________________
૫૦
હવે તો જાગે! પ્રશ્નનું સમાધાન જૈન દર્શને બહુ સારી રીતે કર્યું છે. ધર્મનું લક્ષણ બાંધીને માનવજાતને એક સુંદર સત્ય પીરસ્યું છે, અને ધર્મના રહસ્યને ચેડા જ શબ્દોમાં વ્યક્ત કર્યું છે. . .
મૈત્રી, પ્રમેહ, કારુણ્ય ને મધ્યસ્થ–ભાવ એ ધર્મનાં ચાર લક્ષણ છે. આ ભાવનાઓથી યુક્ત જે ક્રિયાઓ થાય તે ધર્મ. ધર્મનું પહેલું લક્ષણ છે મૈત્રીભાવ.
મૈત્રીભાવનું પવિત્ર ઝરણું, મુજ હૈયામાં વહ્યા કરે; શુભ થાઓ આ સકલ વિશ્વનું, એવી ભાવના નિત્ય રહે.”
જે મનુષ્યના હૃદયમાં ધર્મને અંકુર ફૂટયા હોય, તેને આખું જગત મિત્રોથી ભરેલું લાગે, તેને આખું વિશ્વ પ્રેમમય લાગે. જેના હૈયામાં પ્રેમ હોય, મત્રી હોય, તેનું હૈયું શું બોલતું હોય? હું ભલે દુખી થયે, થાઉં, પણ બીજાને આ વખત ન આવે. મારા સર્વસ્વના ભેગે પણ બીજા આત્માઓ તૃપ્ત થાઓ. સર્વ પ્રાણીઓ બંધનથી મુક્ત બને. સૌ દેહીન બને. સૌ સ્વતંત્ર બનો. પરાધીન કોઈ ન રહે.
આ મિત્રીભાવના પછી ધર્મના બીજા લક્ષણમાં પ્રમોદ ભાવના આવે છે.
ગુણથી ભરેલા ગુણીજન દેખી, હૈયું મારું નૃત્ય કરે;
એ સંતોના ચરણકમલમાં, મુજ જીવનનું અર્થ રહે.” • આ ભાવનાને જન્મ મહાત્માઓના બહુમાનમાંથી થાય છે. આ પ્રમેદભાવનાના રંગથી રંગાયેલા હૈયાવાળો માણસ મહાપુરુષને જોઈ આનંદ પામે, જગતને મંગળમય પથે લઈ જતા સંતોને જોઈ, આ ભાવનાવાળું હૈયું નાચવા માંડે. એને એમ થાય કે આ સત્પરુષે જ જગતને કલ્યાણને માર્ગ બતાવનાર છે. આ સેમિયા વિના ભવ-વનમાં