________________
માનવતાનાં સોપાન
न रणे विजयाच्छूरोऽध्ययनान्न च पण्डितः, न वता वाक्पटुत्वेन, न दाता चार्थदानतः । इन्द्रियाणां जये शूर; धर्म चरति पण्डितः; सत्यवादी भवेद् वक्ता, दाता भूतहिते रतः॥ .
રણમાં જીતી આવે એ શૂર નહિ, ભણવા માત્રથી એ પંડિત નહિ, ભાષણ કરવામાં કુશળ હાય એટલા માત્રથી વક્તા નહિ અને જે માત્ર દાન જ દઈ જાય એટલા માત્રથી દાતા નહિ પણ જે ઈન્દ્રિયને જીતે તે શૂરવીર; જે ધર્મને આચરે તે પંડિત; જે સત્યથી પવિત્ર બનેલી વાણીને ઉચ્ચારે તે વક્તા અને જે પ્રાણીઓના હિતમાં આસક્ત હોય–અભયદાન આપતે હોય તે દાતા; આ ચાર ગુણોમાંથી કયા ગુણમાં આપણે પ્રગતિ કરી છે, તેને અહીં વિચાર કરવાનું છે. રૂરિયાળાં નયે સૂર :
જગતને જીતવું સહેલું છે. જગત પર પશુબળથી સામ્રાજ્ય. ચલાવવું એ પણ સહેલું છે, પણ ઇન્દ્રિયો પર વિજય મેળવે, ઇન્દ્રિય પર આત્માનું સામ્રાજ્ય ચલાવવું એ કઠીન નહિ, પણ અતિ દુષ્કર છે. - સાચો વિક્લી, તે દેશને જીતનારો નહિ, પણ ઈન્દ્રિ અને મનને જીતનારો છે. ઈન્દ્રિયે જેના કાબુમાં નથી, મન જેના હાથમાં નથી, એને વિજયી કેમ કહેવાય? એ તે. પરાજિત, પરતંત્ર ગણાય.
માણસ માને છે કે હું ભેગને ભેગવું છું; પણ ખરી રીતે ભેગો માણસને ભોગવી રહ્યા છે. માણસ ચા પીતે હોય છે. ત્યારે ચાને અમૃત માની ગર્વથી કહે છે કે હું ચા પીઉં છે.” પણ પચ્ચીસ વર્ષ પછી શક્તિ ક્ષીણ થતાં ખબર પડે છે કે
