ત્યાં જુઓ છો ને ? માણસોની આંખો ઠેકાણે હોય છે ખરી? એ કેવી આડી અવળી ભટકે છે? કેટલીકવાર તે આ આંખે એવા એવા સ્થાનમાં તલ્લીન થઈ જાય છે કે કેઈની સાથે અથડાય ત્યારે જ એને ભાન આવે. એથી જ તે અકસ્માતે (Accidents) વધ્યા છે? દેખાતા આંધળાઓની સંખ્યા આજે ઓછી નથી. આવા અને સાચાં સૌન્દર્ય–દર્શન ક્યાંથી લાધે ?
સંયમની લગામ જેના હાથમાં હોય તે જ સૌન્દર્યના અશ્વ ઉપર ચઢી શકે. આ આંખોને ચામડીના રૂપનો સૌન્દર્યને કે રસ છે તે જુઓ. ચિંતનાત્મક સાહિત્ય વાંચતાં આંખની પાંપણ પર ઊંઘ ચઢી બેસે, પણ સિનેમા કે નાટકમાં ઝોકાં આવે ખરાં? એનું કારણ એ જ કે આંખમાં વિકાર છે. વિકારને વિકારી વસ્તુ જ ગમે. સોંદર્ય કાંટો નથીઃ કુલ છે. '
એક કવિએ કહ્યું છે
‘Beauty is to admire and not to touch if it is touched it is spoiled.'
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
જીવનમાં ધર્મ - સૌન્દર્ય પ્રશંસા ભરેલી દષ્ટિથી જોવા માટે છે. સ્પર્શવા માટે નથી. સ્પર્શતાં નાશ પામે. પણ તે કયું સૌન્દર્ય ? આ ચામડામાં વસેલું કે પ્રકૃતિમાં વણાયેલું ? દેહદેશવાસી સૌન્દર્યને ઢનારી આંખે પાપી છે આવી આંખ એક સ્થાનથી બીજે સ્થાને અથડાયા કરવાની. એને સ્થિરતા ક્યાંથી હોય!આત્મદેશવાસી સૌન્દર્ય માટે કહેવાય છે શુદ્ધ પાપવિમર્થ એ સૌન્દર્ય શુદ્ધ છે, પાપને નહિ સ્પશેલું તે પવિત્ર છે. - આપણુ મહાકવિ કહે છે
એ રસતરસ્યા બાળ, રસની રીત ન ભૂલશે!
પ્રભુએ બાંધી પાળ, રસસાગરની પુણ્યથી.' - ચામડાની રૂપકડી પૂતળીઓની શોધમાં જ્યાં સુધી આંખે પછાડા ખાતી હોય ત્યાં સુધી તેનામાં સૌન્દર્યરસ ઉપાસિકા શુદ્ધ ચેતના છે, એમ કેમ કહેવાય! હું કહું છું, સૌન્દર્યના ભક્ત બનજે. એને પૂજજે. પણ તે સૌન્દર્ય આત્મિક હોવું જોઈએ. યાદ રાખજો સૌન્દર્ય કાટ નથી, ફૂલ છે. એનાં દર્શનથી ઘા ન વાગે, પણ હૃદય સુવાસિત થાય. ડિંખ લાગે ત્યાં સૌન્દર્ય નથી પણ વાસને છે. સિનેમા જઈને આવ્યા પછી હૈયું નિર્મળ અને હળવું નથી બનતું, પણ વિકલ્પના ભારથી ભારે બને છે. જ્યારે વીતરાગનાં દર્શનથી મન વિકલ્પથી મુક્ત બની હળવું ને સુવાસિત બને છે;
એટલે કવિએ કહ્યું છે; 1. અખિયનમેં અવિકારી જિનદા, તેરી અખિયનમેં અવિકારા,
શાંત રૂચિ પરમાણુ નિપાયા, તુજ મુદ્રા મહારા. 'હે ભગવાન ! તારી આંખમાં અવિકાર છે, કારણ કે
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
હવે તા જાગા !
શાંત અને પવિત્ર પરમાણુઆથી ઘડાયેલી તારી · મને હર મુદ્રામાં વિકાર કાંથી હાય ? અમારી આંખેા વિકારી છે; કારણ કે રાગ અને દ્વેષના અપવિત્ર પરમાણુએથી ઘડાયેલ અમારા દેહમાં અવિકાર કયાંથી હાય ! અમારા વિકારના અધકારને તારાં દુનની જ્યેાતમાં અમે ખાળવા માટે આવ્યા છીએ. એને તું ખાળી નાખ અને અમને પણ અવિકારી બનાવ.
આપણી આંખામાં શુ ભર્યું છે, તે આપણને દેખાતુ નથી. જેમ માં પર ડાઘ હોય પણ આપણને ન દેખાય અરીસા મળે તે જ આપણે આપણા મુખપર રહેલા ડાઘને જોઈ શકીએ. તેમ આગમશાસ્ત્રના અરીસા મળે તેમાં આપણી આખામાં રહેલા વિકારને આપણે જોઈ શકીએ, પણ આપણને તે જોવાની ફૂરસદ નથી. મેાહની મહાપ્રમાદ મદિરા પીને આપણા આત્મા ચકચૂર બન્યા છે; ઘેલા બન્યા છે. ધેનમાં એ પેાતાના દોષને! ટાપલા ખીજા પર ઢાળે છે.
એક માણસને અમદાવાદથી મુંબઈ જવુ હતુ. એણે મુંબઈની ટિકિટ કઢાવી અને પ્લેટફાર્મ પર આવ્યા, તે દારૂ પીને ચકચૂર અન્યા હતા, કેફમાં કઈ ગાડીમાં બેસવું એનું એને ભાન ન રહ્યું. તે આખુ ભણી જતી ગાડીમાં ચઢી બેઠે. ગાડી ઊપડી. મહેસાણા આવતાં ટિકિટ-ચેકર આવ્યા, અંગે ટિકિટ માંગી, ટિકિટ જોઇ એણે કહ્યું, આ તમારી ટિકિટ તા સુ’બકિની છે, અને તમે તે દિલ્હી મેલમાં બેઠા છે. તમે ભૂલ્યા છે ?
આ સાંભળી પેલા દારૂડિયા તાડૂકયા: ‘હું ભૂલું...? હું તા ખરાખર જોઈ ને બેઠો છુ'. પણ તમારા ડ્રાયવરે દારૂ પીધેા લાગે છે! એ મુંબઈ લઈ જવાને બદલે ગાડી આ બાજુ લઈ આવ્યા છે.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધર્મ
૧૪૯ એને નીચે ઉતારે અને કહે કે ગાડી પાછી મુંબઈ ભણી હાંકે.”
, વિચારે! દારૂ કેણે પીધે હતે? આવી દશા જગતની છે! પોતે ભૂલની અધીમાં અટવાઈ ગયું છે અને બીજાની ભૂલ શોધી રહ્યું છે. કેફમાં પિતાને પિતાના ગામની ખબર નથી. આપણું ગામ એ આ ફાની દુનિયા નથી. અહીં તે અલ્પ સમય માટે આવ્યા છીએ, અહીં વિસામે લીધા પછી અહીંથી આગળ વધવાનું છે. આપણું ધામ દૂર છે, ઉપર છે, સૂર્યને ચંદ્રનીયે પેલી પાર છે, જ્યાં સૂર્યને પ્રકાશ પણ ઝાંખે લાગે એવા પ્રકાશમય, સૌન્દર્યમય મોક્ષ-પ્રદેશને નિવાસી આપણે આ આત્મા છે. એને વિચાર સ્વપ્નમાં પણ આવે છે?
એક ગામમાં એક ભાઈએ પ્રશ્ન કર્યો, ત્યાં મેક્ષમાં - આઈ પીને વાતો કરવાની ખરી કે નહિ?”
મેં કહ્યું: “ત્યાં વાત કેવી? ત્યાં તે આપણો આત્મા અનંત જ્ઞાનમય-પ્રકાશમય હોય છે. વીતરાગને વાત કેવી?”
ત્યારે ફરી પ્રશ્ન કર્યો, “તો પછી વાત વિના અમારે સમય કઈ રીતે પસાર થાય? અમે તે મુંઝાઈ જઈએ.... * મને વિચાર આવ્યો કે જે લેકે વાત વિના રહી શકતા નથી. ઘંઘાટ વિના જીવી શકતા નથી, કોલાહલ વિના તેમને પિતાનું જીવન શૂન્ય લાગે છે, આવા માણસોને આ મેક્ષની અનંત પ્રકાશમય પ્રદેશની કલ્પનાય કયાંથી આવે? કેદમાં કદી સ્વસ્થ વિચાર આવતો જ નથી, મેહેનો પણ કેફ છે. એમાં આત્માની સહજને વાસ્તવિક દષ્ટિને વિકાસ કયાંથી હોય?
આત્માની નિસર્ગિક દષ્ટિ જાગે તે સમજાય કે આત્મા જ એક એવી ચીજ છે, જેને અગ્નિ બાળી ન શકે, પવન
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
હવે તે જાગે! સૂકવી ન શકે, તલવાર છેદી ન શકે, પણ ભીંજવી ન શકે. એ વિના રનાને પવિત્ર છે, અને આભૂષણે વિના પણ સુંદરતમ છે.
ઓવા આત્મસૌન્દર્યનું એકાદ કિરણ પણ મળે તે આ દષ્ટિ ધન્ય બને. એ વિને તે આ આંખ શિયાળને માટે પણ ખાવા યોગ્ય નથી. યોગીએ હાથ, કાન અને આંખ ખાવાની ના કહી, ત્યારે શિયાળે કહ્યું : “તે આ બે પગ ખાઉં?”
યેગી કહેઃ “પી વ તીર્થ ભાઈ, પગ પણ ખાઈશ નહિ, કારણ કે એ તીર્થે ગયા નથી. કદાચ કઈક વાર તીર્થે જાય તો પણ ઘોડાગાડીમાં, મોટરમાં કે ડાળીમાં. બીજાને માથે પિતાને ભાર નાખી તીર્થે ગયા તેથી શું વળ્યું ? પિતાના સ્નેહી આવવાના છે, એમ જાણવા મળે અને વાહન ન હોય તે પગે ચાલીને પણ સામે જાય. સવારે ફરવા જવાનું walking માટે જવાનું હોય તે માઈલે સુધી ચાલે. કઈ આસામી ફેઈલ થઈ જવાની છે, એમ સાંભળે તે અધરાતે પણ વાહનવિના ત્યાં દોડી જાય, પણ યાત્રાએ જતાં થાક લાગે.
પૈસાનું નામ આવે ત્યાં પગમાં જેર આવે. પ્રભુનું નામ આવે ત્યાં કંટાળે આવે. શરીરને શ્રમ આપ્યા વિના, પગે ચાલીને ગયા વિના, યાત્રાનો પૂર્ણ લાભ કઈ રીતે મળે? આજકાલ યાત્રાના ધામ, તીર્થસ્થાન અને ધર્મસ્થાનો અયોગ્ય આત્માઓને લીધે કર્મસ્થાનો બની રહ્યાં છે. ત્યાં જાય એટલે ન ખાવાનું ખાય, ન પીવાનું પીએ. જુગાર રમે, અને લહેર કરે.
તમે તીર્થસ્થાનમાં રહેલી ધર્મ શાળાઓની ઓરડીઓ જોશો તે તમને લાગશે ક્યાંક બીડીનાં ઠૂંઠા પડ્યાં હશે, કયાંક સિગારેટને કચરે પડ્યો હશે, દીવાલ પર પાનની પિચકારી
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધર્મ
૧૫૧
એ મારેલી હશે અને આવનાર સપૂતાનાં નામ કાલસાના કાળા અક્ષરમાં કાતરેલાં હશે ! આ આરડીએ આપણી ભૂચિતા ને સંસ્કારિતાની પારાશીશી શમી છે.
આ બધું બની રહ્યુ છે, કારણ કે જીવનમાં ધર્મ નથી. ધમ ને લેાકાએ મદિરમાં જ પૂરી રાખ્યા છે. એને હવે બહાર લાવેા. જીવનમાં લાવેા. માણસ જેમ જમે છે રસેાડામાં, પણ એ ખારાકને પચાવે છે મજારમાં. પચાવવા માટે રસેાડામાં જ બેસી રહેવું પડતું નથી, તેમ માણસે ઉપાશ્રય ને શિમાંથી ધર્માંને ગ્રહણ કરી, એના ઉપયોગ વ્યવહારમાં-બજારોમાં કરવા જોઈ એ. ધને મન્દિરમાં જ ન રખાય. ધમ જીવનમાં, વ્યવહારમાં અને વનમાં આવશે તે જ એને મહિમા વધશે, તેા જ એ ધન્ય થશે. તેા જ એ જીવંત બનશે. સાચી યાત્રા કનું નામ ?
થોડાં વર્ષો પહેલાંની આ વાત છે, જ્યારે લેાકેા યાત્રા વાહનમાં નહિ, પણ પગપાળી કરતા હતા, તે દિવસની આ વાત છે. એક શેઠ તખતગઢથી પાલિતાણાની યાત્રાએ ગયા. સાથે એમનાં પત્નિ પણ હતાં. બંને જણ લાંબે પ્રવાસ કરી પાલિતાણા પહોંચ્યાં.ગિરિરાજઉપર ચાલીને ચઢવ્યાં ને દેવનગરીનાં દર્શન કર્યા'. પ્રભુનાં દર્શનથી એમના આત્મા નાચી ઉડડ્યો. જે વસ્તુ ઘણાં કષ્ટ પછી લાંબે ગાળે મળે તેનુ મહત્વ કાઈ આર હેાય છે. શેઠે પણ ઘણા પ્રવાસ પછી જીવનમાં પ્રથમવાર જ આદીશ્વર પ્રભુને જોયા. એમના આત્મા ડેલી ઉઠયો. આનંદમાં ડોલતા શેઠ મદિરની બહાર નીકળ્યા, ત્યાં એક સાધુના ભેટા થયા. શેઠે એમને પણ પ્રેમથી નમન કર્યું.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
હવે તો જાગે! સાધુએ પૂછયું: “શેઠ,તમે દૂરથી યાત્રાએ આવ્યા દેખાઓ છે?”
શેઠે બે હાથ જોડી “હા” કહી.
સાધુએ કહ્યું: “તમે દર્શન કર્યા, હવે તો તમે તમારા ગામ ભેગા થશે, પણ દર્શનની મીઠી યાદ હૈયામાં કઈ રીતે રાખશો? આ પવિત્ર સ્થળમાં કેઈ નિયમ લે, કઈ સંભારણું લે, તો કોઈક મીઠી સ્મૃતિ હૈયામાં સદાકાળ ટકી રહે, બાકી પથ્થર ઉપાડીને તે મજૂરો પણ આ તીર્થ ઉપર આવે છે. એમને શેડો જ યાત્રાને લાભ મળવાનો હતો? યાત્રા તો તે કે જેની મીઠી યાદ આપણા જીવનને કઈ સદ્ગુણથી ભરી દે !”
રંગમંડપમાં પ્રભુની સામે ઊભા રહીને જ શેઠે સાધુનાં વચન સાંભળ્યાં. એમને આ વચને મીઠાં લાગ્યાં. એમણે કહ્યું:
આપની વાત સાચી છે. દેવનાં દર્શન થયાં. ગુરુનાં વચનામૃત પણ સાંભળવા મળ્યાં. હવે એક નિયમ લઉં તે ધર્મ પણ જીવનમાં આવે તે ગુરુદેવ! મને નિયમ આપે. ગમે તેવા પ્રસ ગમાં પણ મારે ક્રોધ ન કરવો. જે ક્રોધે મારા જીવનને કટુ બનાવ્યું, એ કોધને અહીં આવ્યા છતાં પણ ન છોડું તે યાત્રાનો અર્થ શો ? ક્રોધને અહીં મૂકતો જાઉં અને પ્રેમની હવા અહીંથી લેતો જાઉં એ જ યાત્રાની સ્મૃતિ.”
સાધુએ કહ્યું: “શેઠ, જે જે હ. નિયમ તો લે છે, પણ એ તૂટે નહિ. પ્રતિજ્ઞા લેવી સહેલી છે, પણ પાળવી ઘણી કઠિન છે. ઘણા પ્રતિજ્ઞા લેવામાં સિંહ જેવા શૂરા બની જાય છે, પાળવામાં શિયાળ જેવા કાયર...”
ના ગુરુદેવ! ના. એવું નહિ બને. દેહના ટુકડા થશે તેય નિયમ નહિ તૂટે. દઢતાનું તેજ આંખમાં લાવી શેઠે કહ્યું.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધર્મ
૧૫૩ શેઠ આ મીઠી સ્મૃતિ લઈ યાત્રા કરી પિતાને ગામ આવ્યા. એ જમાનામાં આવી યાત્રા કરી આવનારને કુટુંબીજન આખા ગામને જમણ આપતા. સૌ સ્નેહપૂર્વક સહભોજન કરતા અને યાત્રાની પવિત્ર હવા આખા ગામમાં છવાઈ જતી.
આ શેઠને એક ભત્રીજો હતો. એણે પિતાના કાકાની આ સફળ યાત્રા નિમિત્તે ગામને ભેજન આપવાને નિર્ણય કર્યો. પણ એણે જ્યારે કાકાના નિયમની વાત સાંભળી ત્યારે એને કુતૂહલ થયું. કાકા એક કલાક પણ ક્રોધ વિના રહી શકે? ક્રોધ છોડે તે પછી એ કાકા શેને ? આખું ગામ જાણે છે. કોધ એટલે કાકા, અને કાકા એટલે જ ક્રોધ. એણે મનમાં નક્કી કર્યું કે જોઉં તો ખરો કે કાકા કેવી રીતે નિયમ પાળે છે? સૌની વચ્ચે કાકાનું સ્વરૂપ પ્રગટ કરાવું તો જ હું ખરો ભત્રીજે.
- ભત્રીજાએ આખા ગામમાં જમવાનાં નેતરાં ફેરવ્યાં, પણ પિતાના કાકાના ઘરને ટાળે કરાવ્યું. કાકાને ત્યાં નેતરુ ન આપ્યું. સાંજે ગ્રામજને થાળીવાટકે લઈ જમવા જવા લાગ્યા, ત્યારે શેઠ પણ જવાની તૈયારી કરવા લાગ્યા. * શેઠાણી છંછેડાઈ ગયાં. “વગર નોતરે જમવા જતાં શરમ નથી? ભૂખડી બારસની જેમ આ ચાલ્યા. શેઠ તે પ્રેમની હવા લઈને આવ્યા હતા. એમણે હસીને કહ્યું: “તારી બુદ્ધિને પણ ધન્યવાદ છે. અરે ઘરમાં તે વળી નેતરાં શાં ને નિમંત્રણ શાં?આપણે ક્યાં પારકા છીએ? આપણી યાત્રા નિમિત્તે તે આ પ્રીતિભેજન છે! ચાલ, ચાલ હવે નિમંત્રણવાળી!”
'શેઠાણી બબડતી બબડતી પાછળ ચાલી. વાડીની ડેલીમાં એને ભત્રીજે સૌનું સ્વાગત કરી રહ્યો હતે. કાકાને જોતાં જ એ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
હવે તા જાગા !
પૂંઠું કરીને ઊભા રહ્યો. શેઠ એની પાસે થઈ ને પસાર થઈ ગયા. આગળ જતાં શેઠાણીએ કહ્યું : ‘જોયું? નિમ ંત્રણ વિના આવ્યા તેા કેવી ફજેતી થઈ? સૌનું એ માનપૂર્વક સ્વાગત કરી રહ્યો છે, આપણને ‘ આવા’ એટલુ ય કહ્યું ?. એ ગામને જમાડે છે, તમારી તા સામુય જોતા નથી. જાએ તમારે જવું હોય તેા, હું તે। આ ચાલી....’
ભત્રીજો દૂર ઊભા ઊભા આ વાર્તાલાપ સાંભળી રહ્યો હતા. એની આંખ બીજી બાજુ હતી, કાન અહીં હતા.
શેઠે કહ્યું ‘તીર્થે જઈ આવી, પણ તું તે આવી જ રહી. એકલા માણસ કેટલાનુ ધ્યાન રાખે? જોતી નથી, એ કેટલી ધમાલમાં છે. એ તા આપણું બાળક કહેવાય. ચાલ હવે.’ ભત્રીજાએ કાકાને સાંભળ્યાઃ એનું હૈયું નમી પડયું, પણ એને એક વધારે કસેાટી કરવાનું મન થયું. એણે જઈ ને કાકાની થાળીમાં લાડવા પીરસવાને બદલે એક ગાળ પાણા મૂકચો. શેઠે ઊંચે જોયું. આસપાસ બેઠેલા સૌ હસી પડયા. દૂરથી શેઠાણીએ આ અપમાનજનક દૃશ્ય જોયું અને એ સળગી ઊઠી. પણ શેઠ તેા તીથી વિવેક ને પ્રેમ લઈ ને આવ્યા હતા. પ્રતિજ્ઞાની મૂડી એ એમ જવા દે ? એમણે પેાતાના જ કાન પકડતાં કહ્યું :
6
મારા ભાણામાં પકવાન ન શોભે. પાણેા જ શોભે. હું વૃદ્ધ છતાં મારામાં એટલેાય વિવેક ન આવ્યેા કે ગામનાં માણસા પહેલાં જમે, ઘરનાં માણસા છેલ્લે જમે. ઘરને થઇને હું પહેલા બેઠો, એ મારી ભૂલ તે ઠીક સુધારી.’ એમ કહી એમણે પીરની શૈલેન્સ હામાં સીધુ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધર્મ,
ઉપપ
ભત્રીજાની આંખમાં આંસુ ધસી આવ્યાં. કાકાના ચરણોમાં એ ઢળી પડ્યો. એમની પવિત્ર ચરણરજ લેતાં એણે કહ્યું: “કાકા ! આપે સાચી યાત્રા કરી. આ૫ ક્રોધને શેત્રુજી નદીના નિર્મળ નીરમાં દેઈ આવ્યા આપ ત્યાંથી ક્ષમા અને પ્રેમનું અમૃત લઈને આવ્યા. મને હતું કે કડવી તુંબડીને ગંગામાં સ્નાન કરાવવા માત્રથી એની કડવાશ ન જાય. પણ ના, મારી ભૂલ છે. પારસમણિને સ્પર્શ થાય તે જોખંડ પણ સનું થાય છે. આપને દર્શનને સ્પર્શ બરાબર થયું છે. આપની આ પ્રેમયાત્રા ધન્ય છે. મને ક્ષમા આપ.”
જમનારાઓએ જ્યારે આ પ્રેમકથા સાંભળી ત્યારે તે એમના ભેજનની મીઠાશમાં કેઈ અપૂર્વત આવી વસી. યુદ્ધના લેહીનો પૈસે આ.
શિયાળ વિચાર કરે છેઃ “તે હવે મારે ખાવું શું? હાથ, કાન, આંખ ને પગ બધું જ અપવિત્ર છે, તે લાવ, પેટ ખાઉં. મને કકડીને ભૂખ લાગી છે. ભૂખથી મારા પ્રાણ જાય છે.” 1 . ત્યાં યેગી બોલ્યા: “
ભાઈલા; પ્રાણ જતા હોય તે જવા દેજે, પણ આ માણસનું પેટ ખાઈશ નહિ, કારણ કે પેટ તે અન્યાયથી, અત્યાચારથી મેળવેલા અનીતિના દ્રવ્યથી ભરેલું છે. આ પેટ ખાઈશ તે તારી બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ થશે. પછી તું તારા જાતભાઈ એને મદદ નહિ કરે, જાતભાઈથી દૂર ભાગીશ. તું બીજાઓની સાથે તે લુચ્ચાઈ કરે છે, પછી તે તું જાતભાઈને, તારા કુટુંબને પણ નહિ છેડે. માટે આ અન્યાયના દ્રવ્યથી ભરેલું પિટ ખાવું રહેવા દે.”
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
- હવે તે જાગે ! સાધુઓમાં શ્રેષનું કારણ
અનીતિનું ખાનાર માણસની પ્રકૃતિમાં પણ વિકૃતિ આવે છે. એ સગાભાઈઓ સાથે પણ કલહ કરે છે, વંચના કરે છે. આજકાલ સાધુઓ પણ અંદર અંદર કલહ કરતા હોય છે, કારણ કે એમના પાત્રમાં આ અન્ન પડે એટલે એમની બુદ્ધિમાં વિકૃતિ આવે. નહિ તો સાધુઓમાં વેરઝેર, દ્વેષ, કલહ, કુસંપ હાય શાનાં? એમનામાં તો મિત્રી હોવી જોઈએ, પણ મિત્રીથી ભરેલા સાધુએ આજે કેટલા દુર્લભ છે? સાધુ સાધુને જોઈ દૂર ભાગતા હોય તે જાણજો કે અન્ન તેવું મન છે.
ભગવાન મહાવીરે દીક્ષા લઈ વિહાર કર્યો. પહેલે જ દિવસે એ પિતાના પિતાના મિત્ર એક તાપસના આશ્રમે આવી ચડ્યા. તાપસને જોતાં જ પ્રભુના હૈયામાં પ્રેમની છોળ ઉછળી, એ બન્ને હાથ પહોળા કરી હૈયેહૈયું દબાય એ રીતે એક બીજાને ભેટી પડ્યા.
પ્રભુ તે મહાન સાધુ છે. પેલે સામાન્ય તાપસ છે, છતાં કેવો પ્રેમ? સાધુનું દર્શન એ જ પુણ્ય છે. સાધુએ તે હરતાફરતા (જંગમ) તીર્થ સમા છે, પણ તે કયા સાધુ? જે ત્યાગી હેય, બ્રહ્મચારી હોય, મિત્રીભાવથી છલકાતા હોય, એવા સાધુના નમનથી આપણામાં જરૂર નમ્રતા ને સભ્યતા આવે.
. આજના યુગમાં લોકો બે હાથ જોડીને નમન કરતાં ભૂલ્યા. દંડવત પ્રણામ કરતાં ભૂલ્યા, અને નમસ્કાર પણ ભૂલતા જાય છે. હવે તે દૂરથી–સલામથી (Salute) પતાવે છે. આ યુદ્ધના અનાજથી માણસનું માનસ બગડ્યું છે માણસ માણસથી દૂર ભાગે છે. માણસ એકબીજાને મળે છે તે વચ્ચે અવિશ્વાસને પડદે રાખીને જ મળે છે. માણસના માનસમાં
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધર્મ
૧૫૭
પાપ આવ્યું છે, એટલે માણસો માને છે કે દૂર રહેવામાં જ સાર છે. કેટલાક કહે છેઃ “ભાઈ! ચેતીને ચાલવાને આ જમાને છે. આહ ! માનવતાની પ્રતિષ્ટા ગઈ, હવે આપણું પાસે રહ્યું શું? માણસમાં કેટલે અવિશ્વાસ જાગે છે તમને નીચેના પ્રસંગ પરથી ખ્યાલ આવશે. - એક છોકરે દીવાલ પર બેઠે હતે. એને પિતા નીચે ઊભું રહી કહી રહ્યો હતે; “બેટા! ઉપરથી ઠેકડો માર, હું તને ઝીલી લઈશ. જરાય ગભરાઈશ નહિ, હું નીચે ઊભું છું ને! તારે ડરવાનું હોય નહિ. ચાલ કૂદકે માર જોઈએ.” - છોકરો મૂંઝાતે હતો. એને બીક હતી. ત્યાં ફરી એના બાપે કહ્યું “અરે, ડરે છે શાને? તું પડતું મૂકીશ એ જ તને હું ઝીલી લઈશ.” અને છોકરાએ ભૂસકો માર્યો. એને બાપત્યાંથી ખસી ગયે. છોકરાને જરાક વાગ્યું. એણે બાપની સામે જોયું.
બાપે કહ્યું: “મેં તને ભૂસકે નથી મરાવ્યા, પણ જીવનભર યાદ રહે તેવી લાખ રૂપિયાની શિખામણ આપી છે. સગા બાપના વચન પર પણ વિશ્વાસ કરવા જેવો આ જમાને નથી. કેઈન આધાર કે કેઈન વચન પર, કેઈપણ કામ કરીશ તે હાથપગ ભાંગી જશે. તું ઉપર પડીશ એમ લાગતાં તારે બાપ પણ ખસી ગયે, ત્યાં બીજે તે ખસી જાય એમાં નવાઈ શી? માટે કેઈનાય આધારે ભૂસકે ન મારીશ. શત્રુ સાથે પણ એવી રીતે વર્તજે કે કઈ વાર મૈત્રી કરવાનો પ્રસંગ આવે તોય વધે ન આવે, અને મિત્ર સાથે પણ એવી રીતે વર્તજે કે કઈવાર એ તારો શત્રુ બની જાય તેય તને મુશ્કેલીમાં ન મૂકી શકે. કેઈનેય હૈયું ન આપત.”
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
હવે તે જાગે! આજે જીવન કેવું છે તેનું આ પ્રત્યક્ષ દષ્ટાંત છે. માનવીના મનનાં દ્વાર આજ ખુલ્લાં નથી. પણ બિડાયેલાં છે એનામાં પ્રકાશ આવી શકતો નથી, અને અંદરને અંધકાર બહાર જતો નથી. માણસ મળે છે, વાત કરે છે, સાથે ખાય છે, પીએ છે, એકબીજા સાથે પ્રેમગેષ્ટિ કરે છે. પણ વચ્ચે દીવાલ છે પડદો છે. પ્રકાશ નથી, તિમિર છે. આવા સંજોગોમાં માનવતાની ત એક બીજાના હૈયામાં કઈ રીતે પહોંચી શકે ?
શું થાય, દ્રવ્ય એવું આવ્યું ! કાળાં બજારને, યુદ્ધના અત્યાચારનો વિશ્વાસઘાતને પસે આવ્યું, એટલે માનવી માનવતા વિહોણે બને. માણસ હવે ખવડાવીને નથી ખાતે, પણ લૂંટીને એકાન્તમાં બેસી એકલે ખાય છે. ત્યાં સાધર્મિક વાત્સલ્ય કે સહભેજનની તે વાત જ ક્યાં રહી?
અતિથિને ભેજન આપવાની વાત, આજ તે કેટલાકને કલ્પનાસૃષ્ટિ જેવી લાગે છે, છતાં આપણું ભાગ્ય કે આવી હવામાં પણ વાત્સલ્યથી ભરેલા, મિત્રીથી છલકાતા હૈયાવાળા માન મળી આવે છે. એવાઓને જોઉં છું ત્યાં માથું એમના ચરણમાં નમી પડે છે.
થોડા વર્ષો પહેલાં મુંબઈની નિશાળના બે શિક્ષકે કેટલાક પ્રશ્નો પૂછવા આવેલા. અમારી વાર્તાલાપ ચાલતું હતું. મેં એ પ્રસંગને ઉદ્દેશીને શ્રી રામ અને ભારતનું નામ લીધું, ત્યાં પિલા બીજા ભાઈ એ કહ્યું: “આ ભાઈને આ યુગના ભરત કહીએ તેય બેટું નથી. એ એમને ત્યાગ છે. એમની ઉમર ૩૫ વર્ષની છે. એ અપરિણીત છે, બ્રહ્મચારી છે. પિતાના ભાઈને કુટુંબ ખાતર એમણે જીવનભર બ્રહ્મચર્ય પાળવાની
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધર્મ
૧૫૯ પ્રતિજ્ઞા કરી છે. મને એમની વાત જાણવાની જિજ્ઞાસા થઈ. મેં એમને જ પૂછયું : “ આ વાતનું રહસ્ય શું છે?
એમણે નમ્રતાથી કહ્યું “એ કઈ મહાન ત્યાગ મેં કર્યો નથી. આ ભાઈ મારા મિત્ર છે એટલે પ્રશંસા કરે છે. મેં તે મારી ફરજ બજાવી છે. અમે બે ભાઈઓ હતા. મારા મોટા ભાઈએ કેટલાંય દુઃખને કષ્ટ વેઠી મને ભણાવે, પુસ્તકે લેવા માટે ને ટર્મ ફી ભરવા માટે પણ પૈસા અમારી પાસે ન હતા ત્યારે મહિનાઓ સુધી એક ટંક ભૂખ્યા રહી એમણે મને ભણા. એમને યાદ કરું છું એટલે થાય છે, એ કેટલા મહાન હતા? - “આજથી વીસ વર્ષ પહેલાં હુલ્લડમાં એ અણધાર્યા મૃત્યુ પામ્યા. પાછળ ચાર બાળકે અને ભાભી રહ્યાં. આજીવિકા માટે કોઈ સાધન ન હતું સૌ નિરાધાર થઈ ગયાં. તે વખતે હું અમદાવાદમાં ભણાવતા હતા. એજ વર્ષમાં મારાં લગ્ન થવાનાં હતાં. ભાવિના મધુર સ્વપ્ન મને ખેંચી રહ્યા હતાં. બીજી બાજુ મારા ભાઈનું નિરાધાર કુટુંબ હતું. મારે શું કરવું? હું લગ્ન કરું તે મને મળતા સો રૂપિયા મારા સંસારમાં જ પૂરા થાય. ભાભી અને બાળકનું શું? જે ભાઈએ મને પરસેવો પાડીને ભૂખે રહીને, દુખની શિલા હૈયા પર લઈને ભણાવ્ય, એની ગેરહાજરીમાં એનાં બાળકે રઝળે, ભૂખે મરે, શિક્ષણ વિના રહે ? અને એ હું જોયા કરું ? હું લગ્ન કરીને આનંદ માણું ને મારા ભાઈનું કુટુંબ ભીખ માગે તે મારી માનવતાન લાજે? જેણે મને પિવે અને શિક્ષણ આપ્યું, એના કુટુંબને પિષવું અને શિક્ષણ આપવું એ શું મારે ધર્મ ન હતે? પણ એ ક્યારે બને ? હું લગ્ન ન કરું તે !
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
હવે તે જાગે! મેં તરત જ નિર્ણય લીધે, ગુરુ પાસે જઈને પ્રભુની સાક્ષીએ આ જીવન બ્રહ્મચર્ય પાળવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી. આપના જેવાના આશીર્વાદથી આજ સુધી તે નિયમ પળાય છે, અને હવે તે બહોત ગઈ, થોડી રહી.” “ .
“મારા ભાઈનું કુટુંબ મારી સાથે જ છે. મેટી દીકરીને તે પરણાવી. મારા ભાઈને માટે દીકરે એમ. એ. માં છે. ' એ મારા વચનને દેવતુલ્ય ગણી મારી સેવા કરે છે. એવી સેવા અને એવી ભક્તિ તે હું જોઉં છું કે સગો પુત્ર પણ પિતાની નથી કરતા. મેં નિષ્ઠાથી કર્તવ્યપાલન કર્યું તો એને બદલે મને સો ઘણે મળે છે, આજ હું કેટલે બધે સુખી છું ? મને થાય છે, બીજું કોઈ મહાન કાર્ય ભલે મેં નથી કર્યું, પણ કર્તવ્યપાલન તે જરૂર કર્યું છે.' લઘુતામું પ્રભુતા વસે, પ્રભુતાસે પ્રભુ દૂર
જે માણસ કર્તવ્યની કેડી પર ચાલે છે, તેનું જીવન ફૂલ જેવું સુવાર્ષિત, સુવિકસિત તેમજ પ્રફુલ્લ હોય છે. પણ જે કર્તવ્યને બરાબર સમજતો નથી તેનું જીવન કેવું હોય છે તે આપણે જોઈ રહ્યા છીએ.
શિયાળે યોગીને પૂછ્યું તે આ મડદાનું માથું ખાઉં?”
યોગીએ કહ્યું, ‘ના; ભાઈ, ના ! આ માણસનું માથું પણ ખાવા લાયક નથી કારણ કે સર્વેળ તું શિર : I ગર્વથી આનું માથું સદા ઊંચું જ રહ્યું છે, એ કંયાંયે નમ્યું નથી. હા, અધિકારીઓ આગળ એણે માથું ઘસ્યું હશે, ધનવાનને નમન પણ કર્યા હશે, પણ દેવ આગળ, ગુરુ આગળ, અને ધર્મ આગળ તે એ અક્કડ જ રહ્યું છે. પિતાને ઘેર આવનારની સામે
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધમ
૧૬૧
એ નમ્રતાથી કદી ગર્ચા નથી. પેાતાને ત્યાં આવેલા અતિથિઆના એણે નમ્રતાપૂર્વક સત્કાર પણ કર્યાં નથી, અને પેાતાના ગુરુજને આગળ પણ. એ અક્કડ થઈ ને ચાલ્યા છે.’
માણસમાં જેમ જેમ લાયકાત આવતી જાય, તેમ તેમ એનામાં નમ્રતા આવવી જોઇએ. આંબાના ઝાડને જેમજેમ ફળ આવતાં જાય તેમ તેમ તે નમે છે.નમ્રતામાંજ એની મહત્તા રહેલી છે. એટલે આપણે કહીએ, ‘લઘુતામે' પ્રભુતા વસે, પ્રભુતાસે પ્રભુ દૂર.’લાયક માણસ કેવા નમ્ર હાય છે અને અલ્પ સત્ત્વવાળા કેવા ઉદ્ધૃત હાય છે, એના એક પ્રસંગ મને યાદ આવે છે.
અમે અર્ધેરીમાં ચાતુર્માસ હતા. અમારા નજીકના ખ'ગલામાં ગ્રેજયુએટ થયેલા એક ભાઈ રહે. પણ એમનામાં અભિમાન ા માય નહિ. એ ચાલે ત્યારે અક્કડ, ઘરથી નીકળે ત્યારે એની ચાલ પણ જોવા જેવી. તાડ વળે તેા એ વળે. અમારા સાધુએ સામે મળે ભાઇ માઢું મરડીને ચાલે. એને થાય કે આતા બધા, પૃથ્વી ઉપર ભારભૂત ! આ સાધુએ શુ' કામના ? મફતનું ખાય અને ફર્યો કરે !
• એક દિવસ ગમ્મત થઈ, હું એક ભાઈને ખગલે આહાર લેવા ગયેલું, ત્યાં એ ખ'ગલાના માલિકે મારી સાથે જ્ઞાનગેષ્ટિ માંડી, વાતાં ચાલતી હતી, એટલામાં પેલા અક્કડભાઈ આવ્યા. શેઠને જોતાં જ એ એકદમ નમ્ર બની ગયા. શેઠને ખૂબ જ સભ્યતાથી સલામ કરી.
શેઠે કહ્યું : “આટલું મોડુ !નાકરી કરી છે કે હજામત?” પેલાએ અતિ નમ્રતાથી અને દ્વીનતાથી કહ્યું: “સાહેબ, આજે જરા માડુ થઈ ગયું. માફ કરેા. હવેથી આવી ભૂલ
૧૧
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
હવે તે જાગે! નહિ થાય.” ! અને એમના ઈશારા પ્રમાણે એ કામે લાગી ગયા.
મેં પૂછયું : આ ભાઈને કેટલે પગાર આપ છો ?
ઉત્તર મળે. “દોઢસે. મને મનમાં થયું, દેઢસો માટે આટલી દીનતા ? આટલી કાકદિ ભરી વિનંતી?
જ્યારે ભેગને રોગ જાણું લાત મારનાર ત્યાગીઓને જોઈ અકકડ બને અને ધનવાનની આગળ દીન બને ત્યારે દ્રોણાચાર્યનું વચન યાદ આવે છે. અર્થાનાં રાત વચમ્ અમે ધનના દાસ છીએ, ધર્મને નહિ !
ધનની આગળ તે સૌ નમે. રોટલે આપનાર આગળ તે કૂતરું પણ નૃત્ય કરે. માણસ પણ એકલા પેટ પોષનારને જ નમે, અને મહાપુરુષોની કદર ન કરે. વડીલેના વિનય ન સાચવે, અધ્યાપકો પ્રત્યે આદર ન દાખવે તો એની માનવતા કઈ રીતે વિકસે ? નમ્રતા માટે વસ્તુપાળનો પ્રસંગ વિચારવા જેવું છે.
પાલિતાણાની યાત્રાએ નીકળેલો સંઘ મહામંત્રી શ્રી વસ્તુપાળના ગામમાં આવ્યું, એમણે સપ્રેમ સંઘને ભજનનું નિમંત્રણ આપ્યું. સંઘ પિતાના ઘેર આવ્યા ત્યારે એમના હૈયામાં હર્ષ માય નહિ. સુવર્ણને થાળ અને સુવર્ણની ઝારી લઈ બારણા પાસે મહામંત્રી પોતે જ સંઘના પગનું પ્રક્ષાલન કરવા બેઠા. શ્રી વસ્તુપાળ સંઘમાં આવનાર પ્રત્યેક વ્યક્તિને પ્રેમથી નમન કરી એનાં ચરણ ધૂએ. અને મહાસેનાપતિ તેજપાળ અતિથિને અંદર લઈ જાય, એ રીતે સમસ્ત સંઘના . પગ ધેતાં એમના શરીર પર પરસેવાની ધારા વહેવા લાગી.
કરેએ કહ્યુંઃ માલિક! આ કામ અમને સોપ. થોડા બાકી રહ્યા છે, એમના પગ અમે ધોઈશું. આપના શરીર પર
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધર્મ
- ૧૬૩ પરસેવાની ધારા વહી રહી છે આપને થાક લાગે હશે.”
મહામંત્રી વસ્તુપાળે આપેલ ઉત્તર કદી ન ભૂલાય તે છેઃ “અરે થાક! થાક તે જનમજનમને ઊતરી ગયે. તમને આ પરસેવાની ધારા લાગે છે, પણ મને તે આ પ્રેમની ધારા લાગે છે. તીર્થને સ્પશી આવેલા માનવીને પગ ધોવાનું સૌભાંગ્ય મને ક્યારે મળે? આ ધારાની બુંદેબુંદમાં વાત્સલ્ય, પ્રેમ ને મૈત્રી ભરેલાં છે?”
આવા મહાન માણસોમાં પણ કેવી ઉન્નત ભાવના હતી!
માનવ પ્રત્યે કેવું સન્માન હતું! કેવી ઉન્નત ભાવના હતી ! માનવજીવન એકલા ધનથી મહાન નથી બનતું “Greatness does not consistin Riches' મહત્તા ધનની નહિ મનની છે.
આ પ્રવચનમાં આપણે જોઈ ગયા કે, જે હાથે દાન દીધું નથી, જે કાને સવચન સાંભળ્યાં નથી; જે આંખે ત્યાગના દર્શન કર્યા નથી, જે પગે તીર્થની યાત્રા કરી નથી, જે પેટમાં ન્યાયનું-પ્રમાણિકતાનું દ્રવ્ય ગયું નથી, અને જે મસ્તક ગુરુજના ચરણમાં નમ્યું નથી, તે દેહ તે મારે માટે પણ લાયક નથી, એમ જાણી શિયાળ ભૂખ્યું ચાલ્યું ગયું.
આ સાંભળીને વિચાર આવે છે. આપણું જીવનમાં ધર્મ ન હોય તે આપણું જીવન પણ અર્થહીન ગણાય. જીવનમાં ધર્મ હોય તે જ જીવનની મહત્તા છે. * આપ સૌ આ પ્રવચન પર ખૂબ ગંભીરતાથી વિચાર કરજે, અને જીવનમાં રૂઢિને નહિ, પણ આચરણને, મરેલો નહિ પણ જીવતે ધર્મ લાવી જીવનને પ્રકાશમય બનાવે એ શુભેચ્છા...
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
.
D)
(
[૯ ]
દિવ્ય દરિટ
सर्वत्र सर्वस्य सदा प्रवृत्ति-दुःखस्य नाशाय सुखस्य हेतो । तथापि दुःखं न विनाशभेति सुख न कस्यापि भजेत स्थिरत्वम् ।।
બધે સૌની રોજની પ્રવૃત્તિ દુઃખના નાશ માટે અને સુખની પ્રાપ્તિ માટે છે, છતાં દુઃખને નાશ થતો નથી અને સુખ સદા ટકતું નથી. ભયની છાયા . આજે સર્વત્ર ભય છે. ભય વિનાને માણસ વિરલ દેખાય છે. માનવજાત જાણે ભયના સાગરમાં ડૂબી રહી છે, અને હવામાં પણ ભયનો ફફડાટ છે. મુખથી ઘણા કહે છેઃ
અમારે કેની બીક છે? અમે તો નિર્ભય છીએ પણ એ તે વાચા બોલે છે. હૃદય શું કહે છે? હૃદય એમ કહી શકે ખરું કે, મને કેઈનેય ભય નથી ? વાચા જ્યારે અભયની
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવ્ય દષ્ટિ
૧૬૫ વાણી ઉચ્ચારતી હોય છે, ત્યારે પણ હૃદય તે પ્રજતું હોય છે, અને ભયના ઓળા જોતું હોય છે.
ભેગીને રેણને ભય છે. ભેગ પછી રોગ તે નહિ આવે ને? એ ફફડાટમાં ભેગમાં પણ શોક દેખાય છે. ધનવાનને ચારને ભય છે. ટેકસને ભય છે, અગ્નિને ભય છે, સામ્યવાદને ભય છે, પ્રધાનને સત્તા ચાલી ન જાય તેને ભય છે. વિદ્વાનને પરાજયનો ભય છે. ગુણવાનને દુર્જનોને ભય છે. દેહધારીને મૃત્યુને ભય છે, ગમે ત્યાં જાઓ, ભય જ દેખાય છે. હા વૈરાગ્ય એક એવી વસ્તુ છે, જેને કોઈનેય ભય નથી. વૈરાગી તે મૃત્યુ સામે પણ મોરચો માંડી શકે.
વૈરાગ છેડે પણ હૈયામાં હોય તે માણસ અભયને આનંદ માણી શકે. માણસ આટલે ડરપોક, કાયર અને ભીરુ દેખાય છે, એનું કારણ એ કે એને જડ વસ્તુઓમાં આસક્તિ છે. એનું મેં સિંહ જેવું છે, પણ હૈયું શિયાળ જેવું છે. માણસ હૃદયથી સિંહ જે શૂરે કઈ રીતે થઈ શકે તે વિચારવાનું છે.
કબાટમાં વસ્તુ મૂકેલી હોય પણ ચાવી આપણું હાથમાં ન હેય તે વસ્તુ જોઈએ ત્યારે ન મળે. રસોડામાં સુંદર વાનગી બનાવેલી હોય, એની સોડમ બહાર આવતી હોય, પણ રસેઈયો તાળું દઈ ચાવી લઈ બહાર ચાલ્યા ગયો હોય, તે વસ્તુ આપણી હોવા છતાં અવસરે આપણને મળતી નથી. કઈ વસ્તુ પ્રાપ્ત કરવા એની ચાવી હાથમાં જોઈએ.
અમરત્વ અભયને ઓરડામાં છે. પણ અભયની ચાવી જે વીતરાગતા છે તે આપણી પાસે નથી. વીતરાગતા વિના . અભયનાં દ્વાર કઈ રીતે ખૂલે? આપણે રાગના હાથમાં રમી
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તો જાગે!
રહ્યા છીએ. પરાધીન છીએ. સ્વાધીન નથી, અને સ્વાધીનતા વિના સુખ સ્વનેય કયાં છે? ધારો કે તમે સેઈફ ડિપોઝિટ વટમાં રૂપિયાની થેલીઓ મૂકી છે. રૂપિયાની તમારે એકદમ જરૂર પડી. ઘેરથી લેવા નીકળ્યા, પણ રસ્તામાં હુલ્લડ ફાટી નીકળ્યું, તે સેઈફમાં મૂકેલા તમારા રૂપિયા અવસરે તમારે શા કામના? પરાધીનતાના કારણે વસ્તુ તમારી નથી. .
આજે આપણે નિર્ભય થઈને ફરીએ છીએ પણ તે અભય આપણો નથી, બીજાને લીધે અભય છીએ. જેમ પાકિસ્તાન અમેરિકાના બળ ઉપર કૂદે છે, પણ તે પોતાનું નથી, પારકું છે, અને પારકા બળ પર ઝઝૂમનાર કાયર છે. તેમ ભૈયા ને ચોકીદારોથી અભય મેળવનાર નિર્ભય થઈ ફરનારા પણ કાયર છે; અભય અંતરથી બને. એક કવિ કહે છેઃ
પ્રાણ જાયે દેહ તજજે આજ હી યા ભલે હી કલ, ન મુજકે દોષ દે કોઈ, કિ થી ડરપોક મરનેકા,
જ્યાં સુધી અંતરમાં ભય છે ત્યાં સુધી માણસથી કાંઈ જ થઈ શકે નહિ. અમરત્વને માર્ગે ડગલું ભરવું હોય તે અભય થવું જોઈએ. આજકાલ રેડિ પર પણ શ્રી આનંદઘનજીનું પદ આવે છે.
અબ હમ અમર ભયે ન મરેંગે. આ મહાન ગીત રેડી પર આવે એટલે એમ ન માનતા કે ઘરમાં અમરત્વનું ગુંજન થઈ ગયું છે! આ ગીત હૈયામાં ગુંજવું જોઈએ. હૈયામાં એ ત્યારે જ ગુંજે કે જ્યારે માણસનું મન વીતરાગતા તરફ ઢળે.
સિંહણનું દૂધ સુવર્ણના પાત્રમાં જ ટકે. ઠીકરામાં લે
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવ્ય દૃષ્ટિ
૧૬૭
તે પાત્ર પણ ફૂટે અને દૂધ પણ જાય. લાયકાતવાળા પાત્રમાં જ ચાગ્ય વસ્તુ ટકે છે.
આજ તેા જાણે બધા મહાન થઈ ગયા છે. બધા જ પોતાની જાતને પાત્ર માને છે. પચાસ હજારની મેટરમાં બેસીને આવે અને વૈરાગની, ત્યાગની,સયમની વાતા ઊંચા મ’ચ પરથી લલકારે, પાતે મેવા મીઠાઈ ઉડાવે, અને લેાકેાને શકરિયાના લાટના ઉપયાગ કરવાની, અને એક ટંક ભૂખે રહેવાની ભલામણ કરે, આવા આચારહીન,વિચારહીન,માણસાના શંભુ મેળેા ભેગા થવાના કારણે જ કેટલીક મહાન સંસ્થાઓની પણ બદનામી થઈ રહી છે. ઘેાડા સાચા માણસા જે કરી શકશે, તે ખાટા લાખેા ભેગા થઈ ને પણ નહિ કરી શકે.
કાચા ઘડામાં પાણી ભરીએ તેા ઘડા ફૂટે ને પાણી નકામુ જાય, માટે એને પાકા થવા દો. અગ્નિમાં- ભઠીમાં તપવા દો. પછી ટકારા મારીને લેા. એવા પાત્રમાં જે વસ્તુ મૂકશો તે દીપી નીકળશે.
આ પાત્રતાને પિછાનવા દિષ્ટ,જોઈ એ. આંખ જોઈ એ. તમે કહેશો કે ‘ આંખ તે છે અને તેથી જ તેા અમે જોઈ શકીએ છીએ.’ સાચી વાત છે, આપણી પાસે આંખ છે, પણ તે ચામડાની છે. સત્યને જાણવા માટે આત્માની આંખ જોઈ એ. દિવ્ય નયન જોઈ એ. મહાત્મા શ્રી આનંદઘનજી ગાય છે,
ચ નચને કરી માગ જોતા, ભૂલ્યા સકલ સંસાર; જેણે નયને કરી માગ જોઈ એ, નચન તે દૃિશ્ય વિચાર. આત્માની આંખ વિના ચામડાની આંખથી જીવનપથ શોધનાર માનવી આજ ભૂલ્યા છે. માત્ર ચમ—નયનથી જ
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
હવે તે જગે!
જીવનપથને શોધનારને અંતે વિનિપાત થાય છે. અંતરની આંખ વિનાના માણસની મને એક વાત યાદ આવે છે. ' અંતરનાદ
ભાવનગરમાં “અંતરનાદ” ઉપર મેં વ્યાખ્યાન આપેલું. એ વ્યાખ્યાન સાંભળ્યા પછી એક પરિચિત ભાઈ મળવા આવ્યા. મને કહેઃ “મહારાજશ્રી આ૫ અંતરનાદને તે માને છે ને ? એ નાદને અનુસરવું એ માનવીને ધર્મ છે ને? મેં “હા” કહી. ત્યારે એ કહેઃ “મારે પણ અંતરમાંથી અવાજ આવે છે. મેં પૂછયું : “અવાજ શું કહે છે?” એ કહે : “લગ્ન કરવાનું મને જરા આશ્ચર્ય થયું. મેં કહ્યું : “તમે તે પરણેલા છે ને?” એ કહે: “હા, એ ખરું પણ બીજી વાર પરણવાને અવાજ આવે છે. પહેલાની પત્નીમાં કાંઈ જ નથી. નથી રૂપ, નથી જ્ઞાન, નથી ગુણ કે નથી સૌદર્ય. ' કહ્યું: “એ તમારા અંતરને અવાજ નથી, પણ શેતાનને છે. તમે બંનેના અવાજને જાણતા નથી એટલે આ ગોટાળે ઊભું થયું છે. અંતરનાદ હેત તે તે એમ જ કહેત કે, જે છે એમાં સંતોષ માન–અને તારામાં કાંઈ વિશિષ્ટ તાવ હોય તે તે એ અભણ નારીમાં રેડીને એને જ ગુણવતી, જ્ઞાનવતી, ને સંસ્કારવતી બનાવ!”
મારી આ વાતની એમને પર કેટલી અસર થઈતે હું જણ નથી, પણ એમણે મારી આગળ તે કબૂલ કર્યું કે એ શેતાનને અવાજ પણ હોઈ શકે.
દિવ્ય દૃષ્ટિને અભાવ માણસને કે બનાવી મૂકે છે! જીવનમાં સંયમ હેય, આંખમાં અવિકાર હૈય, ઈન્દ્રિ
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવ્ય દૃષ્ટિ
૧૬૯
ઉપર કાબૂ હાય અને મનમાં મક્કમતા હોય ત્યારે જ દ્વિવ્યતા પ્રાપ્ત થાય છે. અને આવી દિવ્યતાવાળા માનવીના અંતરના અવાજ એ જ અંતરનાદ.
',
જ
બિલ્વમ'ગળ સાધુ થયા, પણ એ એની પ્રિયા ચિંતામણિને ન ભૂલ્યા. એ પ્રત્યેક વસ્તુમાં ચિતામણિને જ જોવા લાગ્યા. જળમાં, સ્થળમાં, આકાશમાં અને ફૂલમાં પણ એને એની પ્રિયા જ દેખાવા લોગી, ભગવાનની મૂર્તિમાં પણ એ પેાતાની પ્રેયસીને જ જોતા. એથી એ ત્રાસ્યા. એને લાગ્યુ, પેાતાની દૃષ્ટિમાં પાપ છે, આંખા પરવશ છે. અને એક દિવસ એણે પોતાની આંખા ફેાડી નાંખી, સૂરદાસ બન્યા. એને અંતરની આંખા લાધી.
આખામાં દિવ્યતા ન હેાય તેા એ ન કરાવવાનું પણ કરાવે. જે દૃષ્ટિ માણસને હેવાન બનાવે, એને તે દૃષ્ટિ કેમ કહેવાય ? વિકૃતિ આવે તે પવિત્ર રૂપને પણ એ પાપભાવથી જીએ, કેાઈનુ સુખ જોઇ ઇર્ષા કરે, ખીજાને આનંદી જોઈ અન્યા કરે; અને પોતે પાપના માર્ગે જામ. આંખા તે તારે, ખાડા આવે તે ખચાવે. આંખા હોવા છતાં ખાડામાં પડે તે એના કરતાં તે. અધુની લાકડી સારી. આંધળા માણસ લાકડીના આધારે ખાડામાં પડતા તે ખચે ને?
'ર
તમે દેખતા છે, તમે કેાઈની સાથે અથડાઈ પડા તા સામેા માણસ શું કહે ? “ જુએ છે કે નહિ ? ” આંધળા હાય અને કાઈની સાથે અથડાય તા એ ઠપકાને પાત્ર નહિ, ઉલટા ક્રયાને પાત્ર “ બાપડા દેખતા નથી ” એમ કહી એના ઉપર કરુણા આવે. પણ તમે દેખતા અથડા
'ર
તા ગુનેગાર ખરાને ?
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
હવે તેા જાગા !
આંખાવાળા માણસ વિકારોના ખાડામાં પડે, વિષયા સાથે અથડાઈ ને આત્માના ચૂરેચૂરા કરી નાંખે તેા કહેવું પડે ને, કે દૃષ્ટિવાળા હેાવા છતાં અધ છે! આ અંધતા કચારે જાય ? જ્યારે એમાં દિવ્યતાનાં અ’જન થાય ત્યારે. આ અજન અંજાયા પછી આપણે આ જીવનમાં જે વસ્તુ શોધવા નીકળ્યા છીએ તે વસ્તુ મળતા વાર ન લાગે.
આપણા માદČક પણ દિબ્ય દૃષ્ટિવાળા હેાવા જોઈએ. તમે અ અને કામમાં રચ્યાપચ્યા રહેલા ગુરુએ પાસે માદર્શન માગે તે એ શું આપે ? એ જ બાપડા મા ભૂલ્યા છે ત્યાં એ બીજાને શું ચીધે ? આંધળા નેતાને ચૂંટનાર પ્રજા ખાડામાં જ પડે ને ? ગુરુ ત્યાગી જોઈ એ, અથ અને કામથી અલિપ્ત જોઈ એ. નરિસહ મહેતાએ પણ કહ્યું છેઃ ‘‘કંચન અને કામિની, ચાકી આડી શ્યામની.” એટલે ગુરુ ચૂંટવામાં પણ વિવેક જોઈ એ. એવા વિવેક હાય તેા સદ્ગુરુને પામી શકીએ અને કુગુરુઓથી બચી શકીએ, આજે જગતમાં કુગુરુઓના રાફડા ફાટવો છે. એટલે ગુરુને પિછાનવામાં પણ વિવેક જોઈ એ. મગજ એક બગીચા
રસ્તા ઉપર થઈ ને આપણે પસાર થતા હાઈ એ તે હજાર વસ્તુઓ આપણા જોવામાં આવે. જોયેલી બધી વસ્તુઓ મગજમાં ભરી રાખીએ તે આપણુ મગજ એક નકામા કચરા ભરવાની વખાર થઈ જાય. અને પરિણામે એમાં અંધકાર અને ક્ષુદ્ર જંતુએ ભરાઈ જાય. આપણું મગજ વખાર મનાવવા જેટલું સસ્તુ તેા નથી જ, માટે જોયેલી વસ્તુઓમાં ગ્રહણ અને ત્યાગના વિવેક જોઈએઃ યાગ્ય વસ્તુના આદર અને
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવ્ય દૃષ્ટિ
૧૭૧
અયેાગ્યને ત્યાગ.
માળી જેમ છેડવાને રાપે છે, અને નકામા છેડવાઓને ઊખેડી નાંખીને બગીચાને નયનમનહર અને સુંદર બનાવે છે, તેમ આપણા મગજને પણ એક સુંદર બગીચા બનાવવે જોઇએ, પણ સુંદર બગીચા વાત કરેથી અની જાય ? આપણે પણ માળીની જેમ સારા વિચારાના છેડવાએ મગજના કચારામાં રાપીએ અને ખરાબને દૂર કરીએ તે એ મને. પછી એ સ્થાનમાં કેવી શાંતિ મળે? કેવા આનદ આવે? કેવી સુરભિની છેળે ઊછળે ? પછી આપણને એ સ્થળમાં અશાંતિને અનુભવ થાય ખરા ? એ સ્થળમાં તે આપણે ઠંડા, શાંત, અને પુલિકત થઈ વિહરવાના. પણ આપણે આપણા આ સુંદર બગીચાને નકામા વિચારા ભરી અરણ્યમાં ફેરવી નાખ્યા છે, જ્યાં એકલા જતાં આપણને પેાતાને પણ ક્ષેાભ થાય છે. જાણે ચારે ખાજી ભયના ભણકારા વાગતા ન હોય ! જાણે આમથી આવશે કે તેમથી આવશે! આજ માણસનું મગજ સુંદર ગીચા મટી ભયાનક અરણ્ય બન્યું છે; ત્યાં ફૂલ અને ખુલબુલ નથી, પણ કાંટા અને કાગડા છે; ત્યાં પ્રેમની ખુશ નથી, પણ પાપની ખબે છૂટે છે. માણસમાં દિવ્યતા આવે તે એની દૃષ્ટિમાં ફેર પડી. જાય છે.. એ સારું અને ખરામ પારખી શકે છે. એક દશ્ય
*
એક.ગામ બહાર સરેાવરની પાળે એક નવજુવાન સ્ત્રીનું શખ પડયું હતું. એના શરીર પર અનેક અલકારા હતા,. મુખ પર શાંતિ હતી. જાણે પ્રગાઢ ઊંઘમાં ન હેાય, એમ એ.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ર
હવે તો જાગે! પડી હતી ! આ મુસાફર સ્ત્રીનું શબ જોવા આખું ગામ ભેગું થયું. પહેલાં એક ચેરની નજર એના પર પડી. એના મનમાં થયું-હું મેડે પડ્યો, જે પહેલાં આવ્યું હોત તો કેવું સારું થાત ! આટલા બધા અલંકારે મળ્યાં હોત તો એ પાંચ વરસની પીડા ટળી જાત.”
તે સમયે કામી વિચારી રહ્યો હતે-“શું મત્ત યૌવન છે! જીવતી મળી હોત તે જેન્મારે સફળ થઈ જાત!” દફ્તર એક શિયાળ સંતાઈને જોઈ રહ્યું હતું, એ વિચારતું, હતું: “આ શબને મૂકીને આ લેકે ચાલ્યા જાય તે કેવું સારું! કેટલું મોટું શરીર! સાત દિવસ પેટ ભરીને ખાઉં તોયે ન ખૂટે!”
ત્યાં થઈને એક ગુરુ શિષ્ય ચાલ્યા જતા હતા એમણે જોયું. અને ગુરુએ પોતાના શિષ્યને કહ્યું: “વત્સ! જોયું, જગત કેવું નશ્વર છે! આ યૌવનના વૈભવથી છલકાતો દેહ પણ અણધાર્યો ઢળી પડ્યો ! એના હૈયામાં કેટકેટલા કોડ હશે! પણ તે બધા અપૂર્ણ જ રહ્યા. પ્રાણુ માત્રને અણધારી આ મહાયાત્રા આદરવી પડે છે. આ તનને ગર્વ નકામે છે, આ દેહનું અભિમાન ખોટું છે. આપણી તંદુરસ્તી છે ત્યાં સુધી સંયમની સાધના કરી લેવી. કાળ કોઈનાય પર કૃપા કરવાને નથી.” એમ વિચારી તે ત્યાગને પંથે આગળ વધ્યા.
આ ઉપરથી સમજાશે કે વસ્તુ એક જ છે, પણ ચારેના દષ્ટિબિંદુ જુદાં છે. ચાર જણમાંથી સંતની આંખમાં દિવ્યતા હોવાને કારણે જે શરીર કામીને કામ તરફ પ્રેરતું હતું, તે જ શરીર ત્યાગીને વૈરાગ્ય અને ચિંતનનું પ્રેરણધામ બન્યું હતું.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવ્ય દૃષ્ટિ
૧૭૩ આપણું દષ્ટિ મંગળમય હેવી જોઈએ. બિલ્વમંગળની જેમ દષ્ટિને ખોવાની જરૂર નથી. દષ્ટિ ઘણી જ ઉપયોગી વસ્તુ છે. માત્ર એમાં દિવ્યતા લાવવાની છે. દિતાવાળી દ્રષ્ટિ જગતમાં આશીર્વાદ સમાન છે.
સવાર જેમ તોફાની ઘેડાને કેળવીને કાબૂમાં લે છે, પણ તેને મારી નાખતો નથી; કારણ કે અંતે એ જ ઘડે કામ આપવાને છે, તેમ આપણે પણ આપણી સ્વછંદ ઇન્દ્રિયેને કેળવીને સંયમમાં લાવવાની છે. એને નાશ કરવાની જરૂર નથી. નાશ કરે નહિ ચાલે. ઈન્દ્રિયે ઘણું જ મહત્ત્વવાળી છે. મારું કહેવું છે એટલું જ છે કે એને વશમાં રાખે. એ વશમાં નહિ હોય તે જીવનરથને વાસનાની ખીણમાં ખેંચી જશે. પછી નીકળવું મુશ્કેલ થશે. એ કાબૂમાં હશે તે જ કામ આપશે.
આપણી ઇન્દ્રિયે ને મન આખે દિવસ કંઈ પ્રવૃતિમાં મગ્ન રહે છે? પહેલાં એને સારું ગમે કે ખરાબ? છાપામાં પણ કઈ વિચારકનું પ્રવચન આવ્યું હશે તે તમે નહિ વાંચો. પણ કઈ ખરાબ સમાચાર હશે, તે પહેલાં વાંચી કાઢશે, કોઈ પૂછે કે, “ આ સુંદર પ્રવચન મૂકી આ ખરાબ સમાચાર પહેલા કેમ વાંચે છે ? તે તમે બચાવમાં ઉત્તર શું આપે? ખરાબ જાની લીધું હોય તે આપણાથી ખરાબ થાય નહિ માટે !” પણ આ ઉત્તર સાચે છે? એમ નથી કહેતા કે, મારું મન જ અધોગામી છે, એટલે એને આવી વાતે વધારે ગમે છે. આપણે જે બીજામાં જેવા પ્રયત્ન કરીએ તે આપણામાં છે. આપણે જે બીજાની નિન્દા કરીએ છીએ, તે આપણું જીવનમાં જ બેઠું છે.....પ્રસિદ્ધ માનસશાસ્ત્રી નીલ કહે છેઃ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
હવે તો જાગો!
“We hate in others what we dislike in ourselves” છાપાઓમાં કે વાતમાં માણસ તે જ શોધે છે, જે પોતાનામાં છે. જે માણસમાં સુંદર તો હોય તે સારી વસ્તુ તરફ જ આકર્ષાય. જેનામાં નિર્બળતાઓ છે. તે નિબંતાની વાત જ વાંચવાને. એને સારી વાત કહેશે તેય નહિ ગમે, કારણ કે સુંદર ને સવિક વસ્તુ પચાવવાની એનામાં શક્તિ જ નથી. * મનને વિચારને ખેરાક જોઈએ છે. એ ભૂખ્યું કદી નહિ જ રહી શકે, એને કાંઈક તે જોઈશે જ. એ સ્વસ્થ હશે તે સુંદર ખોરાક લેશે. માંદલું હશે તો ખરાબ વિચારોનો ખોરાક લેશે. વાસનાનું ધુમ્મસ
મધરાતે કોઈ દિવસ તમે જાગે છે? જાગે તે શું વિચાર કરે? ઊંઘ કેમ. આવતી નથી, એ જ ને? જીવનનો વિચાર કદી આવે છે? આ સુખની આહલાદક ચાંદની તે પંદર દિવસમાં પૂરી થશે, પછી શું? જીવનમાં પ્રકાશ ટકી રહે એવું કાંઈ મેળવ્યું છે ? એવું જે કાંઈ જ ન મેળવ્યું હોય, તો આ જીવનનો અર્થ શું? સત્ય, પ્રામાણિકતા, બ્રહ્મચર્ય, પિતાના કર્તવ્યની નિષ્ઠા-આમાંથી કાંઈ જ મેળવ્યું ન હોય તો શાશ્વત પ્રકાશ જીવનમાં કઈ રીતે આવશે ? આવા વિચારો આપણને રાત્રે આવતા નથી. ઊંઘ ન. અને તે વિચારીએ કે ઊંઘ કેમ આવતી નથી ? આ તે કાંઈ વિચાર છે? પણ માણસને સવિચારે જલદી નથી આવતા, કારણ કે એની બુદ્ધિની આસપાસ વાસના, અને અજ્ઞાનનું ધુમ્મસ જામ્યું છે.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
દિવ્ય દૃષ્ટિ દિવ્ય દષ્ટિ
પર્વતની ટોચ પર આપણે ચઢતા હેઈએ ને ઉપર ધુમ્મસ જોયું હોય, ત્યારે સામે આવતી વ્યક્તિને પણ આપણે જોઈ નથી શકતા. કેટલીકવાર અથડાઈ પણ પડીએ છીએ. ધુમ્મસમાં નજીકની વસ્તુ પણ ન દેખાય. મધ્યાહ્નનો સૂર્ય તપે ત્યારે ધુમ્મસ ઊડે ને વસ્તુ દેખાય. તેમ આપણા જીવનમાં પણ સંજમ અને જ્ઞાનને સૂર્ય તપે તે પ્રકાશ આવે અને દેખાય. જે પરમાત્માને આપણે દૂર માનીએ છીએ તે તે સાવ નજીક છે. પછી સમજાય કે –
મને ઓળખી શકું તે જ પરમાત્માને ઓળખી શકું. પણ આજ તે હું પિતાને જ ઓળખતે નથી. સ્વરૂપની વિસ્મૃતિ કેવી થઈ છે ઍના પર કેકે કહેલી એક રમૂજી વાત સાંભરે છે.
એક શીખ મુસાફરીએ ઊપડ્યો. એણે ફર્સ્ટ કલાસની ટિકિટ લીધી. અને જીવનમાં પહેલવહેલે ફર્સ્ટ કલાસના ડબ્બામાં બેઠે. થેડીવાર પછી એને હાજત માટે સંડાસમાં જવાની જરૂર જણાઈ. એણે બારણું ઉઘાડ્યું. ત્યાં સામે જ કાચ હતે. એ કાચમાં એનું પ્રતિબિંબ પડયું. એને લાગ્યું કે અંદર કેઈ છે. એટલે બારણું બંધ કરી એ પિતાની જગ્યા પર બેસી ગયે. પાંચ દશ મિનિટ કરતાં કરતાં કલાક થયો પણ કેઈ નીકળે નહિ. અંદર કોઈ હોય તો નીકળે ને? થડી વાર એ પ્રતિક્ષા કરતે બેઠે, ત્યાં એને ઝોકું આવી ગયું. પછી જાગ્યે એટલે એને લાગ્યું કે હવે તે બહાર નીકળી ગયે હશે. પાછું બારણું ખોલ્યું તે સામે જ માણસ દેખાય.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
હવે તે જાગો !
આટલી વારથી આ માણસ અંદર ભરાઈ બેઠે છે, એટલે જરૂર કઈ બદમાસ હશે એમ જાણે એણે ટિકિટચેકરને બૂમ પાડી. આવનાર પણ આને જે જ બુદ્ધિને જરા દુશ્મન હતો. એણે બધી વાત સાંભળી. પછી બારણું ઉઘાડ્યું તે પોતાના જ જે રેલવે ફેટવાળો માણસ અંદર દેખાય. એણે ઝટ પાછું બારણું બંધ કરતાં કહ્યું: “યહ અંદર તે હમારે સ્ટાફકા આદમી હૈ, ઉનકે હમ કુછ ભી નહીં કહ સકતે. તુમ બાજુ કે કમ્પાર્ટમેં જા સકતે હો.” ન
આ વાત રમૂજી લાગે છે, કેમ? પિતાના જ પ્રતિબિંબને કાચમાં નહિ ઓળખનાર આ બંને મૂર્ખ લાગે છે, ખરું ને? પણ આપણે પણ આપણું સ્વરૂપ ક્યાં એાળખીએ છીએ? આપણું પિતાને સ્વભાવનું, પિતાની વૃત્તિઓનું, પિતાના મનનું આપણને પિતાને જ ભાન નથી. બીજાની વૃત્તિઓનો અને વિચારોને આપણે જેટલે અભ્યાસ કરીએ છીએ, એટલે આપણે પોતાનો અભ્યાસ કયારે કર્યો છે?
આંખમાં મોતિ આવે તે માણસ પિતાના સ્વજનને પણ ઓળખી શકતા નથી. કોઈ કુશળ ડોકટર મળે, મેતિ ઉતારે અને રેગ્ય ચમા મળે, તે એ જોઈ શકે, તેમ માણસની આંખ પર વિકારનો મોતિયો આવ્યો હોય, તો એ પિતાના સ્વરૂપને કઈ રીતે જોઈ શકે ? સદ્ગુરુને વેગ મળે, એ વિકારના મેતિયાને ઉતારે, જ્ઞાનનું અજન કરે, દિવ્ય ચક્ષુ મળે, તો સમજાય કે આત્મા માટે દેહ છે, દેહ માટે આત્મા નથી જ. દેહ માટે વ છે, વસ્ત્રો માટે દેહ નથી. માણસને લાગે કે વો વિના દેહને ફાયદે થવાને છે, તે એ
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
-
---
દિવ્ય દષ્ટિ
૧૭ અવસરે વસ્ત્રને પણ ફગાવી દે છે. તેમ જ્યારે આત્માને એમ લાગે કે આ દેહના અર્પણથી આત્માને લાભ છે. તે દેહના અર્પણમાં પણ આત્માને. આનંદ આવે. આપણે અર્પણ આખો ઈતિહાસ વાંચીશું તે લાગશે કે અર્પણની પાછળ આવી કઈ મહાન ને દિવ્ય ભાવના જ કામ કરી રહી હતી. આ દષ્ટિ આવ્યા પછી માણસ પામર નથી રહેતો. એનામાં નવું બળ નવું તેજ, ને જુસ્સો આવે છે. આ બળ દેહનું નહિ પણ આત્માનું છે. - હાથી દેહની અપેક્ષાએ ઘણે બળવાન હોય છે. દસ સિંહ ભેગા થાય તોય હાથીના સ્થૂલ બળને ન પહોંચી શકે.
એટલે હાથી બળવાન હોય છતાં એક જ સિંહની ગર્જને દસ હાથીને ઢીલા કરી દે છે. ઘણીવાર તે એની ત્રાડ સાંભળી હાથી જીવ લઈનાસે છે, એનું કારણ એ જ કે સિંહની ચેતનામાં પૌરુષ છે. એ હાથીની પ્રચંડતાને વિચાર જ કરતો નથી, એ પિતાના બળ ઉપર મુસ્તાક છે. એ પિતાની શક્તિથી સજાગ છે.
હાથી બળવાન હોવા છતાં હૈયાને કાયર છે. એ ' સિંહની ગર્જના સાંભળતાં જ હિમ્મત હારી જાય છે. એના શરીરમાંથી પરસે કરવા માંડે છે. આ તકને લાભ લઈ સિંહ એના ગંડસ્થળ પર કૂદી પડે છે. અને પહાડ જેવા હાથીને પણ ઢાળી દે છે. આ બળ મનનું છે. આ દષ્ટાન્ત પરથી સમજાશે કે મન શું કામ કરે છે? એક કવિ કહે છેઃ
. મનકે હારે હાર હૈ, મનકે જિતે જિત, * મન ચઢાવે ચાકડે, મન બનાવે નીચ. મન વરાળ જેવું છે. વરાળના સંયમથી એન્જિન જેમ ૧૨
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
હવે તા જાગા!
લાખા માણસના ખજાને ખેં'ચી જાય છે, તેમ મનની સ'ચિત શક્તિથી પણ ધાર્યુ કાર્ય કરી શકાય છે. આ મનને ખળવાન બનાવવાનું સાધન એક જ છે—અભય
જેનુ મન અભય છે, તેને મન જગતમાં એવું કાઈ પણ કા નથી કે જે તે ન કરી શકે. આ અભય ત્યારે જ આવે કે જ્યારે આપણી દૃષ્ટિમાં દિવ્યતા આવે.
તા હવે આપણે એક જ કાય કરવાનુ છે. દૃષ્ટિને દિવ્ય બનાવવાનું.
•
આત્મા અને ઇન્દ્રિયાની ભિન્નતાના જ્ઞાનમાંથી આપણી દૃષ્ટિમાં દિવ્યતા પ્રગટે અને એ દ્વારા આપણાં અંતર અભયના આનંદથી સભર અને એ જ પ્રાથના.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
IIIIIIII
Bh
Wililu
[૧૦] આch 8ાગૃતિ बिभेषि यदि साराद् मेक्षिप्राप्ति च काक्षसि । तदेन्द्रियजयं कर्तुं स्फारय स्फारपौरुषम् ॥
-ज्ञानसार . વાસનાની દુનિયાથી તું જે ગભરાતે હોય અને મુક્તિની મહાસમાધિ જે ઈચ્છતા હોય તે તારી ઈન્દ્રિયને જિતવા તારા અફાટ પરાકમભર્યા પરુષને ઉપયોગ કરી [ સૂર્યનાં સોનેરી કિરણે કમળના હૃદયને જગાડે છે અને એની પાંખડીને વિકસાવે છે, તેમ ભગવાન મહાવીરનાં જ્ઞાનવચનો પણ તમારા આત્માને જગાડે અને આત્માની પાંખડીઓને વિકસાવો, એવી શુભેચ્છાપૂર્વક આજના વ્યાખ્યાનને હું પ્રારંભ કરીશ.] તેજનો તણખે
જે માણસને આત્મા વિષે શ્રદ્ધા હોય છે, તેને જ
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
૧૮૦
હવે તે જાગે! આમેન્નતિનો વિચાર આવે છે. તેને જ આત્મા જાગે છે, પણ આત્માની જ જેને જાણ નથી, આત્માને જે સમજતો નથી, અગર આત્માની જેને શ્રદ્ધા નથી, તેને આમેનતિને વિચાર કયાંથી આવે? તેને આત્મા કેમ જાગે ! જે માણસ કેવળ જડ વસ્તુઓની મેહપ્તામાં મગ્ન રહે છે, તેને આત્મા કે બળવાન છે એ નહિ સમજાય. અને જેને આત્માની તાકાતને ખ્યાલ નથી તે મૃત જીવન જીવે છે. આજે એવાં મૃતજીવનની સંખ્યા વધી રહી છે. એ મૃત જીવનમાં ચેતનાના પ્રાણ ફેંકવા માટે જ આજના સંબંધનને વિષય રાખે છે–આત્મજાગૃતિ.
આપણને એવા કેટલાય માણસ મળે છે, જેમને પિતાનાં શબ્દોમાં વિશ્વાસ નથી, વાણમાં શ્રદ્ધા નથી, જીવનમાં તેજ કે તાકાત નથી; એ નિર્માલ્યની જેમ કહે: “મારાથી આ કામ કેમ થશે? આ કામ તે ખૂબ અઘરું છે આ નિર્માલ્ય શબ્દો કોણ બોલાવે છે? દેહભાવ લાવે છે. આત્મભાનવાળા આવું કદી ન બેલે. ચેતનવંતની વાણીમાં તે તેજના કિરણે ચમકતાં હોય છે. તાકાતના તણખા ઝરતા હોય છે.
રઘુવંશમાં કાલિદાસે લખ્યું છે: રઘુવંશના બાળકે એવાં હતાં જે
शैशवे अभ्यस्त-विद्यानां * બાલ્યકાળમાં જ આત્મવિદ્યાનું સિંચન પામતાં હતાં. એ કઈ વિદ્યા ? પેટ ભરવાની નહિ. પૈસા ભેગા કરવાની નહિ. એ વિદ્યા તે કીડી-મંકોડાને પણ આવડે છે. એ પણ ગળપણ મળે ત્યાં દેડી જાય. આમંત્રણની પણ રાહ ન જુએ! અમે બેઠા હતા ત્યાં એકવાર કીડીઓ ઉભરાઈ. એક ભાઈ એ તેની
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મ જાગૃતિ.
૧૮૧ આસપાસ રાખ નાંખી. એટલે ડી વારમાં તે ચાલી ગઈ. કીડીઓને લાગ્યું કે અહીં રસ નથી, રાખ છે. રસવૃત્તિને પિષવામાં તે કીડીઓ પણ પાવરધી છે. માણસની વિશિષ્ટતા પિટ ભરવાની વિદ્યામાં નથી. એની વિશિષ્ટતા અંધકારમાંથી પ્રકાશમાં લઈ જાય, એ વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવામાં છે. પ્રાચીનકાળમાં શિશુને નાનપણથી જ એવા વિચારમાં ઉછેરવામાં આવતું, જેથી એને આત્મા સદા જાગૃત રહે. નિરાશાજનક કે નિર્માલ્ય વાત એમની આગળ ઉચ્ચારવામાં આવતી જ નહિ.
રામચન્દ્રજી યૌવનને આંગણે રમતાં હતાં તે સમયે ચીનનું સૈન્ય મિથિલા પર ચઢી આવ્યું. જનકે પિતાના મિત્ર શ્રી દશરથ પાસે સહાયતા માગી અને કહેવડાવ્યુંઃ તમારા વીરપુત્ર શ્રી રામ અને લક્ષમણને સત્ય સાથે અમારી વહારે મેકલે. શ્રી દશરથ જરા થંભ્યા, મમતાને લીધે વિચારના વળિયામાં એ અટવાઈ ગયા. એ જંગલી ને કદાવર માણસ સાથે આ બાળકો કેવી રીતે લડી શકશે? છતાં એ બોલ્યા નહિ. મનમાં જ વિચારતા હતા, પણ રામ પિતાને આશય સમજી ગયા. એમણે કહ્યું “પિતાજી! શું સિંહનું નાનું બચ્ચું મોટા હાથીના ગંડસ્થળને ભેદી શકતું નથી? * . બાકર બચ્ચાં લાખ, લાખે બિચારાં,
સિંહનું બચ્ચું એક, એકે હજારો. આ વીરતા ભર્યો ઉત્તર સાંભળતાં જ દશરથને ભ્રમ ટળી ગયો. બને કુમાર ધનુષ્યબાણ લઈ મિથિલા ગયા. શત્રુઓને હરાવી વિજય પતાકા ફરકાવી,ગૌરવપૂર્વક ઘેર આવ્યા.
આ ખમીર કયાંથી આવ્યું? એ બહારથી નથી આવ્યું.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
હવે તે જાગે અંદર જ છે. એને જાગૃત કરવાની જરૂર છે. આત્મામાં અનંત શક્તિ છે, એ ભાન થતાં, એ કોઈથી નહિ ગભરાય, કેઈનાથીય નહિ અંજાય.
આજે માબાપ બાળકને વીર બનાવવાને બદલે કાયર બનાવે છે. બાળક રડતું હોય ને ઊંઘતું ન હોય તે, “જે બા આવ્યું, પડી જશે.” આવા ભીરુતાભર્યા વાક્યો સંભળાવે છે. આથી બાળકની છાતી બેસી જાય છે, પછી એ મોટો થાય, બહાર બહાદૂર દેખાય, પણ અંદરથી ડરપોક હાય આવા માણસે નાગરિક તરીકે નકામા. બાયલા નાગરિકોથી દેશનું પણ રક્ષણ ન થાય, તે આત્માનું કલ્યાણ તે ક્યાંથી થાય?
માણસની કેટલી તાકાત છે, એને પ્રત્યક્ષ દાખલો લે. એટમ બોમ્બ ભયંકર છે. હાઈડ્રોજન બોમ્બ એથી પણ ભયંકર છે. એનામાં સંહારની અનંત શક્તિ છે. રતલ દોઢ રતલનો બેલાખ માનવીને સંહાર કરી શકે છે. માઈલેના વિસ્તારને ઉજજડ કરી શકે છે. એક નાનકડા બોમ્બમાં આટલી શક્તિ છે, પણ એને શોધનાર તે મનુષ્ય જ છે ને? તે વિચારી જુઓ. માનવીના સર્જનમાં પણ આટલી અપ્રતિમ શક્તિ છે, તે એના સર્જક એવા માનવીના આત્મામાં કેટલી શક્તિ હોવી જોઈએ? જડને આવિષ્કૃત કરનાર ચેતનામાં પ્રતિભા ન હોત તે આ અમર્યાદ શક્તિ આવિષ્કત કેમ પામત? આત્માની અપ્રતિમ તાકાતનું આ જ્વલંત દૃષ્ટાંત છે. . અમરતાને સંદેશ
આત્માની આ અનંત શક્તિઓને જેણે જાણી અને એને જેણે કેન્દ્રિત કરી તેણે પોતાની પ્રભુતા મેળવી, તે જ
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મ જાગૃતિ .
૧૮૨
પ્રબુદ્ધ થયા, ભગવાન થયા, સંસારથી તે પાર પામ્યા.
જે માણસ પ્રકૃતિના નિર્મળ તોથી ડરે છે. અરે, પિતે એકાંતમાં ધ્યાન ધરતાં પણ ડરે છે, અને પોતાની જ બીક પિતાને લાગે છે, તે માણસ મહાત્મા તે ઠીક, પણ. માણસ તરીકે પણ લાયક કઈ રીતે ગણાય? માણસ આ ભીરુ થઈ જાય છે, કારણ કે બાલ્યકાળમાં એને આત્મવિદ્યા મળી નથી. આત્માની અમરતાને સંદેશ મળ્યો નથી. માબાપે એને દેહનું ભરણપોષણ કર્યું, પણ આત્માનું પોષણ ન કર્યું. દેહનું પિષણ તે કૂતરાં બિલાડાં પણ કરે છે. માનવીનું ગૌરવ બાળકને માત્ર દેહનું પોષણ કરવામાં જ નથી. માણસનું ગૌરવ પિતાના સંતાનને સંસ્કારી ને તેજસ્વી બનાવવામાં છે. મારી આ વાત તમને આજ કદાચ કડવી લાગશે, પણ તે સત્ય છે. વિચારી જેજે. આજ નહિ તે કાલે જરૂર સમજાશે.
મદાલસા પિતાના બાળકને પારણામાં ઝુલાવતી પણ ગાતીઃ સિદ્ધોતિ યુદ્ધો સિનિનોfસા વત્સ! તું સિદ્ધ છે. સિદ્ધિઓ તારામાં છે. તું બુદ્ધ છે. બુદ્ધિ-પ્રજ્ઞા તારામાં છે. તું નિરંજન છે. તને કઈ વાસનાને રંગે રંગી શકે તેમ નથી, તું મુક્ત છો. તને બાંધનાર આ વિશ્વમાં એકેય તત્ત્વ નથી. તું સ્વતંત્ર છે, મુક્ત છે, હાલરડામાં જ જે બાળકને આવું મુક્તિનું ગીત સાંભળવા મળે, તે યુવાન તેજસ્વી, ત્યાગી કે પ્રતાપી કેમ ન બને ? આજનો યુવાન એ આશાની જ્યોત નથી, પણ નિરાશાને દરિયો છે. એનામાં જીવનની ખુમારી નથી, પણ વાસનાની બિમારી છે.
જે દેશના યુવાને વિલાસી વાતાવરણમાં ઉછરે છે, તે
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
હવે તે જાગે! દેશની પ્રજા ધીમે ધીમે નિર્વીર્ય થઈ જાય છે. પ્રજાને મહાન બનાવવા યુવાનો સામે આદર્શ જોઈએ. એમની સામે સંયમના પ્રતીકે જોઈએ. જ્યાં એમને ઘડવામાં આવે છે, એમને કેળવણી આપવામાં આવે છે, એ સ્થાનો કેવાં હોવાં જોઈએ? ત્યાં વિલાસ અને વિકારની હવા હોય તે પાલવે? પણ આજ તમે જોશો તે વિદ્યામંદિરમાં પણ કટ અને વટ સિવાય વાત નથી. આપણે કૉલેજોને વિદ્યામંદિર કહીએ છીએ, પણ મંદિરને અનુકૂળ સંયમ અને પવિત્રતાથી ભરેલું વાતાવરણ છે?
અને કેળવણું શા માટે લેવામાં આવે છે. તેનું ધ્યેયચિત્ર પણ વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ કયાં છે? “જ્ઞાન દd વિપત્તિઃ” જ્ઞાનનું ફળ વૃત્તિઓને વિરામ છે. જ્ઞાન મળે તે વિરામ આવવું જોઈએ, પણ આજે એવું દેખાય છે? વિદ્યાર્થીઓમાં શિસ્ત ને સભ્યતા છે? આજે માણસ "વૃત્તિઓથી વિરમવા માટે નથી ભણત, પણ વૃત્તિઓના તાંતણ કરેળિયાની માફક વધારે ને વધારે કઈ રીતે કાઢી શકાય એ માટે ભણે છે. સીધી ભાષામાં કહીએ તે એમ કહી શકાય કે ગુને કરીને છુપાવ કેમ, અસત્યને સત્ય બનાવવું કેમ, એ માટેનું કૌટિલ્ય શાસ્ત્ર ભણે છે.
એક ભાઈને મેં પૂછયું : “તમારા અભ્યાસનું ધ્યેય શું? ” એ કહે : “સાહેબ, ધ્યેય વળી શું? આજકાલ કાયદા વધી પડ્યા છે. ભણીએ નહિ તે એ કાયદાઓમાંથી બારી કયાંથી જડે ? હવેના જમાનામાં વકીના આધારે જવાય એમ નથી, જાતે જ જાણવું જોઈએ; નહિ તે રળીએ તેમાંથી અડધે ભાગ તે વકીલે ખાઈ જાય. જાતે શીખ્યા હોઈએ
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મ જાગૃતિ . તે જ કાયદાના ફાયદા મળે.
જોયું, આ કેળવણી! માણસ ભણે છે શા માટે? ચોરી કરવા માટે. ચેર બનવા, પોતાની જ સરકારની આંખમાં ધૂળ નાંખવા. પૈસા રળવા છે. પણ ટેકસ Tax ભર નથી. - પૈસે પિતાના મોજશોખમાં ખર્ચવે છે. પણ બીજાના હાથમાં જવા દેવા નથી. આ વિદ્યાથી માણસ મુક્ત બને કે બંધાય? જે એક શ્રેષ્ઠ નાગરિક બનવાને અગ્ય છે તે શ્રેષ્ઠ જીવન માટે યોગ્ય કઈ રીતે ગણાય? મૃત્યુને જીતે તે વિદ્યા
એક ભાઈ ઈન્ટરની પરીક્ષા આપી રજામાં ઘેર આવ્યા. એ અરસામાં બહારગામથી એમને ત્યાં એક મહેમાન આવ્યા. એ મહાન ચિન્તક હતા. વિદ્યાર્થીના પિતા પિતાના પુત્રને બપેરે ચિન્તકની પાસે લાવ્યા અને પિતાના પુત્રના અભ્યાસની વાત કરી. ચિન્તકે પૂછયું : “શું ભણે છે? ” “સાહેબ, ઈન્ટરની પરીક્ષા આપીને આવું છું.” “હવે શું કરશો?'
બી. એ. થઈશ.” “પછી શું કરશો?'“પછી તે જે ફર્સ્ટ કલાસ આવીશ તે વિલાયત જઈશ અને એમ. એ. થઈશ.” “એમ. એ. થઈને પછી શું કરશો?' “પછી કઈ સારી નોકરી મેળવીશ.” - પિલા ચિંતક તો આગળ જ વધી રહ્યા હતા. એમણે પૂછ્યું: “પછી? પેલે વિદ્યાથી જરા થંભ્યો. એને થયું, આ શું પૂછે છે? પણ ઉત્તર આપ્યા વિના ચાલે તેમ ન હતું, એટલે એણે કહી નાખ્યું : “પછી પ્રભુતામાં પગલાં માંડીશું.’ ચિંતકે પ્રભુતામાં પગલાં” આ શબ્દ ચા. શબ્દ તે ઘણે સારો છે. પશુતા માટે વધારેમાં વધારે છૂટ મેળવનારા પણ આજ
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તા જાગા!
૧૮૬
શબ્દ વાપરતા હાય છે.
જ
ચિન્તકે પૂછ્યું : ‘ઠીક પછી શું?' વિદ્યાર્થીએ કહ્યુ : ‘ પછી વળી શું ? ઘરડા થઈશ.’ ચિંતકને પેાતાના પ્રશ્નને ઢોર ખરાખર હાથમાં આવતા લાગ્યા. એટલે ધીમેથી પૂછ્યું, ! પછી શુ?” પેલા વિદ્યાથી મુંઝાઈ ગયા થાડા અકળાયે, એણે એના પિતા સામે જોયું એના પિતા પણ વિચાર।માં તણાતા હતા. હવે પછી શું ?...એના પિતાની આંખમાં પણ પ્રશ્ના હતા. એટલે વિદ્યાર્થી એ કહી નાંખ્યું : ‘ પછી મરી જઈશુ.’ ચિન્તકે કહ્યું : ‘ ખરાખર, હુ' એ જ કહેવા માગતા હતા. આટલા અભ્યાસ પછી, આટલી પ્રવૃત્તિ પછી, આટલી સાધના પછી પણ મરવાનું ! મરવા માટે આટલુ બધું કરવાનું ? મરવું જ હાય તેા આટલે અભ્યાસ ન કરેસ, દેશાટન ન કરે તેા પણ મરી શકાય છે. શું અભણ નથી મરતા ? અભણ પણ મરી શકે છે. વિદ્યાવાન તા એમ કહે કે પછી અમર અનીશ, મૃત્યુ સામે યુદ્ધ કરીશ, વૃત્તિઓ પર વિજય મેળવીશ, જીવનમાં પ્રેમ, પ્રકાશ અને શ્રદ્ધાને ભરીશ, અને મૃત્યુને તરી જઈશ. વિદ્યા તા મૃત્યુને જિતવા માટે છે. એક કવિ કહે છેઃ ‘હસી મૃત્યુમુખે ધસવાનુ જ દે, ધસી મૃત્યુમુખે હસવાનું જ દે.’
વિદ્યાવાનમાં જીવનની ખુમારી જોઈએ. સુખમાં કે દુઃખમાં, સ'પત્તિમાં કે વિપત્તિમાં, સયેાગમાં કે વિયેાગમાં પેાતાના આત્માની અને પેાતાના મનની મસ્તી ન ગુમાવે તે જ અભ્યાસી. તે જ વિદ્યાવાન.
પ્રકૃતિના રહસ્યને જાણનાર માણસ ઉનાળે આવતાં અકળાતા નથી. શિયાળા આવતાં ફરિયાદ કરતાં નથી; કે
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મ જાતિ .
૧૮૭
વર્ષાકાળ આવતાં બબડાટ કરતો નથી. એ જાણે છે કે આ તે
તુ ઋતુના ખેલ છે. શિયાળામાં ટાઢ પડે છે, પણ ઘઉંને કપાસ એમાં જ તૈયાર થાય છે. વર્ષોમાં વૃષ્ટિ થાય અને કીચડ થાય પણ જુવાર બાજરી એમાં જ પાકે છે. ઉનાળામાં તડકે . પડે છે પણ મીઠી કેરીઓ અને રાયણ એ ઋતુમાં જ પાકે છે, તેમ દુઃખ, વિપત્તિ, વિગ પણ માણસને ઘડવા આવે છે. એથી માણસની કસોટી થાય છે. માણસનું હીર આવા સંયેગેમાં જ પ્રગટે છે. સાચા અભ્યાસી દુઃખને પણ કુદરતની પ્રિય ભેટ માની હસતા મુખે એનું સ્વાગત કરે છે. એ સમજતા હોય છે કે આજનું દુઃખ એ મારી ગઈકાલની ભૂલનું જ પરિણામ છે. એક ભૂલને સુધારવી હોય તે બીજી નવી ભૂલ ન કરવી, દુઃખ વખતે અકસેસ કરે એ જૂની ભૂલમાં નવી ભૂલને ઉમેરો કરવા બરાબર છે. તુને ખેલ
પણ કેટલાક માણસ આ વાતને વિચાર કર્યા વિના કેવળ ફરિયાદ જ કરતા ફરતા હોય છે. વરસાદ આવે તે કહે આહ! શું વરસાદ છે! બંધ થતા જ નથી. મારી નાખ્યા.” ટાઢ પડે ત્યારે કહેઃ “શું ટાઢ પડે છે! ચામડાં ચીરાઈ ગયાં.” તાપ પડે ત્યારે કહે “તડકે પડે છે કાંઈ તડકે! ધરતી તે ભડકે બળી રહી છે!” આમ રોદણાં રોયા જ કરે; પણ આ તે ઋતુના ખેલ છે, એમ ન સમજે. તેમ કેટલાક માણસો પણ જીવન અંગે રોદણાં જ રેતા હોય છે. કેઈ પુત્ર માટે તે કઈ પત્ની માટે કઈ ધન માટે તે કોઈ ધંધા માટે પણ ફરિયાદ કર્યા વિના જ પુરૂષાર્થ કરવો જોઈએ, એમ ન વિચારે.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
હવે તે જાગે! આવા સંગમાં માણસને સાચી વિદ્યા મળે તે જ માણસ જીવનનાં તત્ત્વોને સ્પર્શી શકે. અને દુઃખના તાપને, પણ જીવનના ઘઉં પકવવાનું સાધન માની, એને સત્કારી શકે. વિષમ પ્રસંગમાંથી પણ કાંઈક બોધ મેળવી જીવનને ઘડી શકે.
આપણું કેઈ સ્વજન મરી જાય છે, ત્યારે આપણને કેટલે બધો શોક થાય છે! આપણું મન દુઃખના અગાધ સાગરમાં કેવું ડૂબી જાય છે! પણ તે પ્રસંગે આપણે સ્વસ્થ ચિત્તે વિચારીએ કે આ શોક શાથી આવ્યા? શા કારણે આવ્યો? ગામમાં આટલાં મરી જાય છે, છતાં આંખે એક આંસુ પણ નથી આવતું અને અત્યારે આ આંસુઓને સાગર કેમ છલકાઈ ગયે ?
મૃત્યુ એ જ જે અનિષ્ટ અને દુઃખનું કારણ હોય તો ગામમાં કોઈ મૃત્યુ પામે છે, ત્યારે શોક કેમ આપણને ઘેરી વળતો નથી? મહોલ્લામાં કોઈ મરી ગયું હોવા છતાં તે દિવસે ભેજનમાં મિષ્ટાન આવ્યું હોય તેય ભજન કરતાં શોક થતું નથી. અને પિતાનું સ્વજન જતાં હૃદય રડે છે, એનું કારણ શું? એનું કારણ એ છે કે, એને જે વ્યક્તિ પ્રત્યે રાગ હતું, જેના તરફથી “કાંઈક મળતું હતું. તે હવે બંધ થયું છે, તે હવે મળવાનું નથી, એટલે એ રડે છે, પણ એ કેને માટે રડે છે? જનાર વ્યક્તિ માટે નહિ, પણ એ વ્યક્તિ તરફથી મળતું હતું, તેને માટે. એટલે કે પિતાના અર્થ માટે રડે છે અને એ અર્થ માણસને બીજી કઈ વ્યક્તિ તરફથી મળતું હોય તે તે શોક શમી જાય છે.
ધીમે ધીમે શોકમાં ઓટ આવે છે, અને માણસ મૂળ
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મ જાગૃતિ
૧૮૯ સ્થિતિએ આવી જાય છે. હા, આમ છતાં સ્નેહ જેવી એક પવિત્ર અને ચિરસ્મરણીય વસ્તુ પણ દુનિયામાં છે, જે અર્થ અને કામની નહિ, ચેતનાની ભૂખી છે, આ ભૂખ એક આત્મ જોતમાંથી જન્મેલી છે, બીજી કોઈ વ્યક્તિ પાસેથી તે મળતી નથી.
જ્યાંથી એ પ્રગટે છે, ત્યાં જ એ વિલીન થાય છે. એટલે આવા પ્રસંગમાં માણસના હૈયા ઉપર શોકની છાયા ઘણુ ઘેરી થઈ જાય છે. અને આવા કેટલાક પ્રસંગમાં તે માણસ કાં જ્ઞાની અને, કાં ઉન્મત્ત બને; જ્ઞાની વિચારે કે મારું પ્રિયજન એક એવા પ્રવાસે ઉપડ્યું છે કે જ્યાં અંતે મારે પણ જવાનું જ છે, એ પહેલાં ગયેલ છે, હું પછી જઈશ. એમ વિચારી સમાધાન મેળવી લે છે. જ્યારે અજ્ઞાનીને થાય છે. હવે શું થશે? ખેલ ખલાસ! બાજી બગડી ગઈ. મારે જીવનભર સૂરવાનું. હવે કયાં મળવાના છીએ? જીવન શૂન્ય થઈ ગયું. અને એવા વિચારમાં અજ્ઞાનતા અને ઉન્મત્તતા વધતી જાય છે.
આ બંને પ્રસંગોમાં પ્રિયજન તે બંનેએ ગુમાવેલ છે; પણ એક સમાધાન મેળવે છે, બીજે ગુરે છે. કવિ જીબ્રાન કહે છે: “When you are sorrowful look again in your heart, and you shall see that in truth you are weeping for that which has been your delight," જ્યારે તમને શોક લાગે ત્યારે વળી તમારા હૃદયમાં જેજે. અને તમને જણાશે કે સાચે જ તમે જેને માટે રડી રહ્યા છે તે તમારા હર્ષને વિષય હતો, એટલે જે હર્ષ આપે એ શોક આપે જ એ શોકને ટાળવાને માર્ગ એક જ છે, અને તે આત્માનું જ્ઞાન અને પ્રકૃતિનું ઊંડાણ!
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તા જાગા !
આત્મજ્ઞાન થતાં શોક કેવા હળવા થાય છે એનું આ એક જવલત દૃષ્ટાંત તમારી સામે મૂકુ છું. શાકના તળિયે શાન્તિ
૧૯૦
શાણી સુમતિ ભગવાન શ્રી મહાવીરની વાણી સાંભળવા ગઈ હતી, એના પિત આત્મારામ બહાર ગયેા હતેા. એના અને યુવાન પુત્ર તળાવમાં સ્નાન કરવા ગયા હતા.
સુમતિએ વ્યાખ્યાનમાં સાંભળ્યું: જ્યાં સંયાગ છે, ત્યાં વિચાગ છે. આત્મા સિવાય જગતની પ્રત્યેક વસ્તુ વિખૂટી પડે છે. આજે આપણે જેના માટે હસીએ છીએ, તેજ વસ્તુ આવતી. કાલે રડાવે છે. આનદ અને શોક એક જ ત્રાજવાના એ પુલ્લાં છે. અન’ત સમાધિના માગ એકજ છે. મેાહના ત્યાગ! આ મેાહના ત્યાગ જન્મે છે, આત્માની એકલતાના જ્ઞાનમાંથી.’ સુમતિએ આ ઉપદેશને પોતાના હૈયાની દાબડીમાં ઝીલ્યું. એના વિચાર કરતી, એને જીવનમાં વણવા મથતી, એ ઘેર આવી, ત્યાં એકાએક સમાચાર મળ્યો :
“ એના નહાવા ગયેલા અને દીકરા ડૂબી મર્યો છે. પહેલા એક નહાવા પડયો, પણ એ તે કીચડમાં ખૂંચતા જણાયા. એને કાઢવા ખીજો ગયા, પણ એ ખૂંચતા છેકરા ખીજાને ખાઝયો અને અને ડૂબ્યા.”
જુવાનજોધ એ દિકરા જાય તેા કઈ માતાનુ હૈયું શોકમાં ન ડૂબે ? સુમતિના હૈયાના કટકે કટઢ્ઢા થવા લાગ્યા. એ શોકના ઝ’ઝાવાતમાં ઘેરાઈ ગઈ, એને મૂર્છા આવી, અને એ ધરતી પર ઢળી પડી. થોડી વારે એ મૂર્છા ઊતરતાં એનાં હૈયા પર જ્ઞાનવચના આવવા લાગ્યાં.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મ જાગૃતિ
૧લી જ્યાંથી આનંદ આવે છે, ત્યાં જ શોક હોય છે, અને એ શોકના તળિયામાં જ શાંતિ હોય છે. શોકને ઉલેચી નાંખો, શાંતિ ત્યાં જ જડશે.
સુમતિને શોક ધીમે ધીમે ઉલેચાતે ગયે અને એ ઊંડી ને ઊંડી ઊતરતી ગઈ, જ્યાં જીવનની પરમ શાંતિ હતી!
એણે પિતાના બંને પુત્રના દેહને પથારીમાં પધરાવ્યા; એમના પર શ્વેત વસ્ત્ર ઓઢાડ્યું, અને પતિની પ્રતિક્ષા કરતી એ વિચારમાં ડૂબી ગઈ - આત્મારામે ડેલીમાં પગ મૂક્યો અને એને આનંદ ઊડી ગયે, એને વાતાવરણમાં કાંઈક શોકની હવા લાગી. રેજ એ ઘેર આવતે ત્યારે એની પત્ની હસતા મુખે એનું સ્વાગત કરતી પણ આજે તે એ ઉદાસ હતી.
આત્મારામે પૂછયું :–“કેમ? આમ ઉદાસ કેમ? શું થયું છે? તું તે જાણે ઘરમાં શોકનો સાગર લાવી છે!”
“કાંઈ નથી. એ તો પાડોશી સાથે જરા કલહ થયે છે.” શોકના ભારથી નમેલી પાંપણને ઊંચી કરતાં સુમતિએ કહ્યું.
- આત્મારામને આશ્ચર્ય થયું. સુમતિને સ્વભાવ એ જાણતા હતા. આખું ગામ ગરમ થાય તોયે એની આંખમાં શીતતાને સાગર લહેરાતે હોય એવી એ શાંત હતી, અને એવી જ એ શાણું પણ હતી.
' આત્મારામે ગભરાઈને પૂછ્યું એવું તે શું થયું કે તારે કજિયે કરે પડ્યો”
કાંઈ નહિ. વીસ દિવસ પર આપણાં દિનેશનાં લગ્ન હતાં, ત્યારે હું પાડેશીને ત્યાંથી બે રત્નકંકણ પહેરવા લાવી
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
હવે તો જાગે
હતી. આજે એ માંગવા આવ્યા. મેં ન આપ્યાં, એટલે બેલડું થયું, અને કલહ વળે.” સુમતિ આટલું ધૈર્યપૂર્વક બોલી ગઈ પણ એના અવાજમાં જરા વિષાદની છાયા હતી.
“તું યે ખરી છે. પારકા કંકણ ક્યાં સુધી રખાય? એને માલિક માગવા આવે ત્યારે આપી દેવાં જ જોઈએ ને. તારા જેવી શાણી સ્ત્રી આવી વાત પર કલહ કરે તે થઈ રહ્યું ના ? કઈ જાણે તો ય હસે એવી આ વાત છે. જા, જા, જલદી આપી આવ.” એને ઊભી કરતાં આત્મારામે મીઠે ઠપકે આવે.
“જરા ઊભા તે રહો. તમે આપી આવવાનું તે કહે છે, પણ મને એ કેટલાં ગમે છે! મારું મન એમાં કેટલું રમે છે, એ તમે જાણે છે? કેવાં સુંદર એ રત્નકંકણ છે! એને ઘાટ, એની ઝીણી ઝીણી કારીગીરી, જેની જોડ ન જડે! અને એનાં રત્નો પણ કેવા તેજસ્વી છે? નાથ, મને તો એ પાછાં આપવાનું જ મન નથી થતું. મનમાં થાય છે, રાખી લઉં. પછી જે થવાનું હશે તે થશે. કજિયો તે કજિયે !” આટલું કહેતાં કહેતાં તે સુમતિનું હૃદય ભરાઈ આવ્યું. એની પાસે જ્ઞાન હતું, છતાં વિષાદ કાંઈ ઓછો ન હતો!
પણ આજે તને થયું છે શું? તું પાગલ તે નથી થઈને! અરે, તું આ શું બોલી રહી છે? જે વસ્તુ પારકી છે તે.કેટલા દિવસ રખાય? એના પર મમતા કરવી, એને પિતાની માનવી અને “મારી’ કહી શો કરે એ અજ્ઞાનતા નહિ તો બીજું શું છે? પારકી વસ્તુ તો જેમ વહેલી અપાય તેમ સારું.” શિખામણ આપતાં આત્મારામે કહ્યું.
સુમતિ ઊભી થઈ. એણે પતિને હાથ ઝાલ્ય, એને
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩
આત્મ જાગૃતિ હાથ ધ્રુજતો હતો. એને તમ્મર આવી રહ્યાં હતાં. એની છાતી પર ભાર હતો. પણ “શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના જ્ઞાનના બોલ એના આત્માને આશ્વાસન આપી રહ્યા હતા. એ પતિને અંદર દેરી ગઈ
ફૂલ જેવાં પિતાના બે બાળકના મૃતદેહ પર ઓઢાડેલું શ્વેત વસ્ત્ર એણે ઊંચકી લીધું. અને જ્ઞાનના પ્રકાશથી પ્રબુદ્ધ બનેલી સુમતિએ કહ્યું : “ નાથ! આ આપણાં બે રત્નકંકણ, એક સોળ વર્ષનું, બીજું વીસ વર્ષનું. આજ સુધી આપણે એમને રાખ્યાં; સાચવ્યાં, પણ આજે એમને સમય પૂરો થયો. અને એમણે એમને માર્ગ લીધો. આપણે એમના ન હતા; એ આપણું ન હતા. થડા સમય માટે આપણને એ મળ્યા હતા. હવે એમને નિસર્ગના ખોળામાં શાંતિપૂર્વક ધરવા એ આપણું કર્તવ્ય છે. એની પાછળ શેક અને રુદન કરવાં વ્યર્થ છે, ગયેલી વસ્તુ આંસુથી પણ પાછી મળતી નથી. મૌનની શાંતિમાં આપણે એમને વિદાય આપીએ.” . આત્મારામ તે આ જોઈ ત્યાં ઢગલે થઈ ગયે. થોડી ક્ષણ માટે ત્યાં ગંભીર સ્તબ્ધતા છવાઈ ગઈ. ઘરમાં, હવામાં, વાતાવરણમાં, બધેજ સ્તબ્ધતાં હતી. અંતે એ પિતાની આંખમાં આંસુનું પૂર ધસી આવ્યું. એણે આંસુના પડદામાંથી જોયું તે સુમતિની આંખમાં પણ બે મેતી જેવાં આસુ હતાં; પણ એને પર જીવનની ઊંડી સમજણનાં ઉજજવળ કિરણે પ્રકાશીરહ્યાં હતાં. શ્રદ્ધાની તક - આ પ્રસંગ પરથી સમજી શકાય છે, કે આત્માની જાગૃતિ શું કામ કરે છે! જેનો આત્મા જાગૃત છે તે જ શેક પર, મેહ
૧૩
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
હવે તો જાગે! પર, વિજય મેળવે છે. પણ જે જીવનમાં હારે છે, મુઝાય છે, તેનું કારણ આત્મજ્ઞાનને અભાવ છે, અને તેથી જ વિપત્તિ કે અંતરાય આવતાં એ થંભી જાય છે. ગભરાઈ જાય છે અને ધ્યેયમાંથી વિચલિત થઈબીજા માર્ગ ભણી વળે છે.
પણ જે માણસ અંતરપ્રેરણાથી પ્રેરાઈને કાર્ય કરે છે, જીવનને સમજીને જીવે છે, એ ગમે તેવા વિપરિત સંજોગોમાં પણ જેના પર પૂર્ણ વિશ્વાસ રાખ્યો હોય એ સાથી સાથે છોડીને ચાલ્યો જાય, એવા સંજોગોમાં પણ-વૈર્યને ખોયા વિના, ભય રાખ્યા વિના, આગળ વધ્યે જ જાય છે.
આત્મજ્ઞાની, લેકોના અભિપ્રાયના આધારે નહિ, પણ પિતાના આત્માના અભિપ્રાયના આધારે આગળ વધે છે એ તે કહે છે: “લેકોને હસવું હોય તે હસવા દે, બકવું હોય તે બકવા દે; પણ મારે પથ અફર છે.”
એને પિતાના પ્રત્યેક પગલામાં શ્રદ્ધા હોય છે. એને પિતાની પ્રત્યેક ક્રિયામાં નિષ્ઠા હોય છે, અને પોતે સ્વીકારેલ ધ્યેય પાછળ સમર્પિત થવાનો એનામાં અદમ્ય ઉત્સાહ હોય છે. આવી વ્યક્તિ માટે કહી શકાય કે :
In the long run he shall be happy & prosperous.
પણ જે માણસ કાર્ય કરે છે, પણ એના પરિણામની જવાબદારી લેતાં ગભરાય છે, એ સફળ કેમ થાય? એને ફૂલ જોઈએ છે, પણ કાંટા નથી ખાવા અને કાંટા વાગે છે ત્યારે એને દૂર કરવા માટે એ જ્યાં ત્યાં પ્રાર્થના કરતો ફરે છે. સહનશીલતા અને સાધના વિના સિદ્ધિ નથી, એ વાતને જાણે માનવી ક્ષણભર ભૂલી જાય છે.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મ જાગૃતિ
૧૯૫ સેકેટિસ પ્રાર્થના કરતાં કહેતે ભગવાન હું એકજ માગું છું. અગ્ય વસ્તુ હું મારું તે પણ તું આપીશ નહિ, અને યંગ્ય વસ્તુ હું ન માગું તે પણ તું આપજે જ. માણસ જે આ રીતે વિચારે તે એને દુઃખમાંય સુખ લાગે, એને થાય કે ગુમડું પાકયું છે, તે એનું ઓપરેશન operation અનિવાર્ય છે. વેદના વેઠયા વિના દર્દ કેમ મટે? વેદનાને વેઠયા વિના વિપત્તિ કેમ ટળે? ' શ્રી શ્રેણુક નરકમાં પણ માનસિક શાંતિ અનુભવે છે દેહને વેદના થઈ રહી છે, શરીરમાં આગ છે, પણ આત્મામાં શીતળતા છે, કારણ કે એ સમજે છે કે જેણે કર્યા છે તે ભગવે છે. આ દેહે બીજાને દુઃખ દીધાં છે, તે આજે એને દુઃખ મળે છે, એણે બીજાને બાળ્યા છે, તે આજે એ પિતે બળે છે. એમાં મારે શું? આત્મા, એ દેહથી ન્યારો છે. ખીંટીએ કેટ ટાંગે હાય, એ સળગી ઉઠે, બળીને ખાખ થઈ જાય તે એના માલિકને નુકશાન થાય, પણ એ દાઝે તે નહિ ને? કારણ કે દેહ કેટથી ભિન્ન છે. તેમ આત્મા પણ દેહથી ભિન્ન છે. પણ આજે અજ્ઞાનને લીધે આત્માને પ્રકાશ આ દેહથી ઢંકાઈ ગયે છે.
• કાળના વિકરાળ પંજામાં ધ્વંસ થતી વસ્તુઓને જોઈને શેકસપીઅર કહે છે –
Ruin hath taught me thus to ruminate. That time will come and take my Love away.
This thought is as a death which can not choose.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
હવે તો જાગે!
But weep to have that which it fears to lose.
વિનાશે મને આ રીતે વિચાર કરતાં શીખવ્યું છે કે કાળ આવશે ને મારી પ્રિયતમાને પણ મારાથી દૂર લઈ જશે. આ વિચાર એક મૃત્યુ સમાન છે, કે જેને માટે રુદન સિવાય બીજો કોઈ માર્ગ નથી. કારણ કે જે વસ્તુ તેણે પ્રાપ્ત કરી છે તેને ગુમાવવાને તેને સદા ભય રહે છે. અર્પણને આતશ .
પ્રકૃતિ અને માનવ હૃદયની મહત્તાને ગાનારો આ મહાકવિ પણ અહિં કે ગમગીન છે!
આવી ગમગીનીમાં શાંતિ કેણ આપે? અરણ્ય જેવી એકલતામાં આશ્વાસન કોણ આપે? માણસ સમ્યગદર્શન દ્વારા જીવનને આવા દુઃખદ પ્રસંગને પણ એક જુદી જ દષ્ટિથી એક જુદા જ ભાવથી-આવકારી શકે. મને યાદ છે. આજથી લગભગ પંદર વર્ષ પહેલાં એક વાર અમે મિત્રે નાસિક પર્યટન માટે ગયેલા, ત્યાં રસ્તામાં રેગિષ્ટ દશામાં એક સાધુ બેઠે હતો. તેના શરીર પરનાં ગુમડાં પર કીડા ખદબદતા હતા. કીડા એટલા બધા હતા કે ગુમડામાંથી ગબડીને નીચે પડે. પણ પેલે સાધુ બહુ જબરો ! નીચે ગબડેલા એ કીડાને ઉંચકીને ગુમડા પર મૂક્તાં કહે “અરે, બાહર કહાં જાતા હૈ? બૈઠ ઈધર, બાહર ભૂખા મર જાયગા. આવી રીતે ગુમડાં ખદબદે છે, છતાં એ મસ્ત છે. એની મસ્તીનું કારણ એ જ કે દુખને સ્વેચ્છાપૂર્વક સ્વીકારવાનું એની પાસે આત્માનું દર્શન છે.
ભગતસિંહને ફાંસીએ ચડાવતાં પહેલાં માફી માગવા સમજાવ્યા. પણ એણે તે દેશાભિમાનની મસ્તીમાં એક જ
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને તે
રડાને
માણસમાં કર જડશે. આ
આત્મ જાગૃતિ
૧૯૭ કહ્યું “કઈ પણ દેશને નાગરિક પિતાના દેશની આઝાદી માટે જે કરે છે તે જ મેં મારા દેશ માટે કર્યું છે, અને તે બરાબર છે.” એમ કહી ફાંસીના દોરડાને પણ ફૂલની માળા ગણીને એ ભેટી પડ્યા. આવી ફનાગીરી અને આવી ખુમારી માણસમાં કયારે આવે ? કેઈ પણ ઉદાત્ત હતુ માટે માણસ નિર્ણય કરે છે, ત્યારે જ એનામાં અર્પણ આ આતશ પ્રગટે છે. આ મસ્તી, આ આતશ, રૂપિયાથી સત્તાથી નથી મળતું, પણ આત્માની પ્રમાણિક નિષ્ઠામાંથી પ્રગટે છે, અને તે પ્રસંગે મૃત્યુને પણ એક પ્રકારને આનંદ માણી શકાય છે. માળે છેડી અનંત ગગનમાં ઉડતા પંખી જે. ' માનવી અને માળે
આત્મપંખી ! તું ગગનવિહારી છે, અનંત આકાશમાં ઉડનાર તું મુક્ત પંખી છે. માળામાં તું વસે છે પણ માળે એ તું નથી. માળે તારાથી ભિન્ન છે. તું તારા માળાને સ્વચ્છ અને સુંદર રાખજે. કાંટા-ઝાંખરાં લાવીને તારા માળામાં ન ભરતા. નહિ તે અવસરે તું જ એમાં ભરાઈ જઈશ. ઉડવા ધારીશ ત્યારે નહિ ઉડી શકે. અને તારા માળાનાં દ્વાર પણ મોટાં રાખજે કે જેથી ઉડતી વખતે તારી પાંખોને ઈજ ન થાય.
" માણસો ઇંટ ચૂનાથી ઘર બાંધે છે. પંખીઓ માળે ઘાસથી બાંધે છે–દેહને રહેવાને માળે ઈંટ, ચૂનાને માટીથી બંધાય. પણ રે, આપણા આત્માનો માળે ક્યો? આ દેહ એ આત્માને મળે છે. પંખી જેમ માળાને મૂકીને ઊડે છે.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
હવે તે જગે !
અને માણસ બંગલાને છોડીને બહાર વિહરવા જાય છે, તેમ આત્મા આ દેહને છોડીને પરલોકના પ્રવાસે ઉપડે છે. આ
પંખીને માથે સાથે નથી આવતો. માણસને બંગલે સાથે નથી આવતું, તેમ આત્માને આ દેહ સાથે નથી જ, છતાં પંખીને અને માણસને કેવી મમતા છે? એક ભાઈને પૂછ્યું “આ બંગલે કોને છે?” એણે પિતાની છાતી પર હાથ મૂક્તાં ગર્વથી કહ્યું: મારે છે. આ૫ જેતા નથી ? બંગલા પર મારું જ નામ છે !” એમ કહી એણે તકતી સામે આંગળી ચીંધી. પણ આ ભેળા જીવને વિચાર પણ નથી આવતો કે આ ક્યાં તારે છે? તારા દાદા મૂકીને ગયા, બાપા ય મૂકીને ગયા, અને હવે થોડા દિવસમાં તું ય મૂકીને જવાને. તારા સગા દિકરા પણ તારે અગ્નિસંસ્કાર આ બંગલાના કંપાઉન્ડમાં નહિ કરવા દે. તને તે ઊંચક્રીને જમાલપુર ભેળે કરશે! છતાં મકાન જોઈ મલકાય છે, અને કહે છે, “આ મારે બંગલો છે!”
આવી મમતાવાળા માણસો કરતાં તે પંખી સારાં કે સમય આવે, આસક્તિ રાખ્યા વિના માળો મૂકીને ઊડી જાય. માણસ પોતાના માળા માટે કેટલી મુસીબત ઉઠાવે છે? કકડા જમીન માટે કેવાં વેરઝેર બાંધે છે? માળાની ચિંતામાં વિદાય વેળાએ આપણે આત્મપંખી જ અટવાઈ જાય છે.
માણસ જાગે તો ચિંતા ભાગે. માણસને ખ્યાલ આવે જોઈએ કે એના દેહમાં કઈ મહાન વસે છે, ઈશ્વર વસે છે, પરમાત્મા વાસ કરે છે. આ વિચાર આવે તે માણસ કેવો નિર્ભય રહે? એના મેં પર અભયનું કેવું તેજ ચમકતું હોય?
અત્યારે માણસની એવી સ્થિતિ છે કે એક પ્રધાન સાથે
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મ જાગૃતિ
૧૯ વાત કરવી હોય તેય એના હાથ ધ્રુજે, અને જીભને લોચો વળી જાય. જોકે આવો માણસ પણ પોતાના નેકર આગળ કે પોતાના આશ્રિત આગળ તે દમ મારતા હોય છે, પણ એથી કાંઈ તેજસ્વિતા આવી ગઈ એમ ન કહેવાય.
માણસને પિછાનવાની રીત એ સભ્યતા છે. જે સભ્યતાથી એક પ્રધાન સાથે વર્તે, એ જ સભ્યતાથી તમારા નેકર સાથે પણ વર્તે, અને જે ગૌરવ તમારા માણસે આગળ બતાવે એ જ ગૌરવ એક પ્રધાન સાથે પણ રાખો.
વલસાડના સ્ટેશને એક યુરોપિયન ફર્સ્ટ કલાસને આખો ડબો રેકીને બેઠે હતું, જે કોઈએ ડબ્બામાં બેસવા આવે તેની સામે એ ઘૂરકી પૂછે: Who are you? તમે કેણ છો? યુરોપિયનનો આ પ્રશ્ન સાંભળતાં જ આવનાર ભાગે. એવામાં એક આત્મગૌરવવાન યુવાન આવ્યો. એણે બારણું ઉઘાડયું. ત્યાં પેલે ઘરક: Who are you? યુવાને શાંતિથી કહ્યું: I am your father- હું તારો બાપ છું. પેલો યુરોપિયન ખુશ થઈ ગયે . એણે કહ્યું : Come in. પિલા યુવાનને પિતાની પાસે બેસાડતાં એણે કહ્યુંઃ તમારા જેવા ગૌરવવાળા અને નિર્ભય મિત્રની મારે જરૂર હતી, કારણ કે બીકણ, નિર્માલ્ય અને ડરપોકની સાથે બેસવામાં પણ પાપ છે. કાયરની મૈત્રી નકામી, એથી સંસ્કાર ન આવે, સંયમ પણ ન આવે, અને પ્રતિષ્ઠા પણ ન મળે.
. સોબત ઉત્તમની જોઈએ.આપણાથી અધિક ગુણસંપન્ન માણસની સોબત કરીએ તો એના ગુણ આપણામાં આવે અને અધમની સેબત કરીએ તે આપણું ગુણ જાય; અને એની
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨oo
હવે તે જાગે! અધમતા આપણામાં આવે. સડેલા પાન સાથે મૂકેલાં સારાં પાન પણ સડે છે, અને એ તાજા પાનને પણ ડાઘ લગાડે છે.
આપણું આત્માની પણ એજ દશા છે, વિષયવાસના, અને વૃત્તિઓના સંગથીએ પિતાનું સ્વરૂપ,પિતાની શક્તિ અને . પિતાને પ્રકાશ ભૂલી ગયો છે. સિંહ અને ઘેટાં
એક સિંહણનું બચ્યું હતું. એની મા એને જન્મ આપી તરત મરણ પામી. માવિહોણું આ સિંહબાળને એક ભરવાડ ઊંચકી લાવ્યા. અને પિતાનાં ઘેટાંની સાથે એને પણ વાડામાં પૂ. દૂધ પર એ મોટું થવા લાગ્યું, ઘેટાં-બકરાં જંગલમાં ચરવા જાય, ત્યારે આ પણ એમની સાથે જાય. એ બધાની સાથે એવું તે હળી ગયું કે પોતાને પણ, તેઓમાંનું એક માને, અને બેં બેં કરે. ભરવાડ સિસકારા કરે ત્યારે ઘેટાં સાથે તે પણ ભરવાડ પાછળ દોડે.
સિંહણનું પડખું સેવ્યું હોત, મુક્ત જંગલમાં ઉછર્યું હોત, અને સિંહણના દૂધને પામ્યું હોત તે એ ગર્જના કરી સ્વતંત્ર રીતે વનવિહાર કરી શકત, પણ આ તે ઘેટાં સાથે રમેલું. આમાં શૌર્ય કે શક્તિ કેમ પ્રગટે?
એક વાર સરિતાકિનારે આ ઘેટાં પાણી પી રહ્યાં હતાં, ત્યારે પર્વતની ગુફામાંથી કઈ સિંહ બહાર આવ્યું. અને પર્વતની ટોચ પર આવી એને ગર્જના કરી, ત્રાડ સાંભળી ઘેટાં ને ભરવાડ તે જીવ લઈનાઠાં. આ સિંહબાળ પણ દેડયું; એણે દેડતાં દેડતાં પાછું વાળીને જોયું, ત્યાં બંનેની આંખ મળી. ટોચ પર રહેલા સિંહને થયું કે આ તે મારો
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મ જાગૃતિ
૨૦૧
જાત ભાઈ છે. સિંહ ઘેટાના ટોળામાં કેમ? આ મારાથી કેમ ડરે છે? એણે ગર્જના કરી કહ્યું : “વિચાર કર. દેડ નહિ. આપણે એક જ કુળના છીએ. તારે મારાથી ડરવાનું ના હોય તે પણ મારી જેમ ગર્જના કરી શકે, ત્રાડ નાંખી શકે, પૂછડું પછાડી શકે, અને મુક્ત રીતે આ જંગલમાં વિહરી શકે; જે તું તને ઓળખે તે !” આ પણ એમ કાંઈ એ માને? વર્ષોથી ઘર કરીને બેઠેલી વાત એક ક્ષણમાં કાંઈ નીકળી જાય ? એ તો નાહુ અને ઘેટાંના ટેળા ભેગું થઈ ગયું. પણ પેલા સિંહના છેલ્લા શબ્દનાં પડઘા એના મગજમાં રમવા લાગ્યા “તું તને ઓળખ. ગર્જના કરવા પ્રયત્ન કરી જે.” આ શબ્દો એના મનમાંથી કેમેય ખસે નહિ, એણે અવાજ કરવા પ્રયત્ન આદર્યો, પણ મેં બેં અવાજ નીકળે. ઘણા કાળના ઘેટાના સહવાસથી એ પિતાને અવાજ પણ ઈ બેઠું હતું. - એક સાંજે સરિતા કિનારે એ સિંહબાળ પાણી પીવા ગયું, ત્યારે તેણે પોતાનું પ્રતિબિંબ પાણીમાં જોયું, તે પોતાનું શરીર આ ઘેટાં જેવું નહિ, પણ પેલા સિંહ જેવું લાગ્યું. હવે એને સિંહના શબ્દોમાં વિશ્વાસ બેઠે. એણે પ્રયત્ન આદર્યો. એક વાર-બે વાર-ત્રણ વાર, અને એના અવાજમાં રણકે આ . ઘેટાં ભડક્યાં. ભાગવા લાગ્યાં, સિંહમાં આત્મવિશ્વાસ પ્રગટો. એણે જરા જોર કર્યું. ત્યાં ભરવાડ અને ઘેટાંના કાળજાં ફાડી નાખે એવી ગર્જના એના અવાજમાંથી પ્રગટી. ભરવાડ ને ઘેટાં હવે ઊભાં રહે? સિંહે પિતાના સ્વરૂપને ઓળખ્યું, તે તે વનરાજ થયે. મુક્ત થયે.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
હવે તે જાગે! તમે પણ તમારા સ્વરૂપને ઓળખે જીવનના ઉન્નત શિખર પર ચઢી ગર્જના કરે. સિંહવૃત્તિ કેળવે, તમારી આસપાસ ઘેરે ઘાલીને બેઠેલ વાસનાનાં બકરાં ભાગવા માંડશે, તમારી ત્રાડ સાંભળી લાલસા તે જીવ લઈદેશે આજ સુધી ઇદ્રિના સહવાસમાં રહીને આત્મા પિતાનું સ્વરૂપ, પિતાની શક્તિ, પિતાને શાશ્વત પ્રકાશ બધું જ ભૂલી ગયું છે, અને ઇન્દ્રિયની પ્રેરણાથી વાસના પાછળ પરવશ બનીને દેડે છે, એને જગાડે.
જીવનદ્રષ્ટાઓ આપણને સંબંધે છે. જાગો અને જુઓ, તમે કોણ છે? તમારામાં કેવી અદમ્ય શક્તિ છુપાયેલી છે ! તમે ધારે તે કરી શકે, જે દુનિયામાં મહાન થયા તે તમારામાંના એક હતા. ભગવાન શ્રી નેમિનાથને શ્રી કૃષ્ણ પૂછયું ત્યારે, અને ભગવાન શ્રી મહાવીરને મગધપતિ શ્રેણિકે પૂછ્યું ત્યારે, એમણે આ જ ઉત્તર આપ્યું હતું; તમારે આત્મા પણ મારા જેવો જ છે, અને મારા જેવું જ સ્થાન તમને મળવાનું છે, પણ આજ તમારો આત્મા કર્મોને આધીન છે, એટલી જ ભિન્નતા છે. કર્મના અને વૃત્તિઓના ક્ષયે આપણે સમાન છીએ-સિદ્ધ-બુદ્ધ-મુક્ત.
બંધુઓ, આ પ્રવચનને ઉપસંહાર કરતાં એક જ વાત હવે કહેવાની છે. તમે તમારી ઇંદ્રિયે, તમારા મનને, તમારી યૌવનવંતી શક્તિઓને અને તમારી બુદ્ધિને એ રીતે ઉપયોગ કરે છે કે જેથી તમારે આત્મા આજ જ્યાં છે, ત્યાંથી આવતીકાલે એક કદમ આગળ હોય, અને તમારા પ્રત્યેક નવ પ્રભાતમાં આત્મ જાગૃતિ ભરી પ્રગતિ હોય!
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
ના
[૧૧]
જીવન શિક્ષણ माता वैरी पिता शत्रुः; येन बालो न पाठयते । न शोभते सभामध्ये, हंसमध्ये बको यथा ॥
જેણે પિતાના સંતાનને જીવન શિક્ષણ આપ્યું નથી, તે માતા વૈરી છે, અને પિતા શત્રુ છે.
હસની સભામાં જેમ કાગડે શોભતો નથી, તેમ જીવન શિક્ષણને નહિ પામેલ સંતાન પણ એવી સભામાં શોભતું નથી.
પ્રવચનને પ્રારંભ હું એક પ્રસંગ કથાથી કરીશ.
થોડાં વર્ષો પહેલાની વાત છે. એક વૃદ્ધ રસ્તાની એક બાજુ બે રોપી રહ્યો હતો. ત્યાં થઈને બે સન્યાસી પસાર થયા. એમણે જોયું કે પોણોસો વર્ષનો વૃદ્ધ વૃક્ષ રેપી રહ્યો છે. એમને હસવું આવ્યું. એમણે કહ્યું, “ડોસા, તમને આ શી માયા લાગી છે? આજ વાવો છો તે વૃક્ષ ઊગશે કયારે અને એના ફળ તમે ખાશો ક્યારે ? ”
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
હવે તે જાગે!
વૃદ્ધ નમણું હસીને જે ઉત્તર આપે, તે તે હદયમાં સદા કતરી રાખવા જેવો છે. “ભાઈ, માર્ગની બન્ને બાજુએ ઊભેલાં વૃક્ષે આપણા પૂર્વજોએ વાવ્યાં, તે એની છાયા અને એના ફળનો લાભ આપણને મળે. હવે આજે આપણે વાવીને જઈશું તે એને લાભ આવતી કાલની પેઢીને મળશે. આપણે ગઈ કાલ પાસેથી કાંઈક લીધું હોય, તે આવતી કાલને આપણે કાંઈક આપવું જોઈએ. આમ કરવું એ માયા નથી, પણ માનવતા છે.”
આ પ્રસંગ આજના પ્રસંગને અનુરૂપ છે. સમાજને આપણું ઉપર ઘણે ઉપકાર છે. આપણે જે કેળવણી લીધી છે, તેની પાછળ કેટલાય વૃદ્ધોને શ્રમ છે, આત્મત્યાગ છે. હું જ્યારે વૃદ્ધોને જોઉં છું, ત્યારે આંબે. વાવનાર વૃદ્ધ મને યાદ આવે છે. - આજે કેળવણી પામેલા, કેળવાયેલા આ કાર્યની પાછળ ભેગ આપનારાઓને વિચાર કરી પિતે ભેગ ન આપે તો કેળવણું નહિ લાજે ? આ ઈમારતને આધાર એને રંગ—રેગાનથી નથી, પણ એના પાયામાં પૂરાયેલા પથરા, ચૂના અને ઇંટથી છે. ઈમારતની મજબુતાઈ જેમ પાયાને આભારી છે, તેમ આપણું ઉન્નતિ, આજ સુધી આ પ્રવૃત્તિ પાછળ જેણે ભેગ આપે છે, તેને આભારી છે. આ રોપનાર તેના ફળની આશા વિના તેની ભાવી પેઢીના ભલા માટે વાવે છે, તેમ આપણે પણ ભાવિ પેઢીના ભલા માટે કાંઈક કરવું જોઈએ તે જ સમાજ ઉત્કર્ષને માર્ગે આગળ વધે. એક તને પ્રકાશ બીજાને આપતાં
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ro.
જીવન શિક્ષણ જવું. કે જેથી એ તની પરંપરા અખંડ રહે.
આજે હું જોઈ રહ્યો છું, કે જ્ઞાતિમાં જ નહિ, પણ સમાજ,દેશ કે રાજ્યમાં–જ્યાં જુઓ ત્યાં વૃદ્ધો યુવાનની અદાથી કામ કરી રહ્યા છે. પં. જવાહરલાલજી અને શ્રી. વિનોબાજી યુવાનને શરમાવે એવા જુસ્સાથી આગળ વધી રહ્યા છે. યુવાનેએ એમાંથી પ્રોત્સાહન મેળવવું જોઈએ, એ જ રીતે જ્ઞાનની પરબમાંથી જેણે લાભ લીધે હય, તેણે આ કાર્યને આગળ વધારવા પિતાને હિસો આપતા આગળ વધવું જોઈએ. એનું નામ જ સાચે વારસો છે. સિંહ જોઈએ, ઘેટાં નહિ!
લેકે આજની કેળવણીને વખોડે છે, વિદ્યાપીઠને ભાંડે છે, પણ ખરી રીતે એ કેળવણી ખરાબ નથી, પણ એમાં પેઠેલા દૂષણોએ આ પરિસ્થિતિ ઊભી કરી છે. આ દૂષણને ટાળવા યુવાનોએ કમ્મર કસવી જોઈએ, સંસ્કાર અને સંયમનું હવામાન ઊભું કરવું જોઈએ.
: ચારિત્ર એ અમારું જીવન છે, આશા એ અમારો પ્રાણ છે, અને જીવનની સ્વચ્છતા એ અમારું સર્વસ્વ છે, એમ જયારે વિદ્યાર્થીઓને લાગશે, ત્યારે લેકે કેળવણીને વખાણશે, અને આજે જે કેળવણી વખેડાય છે, તે પ્રશંસાને પાત્ર બનશે.
- આટલા આટલા વર્ષોથી તમે આ પ્રવૃત્તિ ચલાવો છો; પણ પ્રથમ કક્ષાએ આવે એવા કેટલા તૈયાર થયા? જેનું નામ આંગળીને ટેરવે આવતું હોય એવો એક પણ તૈયાર ન થયો હોય, તો વિચારવું ઘટે કે આપણે ત્યાં સિંહ તૈયાર થયાં છે કે ઘેટાં?
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તા જાગા !
પ્રાચીન ભારતની પુણ્યતીથ જેવી તક્ષશિલા, નાલ’દા અને વલભીની વિદ્યાપીઠનું સ્મરણ કરતાં આપણું હૃદય ગૌરવથી છલકાઈ જાય છે. જ્ઞાનના પુંજ અને તેજના ફુવારા જેવા ચારિત્રવાન વિદ્યાર્થી એથી આપણા દેશ, આપણા ધમ, આપણા સમાજ અને આપણા ઇતિહાસ ઊજળા છે. ચીનના મહાયાત્રી યેનશાંગ જેવાને એમના ઉલ્લેખ, પેાતાની સ્મૃતિ નોંધમાં કરવા પડ્યો છે.
૨૦૬
·
આજના કેટલાક યુવાને તેા વાળ, કપડાં અને બૂટની ટાપટીપથી જ ઊંચા નથી આવતા. આવા યુવાને પણ પ્રથમ કક્ષાએ તે। આવતા જ હેાય છે. પણ શામાં ? સિનેમા અને નાટકના નટ—નટીઓની પસંદગી કરવામાં! આમ કહીને હું મારા યુવાન મિત્રાને ઉતારી નથી પાડતાં; હું તે એમને જાગૃત કરવા માગું છું, ચેતવવા માગું છું. આવતી કાલ ઉપર મને પૂર્ણ વિશ્વાસ અને આશા છે; કારણ કે આ યુગમાં પણ આત્મઅપ ણુ અને સંયમથી શોભતા કેટલાએ ભણેલા આપણી નજર સમક્ષ છે, જે આપણી શ્રદ્ધા અને આશાના પ્રતીક છે. હું તા એટલું જ કહું છું કે ષાને દૂર કરી કેળવણીને નિષ્કલકિત બનાવે.
જ્ઞાતિવાદમાં કેટલાય દૂષણા અને દુર્ગુણા પેઠા છે, જેના ઇતિહાસ લાંખે છે. છતાં એના ફાયદા પણ એટલા જ છે. દૂષણાને દૂર કરી, આપણે એ દ્વારા લાભ ઉઠાવવાને છે. આજે વિદ્યાર્થી આને છ માસની ફીની આટલી મોટી રકમો અપાય છે, અને વિદ્યાર્થી આને અધ્યયનમાં જે સહાયતા મળે છે તે જ્ઞાતિની સંસ્થાને આભારી છે.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન શિક્ષણ
૨૦૭ હું તેડવા કરતાં જોડવામાં માનનારે છું, એટલે જે છે, તેમાંથી સારું લેવાનું છે, અને ખરાબને છોડવાનું છે.
તમે જગતને સુધારવા માગે છે ? ભલે સુધારે પણ તમે જ્યાં છે ત્યાંથી શરૂઆત કરે. તમે તમારા ઘેરથી કચરે કાઢવાની શરૂઆત કરો. ઘરને વાળી, કચરે ઘર બહાર લઈ જાઓ. પછી શેરીનો કચરો ગામ બહાર લઈ જાઓ, અને ગામને કચરે દેશ બહાર લઈ જાઓ.દેશને કચરે દુનિયાની બહાર લઈ જાઓ, અને અંતે એને દરિયામાં ફેંકી દે. પણ આજે તે દુનિયા વામમાર્ગે ચાલે છે, ઊંધે માર્ગે ચાલે છે. મને યાદ છે કે દેશમાં લડત ચાલતી હતી ત્યારે કેટલાએ યુવાને હાથમાં ઝાડુ લઈ આખો બજાર વાળી આવતા પણ એની મા માંદી હોય અને ઘરનું આંગણું વાળવાનું હોય તે ના કહી ચાલવા માંડતા. તે વખતે સેવા જાણે ફેશન હતી. - આવા માણસે દુનિયાને કચરે વાળવા નીકળે? એ કચરો પિતાના દેશમાં લાવે, દેશને પિતાના ગામમાં, ગામને પિતાના મહોલ્લામાં અને મહોલ્લાને પિતાના ઘરમાં લાવે. આનું નામ જ વામ–માર્ગ ? હું તે કહું છું કે પહેલાં તમારી જાતને સુધારે. પછી ઘર અને જ્ઞાતિને સુધાર; એ રીતે ચારે બાજુથી સુધારે આવશે તે આપણે ધર્મ, સમાજ અને દેશ જરૂર મહાન અને બળવાન બનશે.
આજની કેળવણી જીવનને માર્ગદર્શક ત્યારે જ બને કે જ્યારે એ કેળવણીને ધર્મનું માર્ગદર્શન હેય. કેળવણીકારે એ ધર્મને આઘે મૂક્યો છે. આવા સંજોગોમાં યુવાનોમાં ધર્મનું તેજ આવે ક્યાંથી? એટલે હવે આ કામ જ્ઞાતિઓએ અને
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
હવે તે જાગે! સમાજે ઉપાડી લેવાનું છે, અને ધર્મનું હવામાન ઊભું કરવાનું છે. એક રીતે સુધરેલી વ્યક્તિ અનેક રીતે ઉપયોગી થશે. કારણ કે એક જ માણસને જીવનનાં કેટલાં અંગે છે? ધર્મની દષ્ટિએ ધાર્મિક છે, જ્ઞાતિની દષ્ટિએ જ્ઞાતિજન છે, સમાજની દષ્ટિએ સામાજિક છે, દેશની દષ્ટિએ રાષ્ટ્રીય છે અને જીવનની દષ્ટિએ વ્યક્તિ છે. આ રીતે કઈ પણ જ્ઞાતિનો એક સરકારી અને સંયમી માણસ ધર્મ, સમાજ,દેશ અને જીવનને ગૌરવરૂપ થઈ પડે છે, અને એની સંસ્કારછાયા સમગ્ર વર્તુલ ઉપર પડે છે.
પણ આજે આપણી આસપાસની હવામાં અમરત્વની ભાવને ક્યાં છે? એ ભાવના સાચા ધાર્મિક શિક્ષણથી લાવી શકાય. આધ્યાત્મિક વિચાર વિના એ અમરત્વને ખ્યાલ કેણ આપે? આધ્યાત્મિક જ્ઞાન જે જીવનની અસ્મિતા પ્રગટાવી શકે, એટલે દુન્યવી જ્ઞાન સાથે આધ્યાત્મિક જ્ઞાન પણ મળો એમ આપણે ઈચ્છીએ.
હમણાં એક ભાઈ બેલ્યાઃ “દાન દેનારા ઘણા છે, પણ લેવા જનાર નથી.” આ વાક્ય શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈએ થોડા દિવસ પહેલાં ઉચ્ચાયું હતું. એમને અનુભવ સાચે છે, પણ સાથે સાથે એ પણ સાચું છે કે જેવાં તેવાં તકલાદી કાર્યો ઊભાં કરવાથી પિસા નથી મળતા. કાર્ય સાચું જોઈએ, નકકર જોઈએ, અને એ કાર્યની પાછળ કાર્ય કરનાર સાચો આત્મા જોઈએ. આત્મા સાચા હશે તે સહાયતા એક નહિ તે બીજેથી પણ મળી રહેશે. કાર્ય કદી નહિ અટકે.
આ પ્રસંગે જે એક વાત યાદ આવે છે તે એ છે કે કેટલાક લક્ષ્મીનંદને પિતાના પૈસાને વિલાસને માર્ગે વાપરી રહ્યા
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન શિક્ષણ,
૨૦૯ છે જેના પાપે સમાજની સંસ્કારિતાને ધ્વસ થઈ રહ્યો છે. પૈસો સારે માન વપરાય અને ખરાબ માર્ગે વપરાય, વિલાસને માર્ગે ખરચાય તો જાણજે કેરએ અન્યાય અને માનવશોષણમાંથી આવેલ છે, અને એ જેની પાસે હોય તેને વિનાશ કર્યા વગર નહિ રહે.
તમે જોયું ને, કે રાજાઓનાં રાજ્ય ગયાં; તે આ બેટી રીતે આવતે અને બેટી રીતે જાતો પૈસો કેવી રીતે ટકશે? આ સિવાય અહીં સ્મશાનની સામે જ ઈન્કમટેકસ ઑફિસ છે એ સૂચવે છે કે દુનિયામાં વાપરીને આવે. સારા કામમાં નહિ વાપરે તે Death Duty અહીં ભરવી પડશે, જમાને કેવો આવ્યું માણસ શાંતિથી મરી પણ ન શકે ! મરતી વખતે ટેકસ અને મર્યા પછી પણ ટેકસ! પો હાથે ન વાપરવાનું આ પરિણામ!
- બંગાળમાં ભારતેન્દ્ર હરિશ્ચંદ્ર નામના એક ધનપતિ થઈ ગયા. એ ઉદારતાપૂર્વક પિસે વાપરતા. એમના સ્વજને અને મિત્રોએ કહ્યું “તમે પૈસાને પાણીની જેમ જેમ વાપરો છે?” એમણે હસીને ઉત્તર આપ્યું “આ સંપત્તિ મારા બાપને અને મારા દાદાને ખાઈ ગઈ. મને પણ એ ખાવા માગતી હતી. પણ મેં વિચાર્યું કે એ મને ખાઈ જાય તે પહેલાં હું જ એને ખાઈ જાઉં.'
હું પણ આપને એ જ સલાહ આપું, કે એ તમને ખાઈ જાય એ પહેલાં તમે એને ખાઈ જાઓ. અને એમ કરવાથી તમે એક સામાન્ય સંપત્તિના બીજમાંથી મહાન સંપત્તિના અમર વૃક્ષને ઊભું કરશે કે જેને કાળ પણ નહિ ખાઈ શકે. - આ સિવાય મારે આપને ખાસ વાત કહેવાની છે કે
૧૪.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
હવે તો જાગે!
E
આવાં કાર્યોમાં મેટામાં મોટું ભયસ્થાન તે મેટાઈનું છે. એક માણસ કામ કરે ત્યારે બીજે વિચારે કે એ મને ક્યાં પૂછીને કરે છે? કરવા દે એને ! હું પણ જોઉં છું કે એ કેવી રીતે કરે છે? એમ વિચારી કામ કરનારને સહાયતા આપવાને બદલે એને તેડવા પ્રયત્ન કરે; કાં એના કામમાં અંતરાય નાખે, અને એ રીતે પોતાની મહત્તા બતાવે.
પણ યાદ રાખજો કે ક્ષણભરની માણસની અહમની તુચ્છતાથી માણસને વિકાસ નથી થતું, પણ વિનાશ થાય છે. એકબીજાના પૂરક બને, એકબીજાને ટેકે આપે, અને એકબીજાને આગળ વધારે. જ્યાં સંપ છે; ત્યાં જંપ છે. Unity is Strength એક તાંતણે હોય તે તૂટી જાય; પણ તાંતણાને સમુદાય હોય તે દેરડું બને, અને તે હાથીને પણ બાંધી શકે. એક ઈંટ હોય તે તૂટી-ફૂટી જાય, પણ ઇંટે સમુદાયમાં ગોઠવાય તો ભવ્ય મકાન બને, અને હજારોને આશ્રય આપી શકે. ઊનના એક દેરાથી શરીર ઢંકાતું નથી; પણ એક બીજામાં ગૂંથાય છે ત્યારે તે વસ્ત્ર બને છે, અને માનવીને ઢાંકે છે. શિશિરમાં પણ હૂંફ આપે છે.
આપ સૌ પણ આવી જાહેર પ્રવૃત્તિઓમાં એકબીજાની ત્રુટીઓ ધ્યાનમાં ન લેતાં ગુણોને ધ્યાનમાં લઈ સંપથી, સહકારથી કાર્ય કરશો, તે જરૂર પ્રગતિ સાધશો, અંતે આપ સૌને એક જ કહેવાનું છે કે અત્તરનું પૂમડું જેમ વાતાવરણને સુવાસથી ભરે છે, તેમ આપ પણ આપના જીવનને સત્કાર્યોની સુવાસથી ભરે! એવી શુભેચ્છા.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
-
-
-
---- , -
.
J
* [૧૨]
ગૌપૂજા
[૧૩-૩-૫૪ના દિવસે, મુંબઈ રાજ્ય ગૌશાળા પાંજરાપિળ સંઘના ત્રીજા અધિવેશને ગૌશાળા પ્રદર્શન પ્રસંગે હજારોની માનવ મેદની સમક્ષ વડેદરાના ન્યાયમંદિરમાં આપેલું ભાષણ. ] બહેને અને ભાઈએ !
ગેસંવર્ધનને પ્રાણુરક્ષાના કાર્યમાં જીવન અર્પણ કરનારા મહાનુભાવે આ વિષયમાં મારી પહેલાં ઘણું ઘણું કહી ગયા છે, છતાં સૌ ભાઈઓને આગ્રહ છે કે મારે પણ કંઈક કહેવું, તે હું આપની આગળ મારી વ્યથા વર્ણવીશ. - આર્યાવર્તાના માણસો ગાયની પૂજા કરે છે, એના કપાળે કુમકુમને ચાંલ્લો કરે છે, એનું પૂછડું આખે લગાડે છે, પણ
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૨૧૨
હવે તે જાગે! એજ ગાય પિતાનું પેટ ઉકરડે ભરે છે. ગલીએ ગલીએ ભમી, એંઠવાડ ખાઈ પિતાને ઉદરનિર્વાહ કરે છે! આ ગૌપૂજા કઈ જાતની? દૂધ પીવું છે, પણ સેવા કરવી નથી. ગાય દૂધ આપતી બંધ થાય કે જાય કેસાઈખાને ! હું પૂછું છું કે માનું દૂધ પીનાર, એનાથી પિતાના શરીરને પોષનાર, એના વડે સશક્ત બનવાર અને એનાથી જીવન મેળવનાર, એ જ માતાની ઉપેક્ષા કરનારને આપ સપૂત કહેશે કે કપૂત? એને ઉત્તમ કહેશો કે અધમ? : તેવી જ રીતે ગાયનું દૂધ પીનાર, અને વસૂકી જતાં એની ઉપેક્ષા કરનાર, એને કસાઈખાને મોકલનાર એ કે કહેવાય? ગાય-નિર્દોષ પ્રાણીઓ-આજે કસાઈખાનામાં કપાઈ રહ્યાં છે, ગોમાંસ છડેચોક વેચાઈ રહ્યું છે. શું આ આપણું આઝાદી? એ નિર્દોષ પશુઓની વેદના ભરી આંખે સામે તે જુઓ! એમની મૂકવેદના કોણ સાંભળે તેમ છે.! વાતો કરે કંઈ જ નહિ વળે. પ્રતિજ્ઞા કરે. ઘેર ઘેર એક એક પેટી રાખો. સવારે ઊઠી એ પેટીમાં કંઈક નાખીને પછી નિત્ય કાર્યો કરવા જોઈએ, ભલે, એક પૈસે નાંખો. પણ સૌ આ નિયમ પાળે તે બાર મહિને કેટલી મોટી રકમ ભેગી થાય ! એ રકમ આવી પાંજરાપોળને અંજલિરૂપે, અય્યરૂપે અર્પો. એ જ સાચું ગૌપૂજન છે! એમને કસાઈખાને જતી અટકાવવી એ જ સાચી પૂજા છે!
ઘણા કહે છે. ગાયના પૂછડામાં તેત્રીસ કરેડ દેવતા છે. એનો અર્થ શો? તેત્રીસ કરોડ દેવતા એટલે તેત્રીસ કરોડ માનવ. દૂધ, છાશ, ઘીથી એ તેત્રીસ કરેડ માનવને પિષે છે. પશુધન પર માણસનાં જીવનને આધાર છે. એટલે ગૌરક્ષાને કે લાક્ષણિક અર્થ ઈન્દ્રિયરક્ષા થાય છે. ગૌપાલન એટલે
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૌપૂજા
૨૧૩
ઇન્દ્રિયપાલન, કારણ કે ગાયના ગોરસથી ઇન્દ્રિયા આશક્ત અને
સતેજ રહે છે.
પણ એટલુ ગૌપાલન કરીને જ અટકી જવાનું નથી. માનવધમ એથીયે આગળ જાય છે. ગાયાને પાળવી અને બીજા પ્રાણીઓને કતલખાને જવા દેવાં એ તે સ્વાધમ થયેા. ગાય દૂધ આપે છે, એટલે એને પાષવી, અને બીજા પ્રાણીએ ઉપયેાગી નથી, એટલે એના પ્રત્યે ઉપેક્ષા કરવી. એ માનવને શોભે ખરું? સ્વામાં દાનવતા છે, પરમારથમાં માનવતા છે. માનવધર્મ ના ઉપાસકઅબ્રાહમલિકન અત્યારે મને યાદ આવેછે.
એ અમેરિકાના પ્રમુખ હતા. એક વખત એ પાર્લામેન્ટમાં જઈ રહ્યા હતા. ગાડી ઝડપથી જઈ રહી હતી. એમની નજર કીચડમાં ખૂંચી ગયેલા એક ડુક્કર પર પડી. એ કીચડમાં તરફડી રહ્યુ હતું, ચીસેા પાડી રહ્યું હતું. લિકને ગાડી ઊભી રાખી, ડુક્કર તરફ દોટ મૂકી, કીચડમાં ખૂંચી ગયેલા એ નિરાધાર પશુને એણે અજબ રીતે ઉગારી લીધું ! પણ અને સૂટ કીચડમાં ખરડાઈ ગયા. ફરી ઘેર જઈ કપડાં બદલવા જેટલા સમય નહોતા. પાર્લામેન્ટના સમય થઈ ગયા હતા. અને સમયની નિયમિતતા માટે તેા લિ'કન પ્રસિદ્ધ હતા. એ સીધેા સભાગૃહમાં આળ્યે, સભ્યાએ ગાડીવાનને પૂછ્યું : પ્રમુખનાં કપડાં આમ કીચડમાં કયાં ખરડાયાં ? ગાડીવાનની વાત સાંભળી સૌ આશ્ચય પામી ગયા. વાહ ! આવેા દયાળુ ! અધા મળીને લિંકનને માન આપતાં કહેવા લાગ્યાં : આપ ખરેખર દયાળુ છે. આપને ધન્યવાદ છે. આપે ડુક્કરના ઉદ્ધાર કર્યાં....!' પણ પ્રશ'સકાને અધવચ્ચેથી અટકાવી લિકને આપેલા
6
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
હવે તે જાગે! ઉત્તર હૈયામાં કેરી રાખવા જેવો છેઃ “બસ, બસ, વ્યર્થ મારી પ્રશંસા ન કરશે. મેં કોઈનાય પર દયા કરી નથી. તેમ મેં , કેઈને ઉદ્ધાર પણ કર્યો નથી. મેં તે મારા હૈયામાં ભેંકાયેલા કાંટાને જ ઉદ્ધાર કર્યો છે. કીચડમાં તરફડતા ડુક્કરને જોઈ મારા હૈયામાં કાંટે વાગે. મારી વેદનાને કાંટાને કાઢવા માટે મારે ડુક્કરને કાડ્યા વિના ચાલે તેમ ન હતું. કાંટો કાઢવાને કંઈક ઉપાય છે તે જ પડે ને...” માનવતાભર્યો આ ઉત્તર સાંભળી સૌ નમી પડ્યા.
ભારતના કેઈસંતને દાખલ ન આપતાં, મેં અમેરિકાના પ્રમુખને દાખલે આયે. કારણ કે આપણા રાજ્યબંધારણનું. ખોખું અમેરિકાનું છે. વાતાવરણમાં અમેરિકાની હવા ભરી છે. એ હવાએ જ આ પ્રાણીનાશની હવા ફેલાવી છે ત્યારે વિચારવાની આવશ્યક્તા છે કે જડવાદની હવામાં પણ એ માનવી કેવી કુમળી લાગણું ધરાવતે હતો! જ્યારે અધ્યાત્મવાદની હવાવાળા દેશમાં કતલખાનાં ઊભરાઈ રહ્યાં છે, એ શું સૂચવે છે? વિચારજે માનવતા હોય તે..
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
=
=
,
[
*
-::/
-
.
[૧૩]
આદર્શ શિક્ષક
जहा खरो चंदणभारवाही भाररस भागी न हु चंदणस्स । एवं खु नाणी चरणेण हीणो नाणस्स भागी न हु सुग्गईए ॥
–ઉપદેશમાળા . જેવી રીતે ચંદનના લાકડાને ઉપાડીને જનાર ગધેડાને એને ભાર મળે છે, પણ ચંદનની સુવાસ કે શીતળતા મળતી નથી, તેમ સદાચરણ વિના માત્ર જ્ઞાનને ધારણ કરનારને પણ જ્ઞાનને ભાર મળે છે, પણ સદ્ગતિ-ઊર્ધ્વગતિ નથી મળતી! - આજે આપણે “આદર્શ શિક્ષક સંબંધી વિચાર કરવાને છે. આપણે પ્રત્યેકના હૃદયમાં જે જે ભાવનાઓ જાગે છે, જે જે ઊર્મિઓ દિવ્ય જીવનના સર્જન માટે ઝંખના સેવે છે, તેને પડઘો પડે છે, અને અંતે તે કાર્યમાં આકાર પામે છે. આદર્શ એટલે અરીસો. અરીસામાં આપણું મુખ જોઈ શકાય,
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
હવે તો જાગો! પરંતુ જે એ અરીસો ગંદ, મલિન કે ડાઘવાળ હોય તે તેમાં આપણું પ્રતિબિંબ સ્પષ્ટ દેખાતું નથી. પ્રતિબિંબને સ્વચ્છ અને નિર્મળ અરીસે જ ઝીલી શકે. એ પ્રમાણે આપણું જીવન પણ પવિત્ર, સ્વચ્છ અને નિષ્કલંક હોવું જોઈએ. કઈ પણ માણસ આપણું જીવન તપાસે તે તેને આપણામાં કાંઈ ઊણપ દેખાવી ન જોઈએ. આપણા જીવનમાંથી એને પ્રકાશ મળવો જોઈએ, અને એનાથી એનું જીવન પ્રકાશમય બની જવું જોઈએ. આપણા જીવનમાંથી સાફ તો એને મળવા જોઈએ. નબળાં નહિ.
ભવિષ્યના નાગરિક તૈયાર કરનાર શિક્ષકેનું જીવન આ દષ્ટિએ પવિત્ર અને નિષ્કલંક હોવું જોઈએ. લેંગફેલેએ કહ્યું છે કે
Lives of great men all remind us, We can make our lives sublime, And, departing leave behind us Footprints on the sands of time.
મોટા માણસોની જિંદગી જીવનની મહત્તાને સંભારી આપે છે કે જેથી આપણે આપણા જીવનને ઊર્ધ્વગામી બનાવી શકીએ અને આ જગતમાંથી વિદાય લેતી વખતે કાળની રેતી પર આપણાં શુભ કાર્યોની પગલીઓ મૂકતા જઈએ કે જેને આધારે ભૂલા પડેલા આપણા બંધુઓ જીવન-પથમાં હિંમતપૂર્વક આગળ વધી શકે. એવા મેટા માણસના પગલે જઈશું તે આ ભવસાગરના વમળમાં ભૂલા પડતાં માર્ગ મળશે. આ જીવન અતિ ગૂઢ છે. જીવન સહેલાઈથી જીવી જવાય એવું નથી. અનેક મુશ્કેલીઓ, આંટીઘૂંટી અને દુઃખની
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ શિક્ષક
૨૧૭ ઊંડી ખીણે ઓળંગવી પડશે, અને તે વખતે આદર્શોનું ભાથું આપણી પાસે હશે, તે જ આ જીવનપંથને વટાવી શકાશે. - દરેક માણસે પોતાના આદર્શો નકકી કરી લેવા જોઈએઅંતે એજ કામ લાગશે. આપણે બધા ભીંત ઉપર સૂત્રો લખીએ છીએ, પણ સૂત્રનું રહસ્ય જીવનમાં ઉતારવું જોઈએ. જેમ એન્જિનની પાછળ ડો દોડી આવે છે, તેમ આપણું જીવનરૂપી ડબ્બાને આદર્શરૂપી એન્જિન લગાડવું જરૂરી છે કે જેથી જીવનમાં વેગ આવે, અને એ પ્રગતિ કરે.
એક ઠેકાણે કહ્યું છે કે સત્ય એ તે પ્રકાશ છે. દશ હજાર વર્ષનું અંધારું હોય છતાં ત્યાં જે એક દીવાસળી સળગાવવામાં આવે તે તત્કાળ અંધકાર દૂર થઈ જાય છે. વ્રત એ પણ પ્રકાશ છે. એ આવે તે જ સ્વચ્છંદતાનું અંધારું જાય. આ પ્રકાશનાં આગમનથી આપણામાંથી દાનવતા નાશ પામશે અને માનવતા આવશે, કારણ કે માનવી દિવ્ય ચેતનવંત પ્રાણી છે. એણે પિતાના જીવનમાંથી માનવતાની હવા પેદા કરવી જોઈએ.
અત્યારે જે શિક્ષણ અપાઈ રહ્યું છે, તે કેટલેક અંશે જગતને છેતરનારું–લૂંટનારું છે, ચેરી કરનારી વૃત્તિ કેળવે એવું છે. મનુષ્ય જેમ વધારે ભણેલે તેમ તે વધુ પ્રપંચી અને વધુ કાવાદાવાવાળ બને છે. આજના કેટલાક વકીલ, બેરિસ્ટરો અને ન્યાયાધીશોને જેજે. તે કહે છે કે ચોરી કરીને આવે, કે ખૂન કરીને આવો; પણ સાથે નાણાંની કોથળી લેતા આવે! તમારે બચાવ કરવા અમે બેઠા જ છીએ. શું આ જીવન છે?
ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ કહ્યું છે કે-જેમ ગધેડો
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
હવે તે જાગે! ચંદનનાં લાકડાં ઉપાડી જતો હોય તે તેને કાંઈ સુગંધ મળતી. નથી, પણ ભાર જ મળે છે, તેમ સદાચાર વિના, માત્ર જ્ઞાનને બેજ ઉપાડીને ફરનાર પણ એક પ્રકારને ગધેડે જ છે. '
આપણી પાસે જે જ્ઞાન છે, તેને સદુપયેગન કરીએ, તો તે આપણને અને જગતના લોકોને શા કામનું? કળિયે અન્ય જીવને ફસાવવા માટે જાળ રચે છે, માંખી કે બીજાં જંતુને તેમાં ફસાવે છે, પણ છેવટે પોતે પણ એમાં જ ફસાઈ જાય છેઃ આજનું શિક્ષણ પણ એની જેમ ફસાવે એવું જ છે. ને? “સી વિદ્યા યા વિમુe” આ સૂત્ર જે દીર્વાલ ઉપર છે તેને તમે તમારા દિલની દીવાલ ઉપર કતરે. *
જે કેળવણી માણસને પોતાના જીવનને ભાર બીજા ઉપર નાખીને જીવતાં શીખવે, તે કેળવણી પણ નથી અને તે લેનાર કેળવાયેલે માણસ પણ નથી. જીવનમાં ઓછામાં ઓછી જરૂરિયાત રાખો, સાદું જીવન જીવે, ઊંચા વિચાર રાખો, સાદે ખેરાક લે, અને ઉચ્ચ જીવન બનાવો–એમ જે શિખવાડે તેનું નામ જ તાલીમ. એ કહે છે કે મગજ દ્વારા નહિ પણ જીવન દ્વારા જીવતાં શીખો.
- આ યંત્ર યુગમાં તે મગજને પણ તસ્દી ન આપવી પડે. એવાં યંત્ર શોધાયાં છે. યંત્ર ઉપર હજારો રકમના સરવાળા, બાદબાકી, ગુણાકાર, ભાગાકાર થાય છે. એવા યંત્રયુગમાં આપણે પ્રજાને શ્રમનું મહત્વ સમજાવવાનું છે. આ કામ સહેલું નથી, કઠિન છે; પણ આ કઠિન કાર્ય કર્યા વિના આપણે આરે નથી, આપણને શાંતિ પણ નથી. માણસ પોતાના પગ ઉપર ઊભે રહેતાં શીખે, અને કેઈને પણ આધાર વિના જીવી શકે,
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ શિક્ષક
૨૧૯ એ જ પાયાની કેળવણી.
અંગ્રેજી કેળવણી તે વેલ જેવી છે, તેને ઝાડને ટેકો જોઈએ, પરંતુ બુનિયાદી કેળવણી તે વડના ઝાડ જેવી છે. તેને ટેકાની જરૂર નથી, તે અન્યને છાંયડે આપે છે, પક્ષીઓ તથા માનને વિશ્રામ આપે છે.
આત્માની જરૂરિયાત જેમ જ્ઞાન, સંયમ અને તપ છે, તેમ આપણા જીવનની મુખ્ય જરૂરિયાત ત્રણ છેઃ અન્ન, વસ્ત્ર અને એટલે. એ સિવાય તમામ જરૂરિયાત વધારાની છે; બજારૂપ છે માટે જીવનમાં જે ખોટી જરૂરિયાત દેખાય છે તેને પિષણ ન આપે; તેને વધારે નહિ. જરૂરિયાત ઘટાડે.
હાતિમતાઈએ એકવાર મિજબાની આપી. તેમાં આખું ગામ આવ્યું પણ એક કઠિયારો ન આવ્યો. સાંજે કયિારો તેને મળે ત્યારે તેને હાતિમતાઈએ પૂછ્યું: “કેમ ભાઈ આખું ગામ જમવા આવ્યું તોય તમે ન આવ્યા?”
' કઠિયારાએ કહ્યું: “જેના બાહુ સલામત છે; તેણે હાતિમતાઈને ત્યાં શું કામ જવું જોઈએ ?”
એ પછી એકવાર હાતિમતાઈને કેઈએ પૂછ્યું : દાતા કોણ?”
' એણે ઉત્તર વાળ્યો: “કઠિયારો. કારણ કે જેને પિતાને માટે બીજાની પાસે હાથ ધરવો પડતું નથી તે જ શ્રેષ્ઠ દાતા. જે માણસને બીજાની વસ્તુ લેવાની જરૂર પડે તે પરાવલંબી છે. જે સ્વાવલંબી છે તે કેઈને લૂંટતે નથી; અને કેઈનીય સ્પૃહા રાખતા નથી. આ પ્રકારનું જીવન જીવનાર ઈની પણ સામે અણનમ મસ્તકે ઊભો રહી શકે છે. સાદું
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
હવે તો જાગો!
જીવન જીવનારો નિષ્કલંક હોય છે. એવું જીવન જીવીએ-તે આભને આંબે એવું ઉન્નત માથું રાખી શકીએ. મહાત્મા આનંદઘનજી કહે છે કે જેમ કૂતરો આશા ધારણ કરીને ઘેર ઘેર ભટકે છે, તેમ વધારે જરૂરિયાતવાળે માણસ પણ ઠેરઠેર . ભટકતે હોય છે, પરંતુ સ્વાવલંબી કેઈના ઘેર તે નશી.
પહેલાં ગામડાંના લેકે પિતાનાં બાળકોને શિક્ષણ અપાવતા તેના બદલામાં શિક્ષણ આપનારને ભિક્ષા કે દક્ષિણ આપતા. પણ તેનું સ્થાન સમાજમાં ગુરુનું હતું. આજ તે પ્રેફેસરે પણ પંતુજી ગણાય છે. તે વખતે શિક્ષણ આપનાર વ્યક્તિ નિપૃહી હતી. આજે તે ગામડે ગામડે અને શહેરે -શહેરમાં સ્કૂલ-કૉલેજમાં શિક્ષણ અપાઈ રહ્યું છે, પણ તે ભાડૂતી. આ શિક્ષણ ભાડૂતી ધાવમાતા બાળકને રમાડે એવું છે. એમાં સ્નેહ નથી, વાત્સલ્ય નથી, મમતા નથી, માત્ર બદલો લેવાની જ ભાવના છે. વધારે લેવું છે ને ડું આપવું છે. - હમણાં યુરોપમાંથી થોડી બહેને ભારતમાં આવી છે. તેઓ અહીં રહીને ભારતના કુટુંબજીવનને અનુભવ લે છે, અને અહીંના કુટુંબજીવનને ખ્યાલ મેળવે છે. તેઓ મને મળવા આવ્યા ત્યારે કહે કે “યુરોપમાં તે વૃદ્ધો માટે અલાયદાં મકાનો તૈયાર હોય છે, ત્યાં તેમને રાખવામાં આવે છે. આ વાત કેવી વિચિત્ર લાગે છે! માણસમાં જ્યાં સુધી રસકસ રહે, ત્યાં સુધી તેને ચૂસી લઈ પછી તેને વૃદ્ધ-ગૃહ Old house માં મોકલી આપવો! કેવી ખેતી ભાવના!સાચું શિક્ષણ નહિ આવે તે મને લાગે છે કે ભારતમાં પણ કદાચ એ વખત આવે! - આણંદના વલ્લભવિદ્યાનગરમાં મારે એક ભાઈ સાથે
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ શિક્ષક -
૨૨૧
વાતચીત થઈ. તે ભાઇએ કહ્યું : ઈશ્વર કેમ દેખાતા નથી?' આ પ્રશ્ન સાંભળી મને એક ચિન્તકે આપેલા ઉત્તર યાદ આવ્યેા. પછી મેં કહ્યું, ‘તમે આ કાગળ ઉપર ઇશ્વર શબ્દ લખે.” પછી મે' કહ્યુ’: ‘આના ઉપર એક રૂપિયા મૂકે’ અને એણે ખિસ્સામાંથી રૂપિયા કાઢયો અને એના ઉપર મૂકયો. મે' પૂછ્યુ' : હવે ઈશ્વર કયાં છે?' એણે કહ્યું: ઈશ્વર રૂપિયા નીચે દટાઈ ગયા છે.' બસ આ જ વાત છે. ઈશ્વર-પરમાત્મા ધન નીચે દટાઈ ગયા છે. આ જ રીતે પૈસાની નીચે જેમ ભગવાન દખાઈ ગયા તેમ કેળવણી નીચે માણસ દટાઈ ગયા છે. આજ સમાજમાં સૌ કેાઈ પૈસા પાછળ પડયા છે. જેનીપાસે પૈસા વધારે હાય તેને સમાજમાં વધારે માન મળે છે. આવા ધનલેાભી કરતાં પશુ વધારે સારાં. તે પેાતાના જીવન સુધી મૌનપણે સેવા બજાવે છે, અને મર્યા પછી પણ તેનાં ચામડાં, શીંગડાં, હાડકાં વગેરેથી કાંઈક આપતાં જાય છે. માણસનુ` શુ` કામ લાગે છે!
શિક્ષકો આધુનિક ભારતના ઘડવૈયા છેઃ તેના પર સૌએ મીટ માંડી છે. તેની પાસે જે ખાળકે શિક્ષણ કે સંસ્કાર મેળવવા આવે છે તેઆને એવું શિક્ષણ આપવુ જોઈ એ કે શિક્ષણ લેનારને થાય કે જેમ આપણા શિક્ષક, જીવન જીવી ગયા; તેમ અમે પણ અમારું જીવન વિતાવીએ. શિક્ષકે ધૂળમાંથી માનવ મનાવવાના છે.
એક વખતે કેાઈ એ માટીના ઘડાને પૂછ્યુ’, ‘ઘડા, તારી કિ’મત કેટલી ? ’ જવાખ મળ્યા : ‘એ આના.' બસ, એ જ આના ?’ ‘હા, એ આના.’ ઘડા કહેવા લાગ્યા. ‘મારી કિ’મત એ જ આના કેમ છે તે સાંભળે. પ્રથમ હું ઢેકું હતું. ( ઢેકુ
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
હવે તા જાગા !
નાન્યતર જાતિ) કુંભાર મને ગધેડા પરનાંખી પાતને ઘેર લઈ ગયા, ત્યાં હુ· માટી ખની. (નારી જાતિ) કુંભારે મને ખૂંદી પિડ બનાવી ચાક પર મૂકયો, ને પુષ્કળ ઘુમરી લીધી. એટલે મારા આકાર થયા. કેટલેાક ભાગ તેમાંથી કાપી નાખી મને તડકામાં. મૂકો. હું પુરૂષ બન્યા ( ઘડા ) કુંભારે મને અગ્નિમાં નાખ્યો; તેમાં જે કાચા ઘડા હતા તે ફૂટી ગયાં. જે ફ્રૂટથા તેનાં ઠીકરાં થયાં. ઠીકરાં શું કામ લાગે તે તમે જાણેા છે? કચરા ઉલેચવા.
તેમ જે કાચા માણસ છે તેની પણ એ જ દશા થાય. હવે ખાકીના જે સાંગેાપાંગ રહ્યા તેમને કુભાર લઈ આવ્યેા. અને રસ્તા પર પ્રદશન ભર્યું તેને બહેના કઈ એમ ને એમ લે છે ? લેતાં પહેલાં ટંકારા લગાવે છે. ટકારામાં હુ પાસ થયેલું. તા મારી કિ’મત થઈ. મૂલ્ય ભલે મે આના છે. પણ મારું સ્થાન કાં છે? સ્ત્રીના માથા ઉપર; સૌથી ઊચે.’
આ વાત કહીને હું એ કહેવા માગું છું કે જે આદશ શિક્ષક હશે તે ઊ'ચે સ્થાને બિરાજશે, નહિ તેા ઠીકરાં તે છે જ.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
રજકણ
22.
[૧૪] ધમૅરા
- મૂલ્યવાન હીરે સોનાની વીંટીમાં જ શોભે. પિત્તળ તેને માટે અપાત્ર છે, તેમ આપણું મન સુવર્ણ જેવું શુદ્ધ હોય તે જ ધર્મરત્ન એમાં શોભે. માટે ધર્મરત્ન પ્રાપ્ત કરવા પહેલાં પાત્રતા મેળ. આપણું મન સંયમવિહેણું હોય તે એ અપાત્ર ગણાય.
. તે પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે કે, શું આપણે અપાત્ર છીએ? ના, આપણે આ દુનિયામાં કદાચ અપાત્ર ન પણ હોઈએ, પણ જ્ઞાનીની દુનિયામાં પ્રવેશવા માટે તે મહાપુરુષોએ ચીધેલી પાત્રતા મેળવવી પડશે જ; કારણ કે દુનિયાની દષ્ટિએ પાત્ર બનેલ માણસ ઘણીવાર જ્ઞાનીઓની દષ્ટિએ અપાત્ર પણ ઠરે છે; અને પાત્રતા મેળવવા ફરીથી એકડે ઘૂંટ પડે. આત્મિક પાત્રતા સત્તાથી, વૈભવની વિપુલતાથી કે ધનથી નથી મળતી,
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
હવે તે જાગે! આત્મિક પાત્રતા વાસનાના વિજયથી, સત્સમાગમથી, ગર્વના નાશથી અને યોગ્ય વચનના વ્યવહારથી મળે છે; અને આ વસ્તુઓને આધાર હૃદયની સૂમ ભાવના પર છે, સ્થૂલ વસ્તુ પર નથી જ. * કેટલીક વાર એવું પણ જોવા મળે છે, કરેડો રૂપિયાના માલિકમાં જે પાત્રતા હતી નથી તે એક નિર્ધનમાં જોવા મળે છે. એ બહારથી સામાન્ય અને નિર્ધન દેખાતે માણસ અંદર રાતદિવસ વાસના સામે યુદ્ધ કરતો હોય છે. એ યુદ્ધ એ જ . એની પાત્રતા.
પાત્ર માણસ તે અજાણતા પણ આવેલા ક્રોધને, માયાને કે લેભને પિતાના હૈયામાં વધારે સમય ટકવા દેતો નથી. દુર્જનના સ્નેહની જેમ એના કસાયે પણ ક્ષણજીવી હોય છે !
આ અંદરની પાત્રતા લાવવા માટે મનુષ્ય પિતે જ પિતાના ચકદાર બનવું પડે છે, કારણ કે દરેક ક્રિયાની પાછળ મનની શુદ્ધિનું જ મહત્ત્વ છે, દુર્ગણે અંતરમાં જ થાણું નાખીને પડ્યા છે. આ દુર્ગુણને કાઢવાની અને નવાં ન પ્રવેશી જાય તેને માટે માણસને બમણી મહેનત લેવી પડે છે.
* નવા દુર્ગુણે માણસોમાં ક્યારે પ્રવેશી જાય તે કહેવું મુશ્કેલ છે, તેથી દરેક મનુષ્ય મહાપુરુષની સેવા કરી, એમની પાસેથી શાસ્ત્રશ્રવણ કરવું જોઈએ, શાસ્ત્રશ્રવણ માણસને દુર્ગુણ તરફ જતા રોકે છે. એના પર આવતા વાસનાના દબાણને એ અટકાવે છે, અને માણસને સદ્દવિચારમાં રાખે છે.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ રત્ન
માણસ સારું સાંભળે તે એને વિચાર પણ સારા આવે. ખરાબ વાંચે–વિચારે તે એને નબળા વિચાર આવે. સેબત તેવી અસર. ઘોડાને ગધેડાની સાથે બાંધ્યો હોય તો એ ભૂંકતાં ભલે ન શીખે, પણ લાત મારતાં તે જરૂર શીખે.
ઉકરડા પાસે બેસીએ તે બદ આવે અને બગીચામાં બેસીએ તે ખુશ આવે. દુર્જન સાથે બેસીએ તે અધમતા આવે, સજજન સાથે મિત્રી હોય તે ઉત્તમતા આવે.
આજ માણસને ઉત્તમ સાધુઓની સોબત ગમતી નથી, કારણ કે અંતરમાં રોગ છે. અંદર રોગ હોય ત્યાં બાહ્ય ઉપચાર નકામા નીવડે છે. '
વાસના એ અંદરને રોગ છે.
અપવિત્ર તત્ત્વો હરહમેશાં આપણી આસપાસ ચક્કર લઈ રહ્યા છે. એ નિર્બળ પાની પ્રતિક્ષા કરે છે. સમય મળતાં એ આત્મા પર ચઢી બેસે છે. એની સામે માણસ જાગૃત હોય તો એનું કાંઈ જ નથી ચાલતું. પણ એ અપવિત્ર ત માણસને ઘેનમાં નાખે છે, એને ગાફેલ બનાવી ઢાળી પાડે છે. - આ ઘેનની સામે રક્ષણ આપનાર સત્સંગ છે.
આ સત્સંગ પછી બીજી વાત તે ગર્વને ગાળવાની છે. જેમ સડાવોટરની શીશીમાં ગળી હોય છે, તેમ માણસમાં પણ ગર્વની ગોળી હોય છે. આ ગાળીને લીધે અંદરનું અંધારું બહાર જતું નથી અને બહારને પ્રકાશ અંદર આવી શક્તિ નથી.
ગર્વ ગળે તે પ્રકાશ મળે.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે જાગી ! આ ગાળીને ગાળવા માટે આત્મામાં લઘુતા લાવવી, મહાપુરુષોને વંદન કરવું, એમની નિશ્રામાં રહેવું, એમને પ્રત્યે સદુભાવ બતાવવો, આ ગર્વને ગાળવાના ઉપાય છે.
માણસ સત્સંગ કરતા હોય, ગર્વને ગાળવા સતત. પ્રયત્ન કરતે હોય તે એની વાણી કેવી હોય એવા માણસની વાણીમાં સત્ય હાય, પથ્ય હાય, અને મધુ હોય,
સત્ય એટલે પ્રકાશ આપનારી, પથ્ય એટલે ગ્યતા ભરેલી
મધું એટલે પ્રિયકારિણી. આવી વાણીવાળો માનવી ધર્મરત્નને માટે ખરેખર પાત્ર ગણાય.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જીવન-મણિ સાચનમાળા ટ્રસ્ટ
અમદાવાદ
રસભર નીતિપ્રેરક વાચન આપવાની મનેભાવના સાથે જન્મેલા આ ટ્રસ્ટની શરૂઆત સં. ૨૦૧૩થી થઈ છે. છ વની સફળતાં જોતાં, લેખકાની શુભેચ્છા નીરખતાં અને વાચકાની અપાર મમતા જોતાં, એ સફળતાને યત્કિંચિત્ આનંદ અનુભવે છે.
છ વર્ષના લવાજમના માત્ર રૂપિયા સાઈમાં ઘરમાં એક નાનું સરખું પુસ્તકાલય ખડું થઈ જાય છેઃ તે આ નાના પુસ્તકાલયને વસાવી ધણાં ધરામાં માખાપ તે પુત્ર-પુત્રી વગેરે આખું કુટુંબ એક સાથે બેસીને વાંચતું ને રસલહાણ લેતું અમે જોયું છે: એ વખતે અમારા ઘરદીવડા જેવા આ પુરુષા સફળ લાગ્યા છે.
કેટલાક પુસ્તકાની બીજી, ત્રીજી અને ચોથી આવૃત્તિ થઈ ગઈ છે. પુસ્તકા જેમ જેમ પૂરાં થતાં જાય છે તેમ તેમ નવી આવૃત્તિઓ છાપવાની વ્યવસ્થા રાખેલી છે.
નવા ગ્રાહક થનારની ઇચ્છા શરૂઆત (સં. ૨૦૧૩)થી ગ્રાહક તરીકે નામ નેાંધાવવાની હશે તે તે પ્રમાણે ૨૦૧૩થી દરેક વર્ષનાં પુસ્તકા મળી શકશે.
આપનું લવાજમ મોકલી આપશે। અને સાથે આ નીતિધર્મની પરબનાં પાન ખીજાતે પણ ગ્રાહક બનાવીને કરશે!–કરાવશેા.
******
લાલભાઈ મ. શાહ
વ્યવસ્થાપક
*********
****
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
નીતિબોધની પવિત્ર ગંગા જેવાં શ્રી જીવન–મણિ સદ્વાચનમાળા ટ્રસ્ટનાં
પુસ્તક
વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૧૦-૦૦ (પે. જુદું)
૧લું વર્ષ : વિ. સં. ૨૦૧૩ નંબર પુસ્તકનું નામ લેખકનું નામ કિંમત ૪૧ ભગવાન મહાવીર શ્રી. જયભિખ્ખું ૩-૦૦ કર સવાચનમાળા શ્રેણી ૧લી , *૩ સુવર્ણ કંકણ શ્રી. રતિલાલ દેસાઈ ૧-૦૦ ૪૪ સૌરભ | મુનિશ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી ૨-૦૦
૫ સતની બાંધી પૃથ્વી શ્રી જ્યભિખ્ખું ૨-૦૦ ક૬ સદુવાચનમાળા શ્રેણી ૨જી , ૨–૫૦ ૪૭ અક્ષય તૃતીયા
૨-૫૦
૦-૪૫
૧૩–૪૫
રજુ વર્ષ: વિ. સં. ૨૦૧૪ ૧ ભગવાન ઋષભદેવ શ્રી જયભિખ્ખું ૩-૫૦ ૨ વીરડાનાં પાણી
શ્રી ઉષા જોષી ૨-૦૦ ૪૩ ભવનું ભાતું મુનિશ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી ૧-૨૫ -૪ સધવાચનમાળા શ્રેણી ૩. શ્રી જયભિખ્ખ ૨-૫૦ ૫ પાપ અને પુણ્ય શ્રી જયભિખુ અને સત્યમ્ ૨-૦૦ ૬ પ્રેમપંથે પાવકની વાળા , • • ૧–૫૦ –૭ દહીંની વાટકી
૦-૪૫ ૯
૧૩–૨૦,
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩જું વર્ષ : વિ. સં. ૨૦૧૫ નંબર પુસ્તકનું નામ લેખકનું નામ કિંમત ૧ પ્રેમનું મંદિર શ્રી. જ્યભિખુ ૩-૫૦ શ્નર જગતશાહ શ્રી. ગુણવંતરાય આચાર્ય ૩૦૦ +૩ હવે તે જાગે મુનિશ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી ૨-૦૦ * શ્રી નેમ-રાજુલ શ્રી. જ્યાબહેન ઠાકોર ૨-૫૦
૫ આંબે આવ્યો મેર શ્રી. જયભિખ્ખ ૧-૫૦ * રાગ અને વિરાગ શ્રી. રતિલાલ દેસાઈ ૧-૨૫ ૪૭ બિન્દુમાં સિધુ મુનિશ્રી ચંદ્મભસાગરજી ૦-૬પ
૧૪-૪૦
કશું વર્ષ : વિ. સં. ૨૦૧૬ ૧ સંસારસેતુ . શ્રી જ્યભિખ્ખું ૩-૫૦ - ર સવાચનમાળા શ્રેણી ૪થી , ૩-૦૦ ૩ માતૃદેવો ભવ
શ્રી સુશીલ ૧-૫૦ જ ત્યાગની વેલી શ્રી ચુ. વ. શાહ ૧-૫૦ –પ મંત્રીશ્વર વિમલ શ્રી જયભિખ્ખું ૧-૫૦ ૬ સૂલી પર સેજ હમારી શ્રી જયભિખ્ખું ૧-૧૦ 9 ચપટી બેર
શ્રી જયભિખ્ખું ૦-૭૫
૧૩-૨૫
જામજાજ
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
જwwwજામનગમwwwwwwwwwwwwww
૫ મું વર્ષ : વિ. સં. ૨૦૧૭ *૧. શત્રુ કે અજાતશત્રુ ભા-૧ શ્રી જ્યભિખ્ખું ૩–૫, ૨. 95
ભા–૨ , ૩–૫૦ ૩. નકલંક મોતી શ્રી કૃષ્ણશંકર શાસ્ત્રી ૨-૦૦ ૪. ધર્મરત્નનાં અજવાળાં મુનિશ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી ૩-૫૦ ૫. કલ્યાણ મુર્તિ ૬. પાલી પરવાળાં
૧–૫૦ *૭, પ્રેરણાની પરબ
૧-૦
-
૦-૫૦
૧૫–૫૦ ૬ઠું વર્ષ વિ. સં. ર૦૧૮ ૧. ચક્રવર્તી ભરત શ્રી જયભિખ્ખું ૩-૦૦ ૨. નરકેસરી ૩. સદુવાચનમાળા શ્રેણી
પ ર ૪. રસેડાનું રસાયણ
૪-૦૭,
૭. ઉગમતે પ્રભાત
-
-
એક વર્ષના પુસ્તક પિસ્ટમાં વી. પી.થી મોકલવામાં રૂા. ૨-૫૦
પિસ્ટ ખર્ચ લાગે છે. વધુ વર્ષના પુસ્તક સામટા મંગાવવાથી રેલ્વે પાર્સલ દ્વારા મોકલવામાં
આવે છે જેમાં ખર્ચ ઘણું જ ઓછો લાગે છે.
ભાલr
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
જwwwwwwwwwwwwwww
ww
૫-૨૫
પ્ર કી શું રિપ્રશ્ન (શ્રીમદ્ રાજચંદ્રના મૂળ વચનોનો
- પ્રશ્નોત્તરરૂપે ગોઠવેલ સંગ્રહ) -શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર જીવન જ્યોતિ
૧-૨૫ સુખ વિષે વિચાર (શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર) ૦-ર૦ પવિત્ર સંદેશ.
મુ. ન્યાયવિજય ૦-૨૦ રાજા શ્રીપાળ
શ્રી જયભિખ્ખું ૦-૬૦ જીવનમાં ધર્મ મુનિશ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી ૦-૨૫ શ્રી સ્નાત્રપૂજા (ચોથી આવૃત્તિ)
- આ પુસ્તકની બીજી આવૃત્તિ છપાય છે. * , બીજી આવૃત્તિ છપાઈ ગઈ છે, * , ત્રીજી આવૃત્તિ છપાઈ ગઈ છે. + ચોથી આવૃત્તિ છપાય છે.
૦-૫૫
x
+
આ સંસ્કારી ઘરને શણગાર
સુંદર દર્શન યોગ્ય ફેટાઓ ૧. ભ. ગષભદેવ, ૨. ભ. પાર્શ્વનાથ ૩. ભ. મહાવીર,
પ્રત્યેકની કિ. છુટા કાર્ડના ૦-૧૨ ન. પિસા શ્રી નમસ્કારમંત્રનું રંગીન કાર્ડ તદ્દન નવીન આકર્ષક
" પ્રત્યેકના ૦-૧૫ ન. પૈસા.
www
www workers :
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
******* *** *****મમમમમમમમમમમ સિદ્ધાચળ સહિત ૧૯ તીર્થોને.
સુંદર ફેટે છુટક નકલના -૨૦ ના પૈસા જૈન સાહિત્યમાં આજ સુધીમાં અજોડ પ્રકાશન અપૂર્વ ત્રિરંગી, દ્વિરંગી ચિત્રો સાથે નવી આવૃત્તિ.
પંડિત શ્રીવીરવિજયજી કૃત : કાગવા નત્રપૂજા / પુસ્તિક કાઉના વરે જે પાનામાં છે. પાંચ
ભગવાનાં, તથા સિદ્ધચક્રજીના વિચિત્ર, જન્માભિષેકનાં અને સ્વમ ક્રિમિનસિો ઉપરાત સ્થાપનાજી તથા
ખાણો તેમજ તેના સમયને આપવામાં આવ્યો છે. જો ગેન હિંડાણ જાય છે.
સેનેરી સુવાક્યો રેજ વાંચવા ગ્ય, જીવનને સંસ્કારિતા ને ધર્મપ્રેમથી ભરતાં સુંદર હિતેપદેશવાળાં લખાણ. સોળ પ્રકારનાં જુદાં જુદાં વચને પ્રત્યેકની કિ. છુટા કાર્ડના ૦-૧૨ ન. પિસા
આ ગ્રંથમાળાના પુસ્તક લહાણી-પ્રભાવ માટે અત્યુત્તમ છે.
લખો : શ્રી જીવન-મણિ દ્વાચનમાળા ટ્રસ્ટ દિલ્હી દરવાજા બહાર, હઠીભાઈની વાડી સામે, અમદાવાદ.
કાકા મામા
મામwood
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ આ ગ્રંથમાળાનાં પુસ્તકો એટલે દરેક સંસ્કારી ધરનું સુંદર પુસ્તકાલય થી જીવનમણિ સવાચનમાળા ટ્રસ્ટ હુઠીભાઇના દેરા સામે : દિલ હી દરવાજા બહાર : અમદાવાદ. ને વધુ પહેલું ર૦૬ર વર્ષે ચોથું" ર૦ 6 છે 1 ભગવાન 'પહાવીર 3-00 2 સુવણ ક કણ 7 સવાચન શ્રી 1. 2 - 5 0 4 સૌરભ ર-૦૦ 5 સતની બાંધી પૃથવી 6 સર્વાચન શ્રેણી 2 7 ભે.પુ. : અક્ષય તૃતીયા , 45 1 સંસારસેતુ * 3-5 2 સર્વાચન શ્રેણી 4 30 0 3 માતૃદેવો ભવ 1-50 4 મંત્રીશ્વર વિમલ " 1-50 પુ ત્યાગની વેલી. - 1-50 કે સુલી પર સેજ અમારી 1-50 7 ભે. પુ : ચપટી એાર 0 = 75 deg 2 - 50 વર્ષ ખીજી 2014 વધુ પાંચમું રહ૧૭ 1 ભગવાન ઋષભદેવ 3- 50 2 વીરડાંના પાણી -00, 3 ભવનું ભાતું 1-2 5 4 સર્વાચન શ્રેણી 3 2 - 1 - 5 પાપ અને પુણ્ય ર - 2 0 6 પ્રેમપથ પાવક જવાળા 150 7 જે.પુ.: દહીની વાટકી 0-45 1-2 શત્રુ કે અજાતશત્રે 7-00 3 નકલક માતી 2 --0 0 કે ધમરનના અજવાળા 3-50 5 કલ્યાણ મૂતિ 1-00 6 પાલી પરવાળા 1-50 છે ભે. પુ.:પ્રેરણાની પરબ - 50 4- 0 | ષ ત્રીજી 2015 વર્ષ છછું” ર૦૧૮ જ પ્રેમનું મંદિર 3-50 - 4 ભરત 3-00 2 જગતરાહિં, સાઈક 3 હવે તો જાગો શ્રેણી 5 4 શ્રી નેમ-રાજુસ - સાઈ 5 રાગ અને વિરા તે ન 6 માં આવે છે 7 ભે. પુ. : બિંદુ માં સિ gyo છે જ. 3. ઉગમતે પ્રભાતે 7-75 વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૧,૦=પટેજ જુદુ ટાઈટલ પ્રીન્ટેડ : ફીનીક્ષ પ્રીન્ટીંગ વર્કસ, અમદાવાદ.